िेपालको्‌सामाजिक्‌अवस्था, प्रथा, परम्परा, मूल्य्‌मान्यता, धमु, िातिानत, भार्ाभार्ी, संस्कृनत, कला,

साहहत्य, संगीत, सांस्कृनतक्‌सम्पदा

प्रथा

➢ मनिसले स्वेच्छाले प्राचीि समय दे खी निरन्तर रुपमा अिश

ु रण र मान्यता प्रदाि गदै आएका सामाजिक मल्
ू य, मान्यता र
व्यवहारहरु,
(क) सती प्रथा
• लोग्िे मरे पनछ चचता सँगै श्रीमतीले पनि प्राण त्याग गिुपिे प्रथालाई सतौँ प्रथा भनिन्छ ।
• पनतको मत्ृ य पश्चात्‌ पत्िीलाई ववभभन्ि लाञ्छिा लाग्िे डरले यस्तो कुरीनत अंगाभलएको,
• यो प्रथा प्राचचि कालदे खी िै िेपाल र भारतमा प्रचभलत चथयो।
• भारतमा लडाँईका क्रममा माररएका सैनिकहरुका श्रीमती कम उमेरक्रो हुिे अन्यत्र वववाह ,यौि सम्बैन्ध तथा ववववध
सामाजिक समस्या आउिे डरले उिीहरुलाई पनतको लाशसँगै िल्ि पिे चलि चलेको।
• यो प्रथा रोक्िे-प्रयासहरुमा रािा मािदे वकी आमा सती ििाि तथा मल्‌की ऐि १९१० को सुधारः १६ बर्ु मुनिकी
दासी एवं िोकर महहला र ५ बर्ु भन्दा कम उमेरका छोराछोरी हिे महहला लाई सती िाि्‌ िपिे ।
• वीरशमशेरको पालमा सरकारको अिमतीमा मात्र सती िीि पाइिे नियमलाई भलि सककन्छ
• सती प्रथाको ववचधवत अन्त्य वव.सं. १९७७ अर्ाढ १५ मा चन्रशमशेर द्वारा भयो ।
(ख) छाउपडी प्रथा
➢ सदरु पजश्चमका केही जिल्लामा महहिावारी भएका महहलाहरुलाई घरबाट केही टाढा गौठमा राखे गररन्छ िसलाई छाउपडी प्रथा
भनिन्छ ।
➢ यस्ता छाउपडी बस्िे महहलाहरुले आँगि टे क्ि: िहिे, दध
ु दहह खाि िहिे, पढ्ि लेख िहिे िस्ता बन्धि तोककएका छि्‌ ।
➢ महहिावारी तथा सत्केरी अवस्थालाई अशभ मानि महहलालाई अध्यारो गोठमा राखखिे हँदा आमा तथा भशशको स्वास््य अवश्था
खतारामा पिे, बलात्कारको भशकार हुिुपिे तथा सामान्य िैववक प्रकक्रयालाई अन्धववश्वासी दृजटटले हेदाु न्यूितम मािववयता
माचथ्‌प्रश्िचचन्ह लागेको पाइन्छ ।
➢ बबभभन्ि समूह संघ संस्थाहरुले यस प्रथाको ववरोध स्वरुप ििचेतिोमुलक कायुक्रम गरे तापनि यो अझैसम्म प्रचलिमा रही
आएको,
(ग) दास प्रथा
o मािेभसलाई वस्तुभाउको िस्तै मूल्य तोकक ककन्िँबेच गरी, दास रुपमा राख्ने प्रथालाई दास प्रथा भनिन्छ ।
o यो प्रथा प्राचचि तथा मध्यकालमा ववश्वका अचधकांश मुलुकमा व्याप्त चथयो।दास प्रथाको उन्मुलिको क्रममा िै अब्रहम
भलंकिको हत्या भएको चथयो ।
o िँग बहादरु ले वव.सं. १९१० को मल
ु क
ु ी ऐि मार्ुत १६ बर्ु भन्दा कम उमेरकालाई-दास दासी राख िपाउिे, बबक्री गिु
िपाउिे तथा ियाँ ठाउँ मा दास गएमा पुराँन्िै ठाउँ मा कर्ताु हुि बाध्य बिाउि िपाउिे िस्ता सुधार 'गरै भिे कािुिी
रुपमा बब.सं.१९८१ बैसाख १ गते चन्रशमशेरले दासप्रथाको उिमुलि(घोर्ेणा १९८० मंभसर १४ गते) गरे।
o दास प्रथा उन्मुलि गदाु: कुल ििसंख्या ५५,७३,७८८ िम्मा दास दासीको संख्या : ५९,५७३। क्षनतपत
ु ी नतरेर मुक्त
गररएका दास दाभसहरुः५१,७८३। माभलकको संख्या १५,७१९ माभलकलाई हदएको क्षनतपुनतुः३६ लाख ७० हिार रुपैया।
o दासदासी राखिे माभलकलाई राज्यले रकम नतरे र, कनतले उदारपव
ू ुक छोडीहदएर, काही भागेर त कोही आर्ै आफ्िौ रकम
नतरे र मुक्त भएका
o बारा जिल्लाको अम्‌लेखगाञ्िमा उिीहरुको लाचग स्थायी बसोबास स्थाि तोककएको,
घ) कमैया प्रथा
▪ मध्य तथा सुदरु पजश्चमका केही जिल्लामा खासगरर रािा थारु तथा डगौरा थारु समुदायका साहु महाििबाट ऋण
र्ुकाउि िसक्दा सम्म साहुकहाँ बभस निशल्ु क काम गिे र व्याि भमिाह गिे प्रथालाई कमैया प्रथा भनिन्छ।
 ▪ यस्तो कमैया बस्िेको ऋण अरुले िै नतरीहदएमा सो कमैया उसकै हुिे परम्परा रहेको छ ।
▪ बब.सं. २०५७ साउि २ गते कमैया मुजक्तको घोर्णा भ्रइसकेता पनि ठोस कायुक्रमको अभावमा कमैयाहरुको समस्या
समाधाि हुि सकेको छै ि ।
(ङ)घोडाभेडा प्रथा
✓ कणाुली प्रदे शको मुगु जिल्लामा प्रचभलत यो प्रथामा लेिदे ि िारी, कटवपट, अंशबण्डा, िारी मद्
ृ दा आहद सम्बन्धमा झगडा
वा वववादमा स्थािीय भर भलादमी ठालहरुले दृवै पक्षलाई िुटाइ झगडा भमलाउिे र झगडा भमलाएबापत
मध्यस्थकताुलाई भैडा काटे र खुवाउिु पिे तथा घोडा चढाएर पठाउि्‌पिे प्रथालाई घोडा-भेडा प्रथा भनिन्छ ।
✓ यो प्रथाले त्याहाका गररबमाचथ ठुलो, अन्याय र अचथुक शोर्ण गरे को छ ।
(च) दे उकी प्रथा
✓ दे उकी प्रथा खासगरी िेपालको सुदरु पजश्चमको सेती र महाकाली अञ्चलमा चलेको प्रथा हो ।
✓ कररब ३०० बर्ै पहहले चलेको यो प्रथाको केन्र बैतडी जिल्लको मेिौली दे वीको मजन्दर रहेको छ । कसैलाई महारोग
लागेमा, छोरा िभएमा, मुद्दा जित्िे भाकाल गिु, आफ्िो मिोकामिा पुर ा गिु आफ्िो छोरी दे वीलाई चढाउिे प्रथा हो ।

✓ दे उकीहरुको जिववकोपािुिको स्रोत मजन्दरमा चढाएको भेटी तया सामाग्री हो तर यसले मात्र िीवि धान्ि िसक्दा
दे उकीहरु दे हब्यापार गिु पनि बाध्य भएका छि्‌ ।
(छ) झुमा/ढाचा प्रथा
❖ यो प्रधा िेपालको उत्तरी भागमा बसोबास गिे शेपाु, लामा, लोबा आहद बौद्ध धमाुलम्बी समुदायमा केही कुमारी
केटीहरुलाई बौद्ध गुम्बाको सेवा गिु चढाउिे प्रथा हो।
❖ तीिवटी छोरी भएमा माईली छोरीलाई झमा (बौद्ध कन्या)र तीि वटा छोरा भएमा माइलो छोरालाई ढावा (लामा)
बिाएर बौद्ध गम्
ु बाको सेवा गिु चढाइन्छ भिे कोहह स्वच्छाले झमा बन्दछि।
❖ गुम्बामा रहेका झुमा र लामा बबच अबैध यौि सम्बन्ध भै िन्मेको सन्ताि लामा वा झुमाका रुपमा त्यही गुम्बामा
रहिे प्रचलि छ।
❖ वैवाहहक िीविबाट पीडडत, एक्लो िीविबाट ववरक्त भएकाहरू पनि झुमा बन्िे गदुछि्‌ ।
(ज) डोलाजी प्रथा
✓ मध्यकालमा प्रचभलत बबवाहको एउटा प्रथा मध्ये एक यो प्रथा द्लाहा िै दल
ु हहको घरमा गइ बस्िे, दल
ु हीको गोत्रमा
दल
ु ाहाको गोत्र पररवतुि हिे पाररवारीक सदस्य बिी अंभशयार समेत हिे प्रचलि रहे को छ।
✓ सन्तािमा छोरा िभइ छोरी मात्र भएको अवस्थामा डोलािी भलिे गररन््यो ।
✓ िि
ु िेपाल उपत्यका र कणाुली खस मल्ल राज्यमा प्रचभलत चथयो ।
(झ) डंगुवा प्रथा
✓ आफ्िो लोग्िे परलोक भएकी ववधवा महहलाले िाता िपिे परपुरुर्लाई लोग्िे िस्तै घरमा राख्न पाउिे प्रथालाई
डंगुवा प्रथा भनिन्छ।
✓ रािवंशी समदायमा प्रचभलत यो प्रथामा डंगुवा बस्िे पुरुर्लाई अरु वववाहहत पुरुर्ले राती घुम्टो ओडाएर ववधवा
िारीको घरमा भभत्र्याउँ छि्‌ ।
✓ यस्तो डंगव
ृ ा बस्िे परुर्हरु या त ववदरु (राणो) हन्छि्‌ या आचथुक रुपमा कमिोर हन्छि्‌ ।
✓ डंगुवा बसेका पुरुर् र महहला पनत पजत्िको सम्बन्धमा रहेता पनि उक्त पुरुर्को दिाु समािमा अन्य पुरुर्भन्दा
तल मानिन्छ ।
(ञ) सैरली प्रथा
➢ खासगरी मध्यपजश्चमाञ्चल ववकास क्षेत्रका सखेत सल्याि जिल्लमा युवकहरुले युवनतहरुलाई निमन्त्रणा गिे र
यव
ु तीहरु बोलाएको ठाउँ मा घम्
ु ि वा सयर गिु िािे प्रथालाई सैरली प्रथा भनिन्छ ।
(ट) झारा प्रथा
❖ राज्य, भूभमपनत तथा सरकारी कमुचारीहरुले पाररश्रभमक िै िभलई भलिे सेवा वा काम हो ।
❖ प्राचचि कालदे खी िै प्रचलिमा आएको यस प्रथाले मध्यकाल र आधुनिक कालमा समेत व्यापकता भलएको दे खखन्छ
।
❖ व्यजक्तगत कामको लाचग भलईिे र सरकारी कामका लागी भलईिे गरी झारा प्रथा दई ककभसमको रहेको छ।
❖ प्रिातन्त्र स्थापिा पश्चात यो प्रथा लोप हुँदै गएता पनि िेपालका ग्रभमण क्षेत्रमा यो प्रथा अझैपनि कायमै छ।
(ठ) खुल्ला प्रथा
➢ वववाह िभएका यवतीहरु प्रत्येक वर्ु पौर् १५ दे खी चैत्र १५ सम्म आर्ूलाई चाहहिे खाचान्ि र लताकपडा भलएर
िजिकैको िंगलमा गइ एकान्त िीवि बबताउिे प्रथालाई खल्ला प्रथा भनिन्छ ।
➢ यो प्रथा ववशेर् गरर डोल्पा जिल्लामा प्रचभलत रहेको छ ।
(ड) ततजाा प्रथा
➢ किै ठाउँ को एनत बाली उठाइ खाि्‌ भनि हदइएको अचधकारपत्रलाई नतिाु भनिन्छ ।
➢ राज्यको भसपाही तथा हाककमलाई तलबको रुपमा हरे क बर्ु नतिाु हदिे राणाकाभलि यस प्रथालाई नतिाु प्रथा
भनिन्छ ।
➢ िुद्ध शमशेरको पालामा प्रचलिमा रहेको यो प्रथा मा श्रावण संक्राजन्त र श्रीपञ्चमीका हदि क्रमशः हहउँ दै र वर्े
बाभलका लागी असि बिारमा अहहलेको स्टक एक्सचेन्ि िस्तै बबक्री िे गदु्यो।
(ढ) बेठी प्रथााः पूवी पहाडमा रोपाइको क्रममा बािागािा बिाउदै रमाइलो गिे प्रथालाई बेठ ी प्रथा भनिन्छ ।
(ण) बालीघरे / खलो प्रथाः ग्रामीण क्षेत्रका काम गरे वापत्‌ दभलत समुदायले ज्यालाका रूपमा िगद िहदई वावर्ुक रूपमा
एकमुटट ज्यालाका रूपमा अिाि हदिे प्रथालाई बालीघरे प्रथा भनिन्छ ।
(त) कटुवाल प्रथाः
• गाउँ घरमा ववकास निमाुणका काम गदाु, विको घाँस, दाउरा र्डािी गदाु, भोिभतेर गदाु, वववाह ब्रतबन्ध आहद कायु
गदाु सबैले सुन्िे अग्लो स्थािमा गएर चचच्चाएर सबैलाई थाहा हदिे कटुवालको पुख्यौली पेशालाई िै कटुवाल प्रथा
भनिन्छ ।
• कटुवाल प्रथा परम्परागत सूचिाको माध्यम चथयो ।
• सूचिा हदएवापत प्रत्येक घरबाट एकदई
ु पाथी अन्ि उठाएर कटुवालहरूले िीववका चलाउिे गदुथे ।
• हाल सञ्चारका आधुनिक माध्यमहरुका कारण कटुवाल प्रथाको औचचत्य सककएको छ ।:
(थ) हभलया प्रथा
✓ ऋण भलए वापत वर्ौं साहुको हलो िोत्िे प्रथा िै मूलतः हभलया प्रथा हो ।
✓ हभलया प्रथा अन्त्यको घोर्णाः वव.सं. २०६५ भार २१ गते
✓ शाजन्त तथा पूिः निमाुण मन्त्रालयका अिुसार हभलया पररवारको संख्या १९ हिार ५९ रहेको
✓ अमाली प्रथाको अन्त्य: वव. सं. १९६८
 ✓ कमलरी मुक्त घार्णाः वव.स. २०७० असार १३
परम्परा
समािमा लामो समयदे खी अभ्यासमा रहेको प्रचलिलाई परम्परा भनिन्छ । िस्तैः
• मध्य तथा सुदरु पजश्चमाञ्चलमा मस्टो परम्परा,
• अवधी समािमा व्रत तथा उपवासको परम्परा
• आठपहररया राईको मागाुपूिा (वर्ुमा ३ पटक: चेत्र/बेच्याङ च्दो/ असोि र कानतुक/मंभसर)
• गुरुङ समुदायको रोधी
• थारु समुदायको माघी पवु
• िेपाली समाि कस्तो प्रकृनतको समाि हो ? बहुलवादी समाि
• बबहािदे खी सुयाुस्तसम्म खािा िखािु तथा लोग्िे झारीररक सम्बन्ध व्रतभर िराख्नुलाई मुजस्लम धमुमा --रोिाब्रत
• िेपालको साँस्कृनतक परम्परा के मा आधाररत छ?-घमु
• िेपालको सांस्कृनतक परम्पराको मौभलक ववशेर्ताको रुपमा कको पूिालाई भलइन्छ ?-- प्रकृनतको पुिा
• हहन्द ु धमु परम्परामा कनत प्रकारका वववाह पद्धनत रहे को छ?-८
सांस्कृततक सम्पदा
✓ परम्परागत मान्यता एवं रहिसहि, धमु तथा धाभमुक ग्रन्थहरू स्मारक, अभभलेख एवं भशलापत्र
✓ सांस्कृनतक सम्पदालाई भौनतक(मजन्दर, पाटीपौवा, बािागािा ङाडी) र अभौनतक (चाडपवु, संचगत आहद) रुपमा
ववभािि गिु सककन्छ।
✓ ऐनतहाभसक, पुराताजत्वक, सांस्कृनतक तथा कलात्मक वस्तुको्‌१०० वर्ु पुगेपनछ सांस्कृनतक सम्पदा मानिन्छ ।
✓ ववश्व सम्पदा सचू चमा सच
ू ीकृत सम्पदालाई तीि भागमा गिु सककन्छः सांस्कृनतक; प्राकृनतक र भमचश्रत
✓ ववश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत िेपालका सम्पदाहरु: १० बटा रहेका छि्‌
क्र.स. सम्पदाको िाम समावेश भएको भमनत
1. हिुमािढोका दरवार क्षेत्र
2. पाटि दरवार क्षेत्र
3. भक्तपरु दरवार क्षेत्र
4. पशुपनतिाथ मजन्दर क्षेत्र
5. सि १९७९
स्वयम्भुिाथ क्षेत्र
6. बौद्धिाथ स्तुप क्षेत्र
7. चाँगि
ु ारायण मजन्दर क्षेत्र
8. सगरमाथा रा.नि.
9. चचतवि रा.नि. सि १९८४
10 लुजम्बिी क्षेत्र सि १९९७
भाषा:
➢ भार्ा भन्िालेः अभभव्यजक्तको माध्यम
➢ मािव मािवबीच सम्वेदिमा गिे माध्यम
➢ िेपालको संववधाि(२०७२) मा
धारा ६ राटरभार्ाः िेपालमा बोभलिे सबै मातभ
ृ ार्ाहरु राटरभार्ा हुि।
धारा ७ सरकारी कामकािको भार्ाः
1. दे विागरी भलवपमा लेखखिे िेपाली भार्ा िेपालको सरकारी कामकािको भार्ा हुिेछ।
2. िेपाली भार्ाका अनतररक्त प्रदे शले आफ्िो प्रदे शभभत्र बहुसंख्यक ििताले एक वा एक भन्दा बढी
अन्य राटरभार्ालाई प्रदे श कािूि बमोजिम प्रदे शको सरकारी कामकािको भार्ा निधाुरण गिु सक्िेछ
।
➢ घारा ३२: भार्ा तथा संस्कृनतको हकः प्रत्येक व्यजक्त र समुदायलाई आफ्िो भार्ा प्रयोग र संरक्षण गिे हक
➢ धारा २८७ - भार्ा आयोग सम्बन्धी व्यवस्थाः- १ वर्ुभभत्र गठि, अध्यक्षका अनतररक्त आवश्यक सदस्यहरु,
अवचध ६ वर्ुको तर पुिः नियुक्त हुि िपाउिे
➢ भार्ा आयोगको गठिः भमनत २०७३ भार २३
➢ भार्ा आयोग ऐि,२०७४ को प्रमाखणकरण: भमनत २०७४/०६/३०
➢ िेपाल बाहे क साकु राटरमा िेपाली भार्ाको मान्यता: भारत, बंगलादे श र श्रीलंका
➢ िेपाली भार्ालाई भारतमा संवैधानिक मान्यताः
✓ सि्‌ १९९२ अगस्त २० (वव.सं. २०४९ भार ४) मा संववधािको आठौ अिुसूचीमा
✓ िेपाली, मखणपुर र काङकणी भार्ालाई मान्यता हदइएको
✓ भसजक्कम संग्राम पररर्दबाट लोकसभा सदस्य श्रीमती हदल कुमारी भण्डारी र तत्कालीि गह
ृ मन्त्री एस.बी.
चह्वािको प्रयासमा
भार्ा पररवार भन्िाले- एक आपसमा सम्बन्धत भार्ाहरुको पररवार
भार्ा्‌पररवारलाई्‌४्‌भागमा्‌ववभािि्‌गरे को्‌पाईन्छ।ती्‌निम्ि्‌हुिः

(क) भारोपेली भार्ा पररवार:

✓ भारत र युरोपेलीको भमश्रणबाट भारोपेली भएको,
✓ सबैभन्दा भन्दा ठुलो पररवार,
✓ संसारका प्रभसद्ध भार्ाहरु: हहन्दी, अंग्रिी, उदु,रभसयि, ल्याहटि आहद
✓ िेपालमा सबैभन्दा बढी बोभलिे भार्ाहरु यसै भार्ा पररवार अन्तगुत पदु छि्‌,
✓ िेपालमा बोभलिे भार्ाहरु: िेपाली, मैचथली, थारु, रािवंशी, दरै ,माझी, बोटे आहद।
✓ भारोपेली भार्ा पररवार अन्तगुतका ध्वनिको आधारमा शतम्‌ र केन्तुम गरर दई
ु भागमा ववभािि गररएको
छ।
✓ शतम्‌ अन्तगुत "स" ध्वनि हुिेहरु: संस्कृत, िेपाली, हहन्दी आहद र केन्तुम अन्तगुत क" ध्वनि हुिेहरु
ल्याहटि, ग्रीक आहद ।
(ख) भोटबमेली भार्ा पररवारः
❖ संसारमै भारोपेली पनछ बढी बोभलिे भार्ा पररवार,
❖ यसलाई चीनियाँ नतब्बती भार्ा पररवार पनि भनिन्छ,
 ❖ मंगोल मूलको िानतको भार्ा,
❖ यस अन्तगुत चीि, भारत, िेपाल, बमाु, भुटाि, भभयतिाम, थाईल्याण्ड, बंगलादे श आहद मुलुकमा बोभलन्छि्‌,
❖ यस भार्ा पररवारका बमेली भार्ा(३.२ करोड), नतब्बती भार्ा (80 लाख) मख् ु य भार्ा हुि,
❖ िेपालमा बोभलिे भार्ाहरु: तामाङ्ग, िेवारी,मगर, गुरुङ, भलम्बु, वान्तावा, भोटे , शेपाु, चामभलङ्ग,
सुिुवार,कुलुङ्ग, थकाली आहद।
(ग) रववड भार्ा पररवार
❖ रववड एउटा िानत हो।त्यसले बोल्िे सम्पूणु भार्ाहरुलाई यस अन्तगुत राखखएको छ।
❖ भारतमा बोभलिे ताभमल, तलेगु,कन्िड आहद भार्ाहरु
❖ िेपालमा बोभलिे भार्ा: झाँगड,
❖ उरावहरुले बोल्िे भार्ा झाँगड हो।
घ) आग्िेय भार्ा पररवार
▪ भारतका असाम, गाल कल आग्िेय पररबार अन्तगुत सन्थाल भार्ा बोल्िे िानतको बसोबास रहेको,
▪ िेपालमा बोभलिे भार्ा; वा सतार,
▪ खररया भार्ा(२३८ संख्या)
➢ एकल भार्ा पररवारः कुसुण्ड (२८ ििा)
➢ िेपाली भार्ाको कालखण्डः
❖ प्राचीन काललन अवधि- ११औं दे खी १५ औं शताब्दी सम्मको अवचध (शुरुदे खख वव.सं.१५५५ सम्म)
▪ पहहले अभभलेख --वव.स.१०३८ को रािा दामुपालको समयको अभभलेख
▪ दाश्रो अभभलेख --सङग्राम मल्लको बब.सं. १११४ को अभभलेख
▪ तेश्रो अभभलेख -वव.सं. १३१२ को अशोक मल्लले हुम्ला जिल्लाको रे भलङ गुम्बामा राख्न लगाएको
ताम्रपत्र
❖ मध्यकाभलि अबचध -१६औं दे खी १८ औं शताब्दी सम्मको अवचध (बाइसी चौबबसी राज्यको उदयंदेखी िेपाल
एकककरण पूवु सम्म ) : वव.सं. १५५५ दे खख वव.सं. १९५८ सम्म
• वव.सं. १५५५ मा धमु कमुठ भलखखत वववोश शाहीको अभभलेख
• वव.सं. १७२७ नतरको प्रताप मल्लको अभभलेख
• वव.सं. १७८९ को गोरखाको रािा िरभूपाल शाहको अभभलेख
❖ आधुनिक काल- वव.सं. १९५८ दे खी हालसम्म (गोरखापत्रको प्रकाशि दे खी हालसम्म )
• वव.सं. १९५८ बैशाख २४ मा दे व शमशेरको पालामा गोरखा पत्रको प्रकाशि
• यस अवचधमा आइपुग्दा िेपाली भार्ाको भावर्क उपलजब्ध तथा उन्ियि पकि ि पि दे खखन्छ ।
• साहहजत्यक िेपाली, कािूिी िेपाली, प्राववचधक िेपाली, वैज्ञानिक िेपाली िस्ता भार्ाको मािक रुप तथा
प्रयोिि परक भेदहरुको ववकास भएको पाईन्छ।
➢ िेपाली भार्ाको िििी भार्ा- संस्कृत
➢ िेपाली भार्ाको उदगमस्थल- भसंिा(कणाुली)
➢ सवुप्रथम िेपाली भार्ालाई रािभार्ाको रुपमा प्रयोग गिे - िागराि
➢ कािूिी रुपमा खस भार्ाले िेपालको राटरभार्ाको मान्यता- वव.स. २०१५
➢ अड्डा अदालतहरुमा िेपाली भार्ामा मात्र कामकाि गिुपिे व्यवस्था- वव.सं.२०२१ वैशाख २
➢ सबै सरकारी कायाुलयहरुमा साइिबोड िेपाली भार्ामा राख्ने निणुय-वव.सं २०१८ िेटठ ९
➢ कुि पबत्रकाको प्रकाशिपनछ िेपाली भार्ाको वणु, व्याकरण र शब्द भण्डार पररवतुि हुि थाल्यो ?- गोरखापत्र
➢ िेपाली भार्ाको भार्ा शास्त्रीय अध्ययि गिे पहहलो ववद्धाि- िोि ववस्म
➢ िेपाली भार्ाको व्याकरणमा कलम चलाउिे प्रथम ववदे शी ववद्धािः- िे.एि.एटि
➢ िेपाली भार्ामा व्याकरण लेख्ने पहहलो िेपाली साहहत्यकार -ववरकेन्रशरी अयाुल
➢ भशक्षाप्रेमी िय प्
ृ वीबहादरु भसंहले लेखेको र िेपालमै प्रकाभशत पहहलो व्याकरण: प्राकृत व्याकरण (वव.सं.१९६९)
➢ िेपालमा िै प्रकाभशत िेपाली भार्ाको पहहलो पबत्रका- सूधासागर (वव.सं. १९५५)
➢ िेपाली भार्ाको पहहलो पबत्रका - गोरखा भारत िीवि, बिारसबाट प्रकाभशत
➢ ववश्वमा िेपाली भार्ाको स्थाि - ३६ औ
➢ िेपाली भार्ाले प्रशासनिक भार्ाको स्थाि भलएको -- िेपाल एकककरणदे खी
➢ िेपाली भार्ाको प्रथम वैज्ञानिक शब्दकोर् --टिुरको कृनत “िेपाली भार्ाको तुलिात्मक र्‌ व्युत्पवत्तकरण शब्दकोर्
लाई
➢ दिुवारी भार्ासँग धेरै समािता भएको भार्ाः माझी
➢ रािवंशी भार्ाको अको िामः तािपुररया
➢ भोटबमेली भार्ा पररवार अन्तगुतका भार्ामध्ये िेपालमा सबैभन्दा बढी बोल्िे भार्ा: तामाङ
➢ पुरािा ग्रन्थ तथा भशलालेखहरुमा िेवारी भार्ालाईः िेपाल भार्ा वा स्वदे श भार्ा
➢ मैथली भार्ाको ववकास: डोय राज्य
➢ उरावहरुले बोल्िे भार्ालाई: झाँगड वा धाँगड
➢ मािक भार्ा भन्िाले: भशक्षक्षत समुदाय र रे डडयो तथा टे भलभभििले प्रयोग गिे भार्ा
➢ िेपाली भार्ाको सवुप्राचचि पुस्तक: महाभारत ववराट पवु
➢ आञ्चाभलकता भन्िाले: उपयुक्त भावर्कहरुका अनतररक्त िेपाली भार्ामा दे खखिे स्थािगत भावर्क भभन्िता
केही भाषाका ललपपहरु पव.सं. २०६८-को जनगणना अनुसार (जम्मा १२३)
➢ िेपाली/हहन्दी भार्ाको भलवप -- दे विागरी भलवप िेपालीः 44.6 प्रनतशत
➢ मैथली भार्ा -नतरहुत भलवप मैथलीः 11.7 प्रनतशत
➢ राई भार्ा भलवप -ब्राम्ही भलवप भोिपुर ीः 6.0 प्रनतशत
➢ िेवारी भार्ाको भलवप-- रञ्ििा,ब्राह्ली, प्रचभलत
थारुः 5.8 प्रनतशत
भुजिमोल,पांचुमोल, कुहटला आहद भलवप
तामाङ 5.1 प्रनतशत
➢ भलम्बु भार्ाको भलपी-भसररिङ्गा भलवप
िेवार 3.2 प्रनतशत
➢ उदु भार्ाको भलवप- अरवी भलपी
बजज्िकाः 3 प्रनतशत
➢ भोिपरु ीः कैथी
मगर 3 प्रनतशत
➢ तामाङः तामचचक
डोटे ली 3 प्रनतशत
➢ मगरः- अखा
उदु 2.6 प्रनतशत
 बबभभन्ि भर्ीहरुको मल
ु थलो भार्ागत चलचचत्र सम्बन्धी
जिरे ल भार्ीः दोलखाको जिरी िेपाली भार्ाको पहहलो चलचचत्र: सत्य हररशचन्र
थामी भार्ीः दोलखा र रामेछाप (वव.सं.२००८)
िेपालमा बिेको पहहलो चलचचत्र: आमा (वव.सं. २०२२)
थकाली भार्ीः मुस्ताङको थाकखोला पहहलो रं चगि चलचचत्रःकुमारी
नििी क्षेत्रबाट बिेको चलचचत्रः माइनतघर (वव.सं.२०२३)
शेपाु भार्ीः सोलुखोम्बु
िेवारी भार्ाको पहहलो चलचचत्र: भशलु
मेचे भार्ी: झापाको मेची िदीको आसपासमा
राई भार्ाको पहहलो चलचचत्र साईबुड
हहमालः झापा सुिसरी र मोरङ
➢ सतारः अलाचचकी(भार्ाको्‌भलवपहरु) बब.स. 2068 को ििगणिा अिस
ु ार सवैभन्दा कम बोल्िे
➢ शेपाुः सम्बोट भार्ाहरु

➢ लेप्चाः- रोङ अरवी 8 ििा िागामेसे 10 ििा

स्पेनिस 16 ििा रभसयि 17 ििा
➢ पञ्िावीः गुरुमुखी
कुसुण्डा 28 ििा
➢ िेपालको सबैभन्दा पुरािो भलवपः बाह्री भलपी
हालको राष्ट्रिय गान
सत्य मोहि िीशीको अध्यक्षतामा सभमनत गठि भइँ २०६३ मंभसर १४ मा राजटरय गािको रुपमा “सयौं थुगा
....” ‘छिौट भएको
-रचिाः प्रहदप कुमार राई(व्याकुल माइला)
-संचगत समायोिि: अम्बर गरु
ु ङ(२० ििाको स्वर)
-२०६४ श्रावण १८ गते व्यवस्थावपका संसदबाट सावुिनिक (४६ शब्द र १२८ अक्षर भएको)

धमु
➢ धाभमुक ग्रन्थ र पुिा स्थल
िमा प्रवतुक धाभमुक ग्रन्थ पुिास्थल
हहन्द ु ऋवर्मनु िहरु वेद,उपवेद,परु ाण मजन्दर,मठ,शजक्तवपठ
भशख गुरु िािक गुरुग्रन्थ साहेव गुरुद्धार,िािक मजन्दर
इस्लाम पैगम्बर महम्मद कुराि मजस्िद
ईसाई जिसस क्राईटट बाईबल चचु(चगिाुघर)
बौद्ध गौतम बुद्ध बत्रवपटक ववहार,गम्
ु बा,स्तुप, चैत्य
िैि महाववर िैि बचिामत
ृ अग्िी मजन्दर
यहुदी हिरतमुसा कौवाला भसिागग,अग्िीमजन्दर
बहाई बहा उल्लाह ककतावोअला अकवास लोटस टे म्पल
 ❖ ववभभन्ि िातिातीको ववशेर्ताः
➢ लोग्िे मरे पनि ववधव
ु ा िहुिे—िेवार(िेवार समुदायमा वेल संग ववहे गिे लाई ईही)
➢ ससरु ा मदाु वह
ु ारी समेत ववधव
ु ा हुिे –सतार
➢ आफ्िो आंगिमा बाबरी र्ूलको बोट रोप्िे –सतार
➢ मान्छे मरे कुखरु ाको चल्ला संग गाड्िे चलि-सतार
➢ सोहराय पवु र दशै िाच
➢ बांदर मािे िालमा बेरेर गाड्िे चलि,कर्रन्ते िानत,दई
ु महहिा भन्दा बढी वसोवास िगिे,पैसा छूदा
पाप लागिे,हाडिातामा वववाह गिे,आहदवासी चररत्रको सबैभन्दा परु ािो िानत,मख्
ु य मानिस
मिबहादरु ,सरकारी िाचगर पदलार् बिहे रालु
➢ मंभसर महहिामा मात्र वववाह गिे,पुसमा ककररया गिे,मिेको िाममा चौतारा बिाउिु पिे,वववाह गदाु
टाउको ६ पटक ठोक्याउिे ।
➢ वावु मदाु मासु र आमा मदाु दध
ु बािे- ताङवे
➢ वावु मदाु दहह र आमा मदाु दध
ु वािे -ल्होमी ,श्रीमनत हुदाहुदै अकी श्रीमती ल्याएमा श्रीमािले घर
छाड्िु पिे,छोराछोरी भएमा मात्र वैवाहहक सम्बन्ध भएको मानििे,वववाहमा घ्युको हटका लगाउिे ।
➢ वववाहमा सम्धी सम्धी लडाउिे –कुमाल
➢ छोराको उमेर वववाह योग्य भए िभएको िाँच्ि वुवा छोरालाई लडाउिे –हाय(
ु आर्ुलाई लंका बाट आएको
ठानिन्छ।)
➢ वहुपनत वववाह-डोल्पो (,मानिस मरे पछी लासलाई काटे र चगढ्ढलाई खव
ु ाउिे चलि,ववहे भोिमा भ्याकुर
खािे ,हाडिातामा वववाह गिे )
➢ सटही वववाह- रािी (दाङ)
➢ दल्
ु हा आउिु पुवु गधाको पि
ु ा गिे-वानिया
➢ माहहलाले सम
ृ ािको\ससुराको र पुरुर्ले सम
ृ नत\ सासुको िाम भलिे िहुिे –वञ्िरा
➢ दल्
ु हा दजु ल्हले एक अकोको रगत चाकेर वववाह समपन्ि गिे-बतार
➢ केहट माग्ि िादा दइ
ु वोतल रक्सी,सुपारी,चरु ोट आदी-चधमाल
➢ ववहे वारीमा केटा प ले केहटका आमावुबालाई पैसा हदिे-रािवंशी
➢ ववधवाले मत
ृ को भाइसंग ववहे गिे-ककसाि
 ➢ केहट माग्ि िादा १बोतल रक्सी वङ्गुरको कालो पाठो,१मािा चामल र १दािा सुपारी भलएर िािे-गन्धवु
िन्म संस्कार

❖ िन्मिे ववनतकै एक वर्ुवको मान्िे-शेपाु

❖ िन्मेको वच्चालाइ कुखुराको रगतले पखाल्िे –दिुवार

❖ छोरा िन्मे पोथी ,छोरी िन्मे भाले काटिे- गन्धवु
❖ छोरा िन्मे भाले र छोरी िन्मे पोथी काटिे -दरु ा
❖ आमाले भाले िखाएसम्म माइत िाि िहुिे -सतार
❖ िाइटो झरेपछी सुत्केरी चोखाउिे -चधमाल
❖ ३हदिमा िाँडले चोख्याउिे -लेप्चा
❖ ३-५वर्ुमा मामाले भान्िालाई गाइको दालाले वाधेर उपदे श हदिे -राई
❖ न्याउरी मुसाको वली हदिे -वन्िरा
❖ बच्चा िजन्मिे बबनतकै न्वारि गिे र सत्ु केरीलाई ७ हदिसम्म िछुिे -व्यासी
मत्ृ यु संस्कार
➢ पुर्मा मा ककररया गिे,मिेको िाममा अनिवायु चौतारा बिाउिे, मरे पछी वववाह गिे चलि -
थामी
➢ झ्यालबाट भभता र्ोडी लाश निकालिे,मानिस मरे पनछ लाशलाई कंचििंघा हहमालनतर भशर राखेर
लाश गाडिे -लेप्चा
➢ अवववाहहत मरे गाडिे,वववाहहत मरे िलाउिे,१२हदि िङ केश कटे र काि कृया समाप्त हुिे -
िट
➢ ससरु ा मदाु बह
ु ारी समेत ववधव
ु ा हुिे -सतार
➢ पुरुर्लाइ घोप्टो र महहलालाइ उतािो पारी गाडिे -थारु
➢ बाँदर मािे िालमा लाश राखख गाडिे-राउटे
➢ माछा मािे िाल भभत्र ककररया पुत्री बस्िे-वादी
❖ ववभभन्ि िातिातीको वसोवास स्थल

रािी - दाङ ल्होमी- संखव

ु ासाभा
सुरेल,जिरे ल,थामी - दोलखा आठपहररया -धिकुटा
कुसवाडडया – बाके, छन्त्याल –म्याग्दी
वहदुया
चेपाङ –चचतवि,मकवािपुर, धाहदङ,गोरखा व्यासी –दाचुला
राउटे –सल्याण, सुखेत,िािरकोट,दाङ लेपचा –इलाम
कहार - बाँके मेचे, ककसाि –झापा
चिरा – गोरखा हायु-भसन्धल
ु ी ,रामेछाप
दरु ा - लमिङ
ु कुसन्
ु डा –सख
ु ेत , दै लेख
❖ ववभभन्ि िातिातीको दे वता

गिगाई – महाववर शेपाु – जिङ्ग

दस
ु ाद - सहलेस माखझ -भभमसेि
सतार -ठाकुर मस
ु हर - हदिाभरी
मलाह -दयाल भसंह थारु -देउवागढ
केही िातिातीको ववशेर्ता(चगत लयमा)

छोरीलाई चचउरी हदिे चेपाङको छ वािी
िन्मी सक्दै न्वारि हुन्छ नत हुि व्यासी कक
िािी
मानिस मदाु डोल्पो िानत चगद्द वोलाउिे
मिाङ्गेले तारो हान्िे खेल खेलाउिे
दशै िाच सतारको एउटा िाच छरे
भशररिात चधमालको प्रमुख चाड अरे
भुवरकोदारे मस्टे पि
ु ा झागडको काम
यदव
ु ंशी पनि भन्छि यादवको िाम
मेचे महहलाको भेर् डोखिा हो िाम
सतारको मख्
ु य मानिस माखझहडाम
भसउडी को रुख पुिा गछु ि मेचे िातीहरु
काठको िुत्तालाई पोलो भन्िे गछु ि थारु
ववहे गदाु कुमालको सम्धी लड्छि हे र
चेपाङ्गले ववहे गिे टाउको ठोक्याएर
रामेछापको थामी ववहे मात्र मंभसरमा
वाहृगाउले केटी भगाई माग्िे गछु ि क्षमा
भलम्वुहरुको ईटट देवी ईमासङ हो नि
मेचेहरुको अको िाम होिी बोडो पनि
यातुङ हो मुख्य पवु बाहृगाउले िी को
मरे पछी ववहे गिे चलि थामी िातीको
हुक्काहुक्की रािवंशीले मिाउिे पवु
पोल्दोक पवु मिाउदै जिरे ल गछु ि गवु
पाल्दे ि भन्िे कपडा शेपाुिीको लाि
मान्िि हुि प्रमुख व्यजक्त दिुवार समाि
दल्
ु हीको भोिमा भ्याकुर डोल्पोलाई
प्यारो,राई िानतको वपयािो त बिाउिै
गाहो
 ❖ ववभभन्ि िातीको परु ोहहत
भलम्वु - र्ेदाङवा, शाम्वा चेपाङ - पाँडे
जिरे ल /सरु े ल – िाक्सो िेवार - गुभािु ,दे भािु
सुिुवार –िासो थारु -भराु ,गुरुवा
तमाङ – बोन्पो /लामा छन्त्याल -भान्िा
राई –ङोपा क्षेत्री ,ब्राह्मि – पजण्डत
❖ कसको के ? संग्राहलयहरुः
अिुिको धिु – गाजण्डव लेप्चा – ईलाम
भशवको धिु – वपिाक तमाङ -रसव
ु ा
ववटणक
ु ो धिु - सारङ्ग मर
ु ा ,सैनिक - छाउिी
कणुको धिु - वविय कभमनिटठ - बुटवल
रामचन्रको धिु – अिगव पयाुवरखणय -मुस्ताङ
भभमको धिु –स्पाकचु िियद्
ु द -- रुकुम
ववटणुको शंख – पाञ्चिन्य धाि - धिुर्ा
यचु धजटठरको शंख - अिन्त वविय सपु – झापा
अिुिको शंख -देवदत चेपाङ -चचतवि
हिुमािको गद्दा –लौहस्तम्भ हानतसार - मकवािपुर
भभमको गद्दा – सुपाश्र्च थारु – चचतवि
राविको तरवार - चन्रहांस थारु सांस्कृनतक - ठाकुरद्दार ,बहदुया
िारदको वविा – मदती वन्यिन्तु – हे टौडा
ईिरको सारथी - भावती भलम्बु - ताप्लेिङ
ु
ववभभन्ि धाभमुक व्यजक्तत्व र उिीहरुको ववशेर्ताः
कुरौटे िारदिी ,दवाुसाको ररस ववधा हदिे सरस्वती ,लक्ष्मी धिवाि
कुलरोही ववभभर्णलाई कुलमा िभमस नितीवाि चािक्य ,त काम हिुमाि
गररव छि सुदामा िी, नत दचधची दािी सकुिी िी कपटी छि, दटु ट दश
ु ासि
मोहहत पािु सक्िे कृटण, कुवेर हुि धिी वपङ्गलाको वैश्यावनृ त, कैकेयी स्वाचथुि

एकलव्य गुरुभक्त,सत्य युचधजटठर

कुम्भकणु सुनतरहिे,भजक्त गछु ि भमरा,
 सधै नछठो लेख्न सक्िे गणेश जि को वािी
भचगरथ पररश्रमी ,ििकिी छि ज्ञािी

कसको वाहि के?

महादे व साढे माचथ, ववटणु गरुढमा भसतलाले गधा चढिे ,मयुर कुमार
यमुिालाई कछुवा त , मकर वरुणमा ववरालोलाई पावुतीले विाईि मोटर
वायु मग
ृ ,शनि चगद्द, गंगा गोही माथी
वाघले बोक्छि दग
ु ाु िीलाई , ईन्र चढ्छि हात्ती
केही ल्होसार पवा

भैरव बोक्िे कुकुरले ,यमरािको राँगो शेपाु –ग्यालपो ल्होसार-र्ाल्गुि

कामदेव माछा चढछि, बोको माथी आगो गुरुङ – तमु ल्होसार - पुस

भुडे गणेशिीलाई बोक्िे मुसाको काम तमाङ – सोिाम ल्होसार - माघ

लाटोकोशेरो माथी लक्ष्मी ,बाँदरमाथी राम

केहह िानतका िाच

✓ गुरुङ,मगर –सोरठी,रोदी,टप्पा ,झाम्रे
✓ थारु –बाह्रमासे,िटिहटि,तरवार,लठ्ठी,झुम्रा,कटहरे
✓ िेवार – तयमचा,लाखे, वसन्त,लुभस (तलावलु)
✓ मगर – कौरा, मारुणी , पाङ्दरु े (कौमपा)
✓ गरु
ु ङ – घाटु र पट
ु पट
ु े
✓ तमाङ – सेलो
✓ झागड – कमाुधमाु
✓ मैथभल समुदाय – खझखझया िाच
✓ भलम्वु – धाि ,च्याव्रुङ
✓ राई – चण्डी
✓ कहार – कहरवा

कुि समह
ु मा के पछु
बत्रमधु – घ्यु ,चचिी ,मह
बत्रकुट – सुठा ,मररच, वपप्ला
चार युग – सत्य ,त्रेता, द्धापर ,कल
चार वेद – ऋग,यिुवेद,साम वेद, अथवेद
चार उपवेद – धिुवद
े ,आयुवद
े , गन्धभवेद , स्थापत्य वेद
चार पाउ – दया ,सत्य , शाजन्त , अहहंसा
चार िीनत – साम ,दाम ,दण्ड र भेद
चारधाम -िगिाथ,रामेश्र्वरम ध्दाररका,र बहदुिाथ
िेपालका चार तीथु- बराह क्षेत्र ,रुरु क्षेत्र,मुजक्त क्षेत्र,हररहर क्षेत्र(बमहरु)
काठमांडौका चार बाराहह—बिु,धुम,निल,धितले (बधुधनि)
काठमांडोका चार बबिायक—िलवविायक,अशोकवविायक,चन्दवविायक,सुयुवविायक
काठमांडोका चार िारायण—चाँगु,इचुंगु,ववशखु,शेर्िाराय
काठमांडोका चार भगवती—शोभा,िाला, पलाच्चोक,र िक्शाल भगवती
चार बौध्द तीथु—लुजम्बिी,सारिाथ,वोधगया र कुशीिगर
पच्चकन्या—अहहल्य,दोपदी,कुन्ती,तारा,मन्दोदरी
पशुपनतका पच्चमुख—पुवुमा तत्र्रु
ु र्,पजश्र्चममा सघोिात,उत्तरमा वामदे व,दक्षक्षणमा
अघोर,उध्वमाु इसाि
पच्चरत्ि—सि
ु ,हहर, मोती,निल र मिी
पच्चामत
ृ —गाइको दध
ु , दहह, घ्य,
ु मह र सख्खर
पच्चेबािा—दमाह, टयाम्को,सिहह, िरभसंगा र झ्याली(दस टि झ्याभलः)
पच्चदे व – गणेश, सय
ु ु,दे वी,भशव र ववटणु

िेपालका केही धाभमुक स्थलहरु

धाभमुक स्थल जिल्ला धाभमुक स्थल जिल्ला

पशुपनतिाथ,शम्भि
ु ाथ,बौध्दिाथ, काठमांडो हलेसी महादे व खोटाङ
गुहेश्र्वरी,बुढानिलकण्ठ,भदकाली,
गिुरमुखी,पच्चकन्कया,माइपोखरी इलाम भसध्दकाली संखुवासाभा
व्यासी गुर्ा,देवघाट,छाजब्दबाराही तन्हु पाचथभारा ताप्लेिुङ्ग
बराहक्षेत्र,दन्तकाली,बढ
ु ासब्ु बा, सि
ु सरर नछन्िमस्त भगवती सप्तरी
सताभस धाम,अिि
ु धारा,ककचकबध झापा गोसाइकुण्ड,सुयुकुण्ड रसुवा
िािकीमजन्दर,धिुर्ाधाम,गंगासगर -ििकपुर दे ववघाट िुवाकोट
ककराँतेश्र्वर महादे व,कमलामाई -भसन्धुली मिकामिा गोरखा
बबक्रमबाबाको थाि,सोमेश्र्वर मजन्दर -चचतवि सैिामैिा,लुजम्बिी रुपन्दे हह
काभलच्चोक भगवती -दोलखा वाग्लङ
ु काभलका वाग्लङ
ु

सय
ु ुवविायक,चांगि
ु ारायण,न्यापतोल -भक्तपरु चन्दिाथको मजन्दर िम्
ु ला
दतात्रेय,निलबाराही
िमोबध्
ु द,पलाच्चोकभगवती,चण्डेश्र्वरी काभेपला- स्वगुध्दारी प्यठ
ु ाि
ञ्चोक
पाटिको कृटण मजन्दर,बंगलामुखी -लभलतपुर गहढमाइ बारा
मजन्दर
भैसालोटि,बाजल्मकी आश्रम िवलपरासी रामारोशि अछाम
कागवेणी,मुजक्तिाथ,दमोदर कुण्ड मुस्ताङ माभलकािुि दाचुला
ग्लेश्र्वर महादे व,कवपलाश्रम म्याग्दी बत्रपुरासुन्दरी वैतडी
काक्रेववहार,दे उती बज्यै सख
ु ेत छत्रचण्डेश्र्वरी सल्याि
कलाः

कलाक्षेत्रको अन्धकार युग-राणाकालीि युग ,स्वणुयुगः-मध्यकाल ,

िेपालमा कलालाई चचत्रकला, मनु तुकला, र वास्तक

ु ला गरर नति भागमा ववभािि गररएको छ।

❖ वास्तक
ु ला
• घर ,मजन्दर, पाटी , पौवा, दरवार वाँस स्थाि को निमाुणसँग सम्वजन्धत कला
• वास्तक
ु लाको उल्लेख्य ववकास भएको काल –मध्यकाल
• वास्तक
ु लाको आधनु िक ववकासको शरु
ु वात - भलच्छवीकाल
• यस अन्तगुत प्यागोडा, भशखर, स्तुप/चैत्य , चग्रक शैली आदी पदुछि ।
❖ प्यागोडा शैली ❖ भशखर शैली
-एक भन्दा बढी छािो विाई तल र्राककलो र -छािा ववहहि पहाडको चच
ु ुरो िस्तो गरर
माथी सांघुररदै िािे शैली माचथ तर्ु साँघरु ो र टुप्पोमा भभरालो छािा
- िापाि बाट शुरुवात भएको भएको ।
-अरनिको ले चचि पुयाुएको शैली - वपराभमड आकारको र अग्लो रहेको
- मािगह
ृ , चाँगि
ु ारायण, कैलाशकुट भवि , -एक भन्दा बढी गिरु हरु भएको
काटठमण्डप , वसन्तपरु को िौतले दरवार, -चग्रसबाट उत्पनत
पशुपनतिाथको मजन्दर आदी - पाटिको कृटण मजन्दर , शंखमुलको
िगतिारायण को मजन्दर
❖ स्तुप वा चैत्य शैली ❖ चग्रक शैली

-बौद्द परम्परा अिुसार तल र्ुकेको र माथी -ठुलाठुला वपलर वा खाम्वाहरुमा बिाइएको

साँघुरो हुदै गएको शैली अग्ला र आकर्ुक भविको शैली
- िेपालमा सम्राट अशोकले यो शैली भभत्राएको - भसाुईल दरवार(फ्रान्समा रहे को पहहलो
-एक मात्र गिरु भएको शैली चग्रक दरवार), भसंहदरवार,लगायत िेपालको
-पाटिको अशोक स्तुप सवैभन्दा पुरािो शैली राणाकाभलि दरवारहरु
रहे को । -चग्रक वा युरोपेली शैली हुि
- लुजम्वनिको मायादेवी मजन्दर, वोद्दिाथ र
स्वयंभि
ू ाथ, चाहववल को चारुमनत चैत्य
❖ िािकी मजन्दर
-भारतका हटकमगढका रािा प्रताप भसंहकी रािी बर्
ृ भािु कँु वरीले पत्र
ु प्राजप्तको भाकल स्वरुप
विाएको
-वव.स.१९५१ मा पत्र
ु प्राप्त भए पनछ वव.स. १९५२मा भशल्यािास गरर १९६७ मा निमाुण
कायु सम्पन्ि भएको।
-यो रािपत
ु र मग
ु ल शैलीको भमचश्रत रहे को (हमुय शैली समेत भनििे)
❖ चचत्रकला
✓ िेपालमा यसको ववकास १४ औ र १५ औ शताब्दीमा भएको
✓ कुिै वस्तु वा चीि विाउिे कला
✓ संसारको सबैभन्दा प्राचचि कलाको रुपमा चचनििे
✓ यसलाई महाकला/ आहदकला िामले चचनिन्छ ।

ग्रन्थ चचत्र पौभा चचत्र

-ववभभन्ि ग्रन्थहरुमा बिाइिे चचत्र -कपडामा बिाइिे चचत्र
-परम्परागत ग्रन्थचचत्रहरु ताम्रपत्र, भोिपत्रमा -पट र मण्डला गरी दई
ु प्रकारका
बिाइन््यो तर आिभोली कागिमा बिाईन्छ - पटमा मख्
ु य दे वता र वररपरर
। सहायक दे वताहरु रहे को
-मण्डलाको बीचमा कुिै चचन्ह र
 वररपरर दे वताहरु रहे को
-यसलाई थान्का समेत भनिन्छ ।
भभत्ते चचत्र प्रज्ञापरभमता
-घर, मजन्दर, गुम्बामा बिाइिे चचत्र - िेपालको सबैभन्दा परु ािो ग्रन्थचचत्र
-प्राय धाभमुक रुपबाट बिेको -ताम्रपत्रमा कोररएको
-भभत्तेचचत्रको सबैभन्दा उत्कृटट िमुिा भमचथला -यो चचत्र वव.स.९७७ मा भलच्छवी रािा
चचत्रकला रहे को शंकर दे वको पालामा लेखखएको
-भभतेचचत्रको शुरुवात भलच्छववकालमा भएको
✓ साहहत्याः
✓ िेपाली साहहत्यको पहहलो रचिा- प्
ृ वीिारायण शाह िामक कववता (सुवािन्द दासको वव.स.१८२५)
✓ िेपाली साहहत्यको ववकासक्रमको ववभाि
• प्राथभमक कालः- वव.स.१८०१ दे खी १९४० सम्म
• माध्यभमक कालः- वव.स. १९४१ दे खी १९७४ सम्म
• आधनु िक कालः- वव.स.१९७५ दे खी हालसम्म
➢ १०ििा लेखकद्दारा लेखखएको औपन्याभसक कृनत ;- आकाश ववभाजित छ
➢ सबैभन्दा बढी भार्ामा अिुवाद भएको िेपाली साहहजत्यक कृनत – कालो सुयु ,भरत िंगम
➢ िापािी भार्ामा अिव
ु ाद भएको पहहलो कृनत – सेतो बाघ (डायमण्ड शमशेर राणा)
➢ िेपाली िाट्य िगतो शेक्सवपयर – बालकृटण सम
➢ िेपाली भार्ामा लेखखएको पहहलो िाटक – हास्य कदम्ब (शजक्तबल्लभ अयाुल)
➢ हहटलर र यहुदी- वव.वप कोईराला
लेखकको उपाचध

आहद कवव-भािभ
ु क्त आचाुय पजण्डत राि-सोमिाथ भसग्दे ल
आयोमेली कवव-नतलववक्रम िेम्वाङ स्वरसामुचग-अरुणा लामा
आधुनिक कवव-गोपाल पुसाद ररमाल अस्वीकृत-भक्तराि आचाुय
कववकेशरी-चचत्तधर ह्दय युग कवव-भसजध्दचरण श्रेटठ
श्रङ
ृ गाररक \यव
ु क कवव-मोनतराम भट्ट संचगत भसरोमखण-यग्या राि शमु
िाटय कवव-बालकृटण सम महाकवव िेवारर-भसजध्ददास आचाुय
आशु कवव-शम्भु पसाुद ढुंगेल कवव भशरोमखण-लेखिाथ पौडेल
महाकवव-लजक्ष्म पसाुद दे वकोटा स्वारकक िारी-तारादेवी
राटट कवव-माधव पसाुद नघभमरे
ििकवव केशेरी-धमुराि थापा
वाध भशरोमखण-गणेशलाल श्रेटठ
ववध्दत भशरोमखण-हे म सोम
िेपाली साहहत्यकारका प्रथम कृतीहरु
भािभ
ु क्त आचाुय-बालखण्ड
ियप्
ृ वीबहादरु भसंह-अक्षरांकमाल
भभमनिचध नतवारी- मेरो ८२ गिल
चक्रमखण चाभलसे-मजच्छिाथको िात्रा
भवािी भभक्षु-गुिकेशरी
पारशमखण पधाुि-बेलायत यात्रा
रमेश बबकल-गररब कथा
केहह समसमानयक कृनतहरु
ईश्वरलाइ चचठी-मिोि भण्डारी
भसंहदरवार बदल्लिे संघर्ु-लालबाबु पंडडत
अंश-उजिगर मगर
महको मह-मदिकृटण श्रेटठ
अववजित –ववप्लव पनतुक
खंलगामा हमला –राधा पौडेल
आधा िुि –झलक सवेहद
खोलाको चगत , लाटो पहाड-उपेन्द सुब्ब
लेखककी स्वास्िी –प्रगनत राइ
ििताको छोरो-छत्रमािभसंह गुरुङ
कुटिीनत र राििीनत-रमेशिाथ पाण्डे
कम्प्यट
ु र आतंक-बखत बहादरु थापा
ववश्र्व २० २०कक्रकेटको सारथी –िगदीश्र्वर
पाण्डे
उ मरे अरे -सव
ु ास नघभसङ
उ मरे कक छै ि –बाल्कृटण सम
इनतहास भशरोमखण-बाबुराम आचाुय
संचगत पबीण-िरराि ढकाल
तरल कवव-र्डडन्द् िेपाल
मोनत राम भट्ट –गिेन्द मोक्ष
लेखिाथ पौडेल-भशशु बोधिी
बालकृटण सम-मुटुको व्याथ
माधव पसाुद नघभमरे -िवमन्िरु ी
भसजध्दचरि श्रेटठ-उवुसी
लजक्ष्म पसाुद दे वकोटा-पुनिुमाको िलाचध
पाठशाला-नतथु गरु
ु ङ
टलाटली-टंक चोलागाइ
िलेखखएको इनतहास –राधाकृटण धारामवासी
हहडदा हहडदै -चगिु भाइ
त्यासपनछ र्ुलेि गोदावरी-महे श पौडेल
चाँदिीको शहर-भमत्रसेि दाहाल
सगरमाथाको गहहराइ-िवराि परािुली
आशुको शजक्त-सुनिता दिुवार
अब यस्तो कहहले िहोस-बाबुराम आचाुय
ऐिा –रामलाल िोशी
चचरहरण-िीलम काककु
असर्ल स्कुल-िोि हल्ट
महाभुक्प २०७४हररहर पोखरे ल
कर्रकर्रे -बुजध्दसगर
अको ववश्र्वासको पुस्ताव-गोपाल परािुली
ियाँ इश्र्वारको घोर्णा-गोपाल परािुभल