BÙI VĂN NAM SƠN

Mượn hình ảnh con cóc và cái hang, ta chỉ muốn nhớ lại thân
phận tù túng và tầm nhìn thiển cận của mỗi người chúng ta
như những tù nhân bị trói chặt, mắt chỉ được nhìn về một
hướng trong dụ ngôn “Hang động” nổi tiếng của Platon (Pla-
ton và việc thực hiện ý tưởng). Francis Bacon dựa vào ẩn dụ
này để bàn tiếp về nguồn gốc thứ hai gây nên những sai lầm
của ta: ngẫu tượng cái Hang.

TỪ TRONG HANG TỐI

Bên cạnh việc quá tin vào giác quan như thói quen thuộc bản
tính chung của loài người (ngẫu tượng Bộ lạc), ngẫu tượng cái
Hang nói lên các đặc điểm và các chiến lược tư duy tiêu biểu
của cá nhân mỗi con người. Chúng sẽ dẫn dắt ta đến chỗ phạm
sai lầm do những nguyên nhân chủ quan. “Mỗi người chúng
ta đều có một cái hang hay một sào huyệt của riêng mình” và
tất nhiên, chỉ có thể nhìn sự vật từ tầm nhìn của… con ếch
ngồi đáy giếng. Chính cấu trúc thể xác và tinh thần của ta -
chịu ảnh hưởng của nguồn gốc xuất thân, của nền văn hóa,
giáo dục và kinh nghiệm bản thân - sẽ “khúc xạ và xuyên tạc
ánh sáng tự nhiên”. Tầm nhìn hạn hẹp ấy là bộ lọc cho tất cả
những gì ta thấy, nghe, đọc hay trao đổi với người khác… Ba-
con nêu ra mấy biểu hiện chính yếu:

• Ta thích nhấn mạnh và đề cao quá mức những cách

nhìn hay cách nghĩ nào trùng hợp với tri kiến thiển cận
của mình. Ta đánh giá những tri thức của cá nhân mình
cao hơn tri thức của người khác, từ đó, bám chặt vào
những lý thuyết và hệ tư tưởng do chính mình tạo ra
hay được mình xác tín. Tùy theo cấu tạo tinh thần của
mỗi người, hoặc ta ưa tìm tòi và nhấn mạnh những
điểm dị biệt trong sự vật hoặc chỉ thích tập trung vào
những chỗ giống nhau. Cả hai thái độ thường dẫn đến
sự cực đoan trong mọi việc phán đoán và đánh giá.

• Một mặt, ta dễ đánh mất mình trong những chi tiết,

thấy cây không thấy rừng. Thái cực ngược lại là thấy
rừng không thấy cây. Có người cực kỳ yêu chuộng và
sùng bái những gì cổ xưa, truyền thống; có người lại chỉ
ham thích cái mới, cái thời trang. Ít có ai thực sự đạt
 được một sự cân bằng giữa hai cách tiếp cận khác nhau
ấy. Hậu quả là những gì đã có cơ sở vững chắc sở dĩ bị
từ khước chỉ vì chúng cũ và không mới: “ta đổ xô đi
phát minh cái bánh xe!”. Ngược lại, cái mới thường bị
nghi kỵ và phản bác chỉ vì nó… mới và không tương
thích với lối nhìn cổ truyền và định kiến đã bám rễ quá
sâu. Thật khó đi tìm cho được những gì có giá trị lâu
bền, thay vì bám vào những quan niệm nhất thời!

• Chúng ta gắn bó với một ngành nghề, một học thuyết,

một tín ngưỡng vì ta quá say mê vị tổ sư, nhà sáng lập
và những thành tựu trong quá khứ của nó, cũng như vì
ta đã dành gần trọn đời để theo đuổi, chịu bao gian khổ
và đã quá quen thuộc với nó. Mang tâm trạng này đi
vào các lĩnh vực có tính khái quát cao như triết học hay
khoa học, người ta dễ bóp méo sự thật, gò ép thực tại
cho phù hợp với sơ đồ tư duy của mình. Bacon nhìn
thấy điều ấy đã xảy ra ngay cả với những nhà đại tư
tưởng như Aristoteles: triết học tự nhiên của ông chỉ
là… con sen cho lôgíc học của ông. Ta nhớ đến nhận
định khét tiếng của Hegel, một đại triết gia khác: nếu
 sự kiện không đúng với lý thuyết, thì đó là… lỗi của sự
kiện!

Nếu sự thật hay ánh sáng chỉ có thể có ở bên ngoài cái hang -
như cách nhìn của Platon -, thì không lạ gì khi còn ở trong
hang, ta ắt sẽ xem chúng là những gì vô nghĩa, hoặc nếu có
bàn về chúng, ta chỉ bàn về những gì vô nghĩa. Từ mấy thế kỷ
trước, cách đặt vấn đề của Bacon vô hình trung đã dự đoán
được cao trào phê phán siêu hình học - được gọi là “tư duy
hậu-siêu hình học” - từ cuối thế kỷ 19 và trong thế kỷ 20!

CON CÓC NGỒI ĐÓ…

Một trở lực khác trên con đường đi tìm chân lý từ cái hang bé
nhỏ của mình là cứ quen nhầm tưởng ước mơ của mình là
thực tại. Con tôi, món hàng của tôi, thành phố của tôi, đất
nước tôi, nền văn hóa của tôi là… nhất! Xu hướng tự mãn đầy
huyễn hoặc và đơn giản hóa này không hẳn do lười biếng.
Ngay những người chăm chỉ, cần cù nhất cũng rất sợ nhìn vào
sự thật, khi nó đe dọa làm sụp đổ ảo tưởng của mình. Yêu ảo
tưởng nhưng lẩn quẩn, bất lực là cố tật của… con cóc trong
hang: “con cóc nhảy ra, con cóc ngồi đó, con cóc nhảy đi…”.
Nguy hiểm hơn cả, theo Bacon, là quá xem trọng kinh nghiệm
của bản thân mình. Một mặt, kinh nghiệm bản thân là quan
trọng, vì không có gì thay thế được nó cả. Nhưng mặt khác,
nó trở nên nguy hại khi ta dùng nó để tự bịt mắt mình và phê
phán tất cả những gì bản thân mình chưa nếm trải. Kinh
nghiệm bản thân là con dao hai lưỡi. Nó vừa giúp ta không
ngây thơ trở thành nạn nhân của những huyền thoại, nhưng
cũng cản trở không cho ta kịp thời nhận ra những chân trời
mới, những giải pháp mới. Biết bao những “trò lập dị thời
thượng” vốn bị chế nhạo hay khinh miệt lúc ban đầu rút cục
đã trở thành những đôi hài bảy dặm mang lại những tiến bộ
vượt bực trong nhiều lĩnh vực khác nhau.

Đi kèm với lợi quyền, kinh nghiệm bản thân hẹp hòi càng
nguy hiểm và là lực cản ngoan cố nhất đối với sự tiến bộ. Bởi
vì, trong trường hợp đó, dù mang chiếc kính màu hồng hay
màu đen, kết quả vẫn là một: lấy thiên kiến chủ quan thay
cho sự đánh giá khách quan, thủ tiêu mọi sự phê phán, đối
thoại.

“TƯ DUY PHẢN BIỆN”

Các nhận xét thẳng thắn của Bacon là một bộ phận trong di
sản quý báu góp phần hình thành môn học đang rất phổ biến
đầu thế kỷ 21: môn Tư duy Phản biện (Critical Thinking).
Nguyên tắc và mục đích của môn học này đã được Bacon nêu
rõ: “Ta không được phép thu hẹp vũ trụ cho vừa vặn với ranh
giới của năng lực hình dung của ta, như cách làm quen thuộc
trước nay. Trái lại, ta phải mở rộng biên cương của tri thức để
đủ sức nắm bắt được chân tướng của vũ trụ”.

Sự thật là cô dâu không trang điểm!

Francis Bacon