DİNÎ VE EĞİTSEL AÇIDAN

KUTADGU BİLİG

Editörler:
Doç. Dr. Rıdvan Demir - Doç. Dr. Ramazan Diler
 Dinî ve Eğitsel Açıdan Kutadgu Bilig
Editörler: Doç. Dr. Rıdvan Demir - Doç. Dr. Ramazan Diler

Yayın No.: 5219

Beşeri Bilimler No.: 559
ISBN: 978-625-371-004-0
E-ISBN: 978-625-371-005-7
Basım Sayısı: 1. Basım, Aralık 2023

© Copyright 2023, NOBEL AKADEMİK YAYINCILIK EĞİTİM DANIŞMANLIK TİC. LTD. ŞTİ. SERTİFİKA NO.: 40340
Bu baskının bütün hakları Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Yayınevinin yazılı izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik
ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.
Nobel Akademik Yayıncılık, 2011 yılından beri “tanınmış uluslararası yayınevi” statüsündedir.

Genel Yayın Yönetmeni: Nevzat Argun -nargun@nobelyayin.com-

Genel Yayın Koordinatörü: Gülfem Dursun -gulfem@nobelyayin.com-

Sayfa Tasarım: Samet Tekin -samet@nobelyayin.com-

Redaksiyon: Meliha Uysal -meliha@nobelyayin.com-
Kapak Tasarım: Mervin Selda Adal -mervin@nobelyayin.com-
Görsel Tasarım Uzmanı: Mehtap Asiltürk -mehtap@nobelyayin.com-

Kütüphane Bilgi Kartı

Demir, Rıdvan., Diler, Ramazan.
Dinî ve Eğitsel Açıdan Kutadgu Bilig / Editörler: Rıdvan Demir - Ramazan Diler
1. Basım, X + 296 s., 13,5x21,5 cm. Kaynakça var, dizin yok.
ISBN: 978-625-371-004-0
E-ISBN: 978-625-371-005-7
1. Kutadgu Bilig 2. Din 3. Eğitim

Genel Dağıtım
ATLAS AKADEMİK BASIM YAYIN DAĞITIM TİC. LTD. ŞTİ.
Adres: Bahçekapı Mh. 2465 Sk. Oto Sanayi Sitesi No:7 Bodrum Kat, Şaşmaz/ANKARA
Telefon: +90 312 278 50 77 - Faks: 0 312 278 21 65
Sipariş: siparis@nobelyayin.com- E-Satış: www.nobelkitap.com - esatis@nobelkitap.com
www.atlaskitap.com - info@atlaskitap.com
Dağıtım ve Satış Noktaları: Alfa, Kırmızı Kedi, Arkadaş, D&R, Dost, Kika, Kitapsan,
Nezih, Odak, Pandora, Prefix, Remzi
Baskı ve Cilt: Meteksan Matbaacılık ve Teknik Sanayi Tic. Anonim Şirketi / Sertifika No.: 46519
Beytepe Köy Yolu No.: 3 06800 Bilkent-Çankaya/ANKARA
 BÖLÜM YAZARLARI

1. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE HADİS MOTİFLERİ
Recep Bilgin - Doktor Öğr. Üyesi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi, Hadis Anabilim Dalı, recepbilgin69@hotmail.com
Orcid: 0000-0002-2858-3039.

2. BÖLÜM
İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KUTADGU BİLİG’DE ADALET OLGUSU
Mehmet Onur - Doç. Dr. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi, İslam Hukuku Anabilim Dalı, mehmet.onur@mku.edu.tr,
Orcid: 0000-0002-2229-6450.

3. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE TANRI-ALEM İLİŞKİSİ (Bazı Kelami Yaklaşımlar
Açısından)
Yusuf Okşar - Doç. Dr. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi, Kelam Anabilim Dalı, yusufoksar@mku.edu.tr
Orcid: 0000-0002-9060-3272

4. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’İN KUR’ÂN’LA İRTİBATLANDIRILMASININ TARİHSEL
SÜRECİ VE YENİ BİR KATKI: Tefsirî Yorum Bağlamında Kutadgu Bilig
Ahmet Sait Sıcak - Doç. Dr. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi, Tefsir Anabilim Dalı, assicak@mku.edu.tr,
Orcid: 0000-0002-5161-9191.

5. BÖLÜM
TASAVVUFÎ AÇIDAN KUTADGU BİLİG
Dr. Azat Toktonaliev - Dr. Araştırmacı djumgal83@gmail.com,
Orcid. 0000-0003-2968-1922

iii
6. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE İMAN VE İBADET ÖĞRETİMİYLE İLGİLİ MOTİFLER
Rıdvan DEMİR - Doç. Dr. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi, Din Eğitimi Anabilim Dalı, ridvandemir@mku.edu.tr
Orcid: 0000-0002-6141-6638

7. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE DEĞERLER VE EĞİTİMİ
Ramazan DİLER - Doç. Dr., Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İslami
İlimler Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü,
ramazan.diler@gop.edu.tr, ORCID: 0000-0002-8659-0018

8. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE GELENEKSEL AHLAKİ DEĞERLER
Sinan Schreglmann - Dr. Öğr. Üyesi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi,
İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, sinansch@gmail.com.
ORCID: 0000-0002-5738-3167

9. BÖLÜM
XI. YÜZYIL ORTA ASYA TÜRK TOPLUMUNDAKİ ZÜMRELEŞMEYE
KUTADGU BİLİG’DEN ÖRNEKLER
Hasan Sarı - Dr., Araştırmacı, E-mail: hasansari01k@gmail.com,
ORCİD: 0000-0002-6355-4516, Konya, Türkiye.

10. BÖLÜM
GÖNÜL EĞİTİMİ VE KUTADGU BİLİG
Süleyman Dönmez - Prof. Dr. Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
Felsefe Bölümü, Türk-İslâm Düşüncesi Tarihi. E-Posta:
sdonmez@akdeniz.edu.tr Orcid: 0000-0003-4251-6665

11. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE ÇOCUK EĞİTİMİ
Süleyman Dönmez - Prof. Dr. Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
Felsefe Bölümü, Türk-İslâm Düşüncesi Tarihi. sdonmez@akdeniz.edu.tr
ORCID ID: 0000-0003-4251-6665
Şemseddin Koçak - Emekli Öğretim Görevlisi, kocaks01@gmail.com,
ORCID ID: 0000-0002-4091-8073

iv
12. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’İN EĞİTİM TEMELİNDE İNCELENMESİ
Sinan Schreglmann - Dr. Öğr. Üyesi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi,
İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, sinansch@gmail.com.
ORCID: 0000-0002-5738-3167

13. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE ÜST YÖNETİCİLER (Lider Yöneticilik Açısında Bir
İnceleme)
Şemseddin KOÇAK - Emekli Öğretim Görevlisi, kocaks01@gmail.com,
ORCID ID: 0000-0002-4091-8073
Rıdvan DEMİR - Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Din
Eğitimi Anabilim Dalı, ridvandemir@mku.edu.tr,
ORCID: 0000-0002-6141-6638

14. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG HAKKINDA YAPILAN DİNİ VE EĞİTSEL KONULU
ÇALIŞMALAR BİBLİYOGRAFYASI
Mehmet AYAS - Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İslami İlimler
Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Din Eğitimi Anabilim Dalı,
mehmet.ayas@gop.edu.tr Orcid: 0000-0002-8135-9183

v
 İÇİNDEKİLER

BÖLÜM YAZARLARI ............................................................................. iii

ÖNSÖZ ................................................................................................ ix

1. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE HADİS MOTİFLERİ .................................................. 1
Recep Bilgin

2. BÖLÜM
İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KUTADGU BİLİG’DE ADALET OLGUSU ...... 23
Mehmet Onur

3. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE TANRI-ALEM İLİŞKİSİ
(Bazı Kelami Yaklaşımlar Açısından).................................................... 39
Yusuf Okşar

4. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’İN KUR’ÂN’LA İRTİBATLANDIRILMASININ TARİHSEL
SÜRECİ VE YENİ BİR KATKI: Tefsirî Yorum Bağlamında Kutadgu Bilig.... 59
Ahmet Sait Sıcak

5. BÖLÜM
TASAVVUFÎ AÇIDAN KUTADGU BİLİG .................................................. 75
Azat Toktonaliev

6. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE İMAN VE İBADET ÖĞRETİMİYLE İLGİLİ MOTİFLER .. 91
Rıdvan Demir

7. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE DEĞERLER VE EĞİTİMİ ........................................ 121
Ramazan Diler

vii
8. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE GELENEKSEL AHLAKİ DEĞERLER.......................... 145
Sinan Schreglmann

9. BÖLÜM
XI. YÜZYIL ORTA ASYA TÜRK TOPLUMUNDAKİ ZÜMRELEŞMEYE
KUTADGU BİLİG’DEN ÖRNEKLER....................................................... 161
Hasan Sarı

10. BÖLÜM
GÖNÜL EĞİTİMİ VE KUTADGU BİLİG ................................................. 185
Süleyman Dönmez

11. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE ÇOCUK EĞİTİMİ ................................................. 199
Süleyman Dönmez - Şemseddin Koçak

12. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’İN EĞİTİM TEMELİNDE İNCELENMESİ....................... 245
Sinan Schreglmann

13. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE ÜST YÖNETİCİLER
(Lider Yöneticilik Açısında Bir İnceleme) ........................................... 265
Şemseddin Koçak - Rıdvan Demir

14. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG HAKKINDA YAPILAN DİNİ VE EĞİTSEL KONULU
ÇALIŞMALAR BİBLİYOGRAFYASI........................................................ 277
Mehmet Ayas

viii
 ÖNSÖZ

Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınmış

Türk-İslâm edebiyatının ve eğitim tarihinin ilk eserlerinden biri
olarak kabul edilir. Eser mesnevi tarzında yazılmış bir siyasetna-
medir. Has Hacib eserinde o kadar çok konuya ilgi göstermiş ki
neredeyse hayatın her alanıyla ilgili onda bilgi bulmak mümkün-
dür. Eser dönemin “hayat bilgisi” niteliği taşır. İslam düşünce ge-
leneğinin ve Türk kültürünün bir sentezi kabul edilen Kutadgu
Bilig, dinî mesajlar, ahlaki öğretiler, yönetim, toplumsal düzen,
eğitim vs. ile ilgili derin bilgiler içermektedir. Nitekim Yusuf Has
Hacib kitabında sunduğu bilgileri çok önemser ve onları “mis ko-
kan çiçekler” olarak tanımlar. Kapsamlı bilgiler içermesi nedeniyle
eser İslam kültür mirasının önemli bir parçası sayılır; dinî ve eğit-
sel açıdan büyük bir değer taşır. Söz konusu kadim eseri konu edi-
nen ve "Dini ve Eğitsel Açıdan Kutadgu Bilig" adını taşıyan bu
kitap çalışması, eserin zengin içeriğini detaylı bir şekilde incele-
meyi, analiz etmeyi amaçlamaktadır. Bu nedenle kitap çalışmamız,
okuyuculara Kutadgu Bilig'in derinliklerine yolculuk yapma fırsatı
sunmaktadır.
Kitap çalışmamız, Kutadgu Bilig'i “Tefsir, Hadis, Kelam, Ta-
savvuf, İslam Hukuku, Din Eğitimi, Din Sosyolojisi, Felsefe, Eği-
tim ve Çocuk Eğitimi” gibi çeşitli açılardan ele almanın yanında
din ve eğitim konularında çalışmak isteyenlere yönelik bir bibli-
yografya da sunmaktadır. Kitapta yer alan her bir bölüm, konusun-
da uzmanlaşmış yazarlar tarafından yazılmış ve derin araştırmalara
dayandırılmıştır. Bu sayede, okuyucularımıza güvenilir ve kapsam-
lı bir kaynak sunulmaya çalışılmıştır.
Bu kapsamlı çalışmayı başta öğrenciler, akademisyenler, din
eğitimcileri olmak üzere İslam kültürüne ilgi duyan herkes için bir
başvuru kaynağı olarak görmekteyiz. Kutadgu Bilig'in İslam dü-
şüncesindeki yerini ve onu müellifi Yusuf Has Hacib’in eğitim

ix
felsefesini anlamak ve değerini takdir etmek isteyen herkes için
kitabımız yol gösterici olabilir
Eserin editörleri olarak, bu kitabın hazırlanmasında emeği ge-
çen tüm araştırmacı yazarlara en içten saygılarımızı ve teşekkürle-
rimizi sunuyoruz. Onların özverili çalışmaları sayesinde bu çalışma
vücuda geldi. Yüce Allah iyi niyet ve başarı nasip eylesin. İlim
yolcularının eserden yararlanması dileğiyle…
Editörler
Doç. Dr. Rıdvan Demir
Doç. Dr. Ramazan Diler
Aralık 2023

x
 1. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE HADİS MOTİFLERİ

Recep Bilgin

Giriş
Kutadgu Bilig, 5./11. yüzyılda Yusuf Has Hâcib tarafından
manzum olarak yazılmış Türk-İslâm edebiyatı ve kültürünün en
temel ve en önemli kaynaklarından biridir. Yusuf Has Hâcib, 6645
beyitten oluşan eserini, 462 (1069-70) yılında Doğu Sultanı Tavgaç
Uluğ Buğra Han’a sunmuştur. Tavgaç Uluğ Buğra Han, yazarın
eserini çok beğendiği için “görevlerin en hassası” olarak nitelendi-
rilen (2484. beyit) “Has Hâcib” (başdanışman) unvanı vermiştir.
Esere “Kutadgu Bilig (mutlu olma bilgisi)” adı Yusuf Has
Hâcib tarafından, okuyanı ve ondan istifade edeni kutlandırma-
sı/mutlu ve bahtiyar kılması için takip edilecek yolu göstermek
amacıyla verilmiştir (DİA, 2002: 478). Kur’ân ve hadislerin ana
gayelerinden birisi kişiye saadet-i dâreyni (iki dünya mutluluğunu)
kazandırmaktır. Eserin yazılış amacıyla esere verilen isim arasında
intibak vardır. Yusuf Has Hâcib’in “Kutadgu” ismini Kur’ân’dan
ilham alarak eserine verdiği söylenebilir. Zira Nahl sûresinin
16/97. âyetinde Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Erkek olsun
kadın olsun, kim inanmış bir insan olarak dünya ve âhirette yararlı
işler yaparsa kesinlikle ona güzel bir hayat yaşatacağız.” (Nahl
16/97). Âyette “ً‫ط ِﯿّﺒَﺔ‬
َ ً ‫ ” َﺣ ٰﯿﻮة‬ifadesinde geçen “tayyibe”, “helal rızık,
kanaat, saadet, cennet” şeklinde tefsir edilmiştir (Mâverdî, ts.:
212). Eserde dört ana karakterden saadeti temsil eden Ay-Toldı ile
kanaati/akıbeti temsil eden Odgurmış’un hayatı güzelleştiren ve

1
 Kutadgu Bilig’de Hadis Motifleri

bazı Türkçe özlü sözlere dönüşmüştür. Bu özlü sözler, Hz. Pey-

gamber’in veciz sözlerinin (cevâmiu’l-kelimin) ya da diğer hadis-
lerin bir tercümesi olmayıp, onlardan esinlenerek yeni form ve
üslupla ortaya çıkmış anlatımlardır. Yusuf Has Hâcib’in hadisler-
den ilham alarak dizelere döktüğü bilgiler, araştırmada ele alınan
konularla sınırlı değildir. Yapılacak yeni çalışmalarla, Yusuf Has
Hâcib’in 6645 beyitlik eserinde hadislerden ilham alarak aktardığı
konuların niteliği ve niceliği daha da genişleyecektir.

Kaynakça
Aynî, B. (ts.). ʿUmdetü’l-ḳârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-
ʿArabî. Beyrut.
Bayar, C. (2011). Kutadgu Bilig’de Âyetler. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik
Bilimler Dergisi, 1 (1), 105-118.
Beyhakî, E. B. (2003). Şuʿabü’l-îmân. thk. ʿAbdülalî ʿAbdülḥamîd. Mektebetü’r-
Rüşd. Riyad.
Beyzâvî, N. A. (2012). Tuḥfetü’l-ebrâr Şerḥu Meṣâbîḥi’s-sünne. Vizâratü’l-
Evkâf. Küveyt.
Bilgin, R. (2002). “İḳtirâbu’z-Zamân’da/Âhir Zamanda Müminin Rüyası Yalan
Çıkmaz” Hadisinin Sened Yönünden Tenkidi ve Yorumu. KSÜ İlahiyat Fa-
kültesi Dergisi, (39), 81-118.
Buhârî, E. A. (1989). el-Edebü’l-müfred. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Da-
ru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye. Beyrut.
Buhârî, E. A. (2001). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. Dâru
Tavki’n-Necât.
Çağrıcı, M. (2000). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 22. TDV
Yayınları. İstanbul. 490-491.
Çakıcıoğlu, E. (2011). Akvaryum Türk Klasikleri Kutadgu Bilig Yusuf Has Hâcib
(Ed. E. Çakıcıoğlu). Akvaryum Yayınevi. İstanbul.
Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
DİA, (2002). Kutadgu Bilig. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 2.
TDV Yayınları. Ankara. 478-480.
Enes, M. (1985). el-Muvattaʾ. thk. Muhammed Fuâd b. Abdülbâkî. Dâru İhyâi’t-
Turâsi’l-ʿArabî. Beyrut.
Hanbel, A. (2001). Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Şuayb el-Arnaût.
Müessesetü’r-Risâle. Beyrut.

21
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

İbn Mâce, E. A. (1975). Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî.
Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî. Kahire.
Mâverdî, E. H. (ts.). Tefsîru’l-Mâverdî en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. es-Seyyid İbn
Abdü’l-Maksûd b. Abdü’r-Rahîm. Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye. Beyrut.
Müslim, E. H. (1955). el-Câm�ʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahi-
re.
Okşar, Y.-Çalışkan, N. “Değişim ve Dönüşüm Kavramları Çerçevesinde Nübüv-
vetin Bireyin ve Toplumun İnşası Açısından Değeri”, Eskişehir Osmangazi
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (Eylül 2021), 652-680.
Onur, M. (2019). İslam Hukukunda Ehliyet Arızaları ve Sefeh. Kitabi Yayınları,
İstanbul.
Sarı, Ş. (2022). “Kutadgu Bilig’de Barış, Savaş ve Düşman Algısı”, Türk Kültürü
İncelemeleri Dergisi 47, İstanbul 2022, 869-892.
Semerkandi, Şemsuddin Muhammed b. Eşref (2020). İlmü’l-Afâk ve’l-Enfüs
(Alem ve İnsan). Tah. ve Ter. Yusuf Okşar-İsmail Yürük. TYEKB. İstan-
bul.
Sofuoğlu, C. (1989). Kur’an ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’deki İzleri.
D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, (5), 127-180.
Taberânî, S. (ts.). el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. İvazullah & Abdülmuhsin b.
İbrâhim el-Hüseynî. Dâru’l-Harameyn. Kahire.
Taberî, M. C. (2001). Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Ab-
dülmuhsin et-Türkî. Dâru’l-Hicre. Kahire.
Tirmizî, E. İ. (1975). el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mustafa
el-Bâbî el-Halebî. Kahire.
Zemahşerî, E. K. (1987). el-Keşşâf ʿan hakâiki ġavâmiḍi’t-tenzîl. Dâru’l-Kütübi’l-
ʿArabiyye. Beyrut.

22
 2. BÖLÜM
İSLAM HUKUKU AÇISINDAN KUTADGU
BİLİG’DE ADALET OLGUSU

Mehmet Onur

Giriş
Kutadgu Bilig, İslam öncesi ve İslam etkisi altındaki Türk
kültürünün önemli bir eseridir. Bu eser, Karahanlılar’ın hakanı
Tavgaç Uluğ Buğra Han’a sunulmuştur. Hakan, şaire has hâciblik
makamını vermiştir. Yusuf Has Hacib bu eseri divan şeklinde 11.
yüzyılda yazmıştır. Kutadgu Bilig, Türk edebiyatının en eski ve en
önemli eserlerinden biri olarak kabul edilir ve aynı zamanda bu
eser Türklerin o dönemdeki İslam hukuku düşüncesi ve değerleri
hakkında fikir veren önemli bir kaynak olarak karşımıza çıkmakta-
dır.
Kutadgu Bilig dört temel nokta üzerine kurgulanmış olup
bunlardan doğru kanun (Adalet) Hakan Kün-Toğdı, Kut Vezir Ay-
Toldı, akıl Vezirin oğlu Ögdülmiş, hayatın sonu Zahid Odgurmış
ile anlatılmaktadır. Bilig eserinin mensur mukaddimesinde şöyle
aktarılır:
“Kitap dört büyük ve önemli temel üzerine bina kılınmıştır.
Birincisi adalet, ikincisi devlet, üçüncüsü akıl, dördüncüsü kanaat-
tir. Yine [yazar] her birine Türkçe bir ad vermiştir. Adalete Kün-
Toğdı adını verip padişah yerine tutmuş, devlete Ay-Toldı adını
verip vezir yerine koymuş, akla Ögdülmiş adını verip vezirin oğlu

23
 İslam Hukuku Açısından Kutadgu Bilig’de Adalet Olgusu

Kaynakça
Adalıoğlu, H. H. (2013). Bir Siyasetnâme Olarak “Kutadgu Bilig”. Selçuk Üni-
versitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (34), 237–253.
Arat, R. R. (2006). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib. Kabalcı Yayınevi. (Birinci
Baskı). İstanbul.
Bilgin, R. (2020). Hadislerde Hz. Peygamber’in Eleştirileri, Antakiyat, 3 (2), 164-
177.
Bilgin, R. (2022). Hz. Peygamber’in Ümmeti Hakkındaki Korkuları/Endişeleri.
Ekev Akademi Dergisi, (91), 248-266.
Çakıcı, S. (2015). Kutadgu Bilig’de Mutluluk ile Ahlak İlişkisi (Psikososyal Bir
Analiz) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir Osmangazi Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2003). “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat”,
Türkler, C. 5. Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, (759-783).
İnalcık, H. (2000). “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenek-
leri” Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul, Eren Yayınları.
Kalkışım, M. M. (2013). “Kutadgu Bilig’de Adalet Değeri”, Mavi Atlas GŞÜ
Edebiyat Fakültesi Dergisi (1), 91-98.
Okşar, Y. (2021). Peygamberlik Olgusu. Nobel Yayınevi. Ankara 2021.
Onur, M. (2018). İslam Borçlar Hukukunda Risk Teorisi ve Rizikolu Akitler,
Astana Yayınları.
Semerkandi, Şemsüddin Muhammed b. Eşref (2020). İlmü’l-âfâk ve’l-Enfüs
(Alem ve İnsan). Tah. ve Çev. Yusuf Okşar-İsmail Yürük. TYEKB. İstan-
bul.
Sıcak, A. S. (2018). İlkelilik Ahlakı Açısından Kur’ân’da Uhud Gazvesi’nin
Anlatımı ve Şûrâ Prensibi, 10. Uluslararası Sosyal Bilimler ve Spor Kong-
resi Tam Metin Kitabı. Hatay. 621-629.
Sıcak, A. S. (2021). Kur’ân’da Dînî Normlar ve Sosyal Realite Açısından Evlili-
ğin Sürdürülebilirliği: Hz. Nûh, Hz. Lût ve Firavun’un Eşleri Örneği. Ulus-
lararası Aile ve Değerler Sempozyumu = International Family and Values
Symposium. Kırgızistan. 45-60.

37
 3. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE
TANRI-ALEM İLİŞKİSİ
(Bazı Kelami Yaklaşımlar Açısından)

Yusuf Okşar

Giriş
Allah’ın alem ve insan ile olan ilişkisi düşünce tarihinin en
netameli konularından biridir. Bu ilişkinin mahiyetinin idraki bire-
yin inancıyla yakından ilgili olsa da bir ateist veya agnostik için de
anlaşılması gereken bir husus olarak güncelliğini korumaktadır
(Oral, 2023: 63-91). Yaratılış olgusunun düşünürler açısından fark-
lı değerlendirilmesi tanrının alemle ve dolayısıyla da insanla nasıl
bir kontak halinde olduğunun anlaşılmasını güçleştirmektedir. Zira
her bir filozof, mütekellim, muhaddis, müfessir veya dinî sahanın
dışında eserler telif eden dil bilimciler, mantıkçılar veya edebiyat-
çılar da konu hakkında düşüncelerini ortaya koymuşlardır. Özellik-
le felsefi ve kelami sahada yaratma kavramı üzerinde ciddi tartış-
malar vuku bulmuştur. Sudur ve hudus nazariyeleri çerçevesinde
süregelen bu düşünceler farklı sahalarda çalışmalar yapan birçok
kişiyi de etkilemiştir. Her ne kadar İslam dünyasında Meşşailikten
mülhem sudur fikri başta Farabi ve İbn Sina olmak üzere ekseri
İslam filozofları tarafından savunulmuş olsa da kelam alimlerinden
gelen ciddi tenkitler karşısında taraftar bulmakta zorlanmıştır. Bil-
hassa Gazzali ve sonrasında gelen Müteahhirun dönemi kelamcıla-
rının ısrarla savundukları hudus yani sonradan yaratma anlayışı

39
 Kutadgu Bilig’de Tanrı-Alem İlişkisi

etmektedir. O her an yaratmaktadır. Bütün yaratım kulların lehine-

dir. Kula düşüne görev de Tanrı karşısındaki acziyetini itiraf etmek
ve O’nun ahlakı ile ahlaklanmak olmalıdır. İyi insan olmanın
özünde yaratıştaki üstünlük ve mükemmellik yatmaktadır. İnsanın
bunun farkında olması ve dua/davranış ile de bu kulluğun yerini
getirmesi gerekmektedir.

Kaynakça
Az, M. A. (2021). İlahi Sıfatların Mahiyeti ve Gerçekliği Meselesi. Klasik ve
Modern Metinlerle Din Felsefesi Dersleri İçin Yardımcı Kitap içinde. İz
Yayıncılık. İstanbul. 267-304.
Bilgin, R. (2020) Son Dönem Hadis Çalışmaları ve Talat Koçyiğit’in Hadisçiliği.
Araştırma Yayınları. Ankara.
Bilgin, R. (2019). Bir Müfessirin Hadisçiliği: Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır
Örneği. Araştırma Yayınları. Ankara.
Çağrıcı, M (2013). Yaratma. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 43. TDV
Yayınları. İstanbul. 324-329.
Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail (1955). Kitâbu’l-Luma’ fi’r-Reddi alâ Ehli’z-
Zeyği ve’l-Bida’, yy. Mısır.
Gölcük, Ş. -Toprak, S. (1988), Kelam. Tekin Kitabevi. Konya.
Güngör, S (2013/2). Sadreddin Şirazi’de Tanrı’nın Bilgisi Problemi. Sakarya
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/28. 125-141.
Karadaş, C. (2011). Teceddüd-İ Emsâl. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İlt: 40.
TDV Yayınları. İstanbul. 239-241.
Karagöz, N. (2019). Mâturîdî’de “Şâhidin Gâibe Delâleti Metodu. Kader, 17 (2),
321-347.
Murad, C. (2017). Allah’ın Zatı, Sıfatları ve Filleri Hakkında Mütekellimînin Ve
Felâsifenin Görüşleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
5/6. 91-116.
Okşar, Y. (2019). Mâtürîdî’nin Kader Anlayışının Cebr Ve Tefviz Açısından
Değerlendirilmesi. Uluslararası Sempozyum Orta Asya Alimlerinin İslam
Medeniyetine Katkıları. Ed: Muhittin Düzenli vdğr. Bişkek.
Okşar, Y. (2021). Peygamberlik Olgusu (Kuramsal Çerçeve ve Tarihsel Süreç).
Nobel Yayınevi. Ankara.

57
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Onur, M. (2022). "İbni Haldun’un İslam Ekonomisi ile İlgili Görüşleri". Türkiye
İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6 / 1 37-59.
Oral, M. (2023). Kur’ân’a Göre Kavimlerin İlahi Daveti İnkâr Gerekçeleri-
Ateizm, Agnostisizm ve Deizm Bağlamında-. Güncel Temel İslam Bilimleri
Araştırmaları. ed. Murat Oral. Kitâbî Yayınları, İstanbul. 63-91.
Oral, M. (2023). Kur’ân’da Duygu Kontrolü: İçsel Teklifler. Selçuk 8. Uluslara-
rası Sosyal Bilimler Kongresi. ed. Gültekin Gürçay-Khorram Manafidizaji.
Academy Global, Konya.
Semerkandi, Şemsüddin Muhammed b. Eşref (2020). İlmü’l-Afâk ve’l-Enfüs.
Haz: Yusuf Okşar-İsmail Yürük. TYEKB. İstanbul.
Sıcak, A. (2018). “İlkelilik Ahlakı Açısından Kur’ân’da Uhud Gazvesi’nin Anla-
tımı ve Şûrâ Prensibi” 10. Uluslararası Sosyal Bilimler ve Spor Kongresi
Tam Metin Kitabı. Hatay, 23-25 Kasım. 621-629.
Sıcak, A. (2021). Tefsirde Spekülatif Yorum Ashâbü’l-Karye Örneği. Ankara:
Araştırma Yayınları.
Yavuz, Y. Ş (1997). Hakka’l-Yakin. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt: 15. TDV
Yayınları. İstanbul. 203-204.
Yusuf Has Hacib (2011). Kutadgu Bilig. Ed: Erdal Çakıcıoğlu. Akvaryum Yayı-
nevi. İstanbul.
(https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Y%C3%A2s%C3%AEn-suresi/3787/82-ayet-
tefsiri)

58
 4. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’İN KUR’ÂN’LA
İRTİBATLANDIRILMASININ TARİHSEL
SÜRECİ VE YENİ BİR KATKI:
Tefsirî Yorum Bağlamında Kutadgu Bilig

Ahmet Sait Sıcak

Kutadgu Bilig, eski Türk ahlâk ve devlet anlayışı ile İslam

inanç ve kültürüne ait kazanımları birleştiren nasihatname ve siya-
setname mahiyetinde didaktik bir kitaptır (Timurtaş, 1981: 151).
Günümüze değin birçok araştırma ve yayına konu olan bu eser
hakkında yerli ve yabancı ilim adamları ve araştırmacılar tarafın-
dan yapılan çalışmaları üç ana gruba ayırmak mümkündür: a) Ese-
rin okunması ve tercümesi üzerine yapılan yayınlar, b) diliyle ilgili
incelemeler, c) muhtevasının ve kaynaklarının ele alındığı çalışma-
lar (Kara,1991: 49).
Kutadgu Bilig’in kaynakları hakkında yapılan çalışmaların Çin,
Hint, İran ve Arap gibi farklı kültür havzalarını ve birçok ilim alanını
konu aldıkları görülmektedir (Kara, 1991: 49-54). Bu çalışmaların
bir kısmını da İslami kaynaklar bağlamında yapılan incelemeler
oluşturmaktadır. Tabi olarak bu incelemelerin büyük çoğunluğu
Kur’ân ve Kutadgu Bilig arasındaki irtibatı arayan, sorgulayan ve
değerlendiren yayınlardır. Bu çalışmanın birinci bölümünde Kur’ân
ve Kutadgu Bilig arasındaki irtibatı arayan yayınların tarihî gelişim
süreci ve değerlendirmesi konu alınacaktır. İkinci bölümde ise yeni
bir açılım olarak Kutadgu Bilig’in Kur’ân’la irtibatlandırılan bölüm-

59
 Kutadgu Bilig’in Kur’ân’la İrtibatlandırılmasının Tarihsel Süreci ve Yeni Bir Katkı

Kaynakça
Allen, G. (2006). Intertextuality. Londra: Routledge.
Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Ryland Nüshası), Karahanlı Türk-
çesi (Giriş-Metin- Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara.
Bayar, O. C. (2012). Kutadgu Bilig’de Âyetler. III. Uluslararası Türk Dili ve
Edebiyatı Öğrenci Kongresi (TUDOK 2010). 20-22 Eylül 2010 = 3rd In-
ternational Student Congress of Turkish Language and Literature (TUDOK
2010). 20-22 September 2010, 2/1467-1491.
Çalışkan, N. (2017). Nüzûl Sırasına Göre Tefsir Yaklaşımının Kur’an Yorumuna
Etkisi (Beyânu’l-Hak Örneği). Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 14 (30), 398-422.
Dilaçar, A. (1988). Kutadgu Bilig İncelemesi. (2). TDK. Ankara.
Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Eckmann, J. (1967). Doğu Türkçesinde Bir Kur’an Çevirisi (Rylands Nüshası).
Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 15, 51-69. Retrieved from
https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/38313/443435
Eker, S. (2006). “Kutadgu Bilig’de (teŋri ʿazze ve celle ögdüsin ayur) Türkçe
İslamî Terimlerin Kaynakları Üzerine”. Bilig. Yaz/2006, (38), 103-122.
Ersoylu, H. (1981). “Kutadgu Bilig’de Kur’an-ı Kerim Ayetlerinden İlhamlar”.
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (15), 17-41. Türk Dünyası Araştırma-
ları Vakfı. İstanbul.
Hundsnurscher, F. vd (1993). Modern Lengüistiğe Giriş. Çeviren: Mehmet Aka-
lın, İzmir.
Kafesoğlu, İ. (1980). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. KBY. İstanbul.
Kara, M. (1990). Bir Başka açıdan Kutadgu Bilig. Birleşik Dağıtım Kitabevi.
Ankara.
Kara, M. (1991). Kutadgu Bilig'de Kur'an ve Hadisin Tesiri. Türk Dünyası Araş-
tırmaları, (72), 49-85.
Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-
235v/2). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü. Ankara.
Mengi, F. & Schreglmann, S. (2013). Akademisyenlik Bağlamında Bilimsel
Üretkenliği Etkileyen Çevresel Faktörler. Amasya Üniversitesi Eğitim Fa-
kültesi Dergisi, 2(1), 1-17.
Nalbant M. V. (2019). “Kutadgu Bilig’de Ayet Olarak Düşünülen İbareler Üzeri-
ne Bir Değerlendirme”. Dil Araştırmaları, 13 (25), 81-95.

73
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Okşar, Y. (2017). Muhammed B. Eşref Es-Semerkandȋ’nin Astronomi Anlayışı ve

Kevni Ayetler Bağlamında Tefsir Metodu. Mustafa Kemal Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14 (40), 423-444.
Onur, E. F. (2023). Corpus Coranicum Projesi Dokümantasyon Bölümlerinin
Muhteva Analizi. Ankara Okulu Yayınları. Ankara.
Onur, M. (2019). İslam Hukukunda Ehliyet Arızaları ve Sefeh. Kitabi Yayınları.
İstanbul.
Schreglmann, S. & Kazancı, Z. (2016). Öğretmen Adaylarının “Yaratıcı Öğret-
men” Kavramına Yönelik Metaforik Algıları. Journal of Gifted Education
and Creativity, 3 (3), 21-34.
Semerkandî, Ş. (2020). İlmü’l-Âfâk ve’l-Enfüs (Alem ve İnsan). Tah. ve Çev.
Yusuf Okşar-İsmail Yürük. TYEKB. İstanbul.
Sofuoğlu, M. C. (1989). Kur’ân ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’teki İzle-
ri, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (5), 127-180.
Sofuoğlu, M. C. (2002). Kur’an ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’deki İzle-
ri. Türkler, 5, 482-488.
Sofuoğlu, M. C. (2016). Kur’an ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig’teki İzle-
ri. Yeni Türkiye, 22 (91), 136-144.
Taberî, E. C. (2000). Tefsîrü’t-Taberî= Câmiü’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân. thk.
Ahmed Muhammed Şakir. Müessesetü’r- Risâle. y.y.
Timurtaş, F. K. (1981). Tarih İçinde Türk Edebiyatı. Vilayet Yayınlan. İstanbul.
Togan, Z. (1964). The Earliest Translation of the Qur'an into Turkish. İslam Tet-
kikleri Dergisi, 4 (0), 1-19. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/p
ub/iuislamtd/issue/1192/14003.
Yusuf Has Hacib. (1988). Kutadgu Bilig II/Tercüme. Türk Tarih Kurumu Bası-
mevi. Ankara.
Yusuf Has Hacib. (2011). Kutadgu Bilig. Akvaryum Yayınları. İstanbul.
Yusuf Has Hacib. (2019). Kutadgu Bilig. Gençlik Spor Yayınları. Ankara.

74
 TASAVVUFÎ AÇIDAN KUTADGU BİLİG

Azat Toktonaliev

Giriş
Her toplumun veya her milletin bir dehası olduğu gibi Türkle-
rin de sayılamayacak kadar çok fazla düşünürü ve edebiyatçısı
vardır. Bu bilge ve feraset sahibi insanlar topluma yön vermiş ve
onlara manevî olarak önderlik etmişlerdir. Bunlardan bir tanesi de
Yusuf Has Hacib’tir. Kendisi ve eseri hakkında kısaca bilgi vere-
cek olursak, O, Balasagun’da bölgesinde soylu bir ailede 1019
yılında dünyaya gelmiş, erdemi, bilimi, takva ve zühdü ile meşhur
olmuştur (Arat, 2008). Çok iyi derecede ilim öğrenerek kendisini
geliştirmiş, Farsçayı ve Arapçayı öğrenmiş, öğrenmiş olduğu bu
dillerin belagatine, dönemin her türlü ilmine hâkim olmuştur (Sö-
ğütlü, 2013). Yusuf Has Hâcib, meşhur eserini bir yıl altı ayda
Balasagun şehrinde yazmaya başlamış ve Kâşgar şehrinde bitirmiş-
tir. Eser 6645 beyitten oluşur. Yusuf Has Hacib eserini 1069 yılın-
da Tavgaç Uluğ Buğra Han’a takdim etmiştir. O, yazarın bu mezi-
yetini ve yeteneğini takdire şayan görmüş ve ona “Vazifelerin en
derini olan” has hâciblik adını verilmiştir. Eserine gelince, bu ese-
rin adı günümüz Türkçesinde: “Mesut/mutlu olma bilgisi” anlamı-
na gelir. İnsanların dünyada ve ahirette saadete ermelerini sağla-
mak için izlenecek yolu bularak o yolda ilerlemeyi amaçlamıştır.
Bu amaçla yazılan bu eser, bireyin yaşamını derinden inceleyerek
onun hem özel hem de toplumdaki mesuliyetlerini sistematik hale
getiren bir yaşam felsefesini oluşturan bir sistemin direğidir. Yusuf
Has Hâcib bu eserinde fert, toplum ve devlet şeklinde birbirleriyle
çok ilişkili olan varlıkların son derece düzenli olarak sistematik

75
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

mistik iklimince zapt edilmiş olmasına hiçbir zaman şaşırmamalı-

dır. Bu bölge değişim olarak bir geçiş bölgesi olduğundan, uzun
zamandan beri devamlı bir şekilde uzlet ve sükûn arayışında olan
Türkistan bölgesindeki Türklerin mistisizmden doğan her şeyi
kabul etmeye hazır olmaları, bir yandan bakıldığında kendileri
açısından bir zafiyet gibi görünse de gerçekte öyle değil. Zahitler,
İslâm’dan önce gelen mistik mirası bir esas gibi kabul ederek isti-
fade etmek suretiyle başarılı olabilmişlerdir. Bu yüzden o bölgede
yaşayan insanlar, tasavvufta kendilerini bulabilmişlerdir. Onlar
eski inanç ve örf adetlerini devam ettirir gibi görünseler de, İslam’ı
iç dünyalarında inşa etmenin gizemini iyi bildikleri için onların iç
dünyasına ve kalplerinde, İslâm’dan evvelki çağ ile İslâm arasına
çekilmiş olan perde kolay bir şekilde ortadan kalkmıştır. Bunun
devamında da herkes anlayabildiği ölçüde her şeyi idrak etmeye ve
anlamaya başlamıştır. Yusuf Has Hacib Allah’ı Kur’an ve sünnete
göre tanımaya çalışan, İslâm’a gönlünü vermiş bir insan portresini,
(olgun insanı) insan-ı kâmil’i meşhur eseri olan Kutadgu Bilig’in
tam merkezine koyar ve eserinin tamamını bu tez üzerine yorum-
lar. Yusuf Has Hacib için asıl hedef ideal insandır.
Yusuf Has Hacib radikal bir sûfi olmayıp, dünya hayatı ve ahi-
ret hayatı arasında bir denge kurmaya çalışan bir sûfidir. Türk-İslam
düşünce siteminin önemli şahsiyeti Yusuf Has Hacib, sadece yaşadı-
ğı o dönemin değil, günümüz insanlarını da aydınlatan bir ışıktır. O,
insanları hakikî olgunluğa eriştirecek olan yolu ve metodu bulmuş,
hakikati arayan insanlar için de eserinde edebiyatın ve sanatın gü-
cünden istifade ederek hakikati göstermeyi başarabilmiştir.

Kaynakça
Afîfî, Ebü’l-Alâ, (1945).el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve. Kahire
Akgün, M. (1997). “Kutadgu Bilig’de İnsan ve Kamil İnsan”. PAÜ Eğitim Fakül-
tesi Dergisi 3.
Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig, Kabalcı Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
Attâr, Ferîdüddîn (1984). Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim
ve Kültür Yayınları.
Aydın, M. S. (2000). “İnsan-ı Kamil”. İslam Ansiklopedisi. C. 22. İstanbul: TDV Yay.

88
 Tasavvufî Açıdan Kutadgu Bilig

Çalgin, M. (2002). Diyanet İslam Ansiklopedisi, c, 26. Ankara: Diyanet Yayınları.

Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları
Dimyâtî, Muhammed b. Abdullah el-Cerdânî (Trsz,). Cevâhiru’l-lülüiyye fî Şerhi
el-Erbaîn el-nebeviyye, tahkik, Abdullah el-Minşâvî, Maktabatu’l-iman,
Mansura.
Ebû Nuaym. (1979). Hilyetü’l-evliyâ ve tabakåtü’l-asfiyâ (Kahire: Matbaatü’s-
saâde).
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. (1979). Sıfatü’s-safve, nşr. Mahmûd Fâhûrî – Mu-
hammed Revvâs Kal‘acî (Beyrut: Dârü’l-maârif).
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. (1994). Telbîsü İblîs. nşr. Seyyid el-Cümeylî, Beyrut:
Dâru’l-Kalem.
Kartal, A. (2003). Abdülkerim Cîlî, Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi. İstanbul.
Kâşgarlı Mahmud. (1335), Dîvânü lugåti’t-Türk, nşr. Kilisli Muallim Rifat Bilge
(İstanbul: Matbaa-i Âmire, III, 279).
Keşşî, Mecmûu'l-havâdis ve'n-nevâzil, Süleymaniye Ktp., Yeni Cami, nr. 547. vr.
308a, 314.
Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Hevâzin (1981). Tasavvuf İlmine Dair
Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Massignon, M. Louis (1997). Essay on the Origins of the Technical Language of
Islamic Mysticism. çev. Benjamin Clark. Indiana: University of Notre Da-
me Press.
Nesefî, Necmeddin (1991). el-Kand fî zikri ulemâi Semerkand, nşr. Nazar Mu-
hammed el-Fâryâbî (Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1412/1991),
Okşar, Y. (2018). “Şemsüddin Muhammed B. Eşref Es-Semerkandî’de Nefis ve
Marifetullah”. Turkish Studies 13/9. 175-194.
Özden, H. (2007). Kutadgu Bilig’de Ahlak Kavramı ve Tıp Etiğine Etkisi, Ötüken
Neşriyat, İstanbul.
Sem‘ânî, el-Ensâb (1980). nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî
(Beyrut 1400/).
Söğütlü, E. O. (2013). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. Antik Yayınları. İstanbul.
Sülemî, Ebû Abdurrahmân. (1953). Tabakâtu’s-sûfiyye. nşr. Nûreddin Şerîbe
(Kahire: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî)
Şeker, F. M. (2010). Kutadgu Bilig Tasavvufî Açıdan Nasıl Okunabilir? . İslam
Araştırmaları Dergisi , (24), 25–62.
Toprak, F. (2017). İnsan-ı Kâmil’e Bakışlarıyla Yusuf Has Hacip ve Hoca Ahmed
Yesevî . Bilig , (80) , 95-122.
Zehebî, Muhammed b. Ahmed b. Osman. (1982). Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ, nşr.
Şuayb el-Arnaût – Salih es-Semr (Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1402/ XI,
487).

89
 6. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE İMAN VE İBADET
ÖĞRETİMİYLE İLGİLİ MOTİFLER 5

Rıdvan Demir

Giriş
Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig Hakkında
Balasagun’da doğan Yusuf Has Hacib 1017–1077 yılları ara-
sında yaşamıştır. İlk eğitimini doğduğu şehirde alan Yusuf, döne-
min ileri gelen ailelerinden birisine mensup olması dolayısıyla iyi
bir eğitim almıştır. Geniş bir ansiklopedik bilgiye sahip olması,
Arapça, Farsça, Soğdakça gibi çeşitli dilleri iyi derecede bilmesin-
den ötürü bu dillerde yazılan eserleri incelemesi kısa sürede tanın-
masını sağlamıştır. “Has Hacib” ünvanını almadan önce “Balasa-
gunlu Yusuf” olarak bilinmektedir (Söğütlü, 2013: 5)
Kutadgu Bilig, günümüz Türkçesiyle “Mutluluk (Saadet) Ve-
ren Bilgi” ya da “Kutlu Olma Bilgisi” anlamına gelmektedir. 11
yüzyılda da ilk Türk-İslam devleti sayılan Karahanlılar döneminde,
dönemin hükümdarı Tabgaç Buğra Karahan (Ebu Ali Hasan Bin
Süleyman Arslan)’a sunulmuştur. Eser, mesnevi tarzında yazılmış-
tır. Aynı zamanda, “siyasetname” türünün ilk eseridir. Eserde kul-
lanılan bazı sözcüklerin günümüzde de kullanılması, dikkat çekici-

5 Bu çalışma, 10–12 Ekim 2018 tarihlerinde Kırgızistan’da düzenlenen Orta Asya

Âlimlerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyumu’nda sunulan
“Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde Dini Motifler” adlı bildirinin geniş-
letilmesi suretiyle oluşturulmuştur.

91
 Kutadgu Bilig’de İman ve İbadet Öğretimiyle İlgili Motifler

Dinî Bilgiler dersleri başta olmak üzere din eğitimi ile ilgili konu-
ların öğretiminde Kutadgu Bilig’deki beyitlerden ve örneklerden
istifade edilebilir.

Kaynaklar
Arat, R. R. (2006). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib. Kabalcı Yayınevi. (Birinci
Baskı). İstanbul.
Baş, M. K. (2010). Kutadgu Bilig'de Ölüm Anlayışı ve Ahiret İnancı. Ekev Aka-
demi Dergisi, 14(42), 83–104.
Cilacı, O. (1987). Kutadgu Bilig’de Sosyal ve Dinî Motifler. Milli Kültür Dergisi,
(58), 10–18.
Çakıcıoğlu, E. (2011). Akvaryum Türk Klasikleri Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib
(Ed. E. Çakıcıoğlu). Akvaryum Yayınevi. İstanbul.
Kafesoğlu, İ. (1980). Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. Kültür Bakanlı-
ğı Yayınları.
Kara, M. (2013). Bir Başka Açıdan Kutadgu Bilig. Nesil Yayınları. İstanbul.
Kaya, F. ve Kartın, E. (2021). DKAB Ders Kitaplarında Sözlü ve Yazılı Edebî
Türlerin Kullanım Durumu. Mavi Atlas, 9 (2) , 47-60.
Kaplan, İ. (2015). Temel Dini Bilgiler-I İslam İnanç Esasları, Ankara: Öncü Kitap
Yay.
Kılavuz, A. Saim. (2006). Akaid, İlmihal I İman ve İbadetler, (68–140). Ankara:
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları
Koca, O. (2007). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig’den Seçmeler. Beyan Yayınları.
İstanbul.
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB). (2018). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim
Programı (4–8 Sınıflar). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. Ankara.
Okşar, Y. (2022). “İslam İnanç Esasları ve Öğretimi”. Din Kültürü ve Ahlak Bilgi-
si Öğretimi -İlkokul 4. Sınıf-. Ed. Rıdvan Demir. Ankara: Nobel Yayıncılık.
Okşar, Y. (2021). Peygamberlik Olgusu. Ankara: Nobel Yayıncılık.
Onur, M. (2015). İmam Kâsânî ve “Bedâi’u’s-Sanâi” Adlı Eseri Üzerine Metodo-
lojik Bir İnceleme, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/
2, 127-149.
Öcal, M. (2015). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ve Öğretim Yöntemleri. İstanbul:
Ensar Neşriyât Yayınları.
Özden, H. (2007). Kutadgu Bilig’de Ahlak Kavramı ve Tıp Etiğine Etkisi. Ötüken
Neşriyat. İstanbul.
Sıcak, A. (2021). Tefsirde Spekülatif Yorum Ashâbü’l-Karye Örneği. Araştırma
Yayınları Ankara.

119
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Solak, M. F. (2014). Temel Dini Bilgiler 1-2 Ders Notu. Ankara: HBÖGM, MEB
Yayınları.
Söğütlü, E. O. (2013). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. Antik Yayınları. İstanbul.
Taberânî, E. S. A. (1995). el-Mu‘cemü’l-Evsat. Dâru’lHaremeyn.
Yiğit, Y., Keskin, M. ve Karagöz, İ. (2013). Zekât İlmihali. Ankara: Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları.

120
 KUTADGU BİLİG’DE DEĞERLER VE
EĞİTİMİ

Ramazan Diler

Giriş
Türk İslam edebiyatının ilk ve önemli eserlerinden birisi Ku-
tadgu Bilig’dir. Yusuf Has Hacib (d. 410/1019-ö. ?) tarafından
mesnevi nazım şekliyle yazılan bu eser, 6645 beyitten meydana
gelmektedir. Karahanlı hükümdarı Tavgaç Buğra Han’a takdim
edilmiştir. Muhtevası itibarı ile alegorik bir hususiyet arz eder.
Siyasetname, nasihatname gibi terimlerle içeriği kavramlaştırılan
bu eser, İslam dinini kabul eden Türk milletinin ürettiği ilk eser
olması itibarı ile bir anlamda geçiş dönemi özellikleri göstermekte-
dir. Farklı inanç ve kültürleri tecrübe eden Türk milletinin İslam
dinine girmeleri ve devlet ile toplumun bu yeni kültür havzasına
uyum sağlaması bir süreç işidir. Dolayısıyla Kutadgu Bilig bu sü-
recin temel taşlarından birisi olarak değerlendirilebilir.
Bilinen üç nüshası vardır. Fergana, Mısır ve Herat nüshaları
TDK tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır. Yusuf Has Ha-
cib’e ve eserin muhtevasına dair edinilen ilk bilgiler bu nüshalara
eklenen manzum ve mensur mukaddimelerden elde edilmiştir.
Eserin yazıldığı dönemden sonra uzun bir süre unutulduğu kabul
edilmektedir. Fakat mukaddimelerde verilen bilgilere göre eser
diğer milletler tarafından bilinmekte ve “Türk Şehnamesi” olarak
tavsif edilmektedir. Dahası Fatih Sultan Mehmed zamanında To-
kat’ta bulunup İstanbul’a götürülen nüshadan hareketle Osmanlı

121
 Kutadgu Bilig’de Değerler ve Eğitimi

melinin adalet olduğuna halkını inandırmalıdır. Halk, yöneticisine

güvendiği zaman mutlu olur ve ona bağlanır.
Has Hacib’e göre insan daima çalışıp emek vermelidir. Ona
göre emek verilmeyen bir hayata yazık olmuştur. İnsanoğlu gücü
yettiği oranda emeğini esirgemeden çalışmalı ve üretmelidir. Ku-
tadgu Bilig’e göre yöneticiler de vatandaşlar da hizmette kusur
etmemelidir. Yöneticiler ülkelerini korumalı, geliştirmeli; halkını
mutlu etmek için çaba sarf etmelidir. Vatandaşlar da ülkesine ve
yöneticisine bağlılık göstermeli, çok çalışmalı, vergisini ödemeli,
tüm yükümlülüklerini yerine getirmelidirler.
Has Hacib’e göre insan işlerini doğrulukla, dürüstlükle yü-
rütmelidir. Doğruluk zaman zaman insana sıkıntı verse ve doğru-
luğun yükünü çekmek güç olsa da neticesi ferahlıktır, mutluluk-
tur. Ona göre doğrulukla hareket etmek için insanın bazı arzula-
rından vazgeçmesi, onlara gem vurması gerekir.
Yusuf Has Hacib, ömrün kışı dediği son demlere doğru dost-
luğun, arkadaşlığın, kardeşliğin, tuz ekmek hakkının kalmadığını,
dostluktan arkadaşlıktan umduğunu bulamadığını, kime gönlünü
açacağı konusunda bir karşılık göremediğini ifade eder. Acaba
bunadım mı? diye de ekler. Önceleri hayata karşı daha olumlu bir
duygu beslerken ömrünün sonunda insanların kendisiyle daha az
ilgilendiğini ve daha vefasız davrandıklarını dile getirir. Hatta
mümkünse insanların bu davranış tiplerinden uzaklaşmak istediğini
tekrarlar. Bu haliyle müellif, ahlakın ve ahlaki değerlerin önem-
senmediğinde kaybolup gidebileceğini de hatırlatır.

Kaynakça
Adler, A. (2004). İnsanın Doğası (A. Tekşen Kapkın, Çev.; 1. bs). Yayel Yayınla-
rı.
Akyüz, Y. (1994). Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993’e Kadar) (5. bs). Kültür
Koleji Yayınları.
Arat, R. R. (1977). Kutadgu Bilig. İslam Ansiklopedisi (C. 6, ss. 1038-1047). Milli
Eğitim Basımevi.

141
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Ay, A. (2020). Divan-ı Hikmette Manevî Ayet İktibasları (1. bs). Ahmet Yesevi
Üniversitesi Yayınları.
Aydın, M. Ş. (2021). Ahlakla Varolmak. (1. bs). Ketebe Yayınları.
Aydın, M. Z., & Akyol Gürler, Ş. (2012). Okulda Değerler Eğitimi Yöntemler
Etkinlikler Kaynaklar (1. bs). Nobel Yayıncılık.
Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü (5. bs). Ağaç
Kitabevi Yayınları.
Cevizci, A. (2015). Etik-Ahlak Felsefesi (2. bs). Say Yayınları.
Demir, R. & Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Erden, M. (2012). Eğitim Bilimine Giriş (3. bs). Arkadaş Yayınevi.
Gönen, M. E. (2016). Çocuklara ve Gençlere Olumlu Ahlaki ve İnsani Değerlerin
Kazandırılmasında Edebi Metinlerin Rolü ve Önemi. 1, 133-145.
Gündüz, M. (2016). Ahlâk Sosyolojisi (3. bs). Anı Yayıncılık.
Güneş, F. (2016). Değerler Eğitiminde Yaklaşım ve Modeller. 1, 1-20.
Has Hacib, Y. (2011). Akvaryum Tükr Klasikleri Kutadgu Bilig (E. Çakıcıoğlu,
Ed.). Akvaryum.
Has Hacip, Y. (2000). Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlaması (F. Silah-
daroğlu, Çev.; 2. bs). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Hökelekli, H. (2013). Psikoloji, Din ve Eğitim Yönüyle İnsani Değerler (1. bs).
Dem Yayınları.
Kara, M. (1990). Bir Başka Açıdan Kutadgu Bilig. Birleşik Yayınları.
Karaman, F. (2015). Sıdk. İçinde Dini Kavramlar Sözlüğü (6. bs, s. 591). Diyanet
İşleri Başkanlığı Yayınları.
Karaman, H. (2013). İslam Ahlak Filozofları. İçinde M. S. Saruhan (Ed.), İslam
Ahlak Esasları ve Felsefesi el Kitabı (1. bs). Grafiker Yayınları.
Kelley, A. L. (1976). The Nature of Human Values by Milton Rokeach. Review of
Religious Research, 17(2), 166-168.
Lickona, T. (1999). Character Education: Seven Crucial Issues. Action in Teacher
Education, 20(4), 77-84.
MEB. (2018). DKAB Öğretim Programı.
Selçuk, Z. (2012). Eğitim Psikolojisi. Nobel Yayınları.
Söylemez, Y., Kırkkılıç, H. A., & Sevim, O. (2016). Kutadgu Bilig’in Suç İşleme
Motivasyonuna Olumsuz Etki Yapabilecek Değerler Bakımından İncelen-
mesi. 1, 335-369.
Tekşan, K. (2012). Türkçe Dersı̇ Değerler Eğı̇ tı̇ mı̇ nde Kutadgu Bı̇ lı̇ g’ı̇ n Kullanı-
mı. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(3), Article
3.

142
 Kutadgu Bilig’de Değerler ve Eğitimi

Topçubay, K. A. (2023). Din Öğretimi Programları. İçinde H. Aşık Ev (Ed.), Din

Eğitiminde Özel Öğretim Yöntemleri (2. bs, ss. 1-34). Lisans Yayıncılık.
Yürük, T., & Topchubaev, K. (2022). Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim
Programlarının İncelenmesi. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-
gisi (ÇÜİFD), 22(1), Article 1. https://doi.org/10.30627/cuilah.1100948

143
 8. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE GELENEKSEL
AHLAKİ DEĞERLER

Sinan Schreglmann

Giriş
Kutadgu Bilig, Türkçe yazılmış ilk siyasetname ve mesnevi-
dir. Bu yönüyle Türk edebiyatının ve düşüncesinin ilk örneklerin-
den biridir (Yurtaydın, 1988; Öztürk, 2005). Eserde, insanın her iki
dünyada da mutlu olmasını sağlayacak bilgi, akıl, kanun ve kanaat
gibi değerler öğütlenir (Çağbayır, 2003). Eser, Yusuf Has Hacib
tarafından 11. Yüzyılda Karahanlılar devletine sunulmuştur. Eserde
Türk kültürü, tarihi, dili, ahlakı, siyaseti, felsefesi ve sanatı hakkın-
da önemli bilgilerden bahseder (Dilaçar, 1995). Bu yönüyle Türk
kültür mirasının en değerli eserlerinden biridir. Eserde ayrıca ideal
insan, toplum ve devlet hayatının nasıl olması gerektiği anlatılır
(Silahdaroğlu, 1996; Ülkütaşır, 1970). Eser, dört esas kişilik (Kün
Togdı, Ay Toldı, Ögdülmiş, Odgurmış) ve temsil ettikleri değerler
(kanun/adalet, saadet/devlet, akıl, akıbet/kanaat) etrafında kurgu-
lanmıştır. Eser, Türk hâkimiyet telakkisinin ve yönetim anlayışının
da bir yansımasıdır. Eserin dili oldukça sade ve akıcıdır. Eserde
aruz ölçüsü kullanılmıştır. Eserin sonunda kaside biçiminde ek
parçalar ve dörtlükler bulunmaktadır. Eser, yarı hikâye ve yarı
temsil tarzında yazılmış olup, arada hareketi hazırlayıcı ve izah
edici monologlara ve canlı tasvirlerin bulunduğu sahnelere yer
verilmiştir (Arat, 1998).

145
 Kutadgu Bilig’de Geleneksel Ahlaki Değerler

açısından önemli bilgiler bulunmaktadır ve bundan sonra da söz

konusu eserin “geçerliliğini koruyarak nesilden nesillere başarılı
bir şekilde” aktarılacağı ön görülebilir.

Kaynakça
Akbaş, O. (2004). Türk Milli Eğitim sisteminin duyuşsal amaçlarının (değerleri-
nin) ilköğretim II. kademedeki gerçekleşme derecesinin değerlendirilmesi.
Yayımlanmış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü,
Ankara.
Akyüz, Y. (2002). Türk Eğitim Tarihi. İstanbul.
Arat, R. R. (1998). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (2008). Yusuf Has Hacib; Kutadgu Bilig İstanbul: : Kabalcı Yayınevi.
Arsanoğlu, İ. (1986). Kutadgu Bilig'de Eğitim Bilim ve Akıl, Yeni Forum.
Ata, Bahri. (2006). Sosyal Bilgiler öğretim programı., C. Öztürk (Editör.). Hayat
Bilgisi ve Sosyal Bilgiler öğretimi yapılandırmacı bir yaklaşım içinde. An-
kara: Pegem A Yayıncılık, ss.71-83.
Bacanlı, H. (1999). Duyuşsal davranış eğitimi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Binarak, N. (1970). Kutadgu Bilig'de Evlenme, Aile ve Çocuk Terbiyesi, Türk
Kültürü Kutadgu Bilig Sayısı, S. 98, s. 174-178, Yıl. IX, Aralık, Ankara.
Büyükdüvenci, S. (1991). Kutadgu Bilig'de Eğitim Mesajı, Türk Yurdu, Nisan, s.
46-48.
Çağbayır, Y. (2003). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib, Ankara.
Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-
lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-
bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Dilaçar, A. (1995) Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara.
Doğan, H. (2012). Özel öğrenme güçlüğü riski taşıyan 5 yaş çocukları için uygu-
lanan erken müdahale eğitim programının etkisinin incelenmesi. (Yayım-
lanmış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
Elam, S. M., Lowell, C. R., & Gallup, A. M. (1993). The 23rd annual Gallup poll
of the public’s attitudes toward the public school. Phi Delta Kappan, 75,
137–152.
Ergün, M. (2009). Eğitim felsefesi. Ankara: Pegem Akademi.
Gömleksiz, M. N. (2007, Kasım). Lise öğrencilerinin toplumsal değerlere ilişkin
tutumları: Elazığ ili örneği. Değerler ve Eğitimi Uluslararası Sempozyu-
mu'nda sunulan bildiri, DEM, İstanbul.
Gudmunsdottir, S. (1991). Values in pedagogical content knowledge. Journal of
Teacher Education, 41(3), 44–52.

159
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Gutek, G. L. (2006). Eğitime felsefi ve ideolojik yaklaşımlar (philosophical and

ideological perspectives on education). (Çev. N. Kale).Ankara: Ütopya Ya-
yınevi.
Güner, A.G. (2015). Öğretim elemanlarının örgütsel bağlılık düzeylerinin değer-
lendirilmesi (Giresun üniversitesi örneği). Yayınlanmamış yüksek lisans te-
zi. Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Bilimleri
Anabilim Dalı.
Hökelekli, H. (2011). Değerler Psikolojisi ve Eğitimi. (1. baskı). İstanbul: Timaş
Işcan, C.D. (2011). Valueseducation and some suggestions to teachers. Hacettepe
University Journal of Education, 40, 245–255.
Lickona, T. (1991). Educating for character: How school can teach respect and
responsibility. New York: Bantam.
Memişoğlu, H. (2013). İlköğretim 4. ve 5. Sınıf Öğretmenlerinin Sosyal Bilgiler
Dersinde Değerler Eğitimine İlişkin Görüşleri. The Journal of Academic
Social Science Studies International Journal of Social Science, 6(3), 405–
425.
Özcan, A. (1998). Kutadgu Bilig'de Eğitim Anlayışı, Türk Yurdu, c. 9, s. 31–37.
Özensel, E. (2003). Sosyolojik bir olgu olarak değer. Değerler Eğitimi Dergisi, 1
(3), 217–239.
Öztürk, C. (2005). Türk Tarihi ve Kültürü, Ankara.
Sarı, E. (2005). Öğretmen Adaylarının Değer Tercihleri: Giresun Eğitim Fakültesi
Örneği. Değerler Egitimi Dergisi, Cilt 3, Sayı 10.
Silah, M. (2005). Sosyal psikoloji davranış bilimi (2. baskı). Ankara: Seçkin.
Silahdaroğlu, F. (1996). Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlaması. Anka-
ra: T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi.
Sıcak, A. S. (2018). İlkelilik Ahlakı Açısından Kur’ân’da Uhud Gazvesi’nin
Anlatımı ve Şûrâ Prensibi, 10. Uluslararası Sosyal Bilimler ve Spor Kong-
resi Tam Metin Kitabı. Hatay. 621-629.
Sıcak, A. S. (2021). Kur’ân’da Dînî Normlar ve Sosyal Realite Açısından Evlili-
ğin Sürdürülebilirliği: Hz. Nûh, Hz. Lût ve Firavun’un Eşleri Örneği. Ulus-
lararası Aile ve Değerler Sempozyumu = International Family and Values
Symposium. Kırgızistan. 45-60.
Ulusoy, K. (2007). Lise Tarih programında yer alan geleneksel ve demokratik
değerlere yönelik öğrenci tutumlarının ve görüşlerinin çeşitli değişkenler
açısından değerlendirilmesi. Yayımlanmış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Ülkütaşır, M. Şakir (1970). Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig Üzerine Küçük Bir
Araştırma, Türk Kültürü Kutadgu Bilig Sayısı, S. 98, s. 91–94, Yıl. IX,
Aralık.
Yörükoğlu, A. (2003). Çocuk ruh sağlığı, çocuğun kişilik gelişimi eğitimi ve
ruhsal sorunları. İstanbul: Özgür
Yurdaydın, H. (1998). İslam Tarihi Dersleri. Ankara

160
 9. BÖLÜM
XI. YÜZYIL ORTA ASYA TÜRK
TOPLUMUNDAKİ ZÜMRELEŞMEYE
KUTADGU BİLİG’DEN ÖRNEKLER

Hasan Sarı

Giriş
Kutadgu Bilig, Karahanlı Devleti’nde bir saray nazırı olan
Yusuf Has Hacib tarafından 1069-1070 yıllarında kaleme alınan ve
Tavgaç Uluğ Buğra Han’a takdim edilen bir siyasetnamedir. Bü-
yük devlet adamı Nizamülmülk’ün Siyasetname adlı eserinden 23
yıl, Machiavelli’nin Batı siyasetinin remzi olan Prens adlı eserin-
den ise yaklaşık dört buçuk asır önce kaleme alınmıştır. Eserin
hacimli içeriğinde yönetimden başka konulara da dikkat çekildiği
görülür. Kültürel mirasımızın köşe taşlarından olan kitapta konula-
rın ele alınış tarzından anlaşıldığı kadarıyla müellifin şümullü bir
toplum bilgisine de sahip olması gereklidir. Her ne kadar bir hü-
kümdar oğluna devlet yönetimi hakkında eğitim vermek üzere yola
çıkılmışsa da genellikle toplumu meydana getiren bireyler ile bun-
ların toplumdaki yerleri ve görevleri belirtilmiştir (Dönmez ve
Koçak 2018: 148). Dolayısıyla Türklerin kültür yaşamlarının derin-
lerine inmek ve geçmiş zamanların sosyolojisini yapmak için paha
biçilmez kıymettedir.

161
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

sus özellikler kazandığı, özellikle tasavvuf ya da zahitlikle ahlaki

değerlerin ön planda olduğu sonucu çıkarılabilir.

Kaynakça
Alıcı, Mustafa. (2011). “Kutadgu Bilig’de Dinî Ögeler”. Yüksek Lisans Tezi,
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat.
Altun, Muhammed. (2006). “İslam Eğitim Geleneğinin Temel Kaynaklarında
Empatik Yaklaşım”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Ankara.
Barthold, Vassiliy Vladimiroviç. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Anka-
ra: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Başer, Sait. (1990). Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları.
Binol, Ali. (2017). “Kuranda Beşer ve İnsan”. Doktora tezi, Necmettin Erbakan
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Böler, Tuncay. (2019). “Kutadgu Bilig’de Ahlaklılık, Soyluluk ve Seçkinlik İfade
Eden Sözler”. Journal of Turkish Studies 4 (Volume 4 Issue 3): 397-418.
doi: 10.7827/TurkishStudies.687.
Ceyhan, Semih. (2013). “Zühd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 22 Ekim
2023 (https://islamansiklopedisi.org.tr/zuhd).
ed-Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân. (2015). Müsnedü’l-İmâm
ed-Dârimî. C. I. editör Ş. C. b. H. ez-Zehrânî.
Dönmez, Süleyman ve Koçak, Şemseddin. (2018). “Kutadgu Bilig’de Çocuk
Eğitimi”. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi 6(15):145-92.
Feyzı̇ oğlu, Nesrin. (2010). “Geçiş Döneminin Kutadgu Bilig’deki Yansımaları
Üzerine Bir Degerlendirme”. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim
Fakültesi Dergisi (12):151-65.
Göka, Erol. (2008). Türklerin Psikolojisi, Tarihin Ruhumuzda Bıraktığı İzler.
İstanbul: Timaş Yayınları.
Güngör, Erol. (2005). Tarihte Türkler. 12. baskı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Jamal, Gülnisa, ve Kafkasyalı, Muhammet Savaş. (2016). Kutadgu Bilig Araştır-
maları Tarihi. Ankara: Karınca Yayınları.
Kara, Mehmet. (1998). Bir Başka Açıdan Kutadgu Bilig. Kültür Bakanlığı Yayın-
ları.
Kaya, Mahmut. (1991). “Aristo”. TDV İslâm Ansiklopedisi 3:375-78.
Kirman, Mehmet Ali. (2016). Din Sosyolojisi Sözlüğü. Adana: Karahan Kitabevi.
Marshall, Gordon. (2009). Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayinlari.
Önler, Zafer. (2008). “Kutadgu Bilig’de Toplumsal Kabul ve Geleneklerden
Yansımalar”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler
Dergisi 9(15):441-55.

182
 XI. Yüzyıl Orta Asya Türk Toplumundaki Zümreleşmeye Kutadgu Bilig’den Örnekler

Şeker, Fatih M. (2010). “Kutadgu Bilig Tasavvufî Açıdan Nasıl Okunabilir?”

İslam Araştırmaları Dergisi (24):25-62.
Turhan, Mümtaz. (1969). Kültür Değişmeleri. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Yusuf Has Hacib. (1988). Kutadgu Bilig II/Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu
Basımevi.
Yusuf Has Hacib. (2011). Kutadgu Bilig. İstanbul: Akvaryum Yayınları.
Yusuf Has Hacib. (2019). Kutadgu Bilig. Ankara: Gençlik Spor Yayınları.

183
 10. BÖLÜM
GÖNÜL EĞİTİMİ VE KUTADGU BİLİG

Süleyman Dönmez

Öz
İncelemede genelde eğitimin özelde ise din eğitiminin gönül
eğitimi olması gerektiği düşüncesi, Yusuf Has Hâcib’in kaleme
aldığı Türk İslâm medeniyetinin en güçlü eserleri arasında sayılan
Kutadgu Bilig’den hareketle teşrih 15 edilmektedir.

Sözbaşı
İslâm Dini, insanın iç dünyasını önemser ve insanın ruh hâliy-
le ilgilenir. Gönül de insanın ruh hâlinin, ahlâkî değerlerinin ve
maneviyatının esasıdır. İnsanın iç dünyasının derinliklerinde gizle-
nir.
Yusuf Has Hâcib, Türk-İslâm medeniyetinin en güçlü eserleri
arasında yer alan eseri Kutadgu Bilig'de (Kut Veren Bilgi) Türk-
İslâm medeniyetini kuran değerleri gönül esasında derinlemesine
inceler. Bu nedenle Kutadgu Bilig, gönül medeniyetini kuran eği-
tim ile öğretimin insanların içsel gelişiminde oynadığı rolü idrak
etmede sıradışı görünür.
Yusuf Has Hâcib, eseri Kutadgu Bilig’de İslâmî değerleri
Türk gönlüyle buluşturarak yeniden inşa eder. Türk İslâm medeni-

15 Teşrih: Bir sorunu ya da konuyu ele alıp onu en ince ayrıntılarına değin gözden
geçirerek anlatma, açımlama anlamına gelmektedir.

185
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Kaynakça
Dönmez, Süleyman ve Koçak, Şemsettin. (2018). “Kutadgu Bilig’de Çocuk Eği-
timi: Türk Eğitim Tarihi Açısından, Eğitimin Öğeleri Üzerine Bir İncele-
me”, Akra Kültür Sanat Ve Edebiyat Dergisi, (s.15) c.6 / s.145-192.
Dönmez, Süleyman. (2013). “Kutadgu Bilig’de Metaforik Dil ve Kut Felsefesi”,
Felsefe Dünyası, 2(58) / s. 66-84.
Dönmez, Süleyman. (2017). “Jean Jacques Rousseau Ve Dede Korkut'u Erken
Çocukluk Bağlamında karşılaştırmak”, Turan - SAM, Cilt: 9, Sayı: 33, s.
383-389.
Koç, Yalçın. (2022). Anadolu Mayası: Türk kimliği üzerine Bir İnceleme, Cedit
Neşriyât 6. Baskı Ankara.
Yusuf Has Hâcib. (2019). Kutadgu Bilig, Günümüz Türkçesine Uyarlayan: Mu-
zaffer Tunçel, Gençlik Spor Yayınları, Ankara.

198
 11. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE ÇOCUK EĞİTİMİ 17

Süleyman Dönmez - Şemseddin Koçak

Giriş
Çocuk eğitimi, toplumların geleceğini şekillendirmede kritik
bir role sahiptir. Tarihsel metinler, geçmiş kültürlerin eğitim anla-
yışlarını anlamamızı sağlayan değerli kaynaklardır. Bu bağlamda,
Yusuf Has Hacib tarafından 11. yüzyılda yazılmış olan “Kutadgu
Bilig”, Orta Asya Türk kültürünün eğitim felsefesine ışık tutan
önemli eserlerden biridir (İsen, 2008). Kutadgu Bilig esasen bir
siyasetname türü eser olarak bilinmekle birlikte içerisinde ilk dö-
nem Türk-İslam tarihine, kültürüne ve toplumsal yapısına dair
birçok önemli bilgi ihtiva etmektedir.
Eserde dikkat çeken noktalardan birisi de onun eğitime ve
çocuk eğitimine ilişkin kısımlardır. Eserde çocuk eğitimi, toplu-
mun sürdürülebilirliği açısından hayati bir rol oynar. Hacib, çocuk-
ların eğitimi ve karakter gelişimi konularında derinlemesine görüş-
ler sunar. Ona göre, çocuklar ailede ve toplumda saygı ve saygınlık
kazanarak büyümeli ve toplumun değerlerine sahip çıkmalıdır
(Doğan, 1995). Eserin farklı bölümlerinde eğitimle ilgili fikirlere
rastlanmaktadır ve “çocuk terbiyesi” ne ayrı bir bölüm ayrılır. İleri
sürülen eğitim fikirleri “değer hükümleri” niteliğindedir ve bunlar
“eğitimin amaçları” ile ilgilidir. Yetiştirilecek insan tipi, o döneme

17 Bu bölüm yazarların 2018 yılında Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi’nde Yayın-
lanan Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi (Türk Eğitim Tarihi Açısından, Eğitimin Öğe-
leri Üzerine Bir İnceleme) ” adlı makalesinden özetlenerek oluşturulmuştur.

199
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

tün yetenekli çocukların küçük yaşlardan itibaren fark edil-

mesi ve eğitilmesi gerektiği,
• Eğitimin hedefleri olarak değerlerin mevcut olduğu, idealize
edilmiş insan tipinin yetiştirilmeye çalışıldığı,
• Ailede yapılan eğitimin, toplumsal kurumları ve inançları
benimseme, sayma ve tutma eğiliminde olduğu, yetke ilke-
sine dayandığı, çocuğu toplumsal çevrenin kurallarına uy-
maya zorlayan "geleneksel eğitim" anlayışı olduğu,
• Sarayda yapılan eğitimin; çıraklık ve meslek eğitimi gibi iş
içinde gösterilerek yapıldığı, "hoşgörülü ve sabırlı", "seve-
cen ve anlayışlı" olunduğu, "katılımcı eğitim ortamının dü-
zenlendiği", "çocukların gelişimlerinin izlendiği", "cesaret-
lendirici ve destekleyici" olduğu, "başarının değerlendiril-
diği" ve çocuklardan "yüksek başarı beklentisi" içinde olun-
duğu, kalıtsal/genetik durumlardan kaynaklanan arızaların
düzeltilemeyeceği, dolayısıyla bu sorunların ölüme kadar
süreceğinin vurgulandığı görülmüştür.
Kutadgu Bilig, daha birçok yönden incelenmeye aday bir kül-
tür mirası olarak kütüphane raflarında ilgili araştırmacıları bekle-
mektedir.

Kaynakça
Arat, R. (1988). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
Arat, R. R. (2008). Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınevi
Bloom, B. S. (1988). İnsan Nitelikleri ve Okulda Öğrenme (Çev. D. A. Özçelik).
Ankara.
Büyükkaragöz, S. S. (1997). Program Geliştirme: Kaynak Metinler. Konya.
Çilenti, K. (1988). Eğitim Teknolojisi ve Öğretim. Ankara: Yargıcı Matbaası.
Doğan, S. (1995). Kutadgu Bilig'in Ahlaki Değerler Açısından Değerlendirilmesi.
Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 437–448.
Erden, M. (1988). Öğretmenlik Mesleğine Giriş. İstanbul: Alkım Yayınları.
Ertürk, S. (1982). Eğitimde Program Geliştirme. Ankara: Meteksan Yayınları.
Fidan, N. ve Erden, M. (1998). Eğitime Giriş. İstanbul.

242
 Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi

İsen, M. (2008). Kutadgu Bilig'de Eğitim ve Toplum Anlayışı. Atatürk Üniversi-

tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(2), 365–383.
Kutlu, O. ve Schreglmann, S. (2011). Üniversitelerde görev yapan akademisyenle-
rin eleştirel düşünme eğilimlerinin fakülte ve unvanlarına göre incelenmesi.
Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(40), 116–121.
Koçak, Ş. ve Demir, R. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Üst Yöneticiler (Lider Yöneticilik Açısından Bir İnceleme). M. Düzenli, Y.
Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlimlerinin İslam Medeniyetine
Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı (ss. 1127–1135). Kırgızis-
tan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Mengi, F. ve Schreglmann, S. (2013). Akademisyenlik bağlamında bilimsel üret-
kenliği etkileyen çevresel faktörler. Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, 2(1), 1-17.
Öncül, R. (2000). Eğitim ve Eğitim Bilimleri Sözlüğü. Ankara: MEB Yayınları.
Özcan, A. O. (1988). Kutadgu Bilig'de Eğitim Anlayışı. Türk Yurdu, 9(67), 31–
37.
Sönmez, V. (2000). Öğretmenlik Mesleğine Giriş. Ankara: Anı Yayıncılık.
Sönmez, V. (2011). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Anı Yayıncılık.
TDK. (1974). Eğitim Terimleri Sözlüğü. Ankara.
Tekin, H. (2004). Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. Ankara: Yargı Yayınları.
Varış, F. (1978). Eğitimde Program Geliştirme- Teori ve Teknikler. Ankara:
A.Ü. Eğitim Fakültesi Yayınları.

243
 12. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’İN EĞİTİM TEMELİNDE
İNCELENMESİ

Sinan Schreglmann

Giriş
Eski Türklerde eğitim, kültür, töre ve inançla yakından ilgili
bir konudur ve eğitim, çocuklara aile, akraba ve toplum tarafından
verilirdi. Eğitimin amacı, Türk toplumunun değerlerini, gelenekle-
rini ve becerilerini çocuklara aktarmak ve onları yaşama hazırla-
maktı. Eğitim, konargöçer hayat tarzına, benimsenen dine ve siyasi
duruma göre değişiklik gösterirdi. Eğitimde savaş sanatı, avcılık, at
binme, okçuluk, yöneticilik, din bilgisi, yazı ve sanat gibi alanlar
önemliydi. Eğitimde sözlü kültürün etkisi büyüktü. Destanlar, ma-
sallar, hikâyeler, şiirler, atasözleri ve deyimler eğitimin araçlarıydı.
Eski Türkler dendiğinde genelde akıllara Karahanlılar gelir.
Karahanlılar, Türk tarihinin ilk İslam devleti olarak önemli bir yere
sahiptir. Bu devlet, Türk kültürünü İslam kültürü ile kaynaştırarak
yeni bir medeniyetin temellerini atmıştır (Ağca, 2014). Karahanlı-
ların gelişmesinde eğitim, büyük bir rol oynamıştır. Karahanlılar,
İslam dininin gereklerini yerine getirmek için medreseler adı veri-
len eğitim kurumlarını kurmuşlardır. Medreseler, hem dinî hem de
dünyevi bilimlerin öğretildiği yerlerdir. Medreselerde Türkçe,
Arapça ve Farsça dilleri öğretilirken, din bilgisi, felsefe, mantık,
matematik, astronomi, tıp gibi bilim dalları da okutulurdu. Medre-
selerin yanında camiler, zaviyeler, tekke ve kütüphaneler de eğiti-

245
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

berdir. Eğitimin, sadece okulda veya kitaplarda öğrenilen bir bilgi

değil, hayatın her alanında uygulanması gereken bir erdem oldu-
ğundan bahsedilmiştir. Eserin içerdiği değerler ve öneriler bugün
de geçerliliğini korumaktadır.

Kaynakça
Açık, T. (2016). Kutadgu Bilig’de Devlet Yönetimi. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, ss. 419-438.
Adalıoğlu, H. H. (2011). “Bir Siyasetname Olarak Kutadgu Bilig”, Doğumunun
990. Yılında Yusuf Has Hacib Ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, Ankara
2011, ss. 31-44.
Adalıoğlu, H. H. (2013). Bir Siyasetname Olarak Kutadgu Bilig. Selçuk Üniversi-
tesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt 34, ss. 237-253.
Ağca, F. (2014). “Türkistanlı Bir Bilge: Yusuf Has Hacib”, Türk Dünyası Bilgeler
Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması (26-28 Mayıs 2014, Eskişehir), Ss. 79-
88.
Akgün, M. (1997). Kutadgu Bilig’de İnsan Ve Kamil İnsan. Pamukkale Üniversi-
tesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 3, ss. 1-11.
Altunöz, Y. (2005). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i Ve Nizamü’lmülk’ün
Siyasetnamesi Işığında Türk Hâkimiyet Anlayışı. (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi Ve
Sanatları Anabilim Dalı, Elazığ.
Ayık, C. (2016). Kutadgu Bilig Ve Siyasetname’de Ahlak-Siyaset İlişkisi. (Ya-
yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hitit Üniversitesi/Sosyal Bilimler Ens-
titüsü, Çorum.
Bağdatlı, Ö. (2007). Kutadgu Bilig’de Devlet Ve Adalet İlişkisi. (Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstan-
bul.
Batur, Z. ve Beştaş, M. (2011). “Divanü Lugat'it Türk’te Çocuk Dünyası Ve
Çocuk Eğitimi”, Turkish Studies, Volume 6/2, Bahar, s. 247-262.
Bayraklı, B. (2011) “Eğitimin Doğum Öncesi Boyutuˮ, İslam’da Aile Ve Çocuk
Terbiyesi Sempozyumu I, İsav, S. 169-177.
Bilhan, S. (1982). “900 Yıllık Bir Türk Öğretim Kurumu Buğra Han Tamğaç
Medresesi Vakıf Belgesiˮ, AÜ Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 15,
1982, S. 117-124.
Çağıran, L. (1995). Kutadgu Bilig’de Eğitim Ve Öğretim, Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanma-
mış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Demir, R. ve Koçak, Ş. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde
Dini Motifler. M. Düzenli, Y. Gökalp, & A. Yüksek (Ed.), Orta Asya Âlim-

262
 Kutadgu Bilig’in Eğitim Temelinde İncelenmesi

lerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kita-

bı (ss. 891–908). Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
Doğan, B. (2007). Yönetim Ve Örgüt Kuramlarının Tasnifi: Modern Ve Postmo-
dern Ayrımı. Marmara Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, Cilt 23, Sayı 2, ss. 185-201.
Doygun, M. (2015). Tarihi Şahitlikle Kutadgu Bilig’de Vezir Vasıfları Üzerine
Bir Değerlendirme. Current Research İn Social Sciences, Cilt 1, Sayı 2, ss.
35-43.
Dönmez, S. ve Koçak, Ş. (2018). Kutadgu Bilig'de Çocuk Eğitimi. Akra Kültür ve
Sanat Edebiyat Dergisi. 15(6), 145-192.
Emiroğlu, S. (2012). “Kutadgu Bilig’de Çocuk Eğitimi”, Turkish Studies, Volume
7/1, Kış 2012, S. 1027-1041.
Ercilasun, A. (1985). "Başlangıcından Xııı. Yüzyıla Kadar Türk Nazım Ve Nesri",
Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri, Cilt 1, İstanbul,
Ötüken Neşriyat.
Halman, T. S. ve Horata, O. (2007). Türk Edebiyat Tarihi (7. Baskı). İstanbul:
T.C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı
Kaymaz, Z. (2009). “Kutadgu Bilig Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar Üze-
rine Bir Deneme”, Turkish Studies, Volume 4/3, Bahar, s. 1408-1422.
Saygılı, Sefa. ve Çankırılı, A. (2006). Babacığım Neredesin? / Çocuk Eğitiminde
Babanın Rolü. İstanbul: Elit Kültür Yayınları.
Tor, G. (2009). Yusuf Has Hacib’in Gözüyle Kadınlar Ve Kızlar”, Doğumunun
990. Yılında Yusuf Has Hacib Ve Eseri Kutadgu Bilig Uluslararası Bilgi
Şöleni (26-27 Ekim 2009), İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, İstan-
bul, ss. 541-552.
Uçar, E. (2015). “Kutadgu Bilig’in Kronolojik Kaynakçası Hakkında Bir Dene-
me”, Sosyal Bilimler Dergisi, Eylül 2015, Cilt 2, Sayı 15, ss. 62-100.

263
 13. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG’DE ÜST YÖNETİCİLER
(Lider Yöneticilik Açısında Bir
İnceleme) 18

Şemseddin Koçak - Rıdvan Demir

Giriş
840 Yılında kurulmuş olan Karahanlılar Devleti, 930 yılında
İslamiyet’i kabul edince, kendileriyle çağdaş Abbasi Devletindeki
mevcut medreseleri de alırlar ve kısa zamanda Samerkant, Buhara,
Taşkent, Balasagun, Yarkent, Kaşgar kentlerinde çok sayıda med-
rese kurarlar (Merçil, 1993; Yurdaydın, 1988). Karahanlıların bili-
me önem vermeleri nedeniyle, toplumun bilgi düzeyi yükselerek
(Akyüz, 2007: 21) sözü edilen kentler kültür merkezi haline gelir
ve buralardan birçok bilim adamı yetişir. Kaşgarlı Mahmut ile Ba-
lasagunlu Yusuf da bunlar arasındadır (Baltacı, 2005; Yazıcı,
2021).
Balasagunlu Yusuf, düzgün giyimli, uzun boylu, pürüzsüz bir
fiziğe sahip erkek güzeli bir insandır. Güvenilir, dürüst, dindar,
alçak gönüllü, soyu sopu temiz, zeki, çalışkan, çeşitli erdemlerle
donanmış bir düşünür, bilgin, şair ve devlet adamıdır. Kutadgu
Bilig adlı eserini 1068–1069 yılları arasında yazar ve Karahanlı

∗
Bu çalışma 10–12 Ekim 2018 tarihlerinde Kırgızistan’da düzenlenen Orta Asya
Âlimlerinin İslam Medeniyetine Katkıları Uluslararası Sempozyumu’nda sunulan
“Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig Adlı Eserinde Üst Yöneticiler (Lider Yöneticilik
Açısında Bir İnceleme)” adlı bildiriden yararlanarak oluşturulmuştur.

265
 Kutadgu Bilig’de Üst Yöneticiler

dünyada mutlu edecek devleti kurmak için kendisinden beklenen

görevleri yerine getirebilir, denebilir.

Sonuç
Günümüz yönetim anlayışında, “lider yöneticilerin” sahip ol-
ması gereken özellikler, “kişisel” (fiziksel görünüm, zekâ, yüksek
moral, iyi huy ve idealler) ve “mesleki özellikler” (deneyimli ol-
mak ve yöneticilik eğitimine ilişkin nitelikler) olarak iki grupta
incelenmektedir. Kutadgu Bilig’de üst yöneticilerin, lider yönetici-
lerin özellikleri olan “kişisel nitelikler” ile “mesleki özellikleri”
taşıdıkları, dolaysıyla “lider yönetici” oldukları görülür.
Günümüzden 950 yıl önce yazılmış olan Kutadgu Bilig’de be-
lirtilen “lider yönetici” özellikleri ve yönetim anlayışı bugün geçer-
liğini hala eksiksiz korumaktadır. Bunun yanında, lider yöneticiliğe
eklenen herhangi bir özelliğin olmaması açısından oldukça önem-
lidir. Sonuç olarak, adları belirtilen on meslek adamı; bey, vezir,
kumandan, katib, elçi, ulu hacib, kapıcıbaşı, hazinedar, aşçıbaşı ve
içkicibaşının, lider yöneticilik için istenilen özellikleri/yeterlikleri
göstermeleri halinde, Kutadgu Bilig’de idealize edilen, insanları iki
dünyada mutlu edebilecek bir devletin kurulabileceği söylenebilir.

Kaynakça
Akyüz, Y. (2007). Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. (11. Baskı) Ankara: Pe-
gem A Yayınları.
Arat, R. R. (Haz.) (2008). Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı
Yayınevi.
Arat, R. Rahmeti (1970). Kutadgu Bilig’de Türklük Bilgisi, Türk Kültürü, 98 (70–
90).
Aydın, M. (1984). Eğitimde Denetimsel Davranış. Ankara.
Baltacı, C. (2005). İslam Medeniyeti Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi
Vakfı Yayınları.
Çağatay, S (1970). Kutadgu Bilig’de Öğdülmiş. Türk Kültürü, 98 (95–111).
Efil, İ. (2010). İşletmelerde Yönetim ve Organizasyon, Bursa: Dora Yayınları.
Erdoğan, İ. (2010). Eğitim ve Okul Yönetimi. İstanbul: Alfa Yayınları.

275
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Garih, Ü. (2007). Yönetim İlkeleri. İstanbul: Hayat Yayınları.

Gülensoy, T. (1970). “Kutadgu Bilig’den Hikmetler”. Türk Kültürü Kutadgu Bilig
Sayısı, 98 (157–173).
Kanatlı, F. ve Schreglmann, S. (2017). İlkokul ve ortaokul öğrencilerinin savaş ve
barış kavramlarına yönelik metaforik algıları. Mustafa Kemal Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(37), 127-146.
Karamanlıoğlu, A. F. (1970). Kutadgu Bilig’in Diline ve Adına Dair. Türk Kültü-
rü. 98 (127–131).
Kaya, Y. K. (1996). Eğitim Yönetimi Kuram ve Türkiye’deki Uygulama. Ankara:
Bilim Yayınları.
Küken, G. (2001). Orta Çağda Eğitim Felsefesi. İstanbul: Alfa Yayıncılık.
Merçil, E. (1993). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu
Yayınları.
Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul:
Milli Eğitim Basımevi.
Silahdaroğlu, F. (1996). Günümüz Türkçesi İle Kutadgu Bilig Uyarlaması. Yusuf
Has Hacib. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Schreglmann, S. ve Kazancı, Z. (2016) Öğretmen adaylarının "yaratıcı öğretmen"
kavramına yönelik metaforik algılar, Journal of Gifted Education and Crea-
tivity, 3 (3), 21-34
TDK. (2013). Güncel Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları..
Ülkütaşır, M. Ş. (1970). Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig Üzerine Küçük Bir
Araştırma. Türk Kültürü. 98 (91–94).
Yazıcı, N. (2021). İlk Müslüman Türk Devletleri. C. Öztürk (Ed.), Türk Tarihi ve
Kültürü (21. Baskı) içinde (s.31- 56). Ankara: Pegem A Yayıncılık.
Yurdaydın, H. G (1988). İslam Tarihi Dersleri, Ankara: Ankara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Yayınları

276
 14. BÖLÜM
KUTADGU BİLİG HAKKINDA YAPILAN
DİNİ VE EĞİTSEL KONULU ÇALIŞMALAR
BİBLİYOGRAFYASI

Mehmet Ayas

Giriş
Balasagun’lu Yusufu’un 1069-70 yıllarında Balasagun’da
başlayıp Kaşgar’da tamamladığı 6645 beyiten oluşan ve Karahanlı-
lar hakanı Tavgaç Uluğ Buğra Han’a sunduğu manzum eseri Ku-
tadgu Bilig (DİA, 14.11.2023) hakkında bugüne kadar birçok ça-
lışma yapılmıştır. Bu çalışmaların son 10 yıl içerisinde yoğunlaştı-
ğını ifade edebiliriz. Kutadgu Bilig üzerine ilk çalışmaların Batıda
19. yy başlarında yapıldığı bilinmektedir (Uçar, 2019: 139-239).
Kutadgu Bilig üzerine Türkiye’de yapılan kapsamlı çalışmala-
rın Reşit Rahmeti Arat’ın (1936) çeviri ve eser hakkındaki yazıları
ile başladığını ifade edebiliriz. Ondan önce Kutadgu Bilig hakkın-
da Fuat Köprülünün Türk Edebiyatı dergisinde vermiş olduğu bil-
giler ilk yerel çalışmalar olarak adlandırılabilir (Kaymaz, 2009).
Türk dil kurumunun Kutadgu Bilig’in üç nüshasının tıpkıbasım ile
neşretmesinden sonra yerel araştırmaların arttığı görülmüştür.
Türk edebiyatının İslam sonrası ilk eserlerinden olması ve
din, dil, eğitim, kültür, siyaset ve edebiyat gibi birçok alanda bilgi-
ler içermesi bakımından Kutadgu Bilig hakkında farklı ülkelerde
araştırmalar yapılmıştır. Yapılan çalışmaları tespit etmek üzere de

277
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

Bayat, Fuzuli. “Kutadgu Bilig’de Yaratılış ve Son Buluş”. Yusuf Has

Hacib'in 1000. Yılında Kutadgu Bilig Türk Dünya Görüşünün Şaheseri
Uluslararası Sempozyumu 115-1254. Ed. Ahmet Kavas, Fatih Şeker, vd.,
İstanbul: Şenyıldız Yayıcılık, 2016.
Bilgin, A. Azmi. “Kutadgu Bilig’de Sufilik Anlayışı”. Yûsuf Has
Hâcib’in Doğumunun 1000. Yılında Kutadgu Bilig Türk Dünya Görüşü-
nün Şâheseri. Uluslararası Sempozyumu Bildiriler 301-309 (18-20 Kasım
2016). Ed. Ahmet Kavas vd. İstanbul: Türk Ocakları İstanbul Şubesi,
2016.
Bozok, Emrah. “Kutadgu Bilig’de Maddi ve Manevi Temizliğe Dair Söz-
ler”. 2. Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler
Kongresi Bildirileri 3/534-543. Ed. Yılmaz Yeşil - Seyfullah Yıldırım.
Ankara: Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yayınları, 2018.
Canan, Semra. “Kutadgu Bilig’de Gençlere Yönelik Ahlak Tasavvuru”.
Uluslararası Gençlik ve Ahlâk Sempozyumu Bildiriler 994-1004 (6-7-8
Ekim 2016), Sinop: İkizler Matbaası, 2016.
Çetin, Ayşe Yücel. “Kutadgu Bilig’de Tasavvufi Unsurlar ve Sonraki
Dönemlere Aktarılması”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında
Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu 2/1598-
1611. (1-7 Haziran 2018, Ulanbator-Moğolistan). Ed. Şaban Doğan -
Melis Sezen Güneş. İstanbul: Kesit Yayınları, 2018.
Çiftçi, Ömer. “Kutadgu Bilig ile Gülistan’ın Eğitim Anlayışlarının Muka-
yesesi ve Günümüz Eğitim Anlayışıyla Örtüşen Yönleri”. Uluslararası
Kutadgu Bilig Kurultayı 317-329. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
2019.
Ergün, Mustafa. “Kutadgu Bilig’de Eğitimin Kültürel Temelleri”. Ulusla-
rarası Kutadgu Bilig Kurultayı 317-329. Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-
yınları, 2019.
Demir, Rıdvan - Koçak, Şemseddin. “Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig
Adlı Eserinde Dini Motifler”. Orta Asya Âlimlerinin İslam Medeniyetine
Katkıları Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı 891-908, ed. M. Düzen-
li, Y. Gökalp, A. Yüksek, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayın-
ları, 2019.
Dyuon-Dıanghaı, S.V. “Yusuf Balasagun’un “Kutadgu Bilig” Eserinde
11. Yüzyıl Türklerin Dini İnançları”. Tarih, Siyaset Bilimi, Sosyoloji,
Felsefe: Teorik Ve Pratik Yönler LVIII Uluslararası Bilimsel ve Pratik
Konferansının Materyalleri 7/9-13, Novosibirsk: Sibirya Akademik Ki-
tabı, 2022.

288
Dinî ve Eğitsel Açidan Kutadgu Bilig

5. Kitap Bölümleri
Kula, Onur Bilge. “'Kutadgu Bilig', Eğitim ve Düşünsel- Yazınsal Aydın-
lanma”. Theory And Practıce In Educatıon. Scıence, Experıence and
Knowledge 41-53, Düsseldorf Almanya: LAP- Lambert Academic Pub-
lishing, December 2019.
Yaylagül Üstünel, Özen. “Kutadgu Bilig’de Selamlaşma”. Selamlaşma
57-65, Haz. E. Gürsoy Naskali. İstanbul: Libra Yayınevi, 2018.
Yücel Çetin, Ayşe. "Kutadgu Bilig'de İnsan-Gönül Tasavvuru." Dr.
Himmet Biray Armağanı, İstanbul: Kesit, 2021, 303-309.

Kaynakça
Arat, Reşit Rahmeti. “Kutadgu Bilig’de Tabibler ve Efsuncularla Münasebet
Hakkında Parçalar”. Ülkü Halkevleri Dergisi 8/46 (1936), 285-294.
Asker, Ramiz. Kutadgu Bilig Bibliyografyası. Araştırma. Bakü: BXQR, 2016.
Asker, Ramiz. Yusuf Balasaguni ve Kutadgu Bilig Bibliyografyası. Bakü: AMBA,
2017.
Bağdatlı, Özlem. “Kutadgu Bilig Bibliyografyası”. Felsefe-Bilim Araştırmaları
Dergisi 14 (2008), 157-183.
Bekarys Nurimanov-Amangeldi Mamyt. “Kazakistan’da Yapılmış Kutadgu Bilig
Çalışmalarının Kronolojik Kaynakçası Hakkında Bir Deneme”. Millî Folk-
lor 124 (2019), 30-50.
Gülensoy, Tuncer. “Kutadgu Bilig Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. Bibli-
yografya Kitap Haberleri Bülteni 4 (1973), 109-116.
Gülensoy, Tuncer. “Kutadgu Bilig Bibliyografyası”. Türk Dili 586 (2000), 371-
377.
Gulnisa, Jamal. - Kafkasyalı, M. Savaş. Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi.
Ankara: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı, 2017.
İmin, Tursuncan. “Çin’de Kutadgu Bilig Araştırmaları”. Doğumunun 990. Yılında
Yusuf Has Hacib ve Eseri. Kutadgu Bilig Bildirileri 253-259 (26-27 Ekim
2009). Haz. M. Duman. Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara, 2011.
Kaymaz, Zeki. “Kutadgu Bilig Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar Üzerine
Bir Deneme”. Turkish Studies 4/3 (2009), 1408-1422.
Tilavov, Abdumurad. “Özbekistan’da Kutadgu Bilig Çalışmaları”. Doğu-
munun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri. Kutadgu Bilig Bildirileri
535-539 (26-27 Ekim 2009). Haz. M. Duman. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ankara, 2011.
Uçar, Erdem. “Kutadgu Bilig’in Kronolojik Kaynakçası Hakkında Bir Deneme”.
Beşeri ve Sosyal Bilimler Dergisi 4 (2015a), 62-100.

294