‫ساختار مفهومي‬

‫»ﺷاخﺺهاي تابآوري در زيرساختهاي انرژي«‬

‫ﻣﺆﻟﻒ‬
‫سيدمحمد حسيني يگانه‬

‫‪١‬‬
 ‫و َلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزﱠبُورِ مِن بَعْدِ الذﱢكْرِ أَنﱠ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصﱠالِحُونَ‬

‫إِنﱠ فِي هذَا لَبَﻼَغ ًا لِقَوْمٍ عَابِدِينَ وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلﱠا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ‬

‫و در زبور بعد از ذكر نوشتهايم كه بيترديد بندگان نيكوكارم بر زمين حاكم ميشوند‪ ،‬قطعاً در اين موضوع فراخواني‬
‫براي گروه خداپرستان است و ما ترا نفرستاديم مگر بهعنوان بخشايشي براي جهانيان‪.‬‬

‫قرآن كريم‪ ،‬سوره مبﺎركهي اﻻنبيﺎء؛ آيﺎت كريمه ‪ ١٠٥‬ﺗﺎ ‪١٠٧‬‬

‫‪٢‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪٥ ......................................................................................................................................‬‬
‫ﻓصل اول‪ :‬ﻣفﻬوم شﺎخص تﺎب آوري ‪٨ ...................................................................................................‬‬
‫مفهوم تاب آوري ‪٨.........................................................................................................‬‬
‫شاخص تاب آوري ‪٨........................................................................................................‬‬
‫تاب آوري سيﺴتم يا تاب آوري عناﺻر سيﺴتم؟ ‪١٠ ....................................................................‬‬
‫معناي تاب آوري عناﺻر سيﺴتم ﭼيﺴت؟ ‪١٠ ...........................................................................‬‬
‫ويﮋگيهاي معيار تاب آوري ‪١٢ ............................................................................................‬‬
‫عدم قطعيت در فضاي عملياتي ‪١٣ .......................................................................................‬‬
‫»تاب آوري در طراحي« و »تاب آوري در بهرهبرداري« ‪١٤ ...........................................................‬‬
‫مفهوم برآورد »شاخص تاب آوري« ‪١٥ ..................................................................................‬‬
‫ﻓصل دوم‪ :‬ﻓﺮآيﻨﺪ تﺤﻠيل تﺎب آوري ‪١٨ .................................................................................................‬‬
‫توﺻيﻒ عمومي ﭼرخه تحليﻞ تاب آوري ‪١٨ ............................................................................‬‬
‫انعطاف در فرآيند تحليﻞ تاب آوري ‪٢٢ ..................................................................................‬‬
‫شاخص برمبناي تهديد ‪٢٣ ................................................................................................‬‬
‫شاخص بازدهي محور ‪٢٣ ..................................................................................................‬‬
‫شاخصها‪ ،‬پيامدها را اندازه مي گيرند ‪٢٤ .................................................................................‬‬
‫شاخصها و عدم قطعيت ‪٢٤ ...............................................................................................‬‬
‫شاخصها و ويﮋگيهاي تاب آوري ‪٢٥ ......................................................................................‬‬
‫شاخص تاب آوري بدون قضاوت ارزشي ‪٢٦ .............................................................................‬‬
‫نياز به شاخصهاي ﭼندگانه ‪٢٦ ............................................................................................‬‬
‫نياز به مدلهاي سيﺴتم ‪٢٧ ................................................................................................‬‬
‫ساده سازي مدلها ‪٢٨ ......................................................................................................‬‬
‫ﻓصل ﺳوم‪ :‬جﻨگ چيﺴﺖ؟ ‪٣١ ............................................................................................................‬‬
‫جنﮓ نوين ‪٣١ ..............................................................................................................‬‬
‫جنﮓ فيزيكي و رواني ‪٣٣ .................................................................................................‬‬
‫جنﮓ استراتﮋيك ‪٣٣ .......................................................................................................‬‬
‫تابع كاهشي بازدهي سيﺴتم ‪٣٤ ..........................................................................................‬‬
‫نرم افزارهاي تحليﻞ سيﺴتم ‪٣٥ ..........................................................................................‬‬
‫تاكتيكهاي حمله هوائي‪٣٨ ................................................................................................‬‬
‫ﻓصل چﻬﺎرم‪ :‬تﺤﻠيل تﺎب آوري شبكﻪ بﺮق در جﻨگ ‪٤٢ ..............................................................................‬‬

‫‪٣‬‬
‫گام )‪ (١‬تعريﻒ اهداف تاب آوري شبكه برق ‪٤٢ ........................................................................‬‬
‫گام )‪ (٢‬تعريﻒ شاخصهاي تاب آوري و سيﺴتم شبكه برق ‪٤٢ ........................................................‬‬
‫گام )‪ (٣‬توﺻيﻒ حمﻼت هوائي به شبكه برق ‪٤٥ .......................................................................‬‬
‫گام )‪ (٤‬برآورد سطح خرابي ناشي از حمﻼت هوائي ‪٤٦ ................................................................‬‬
‫گام )‪ (٥‬تعريﻒ و به كارگيري مدلهاي شبكه برق ‪٤٧ ..................................................................‬‬
‫گام )‪ (٦‬محاسبه پيامدهاي خاموشي برق ‪٤٨ ...........................................................................‬‬
‫گام )‪ (٧‬سنجش بهﺴازي هاي تاب آوري‪٤٩ ............................................................................‬‬
‫ادامه ﭼرخه تحليﻞ ‪٥١ .....................................................................................................‬‬
‫ﻓصل ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬بﻪ ﺳوي تﺎب آوري ‪٥٤ ......................................................................................................‬‬
‫پيشبرد تابآوري‪٥٤ .........................................................................................................‬‬
‫توﺻيﻒ تهديدات ‪٥٥ .......................................................................................................‬‬
‫توجه به عدمقطعيت ‪٥٥ ...................................................................................................‬‬
‫مدلهاي سيﺴتم ‪٥٦ ........................................................................................................‬‬
‫تاثير رفتارهاي انﺴاني ‪٥٧ .................................................................................................‬‬
‫كمّيﺴازي پيامدها ‪٥٧ ......................................................................................................‬‬
‫درگيرشدن ذينفعان در تحليﻞ تاب آوري ‪٥٩ ...........................................................................‬‬
‫ﻓصل شﺸﻢ‪ :‬خﻼﺻﻪ و نتيﺠﻪ ﮔيﺮي ‪٦١ ...................................................................................................‬‬
‫جامعه در برابر دارايي ‪٦١ ..................................................................................................‬‬
‫سيﺴتم در برابر عنصر ‪٦١ .................................................................................................‬‬
‫بهرهبرداري در برابر طراحي ‪٦٢ ..........................................................................................‬‬
‫ﻣﻨﺎبﻊ ‪٦٥ .....................................................................................................................................‬‬

‫‪٤‬‬
 ‫مﻘﺪمه‬
‫»تابآوري‪ «١‬توانائي آمادگي‪ ،‬انعطافپذيري‪ ،‬ايﺴتادگي و بازيابي سريع خرابيها در رويارويي با حمﻼت عمدي‪،‬‬
‫حوادث يا تهديدات و پديدههاي طبيعي است‪ .٢‬اگر برآورد دقيقي از نيازمنديهاي جامعه در مواجهه با رويدادهاي‬
‫زيانبار داشتهباشيم‪ ،‬راهحﻞهاي موثرتري براي »تابآوري« طراحي كرده و سرمايهگذاري مناسبتري در تحقيق‬
‫و توسعه فنآوريهاي جديد انجام ميدهيم‪ .‬در سال ‪ ٢٠١٨‬بروشور تحقيق و توسعه سانديا‪ ٣‬درزمينه »معيارهاي‬
‫تابآوري جامعه« بااين جمله آغاز شد‪:‬‬

‫»يكي از جنبههاي اﺻلي تامين تابآوري جوامع اين است كه بفهميم نيازهاي معيّن جامعه در هنگامه رويدادن‬
‫حوادث‪ ،‬ﭼه ﭼيزهايي خواهندبود‪«.‬‬

‫سانديا‪ ٤‬در سال ‪ ٢٠١٥‬بهسفارش وزارت انرژي اياﻻت متحده آمريكا‪ ،‬گزارش »ساختار مفهومي براي توسعه‬
‫معيارهاي تابآوري بخشهاي برق‪ ،‬نفت و گاز‪ «٥‬را منتشر نمود‪ .‬ساختار مفهومي پيشنهادي مورد پذيرش وزارت‬
‫انرژي آمريكا قرار گرفت و درحال حاضر پيادهسازي آن آغاز شدهاست‪ .‬گزارش ‪ ٢٠١٥‬سانديا يك »ساختار ريﺴك‪-‬‬
‫پايه‪ «٦‬را ارائه ميكند كه حاوي يك »تعريﻒ استاندارد از معيار تابآوري« است‪ .‬درگزارش ‪ ٢٠١٥‬سانديا تعاريﻒ‪،‬‬
‫روشهاي اندازهگيري و متدلوژيهاي تحليلي براي سياستگذاري‪ ،‬طراحي و بهرهبرداري از زيرساختهاي انرژي‬
‫برمبناي »شاخص تابآوري« ارائه شدهاست‪.‬‬

‫دراين كتاب عﻼوه بر معرفي »ساختار مفهومي معيار تابآوري« از اين ساختار براي تحليﻞ »تابآوري در رويارويي‬
‫با جنﮓ« استفاده خواهدشد‪ .‬دليﻞ اﺻلي انتخاب »جنﮓ« بهعنوان تهديد نمونه در اين كتاب‪ ،‬اين واقعيت است‬
‫كه كاستيهاي موجود در روشهاي متداول و سنتي ارزيابي ريﺴكهاي امنيتي براي ارزيابي و مديريت ريﺴك‬
‫جنﮓ‪ ،‬باعث شدهاست كه توجه كافي به مبحث »مديريت ريﺴك جنﮓ« نشود‪ .‬بﺴياري از كارشناسان معتقد‬
‫هﺴتند كه »سطح احتمال وقوع جنﮓ« بﺴيار پائين است و لذا ﺻرف وقت و هزينه براي اين منظور‪ ،‬نوعي اتﻼف‬
‫منابع محﺴوب ميشود‪ .‬اما اين استدﻻل از نظر علمي قابﻞقبول نيﺴت‪ .‬همانطور كه در ادامه كتاب خواهيد ديد‪،‬‬
‫در مطالعات »تابآوري« تهديداتي مورد نظر هﺴتند كه »سطح احتمال پائين و سطح خﺴارت باﻻيي« دارند‪ .‬شايد‬

‫‪١‬‬
‫‪Resiliency‬‬
‫‪ ٢‬گزارش ‪ ٢٠١٥‬سانديا در مورد » ساختار مفهومي براي توسعه معيارهاي تابآوري بخشهاي برق‪ ،‬نفت و گاز«‬
‫‪ ٣‬آزمايشگاههاي ملي سانديا كه توسط »فنآوري و مهندسي راهكارهاي ملي سانديا« اداره ميشود‪ .‬درادامه اين كتاب با عنوان »سانديا« بهآن اشاره خواهدشد‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫‪National Technology and Engineering Solutions of Sandia, LLC., a wholly owned subsidiary of Honeywell‬‬
‫‪International, Inc.‬‬
‫‪٥‬‬
‫‪Conceptual Framework for Developing Resilience Metrics for the Electricity, Oil, and Gas Sectors in the United‬‬
‫‪States‬‬
‫‪٦‬‬
‫‪Risk-based Framework‬‬

‫‪٥‬‬
‫بههمين دليﻞ باشد كه در قوانين و مقررات پدافندغيرعامﻞ كشور‪ ،‬نام »تهديد سخت نظامي« در باﻻي فهرست‬
‫تهديدات قرار دارد‪.‬‬

‫فصﻞهاي اول و دوم به معرفي ساختار و مباني متدلوژي پيشنهادي سانديا براي معيار تابآوري اختصاص دارد‪ .‬در‬
‫فصﻞ سوم براي تعريﻒ ويﮋگيهاي تهديد‪ ،‬به تبيين سناريوي جنﮓ پرداخته شدهاست‪ .‬در فصﻞ ﭼهارم با استفاده‬
‫از نتايج بهدست آمده‪ ،‬به تحليﻞ »تابآوري جامعه در رويارويي با جنﮓ« پرداخته ميشود‪ .‬فصﻞ پنجم كتاب به‬
‫ارائه پيشنهادات كاربردي براي توسعه و بهرهبرداري از »ساختار تحليﻞ تابآوري« اختصاص دارد و در فصﻞ ششم‬
‫خﻼﺻه و نتيجهگيري ارائه شدهاست‪.‬‬

‫اين كتاب تﻼشي است هرﭼند اندك‪ ،‬براي پُر كردن دو حفره بزرگ در حوزه مديريت بحران كشور كه اميد است‬
‫مورد توجه اساتيد و كارشناسان محترم قرار بگيرد‪.‬‬

‫‪٦‬‬
 ‫فصل اول‬

‫مفهوم شاخص تابآوري‬

‫‪٧‬‬
 ‫فصل اول‪ :‬مفهوم شﺎخص ﺗﺎبآوري‬
‫وزارت انرژي اياﻻت متحده آمريكا مانند بﺴياري از موسﺴات و نهادهاي پﮋوهشي و تحقيقاتي سطح جهان‪ ،‬بهدنبال‬
‫تعريﻒ يك مفهوم كاربردي از »تابآوري« براي استفاده در پروژههاي توسعهاي خود بود و درسال ‪» ٢٠١٥‬ساختار‬
‫مفهومي معيارهاي تابآوري بخش برق‪ ،‬نفت و گاز« كه توسط سانديا پيشنهاد شدهبود را پذيرفت‪ .‬تاكنون مقاﻻت‬
‫پﮋوهشي و كتابهاي متعددي در اين حوزه تدوين شدهاست اما ارائه يك ساختار مفهومي كه توسط ذينفعان و‬
‫بهرهبرداران زيرساختها مورد قبول و استفاده قرار بگيرد‪ ،‬گزارش نشدهاست‪ .‬از نظر نويﺴنده »ساختار مفهومي«‬
‫پيشنهادي سانديا اولين نمونه از اين تﻼشهاست كه جنبه كاربردي يافتهاست‪ .‬دراين فصﻞ خﻼﺻهاي از مفهوم‬
‫معيار تابآوري و در فصﻞ بعدي‪ ،‬فرآيند تحليﻞ تابآوري پيشنهادي سانديا ارائه ميشود‪.‬‬

‫مفهوم ﺗﺎبآوري‬
‫واژه تابآوري بهعنوان ترجمه فارسي ‪ Resiliency‬بهكار ميرود كه معني ساده آن »بازگشتپذيري« يا »انعطاف‪-‬‬
‫پذيري« است‪ .‬اساتيد و كارشناسان مديريت بحران‪ ،‬تعاريﻒ متعددي از مفهوم تابآوري ارائه كردهاند كه برخي از‬
‫آنها بﺴيار ارزشمند و دقيق هﺴتند‪ ،‬اما هدف اﺻلي اين كتاب نقد ادبيات اين حوزه نيﺴت و خوانندگان عﻼقهمند‬
‫ميتوانند براي مطالعه خﻼﺻه ادبيات اين حوزه‪ ،‬به منابع ]‪ [٨‬و ]‪ [٩‬مراجعه نمايند‪.‬‬

‫در اين كتاب از »مفهوم تابآوري« بهﺻورت زير تعريﻒ ميشود‪:‬‬

‫»توانائي آمادگي براي رويارويي و انعطافپذيري در دگرگونيهاي شرايط و پايداري و بازيابي سريع خرابيها كه‬
‫شامﻞ ظرفيت ايﺴتادگي و بازيابي پس از حمﻼت عمدي‪ ،‬حوادث يا تهديدات و پديدههاي طبيعي است‪«.‬‬

‫مفهوم »تابآوري« برروي تهديدات نادر‪ ٧‬يعني تهديداتي از نوع پيامد باﻻ ‪ -‬احتمال پائين‪) ٨‬مانند زلزله‪ ،‬گردباد‪،‬‬
‫حمله نظامي‪ (... ،‬متمركز است‪ .‬درنتيجه دراين كتاب‪ ،‬ما نگران خرابيهاي معمول كه احتمال آنها زياد است‪،٩‬‬
‫هرﭼند كه خرابي آنها نيز زياد باشد‪ ،‬نيﺴتيم‪.‬‬

‫شﺎخص ﺗﺎبآوري‬
‫درهمين مرحله بايﺴتي توجه خواننده محترم را به تفاوت بنيادين موجود بين »مفهوم تابآوري« و »معيار تاب‪-‬‬
‫آوري« جلب نمايم‪ .‬بنابه تعريﻒ سانديا‪» ،‬معيار يا شاخص تابآوري« بايﺴتي بتواند گﺴتردگي يا شدت پيامدهاي‬

‫‪٧‬‬
‫‪Extrme Threats‬‬
‫‪٨‬‬
‫‪High-consequence, Low-probability events‬‬
‫‪ ٩‬البته اين نوع خرابيها كه احتمال وقوع آنها )درمقايﺴه با طوفان‪ ،‬زلزله‪ ،‬حمله تروريﺴتي ‪ ( ...‬زياد است‪ ،‬در طراحي »قابليت اطمينان« ‪Relieability‬‬
‫تجهيزات و تاسيﺴات منظور شده و دستورالعمﻞها و استانداردهاي معتبري دراين حوزه وجود دارند‪ .‬طراحان تجهيزات‪ ،‬تاسيﺴات و مجموعههاي برق‪ ،‬نفت و‬
‫گاز )و ساير حوزهها( باتوجه به ميزان احتمال خرابي و جايگاه عناﺻر در فرآيند و با استفاده از افزونگي‪ ،‬موازيسازي‪ ،‬برنامهنگهداري و تامين لوازم يدك‪،‬‬
‫كوﭼكسازي و پراكندگي و ساير راهكارهاي موجود‪ ،‬آثار خرابيها را كاهش داده و »شاخص قابليت اطمينان ‪ «Relieability‬مجموعه را افزايش ميدهند‪.‬‬

‫‪٨‬‬
‫وقوع يك تهديد را در سطح جامعه‪ ،‬ارائه نمايد‪ .‬شاخص تابآوري نميتواند يك متغير فرضي باشد و بديهياست‬
‫كه بههرشكلي شاخص تابآوري را تعريﻒ كنيم‪ ،‬اين شاخص بايد قابﻞ كمّيسازي و اندازهگيري باشد‪.‬‬

‫معيارهاي تابآوري‪ ،‬يك مجموعه استاندارد و ازپيش تعريﻒ شده از شاخصها نيﺴتند‪ ،‬تا كارشناسان مجبور باشند‬
‫يكي از آنها را انتخاب نمايند‪ .‬بلكه شاخصهاي تابآوري بﺴته به اهداف كﻼن ذينفعان‪ ،‬نمايش دهنده پيامدهاي‬
‫واقعي و قابﻞ لمس خرابيهاي سيﺴتم در جامعه هﺴتند‪ .‬ذينفعان براي تعريﻒ »معيارهاي تابآوري« آزاد هﺴتند‬
‫اما اين معيارها بههر شكلي كه تعريﻒ بشوند بايﺴتي حاوي اطﻼعاتي كمّيسازي شده از آثار وقوع تهديد )مثﻼ‬
‫وقوع جنﮓ‪ ،‬زلزله‪ ،‬سيﻞ‪ ( ... ،‬در جامعه باشند‪.‬‬

‫باتوجه به مجموعه مطالب فوقالذكر‪ ،‬درمورد »شاخص تابآوري« بايد گفت كه‪:‬‬

‫»شاخص تابآوري متغيري قابﻞ اندازهگيري و نمايشدهنده پيامدهاي رويارويي با تهديدات نادر در جامعه است‪.‬‬
‫اين شاخص حاوي اطﻼعاتي در مورد آمادگي‪ ،‬ايﺴتادگي‪ ،‬انعطافپذيري و بازيابي سيﺴتم است‪«.‬‬

‫همانطور كه مﻼحظه شد‪ ،‬مفهوم شاخص تابآوري بﺴيار گﺴترده و انعطافپذير است و بﺴته به جايگاه ذينفعان‬
‫و اهداف كﻼن آنها‪ ،‬گزينههاي پرشماري دراختيار تحليﻞگران قرار دارد‪ .‬مثالهايي از »شاخص تابآوري« در‬
‫سيﺴتم برق‪ ،‬نفت و گاز كشورما عبارتند از‪:‬‬

‫انرژي برق مصرف شده استان در دوره ‪ ١٥‬روزه پس از سيﻼبي با شدت سيﻼب مهر ‪ ٩٧‬استان مازندران‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫تعداد نان توليد شده در دوره ‪ ٧‬روزه پس از وقوع زلزلهاي به شدت و گﺴتردگي زلزله سال ‪ ٩٦‬كرمانشاه‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫تعداد نفرساعت كاركرد كاركنان كارخانجات ﺻنعتي استان پس از وقوع پديده گرد و غبار بهشدت و‬ ‫‪‬‬

‫گﺴتردگي سال ‪ ٩٥‬خوزستان‪.‬‬

‫سطح نارضايتي مردم كشور )تعداد افراد ناراضي به تعداد كﻞ جمعيت( در دوره يكماهه ابتدايي درگيري‬ ‫‪‬‬

‫نظامي آمريكا و جمهوري اسﻼمي ايران كه داراي شدت و گﺴتردگي جنﮓ ‪ ٢٠٠٣‬عراق است‪.‬‬

‫و بﺴياري مثالهاي واقعگرايانه و كاربردي ديگري كه خواننده ميتواند بهعنوان تمرين‪ ،‬تعريﻒ نمايد‪ .‬همه اين‬
‫موارد مثالهايي از »شاخص تابآوري« هﺴتند كه ممكن است وزارت نيرو يا وزارت نفت در نظر داشتهباشند كه‬
‫تابآوري سيﺴتمهاي برق‪ ،‬نفت و گاز كشور را برمبناي آنها بهبود ببخشند‪ .‬ساختار مفهومي پيشنهادي سانديا‬
‫عﻼوه برتعريﻒ »شاخصهاي بومي تابآوري« و متناسب با نيازهاي ملي‪ ،‬منطقهاي و محلي كشورمان و استفاده از‬
‫اطﻼعات بهدست آمده در رويدادهاي گذشته براي بهبود دقت تحليﻞها‪ ،‬امكان ثبت و بهرهگيري از تجربيات و‬
‫درسهاي آموخته شده را نيز فراهم ميكند‪.‬‬

‫‪٩‬‬
 ‫ﺗﺎبآوري سيستم يﺎ ﺗﺎبآوري عنﺎصر سيستم؟‬
‫هنگاميكه در مورد »معيار تابآوري« سخن گفته ميشود بﺴياري از بهرهبرداران واحدهاي نيروگاهي‪ ،‬پاﻻيشگاهي‬
‫يا ساير دستگاههاي فعال در حوزه انرژي‪ ،‬انتظار دارند كه يك »معيار« يا »شاخص« براي اندازهگيري ميزان‬
‫»تابآوري« نيروگاه يا پاﻻيشگاه آنها )يا هر واحد ديگري در مجموعه برق‪ ،‬نفت و گاز( معرفي شود‪ .‬اما مطالعات‬
‫و پﮋوهشهاي سانديا اين موضوع را براي وزارت انرژي آمريكا شفاف نمود كه »معيار تابآوري« ﺻرفا در مورد‬
‫سيﺴتمها قابﻞ تعريﻒ است و نميتوان مﺴتقيما معياري براي يك پاﻻيشگاه يا نيروگاه يا تلمبهخانه يا ‪ ...‬هر عنصر‬
‫ديگري از يك سيﺴتم ارائه نمود‪ .‬اين نكتهاي بﺴيار اساسي در مبحث تابآوري است كه كارشناسان اين حوزه‬
‫بهتر است بهخاطر بﺴپارند‪ .‬بهطور مثال »معيار تابآوري« تنها براي شبكه برق كشور قابﻞ تعريﻒ و ارزيابي است‪،‬‬
‫شبكهاي كه شامﻞ مجموعهاي يكپارﭼه از نيروگاهها‪ ،‬پﺴتهاي فشارقوي‪ ،‬خطوط انتقال قدرت‪ ،‬شركتهاي توزيع‬
‫برق استاني و سيﺴتم ديﺴپاﭼينﮓ برق است‪ .‬زمانيكه »معيارهاي تابآوري« سيﺴتم برق كشور تعريﻒ و ارزيابي‬
‫شود‪ ،‬مي توان جايگاه هريك از عناﺻر )مانند نيروگاه‪ ،‬پﺴت فشار قوي‪ ،‬سيﺴتم توزيع استاني ‪ (...‬اين شبكه گﺴترده‬
‫را در افزايش و بهبود تابآوري مشخص نمود‪ .‬اما »معياري كه تابآوري« را باآن ميسنجيم‪ ،‬به »تابآوري عناﺻر‬
‫سيﺴتم« توجهي ندارد و ﺻرفا »تابآوري مجموعه عناﺻر سيﺴتم« را اندازهگيري ميكند‪ .‬فقط زماني ميتوان در‬
‫مورد شاخصهاي مطلوب عناﺻر و اجزاء تشكيﻞدهنده سيﺴتم تصميمگيري و محاسبات انجام داد كه معيارهاي‬
‫»تابآوري سيﺴتم« تعيين و در مورد مقادير مطلوب آن و راهبردهاي دسترسي به مقادير مطلوب‪ ،‬تصميمگيري‬
‫شدهباشد‪.‬‬

‫بهعبارت ديگر اگر دفتر مديريت بحران و پدافندغيرعامﻞ وزارت نيرو بخواهد مشخص كند كه هريك از نيروگاهها‪،‬‬
‫شركتهاي انتقال‪ ،‬شركتهاي توزيع و مراكز ديﺴپاﭼينﮓ‪ ،‬بايﺴتي ﭼگونه به سمت »تابآوري بهتر« گام بردارند‪،‬‬
‫ابتدا بايﺴتي »تابآوري مطلوب شبكه برق كشور« را تبيين نمايد‪ .‬همه ما ميدانيم كه اطﻼعات عناﺻر شبكه در‬
‫برآورد »تابآوري موجود شبكه« و تبيين »تابآوري مطلوب شبكه« نقش تعيين كننده دارند‪ ،‬همﭼنين ميدانيم‬
‫كه اين اطﻼعات حاوي نكات اساسي در رابطه با »آسيبپذيري و ريﺴك« اين عناﺻر است اما باوجود همه اينها‪،‬‬
‫دراين كتاب »معيار تابآوري« فقط براي سيﺴتمها قابﻞ تعريﻒ و اندازهگيري است‪.‬‬

‫معنﺎي ﺗﺎبآوري عنﺎصر سيستم چيست؟‬

‫در دنياي واقعي و با يك نگاه از باﻻ‪ ،‬وقتي يك واحد توليدي يا خدماتي )مثﻼ نيروگاه برق يا پاﻻيشگاه نفت يا ‪( ...‬‬
‫با يك رويداد خطرناك مواجه ميشود‪ ،‬برخي از نيرويانﺴاني‪ ،‬تاسيﺴات و تجهيزات آن آسيب ديده‪ ،‬سطح فعاليت‬
‫آن كاهش يافته و »برنامه واكنش شرايط اضطراري« بهاجرا درميآيد‪ .‬سپس بازتواني نيرويانﺴاني و عمليات‬
‫تعميرات و بازيابي آغاز شده و پس از تعمير و راهاندازي مجدد واحد‪ ،‬ظرفيت فعاليت آن دوباره به وضعيت اوليه‬
‫بازميگردد‪.‬‬

‫‪١٠‬‬
‫بههر شكلي كه معيار تابآوري سيﺴتم را تعريﻒ كنيم‪ ،‬اگر بخواهيم تابآوري سيﺴتم را افزايش بدهيم‪ ،‬بايﺴتي‬
‫براي عنصر مورد نظر )مثﻼ نيروگاه برق يا پاﻻيشگاه نفت يا ‪ ( ...‬پيشبينيهاي مورد نياز براي سه راهبرد اﺻلي را‬
‫منظور كنيم‪:‬‬

‫‪ -١‬كاهش كمتر ظرفيت فعاليت در رويارويي با پديده مخاطرهآميز‪.‬‬

‫‪ -٢‬كاهش بيشتر زمان بازيابي پس از وقوع پديده مخاطرهآميز‪.‬‬
‫‪ -٣‬كاهش بيشتر آسيبهاي جاني كاركنان و مردم همجوار‪.‬‬

‫شماتيك اين موضوع در مورد ظرفيت فعاليت و زمان بازيابي‪ ،‬در شكﻞ زير نمايش داده شدهاست‪.‬‬

‫ﺗصوير‪ - ١‬نمودار شمﺎﺗيك ﺗﺎبآوري در يكي از عنﺎصر سيستم انرژي‬

‫دراين نمودار‪ ،‬وضعيت موجود )قبﻞ از افرايش تابآوري سيﺴتم( با رنﮓ آبي و وضعيت مطلوب )پس از افزايش‬
‫تابآوري سيﺴتم( با رنﮓ قرمز نمايش داده شدهاست‪ .‬بدينترتيب بهمنظور افزايش »تابآوري سيﺴتم« بايﺴتي‬
‫به سه سوال اﺻلي پاسخ داده و آنها را بهعنوان »مباني طراحي عناﺻر سيﺴتم« منظور نمود‪:‬‬

‫‪ -١‬ظرفيت مطلوب فعاليت اين عنصر ‪ R‬بعد از وقوع مخاطره ﭼقدر است؟‬
‫‪ -٢‬زمان مطلوب بازيابي و راهاندازي اين عنصر ‪ T‬پس از وقوع مخاطره ﭼقدر است؟‬
‫‪ -٣‬حداكثر آسيبجاني قابﻞ توجيه در رويارويي با مخاطره ﭼه ميزاني است‪١٠‬؟‬

‫« و »زمان بازيابي مطلوب ‪ « T‬را بدانيم‪ ،‬ميتوانيم از آنها بهعنوان معيارهاي‬ ‫‪R‬‬ ‫وقتي مقادير »ظرفيت مطلوب‬
‫»تابآوري« براي يك نيروگاه برق‪ ،‬پاﻻيشگاه يا هر واحد توليدي و خدماتي ديگري استفاده كنيم‪ .‬اما درحال حاضر‬
‫يك سوال بزرگ ديگر پيش ﭼشم برنامهريزان اين حوزه قرار دارد و آن اينكه‪:‬‬

‫‪ ١٠‬اين ميزان را معموﻻ با نفرساعت از دست رفته برآورد ميكنند‪ ،‬اما ميتوان با ذكر تعداد و سطح آسيبجاني‪ ،‬نتايج واقعگرايانهتري بهدست آورد‪.‬‬

‫‪١١‬‬
 ‫»پاسخ اين سواﻻت را از كجا بدانيم؟«‬

‫اين دقيقا همان نكتهاي است كه در »ساختار مفهومي معيارهاي تابآوري« بدان اشاره ميشود‪ .‬همان نكتهاي كه‬
‫در بخش قبلي سعي در بيان آن داشتيم‪ .‬اساسا تابآوري براي يك عنصر از يك سيﺴتم انرژي )يا ساير سيﺴتمها‬
‫مثﻼ حمﻞ و نقﻞ يا مخابرات( بهتنهايي معنايي ندارد‪ ،‬بلكه تابآوري براي مجموعهاي يكپارﭼه تعريﻒ و ارزيابي‬
‫شده و سپس جايگاه هريك از عناﺻر در بهبود تابآوري سيﺴتم مشخص ميشود‪ .‬هرﭼند كه در هنگام بررسي‬
‫»تابآوري سيﺴتم« نيازمند توجه به تك تك عناﺻر سيﺴتم هﺴتيم‪ ،‬اما موضوع اﺻلي اين است كه‪ ،‬اين خروجي‬
‫نهائي سيﺴتم است كه براي تعيين ميزان »شاخص تابآوري« موردنظر است‪ .‬درنتيجه براي تعيين مقادير مطلوب‬
‫تابآوري دستگاهها يا عناﺻر يك سيﺴتم‪ ،‬ابتدا بايﺴتي وضعيت تابآوري آن سيﺴتم را مشخص نموده و سپس‬
‫درمورد ﭼگونگي نقش عناﺻر و مقادير مطلوب شاخصهاي آنها تصميمگيري نمود‪ .‬بهعبارت ديگر اگر وزارت نيرو‬
‫بخواهد عناﺻر شبكه برق كشور را »تابآور« نمايد‪ ،‬بايد ﭼهار موضوع اﺻلي را براي هريك از عناﺻر تبيين كند‪:‬‬

‫‪ -١‬تهديداتي كه بايﺴتي در برابر آنها »تابآور« بشويم كدامند؟‬

‫‪ -٢‬بﻼفاﺻله پس از وقوع تهديد‪ ،‬حداقﻞ ظرفيت راهاندازي ﭼقدر است؟‬
‫‪ -٣‬وقتي تهديد اتفاق ميافتد‪ ،‬حداكثر تعداد و سطح آسيبجاني ﭼقدر است؟‬
‫‪ -٤‬پس از وقوع تهديد‪ ،‬حداكثر زمان بازيابي سيﺴتم و بازگشت به ظرفيت كامﻞ ﭼقدر است؟‬

‫تنها بااستفاده از اطﻼعات ﭼهارگانه فوقالذكر است كه ميتوانيم به يك شبكه برق تابآور دسترسي پيدا كنيم‪.‬‬
‫براي مشخص كردن اين مقادير بنيادين‪ ،‬ابتدا بايد تصميم بگيريم كه »تابآوري مطلوب شبكه برق« ﭼقدر است؟‬

‫ويژگيهﺎي معيﺎر ﺗﺎبآوري‬

‫»ساختار مفهومي« سانديا ضمن ارائه مفاهيم و مباني نظري‪ ،‬فرآيندهاي موردنياز براي تحليﻞ و برنامهريزي »تاب‪-‬‬
‫آوري« سيﺴتم را ارائه مينمايد‪ .‬سانديا يك رويكرد ريﺴكمحور‪ ١١‬براي توسعه معيارهاي تابآوري پيشنهاد ميكند‬
‫كه ﭼندين فاكتور مهم را در نظر دارد‪:‬‬

‫تابآوري همواره در ارتباط با يك نوع تهديد تعريﻒ ميشود‪ .‬بهطور مثال اگر شاخص تابآوري شبكه برق‬ ‫‪‬‬

‫دربرابر زلزله مقدار مناسبي داشتهباشد معلوم نيﺴت كه در برابر گرد و غبار نيز ﭼنين باشد‪.‬‬
‫معيارهاي تابآوري بهمنظور تمركز بر پيامدهاي خرابي سيﺴتم در جامعه تعريﻒ ميشوند و توجهي به‬ ‫‪‬‬

‫خود خرابي سيﺴتم نخواهندداشت‪ .‬بهطور مثال ممكن است بتوانيم »قابليت اطمينان‪ «١٢‬نيروگاهي را‬
‫افزايش بدهيم كه نقش بﺴيار اندكي در بهبود وضعيت جامعه در رويارويي با يك فاجعه طبيعي داشتهباشد‪.‬‬

‫‪١١‬‬
‫‪Risk-based‬‬
‫‪١٢‬‬
‫‪Reliability‬‬

‫‪١٢‬‬
‫تابآوري همواره در ارتباط با يك سيﺴتم مشخص تعريﻒ ميشود‪ .‬اين بدان معناست كه نميتوان تاب‪-‬‬ ‫‪‬‬

‫آوري را براي يك سيﺴتم فرضي يا سيﺴتمي كه بهدرستي تعريﻒ نشدهباشد‪ ،‬تعريﻒ نمود‪.‬‬

‫در يك نگاه سطح باﻻ‪ ،‬يك معيار تابآوري بايد حداقﻞ ويﮋگيهاي كليدي زير را مورد توجه قرار بدهد‪:‬‬

‫تهديد‪ :١‬تعاريفي از سناريوهاي خرابي محتمﻞ و ارائه سطح احتمال وقوع آنها )درﺻورت امكان(‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫سطح فراواني‪ :٢‬فراواني يا احتمال آنكه يك سناريوي تهديد بتواند به كاهش بازدهي يك سيﺴتم بيانجامد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫پيامد‪ :٣‬تاثير يا خﺴارت ناشي از خرابي سيﺴتم در جامعه‪ ،‬كه پس از وقوع سناريوي تهديد بهوجود ميآيد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ميآيد‪.‬‬
‫معناي دقيق »پيامد« داراي جنبههاي ﭼندوجهي است‪ .‬از آن جهت كه پيامد بهﺻورت تاثير اجتماعي از دست‬
‫رفتن خدمات )مثﻼ توقﻒ توزيع گاز(‪ ،‬مدت زمان توقﻒ خدمات‪ ،‬آثار مالي توقﻒ‪ ،‬هزينه و منابع مورد نياز بازيابي‬
‫و ميزان بحراني بودن خدماتي كه از دست رفته‪ ،‬سنجيده ميشود‪ .‬تصميمگيريهاي عملياتي مختلﻒ ميتواند‬
‫مقادير مختلفي از اين متغيرها را باعث شود و ذينفعان مختلﻒ ممكن است بر متغيرهاي مختلفي تاكيد داشته‪-‬‬
‫باشند‪ .‬معماري كنترل تصميمگيري كه در فصﻞ بعدي ارائه ميشود‪ ،‬مقايﺴه و تحليﻞ ارتباطات بين اين متغيرهاي‬
‫مختلﻒ را تﺴهيﻞ ميكند‪.‬‬

‫عﺪمقطعيت در فضﺎي عمليﺎﺗي‬

‫حالت سيﺴتم‪ ٤‬با تعريﻒ و محاسبه معيارهاي تابآوري سيﺴتم درآميخته است‪ ،‬زيرا گﺴتردگي خرابيها دراثر يك‬
‫يك حادثه اوليه‪ ،‬بهشدت به حالت سيﺴتم در زمان خرابي وابﺴته است‪ .‬لذا بهدليﻞ اينكه اطﻼعات حالت سيﺴتم‬
‫قطعيت كامﻞ ندارد )بهطور مثال بهدليﻞ محدوديت تعداد حﺴگرها و دقت اندازهگيري( تابآوري يك متغير‬
‫احتماﻻتي است‪) .‬يعني پيامد يك سناريوي خرابي مشخص‪ ،‬متغير و نامطمئن است(‪ .‬هرﭼند كه طبيعت احتماﻻتي‬
‫تابآوري باعث پيچيدگي ارائه معيارهاي تابآوري ميشود‪ ،‬اطﻼعاتي كه در آن مﺴتتر است با دقت و كيفيت‬
‫بيشتري »ريﺴك كلي« را ارائه ميكنند و لذا ميتواند مبناي كنترل تصميمگيريها براي كاهش ريﺴك سيﺴتم‬
‫شود‪.‬‬

‫بعد از حالت سيﺴتم‪ ،‬عنصر نهائي در محاسبه معيار تابآوري شامﻞ مجموعه تصميمهاي قابﻞ دسترس براي‬
‫بهرهبردار و ارزش آن كنترلها در طول زمان است‪ .‬بهطور مثال تصميمات ضعيﻒ درمورد جانمائي گروههاي‬

‫‪١‬‬
‫‪Threat‬‬
‫‪٢‬‬
‫‪Likelihood‬‬
‫‪٣‬‬
‫‪Consequence‬‬
‫‪٤‬‬
‫‪System state‬‬

‫‪١٣‬‬
‫تعميراتي در هنگامه شكﻞگيري يك سيﻼب ميتواند باعث افزايش زمان بازيابي شود‪ .‬درمقابﻞ نيز تصميمگيري‬
‫بهينه در اين زمينه ميتواند باعث كاهش ﭼشمگير زمان بازيابي و پيامدهاي سيﻼب شود‪ .‬بهدليﻞ ارتباط تنگاتنﮓ‬
‫تصميمگيريهاي عملياتي با پيامدها‪ ،‬اين غيرممكن است كه بتوانيم تعريﻒ »معيار تابآوري« را از ويﮋگيهاي‬
‫محيط عملياتي كه در آن قرار دارند‪ ،‬جدا كنيم‪.‬‬

‫»ﺗﺎبآوري در طراحي« و »ﺗﺎبآوري در بهرهبرداري«‬

‫دراين فصﻞ خطوط اﺻلي ويﮋگيهاي يك معيار تابآوري را ترسيم كرديم‪ .‬بهطوركلي معيارهاي تابآوري و سيﺴتم‬
‫كنترلي كه درون آن قرار گرفتهاند‪ ،‬كامﻼ درهمتنيدهاند بهطوريكه محاسبه لحظهاي يك معيار تابآوري نميتواند‬
‫مﺴتقﻞ از نمايشي از سيﺴتم كنترل‪ ،‬پيشرفتي داشتهباشد‪ .‬اين موضوع نهتنها براي عمليات تابآور بلكه )و شايد‬
‫خيلي مهمتر از آن( براي طراحي و تخصيص بودجه اهميت بهسزايي دارد‪.‬‬

‫يك نكته قابﻞتوجه در رويكرد پيشنهادي ما اين است كه »مفهوم تابآوري« موضوعي نيﺴت كه ﺻرفا در مرحله‬
‫طراحي )يا برنامهريزي( سيﺴتم بهكار بيايد‪ ،‬بلكه »مفهوم تابآوري« بايﺴتي در مرحله عمليات )يا بهرهبرداري از‬
‫سيﺴتم( نيز منظور بشود‪ .‬بهطور مثال‪ ،‬اگر امروز وزارت نفت تصميم بگيرد كه مفاهيم تابآوري را در سيﺴتم‬
‫توليد و توزيع فرآوردههاي نفتي كشور پيادهسازي نمايد‪ ،‬بايﺴتي ابتدا در مرحله طراحي و برنامهريزي‪ ،‬راهكارهاي‬
‫افزايش تابآوري را طراحي و پيادهسازي نمايد و سپس امكانات مورد نياز براي برآورد و اندازهگيري تابآوري در‬
‫دوره بهرهبرداري را تامين كرده و دستورالعمﻞهاي مناسب عملياتي براي رويارويي با تهديدات را تدوين نمايد‪.‬‬
‫بدين ترتيب بهرهبرداران سيﺴتم )مثﻼ هريك از مراكز ذخيره و توزيع استاني يا محلي‪ ،‬مركز كنترل و مديريت‬
‫توزيع و ذخيرهسازي فرآوردههاي نفتي( ميتوانند در هنگام وقوع تهديدات‪ ،‬قبﻞ از اتخاذ تصميم در زمينه ﭼگونگي‬
‫مقابله با پيامدهاي تهديد‪ ،‬ابتدا مقادير تابآوري ناشي از گزينههاي مختلﻒ عملياتي را برآورد و با يكديگر مقايﺴه‬
‫نمايند تا بهترين تصميم اتخاذ بشود‪ .‬همﭼنين در هنگام اجراي تصميم برگزيده شده‪ ،‬بايﺴتي بتوانند مقادير واقعي‬
‫تابآوري حاﺻﻞ شده را مﻼحظه و درمورد ادامه يا بازنگري اقدامات خود تصميمگيري نمايند‪ .‬اين موضوع بدان‬
‫معناست كه يك سيﺴتم تابآور ﺻرفا سيﺴتمي نيﺴت كه در طراحي آن »الزامات طراحي تابآوري« رعايت شده‬
‫بلكه در دوره بهرهبرداري نيز »الزامات تابآوري عمليات« بهاجرا در ميآيند‪.‬‬

‫درحال حاضر بهرهبرداران شبكه برق )يا ساير سيﺴتمهاي انرژي( هيچ ابزاري براي اندازهگيري تابآوري بهﺻورت‬
‫بﻼدرنﮓ‪ ١‬در شرايط بهرهبرداري دراختيار ندارند‪ .‬بهجاي اين‪ ،‬معيارهاي دردسترس »قابليت اطمينان« فقط اين را‬
‫مشخص ميكنند كه آيا سيﺴتم درمحدوده نيازمنديهاي يك »عمليات مطمئن« قرار دارد يا خير؟ درخﻼل‬
‫وضعيتهاي تصادفي كه اجبارا باعث خارج شدن »ضريب اطمينان« سيﺴتم از محدوده قابﻞ قبول ميشود‪ ،‬مانند‬

‫‪١‬‬
‫‪Real-time‬‬

‫‪١٤‬‬
‫ازدست رفتن ﭼندين خط انتقال يا ژنراتور‪ ،‬بهرهبرداران هيچ ابزاري براي اندازهگيري ريﺴكي كه سيﺴتم در معرض‬
‫آن قرار گرفتهاست‪ ،‬دراختيار ندارند‪ .‬بدون ﭼنين راهنماهايي سيﺴتمهاي كنترل شبكههاي قدرت نهتنها توانائي‬
‫جلوگيري از خﺴارتها را ندارند بلكه نميتوانند واكنش مناسبي در اين شرايط اتفاقي انجام بدهند‪.‬‬

‫اين بﺴيار مفيد است كه رژيمهاي عملياتي مشخص سيﺴتمها برمبناي اين مفاهيم عمومي بازنويﺴي شود‪ .‬در‬
‫تصوير زير شماتيك عمومي زمانبنديهاي برنامهريزي و بهرهبرداري براي يك زيرساخت حياتي ارائه شدهاست‪.‬‬
‫يكي از نكات كليدي اين نمودار‪ ،‬توضيح دادن دورههاي عملياتي پﺴاحادثه است كه شامﻞ پيشگيري‪ ،‬واكنش‪،‬‬
‫بازيابي و بازنگري بودجه ميشود‪ .‬اقدامات برنامهريزي و طراحي پﺴاحادثه نقش اﺻلي در بهسازي تابآوري‬
‫سيﺴتمها دارند‪ .‬اگر بخواهيم خيلي شفاف سخن بگوئيم‪ ،‬اين اقدامات هنوز راه خود را به مرحله بهرهبرداري از‬
‫سيﺴتمهاي انرژي باز نكردهاند‪.‬‬

‫ﺗصوير‪ - ٢‬زمﺎنبنﺪي برنﺎمهريزي و بهرهبرداري زيرسﺎختهﺎي حيﺎﺗي‪ :‬بخش فوقﺎني بردار آگﺎهي و اقﺪام‬
‫بهرهبردار را نمﺎيش ميدهﺪ‪ .‬بخش زيرين بردار جنبههﺎي مختلف طراحي و عمليﺎت سيستم را ارائه ميكنﺪ‪.‬‬

‫مفهوم برآورد »شﺎخص ﺗﺎبآوري«‬

‫بهطوركلي بعد از تعريﻒ سناريوي تهديد سيﺴتم و »شاخص تابآوري« آن‪ ،‬بايﺴتي مقدار شاخص را محاسبه كرده‬
‫يا تخمين بزنيم‪ .‬براي اين منظور به ﭼندين مدل رياضي يا شبيهسازي رايانهاي نيازمنديم‪.‬‬

‫ابتدا بايﺴتي يك مدل رياضي براي برآورد سطح خرابيهاي عناﺻر سيﺴتم حين وقوع تهديد معرفي كنيم‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫همانطور كه قبﻼ مﻼحظه شد‪ ،‬ميزان و نوع خرابيها وابﺴته به حالت سيﺴتم در لحظه وقوع تهديد است‪.‬‬
‫مدلهايي كه براي برآورد خرابيها تعريﻒ ميشوند بايﺴتي توانائي منظور نمودن حالت سيﺴتم را داشته‪-‬‬
‫باشند‪.‬‬
‫سپس بايﺴتي مدلهايي را تعريﻒ كنيم كه بتوانند برنامه تعميراتي و اقدامات تعميراتي را شبيهسازي‬ ‫‪‬‬

‫كرده و مشخص كنند كه زمان مورد نياز براي بازگشت به شرايط عادي ﭼقدر است؟‬

‫‪١٥‬‬
‫اما مهم ترين مدلي كه در اين محاسبات استفاده خواهدشد‪ ،‬مدلي است كه بتواند ميزان كاهش ظرفيت‬ ‫‪‬‬

‫سيﺴتم را به »پيامدهاي درون جامعه« مرتبط نمايد‪ .‬دقيقا در همين مرحله است كه مقدار »شاخص‬
‫تابآوري« بهدست ميآيد‪.‬‬

‫بدينترتيب مﻼحظه ميشود كه براي محاسبه مقادير »شاخصهاي تابآوري« نيازمند ابزارهاي محاسباتي هﺴتيم‬
‫كه ممكن است درحال حاضر دراختيار مديران وزارت نيرو و وزارت نفت نباشد‪ .‬درفصﻞ بعدي‪ ،‬فرآيند تحليﻞ‬
‫تابآوري تشريح و توضيحات بيشتري در مورد مدلهاي محاسباتي ارائه خواهدشد‪.‬‬

‫‪١٦‬‬
 ‫فصل دوم‬

‫فرآيند تحليل تابآوري‬

‫‪١٧‬‬
 ‫‪١‬‬
‫فصل دوم‪ :‬فرآينﺪ ﺗحليل ﺗﺎبآوري‬
‫فرآيند تحليﻞ تابآوري يا ‪ RAP‬براي ارزيابي »شاخص تابآوري موجود« و برآورد بهبود »شاخص تابآوري«‬
‫مورد استفاده قرار ميگيرد‪ .‬بهعبارت سادهتر‪ ،‬اين فرآيند نشان ميدهد كه ﭼگونه بايد از يك شاخص تابآوري‬
‫براي »طراحي و بهرهبرداري تابآور« استفاده كنيم‪ .‬اين فرآيند بهگونهاي طراحي شدهاست كه تصميمسازان را‬
‫هدايت ميكند تا بتوانند از »اهداف سطح باﻻ« بهسمت اهداف و خواستههاي »مشخص و معين« حركت كنند‪.‬‬

‫ﺗصوير ‪ - ٣‬فرآينﺪ ﺗحليل ﺗﺎبآوري‪ :‬گﺎمهﺎ در جت خﻼف عﻘربه‪-‬‬

‫هﺎي سﺎعت از ﺗعريف اهﺪاف ﺗﺎبآوري آغﺎز شﺪه و پيش ميرونﺪ‬
‫ﺗوصيف عمومي چرخه ﺗحليل ﺗﺎبآوري‬
‫»فرآيند تحليﻞ تابآوري« داراي هفت گام اﺻلي است‪ .‬شش گام اوليه فرآيند‪ ،‬به تصميمسازان و ذينفعان رويهاي‬
‫را ارائه ميدهد كه بتوانند بازدهي وضعيت موجود سيﺴتم را از منظر تابآوري‪ ،‬ارزيابي نمايند‪ .‬وقتيكه هر هفت‬
‫گام اين فرآيند پيموده شوند‪ ،‬تمركز فرآيند به سمت تعريﻒ اقدامات بهسازي گﺴترده ميشود كه تابآوري را‬
‫افزايش ميدهند‪ .‬اين بهسازيها ميتوانند از طريق تحليﻞ يا بهينهسازي ويﮋگيهاي پيشنهادات براي تعيين بهترين‬
‫راهبردها‪ ،‬تعريﻒ بشوند‪.‬‬

‫‪١‬‬
‫‪Resilience Analysis Process‬‬

‫‪١٨‬‬
‫گامهاي اين فرآيند بهﺻورت يك دايره ترسيم شدهاند تا طبيعت ﭼرخشي و تكراري‪» ٢‬تحليﻞ شاخص تابآوري«‬
‫را نمايش دهد‪ .‬اين يك اﺻﻞ پذيرفته شدهاست كه »تحليﻞ آسيبپذيري در دورههاي مشخص‪ ،‬كليدي براي‬
‫پوشش دادن ماهيت متغير رويدادهاي مخرب و خودارزيابي پيوسته و يادگيري از حوادث محﺴوب ميشود‪ «.‬و‬
‫اين اﺻﻞ عينا براي » شاخص تابآوري« نيز ﺻادق است‪ .‬بازارزيابي‪ ٣‬دورهاي »شاخص تابآوري سيﺴتم« بهدﻻيﻞ‬
‫زير بﺴيار مهم است‪:‬‬

‫اعتبارسنجي متدلوژي تحليﻞ تابآوري‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫اعتبارسنجي دادههاي خروجي مدلها در رويارويي با حوادث واقعي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫بهروزرساني ارزيابيهاي تابآوري با رويههاي فنآوريهاي روز و بهسازي توﺻيﻒ تهديدات‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫تمامي ذينفعان مرتبط بايﺴتي در »فرآيند تحليﻞ تابآوري« همكاري نمايند‪ .‬درحاليكه ممكن است ﺻرفا يك‬
‫نفر يا يك مجموعه كوﭼك از تصميمگيران با يك سوال مشخص كه نگران آنهﺴتند‪ ،‬وجود داشتهباشند‪ ،‬اما درگير‬
‫كردن يك جمع گﺴترده در هريك از گامهاي فرآيند‪ ،‬كمك خواهد كرد كه از كامﻞ بودن تحليﻞ مطمئن شويم‪.‬‬
‫هريك از گامهاي نمودار فوقالذكر در زير توﺻيﻒ شدهاند‪.‬‬
‫‪٤‬‬
‫گﺎم )‪ (١‬ﺗعريف اهﺪاف ﺗﺎبآوري‬

‫پيش از مشخص كردن محدودهاي از سيﺴتم كه بايﺴتي تحليﻞ شود و همﭼنين قبﻞ از گزينش شاخصهاي‬
‫مناسب‪ ،‬اين موضوع بﺴيار مهم است كه »اهداف تابآوري« را تعريﻒ كنيم‪ .‬مجموعه اهدافي كه در اين گام از‬
‫فرآيند تعريﻒ ميشوند‪ ،‬زيربناي گامهاي بعدي محﺴوب ميشوند‪ .‬بهطور مثال در اين مرحله بايﺴتي مشخص شود‬
‫كه آيا »ارزيابي تابآوري« هدف اﺻلي فرآيند است يا اينكه »بهبود سيﺴتم« در مركز توجه قرار دارد‪ .‬اگر سنجش‬
‫بهبود سيﺴتم مورد نظر باشد‪ ،‬بايد در مورد نوع تغييرات نيز تصميم گرفته و مشخص شود كه فرآيند تحليﻞ بايد‬
‫به ﭼه سواﻻتي پاسخ بدهد‪ .‬دراين مرحله عﻼوه بر تعيين و تعريﻒ ذينفعان كليدي‪ ،‬هرگونه تناقض احتمالي بين‬
‫اهداف موردنظر آنها‪ ،‬بايﺴتي مشخص بشوند‪ .‬درذيﻞ برخي از مثالهاي زبان سطح باﻻي اهداف كه دراين گام از‬
‫فرآيند مناسب هﺴتند‪ ،‬ارائه ميشود‪:‬‬

‫تصميمگيري در مورد ﭼگونگي تخصيص بودجه سرمايهاي و تعميراتي يك خط لوله گاز‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫حصول اطمينان از دردسترس بودن سوخت براي سيﺴتم امداد و حمﻞ و نقﻞ در خﻼل يك فاجعه طبيعي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫بهسازي تابآوري شبكه برق و بهرهبرداري از آن‪ ،‬در برابر تهديد سخت نظامي‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪٢‬‬
‫‪Iterative‬‬
‫‪٣‬‬
‫‪Reevaluation‬‬
‫‪٤‬‬
‫‪Define Resilience Goals‬‬

‫‪١٩‬‬
 ‫‪٥‬‬
‫گﺎم )‪ (٢‬ﺗعريف شﺎخصهﺎي ﺗﺎبآوري و سيستم‬

‫اين »تعريﻒ سيﺴتم« و »تعريﻒ شاخصهاي تابآوري« است كه محدوده تحليﻞ را مشخص ميكند‪ .‬اين موضوع‬
‫ميتواند شامﻞ تعيين محدوده جغرافيايي سيﺴتم‪ ،‬دورههاي زماني و همﭼنين عناﺻر مورد نظر باشد‪ .‬بهدليﻞ اينكه‬
‫برخي از پيامدها )مثﻼ آثار كﻼن اقتصادي( نيازمند تعريﻒ يك سيﺴتم نﺴبتا گﺴترده هﺴتند‪ ،‬اين زمان مناسبي‬
‫است كه ذينفعان درمورد نوع پيامدهايي كه بيشتر مورد نظر آنها هﺴتند‪ ،‬بحث نمايند‪ .‬تعيين سطح مناسب‬
‫دقت و جزئيات تحليلي كه ﺻورت ميگيرد‪ ،‬حداقﻞ در ارتباط با اهداف كﻼني كه در گام قبلي تعريﻒ شده‪ ،‬بايد‬
‫مشخص شود‪ .‬حتي قابليت دسترسي به دادهها نيز دراين مرحله بايﺴتي بهخوبي منظور بشود‪ .‬شاخصهاي تاب‪-‬‬
‫آوري كه انتخاب ميشوند بايد بهاندازه كافي مشخص باشند تا امكان تصميمگيري در حوزه برنامهريزي يا عمليات‬
‫)بهرهبرداري( را فراهم آورند‪ .‬براي اهداف كﻼني كه بهعنوان مثال در گام )‪ (١‬مطرح شدند ميتوانيم شاخصهاي‬
‫زير را بهترتيب معرفي كنيم‪:‬‬

‫تعداد مصرفكنندگان خانگي كه تحت تاثير قرار دارند و ميزان مترمكعب گازي كه در بخش خانگي در‬ ‫‪‬‬

‫‪ ٣٠‬روز ابتدايي پس از حادثه مصرف ميشود‪.‬‬

‫ميزان سوخت ذخيره شده در مراكز اورژانش و آتشنشاني بهاضافه سوخت ذخيره شده در شركتهاي‬ ‫‪‬‬

‫حمﻞ و نقﻞ عمومي و ترمينالهاي مربوطه‪.‬‬

‫تعداد مصرفكنندگان بخش ﺻنعت و كشاورزي كه تحت تاثير قرار گرفتهاند و ميزان گيگاواتساعت انرژي‬ ‫‪‬‬

‫برق كه در بخش ﺻنعت و كشاورزي در ‪ ١٥‬روز ابتدايي پس از آغاز جنﮓ مصرف ميشود‪.‬‬
‫‪٦‬‬
‫گﺎم )‪ (٣‬ﺗوصيف ﺗهﺪيﺪات‬

‫توﺻيﻒ تهديدات براي شناخت ظرفيتهاي جذب و تطبيق سيﺴتم در رويارويي با تهديدات مختلﻒ انﺴانساخت‬
‫يا طبيعي‪ ،‬يك موضوع كليدي محﺴوب ميشود‪ .‬هنگاميكه درحال انجام تحليﻞ براي برآورد تابآوري سيﺴتم‬
‫دربرابر طي في از تهديدات مختلﻒ هﺴتيم‪ ،‬اطﻼعات در مورد سطح فراواني هريك از سناريوهاي محتمﻞ تهديد و‬
‫ظرفيت يا قوت تهديد‪ ،‬بﺴيار اهميت دارد‪ .‬در تحليﻞ ريﺴك‪ ،‬تهديدات و پيامدهاي آنها براي شناخت اينكه كدام‬
‫آسيبپذيريهاي سيﺴتم اهميت بيشتري در كاهش پيامدهاي تهديد دارند‪ ،‬مورد استفاده قرار ميگيرند‪ .‬در فصﻞ‬
‫سوم يك نمونه از توﺻيﻒ تهديد براي »جنﮓ سخت« بهعنوان مثال ارائه شدهاست‪.‬‬
‫‪٧‬‬
‫گﺎم )‪ (٤‬برآورد سطح خرابيهﺎ‬

‫‪٥‬‬
‫‪Define System and Resilience Metrics‬‬
‫‪٦‬‬
‫‪Characterize Threats‬‬
‫‪٧‬‬
‫‪Determine Level of Disruption‬‬

‫‪٢٠‬‬
‫بهمحض اينكه شناخت كافي و مناسب از تهديدات تثبيت شود‪ ،‬ويﮋگيهاي هر تهديدي براي بهدست آوردن ميزان‬
‫خرابي سيﺴتم )مثﻼ زيرساخت يا تجهيزات( كه احتمال دارد در نتيجه وقوع تهديد بهوجود بيايد‪ ،‬بهكار گرفته‬
‫ميشود‪ .‬براي اين منظور بايﺴتي از مدلهاي مناسب استفاده شود‪ .‬اين گام از فرآيند تحليﻞ تابآوري‪ ،‬همانجائي‬
‫است كه خرابيهاي سازهاي و ساير تاثيراتي كه ميتواند بازدهي يا ظرفيت سيﺴتم را تحت تاثير قرار بدهد‪ ،‬بايد‬
‫برآورد شود‪.‬‬
‫‪٨‬‬
‫گﺎم )‪ (٥‬ﺗعريف و بهكﺎرگيري مﺪلهﺎي سيستم‬

‫حاﻻت خرابي كه در گام قبلي مشخص شدند بهعنوان ورودي »مدلهاي سيﺴتم« مورد استفاده قرار ميگيرند‪.‬‬
‫اين مدلهاي سيﺴتم‪ ،‬خرابيها را به كاهش سطح خروجي سيﺴتم‪ ،‬پيوند ميزنند‪ .‬بهطور مثال خرابي فيزيكي )يا‬
‫مجموعهاي از خرابيها وقتي كه عدم قطعيت وجود دارد( پيشبيني شده در يك شبكه برق دراثر يك زلزله‪،‬‬
‫ميتواند بهعنوان ورودي مدل سيﺴتم بهكار گرفته شود تا مشخص كند كه اين خرابيها ﭼه ميزان از كاهش‬
‫ظرفيت برقرساني را ايجاد خواهندكرد‪ .‬براي پوشش همه جنبههاي مرتبط سيﺴتم‪ ،‬ممكن است كه به ﭼندين‬
‫مدل سيﺴتم نياز داشتهباشيم و حتي ممكن است وابﺴتگيهايي نيز بين اين مدلها وجود داشتهباشد‪ .‬براي مثال‬
‫ممكن است يك مدل »تعمير و هزينه‪ «٩‬براي مشخص كردن برنامه زماني تعميرات عناﺻر يك زيرساخت استفاده‬
‫بشود‪ .‬برنامه زمانبندي بهدست آمده دراين مدل‪ ،‬در مدلهاي ديگري مورد استفاده قرار ميگيرد تا ميزان خروجي‬
‫و بازدهي سيﺴتم را در دوره تعميرات برآورد نمايد‪.‬‬
‫‪١٠‬‬
‫گﺎم )‪ (٦‬محﺎسبه پيﺎمﺪ‬

‫وقتي تابآوري را سنجش ميكنيم‪ ،‬آثار يا خﺴارتهاي مﺴتقيمي كه در اثر خرابيها در خروجي سيﺴتم مشاهده‬
‫ميشود تنها بخشي از ماجرا هﺴتند‪ .‬سيﺴتمهاي انرژي‪ ،‬ﺻرفا بهمنظور توليد و توزيع انرژي فعاليت نميكنند بلكه‬
‫مقاﺻد بﺴيار مهم تر و بزرگتر اجتماعي )مثﻼ حمﻞ و نقﻞ‪ ،‬درمان‪ ،‬توليد يا منافع اقتصادي( دارند‪ .‬در خﻼل اين‬
‫گام‪ ،‬خروجيهاي مدلهاي سيﺴتم به »شاخص تابآوري« تبديﻞ ميشوند كه قبﻼ در گام دوم فرآيند تعريﻒ‬
‫شدهاند‪ .‬وقتيكه »فرآيند تحليﻞ تابآوري« شامﻞ عدمقطعيت باشد‪ ،‬اين نمودارها و توابع توزيع احتمال‪ ١١‬هﺴتند‬
‫كه مقادير شاخص تابآوري را توﺻيﻒ ميكنند‪ .‬بﺴته بهاينكه كداميك از ذينفعان درحال انجام فرآيند تحليﻞ‬

‫‪٨‬‬
‫‪Define and Apply System Models‬‬
‫‪٩‬‬
‫‪Repair and cost model‬‬
‫‪١٠‬‬
‫‪Calculate Consequence‬‬
‫‪١١‬‬
‫‪Probability Distribution‬‬

‫‪٢١‬‬
‫هﺴتند‪ ،‬ممكن است در نحوه اولويتبندي پيامدها تغييرات عمدهاي مشاهده بشود‪ .‬رويههايي مانند فرآيند تحليﻞ‬
‫سلﺴله مراتبي‪ ١٢‬ميتواند براي تعيين اهميت نﺴبي مقادير‪ ،‬به كارشناسان كمك نمايد‪.‬‬

‫‪١٣‬‬
‫گﺎم )‪ (٧‬سنﺠش بهسﺎزيهﺎي ﺗﺎبآوري‬

‫در اين گام ميخواهيم راهكارهاي مختلﻒ بهسازي تابآوري را از نظر هزينه‪-‬فايده باهم مقايﺴه كرده و درباره‬
‫گزينش راهكارهاي بهينه تصميمگيري كنيم‪ .‬بهجز زمانهايي كه فرآيند تحليﻞ تابآوري ﺻرفا جنبه ارزيابي دارد‪،‬‬
‫بايﺴتي برخي تصميمگيريها در رابطه با ﭼگونگي اﺻﻼح بهرهبرداري يا برنامهريزي بودجه بهمنظور بهبود تابآوري‬
‫انجام شوند‪ .‬پس از تكميﻞ يك ارزيابي پايه در گامهاي پيشين فرآيند تحليﻞ تابآوري )وضعيت موجود(‪ ،‬اين‬
‫موضوع هم ضروري و هم مطلوب است كه مقادير تابآوري را براي تركيبهاي سيﺴتمي مختلفي )كه نﺴبت به‬
‫وضعيت موجود متفاوت هﺴتند( نيز محاسبه كنيم تا بتوانيم تركيبهاي مختلﻒ را از نقطهنظر دستيابي به يك‬
‫سيﺴتم تابآورتر‪ ،‬مقايﺴه كنيم‪ .‬اين موضوع ميتواند شامﻞ موارد زير باشد‪:‬‬

‫تغييرات فيزيكي )مثﻼ اضافه كردن يك خط انتقال جايگزين(‬ ‫‪‬‬

‫تغيير در سياستها ) مثﻼ مجوز استفاده از مخزن ذخيره گاز بهعنوان سوخت جايگزين در زمان بحران(‬ ‫‪‬‬

‫تغيير در رويهها و دستورالعمﻞها )مثﻼ برنامه توزيع برق در شركتهاي توزيع استاني(‬ ‫‪‬‬

‫بهدليﻞ اينكه در گام هفتم »فرآيند تحليﻞ تابآوري« بهپايان ميرسد‪ ،‬همه آنچه مورد نياز است اين است كه‬
‫محاسبات براي تركيبهاي مختلﻒ سيﺴتم تكرار شود‪.‬‬
‫‪١٤‬‬
‫انعطﺎف در فرآينﺪ ﺗحليل ﺗﺎبآوري‬
‫فرآيند تحليﻞ تابآوري را مي توان براي پشتيباني از انواع بﺴيار متنوعي از تصميمات )هم راهبردي و هم عملياتي(‬
‫استفاده كرد‪ .‬همﭼنين اين فرآيند براي سازمانهاي مختلﻒ با اهداف مختلﻒ قابﻞ استفاده است‪ .‬ميتواند براي‬
‫پشتيباني از سياستگذاران در سطح ملي‪ ،‬منطقهاي و محلي بهكار رود‪ .‬همﭼنين براي كليه تصميمسازان يك‬
‫متدلوژي شفاف‪ ،‬قابﻞ رديابي و قابﻞدفاع ارائه ميكند كه از بررسي موشكافانه گزينهها براي تخصيص منابع محدود‬
‫بودجه عمومي اطمينان حاﺻﻞ شود‪ .‬دربخش خصوﺻي‪ ،‬اين ساختار ميتواند از تصميمها در مورد جاهائي كه بايد‬
‫حفاظت شوند‪ ،‬افزونگي ايجاد شود يا طرح واكنش تدوين بشود‪ ،‬پشتيباني كند‪.‬‬

‫‪١٢‬‬
‫)‪Analytic Hierarchy Process (AHP‬‬
‫‪١٣‬‬
‫‪Evaluate Resilience Improvements‬‬
‫‪١٤‬‬
‫‪RESILIENCE METRICS‬‬

‫‪٢٢‬‬
‫استانداردسازي يك ساختار براي توسعه شاخصهاي تابآوري و فرآيند تحليلي آن‪ ،‬راه را براي تصميمگيريهاي‬
‫مطمئن و بهاشتراك گذاشتن تجربيات و درسهاي آموخته شده در بين زيرساختهاي انرژي هموار ميكند‪ .‬هريك‬
‫از زيرساختها ميتوانند پيشتر بروند و يك مجموعه مشترك از شاخصهاي تابآوري را بهكار ببرند كه براي‬
‫ذينفعان حوزه مربوطه‪ ،‬كاربرديتر هﺴتند‪ .‬درهرحال نميخواستيم »فرآيند تحليﻞ تابآوري« آنقدر ازحالت‬
‫تجويزي و دستوري خود دور شود كه مانع اِعمال اﺻول عمومي براي يك مﺴئله واحد بشود‪» .‬فرآيند تحليﻞ‬
‫تابآوري« عمدا بهگونهاي طراحي شده كه عﻼوه بر حفظ اﺻول عمومي بهمنظور ارزيابي بهتر تابآوري و برآورد‬
‫ميزان بهبود تابآوري‪ ،‬بهاندازه كافي نيز انعطاف داشتهباشد تا راه را براي شاخصهاي جديد يا شاخصهاي متفاوت‪،‬‬
‫باز نگه دارد‪ .‬اين انعطافپذيري نهتنها براي مﺴائﻞ ملي بلكه براي مﺴائﻞ منطقهاي و محلي نيز مفيد است‪.‬‬

‫شﺎخص برمبنﺎي ﺗهﺪيﺪ‬

‫هر شاخص تابآوري در ارتباط با يك تهديد معين يا طيﻒ مشخصي از تهديدات ارائه ميشود‪ .‬اين موضوع به‬
‫كﺴيكه درحال استفاده از شاخص است ميگويد كه كداميك از انواع مخاطرات نادر در برآورد تابآوري مورد‬
‫توجه بودهاست‪) .‬يعني‪» :‬تابآوري در برابر ﭼهﭼيزي؟«( همﭼنين بيشاز يك تهديد نيز ميتواند در توزيع احتمال‬
‫درنظر گرفتهشود‪ .‬فقط با شفاف بودن درمورد تهديداتي كه منظور ميشوند‪ ،‬شاخص تابآوري ميتواند عدمقطعيتي‬
‫كه پيامدهاي آن تهديدات را احاطه كردهاست‪ ،‬اندازهگيري نمايد‪.‬‬

‫شﺎخص بﺎزدهيمحور‬
‫هرﭼند كه شاخصهاي تابآوري براي ارزيابي پيامدهاي تهديد استفاده ميشوند اما اينكه سيﺴتمهاي انرژي‬
‫ﭼگونه وظايﻒ موردنظر خود را انجام ميدهند نيز بايﺴتي ارزيابي شود‪ .‬اين بدان معناست كه شاخصهاي تابآوري‬
‫مﺴتقيما به بازدهي سيﺴتم وابﺴته هﺴتند‪ .‬شاخصهاي بازدهيمحور‪ ١٥‬مﺴتقيما برپايه ويﮋگيهاي سيﺴتم نيﺴتند‬
‫بلكه گوياي اين موضوع هﺴتند كه يك سيﺴتم تا ﭼهاندازه توانﺴته بهخوبي وظايﻒ خودرا در حين حادثه و پس‬
‫از آن‪ ،‬بهانجام برساند‪ .‬بهطور مثال براي ارزيابي ميزان بازدهي يك سيﺴتم تامين بنزين پس از وقوع زلزله‪ ،‬تعداد‬
‫ليترهاي بنزين توليد شده‪ ،‬شاخص مناسبي نيﺴت بلكه شاخص مناسبتر »تعداد ليترهاي بنزين مصرف شده«‬
‫است‪ .‬اما درواقعيت برخي شاخصهاي ويﮋگيمحور‪ ١٦‬هﺴتند )مانند ميزان مترمكعب بنزين ذخيرهشده قابﻞ‪-‬‬
‫دسترس( كه بهعنوان شاخصهاي تكميلي و مفيد كاربرد دارند ولي نميتوانند مﺴتقﻼ بهعنوان »شاخص تابآوري«‬
‫درنظر گرفتهشوند‪ .‬مثﻼ درنظر بگيريد كه تعداد ترانﺴفورماتورهاي يدكي كه براي يك سيﺴتم برق دردسترس‬
‫است‪ ،‬تابآوري اين سيﺴتم را بهبود ميبخشد‪ ،‬اما سوال اينجاست كه ﭼقدر؟ بدون يك شاخص بازدهي كه وابﺴته‬
‫به تعداد ترانﺴفورماتورهاي يدكي اضافي باشد‪ ،‬ذينفعان نميتوانند برمبناي هزينه‪-‬فايده براي تعيين تعداد‬

‫‪١٥‬‬
‫‪Performance-based metrics‬‬
‫‪١٦‬‬
‫‪Attribute-based‬‬

‫‪٢٣‬‬
‫ترانﺴفورماتورهاي يدكي قابﻞدسترس تصميمگيري كنند‪ .‬باآنكه در اغلب موارد اينكار دشوار است اما اين شاخص‪-‬‬
‫هايِ تابآوريِ بازدهيمحور هﺴتند كه ميتوانند اطﻼعات مورد نياز براي ﭼنين تصميماتي را تامين كنند‪.‬‬

‫شﺎخصهﺎ‪ ،‬پيﺎمﺪهﺎ را انﺪازه ميگيرنﺪ‬

‫برآورد كردن يا اندازهگيري بازدهي كلي زيرساختهاي انرژي ممكن است كه نتواند اطﻼعات موردنياز براي سنجش‬
‫عددي تابآوري سيﺴتم را براي برخي مﺴئولين تامين نمايد‪ .‬مثﻼ يك شهردار ممكن است نگران اين باشد كه‬
‫ﭼهتعدادي از مردم ميتوانند پس از يك مخاطره نادر فعاليت شغلي خود را ادامه بدهند‪ .‬دراين مثال‪» ،‬تعداد‬
‫شهرونداني كه ميتوانند كار كنند« واحدي براي سنجش پيامد است و اين موضوع بهشدت وابﺴته به بازدهي و‬
‫فعاليت زيرساختهاي انرژي است‪ .‬اين دقيقا همان دليلي است كه »ساختار شاخص تابآوري« برروي تبديﻞ‬
‫نمايههاي بازدهي سيﺴتم به شاخصهاي پيامد‪ ،‬متمركز است‪ .‬پيامدها مﺴتقيما با تامين نيازهاي اجتماعي‬
‫درسناريوهاي تهديد درارتباط هﺴتند‪ .‬احتمال اين وجود دارد كه برخي از كاربران اين ساختار مفهومي درنظر‬
‫داشتهباشند كه برخي از شاخصهاي بازدهي سيﺴتم را بهعنوان نمايههايي از پيامد بهكار بگيرند‪ ،‬كه نوعي ساده‪-‬‬
‫سازي باتوجه به برخي محدوديتها محﺴوب ميشود‪.‬‬

‫شﺎخصهﺎ و عﺪمقطعيت‬
‫تﻼش براي فهميدن تابآوري يك زيرساخت دربرابر يك گروه مشخص از تهديدات‪ ،‬اغلب بدان معني است كه‬
‫زيرساخت مورد بحث هرگز آن تهديدات را تجربه نكردهاست‪ .‬براي تخمين مقادير پيامد يا بازدهي سيﺴتم در‬
‫رويارويي با تهديداتي كه تاكنون وقوع آنها را تجربه نكردهايم‪ ،‬مدلسازي )شبيهسازي( سيﺴتم يك امر ضروري‬
‫است‪ .‬اين مدلها ذاتا داراي متغيرها يا روابطي با عدمقطعيت هﺴتند‪ .‬با تعيين كمّيت اين عدمقطعيتها و گﺴترش‬
‫دادن آنها در امتداد مدلها‪ ،‬ميتوان يك ميزان احتمال را به هريك از برآوردهاي پيامد نﺴبت داده و درپي آن‬

‫ﺗصوير‪ - ٤‬سﺎختﺎر ﺗﺎبآوري يك ﺗوزيع احتمﺎل پيﺎمﺪ در‬

‫رويﺎرويي بﺎ يك حﺎدثه فﺎجعهبﺎر است‪.‬‬

‫‪٢٤‬‬
‫»توزيع احتمال« كه در شاخص تابآوري مورد نياز است را بهدست آورد‪ .‬ساختار شاخص تابآوري كه بهشكﻞ‬
‫موثري دسترسي به اهداف را ميﺴر ميسازد‪ ،‬يك ارزيابي احتماﻻتي از پيامدها در حوادث بﺴيار بزرگ است‪،‬‬
‫بههمان گونهاي كه در شكﻞ زير بهعنوان توزيع احتمال پيامد نمايش داده شدهاست‪.‬‬

‫شﺎخصهﺎ و ويژگيهﺎي ﺗﺎبآوري‬

‫بااستفاده از تعريﻒ كاربردي تابآوري ضرورت دارد كه نشان بدهيم كه ﭼگونه يك شاخص )يك تابع توزيع احتمال‬
‫پيامد( ميزان توانائي سيﺴتم براي آمادگي‪ ،١٧‬ايﺴتادگي‪ ،١٨‬انعطاف‪ ١٩‬و بازيابي‪ ٢٠‬پس از حوادث نادر )حوادثي با‬
‫پيامد باﻻ و احتمال پائين( را اندازهگيري ميكند‪ .‬اين ﭼهار ويﮋگي و خصوﺻيتي كه با تابآوري زيرساخت مرتبط‬
‫شدهاند‪ ،‬همانطور كه در جدول زير توﺻيﻒ شدهاست‪ ،‬با تخمين تاثير همزمان آنها بر بازدهي و پيامد سيﺴتم‪،‬‬
‫در شاخص تابآوري درآميختهاند‪ .‬بهطور مثال سيﺴتمي كه بعد از يك خرابي‪ ،‬بهسرعت بهحالت اوليه بازميگردد‪،‬‬
‫بازدهي بهتري در مقايﺴه با سيﺴتمي كه بهآهﺴتگي بازيابي ميشود‪ ،‬دارد‪ .‬اين »بهسازي بازدهي« است كه در‬
‫شاخص تابآوري منعكس ميشود و نه خود آن ويﮋگي كه بازدهي را برآورد ميكند‪ .‬كمّيسازي تاثير يك ويﮋگي‬
‫سيﺴتم برروي بازدهي‪ ،‬يك پيوند بين شاخصهاي بازدهيمحور و ويﮋگيمحور تابآوري ايجاد ميكند و لذا يك‬
‫حوزه بﺴيار مهم براي پﮋوهش بيشتر است‪.‬‬

‫بازيابي‬ ‫انعطاف‬ ‫ايﺴتادگي‬ ‫آمادگي‬ ‫ظرفيت‬

‫توافقنامههاي همكاري متقابﻞ‬ ‫تغيير مﺴير‬ ‫استحكام‬ ‫هشدار اوليه‬

‫‪Mutual aid agreements‬‬ ‫‪Rerouting‬‬ ‫‪Robustness‬‬ ‫‪Advance warning‬‬

‫دردسترس بودن منابع‬ ‫جايگزيني‬ ‫افزونگي‬ ‫مثال ويﮋگيهاي پيشبيني‬

‫‪Resource availability‬‬ ‫‪Substitution‬‬ ‫‪Redundancy‬‬ ‫‪Prepositioning‬‬ ‫زيرساخت‬

‫اطﻼعرساني وضعيت‬ ‫جيرهبندي‬ ‫انبار كاﻻ‬ ‫ذخيرهسازي‬

‫‪Situational awareness‬‬ ‫‪Rationing‬‬ ‫‪Storage‬‬ ‫‪Stockpiling‬‬

‫‪١٧‬‬
‫‪Prepare‬‬
‫‪١٨‬‬
‫‪Withstand‬‬
‫‪١٩‬‬
‫‪Adopt‬‬
‫‪٢٠‬‬
‫‪Recovery‬‬

‫‪٢٥‬‬
 ‫بازيابي‬ ‫انعطاف‬ ‫ايﺴتادگي‬ ‫آمادگي‬ ‫ظرفيت‬

‫و‬ ‫جداسازي‬
‫بازسازماندهي‬
‫پراكندگي‬
‫‪Reorganization‬‬
‫‪Separation‬‬

‫جﺪول ‪ - ١‬ويژگيهﺎي سيستم كه بر شﺎخص ﺗﺎبآوري ﺗﺎثيرگذار هستنﺪ‪.‬‬

‫شﺎخص ﺗﺎبآوري بﺪون قضﺎوت ارزشي‬
‫همانطور كه اينجا گفته شد‪ ،‬اساسا اين موضوع مورد نظر نبوده است كه شاخص تابآوري نوعي اظهار نيازمندي‪-‬‬
‫هاي ذينفعان باشد‪ .‬اين شاخص ﺻرفا ساختاري براي ارزيابي و بهبود تابآوري است‪ .‬مثﻼ همانطوري كه نمايشگر‬
‫سرعت خودرو بهعنوان ساختاري براي سنجش ميزان ايمني راننده خودرو مورد استفاده قرار ميگيرد‪ .‬اين شاخص‬
‫نمايندهاي از تابآوري است و ميتواند بهعنوان ابزاري براي سنجش تابآوري زيرساخت مورد استفاده قرار بگيرد‪.‬‬
‫شاخص تابآوري هيچ نظريهاي در مورد اينكه مقدار آن براي مصارف و مقاﺻد مختلﻒ بايﺴتي ﭼقدر باشد‪ ،‬ارائه‬
‫نميكند‪) .‬مثﻼ شاخص سرعت خودرو نيازي ندارد كه محدودهاي روي سرعت ‪ ٨٠‬كيلومتر برساعت يك آستانه‬
‫سرعت داشتهباشد‪(.‬‬

‫نيﺎز به شﺎخصهﺎي چنﺪگﺎنه‬

‫شاخصهاي تابآوري كامﻼ بايﺴتي به نوع تصميمي كه گرفته ميشود مرتبط باشند و لذا اغلب نياز پيدا ميكنيم‬
‫كه ﭼندين شاخص تابآوري داشتهباشيم‪ .‬اين موضوع اغلب درمورد پيامدهايي پيش ميآيد كه قابﻞ ترجمه‬
‫)تبديﻞ( نيﺴتند يا اينكه ترجمه آنها شكﻞ سياسي پيدا ميكند‪) .‬مثﻼ از دست رفتن سﻼمتي يا تلفات جاني در‬
‫برابر ظرفيت توليد ثروت( بﺴياري از تصميمگيران از قبﻞ با شاخصهاي ﭼندگانه با واحدهايي كه ظاهري ناهمخوان‬
‫دارند‪ ،‬آشنا هﺴتند‪ .‬معموﻻ دو يا سه شاخص بهعنوان جلودار مورد استفاده قرار ميگيرند كه با حذف مجموعهاي‬
‫از شاخصهاي داخلي باقي ماندهاند‪ .‬نبايد فراموش شود كه با افزايش تعداد شاخصها )بيشتر از سه شاخص(‬
‫روشهاي موجود بهسختي ميتوانند مجموعه قابﻞ مقايﺴهاي از گزينههاي واقعگرايانه ارائه نمايند‪ .‬اين موضوع‬
‫مانع از آن ميشود كه تصميمگيران بتوانند علمي برخورد كنند‪ .‬تصور فضايي شامﻞ پيامدهاي ﭼندوجهي با‬
‫تخمينهاي احتماﻻتي مبتني بر عدمقطعيت‪ ،‬نشاندهنده نياز مبرم به تحقيق بيشتر است‪.‬‬

‫‪٢٦‬‬
 ‫‪٢١‬‬
‫نيﺎز به مﺪلهﺎي سيستم‬
‫يك جنبه بحراني از تحليﻞ تابآوري‪ ،‬مربوط به نقش مدلهايي در سطح سيﺴتم است كه براي محاسبه مقادير‬
‫شاخصها بهكار ميروند‪ .‬در اين كتاب مدل در سطح سيﺴتم را بهاين ﺻورت تعريﻒ ميكنيم‪:‬‬

‫»مدلي كه دربرگيرنده عمليات پايهاي سيﺴتم است وقتي كه دراثر حوادث بيروني )مانند توفان و زلزله( يا حوادث‬
‫انﺴانساخت )مانند جنﮓ‪ ،‬حمله تروريﺴتي يا حمله سايبري( دﭼار شوك يا اغتشاش ميشود‪«.‬‬

‫اين موضوع شامﻞ جنبههاي ارائه خدمات )مانند توليد‪ ،‬انتقال و تحويﻞ برق به مصرفكننده درون يك طريق شبكه‬
‫برق( و جنبههاي بازيابي )مانند تخصيص گروهها براي تعمير تجهيزات آسيبديده( ميشود‪ .‬مدلهاي سيﺴتم كه‬
‫براي تحليﻞ تابآوري مورد نياز است با مدلهايي كه براي تحليﻞ شاخص »قابليت اطمينان« بهكار ميروند‪،‬‬
‫متفاوت هﺴتند‪ .‬ﭼراكه اين مدلها بايﺴتي نمايشدهنده حاﻻت عملياتي در وضعيتهايي باشند كه خارج از‬
‫‪٢٢‬‬
‫محدوده استاندارد عملياتي سيﺴتمها قرار دارد‪ .‬بهطور مثال‪ ،‬مدلهاي استاندارد اقتصادي براي ديﺴپاﭼينﮓ‬
‫شبكه برق نشاندهنده وضعيت سيﺴتم پس از خرابي يك عنصر )تنها يك عنصر مانند يك نيروگاه( هﺴتند‪،‬‬
‫درحاليكه تصميمگيران در حوزه تابآوري‪ ،‬نيازمند مدلهايي هﺴتند كه تخريب ﭼندين عنصر بهﺻورت همزمان‬
‫را درنظر بگيرند )مانند زلزله در يك استان يا وقوع جنﮓ در سراسر كشور(‪ .‬بهدليﻞ اينكه مدلهاي استاندارد‬
‫عملياتي حالتهاي كليدي سيﺴتم را مشخص ميكنند )مثﻼ قوانين فيزيكي در يك شبكه برق( ميتوان از آنها‬
‫بهعنوان پايه و مبناي مدلهاي سيﺴتمي براي تحليﻞ تابآوري استفاده نمود‪ .‬اما متاسفانه حتي اگر مدلهاي‬
‫بازيابي سيﺴتم‪ ٢٣‬وجود داشتهباشند‪ ،‬براي استفاده در تحليﻞ تابآوري استانداردسازي نشدهاند‪.‬‬

‫طبيعت مدلهاي سيﺴتم براي تحليﻞ تابآوري باعث ميشود كه اين مدلها دربين زيرساختهاي مختلﻒ انرژي‪،‬‬
‫بايكديگر تفاوتهاي اساسي داشتهباشند‪ .‬بﺴته به ميزان دقت و جزئياتي كه در هر يك از تحليﻞها مورد نياز است‪،‬‬
‫پيچيدگي مدلهاي سيﺴتمي ميتواند از يك ﺻفحهگﺴترده‪ ٢٤‬اكﺴﻞ تا مدلهاي پيچيده بهينهسازي‪ ٢٥‬گﺴترش‬
‫يابد‪ .‬گاهي اوقات مدلهاي پيچيده ميتوانند نتايج بهسازي را تﺴهيﻞ كنند‪ ،‬بهويﮋه هنگاميكه در مورد كاهش‬
‫شاخص تابآوري سخن گفته ميشود‪ .‬بهطور مثال‪ ،‬يك مدل مبتني بر شبيهسازي بازيابي سيﺴتم را درنظر بگيريد‪.‬‬
‫بهطوركلي اينگونه مدلها مرحلهبندي تصميمات عملياتي تعريﻒ شدهاي را تعيين ميكنند )مانند اولويتبندي‬
‫گروهها براي تعميرات عناﺻر مشخصي از سيﺴتم( اما درمقابﻞ‪ ،‬مدلهاي بهينهسازي‪ ٢٦‬ممكن است از مراحﻞ‬

‫‪٢١‬‬
‫‪System-Level Models‬‬
‫‪٢٢‬‬
‫‪Standard economic dispatch models‬‬
‫‪٢٣‬‬
‫‪System-recovery models‬‬
‫‪٢٤‬‬
‫‪Spreadsheet‬‬
‫‪٢٥‬‬
‫‪Complex optimization models‬‬
‫‪٢٦‬‬
‫‪Optimization models‬‬

‫‪٢٧‬‬
‫تصميمگيري بهعنوان متغير استفاده كنند‪ ،‬بهطوريكه خروجي اين مدلها بتواند ترتيب بهتري از تصميمات‬
‫درمقايﺴه با مدلهاي شبيهسازي ارائه نمايد‪ .‬نتيجه برآيند‪ ٢٧‬ميتواند يك كاهش در پيامد باشد كه در نتيجه آن‬
‫يك كاهش در مقدار شاخص تابآوري ايجاد خواهدشد‪ .‬اين مثال‪ ،‬پيوند بحراني موجود بين طبيعت مدل سيﺴتم‬
‫و كمّيسازي تابآوري را روشنتر ميكند‪ .‬تصميمهاي در سطح سيﺴتم برروي مقدار محاسبه شده تابآوري تاثير‬
‫ميگذارد‪ .‬كاربردهاي مختلﻒ تحليﻞ تابآوري‪ ،‬سطوح مختلفي از دقت و جزئيات مدلهاي سيﺴتم را ميطلبد‪.‬‬
‫درهنگام طراحي كليات‪ ،‬احتماﻻ مدلهاي كﻼن كافي هﺴتند‪ ،‬ﭼراكه دراين مورد اغلب نيازي به مقادير دقيق‬
‫شاخص تابآوري وجود ندارد‪ .‬درحاليكه دقت و جزئيات مدل براي مطالعات بهرهبرداريمحور و همﭼنين عمليات‬
‫بهرهبرداري‪ ،‬بايﺴتي خيلي افزايش يابد‪ .‬خﻼﺻه اينكه مدلهاي سيﺴتمي بهرهبرداري و بازيابي پﺴاحادثه‪ ٢٨‬نقش‬
‫بنيادين در تحليﻞ تابآوري دارند و در مركز ساختار تابآوري پيشنهادي قرار گرفتهاند‪ .‬مدلهاي سيﺴتم براي‬
‫محاسبه شاخصهاي تابآوري مورد نياز هﺴتند و ويﮋگيهاي طبيعي اين مدلها برروي مقادير محاسبه شده‬
‫شاخصهاي تابآوري موثر هﺴتند‪.‬‬

‫سﺎدهسﺎزي مﺪلهﺎ‬
‫يكي از منفعتهاي ساختار مفهومي تابآوري‪ ،‬در ارتباط با پيچيدگي است‪ .‬از نقطهنظر طراحي‪ ،‬اين فرآيند بﺴيار‬
‫انعطافپذير است و ميتواند براي سطوح مختلﻒ تكميﻞ مدلسازي يا تحليﻞها مفيد باشد‪ .‬ضرورتي ندارد كه همه‬
‫گامها براي همه سيﺴتمها تحليﻞ شوند‪ .‬بهعﻼوه اينكه كامﻞ و جامع بودن ابزارها و تكنيكها موردنظر نيﺴت‪.‬‬
‫هركجا كه مناسب باشد‪ ،‬تحليﻞگر براساس وضعيتهاي مشخص‪ ،‬هزينه پيادهسازي ابزار و كيفيت و نوع تحليﻞ‬
‫موردنياز‪ ،‬بايد از ابزارهاي ديگري استفاده نمايد‪ .‬اين فرآيند يك نقشهراه براي جامعه پﮋوهشگران ارائه ميكند تا‬
‫بهعنوان تحقيق و توسعه‪ ،‬شروع به اضافهكردن و يكپارﭼهسازي مفاهيم پيشرفتهتر بنمايد‪.‬‬

‫در هنگام شبيهسازي يك سيﺴتم با استفاده يك مدل‪ ،‬دو محدوده باﻻ و پائين براي پيچيدگي وجود دارد‪:‬‬

‫‪ ‬مدلي با دقت و جزئيات باﻻ )پيچيدگي زياد( كه يك خروجي جامع و تفصيلي ارائه ميدهد‪.‬‬
‫‪ ‬مدلي كه خيلي ساده است و بهندرت ميتواند براي مﺴائﻞ دنياي واقعي بهكار گرفتهشود‪.‬‬

‫باآنكه هركدام از اين دو مدل جايگاه خاص خودش را دارد اما در اغلب موارد مفيدترين مدلها جائي بين اين دو‬
‫محدوده قرار گرفتهاند‪ .‬دادههاي بيشتر و مدلهاي با بهسازي بيشتر نتايج دقيقتري را ارائه خواهند نمود‪ ،‬اما‬
‫بﺴياري از مدلهايي كه دادههاي كمتري نياز دارند يا داراي حجم محاسباتي كمتري هﺴتند نيز همچنان مفيد‬

‫‪٢٧‬‬
‫‪Net result‬‬
‫‪٢٨‬‬
‫‪Post-event‬‬

‫‪٢٨‬‬
‫هﺴتند‪ .‬ﭼند نكته در مورد سادهسازي بههنگام استفاده از ساختار شاخص تابآوري و تحليﻞهاي مربوطه قابﻞ‬
‫ذكر است كه دربرخي موارد كه امكان آن وجود دارد‪ ،‬بﺴيار مفيد هﺴتند‪:‬‬

‫‪ ‬از دادههاي بايگاني شده درمورد حوادث گذشته بهعنوان جايگزين مدلهاي شبيهسازي رايانهاي استفاده‬
‫كنيد‪.‬‬
‫‪ ‬كارشناسان خبره را بهكار بگيريد و از نقطهنظرات خبرگي آنها براي سادهسازي توﺻيﻒ تهديدات‪ ،‬كاهش‬
‫عدم قطعيت منابع يا تﺴهيﻞ تحليﻞ سيﺴتم استفاده كنيد‪.‬‬
‫‪ ‬بهجاي ابزارهاي نمايش لحظهاي‪ ٢٩‬از راهنماهاي »بهترين روشها‪ «٣٠‬يا »ﭼگونه عمﻞ كنيم‪ «٣١‬براي بيان‬
‫راهبردهاي تابآوريمحور استفاده كنيد‪.‬‬
‫‪ ‬تعداد سناريوهايي كه تهديدات يا عدمقطعيت را توﺻيﻒ ميكنند را كاهش دهيد‪.‬‬
‫‪ ‬نمايش شاخص تابآوري برروي تابع توزيع احتمال را بااستفاده از مقادير كليدي )مانند ميانگين‪ ،‬دهك‪،‬‬
‫مقدار در ريﺴك‪ (٣٢‬سادهسازي كنيد‪.‬‬

‫‪٢٩‬‬
‫‪Real-time tools‬‬
‫‪٣٠‬‬
‫‪Best-practice‬‬
‫‪٣١‬‬
‫‪Playbooks‬‬
‫‪٣٢‬‬
‫‪Value at Risk‬‬

‫‪٢٩‬‬
‫فصل سوم‬

‫جنگ چيست؟‬

‫‪٣٠‬‬
 ‫فصل سوم‪ :‬جنگ چيست؟‬
‫برمبناي تعريفي كه در فصﻞهاي قبلي ذكر شد‪» ،‬تابآوري در برابر جنﮓ« يعني‪:‬‬

‫»توانائي آمادگي براي رويارويي و انعطافپذيري در شرايط جنگي و پايداري و بازيابي سريع خرابيها كه شامﻞ‬
‫ظرفيت ايﺴتادگي و بازيابي پس از حمﻼت نظامي است‪«.‬‬

‫براي آنكه بتوانيم از »تهديد جنﮓ« بهعنوان مثال كاربردي در توضيح فرآيند تحليﻞ تابآوري استفاده كنيم‪،‬‬
‫ابتدا بايﺴتي ابعاد مختلﻒ پديده جنﮓ را بررسي كنيم‪ .‬دراين فصﻞ سرفصﻞهاي اﺻلي ويﮋگيهاي سناريوي تهاجم‬
‫نظامي‪ ،‬بهآن ﺻورتي كه وقوع آن انتظار ميرود‪ ،‬معرفي ميشود‪ .‬مطالب ارائه شده ميتوانند بهعنوان مبنايي براي‬
‫تعريﻒ شاخصهاي تابآوري و شناخت تهديد در فصﻞ بعدي كتاب مورد استفاده قرار بگيرد‪.‬‬

‫جنگ نوين‬
‫وقتيكه سخن از جنﮓ بهميان ميآيد‪ ،‬بﺴياري از ما ﺻحنههاي درگيري بين هواپيماها‪ ،‬تانكها‪ ،‬ناوها‪ ،‬توپخانه‪،‬‬
‫پيادهنظام و تخريب تﺴليحات و كشتار نيروهاي نظامي و مردم را بهياد ميآوريم‪ .‬برخي از ما اين ﺻحنهها را از‬
‫نزديك تجربه كرده و بﺴياري ديگر‪ ،‬فقط داستانهاي تاثرانگيز و حماسي آن را شنيده‪ ،‬يا بر ﺻفحه نمايشگر و‬
‫پرده سينما ديدهايم‪ .‬اما هنگاميكه در مورد »تهديد تهاجم نظامي« در قرن ‪ ٢١‬سخن ميگوئيم‪ ،‬ﻻزم است كه‬
‫همه خاطرات متعلق بهجنﮓهاي سنتي را فراموش كرده و خود را براي يك رويكرد نوين مهندسي آماده كنيم‪.‬‬
‫اولين بار در جنﮓ اول خليج فارس در سال ‪ ١٩٩١‬ميﻼدي نظريه ‪ ٥‬حلقه توسط سرهنﮓ جان واردن براي طراحي‬
‫تهاجم نظامي به عراق بهكار گرفتهشد‪ .‬در نظريه ‪ ٥‬حلقه واردن‪ ،‬دشمن نه بهعنوان مجموعهاي از تانكها‪ ،‬هواپيماها‪،‬‬
‫تﺴليحات و نيروي نظامي بلكه »كشور عراق« بهعنوان يك سيﺴتم يكپارﭼه مورد حمله قرار گرفت‪ .٣٣‬هدف‬
‫نيروهاي ائتﻼف اين نبود كه ارتش عراق را نابود كنند بلكه آنها ميخواستند در حداقﻞ زمان ممكن و با حداقﻞ‬
‫هزينه ممكن‪ ،‬ارتش عراق را وادار به عقبنشيني از خاك كويت بكنند‪ .‬با اين نگرش‪ ،‬مجموعهاي از نقاط هدف‬
‫تحت عنوان »مراكز ثقﻞ‪ «٣٤‬تعريﻒ و با استفاده از حمﻼت هوائي‪ ،‬بخش اعظم آنها را منهدم كردند‪ .‬گزينش نقاط‬
‫هدف بهگونهاي بود كه براي اولين بار در تاريخ جنﮓهاي بزرگ‪ ،‬ظرف مدت زمان ‪ ٤٢‬روز نتايج مورد نظر حاﺻﻞ‬
‫شد‪ .‬اين نتيجه نادر و باورنكردني‪ ،‬توجه همه كارشناسان نظامي جهان را بهخود معطوف كرد‪ .‬دليﻞ اين پيروزي‬
‫سريع و كمهزينه ﭼيزي نبود جز استفاده از »نگرش سيﺴتمي« براي طراحي معماري حمﻼت هوائي به كشور‬
‫عراق كه توسط سرهنﮓ واردن بهانجام رسيد‪ .‬سرهنﮓ واردن كشور عراق را بهﺻورت يك سيﺴتم بزرگ شامﻞ ‪٥‬‬
‫حلقه اﺻلي شبيهسازي نمود‪:‬‬

‫‪ ٣٣‬براي آشنايي بيشتر با نظريه ‪ ٥‬حلقه واردن به پيوست شماره )‪ (١‬مراجعه نمائيد‪.‬‬
‫‪٣٤‬‬
‫)‪Centers Of Gravity (COG‬‬

‫‪٣١‬‬
 ‫‪ ‬حلقه اول‪ :‬رهبري‬
‫‪ ‬حلقه دوم‪ :‬عناﺻر اﺻلي‬
‫‪ ‬حلقه سوم‪ :‬زيرساختهاي ارتباطي و ﺻنايع‬
‫‪ ‬حلقه ﭼهارم‪ :‬مردم‬
‫‪ ‬حلقه پنجم‪ :‬نيروهاي نظامي‬

‫ﺗصوير ‪ - ٥‬نمودار شمﺎﺗيك پنج حلﻘه واردن‬

‫سپس مراكز ثقﻞ كشور عراق را در اين حلقهها دستهبندي كرده و برمبناي دادههاي اطﻼعات و عمليات‪ ،‬نحوه‬
‫ارتباطات فيزيكي آنها با يكديگر را ترسيم نمود‪ .‬از اين ميان‪ ،‬نقاط هدفي را برگزيد كه بهﺻورت موازي و همزمان‪،‬‬
‫بايﺴتي منهدم ميشدند‪ .‬سرهنﮓ واردن هفته اول برنامه جنگي خود را »جنﮓ استراتﮋيك« ناميد‪ .‬دراين مدت‪،‬‬
‫تمركز اﺻلي حمﻼت هوائي بر مراكز ثقﻞ زير بود‪:‬‬
‫‪ -١‬مراكز رهبري سياسي و فرماندهي نظامي‬
‫‪ -٢‬سيﺴتمهاي توليد و انتقال برق و فرآوردههاي نفتي‬

‫‪٣٢‬‬
 ‫‪ -٣‬سيﺴتمهاي دفاع هوائي‪ ،‬ضدهوائي‪ ،‬رادارها و سيﺴتمهاي هشدار اوليه‬
‫‪ -٤‬مراكز مخابراتي‬
‫‪ -٥‬گلوگاههاي حمﻞ و نقﻞ جادهاي و ريلي‬
‫سپس در هفته دوم‪ ،‬حجم حمﻼت به اهداف استراتﮋيك بهشدت كاهش يافته و درعوض‪ ،‬تمركز اﺻلي حمﻼت‬
‫هوائي بر نيروهاي نظامي ميداني برنامهريزي شد‪ .‬پس از ‪ ٥‬هفته تهاجم هوائي گﺴترده و موثر بر نيروهاي ميداني‪،‬‬
‫در هفته پاياني جنﮓ‪ ،‬نيروي زميني ائتﻼف‪ ،‬عمليات خود را آغاز نمود و ظرف يك هفته‪ ،‬خاك كويت آزاد شد‪.‬‬
‫جنگ فيزيكي و رواني‬
‫دراين نگرش‪ ،‬جنﮓ شامﻞ دو بخش اﺻلي است‪:‬‬
‫‪ -١‬جنﮓ رواني‬
‫‪ -٢‬جنﮓ فيزيكي‬
‫نيروهاي ائتﻼف در همان هفته اول‪ ،‬با حمله به اهداف استراتﮋيك‪ ،‬ظرفيت سيﺴتم برق‪ ،‬سوخت‪ ،‬مخابرات و حمﻞ‬
‫و نقﻞ جادهاي و ريلي را حدود ‪ %٩٠‬كاهش دادند و دسترسي مردم عراق به نيازهاي اوليه زندگي را تاسرحد ممكن‬
‫كاهش دادند‪ .‬در همين حين‪ ،‬پيامهاي راديويي و تلويزيوني و اعﻼميههاي جنﮓ رواني بهﺻورت مداوم ذهن مردم‬
‫عراق را بمباران ميكرد‪ .‬تخريب فيزيكي زيرساختهاي حياتي از يك طرف و تخريب رواني اذهان عمومي‪ ،‬رابطه‬
‫بين حكومت و مردم عراق را هر روز كمتر ميكرد و سطح پايداري ملي كشور عراق بهسرعت كاهش مييافت‪ .‬اين‬
‫روشي جديد و برمبناي بينش علمي و مهندسي بود كه از آن پس براي اجراء در ساير جنﮓهاي آمريكا و ناتو‬
‫بهﺻورت يك استاندارد نظامي نهادينه شد‪.‬‬

‫جنگ استراﺗژيك‬
‫بهطوركلي برنامههاي جنﮓهاي نوين برمبناي پيروزي در ‪ ٤‬هفته تنظيم ميشوند و براي تحقق آن‪ ،‬تمركز بر‬
‫»جنﮓ استراتﮋيك« يك عنصر بﺴيار تاثيرگذار است‪» .‬جنﮓ استراتﮋيك« اﺻطﻼحي است كه به ﭼند روز ابتدايي‬
‫جنﮓها اطﻼق ميشود و در اين برهه‪ ،‬حمﻼت هوائي گﺴترده‪ ،‬متمركز و دقيق به زيرساختهاي برق‪ ،‬نفت‪ ،‬گاز‪،‬‬
‫حمﻞ و نقﻞ‪ ،‬مخابرات و ارتباطات‪ ،‬رهبري سياسي و فرماندهي نظامي‪ ،‬سيﺴتمهاي هشدار و دفاع هوائي و ضدهوائي‬
‫برنامهريزي ميشود‪ .‬بهموازات اين حمﻼت هوائي‪ ،‬عمليات جنﮓ رواني از كانالهاي راديويي‪ ،‬تلويزيوني‪ ،‬شبكههاي‬
‫رايانهاي‪ ،‬اعﻼميه و جرايد‪ ،‬باشدت و گﺴتردگي زياد‪ ،‬آغاز ميشود‪ .‬هدف اﺻلي اين برنامهريزيها‪ ،‬ايجاد شكاف‬
‫فيزيكي و رواني بين حكومت و مردم و كاهش پايداري ملي كشور مدافع تحت فشارهاي فيزيكي و رواني است‪.‬‬
‫وقتي كه كشور مدافع را بهﺻورت يك سيﺴتم بزرگ درنظر ميگيريم‪ ،‬ميتوان پايداري ملي را بهعنوان »بازدهي‬
‫سيﺴتم« نمايش داد‪ .‬در تصوير زير نمودار طراحي شده دشمن درمورد ﭼگونگي كاهش »بازدهي سيﺴتم كشور‬
‫مدافع« در جنﮓهاي نوين نمايش داده شدهاست‪.‬‬

‫‪٣٣‬‬
 ‫ﺗصوير ‪ - ٦‬نمودار و ﺗﺎبع كﺎهش بﺎزدهي سيستمهﺎ در جنگ استراﺗژيك‬
‫اين نمودار نمايشدهنده تابع تغييرات طبيعي بازدهي سيﺴتم نيﺴت بلكه روند كاهشي بازدهي‪ ،‬نتيجه اندركنش‬
‫بين سيﺴتم كشور و حمﻼت فيزيكي و رواني دشمن است‪ .‬بهعبارت ديگر‪ ،‬اين نمودار مطلوب دشمن است و كليه‬
‫عمليات فيزيكي و رواني خود را بهگونهاي برنامهريزي ميكند كه »بازدهي سيﺴتم مدافع« بهاين ﺻورت رو به‬
‫كاهش بگذارد‪ .‬اگر راهكارهاي متناسب براي افزايش تابآوري سيﺴتم مدافع در برابر حمﻼت فيزيكي و رواني‬
‫دشمن پيشبيني شدهباشد‪ ،‬تابع »بازدهي سيﺴتم« تغيير كرده و نمودار فوق ميتواند شكﻞ ديگري بخود بگيرد‪.‬‬

‫ﺗﺎبع كﺎهشي بﺎزدهي سيستم‬

‫به نمودار فوق توجه كنيد كه در روز اول جنﮓ‪ ،‬بازدهي سيﺴتم ‪ %١٠٠‬است ولي پس از گذشت حدود ‪ ٤‬هفته به‬
‫حدود ‪ %١٠‬ميرسد‪ .‬كاهش بازدهي به حدود ‪ %١٠‬بهمعني ازبين رفتن توان دفاعي و روحيه مقاومت مردم و‬
‫درنتيجه شكﺴت كامﻞ كشور مدافع است‪ .‬اما فرآيند وقوع شكﺴت ﭼگونه است؟ به نقطه ‪ TS‬در نمودار كاهش‬
‫بازدهي سيﺴتم توجه كنيد‪ ،‬كه نمايانگر زمان شكﺴت استراتﮋيك است‪ .‬همانطور كه قبﻼ مﻼحظه شد‪ ،‬دشمن در‬
‫روزهاي ابتدايي جنﮓ‪ ،‬حمﻼت هوائي گﺴترده و متمركز خود را به »مراكز ثقﻞ استراتﮋيك« معطوف ميكند‪ .‬انهدام‬
‫اهداف استراتﮋيك‪ ،‬به منزله قطع شاهرگ حياتي يك ملت است‪» .‬زمان شكﺴت استراتﮋيك« زماني است كه دشمن‬
‫موفق ميشود ظرفيت فعاليتهاي استراتﮋيك را تا سرحد توقﻒ كاهش بدهد‪ .‬پس از اين مرحله‪ ،‬تمركز حمﻼت‬
‫هوائي از اهداف استراتيك به سمت اهداف عملياتي معطوف ميشود كه عمدتا نيروهاي نظامي و ميداني هﺴتند‪.‬‬
‫پس از عبور از مرحله جنﮓ استراتﮋيك‪ ،‬نرخ كاهش بازدهي سيﺴتم افزايش قابﻞ توجهي خواهديافت و ظرف‬
‫حدود يك هفته به »زمان آستانه شكﺴت« ميرسد كه با ‪ TB‬نمايش داده ميشود‪ .‬دراين مرحله سطح پايداري‬

‫‪٣٤‬‬
‫ملي به حدود نصﻒ كاهش پيدا كرده و درﺻورت عبور از اين مرحله‪ ،‬ميزان بازدهي سيﺴتم تا اندازهاي كاهش‬
‫يافتهاست كه بهطور طبيعي راه بازگشتي وجود نخواهدداشت‪ .‬پس از عبور از »زمان آستانه شكﺴت« دشمن‬
‫مي تواند در هر زماني كه اراده كند‪ ،‬حمله نهائي را آغاز كرده و شكﺴت كامﻞ را به كشور مدافع تحميﻞ نمايد‪.‬‬

‫باتوجه به توضيحات فوقالذكر‪ ،‬مشخص ميشود كه اهميت »زمان شكﺴت استراتﮋيك« در تعيين زمان شكﺴت‬
‫نهائي‪ ،‬بﺴيار زياد است‪ .‬بهشكلي كه ميتوان تابع تغييرات زماني »بازدهي سيﺴتم مدافع« را با استفاده از ‪TS‬‬
‫شبيهسازي نمود‪.‬‬

‫‪𝑡٢‬‬
‫‪𝐵 = exp −٠.١٧٥ ٢‬‬
‫𝑇‬
‫تابع بازدهي سيﺴتم يك تابع »نمائي كاهشي« است‪ .‬دراين تابع ‪ t‬متغير زمان است كه واحد آن )روز( بوده و از‬
‫ﺻفر )زمان آغاز جنﮓ( شروع شده و افزايش مييابد و نمايش دهنده تعداد روزهاي جنﮓ است‪ .‬همانطور كه‬
‫مﻼحظه ميشود ‪ TS‬مقدارثابت تابع است كه تعيين كننده سرعت كاهش بازدهي سيﺴتم است‪ .‬افزايش »زمان‬
‫شكﺴت استراتﮋيك« باعث طوﻻني شدن مدت جنﮓ و كاهش آن نيز باعث تﺴريع در شكﺴت مدافع ميباشد‪.‬‬
‫دقيقا بههمين دليﻞ است كه دشمن بااستفاده از كليه منابع نرمافزاري و سختافزاري خود تﻼش ميكند كه »زمان‬
‫شكﺴت استراژيك« را تاسرحد ممكن كاهش بدهد‪.‬‬

‫نرمافزارهﺎي ﺗحليل سيستم‬

‫براي كاهش »زمان شكﺴت استراتﮋيك« نياز است كه »نقاط هدف« مناسب و موثري برگزيده شود‪ .‬براي اينكار‬
‫دشمن از يك فرآيند استاندارد تحت عنوان »فرآيند هدفيابي‪ «٣٥‬پيروي ميكند‪ .‬اين فرآيند داراي استانداردها و‬
‫دستورالعمﻞهاي تشريحي متعددي است كه جزئيات آنرا بادقت توﺻيﻒ كرده و به نيروهاي اطﻼعاتي دشمن‬
‫آموزش ميدهد‪ .‬براي بهبود بازدهي هدفيابي‪ ،‬منابع و بانكهاي اطﻼعاتي تهيه شدهاند كه حاوي كليه اطﻼعات و‬
‫جزئيات فني و فرآيندي مربوط به »اهداف استراتﮋيك« كشورهاي مختلﻒ جهان است‪ .‬در حال حاضر نيروي هوايي‬
‫آمريكا كتابچههاي راهنما و نرم افزارها و ابزارهاي شبكه براي طراحان جنگي خود تدوين نموده كه ويﮋگيهاي‬
‫اهداف استراتﮋيك و مراكز ثقﻞ كليه كشورهاي جهان در آنها درج شده است‪ .‬برخي از اين كتابچهها عبارتند از‪:‬‬
‫‪٣٦‬‬
‫بانك اطﻼعاتي يكپارﭼه مدرنيزه شده‬ ‫‪‬‬
‫‪٣٧‬‬
‫كتابچه راهنماي اطﻼعات هدف‬ ‫‪‬‬

‫‪٣٥. Targeting Process‬‬

‫)‪٣٦. Modernized Integrated Database (MIDB‬‬
‫)‪٣٧. Target Intelligence Handbook (TIHB‬‬

‫‪٣٥‬‬
 ‫‪ ‬مشخصات جغرافيايي توليدات اطﻼعاتي تأسيﺴات‬
‫‪٣٨‬‬

‫اطﻼعات مندرج در اين كتابچهها شامﻞ تصاوير ماهوارهاي و هوايي‪ ،‬مشخصات فني و فرآيندي‪ ،‬نقاط كليدي و‬
‫تجهيزات حياتي‪ ،‬مختصات جغرافيايي‪ ،‬محيط پيراموني‪ ،‬وضعيت سيﺴتم دفاع هوايي‪ ،‬وضعيت آب و هوايي‪،‬‬
‫مﺴيرهاي دسترسي هوايي‪ ......‬و كليه نيازمنديهاي اطﻼعاتي براي طراحي حمﻼت هوايي است‪ .‬اطﻼعات اين‬
‫كتابچههاي راهنما بهﺻورت دورهاي به روزرساني ميشود‪[٤].‬‬

‫ﺗصوير ‪ - ٧‬نمودار شمﺎﺗيك فرآينﺪ هﺪفيﺎبي آمريكﺎ و نﺎﺗو‬

‫همﭼنين براي بهدست آوردن نقاط هدف در مراكز ثقﻞ كشور مدافع‪ ،‬از نمودارهاي خطي فعاليتهاي كشور و‬
‫تحليﻞ نقاط بحراني استفاده ميشود‪ .‬دراين فرآيند‪ ،‬كارشناسان دشمن ابتدا مراكز ثقﻞ عملياتي و استراتﮋيكي را‬
‫به دست آورده و سپس در مورد تعيين و تعريﻒ نقاط هدف آنها تحقيق مينمايند‪ .‬اين روشي است كه در حال‬
‫حاضر توسط نيروي هوايي آمريكا براي تعريﻒ مراكز ثقﻞ كشورها مورد استفاده قرار ميگيرد‪ .‬طرح شماتيك‬
‫»محيط ارتباطات متقابﻞ عملياتي‪ «٣٩‬براي توﺻيﻒ فرآيند شناخت با استفاده از نمودار خطي‪ ،‬در شكﻞ )‪ (٨‬نمايش‬
‫داده شده است‪[٥].‬‬

‫)‪٣٨. Geographic Installation Intelligence Production Specifications (GIIPS‬‬

‫‪٣٩. The Interconnected Operational Environment‬‬

‫‪٣٦‬‬
 ‫ﺗصوير ‪ - ٨‬نمودار شمﺎﺗيك محيط ارﺗبﺎطﺎت متﻘﺎبل در يك كشور‬
‫حدود ‪ ٣٠‬مدل نرمافزاري به منظور تحليﻞ فرآيند سيﺴتمي كشورها در وزارت دفاع آمريكا تهيه شده و مورد‬
‫استفاده قرار گرفتهاست‪ [٦] .‬دراياﻻت متحده آمريكا حداقﻞ سه گروه دولتي بهﺻورت موازي درزمينه تحليﻞ‬
‫سيﺴتمي كشورها درحال توسعه نرمافزارهايي هﺴتند كه توسط شركتها و موسﺴات تحقيقاتي خصوﺻي و دولتي‬
‫توليد شدهاند‪ .‬معروفترين و كامﻞترين نرمافزار مورد استفاده در نيروي نظامي آمريكا به مدل ‪ PMESII‬معروف‬
‫است‪ .‬نام كامﻞ آن » مدل سياسي‪ ،‬نظامي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬اجتماعي‪ ،‬زيرساختي و اطﻼعاتي‪ «٤٠‬است‪ .‬وزارت دفاع آمريكا‬
‫معتقد است كه برنامهريزي جامع تاثيرمحور نيازمند آن است كه كليه گزينههاي ديپلماتيك‪ ،‬اطﻼعاتي‪ ،‬نظامي و‬
‫اقتصادي مورد توجه قرار بگيرد و همﭼنين كليه آثاري كه بر محيط سياسي‪ ،‬نظامي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬اجتماعي‪،‬‬
‫زيرساختي و اطﻼعاتي ميگذارد‪ ،‬بررسي شود‪ .‬بههمين دليﻞ نرمافزار ‪ PMESII‬را براي مطالعه و تحليﻞ دقيق‬
‫پيامدهاي تصميمات و برنامهريزيها استفاده ميكنند‪ [٧] .‬درحال حاضر وزارت دفاع آمريكا براي برنامهريزي‬
‫حمﻼت هوائي در كشورهاي مدافع‪ ،‬از نرمافزارهاي يادشده بهرهبرداري ميكند‪ .‬اين ابزارهاي تحليلي در كنار ساير‬
‫بانكهاي اطﻼعاتي به طراحان حمﻼت نظامي اين توانائي را دادهاست كه ضمن نگرش سيﺴتمي به كشورهاي‬

‫‪٤٠‬‬
‫‪POLITICAL, MILITARY, ECONOMIC, SOCIAL, INFRASTRUCTURE, INFORMATION‬‬

‫‪٣٧‬‬
‫مدافع‪ ،‬بتوانند »نقاط هدف بهينه« را براي تحقق »شكﺴت استراتﮋيك« و همﭼنين كاهش زمان ‪ TS‬گزينش كنند‪.‬‬
‫مبحث برنامهريزي و طراحي حمﻼت استراتﮋيك از موضوعات بﺴيار مهم در زمينه جنﮓهاي نوين است و منابع و‬
‫مراجع استاندارد متعددي در اين زمينه در وزارت دفاع اياﻻت متحده آمريكا وجود دارد‪ ،‬اما پرداختن به اين‬
‫موضوعات در حيطه اين كتاب نيﺴت‪.‬‬

‫ﺗﺎكتيكهﺎي حمله هوائي‬

‫آمريكا و ناتو براي پيادهسازي طرحهاي عمليات هوائي از طيﻒ گﺴترده تﺴليحات و مهمات برخوردار هﺴتند كه‬
‫برخي از مهمترين آنها عبارتند از‪:‬‬

‫‪ ‬موشكهاي كروز با هدايت خودكار ‪AGM‬‬

‫‪ ‬موشكهاي هدايت نيمهخودكار ‪SLAM‬‬
‫‪ ‬بمبهاي هدايت ليزري ‪LGB‬‬
‫‪ ‬بمبهاي هدايت مختصاتي ‪JDAM‬‬

‫هدف اين كتاب ارائه يك تحليﻞ دقيق و كامﻞ دررابطه با بازدهي و دقت تهاجم هوائي نيﺴت‪ ،‬ﭼراكه اين موضوع‬
‫در حيطه وظايﻒ مشاورين محترم وزارت نيرو و وزارت نفت است و پرداختن به اين جزئيات خواننده را از هدف‬
‫اﺻلي كتاب كه معرفي »ساختار مفهومي شاخص تابآوري« و ذكر مثالهاي كاربردي است‪ ،‬دور خواهد كرد‪ .‬لذا‬
‫بهمنظور سادهسازي روند محاسبات از بررسي مهمات عادي‪) ٤١‬غيرهدايتي( و مهمات نيمهسخت مانند بمبهاي‬
‫گرافيتي و الكترومغناطيﺴي خودداري شدهاست‪ ،‬اما براي دسترسي به يك تحليﻞ دقيق‪ ،‬ضروري است كه تمامي‬
‫طيﻒ مهمات و تﺴليحات دشمن مورد بررسي قرار بگيرند‪.‬‬

‫بادرنظر گرفتن امكانات دفاع ضدهوائي كشور )مانند موشكهاي اس ‪ (٣٠٠‬ميتوان تابع احتمال موفقيت يك حمله‬
‫هوائي 𝑃 را بهﺻورت زير ارائه نمود‪.‬‬

‫𝑃𝑃 𝑃= 𝑃‬ ‫رابطه )‪(١‬‬

‫دراين رابطه 𝑃 احتمال دسترسي و بهمعني ميزان احتمال عبور هواپيماي دشمن يا مهمات از سپرهاي دفاع‬
‫ضدهوائي و نمايش دهنده ظرفيت سيﺴتم دفاع ضدهوائي است‪ .‬هرقدر كه ظرفيت دفاع ضدهوائي بيشتر باشد‪،‬‬
‫احتمال دسترسي كاهش مييابد‪ .‬دراين كتاب بهمنظور سادهسازي محاسبات تمامي سيﺴتم دفاع ضدهوائي را از‬

‫‪٤١‬‬
‫‪General Purpose Munision‬‬

‫‪٣٨‬‬
‫نوع موشكهاي اس ‪ ٣٠٠‬و بازدهي آنها را حدود ‪ %٦٣‬فرض ميكنيم‪ .٤٢‬بهعبارت ديگر احتمال دسترسي براي‬
‫اهدافي كه توسط موشك اس ‪ ٣٠٠‬حفاظت ميشوند حدود ‪ %٣٧‬است‪.‬‬

‫دررابطه فوق 𝑃 احتمال قفﻞ كردن روي هدف و بهمعني ميزان احتمال شناسايي دقيق نقطه هدف و قفﻞ شدن‬
‫سيﺴتم هدايتي مهمات برروي آناست‪ .‬براي اهدافي كه از طرحهاي استتار‪ ،‬فريب و اختفاء استفاده ميكنند ميزان‬
‫احتمال قفﻞ كردن از رابطه زير بهدست ميآيد‪.‬‬

‫‪٤‬‬
‫‪𝑅٣‬‬
‫‪𝑃 = ١ − exp −٣.٢ × ١٠‬‬ ‫رابطه )‪(٢‬‬
‫‪𝑅٢‬‬
‫دراين رابطه 𝑅 فاﺻله آستانه مشاهده و به معني حداقﻞ فاﺻلهاي كه هدف قابﻞ رويت است‪ .‬آستانه مشاهده‬
‫نمايش دهنده ميزان موفقيت طرحهاي استتاري است كه عﻼوه بر كاهش وضوح تصوير هدف‪ ،‬آنرا با محيط اطراف‬
‫هماهنﮓ ميكند‪ .‬اجراي طرحهاي استتار باعث كاهش آستانه مشاهده و لذا كاهش سطح احتمال قفﻞ كردن‬
‫ميشود‪ .‬همﭼنين 𝑅 شعاع ناحيه جﺴتجو و به معني شعاع منطقهاي كه براي شناسايي نقطه هدف بايﺴتي توسط‬
‫مهاجم جﺴتجو شود‪ ،‬ميباشد‪ .‬اين شاخص نمادي از بازدهي طرحهاي فريب است كه عمليات جﺴتجو و كشﻒ‬
‫هدف را دشوار ميكند‪ .‬اجراي طرحهاي فريب باعث افزايش شعاع جﺴتجو و لذا كاهش احتمال قفﻞ كردن ميشود‪.‬‬

‫دررابطه )‪ (١‬نماد 𝑃 نمايش دهنده احتمال انهدام و به معني ميزان انهدام نقطه هدف است‪ .‬احتمال انهدام به دو‬
‫پارامتر شعاع آسيبپذيري 𝑟 و خطاي مهمات 𝑃𝐸𝐶 وابﺴته است و از رابطه زير بهدست ميآيد‪.‬‬

‫‪−٠.٧𝑟 ٢‬‬
‫( 𝑝𝑥𝑒 ‪𝑃 = ١ −‬‬ ‫)‬ ‫رابطه )‪(٣‬‬
‫‪𝐶𝐸𝑃٢‬‬
‫بهدليﻞ ماهيت مهمات مختصاتي و عدم نياز آنها به شناسايي و قفﻞ كردن روي نقطه هدف )برمبناي مختصات‬
‫نقطه هدف هدايت ميشوند( براي مهمات مختصاتي احتمال قفﻞ كردن برابر با ‪ %١٠٠‬منظور ميشود‪ .‬بهعبارت‬
‫ديگر اگر مهمات مختصاتي از سپر دفاع ضدهوائي عبور كند آنگاه برمبناي ميزان خطاي 𝑃𝐸𝐶 و شعاع آسيب‪-‬‬
‫پذيري هدف‪ ،‬سطح احتمال انهدام هدف از رابطه )‪ (٣‬بهدست ميآيد‪ .‬اگر در منطقه هدف از طرحهاي جمينﮓ‬
‫سيگنالهاي جي پي اس استفاده شود‪ ،‬خطاي مهمات مختصاتي افزايش يافته و لذا احتمال انهدام هدف كاهش‬
‫خواهديافت‪.‬‬

‫‪ ٤٢‬اين موشك تاكنون درجنﮓهاي واقعي بهﺻورت گﺴترده مورد استفاده قرار نگرفتهاست اما ادعاي سازندگان موشك اس ‪ ٣٠٠‬اين است كه آمار موفقيت آن‬
‫در تمرينات و تﺴتهاي ميداني بيش از ‪ %٩٠‬است‪ .‬اما تجربه مطالعات ساير مهمات هدايتي نشان دادهاست كه حداكثر بازدهي قابﻞ دسترس در جنﮓهاي‬
‫واقعي حدود ‪ %٦٣‬است ولذا براي ارائه يك برآورد واقعگرايانه‪ ،‬دراين كتاب از مقدار ‪ %٦٣‬استفاده شد‪ .‬بهطور مثال ادعاي سازندگان بمبهاي ليزري در تﺴتهاي‬
‫ميداني بازدهي بيش از ‪ %٩٥‬بود اما آمار موجود در جنﮓهاي اخير حاكي از بازدهي ‪ %٦٣‬براي اين مهمات است‪ .‬همين واقعيت درمورد موشكهاي كروز نيز‬
‫ﺻادق است‪.‬‬

‫‪٣٩‬‬
‫همﭼنين بهدليﻞ خطاي بﺴيار اندك مهمات ليزري‪ ،‬موشكهاي كروز و موشكهاي نيمهخودكار احتمال انهدام‬
‫براي حمﻼتي كه با اين مهمات انجام ميشوند ‪ %١٠٠‬فرض ميشود‪ .‬بهعبارت ديگر اگر اين طيﻒ از مهمات از سپر‬
‫دفاع ضدهوائي عبور كرده و موفق به شناسايي هدف و قفﻞ كردن روي نقطه هدف بشود‪ ،‬آنگاه انهدام هدف قطعي‬
‫خواهدبود‪.‬‬

‫‪٤٠‬‬
 ‫فصل چهارم‬

‫تحليل تابآوري شبكه برق‬

‫در جنگ‬

‫‪٤١‬‬
 ‫فصل چهﺎرم‪ :‬ﺗحليل ﺗﺎبآوري شبكه برق در جنگ‬
‫دراين فصﻞ يك مثال كاربردي براي توضيح ﭼگونگي استفاده از فرآيند تحليﻞ تابآوري مطرح ميكنيم‪ .‬سيﺴتم‬
‫مورد بررسي ما‪ ،‬شبكه برق كشور شامﻞ عناﺻر توليد‪ ،‬انتقال‪ ،‬توزيع و ديﺴپاﭼينﮓ است‪ .‬تهديد موردنظر دراين‬
‫مثال‪ ،‬تهاجم نظامي از طرف ارتش اياﻻت متحده آمريكا است‪ .‬تهاجم نظامي از جمله تهديدات نادري است كه‬
‫داراي پيامد باﻻ و احتمال پائين است‪ .‬سيﺴتم برق از جمله اهداف استراتﮋيك محﺴوب شده و لذا تهاجم هوائي به‬
‫عناﺻر شبكه برق از روز اول جنﮓ بهمدت ‪ ٧‬روز و با هدف انهدام كامﻞ ظرفيت تامين برق و قطع جريان برق در‬
‫سطح كﻞ كشور‪ ،‬ادامه خواهدداشت‪ .‬درنظر داريم كه ضمن تعريﻒ شاخصهاي تابآوري براي دوره جنﮓ‪ ،‬بااستفاده‬
‫از اطﻼعات قابﻞ دسترس و با سادهسازي برخي مدلها ‪ ٧‬گام اﺻلي ﭼرخه تحليﻞ تابآوري را بهاجرا درآوريم‪.‬‬
‫اگرﭼه بهمنظور جلوگيري از پيچيدگي و اطاله بحث‪ ،‬از مدلها و روابط سادهسازي شده استفاده كردهايم اما با ارائه‬
‫تخمينهاي واقعگرايانه و راهكارهاي كاربردي‪ ،‬تﻼش شدهاست كه به ﺻداقت مهندسي و ارزش فني مباحث‬
‫خدشهاي وارد نشود‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (١‬ﺗعريف اهﺪاف ﺗﺎبآوري شبكه برق‬

‫شبكه برق‪ ،‬فقط يك زيرساخت نيﺴت بلكه »زيرساخت زيرساختها« است‪ .‬قطع جريان برق در سطح جامعه‪،‬‬
‫درمقايﺴه با ساير منابع انرژي‪ ،‬از شدت و عمق تاثيرگذاري بﺴيار باﻻتري برخوردار است‪ .‬بدون برق نهتنها فعاليت‪-‬‬
‫هاي اقتصادي و ﭼرخه ﺻنعت كشور متوقﻒ ميشود بلكه مردم حتي در منازل خود نيز دﭼار مشكﻼت غيرقابﻞ‬
‫جبراني خواهندشد‪ .‬هدف كﻼن ما از تحليﻞ تابآوري اين است كه وضعيت تابآوري شبكه برق را در رويارويي‬
‫باجنﮓ‪ ،‬ارزيابي كرده و سپس تصميمات ﻻزم براي بهبود تابآوري را اتخاذ نمائيم تا اهداف زير محقق شوند‪:‬‬

‫‪ ‬كاهش سطح نارضايتي عمومي ازطريق تامين برق مصارف خانگي و تداوم فعاليتهاي عمومي مرتبط با‬
‫نيازهاي اساسي مردم‪.‬‬
‫‪ ‬حفظ ظرفيتهاي مديريت و اقتصادي كشور با تداوم فعاليتهاي كليدي جامعه )مانند امداد‪ ،‬نجات و‬
‫درمان‪ (... ،‬و ﺻنايع كليدي كشور‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (٢‬ﺗعريف شﺎخصهﺎي ﺗﺎبآوري و سيستم شبكه برق‬

‫سيﺴتم مورد بررسي دراين تحليﻞ شامﻞ تمامي شبكه برق كشور است كه كليه شركتهاي مديريت توليد برق‪،‬‬
‫نيروگاههاي آبي‪ ،‬نيروگاههاي حرارتي‪ ،‬نيروگاههاي خورشيدي‪ ،‬نيروگاههاي بادي‪ ،‬شركتهاي برق منطقهاي‪،‬‬
‫شركتهاي توزيع نيروي برق و مراكز ديﺴپاﭼينﮓ برق در سرتاسر كشور را شامﻞ ميشود‪.‬‬

‫‪٤٢‬‬
 ‫ﺗصوير‪ - ٩‬شمﺎﺗيك شبكه برق و عنﺎصر ﺗشكيل دهنﺪه آن‬
‫شبكه برق يك سيﺴتم كامﻼ گﺴترده است كه از نظر جغرافيايي در تمامي سطح كشور توزيع شدهاست‪ .‬براي‬
‫تعريﻒ شبكه برق بايﺴتي در مورد سطح جزئيات فني آن تصميمگيري شود‪ .‬ﭼراكه تماميت شبكه برق شامﻞ‬
‫عناﺻر متعددي است كه از توليد آغاز شده و تا مصرفكنندگان ادامه مييابد‪ .‬اين شبكه بﺴيار گﺴترده شامﻞ‪:٤٣‬‬

‫‪ ‬بيش از ‪ ١٥٠‬نيروگاه )همه انواع نيروگاه( بامجموع ظرفيت بيشاز ‪ ٧٥‬گيگاوات كه مجموعا بهطور ميانگين‬
‫روزانه بيشاز ‪ ١,٦‬هزارميليارد كيلوكالري انرژي )گاز‪ ،‬گازوئيﻞ و نفتكوره( مصرف ميكنند‪.‬‬
‫‪ ‬بيش از ‪ ٤٠٠‬پﺴت انتقال و بيشاز ‪ ٥٢‬هزار كيلومتر خطوط انتقال با ولتاژهاي ‪ ٤٠٠‬و ‪ ٢٣٠‬كيلوولت‬
‫‪ ‬بيش از ‪ ١٨٠٠‬پﺴت فوق توزيع و بيشاز ‪ ٧٢‬هزار كيلومتر خطوط فوقتوزيع با ولتاژهاي ‪ ١٣٢‬و ‪٦٣‬‬
‫‪٤٤‬‬
‫كيلوولت‬
‫‪ ‬بيشاز ‪ ٣٤‬ميليون مشترك )خانگي‪ ،‬ﺻنعتي‪ ،‬كشاورزي‪ ،‬عمومي‪ ،‬ساير مصارف و روشنائي معابر( كه توسط‬
‫بيش از ‪ ٦٦٠‬هزار ترانﺴفورماتور توزيع تغذيه ميشوند‪ .‬توزيع مصرف مشتركين تقريبا در سه بخش مﺴاوي‬
‫تقﺴيمبندي شدهاست‪ :‬خانگي ‪ %٣٣‬و ﺻنعتي ‪ %٣٣‬و ساير موارد )كشاورزي‪ ،‬عمومي‪ ( ... ،‬مجموعا ‪%٣٤‬‬
‫‪ ‬مجموعا حدود ‪ ١٠٠‬هزار نفر نيرويانﺴاني در حوزههاي مختلﻒ شبكه برق كشور فعاليت ميكنند‪.‬‬

‫‪ ٤٣‬آمارها مربوط به سال ‪ ١٣٩٥‬است‪.‬‬

‫‪ ٤٤‬البته سطوح ولتاژ فوقتوزيع ديگري هم در كشور ما استفاده ميشود كه جهت سادگي مطرح نشدهاست‪.‬‬

‫‪٤٣‬‬
 ‫ﺗصوير‪ - ١٠‬نموداري از نحوه ﺗوزيع جغرافيﺎيي سيستم برق كشور )نمودار مربوط به سﺎلهﺎي گذشته است(‬
‫اكنون به اهداف كﻼن تابآوري كه در گام )‪ (١‬تبيين شدهاند توجه كنيد‪ .‬در يك مثال ساده اما عملياتي‪ ،‬شاخص‪-‬‬
‫هاي تابآوري مورد نظر براي دسترسي به اين اهداف كﻼن بهﺻورت زير تعريﻒ ميشوند‪:‬‬

‫‪ ‬ظرفيت مولدهاي برق اضطراري در مراكز كليدي )مراكز امداد‪ ،‬نجات و درمان‪ ،‬مراكز مديريت شهري‪،‬‬
‫استاني و ملي‪ ،‬مراكز انتظامي‪( ... ،‬‬
‫‪ ‬ميانگين روزانه مصرف انرژي برق در بخش خانگي‬
‫‪ ‬ميانگين روزانه مصرف انرژي برق در ﺻنايع كليدي )سيﺴتم گاز‪ ،‬سيﺴتم نفت‪ ،‬ﺻنايع نظامي‪( ... ،‬‬
‫‪ ‬ميانگين روزانه مصرف انرژي برق در بخش عمومي )حمﻞ و نقﻞ عمومي‪ ،‬تجاري‪( ... ،‬‬

‫شاخصهاي تابآوري بهﺻورت درﺻد نمايش داده شده و برابر با نﺴبت »وضعيت دوره جنﮓ« به »وضعيت قبﻞ‬
‫از جنﮓ« هﺴتند‪ .‬بهطور مثال اگر ميانگين مصرف روزانه بخش خانگي قبﻞ از جنﮓ ‪ ٢١٥‬گيگاواتساعت و پس‬
‫از آغاز جنﮓ ‪ ١٠٠‬گيگاواتساعت باشد‪ ،‬شاخص تابآوري مذكور از تقﺴيم »مصرف جنﮓ« بر »مصرف قبﻞ از‬
‫جنﮓ« بهدست آمده و حدود ‪ %٤٧‬ميباشد‪.‬‬

‫‪٤٤‬‬
‫شاخصهاي تعريﻒ شده در اين گام ﺻرفا جنبه ارائه مثال دارند‪ .‬در يك تحليﻞ واقعي‪ ،‬اين شاخصها بايﺴتي‬
‫توسط مديران و كارشناسان وزارت نيرو و شركتهاي تابعه گزينش و تعريﻒ بشوند‪ .‬يكي از شاخصهاي تعريﻒ‬
‫شده در اين بخش نشاندهنده ميزان دسترسي مردم بهبرق براي مصارف رفاهي در منازل مﺴكوني است‪ .‬اين مهم‬
‫تاثير قابﻞ مﻼحظهاي در سطح رضايتمندي مردم ايفاء ميكند‪ .‬بهويﮋه دهكهاي كمدرآمد كه توانائي مالي تهيه‬
‫مولدهاي برق اضطراري ندارند‪ ،‬درمقايﺴه با دهكهاي باﻻي درآمدي‪ ،‬بهمراتب آسيبپذيرتر هﺴتند‪ .‬ﭼنانچه امكان‬
‫دسترسي به اطﻼعات توزيع جغرافيايي درآمد و پيوند اين اطﻼعات با توپولوژي شبكههاي توزيع برق استاني وجود‬
‫داشتهباشد‪ ،‬ميتوان با تعريﻒ زيرشاخصهاي مرتبط با درآمد‪ ،‬تحليﻞهاي اين بخش را دقيقتر نمود‪.‬‬

‫باآنكه شاخصهاي فوقالذكر بيانكننده وضعيت تامين برق درسطح كشور هﺴتند و ميتوانند »تابآوري شبكه‬
‫برق« را نمايش بدهند‪ .‬برخي شاخصهاي تابآوري تكميلي ديگر نيز قابﻞ تعريﻒ هﺴتند كه عليرغم پيچيدگي‬
‫رويههاي برآورد آنها‪ ،‬جزئيات بيشتري را از سطح نارضايتي عمومي و پايداري ملي جامعه ارائه ميكنند‪ .‬بهطور‬
‫مثال »ميانگين روزانه مصرف برق بخش خانگي در ‪ ٣‬دهك پائيني درآمد« بيانكننده وضعيت حداقﻞ رفاه و‬
‫آسايش براي اقشار بﺴيار كمدرآمد و با جمعيت زياد است‪ .‬اين بخش از جمعيت كشور نهتنها از نظر توزيع آماري‬
‫سهم قابﻞ توجهي از جمعيت را شامﻞ ميشوند بلكه دربرابر شوكهاي اقتصادي و رفاهي نيز از ساير گروههاي‬
‫جمعيتي كشور آسيبپذيرتر هﺴتند‪ .‬لذا توجه به ميزان مصرف انرژي برق در اين بخش از جامعه اطﻼعات واقع‪-‬‬
‫گرايانهتري در رابطه با نارضايتي عمومي و پايداري ملي ارائه ميكند‪.‬‬

‫ميزان مصرف برق در بخش ﺻنعت بايﺴتي باتوجه اولويتبندي ازمنظر تاثير بر اشتغال و توليد اقﻼم اساسي تحليﻞ‬
‫شود‪ .‬بهعبارت ديگر بايﺴتي ﺻنايع برمبناي نقش آنها در ﭼرخه اقتصاد كشور )مانند گاز‪ ،‬سوخت‪ ،‬مواد اوليه پايه‪،‬‬
‫‪ ( ...‬و توليدات نظامي )مانند ﺻنايع نظامي( اولويتبندي شوند‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (٣‬ﺗوصيف حمﻼت هوائي به شبكه برق‬

‫درفصﻞ قبﻞ سناريوي عمومي تهاجم نظامي و جنﮓ استراتﮋيك تشريح شد‪ .‬در روزهاي ابتدايي جنﮓ‪ ،‬تهاجم‬
‫هوائي به شبكه برق كشور آغاز شده و باهدف قطع كامﻞ جريان برق‪ ،‬ادامه مييابد‪ .‬سﻼح معيار مورد استفاده‬
‫دراين حمﻼت داراي سرجنگي معادل ‪ ١٠٠٠‬پوند تي ان تي است و شعاع آسيبپذيري ساختمانهاي كنترل و‬
‫توربينها و ژنراتورها بهترتيب ‪ ٤٨‬و ‪ ٣٣‬متر است‪ .‬باتوجه به سوابق جنﮓهاي اخير آمريكا و ناتو در عراق‪ ،‬افغانﺴتان‬
‫و كوزوو‪ ،‬نقاط هدف برگزيده و تخصيص مهمات به اهداف‪ ،‬بهﺻورت زير است‪:‬‬

‫‪ ‬مهمات ليزري براي حمله به نيروگاههاي آب‪ ،‬ساختمانهاي پﺴتهاي انتقال و ديﺴپاﭼينﮓ‬
‫‪ ‬موشكهاي نيمهخودكار براي حمله به توربينها و ژنراتورهاي نيروگاههاي حرارتي‬

‫‪٤٥‬‬
‫سيﺴتمهاي شناسايي و هدفگيري مورد استفاده در اين حمﻼت هوائي شامﻞ دوربينهاي طيﻒ مرئي و طيﻒ‬
‫حرارتي يا آي آر هﺴتند‪ .‬اين مهمات مجهز به سيﺴتم هدايت مختصاتي مزدوج بااستفاده از حﺴگرهاي جيپياس‬
‫و اينرسيال هﺴتند‪ .‬هواپيماهاي دشمن براي كشﻒ و شناسايي نقاط هدف و قفﻞ كردن مهمات ليزري برروي آنها‬
‫بايﺴتي تاحدود ‪ ٣‬كيلومتري هدف تقرب كنند‪ .‬همﭼنين براي هدايت موشكهاي نيمهخودكار بايﺴتي تا حدود‬
‫‪ ٦٠‬كيلومتري هدف نزديك شوند‪ .‬حمﻼت ليزري با استفاده از هواپيماهاي اف ‪ ٣٥‬و در تاريكي شب ﺻورت‬
‫ميگيرند اما حمﻼت موشك نيمهخودكار توسط هواپيماهاي اف ‪ ١٦‬و درروشنايي روز انجام ميشود‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (٤‬برآورد سطح خرابي نﺎشي از حمﻼت هوائي‬

‫اگر مانعي براي شناسايي نقطه هدف و قفﻞ كردن برروي آن نباشد )طرحهاي استتار‪ ،‬فريب و اختفاء اجرا نشده‬
‫باشد( ميانگين بازدهي مهمات ليزري و موشكهاي نيمهخودكار ‪ %٦٣‬است‪ .‬بهعبارت ديگر از هر ‪ ١٠٠‬مهمات‬
‫تعداد ‪ ٦٣‬قبضه ميتواند هدف را منهدم كنند و بقيه آنها منحرف ميشوند‪.‬‬

‫اگر امكان شناسايي نقطه هدف نباشد )اجراي طرحهاي استتار‪ ،‬فريب و اختفاء موثر( مهمات بااستفاده از هدايت‬
‫مختصاتي به سمت هدف هدايت ميشوند و بازدهي آنها ‪ %٦٣‬خواهدبود‪.‬‬

‫اگر درمنطقه مورد بحث‪ ،‬طرحهاي جمينﮓ گﺴترده )يا پارازيت الكترونيكي( در طيﻒ سيگنال جي پي اس وجود‬
‫داشته باشد‪ ،‬خطاي مهمات به حدود ‪ ٨٠‬متر ميرسد و احتمال انهدام از رابطه )‪ (٣‬محاسبه ميشود‪.‬‬

‫براي اهدافي كه در محدوده پوشش سيﺴتم دفاع ضدهوائي اس ‪ ٣٠٠‬قرار دارند‪ ،‬احتمال دسترسي )احتمال عبور‬
‫از سپر دفاع ضدهوائي( ‪ %٣٧‬است و براي اهدافي كه در محدوده پوشش سيﺴتم دفاع ضدهوائي نيﺴتند احتمال‬
‫دسترسي ‪ %١٠٠‬است‪.٤٥‬‬

‫خرابيهاي شبكه برق دراثر حمﻼت هوائي شامﻞ دو بخش اﺻلي است‪:‬‬

‫‪ ‬مﺴتقيم‪ :‬شامﻞ خرابي تجهيزات و ساختمانهاي هدف در اثر موج انفجار و تركش‬
‫‪ ‬غيرمﺴتقيم‪ :‬شامﻞ خرابي ساير عناﺻر سيﺴتم دراثر ناپايدار شدن شبكه‬

‫براي برآورد سطح خرابيهاي مﺴتقيم‪ ،‬بايد درنظر داشت كه بهدليﻞ دقت باﻻي مهمات يادشده‪ ،‬درﺻورتيكه اين‬
‫مهمات از سپرهاي دفاع ضدهوائي عبور كرده و موفق به شناسايي و قفﻞ كردن برروي هدف بشوند‪ ،‬اﺻابت مﺴتقيم‬
‫به نقطه هدف بﺴيار محتمﻞ است و لذا انهدام كامﻞ ﺻورت ميگيرد‪.‬‬

‫‪ ٤٥‬براي تبيين رابطه رياضي تعيين ميزان احتمال موفقيت موشك اس ‪ ٣٠٠‬نيازمند دراختيار داشتن ويﮋگيهاي فني سيﺴتم و مدلهاي شبيهسازي پرواز و‬
‫هدايت موشك هﺴتيم‪ ،‬اما دراين مثال بهمنظور رعايت سادگي‪ ،‬از مقدار بهدست آمده در فصﻞ قبﻞ يعني ‪ %٣٧‬براي احتمال دسترسي استفاده ميكنيم‪.‬‬

‫‪٤٦‬‬
‫براي برآورد سطح خرابيهاي غيرمﺴتقيم به مدل فرآيندي شبكه برق كه نمايش دهنده اندركنش عناﺻر شبكه‬
‫بايكديگر ميباشد‪ ،‬نياز است‪ .‬زيرا حالت شبكه در لحظه وقوع تهاجم هوائي و نوع تصميمات كنترلي كه توسط‬
‫واحد ديﺴپاﭼينﮓ اتخاذ ميشود‪ ،‬در تعيين نوع و سطح خرابيهاي ساير عناﺻر تاثيرگذار است‪ .‬باتوجه به عدم‬
‫دسترسي به مدل فرآيندي و گزينههاي تصميمگيري ديﺴپاﭼينﮓ‪ ،‬دراين مثال از خرابيهاي غيرمﺴتقيم ﺻرفنظر‬
‫ميشود اما در يك »تحليﻞ واقعي« بايﺴتي از مدل فرآيندي و اندركنش عناﺻر شبكه برق استفاده بشود‪.‬‬

‫درنهايت بايد درنظر داشت كه ساختمان ديﺴپاﭼينﮓ مركزي‪ ،‬از جمله اولين اهدافي است كه مورد تهاجم قرار‬
‫خواهدگرفت‪ .‬بهموازات اين حمله نيز تهاجم گﺴترده به پﺴتهاي انتقال و ژنراتورهاي نيروگاهها بهترتيب اولويت‪-‬‬
‫بندي برمبناي ظرفيت و اهميت فرآيندي جايگاه آنها در شبكه برق‪ ،‬اجرا خواهدشد‪.‬‬

‫اكنون براي تعيين مقدار احتمال دسترسي‪ ،‬نيازمند اطﻼعاتي درمورد سيﺴتمهاي دفاع ضدهوائي در منطقه هﺴتيم‪.‬‬
‫متاسفانه نويﺴنده اطﻼعاتي در مورد نحوه پوشش سيﺴتم دفاع ضدهوائي براي شبكه برق كشور دراختيار ندارد‪.‬‬
‫بدينترتيب فرضيات ذيﻞ را درنظر ميگيريم‪:‬‬

‫‪ ‬درروز اول جنﮓ به هريك از عناﺻر اﺻلي شبكه برق كشور حداقﻞ يك حمله هوائي با بمب ليزري يا‬
‫موشك نيمهخودكار انجام ميشود‪.‬‬
‫‪ ‬هيچيك از عناﺻر شبكه برق در پوشش دفاع ضدهوائي نيﺴتند‪.‬‬
‫‪ ‬هيچ اقدامي در حوزه استتار‪ ،‬فريب و اختفاء انجام نشدهاست‪.‬‬
‫‪ ‬هيچ اقدامي در رابطه با جمينﮓ طيﻒ سيگنال جيپياس انجام نشدهاست‪.‬‬

‫بدينترتيب بااستفاده از روابط بدست آمده در فصﻞ قبﻞ و اطﻼعات بازدهي مهمات )ارائه شده در فوق( ‪ %٦٣‬از‬
‫عناﺻر اﺻلي شبكه برق منهدم خواهندشد و بقيه عناﺻر به فعاليت خود ادامه ميدهند‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (٥‬ﺗعريف و بهكﺎرگيري مﺪلهﺎي شبكه برق‬

‫دراين مرحله بايﺴتي باتوجه به سطح خرابي ناشي از حمﻼت هوائي‪ ،‬وضعيت جديد بازدهي شبكه برق و مدت‬
‫زمان مورد نياز براي بازيابي عناﺻر آسيبديده را برآورد كنيم‪.‬‬

‫برمبناي نتايج گام )‪ (٤‬اهدافي كه مورد اﺻابت قرار ميگيرند منهدم شده و لذا مدت زمان بازيابي آنها براي‬
‫ساختمانهاي ديﺴپاﭼينﮓ و پﺴتهاي انتقال حداقﻞ ‪ ٦‬ماه و براي ژنراتورها حداقﻞ ‪ ١٨‬ماه است‪ .‬درنتيجه بازيابي‬
‫سيﺴتمهاي آسيبديده در دوره زماني يكماهه جنﮓ‪ ،‬عمﻼ تاثير قابﻞ اعتنائي در خروجي شبكه برق ندارد‪.‬‬

‫در شبكه برق كشور يك مركز ديﺴپاﭼينﮓ جايگزين احداث شدهاست‪ .‬لذا درﺻورتيكه ديﺴپاﭼينﮓ اﺻلي منهدم‬
‫شود‪ ،‬از تاسيﺴات جايگزين بهرهبرداري شده و عمليات نظارت و مديريت شبكه برق ادامه مييابد‪.‬‬

‫‪٤٧‬‬
‫پس از حمﻼت‪ ،‬ديﺴپاﭼينﮓ اقدام به اجراي يك برنامه توزيع اضطراري مينمايد‪ .‬براساس سوابق گذشته )مثﻼ‬
‫اقدامات انجام شده براي خاموشي برنامهريزي شده در تابﺴتان سال ‪ (٩٧‬ديﺴپاﭼينﮓ يك برنامه خاموشي ساده‬
‫را بهاجرا درميآورد كه درآن به همه مصرفكنندگان به يك ميزان اولويت داده و بهﺻورت مﺴاوي برق هريك از‬
‫مناطق كشور خاموش ميشود‪ .‬ازآنجا كه درحال حاضر اطﻼعاتي درمورد توپولوژي شبكه برق كشور دراختيار‬
‫نويﺴنده نيﺴت‪ ،‬بافرض كاهش ‪ %٦٣‬ظرفيت توليد و توزيع برق‪ ،‬محاسبات را ادامه ميدهيم‪ .‬اما دريك تحليﻞ‬
‫واقعي‪ ،‬ظرفيت نيروگاهها و پﺴتهاي آسيبديده و جايگاه فرآيندي آنها در سيﺴتم و همﭼنين توپولوژي شبكه‬
‫انتقال برق‪ ،‬تعيين كننده ميزان ظرفيت ازدست رفته خواهدبود‪ .‬بهاضافه اينكه جايگاه پﺴتهاي منهدم شده ممكن‬
‫است تامين برق برخي از مناطق كشور را غيرممكن نمايد‪ .‬درنتيجه همانطور كه مﻼحظه ميشود‪ ،‬دراين گام تامين‬
‫يك يا ﭼند مدل سيﺴتم كه ﭼگونگي اجراي برنامه تعميرات‪ ،‬ميزان و توزيع جغرافيايي برق از دست رفته را‬
‫مشخص نمايد‪ ،‬ضروري است‪.‬‬

‫همﭼنين بايد درنظر داشت كه شركتهاي برق منطقهاي )براي مصرفكنندگان ﺻنعتي بزرگ(‪ ،‬شركتهاي توزيع‬
‫نيروي برق استاني و ادارات برق محلي )براي ساير مصرفكنندگان(‪ ،‬يك برنامه خاموشي ساده را بهاجرا درميآورند‬
‫كه درآن به همه مشتركين به يك ميزان اولويت داده و بهﺻورت مﺴاوي برق هريك از نواحي ﺻنعتي يا شهري‬
‫خاموش ميشود‪.‬‬

‫بادرنظر گرفتن مدلهاي ساده و سوابق ديﺴپاﭼينﮓ و شركتهاي توزيع استاني و ادارات برق محلي‪ ،‬دراين گام‬
‫مشخص شد كه ‪ %٦٣‬از ظرفيت تامين برق كشور كاهش يافته و مديريت شبكه‪ ،‬ساعات خاموشي را بهﺻورت‬
‫مﺴاوي بين همه مشتركين توزيع ميكند‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (٦‬محﺎسبه پيﺎمﺪهﺎي خﺎموشي برق‬

‫برمبناي اطﻼعات قابﻞدسترس‪ ،‬درحال حاضر ظرفيت توليد برق اضطراري در حوزههاي كليدي شامﻞ‪ :‬امداد‪ ،‬نجات‬
‫و درمان‪ ،‬ﺻدا و سيما‪ ،‬هتﻞها‪ ،‬مراكز مديريت استاني و ملي‪ ،‬نيروي انتظامي‪ ... ،‬مطابق با ضوابط وزارت نيرو تامين‬
‫شدهاست‪ .‬لذا »شاخص ظرفيت توليد برق اضطراري مراكز كليدي« حدود ‪ %١٠٠‬منظور ميشود‪.‬‬

‫برمبناي آمار سال ‪ ١٣٩٥‬سهم مصرف برق دربخش خانگي و ﺻنعتي تقريبا برابر و هريك حدود ‪ %٣٣‬است‪.‬‬
‫همﭼنين مجموع سهم ساير بخشها شامﻞ كشاورزي‪ ،‬عمومي‪ ،‬سايرمصارف و روشنائي معابر حدود ‪ %٣٤‬است‪.‬‬
‫درنتيجه ميتوان گفت كه درﺻورت سﻼمت شبكه فوق توزيع در سراسر جغرافياي كشور‪ ،‬ميزان ‪ %٦٣‬كاهش تامين‬
‫برق كشور بهطور مﺴاوي بين اين سه گروه تقﺴيم شود‪ .‬باتوجه به نتايج گام )‪ (٥‬مقادير شاخصهاي تابآوري‬
‫بهﺻورت زير بهدست ميآيد‪:‬‬

‫‪٤٨‬‬
 ‫‪ ‬ميانگين روزانه مصرف انرژي برق بخش خانگي حدود ‪%٣٧‬‬
‫‪ ‬ميانگين روزانه مصرف انرژي برق بخش ﺻنايع كليدي حدود ‪%٣٧‬‬
‫‪ ‬ميانگين روزانه مصرف انرژي برق بخش عمومي حدود ‪%٣٧‬‬

‫اين مقادير نشاندهنده حدود ‪ %٦٣‬كاهش در شاخصهاي تابآوري است‪ .‬باتوجه بهاينكه ميزان رضايتمندي‬
‫مردم مﺴتقيما تحت تاثير شاخصهاي رفاهي و اقتصادي جامعه است‪ ،‬بايﺴتي انتظار داشت كه سطح رضايتمندي‬
‫مردم كشور كاهش قابﻞ توجهي داشتهباشد‪.‬‬

‫گﺎم )‪ (٧‬سنﺠش بهسﺎزيهﺎي ﺗﺎبآوري‬

‫درگام )‪ (٦‬مﻼحظه شد كه ازبين ‪ ٤‬شاخص تابآوري موردنظر‪ ،‬مقادير سه شاخص حدود ‪ %٦٣‬كاهش داشتند‪ .‬اين‬
‫موضوع به معني پيامدهاي زير است‪:‬‬

‫‪ ‬كاهش سطح توليد ﺻنايع كليدي )مثﻼ بنزين و گاز( كه منجر به جيرهبندي نيازهاي حياتي مردم‬
‫خواهدشد‪.‬‬
‫‪ ‬ايجاد خاموشي در مصرفكنندگان بخش خانگي كه منجر به كاهش سطح آسايش و آرامش رواني مردم‬
‫ميشود‪.‬‬
‫‪ ‬كاهش سطح خدمات عمومي مانند حمﻞ و نقﻞ عمومي‪ ،‬مراكز تجاري و منابع تامين نيازهاي اساسي‬
‫مردم و ساير خدمات عمومي مورد نياز جامعه است‪.‬‬

‫همه پيامدهاي فوقالذكر بر رفاه عمومي تاثيرگذار بوده و سطح نارضاتي عمومي بهويﮋه در اقشار كمدرآمد )كه‬
‫سهم بزرگتري در توزيع جمعيت كشور دارند( را افزايش ميدهد‪ .‬بدينترتيب ميتوان گفت كه درشرايط موجود‪،‬‬
‫شبكه برق كشور در رويارويي با تهديد تهاجم نظامي‪ ،‬فاﺻله خيلي زيادي با اهداف كﻼن تابآوري دارد‪ .‬درنتيجه‬
‫ضروري است كه اقداماتي بهمنظور بهسازي شاخصهاي تابآوري ﺻورت پذيرد‪.‬‬

‫‪٤٩‬‬
‫‪ ‬موثرترين اقدامي كه براي بهسازي تابآوري شبكه برق ارائه ميشود‪ ،‬طراحي و پيادهسازي يك فرآيند‬
‫كنترل تصميمگيريهاي عملياتي در واحد ديﺴپاﭼينﮓ است‪ .‬اين ساختار تصميمسازي برمبناي »تحليﻞ‬
‫شاخص تابآوري« پايهريزي ميشود‪ .‬بااستفاده ازاين ساختار تصميمسازي‪ ،‬اپراتورهاي ديﺴپاﭼينﮓ مي‪-‬‬
‫توانند تصميمات برنامهريزي خاموشي مناطق مختلﻒ كشور را برمبناي بهينهسازي شاخص تابآوري‬
‫اتخاذ كنند‪ .‬درشكﻞ زير شماتيك يك ساختار تصميمسازي تابآوري نمايش داده شدهاست‪ .‬بااستفاده‬
‫ازاين ساختار انتظار ميرود كه پس از كاهش ظرفيت توليد و توزيع شبكه برق‪ ،‬برنامه خاموشي دورهاي‬
‫از حالت ساده خود خارج شده و بهگونهاي طراحي و اجرا شود كه شاخصهاي تابآوري به بهترين مقادير‬
‫ممكن برسند‪ .‬اين راهكار هنگامي تاثير مورد انتظار خود را بر تابآوري شبكه برق ميگذارد كه در‬
‫شركتهاي برق منطقهاي و شركتهاي توزيع نيروي برق استانها نيز از ساختار تصميمسازي مشابهي‬
‫براي برنامهريزي توزيع بحراني استفاده شود‪ .‬درواقعيت‪ ،‬اين شركتهاي توزيع برق استاني و ادارات تابعه‬
‫آنها هﺴتند كه بخش عمده مصرفكنندگان را مديريت ميكنند‪ .‬درنتيجه ضرورت دارد كه يك برنامه‬
‫هماهنﮓ توزيع اضطراري و ابزارهاي تصميمسازي مناسب براي مجموعه ديﺴپاﭼينﮓ‪ ،‬برق منطقهاي و‬
‫برق استاني تهيه شود تا بتوانند شاخصهاي تابآوري مصرف به حداكثر مقدار ممكن برسانند‪.‬‬

‫ﺗصوير‪ – ١١‬سﺎختﺎر فرآينﺪ كنترل ﺗصميمﺎت عمليﺎﺗي براي ديسپﺎچينگ شبكه برق‬

‫‪٥٠‬‬
‫تعريﻒ الگوي مصرف اضطراري و اجراي طرحهاي فرهنگي بهمنظور نهادينهسازي اين الگوي مصرف در‬ ‫‪‬‬

‫مصارف خانگي‪ ،‬ﺻنعتي و عمومي‪ ،‬باعث كاهش حداقﻞ ظرفيت مورد نياز شبكه برق ميشود‪.‬‬
‫ترغيب ﺻنايع كليدي به تامين مولدهاي برق اختصاﺻي )دستكم براي طرح توليد حداقلي در شرايط‬ ‫‪‬‬

‫اضطراري( ميتواند بخشي از ظرفيت فعاليت اين ﺻنايع را در شرايط جنگي حفظ كند‪.‬‬
‫دراين مرحله وضعيت مطلوب هريك از عناﺻر شبكه برق و نوع ماموريت آنها در افزايش »تابآوري‬ ‫‪‬‬

‫شبكه برق« تبيين ميشود‪ .‬باتوجه به نتايج تحليﻞ تابآوري شبكه برق‪ ،‬بايﺴتي مقادير مطلوب حداقﻞ‬
‫ظرفيت و حداكثر زمان بازيابي براي هريك از عناﺻر شبكه برق تبيين و ابﻼغ شود‪ .‬بهرهبرداران نيروگاهها‪،‬‬
‫پﺴتهاي انتقال برق‪ ،‬مراكز ديﺴپاﭼينﮓ و ساير عناﺻر شبكه برق بايﺴتي با بكارگيري راهكارهاي‬
‫اقتصادي و موثر‪ ،‬سطح تابآوري مجموعههاي خود را برمبناي مقادير مطلوب ابﻼغ شده افزايش بدهند‪.‬‬
‫بهعبارت ديگر »پروژههاي پدافندغيرعامﻞ و مديريت بحران« نيروگاهها‪ ،‬پﺴتهاي انتقال برق‪ ،‬مراكز‬
‫ديﺴپاﭼينﮓ و ساير عناﺻر شبكه برق‪ ،‬بايﺴتي براي تحقق مطلوبهاي تعيين شده در »فرآيند تحليﻞ‬
‫تابآوري شبكه برق« بهاجرا درآيند ودرغير اينصورت عمﻼ نخواهند توانﺴت ماموريت خودرا در افزايش‬
‫تابآوري شبكه برق كشور بهانجام برسانند‪.‬‬

‫ادامه چرخه ﺗحليل‬

‫در گامهاي ‪ ٧‬گانه فوق توانﺴتيم ﭼرخه اول تحليﻞ تابآوري شبكه برق در تهاجم نظامي را بهپايان برسانيم‪.‬‬
‫دانﺴتيم كه احتمال انهدام عناﺻر شبكه برق دراثر حمﻼت هوائي زياد است و در شرايط پﺴاحمله‪ ،‬برنامه مناسبي‬
‫براي جيرهبندي مصرف برق در بخشها و جمعيتهايي كه تاثير بيشتري بر شاخص تابآوري دارند‪ ،‬دراختيار‬
‫نداريم‪ .‬همﭼنين عدم توجه به الگوي مصرف اضطراري و توليد اختصاﺻي برق در ﺻنايع‪ ،‬باعث افزايش فشار بر‬
‫شبكه آسيبديده برق در دوره پﺴاحمله خواهدشد‪ .‬در گام هفتم‪ ،‬راهبردهاي اﺻلي براي ديﺴپاﭼينﮓ و توزيع‬
‫تابآور‪ ،‬تعريﻒ و نهادينهسازي الگوي مصرف اضطراري و ترغيب ﺻنايع براي توليد اختصاﺻي برق‪ ،‬تبيين شدند‪.‬‬
‫همﭼنين راهبرد تبيين مقادير مطلوبي كه تحقق آنها در نيروگاهها‪ ،‬پﺴتهاي انتقال‪ ،‬مراكز ديﺴپاﭼينﮓ و ساير‬
‫عناﺻر شبكه برق باعث بهسازي شاخصهاي تابآوري ميشود را تعريﻒ كرديم‪ .‬اگر در حال اجراي يك پروژه‬
‫واقعي بهسازي تابآوري بوديم‪ ،‬اكنون وقت آن رسيده بود كه گامهاي اول تا هفتم را مجددا اجرا كنيم تا از تحقق‬
‫تابآوري مطلوب شبكه برق مطمئن شويم و درﺻورت نياز‪ ،‬برخي از اهداف‪ ،‬شاخصها يا مقادير مطلوب را اﺻﻼح‬
‫و بهروزرساني كنيم‪ .‬اين ماهيت ﭼرخشي »فرآيند تحليﻞ تابآوري« نقشي اساسي و بﺴيار موثر در كارآئي ساختار‬
‫مفهومي تابآوري ايفاء مينمايد‪ .‬هربار ﭼرخش تحليﻞ تابآوري ميتواند آثار كيفي و كمّي قابﻞ مﻼحظهاي در‬

‫‪٥١‬‬
‫طراحي و پيادهسازي راهبردهاي بهسازي تابآوري داشتهباشد‪ .‬اما از آنجاكه هدف اين كتاب ارائه يك مثال‬
‫كاربردي ساده و خﻼﺻه است‪ ،‬از ورود به ﭼرخههاي بعدي تحليﻞ تابآوري خودداري ميكنيم‪.‬‬

‫باآنكه مطالب اين فصﻞ بهمنظور ارائه يك مثال كاربردي تدوين شدهاند اما همانطور كه مﻼحظه شد‪ ،‬راهكارها و‬
‫اقدامات بهسازي تابآوري شبكه برق‪ ،‬از نظر فني و هزينه‪-‬فايده داراي وجاهت مهندسي قابﻞ قبولي هﺴتند‪ .‬اين‬
‫مهم بهدليﻞ طبيعت »فرآيند تحليﻞ تابآوري« حاﺻﻞ شده و نمايشدهنده رويكرد واقعگرايانه و كاربردي »ساختار‬
‫مفهومي« پيشنهادي ميباشد‪ .‬دراين فصﻞ تﻼش شد كه با استفاده از روشهاي محاسباتي ساده اما كاربردي و‬
‫واقعگرايانه‪ ،‬عﻼوه بر تشريح فرآيند تحليﻞ تابآوري‪ ،‬به ضرورت و ماهيت برخي مدلهاي سيﺴتمي مورد نياز اين‬
‫محاسبات‪ ،‬اشاره شود‪.‬‬

‫‪٥٢‬‬
 ‫فصل ﭘنﺠﻢ‬

‫بهسوي تابآوري‬

‫‪٥٣‬‬
 ‫فصل پنﺠم‪ :‬بهسوي ﺗﺎبآوري‬
‫هدف كليدي »فرآيند بهسازي تابآوري« اين است كه ارتباطات‪ ،‬بهخصوص درميان تصميمگيران مختلﻒ و بين‬
‫زيرساختهاي انرژي با اندركنش متقابﻞ را تﺴهيﻞ كند‪ .‬اين مهم ممكن نخواهدشد مگر اينكه درمورد ﭼگونگي‬
‫تجميع شاخصها تصميماتي اتخاذ بشود‪ .‬نياز است كه واحدهاي اندازهگيري پيامدها‪ ،‬رويكردها نﺴبت به عدم‪-‬‬
‫قطعيت و سنجش تهديدات‪ ،‬بهشكلي از شمول انتخاب بشوند كه انواع تصميمات متعدد بهسازي تابآوري در‬
‫مناطق متعدد را پشتيباني كنند‪ .‬در فرآيند تحليﻞ تابآوري‪ ،‬تمركز اﺻلي بر اﺻﻼح تصميمات عملياتي يا برنامههاي‬
‫بودجهاي براي بهسازي تابآوري معطوف شدهاست‪ .‬اما تحقيق و توسعه براي كمّيسازي موثر عدمقطعيت براي‬
‫اين فرآيندهاي ارزيابي مورد نياز است‪ .‬رويههاي محاسباتي بايﺴتي تهيه شوند كه متدهاي قويتري براي ايجاد و‬
‫ارزيابي بهسازيهاي پيشنهادي تابآوري‪ ،‬ارائه نمايند‪ .‬توجه به اين نكته بﺴيار مهم است كه فرآيند كامﻞ ارزيابي‬
‫و بهسازي تابآوري يك زيرساخت انرژي بايد تاثير نيرويانﺴاني را نيز شامﻞ بشود‪ .‬بهطور خﻼﺻه ميتوان گفت‬
‫كه يك برنامه تحقيق و توسعه قوي و ماهرانه براي تابآوري زيرساختهاي انرژي مورد نياز است كه شامﻞ‬
‫سرمايهگذاري در حوزههاي زير باشد‪:‬‬

‫‪ ‬رويههاي تحليلي كمّي پيشرفتهتر‬

‫‪ ‬توانمندي براي گنجاندن عدمقطعيت درهمه جنبههاي حوزه مﺴائﻞ تابآوري‬
‫‪ ‬گنجانيدن ويﮋگيهاي رفتارهاي انﺴاني در فرآيند ارزيابي‬

‫دراين فصﻞ بهبرخي نيازهاي اساسي براي نهادينهسازي و افزايش كارآئي فرآيند تحليﻞ تابآوري ميپردازيم‪.‬‬

‫پيشبرد ﺗﺎبآوري‬
‫»فرآيند تحليﻞ تابآوري« هفت گام براي ارزيابي و بهسازي »تابآوري« تعريﻒ ميكند‪ .‬براي تامين يك ظرفيت‬
‫قدرتمندتر در طول زمان‪ ،‬گامهاي مشخصي از فرآيند تحليﻞ‪ ،‬به تحقيق و توسعه بيشتر نياز خواهدداشت‪ .‬همانطور‬
‫كه در فصﻞهاي قبلي كتاب مطرح شد‪ ،‬دسترسي به تابآوري بهتر در يك زيرساخت مشخص‪ ،‬بﺴته به ماهيت‬
‫تهديد و زيرساخت‪ ،‬نيازمند سطوح مختلفي از نمايش تحليلي‪ ٤٦‬است‪ .‬گامهاي ‪ ٢‬تا ‪ ٧‬فرآيند را ميتوان بااستفاده‬
‫از دادههاي »روش خُبرگي« و نمايشهاي تحليلي ساده‪ ،‬تحليﻞ نمود‪ .‬هرﭼند بهدليﻞ پيچيدگي سيﺴتمهاي انرژي‬
‫و عدمقطعيت ذاتي كه با تهديدات اين زيرساختها و همﭼنين خرابيهاي حاﺻﻞ از آن‪ ،‬درهمتنيده است‪ ،‬طبيعتا‬
‫به رويكردهاي تحليلي پيچيدهتري نياز است‪ .‬شناخت تفصيليتر اين زيرساختهاي پيچيده كه باعث دسترسي به‬
‫ارزيابيهاي قويتر و كامﻞتري نيز خواهدشد‪ ،‬مبناي بهسازي وضعيت زيرساختهاي كشور در حوزه انرژي است‪.‬‬
‫يك بخش بزرگ از تﻼشهاي تحقيق و توسعه بايد در جهت حصول اطمينان از كاربردي بودن‪ ،‬مفيد بودن و‬

‫‪٤٦‬‬
‫‪Analytic representation‬‬

‫‪٥٤‬‬
‫انعطافپذير بودن اين ساختار مفهومي باشد‪ .‬حداقﻞ انتظاري كه از تحقيق و توسعه وجود دارد‪ ،‬تﻼش براي تحكيم‬
‫و اطﻼعرساني فرآيندهاي تحليﻞ تابآوري و تصميمسازي است‪.‬‬

‫اولين گام در ارزيابي تابآوري يك زيرساخت انرژي‪ ،‬تعريﻒ شاخصهاي مناسب تابآوري و محاسبه مقادير كمّي‬
‫اين متغيرها است‪ .‬وقتيكه سيﺴتم انرژي و شاخصهاي مربوطه آن تعريﻒ شوند‪ ،‬هنوز براي پُركردن فرمهاي‬
‫تحليلي به مجموعهاي از دادههاي حياتي نياز است‪) .‬مثﻼ برآورد كﻼن ميزان تابآوري يك زيرساخت( دراين‬
‫حوزهها نيز تحقيق و توسعه بيشتر نياز است‪ .‬عناﺻر اﺻلي يك برنامه تحقيق و توسعه در تابآوري انرژي بايﺴتي‬
‫شامﻞ پيشرفتهاي ديگري باشد كه در ادامه بهآنها ميپردازيم‪.‬‬

‫ﺗوصيف ﺗهﺪيﺪات‬
‫زيرساختهاي انرژي دربرابر تهديدات متعددي از نوع طبيعي و انﺴانساخت آسيبپذير هﺴتند‪ .‬پﮋوهشهاي‬
‫بيشتري براي ايجاد راههاي بهتر سنجش اين تهديدات و بهخصوص عدمقطعيت آنها‪ ،‬مورد نياز است‪ .‬همﭼنين‪،‬‬
‫همه تهديدات از نظر فراواني برابر نيﺴتند و همه آنها بهيك شكﻞ برروي زيرساخت انرژي تاثير نميگذارند‪ .‬بهطور‬
‫مثال‪ ،‬يك توفان با سرعت زياد ميتواند به زيرساخت برق آسيب بزند اما به زيرساختهاي نفت و گاز كه معموﻻ‬
‫خطوط لوله آنها زيرزميني هﺴتند‪ ،‬آسيبي نميرساند‪ .‬بههمين دﻻيﻞ است كه بايد بخشي از فعاليتهاي تحقيق‬
‫و توسعه را به »توﺻيﻒ تهديدات« اختصاص داد‪ .‬بههمين ترتيب كه مﻼحظات واحد پيامد مورد توجه قرار ميگيرد‪،‬‬
‫بايﺴتي تهديدات نيز درنظر گرفتهشود تا فرآيندهاي بهسازي تابآوري بهشكلي مشروع و قانونمند درآيند‪ .‬همان‪-‬‬
‫طور كه واحدهاي مختلﻒ پيامد برمبناي نوع تصميماتي كه قرار است گرفتهشود نياز به استانداردسازي دارند‪،‬‬
‫تهديداتي كه مطرح ميشوند نيز ممكن است در مناطق مختلﻒ با يكديگر متفاوت باشند‪ .‬بهطور مثال‪ ،‬ممكن است‬
‫كه تهديد طوفان گرد و غبار در استان سيﺴتان و بلوﭼﺴتان بهعنوان تهديد غالب مطرح باشد اما در استان مازندران‬
‫تهديد سيﻞ و در استان مركزي تهديد برف سنگين بهعنوان تهديدات غالب مورد نظر باشد‪ .‬براي اين منظور نياز‬
‫به يك فرآيند منطقهاي برمبناي اطﻼعات واقعگرايانه از فراواني و پيامدهاي تهديدات متعدد‪ ،‬كه توسط بخشهاي‬
‫متعدد گردآوري شده‪ ،‬ميباشد‪.‬‬

‫ﺗوجه به عﺪمقطعيت‬
‫استانداردسازي رويههاي تركيب عدمقطعيت با شاخصهاي تابآوري يكي ديگر از موضوعات اساسي مورد نياز‬
‫است‪ .‬فرآيند توﺻيﻒ تهديدات و تخمين خرابيها ممكن است حاوي مجموعه كامﻞ اطﻼعات نباشد‪ ،‬درنتيجه براي‬
‫جاهايي كه اطﻼعات ناقص هﺴتند بايﺴتي از قضاوت خُبرگي استفاده شود‪ .‬كمّيسازي برخي از سرفصﻞها در‬
‫مقايﺴه با بقيه‪ ،‬خيلي بحثبرانگيزتر خواهدبود‪ .‬بهطور مثال ممكن است مﺴير و شدت يك گردباد كمتر مجادلهانگيز‬
‫باشد درحاليكه مشخص كردن سطح پيامدهاي اقتصادي آن در يك استان نﺴبت به استانهاي مجاورش ميتواند‬

‫‪٥٥‬‬
‫يك مﺴئله بﺴيار ﭼالشي باشد‪ .‬اين موضوع خيلي اهميت دارد كه بدانيم كدام سرفصﻞهاي عدمقطعيت كليديتر‬
‫هﺴتند و لذا نياز به تخمينهاي دقيقتري دارند‪ ،‬و كدامشان احتماﻻ كمتر بحثبرانگيز خواهندبود‪ .‬براي تخمين‬
‫عدمقطعيت در سرفصﻞهاي كليدي بايﺴتي از تحليﻞهاي بااستفاده مدل و تحليﻞ حﺴاسيت استفاده شود ولي‬
‫براي ساير موارد مي توان از نظرسنجي استفاده نمود‪ .‬وقتي كه يك سرفصﻞ در هردوي اين دستهبنديها قرار‬
‫بگيرد‪ ،‬نياز به توجه و مراقبت خاص و همﭼنين درگيركردن بخشهاي متعددي است كه تحت تاثير قرار ميگيرند‪.‬‬

‫مﺪلهﺎي سيستم‬

‫وقتيكه تهديدات يك زيرساخت را بهاندازه كافي توﺻيﻒ كرديم‪ ،‬بايﺴتي سطح خرابي وارد شده به سيﺴتم را‬
‫تعيين كنيم‪ .‬هرﭼند برخي منابع براي تخمين برخي سازهها وجود دارد‪ ،‬اما كافي نيﺴت و منابع بيشتري براي‬
‫تعيين سطح خرابي در زيرساختهاي ديگر نياز است‪ .‬بهعنوان مثال‪ ،‬وقتيكه يك فاجعه طبيعي در يك منطقه‬
‫رخ ميدهد‪ ،‬ممكن است درمورد سطح و گﺴتردگي خرابي ايجاد شده در عناﺻر زيرساختهاي انرژي‪ ،‬عدمقطعيت‬
‫وجود داشتهباشد‪ .‬براي ايجاد ظرفيتهاي پيشبيني دقيق شرايط سيﺴتم پس از حوادث نادر )پيامد باﻻ – احتمال‬
‫پائين( بايﺴتي مدلهاي تحليلي تهيه و دادههاي حوادث گذشته نيز گردآوري شوند‪.‬‬

‫يك جنبه فراگير از ساختار تابآوري پيشنهادي‪ ،‬مدلهاي سيﺴتمي هﺴتند كه پايههاي اﺻلي آنرا تشكيﻞ‬
‫ميدهند‪ .‬مدلهايي كه رفتار زيرساخت را دررويارويي با تهديدات احصاء ميكنند‪ .‬اين مدلها در تضاد با‬
‫استانداردهاي مدلهاي عملياتي متمركز بر قابليت اطمينان‪ ٤٧‬هﺴتند‪ .‬بهخصوص اينكه براي يك زيرساخت‬
‫مشخص‪ ،‬نياز به تعريﻒ مدلهاي فرآيند بازيابي و بازسازي ميباشد‪ ،‬بهاضافه مدلهايي كه فرآيندهاي بهكار گرفته‬
‫شده توسط بهرهبرداران بعد از خرابيها را توﺻيﻒ ميكنند‪.‬‬

‫براي تخمين دقيق تابآوري سيﺴتم‪ ،‬مدلهاي خوب درسطح سيﺴتم و ترجيحا با حداكثر دقت و جزئيات ممكن‪،‬‬
‫مورد نياز است‪ .‬تحقيق و توسعه بيشتري بهمنظور تداوم بهبود توانمندي توﺻيﻒ دقيقتر اين سيﺴتمهاي پيچيده‬
‫مورد نياز است تا كيفيت و دقت ارزيابيهاي تصميمگيران نيز بهبود يابد‪ .‬توجه ويﮋهاي بايد به مدلهايي كه امكان‬
‫حذف بخشهاي احتمالي سيﺴتم را مي دهند‪ ،‬معطوف شود‪ .‬با دراختيار داشتن سطح خرابي حاﺻله از يك تهديد‬
‫مشخص‪ ،‬يك مدل قدرتمند بايد اين توانائي را داشتهباشد كه بهشكلي موثر‪ ،‬بخشهاي آسيبديده را از سيﺴتم‬
‫حذف كند‪ .‬باحذف اين عناﺻر از سيﺴتم‪ ،‬مدل بايﺴتي توانائي فعاليت مطمئن براي تعيين آثار كﻼن برروي بازدهي‬
‫سيﺴتم را داشتهباشد‪ .‬بهاضافه اينكه‪ ،‬توﺻيﻒ بهتر ويﮋگيهاي سيﺴتم پس از آسيب‪ ،‬اجازه خواهدداد كه‬

‫‪٤٧‬‬
‫‪Reliability-centric operations models‬‬

‫‪٥٦‬‬
‫دستورالعمﻞها و تمريناتي كه به ايﺴتادگي بهتر زيرساخت دربرابر حوادث كمك ميكنند‪ ،‬طراحي و تدوين شوند‪.‬‬
‫براي بهبود اين ظرفيتها‪ ،‬نياز به تحقيق و توسعه بيشتري هﺴت‪.‬‬

‫درحال حاضر ﭼنين مدلهايي براي زيرساختهاي برق‪ ،‬نفت و گاز وجود ندارند‪ .‬درنتيجه يكي از ﭼالشهاي تحقيق‬
‫و توسعه در كاربرد ساختار تابآوري‪ ،‬به توسعه مدلهاي سيﺴتمي پايه‪ ٤٨‬تعلق دارد‪ .‬انتظار ميرود كه ابتدا بهساكن‪،‬‬
‫مدلهاي پايه سيﺴتم را بر مبناي افزايش ابزارهاي جانبي و گﺴترش مدلهاي قابليت اطمينان موجود تهيه نمائيم‪.‬‬
‫اين مدلهاي قابليت اطمينان مﺴتقيما برروي حفظ فعاليت سيﺴتم با حداقﻞ هزينه تمركز دارند‪ .‬گﺴترشهاي‬
‫قابﻞ توجهي در اين مدلهاي پايه‪ ،‬بهخصوص در زمينه مدلسازي فرآيند بازيابي و بازسازي مورد نياز است‪ .‬مقصود‬
‫اﺻلي اين مدلهاي جديد‪ ،‬تﺴهيﻞ محاسبه شاخصهاي تابآوري باتكيه بر مدلي با دقت منطقي از سيﺴتم و‬
‫پيامدهاي مرتبط با توقﻒ فعاليت آن است‪.‬‬

‫بهمنظور اطمينان از پذيرش و گزينش نهائي آنها‪ ،‬توسعه و طراحي مدلهاي تابآوري سيﺴتم بايﺴتي با همكاري‬
‫دستاندركاران ﺻنعت انجام بشود‪ .‬بﺴته به نوع خاص تحليﻞ تابآوري كه مورد نظر باشد‪ ،‬مدلهاي مورد استفاده‬
‫از نظر دقت و جزئيات متفاوت خواهندبود‪ .‬بهمنظور اينكه اين مدلها در يك فرآيند درازمدت مورد پذيرش قرار‬
‫بگيرند‪ ،‬درمرحله اول بايﺴتي توسعه اين مدلها برروي دقت پائين و متوسط متمركز باشند‪ ،‬تا از پوشش ويﮋگيهاي‬
‫كليدي سيﺴتم و قابليت مديريت محدوده تحليﻞ تابآوري اطمينان حاﺻﻞ شود‪ .‬سپس وقتيكه مدلهاي اوليه‬
‫بهشكﻞ بهتري شناختهشد‪ ،‬دقت و جزئيات مدلها بهﺻورت گام به گام افزايش دادهشود‪.‬‬

‫ﺗﺎثير رفتﺎرهﺎي انسﺎني‬

‫توجه به اين نكته بﺴيار مهم است كه فرآيند كامﻞ ارزيابي و بهسازي تابآوري يك زيرساخت انرژي بايد تاثير‬
‫نيرويانﺴاني را نيز شامﻞ بشود‪ .‬مهم نيﺴت كه درباره يك »دستورالعمﻞ اجرائي بهرهبرداري« مطالعه ميكنيد يا‬
‫يك »تصميمگيري كﻼن براي سرمايهگذاري مالي« را بهاجرا درميآوريد‪ ،‬درهرﺻورت رفتارهاي انﺴاني يك بخش‬
‫مهم از تعيين تابآوري يك سيﺴتم انرژي محﺴوب ميشود‪ .‬بههمين دليﻞ است كه تحقيق و توسعه براي گنجاندن‬
‫و تركيب كردن جنبههاي اندركنش انﺴان و سيﺴتم‪ ،‬در هريك از گامهاي فرآيند تحليﻞ تابآوري‪ ،‬ضرورت دارد‪.‬‬

‫كمّيسﺎزي پيﺎمﺪهﺎ‬
‫تعريﻒ »پيامدهاي از دست رفتن فعاليت يك زيرساخت انرژي در جامعه« يكي از عناﺻر اﺻلي ساختار تابآوري‬
‫است‪ .‬پﮋوهشهاي بيشتري براي بهدست آوردن تكنيكهاي تحليلي متناسب با عدمقطعيت ذاتي اين گام »فرآيند‬
‫تحليﻞ تابآوري« مورد نياز است‪ .‬تكنيكهاي رياضي گوناگوني قابﻞ دسترس هﺴتند‪ ،‬اما همﭼنان بررسيهاي‬
‫بيشتري براي بهدست آوردن رويههاي مناسب و بهسازي بازدهي آنها مورد نياز است‪ .‬مجموعه نيازهاي پﮋوهشي‬

‫‪٤٨‬‬
‫‪Baseline system models‬‬

‫‪٥٧‬‬
‫در اين حوزه را ميتوان در قالب يك »طرح جامع پﮋوهشي« پوشش داد‪ .‬در فرآيند تعيين پيامدها دو موضوع اﺻلي‬
‫مورد نظر است‪:‬‬
‫‪٤٩‬‬
‫‪ ‬تعيين پيامدهاي سطح باﻻ‬
‫‪ ‬محاسبه پيامدهاي توقﻒ فعاليت‬

‫تعيين پيامدهاي سطحباﻻ شامﻞ تعريﻒ يك يا ﭼند پيامدي است كه براي تحليﻞ تابآوري موردنظر نقشي كليدي‬
‫داشتهباشد‪ .‬بهطور مثال ممكن است براي يكي از ذينفعان بهطور مشخص‪ ،‬شاخصهاي »اقتصادي« و »ايمني«‬
‫بهعنوان شاخصهاي كليدي تابآوري موردنظر باشند‪ .‬البته برخي پﮋوهشهاي اساسي و بحثهاي كاربردي در‬
‫زمينه تعريﻒ دقيق ﭼنين فاكتورهايي وجود دارد‪ .‬مهمتر آنكه ﭼون تعريﻒ دقيق پيامدها كامﻼ به اهداف ذينفعان‬
‫مرتبط است‪ ،‬هر ساختار تابآوري كه براي يك ﺻنعت بهخصوص طراحي شود بايﺴتي با مشاركت دستاندركاران‬
‫آن ﺻنعت يا نهادهاي مربطه دولتي انجام پذيرد‪ .‬مطالعات اوليه نمونه )پايلوت( ميتواند به رفع دشواريهاي تعريﻒ‬
‫پيامدها در راستاي برخي ابعاد غيررسمي‪ ،‬كمك كند‪ .‬بهويﮋه اينگونه مطالعات پايلوت ميتوانند باعث ايجاد‬
‫هماهنگيهاي بيشتر براي تعريﻒ دقيق پيامدها شود‪.‬‬

‫محاسبه پيامدهاي توقﻒ )يا كاهش( فعاليت يك زيرساخت مشخص‪ ،‬شامﻞ سطحبندي يا توسعه يك شناخت‬
‫عميق از زيرساختهايي كه توسط سيﺴتم مورد بحث تغذيه ميشوند‪ ،‬است‪ .‬دركنار پيامدهاي سطح باﻻ‪ ،‬بخش‬
‫قابﻞتوجهي از فرآيند بايﺴتي به پيامدهاي اجتماعي بپردازد كه براي اينكار نيازمند همكاري متقابﻞ با كارشناسان‬
‫اين حوزه است‪ .‬در اين مرحله‪ ،‬بايﺴتي سيﺴتم را از منظر پيامدهاي توقﻒ يا كاهش فعاليت زيرساخت و با ايجاد‬
‫متغيرهاي مورد نياز مدلهاي سيﺴتمي تابآوري‪ ،‬تحليﻞ نمود‪ .‬دراين مورد نيز بايﺴتي تحليﻞها با مشاركت‬
‫دستاندركاران ﺻنعتي و دولتي انجام شوند‪.‬‬

‫قطعا وضعيتهايي بوجود خواهندآمد كه نياز به استانداردسازي واحد اندازهگيري پيامد است تا امكان مقايﺴه‬
‫تابآوري دربين ذينفعان مختلﻒ ايجاد شود‪ ،‬مانند تصميمگيريهايي كه در فرآيند قانونگذاري يا تخصيص‬
‫بودجههاي عمومي انجام ميشود‪ .‬درﭼنين موقعيتهايي نياز است كه درتمامي تحليﻞها از يك واحد اندازهگيري‬
‫پيامد استفاده شده و مقادير را نرماليزه كنيم‪ .‬مثﻼ فرض كنيد در يكي از قوانين جمهوري اسﻼمي ايران مقدار‬
‫سطح قابﻞ قبول تابآوري مشخص شدهباشد‪ .‬دراين مثال ﻻزم است كه واحد اندازهگيري پيامد را بهگونهاي انتخاب‬
‫كنيم كه براي مﺴئولين بخشهاي مختلﻒ زيرساختهاي كشور قابﻞ اندازهگيري و محاسبه باشد‪ .‬با درنظر گرفتن‬
‫ظرفيتهاي موجود در هربخش و نوع دادههايي كه آنها ميتوانند گردآوري كنند‪ ،‬بايﺴتي واحد اندازهگيري پيامد‬

‫‪٤٩‬‬
‫‪High-level consequences‬‬

‫‪٥٨‬‬
‫مناسب طراحي شود بهگونهاي كه ساختارهاي ريﺴك و حفاظت دارايي را تكميﻞ كند و نهاينكه جايگزين آنها‬
‫بشود‪.‬‬

‫درگيرشﺪن ذينفعﺎن در ﺗحليل ﺗﺎبآوري‬

‫اولين گام مهم در استفاده از شاخصهاي تابآوري براي بهبود زيرساخت انرژي در سطح ملي اين است كه آن را‬
‫در ادبيات و فرهنﮓ ﺻنعت بگنجانيم‪ .‬اين موضوع به يك فرآيند برنامهريزي شده و هماهنﮓ نياز خواهدداشت كه‬
‫توجه دارد كه اين شاخصها نهايتا ﭼگونه و توسط ﭼهكﺴاني مورد استفاده قرار خواهد گرفت؟ با اين رويكرد بايد‬
‫درنظر داشت كه ساختار شاخص تابآوري نيازهاي طرفهاي متعددي را تامين ميكند‪ ،‬و لذا شاخههاي متعددي‬
‫از گفتمان مورد نياز خواهدبود تا بتوان گﺴترده كامﻞ پتانيﺴﻞهاي استفاده آنرا پوشش داد‪ .‬احتماﻻ ضروري است‬
‫برروي اين نكته تاكيد شود كه شاخصهاي تابآوري خودشان الزامي در تغيير جريان كاري نخواهندداشت اما‬
‫بجاي آن‪ ،‬ساختارهاي موجود مديريت هزينه‪-‬فايده و مديريت ريﺴك را تقويت ميكنند‪.‬‬

‫وقتي كه گفتمان شاخصهاي تابآوري رواج يافته و نهايتا به بخشي از ادبيات ﺻنعت انرژي كشور تبديﻞ شود‪،‬‬
‫بايﺴتي تمركز فعاليتها را به سمت ﭼگونگي اجرائي كردن تحليﻞ تابآوري و فرآيندهاي بهسازي معطوف كرد‪.‬‬
‫منفعت فرآيند تحليﻞ و بهسازي تابآوري اين است كه يك راهنما براي اندازهگيري تابآوري ارائه ميكند‪ ،‬اما‬
‫اجازه انعطافپذيري به جوامع و گروههاي مختلﻒ ميدهد تا پيامدها و تهديدات متناسب با وضعيت خودشان را‬
‫تعيين كنند‪.‬‬

‫‪٥٩‬‬
 ‫فصل شﺸﻢ‬

‫خﻼصه و نتيﺠهگيري‬

‫‪٦٠‬‬
 ‫فصل ششم‪ :‬خﻼصه و نتيﺠهگيري‬
‫دراين كتاب‪ ،‬يك ساختار براي شاخصهاي تابآوري زيرساختهاي انرژي ايجاد شد‪ .‬شايد بتوان گفت كه مهمترين‬
‫تفاوتهاي اين ساختار مفهومي با رويكرد سنتي شامﻞ نگرش سيﺴتمي و تمركز بر پيامدهاي جامعه است‪ .‬دراين‬
‫فصﻞ ضمن اشاره به برخي ويﮋگيهاي اﺻلي ساختار مفهومي تابآوري‪ ،‬نيازهاي تحقيق و توسعه آنرا بهطور‬
‫خﻼﺻه مرور ميكنيم‪.‬‬

‫جﺎمعه در برابر دارايي‬

‫دراين ساختار مفهومي اساسا پيامدهاي بهوجود آمده در سطح جامعه و در بين مردم و اعضاي اجتماع انﺴاني را‬
‫مورد توجه قرار ميدهيم‪ .‬به همين دليﻞ است كه شاخصهاي تابآوري شامﻞ مقاديري مانند تعداد جمعيت تحت‬
‫تاثير خاموشي برق‪ ،‬ميزان مصرف بنزين در سطح جامعه‪ ،‬تعداد ساعات كاركرد كاركنان حوزه ﺻنعت‪ ... ،‬مورد‬
‫استفاده قرار ميگيرند‪ .‬اين درحاليﺴت كه در نگرش سنتي‪ ،‬تمركز اﺻلي بر ارزش داراييها قرار دارد‪ .‬در نگرش‬
‫جديد از خود ميپرسيم كه خرابي »دارايي مورد مطالعه« ﭼهتاثيري بر تامين برق‪ ،‬سوخت يا گاز در سطح شهرها‬
‫و بين مردم كشور دارد؟ درحاليكه در نگرش سنتي از خود ميپرسيديم كه »ارزش ريالي و فرآيندي« اين دارايي‬
‫ﭼقدر است؟ و حتي اگر درنظر داشتيم كه تاثير آنرا بر تامين انرژي جامعه برآورد كنيم‪ ،‬ابزارهاي موردنياز را‬
‫دراختيار نداشتيم‪ .‬ﭼراكه با مطالعه يك نيروگاه‪ ،‬پاﻻيشگاه‪ ،‬ايﺴتگاه تقويت فشار‪ ... ،‬نميتوان در مورد تامين انرژي‬
‫جامعه اظهارنظر نمود‪.‬‬

‫سيستم در برابر عنصر‬

‫در اين ساختار مفهومي اساسا مفهوم تابآوري را براي يك سيﺴتم تعريﻒ ميكنيم درحاليكه در نگرش سنتي‪،‬‬
‫تمركز اﺻلي برروي عناﺻر سيﺴتم است‪ .‬بهطور مثال‪ ،‬درنگرش سنتي براي شبكه برق كشور‪ ،‬ابتدا كليه عناﺻر‬
‫شبكه را برمبناي شاخصهاي معيني اولويتبندي ميكنيم‪ .‬بهاين بخش از مطالعات يك سيﺴتم اﺻطﻼحا »سطح‪-‬‬
‫بندي مراكز ثقﻞ دستگاهي« گفته ميشود‪ .‬دراين مرحله وزارت نيرو موظﻒ ميشود كه بااستفاده ازيك دستورالعمﻞ‬
‫و ماتريس امتيازدهي‪ ،‬كليه مراكز ثقﻞ شبكه برق كشور را در يكي از ‪ ٥‬سطح ويﮋه‪ ،‬حياتي‪ ،‬حﺴاس‪ ،‬مهم و قابﻞدفاع‬
‫اولويتبندي كند‪ .‬اين مراكز ثقﻞ عبارتند از مراكز ديﺴپاﭼينﮓ‪ ،‬نيروگاهها‪ ،‬خطوط و پﺴتهاي انتقال‪ ،‬خطوط و‬
‫پﺴتهاي فوقتوزيع‪ ،‬شركتهاي برق منطقهاي‪ ،‬شركتهاي توزيع برق استاني كه بهطور معمول نيز سطح اهميت‬
‫آنها بههمين ترتيبي كه نوشته شدهاست‪ ،‬تبيين ميشود‪ .‬سپس برمبناي اين سطحبندي درباره ميزان هزينه و‬
‫سطح مطالعات پدافندغيرعامﻞ و مديريت بحران مراكز ثقﻞ تصميمگيري ميشود‪ .‬اما نگرش جديد‪ ،‬اساسا مفهوم‬
‫تابآوري شبكه برق كشور را به عنوان يك مجموعه يكپارﭼه مورد توجه قرار ميدهد‪ .‬طبيعتا اگر سطحبندي‬
‫نگرش سنتي بهدرستي انجام گرفتهباشد‪ ،‬بايﺴتي انتظار داشتهباشيم كه هزينههاي تخصيص يافته به عناﺻر داراي‬
‫اولويت باﻻتر‪ ،‬بيشتر شود اما اين موضوعي نيﺴت كه لزوما درهمه شرايط ﺻادق باشد‪ .‬يك نكته بﺴيار اساسي در‬

‫‪٦١‬‬
‫تقابﻞ بين اين دو رويكرد اين است كه در نگرش سنتي‪ ،‬شركتهاي توزيع برق استاني )كه در انتهاي شبكه برق‬
‫قرار دارند( داراي سطح اولويت بﺴيار پائينتري نﺴبت به نيروگاهها و پﺴتهاي انتقال هﺴتند و لذا در مطالعات‬
‫ﭼند سال اخير در شركت توانير‪ ،‬توجه ﭼنداني به اين داراييها نشدهاست‪ .‬همين مﺴئله در رابطه با مراكز پخش‬
‫فرآوردههاي نفتي )در سيﺴتم نفت كشور( و شركتهاي گاز استاني )در سيﺴتم گاز كشور( وجود دارد‪ .‬اين‬
‫درحاليﺴت كه در نگرش جديد اساسا بايﺴتي كار مطالعه آثار اجتماعي خاموشي برق را از شركتهاي توزيع برق‬
‫استاني آغاز نمود‪) .‬به مثال كاربردي در فصﻞ ‪ ٤‬مراجعه نمائيد‪(.‬‬

‫بهرهبرداري در برابر طراحي‬

‫در نگرش سنتي‪ ،‬پس از طراحي راهكارهاي ايمنسازي و كاهش ريﺴك يك نيروگاه‪ ،‬پاﻻيشگاه‪ ،‬مركز ديﺴپاﭼينﮓ‪،‬‬
‫‪ ...‬كار مطالعاتي به پايان ميرسد‪ .‬اما در نگرش جديد بهموازات راهكارهاي ايمنسازي كه در طراحي و ساخت‬
‫پاﻻيشگاه منظور ميشود‪ ،‬اساسا براي طراحي يك سيﺴتم تابآور ضروري است كه ابزار بهرهبرداري و عمليات‬
‫تابآور را پيشبيني كرده و دستورالعمﻞهاي عملياتي براي بهكارگيري روشهاي تابآورتر را نيز تدوين نمائيم‪.‬‬
‫اين مفهوم عمليات تابآور براي تمامي عناﺻر سيﺴتم و بهطوركلي براي يك سيﺴتم يكپارﭼه‪ ،‬طراحي و پيشبيني‬
‫ميشود‪ ،‬بهطوريكه كليه عناﺻر باﻻدستي‪ ،‬پائيندستي و مديريتي سيﺴتمها بهﺻورت كامﻼ هماهنﮓ و براي‬
‫دستيابي به يك هدف واحد )در حوزه تابآوري( مورد بهرهبرداري قرار ميگيرند‪.‬‬

‫ويﮋگيهاي شاخص تابآوري‬

‫دراين كتاب‪ ،‬يك فرآيند تحليﻞ تابآوري ايجاد شد كه نحوه استفاده از شاخصهاي تابآوري را توضيح ميدهد‪.‬‬
‫اين فرآيند تحليلي آنقدر انعطاف دارد كه براي ذينفعان مختلﻒ در زيرساختهاي مختلﻒ قابﻞ استفاده باشد‪ .‬اين‬
‫اهداف ذينفعان است كه شاخصهاي مورد بحث در تحليﻞهاي اين فرآيند را تعريﻒ ميكند‪ .‬شاخصهاي تابآوري‬
‫كه با اين روش تعريﻒ و اندازهگيري ميشوند‪ ،‬ويﮋگيهاي منحصر بفردي دارند كه برخي از مهمترين آنها در ذيﻞ‬
‫يادآوري شدهاست‪:‬‬

‫‪ ‬شاخصهاي تابآوري انرژي‪ ،‬پيامدهاي مورد انتظار در حوادثي كه احتمال اندك اما پيامدهاي زياد دارند‬
‫را كمّيسازي و اندازهگيري ميكنند‪ .‬پيامدها بر روي وضعيت رفاه اجتماعي تحت تاثير خرابيهاي سيﺴتم‬
‫متمركز هﺴتند‪.‬‬
‫‪ ‬شاخصهاي تابآوري جزء ويﮋگيهاي يك سيﺴتم نيﺴتند اما برروي بازدهي سيﺴتم پايهگذاري شدهاند‪.‬‬
‫‪ ‬شاخصهاي تابآوري درآميخته با عدمقطعيتهاي ناشي از محدوديت اطﻼعات در مورد سيﺴتم و‬
‫تهديدات آن هﺴتند‪.‬‬

‫‪٦٢‬‬
‫‪ ‬شاخصهاي تابآوري بازدهي را برمبناي عدمقطعيت اندازهگيري ميكنند و بينشهايي به درون مديريت‬
‫ريﺴك و فرآيندهاي هزينه‪-‬فايده براي برنامهريزي‪ ،‬عمليات و سياستگذاري ارائه ميدهند‪.‬‬

‫نهادينهسازي مفهوم تابآوري‬

‫اولين گام در نهادينهسازي »ساختار تابآوري« ايجاد گفتمان و ادبيات موضوع در سطح مديران‪ ،‬برنامهريزان و‬
‫بهرهبردارن زيرساختهاي انرژي است‪ .‬در اين رويكرد جديد‪ ،‬هريك از عناﺻر سيﺴتم جايگاه ويﮋهاي در ايجاد‬
‫تابآوري بهتر دارند و بايد نقش خود را در عين يكپارﭼگي سيﺴتم انرژي‪ ،‬درنظر داشته باشند‪.‬‬

‫همكاري نزديك و مشاركت ﺻنعت و ذينفعان براي تعريﻒ تصميماتي كه درآنها از اين شاخصهاي تابآوري‬
‫استفاده ميشود‪ ،‬واحدهاي اندازهگيري پيامدها‪ ،‬گزينش تهديدات و كمّيسازي عدمقطعيتها‪ ،‬ضروري است‪.‬‬

‫تحقيقات ضروري براي اين بحث عبارتند از‪:‬‬

‫‪ ‬كمّيسازي پيامدهاي ناشي از رفتارهاي انﺴاني‪-‬اجتماعي برپايه كاهش بازدهي سيﺴتم در اثر خرابيهايي‬
‫‪٥٠‬‬
‫كه ايجاد شدهاست‪ .‬زمينههاي اﺻلي براي سرمايهگذاري تحقيق و توسعه شامﻞ كمّيسازي ﭼندفصلي‬
‫عدمقطعيتها‪ ،‬مدلسازي و شبيهسازي خرابيها‪ ،‬بازيابي و بازسازي‪ ،‬ارتباطات ريﺴك و الگوريتمهاي‬
‫تطبيقي بهرهبرداري از سيﺴتم‪.‬‬
‫‪ ‬طراحي و راهاندازي يك كتابخانه از نمادهاي بازدهي و رويههاي توﺻيه شده براي تبديﻞ اين خروجيهاي‬
‫سيﺴتم به مقادير پيامدهاي رايج ازجمله خطوط اﺻلي و ضروري تحقيقات در سطح ملي و توسعهاي‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬قابﻞ دسترسي بودن دادهها‪ ،‬بايﺴتي يك بحث اﺻلي در مراحﻞ ابتدايي گزينش اين رويهها باشد‪ .‬درنتيجه‬
‫بخشي از تﻼشها بايﺴتي در جهت گردآوري دادهها و تبيين بهترين شيوههاي مربوطه باشد‪.‬‬

‫راهاندازي و توسعه يك مطالعه موردي نمونه )پايلوت( در هريك از زيرساختهاي انرژي بامشاركت ذينفعان ﺻنعت‬
‫و دولت‪ ،‬ميتواند تاثير بهسزايي در رفع موانع و ابهامات اوليه ايفاء نمايد‪ .‬هرﭼند كه براي دسترسي به يك ساختار‬
‫جامع و بومي اجراي يك »طرح جامع تحقيق و توسعه تابآوري« براي هريك از زيرساختهاي انرژي كشور‬
‫ضروري است‪.‬‬

‫‪٥٠‬‬
‫‪Multi-category‬‬

‫‪٦٣‬‬
‫منابﻊ‬

‫‪٦٤‬‬
 ‫منﺎبع‬
١- Conceptual Framework for Developing Resilience Metrics for the Electricity, Oil, and Gas Sectors
in the United States/ Jean-Paul Watson, Ross Guttromson, Cesar Silva-Monroy, Robert Jeffers,
Katherine Jones, James Ellison, Charles Rath, Jared Gearhart, Dean Jones, Tom Corbet, Charles
Hanley, La Tonya Walker/ Sandia National Laboratories/ September, ٢٠١٥
٢- ASSESSING SOCIAL NEEDS WHEN DESIGNING GRID SOLUTIONS FOR COMMUNITY RESILIENCE/
Sandia National Laboratories/ ٢٠١٨
٣- Col John A. Warden III, "Air Theory for the Twenty-first Century," in Karl P. Magyar, ed.,
Challenge and Response(Maxwell AFB, Ala.: Air University Press, ١٩٩٤)
٤- USAF INTELLIGENCE TARGETING GUIDE/ AIR FORCE PAMPHLET ١٤-٢١٠ / ١٩٩٨
٥- Joint Tactics, Techniques, and Procedures (JTTP) for Joint Targeting/ USAF/ ٢٠٠٧
٦- Critical Infrastructure Interdependency Modeling: A Survey of U.S. and International Research/
P. Pederson , D. Dudenhoeffer, S. Hartley, M. Permann/ August ٢٠٠٦/ Idaho National Laboratory
The INL is a U.S. Department of Energy National Laboratory/
٧- POLITICAL, MILITARY, ECONOMIC, SOCIAL, INFRASTRUCTURE, INFORMATION (PMESII) EFFECTS
FORECASTING FOR COURSE OF ACTION (COA) EVALUATION/ AIR FORCE RESEARCH
LABORATORY/ June ٢٠٠٩
٨- Explaining and Analyzing the Concept of «Resiliency» and its Indicators and Frame works in
Natural Disasters/ M. Rezaie, M. Saraie ,A. Bastaminia/ ١٣٩٥
٩- Measuring the Resilience of Energy Distribution Systems/ H. H. Willis and K. Loa/ RAND Justice,
Infrastructure and Environment/٢٠١٤
١٣٩٣ /‫ انتشارات راه كمال‬/‫ سيدمحمد حﺴيني يگانه‬/«‫ ژن دفاع »مباني پدافند غير عامﻞ در ﺻنعت‬-١٠
‫ همايش سرا سري پدافند غيرعامﻞ در‬/«‫ مقاله » ضرورت ا ستفاده از ظرفيتهاي مردمي در ا ستتار نوين‬-١١
.١٣٩٢ /‫ سيد محمد حﺴيني يگانه‬/‫ اختفاء و فريب‬،‫علوم و مهندسي با تأكيد بر استتار‬
‫ قرارگاه ســازندگي خاتم‬/‫ ســيد محمد حﺴــيني يگانه‬/‫ مباني محاســبات ايمني در برابر تهاجم هوايي‬-١٢
.١٣٩١ /(‫اﻻنبياء)ص‬
.١٣٩١ /‫ انتشارات كلك زرين‬/‫ سيد محمد حﺴيني يگانه‬/(‫ پدافند غيرعامﻞ و مردم )مباني دفاع مردمي‬-١٣

٦٥