Proces Karny

Właścicielem kopii jest Julia Domaradzka

ISBN PDF-a: 978-83-8246-766-6

SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów.............................................................................................................. 19
Słowo wstępne................................................................................................................ 23
Rozdział I
Zagadnienia wstępne ................................................................................................... 27
1. Pojęcie procesu karnego...................................................................................... 27
2. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego.......................................... 30
3. Cel procesu karnego............................................................................................. 32
4. Funkcje procesu karnego.................................................................................... 40
5. Gwarancje procesowe.......................................................................................... 42
6. Prawo karne procesowe i jego funkcje.............................................................. 44
7. Źródła prawa karnego procesowego.................................................................. 46
8. Wpływ prawa międzynarodowego i orzecznictwa organów
międzynarodowych na polski proces karny..................................................... 48
8.1. Międzynarodowe źródła prawa karnego procesowego i ich wpływ na
kształt polskiego procesu karnego.............................................................. 48
8.2. Wpływ orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na
standardy polskiego procesu karnego........................................................ 51
8.3. Instytucja pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej w kontekście wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych...................................................................................... 56
9. Konstytucyjne podstawy procesu karnego....................................................... 58
9.1. Znaczenie Konstytucji RP w procesie karnym......................................... 58
9.2. Zasady ustrojowo-organizacyjne................................................................ 62
9.2.1. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości.................................. 62
9.2.2. Zasada prawa do sądu........................................................................ 65
9.2.3. Zasada bezstronności......................................................................... 68
9.2.4. Zasada niezawisłości sędziowskiej................................................... 70
9.2.5. Zasada kolegialności sądów.............................................................. 72
9.2.6. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym.......... 74
10. Obowiązywanie prawa karnego procesowego............................................... 79
8 Spis treści
10.1. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu.................... 79

10.2. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w czasie....................... 80
Rozdział II
Zasady procesu karnego.............................................................................................. 83
1. Pojęcie i klasyfikacja zasad procesu karnego................................................... 83
1.1. Znaczenie zasad procesu karnego............................................................... 83
1.2. Pojęcie zasad procesu karnego.................................................................... 83
1.3. System zasad procesu karnego.................................................................... 86
2. Zasada humanitaryzmu ..................................................................................... 88
3. Zasady ściśle procesowe....................................................................................... 89
3.1. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego..................................... 90
3.1.1. Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)........................................... 90
3.1.2. Zasada legalizmu................................................................................ 95
3.1.3. Zasada skargowości............................................................................ 100
3.2. Zasady dotyczące postępowania dowodowego......................................... 107
3.2.1. Zasada prawdy..................................................................................... 107
3.2.2. Zasada bezpośredniości..................................................................... 112
3.2.3. Zasada koncentracji materiału dowodowego................................. 114
3.2.4. Zasada swobodnej oceny dowodów................................................. 117
3.3. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu....................... 120
3.3.1. Zasada rzetelnego procesu................................................................ 120
3.3.2. Zasada kontradyktoryjności............................................................. 124
3.3.3. Zasada jawności.................................................................................. 129
3.3.4. Zasada ustności................................................................................... 136
3.3.5. Zasada szybkości postępowania karnego........................................ 138
3.4. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie.................. 140
3.4.1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego........................... 140
3.4.2. Zasada prawa do obrony oskarżonego............................................ 148
Rozdział III
Przesłanki procesu karnego....................................................................................... 155
1. Pojęcie i podział przesłanek procesowych........................................................ 155
2. Przegląd przesłanek procesowych..................................................................... 163
2.1. Podsądność sądom karnym powszechnym............................................... 163
2.1.1. Podsądność sądom karnym wojskowym........................................ 164
2.1.2. Podsądność Trybunałowi Stanu....................................................... 164
2.1.3. Ograniczenia podsądności................................................................ 165
2.2. Właściwość sądu............................................................................................ 171
2.3. Skarga.............................................................................................................. 172
2.4. Istnienie stron procesowych........................................................................ 173
2.5. Prawomocność materialna........................................................................... 174
Spis treści9
2.6. Zawisłość sprawy........................................................................................... 174

2.7. Przedawnienie karalności............................................................................ 175
2.8. Akt łaski – abolicja........................................................................................ 178
2.9. Artykuł 17 § 1 pkt 1–4 k.p.k........................................................................ 179
Rozdział IV
Uczestnicy procesu karnego....................................................................................... 181
1. Pojęcie uczestnika procesu karnego.................................................................. 181
2. Organy procesowe................................................................................................ 182
2.1. Pojęcie i rodzaje organów procesowych..................................................... 182
2.2. Sądy.................................................................................................................. 182
2.2.1. System sądów orzekających w sprawach karnych.......................... 182
2.2.2. Nadzór Sądu Najwyższego nad orzecznictwem sądowym........... 183
2.2.3. Organy wewnątrzsądowe................................................................... 185
2.2.4. Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego.................................. 186
2.2.5. Właściwość sądu................................................................................. 193
2.2.6. Składy orzekające sądu....................................................................... 202
2.2.7. Wyłączenie sędziego........................................................................... 205
2.3. Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze............................... 208
2.3.1. Ogólna charakterystyka..................................................................... 208
2.3.2. Prokurator............................................................................................ 211
2.3.3. Policja i inne organy ścigania karnego............................................ 219
3. Strony procesowe.................................................................................................. 221
3.1. Zagadnienia ogólne....................................................................................... 221
3.1.1. Pojęcie i rodzaje stron procesowych................................................ 221
3.1.2. Rodzaje stron procesowych............................................................... 223
3.1.3. Quasi-strony........................................................................................ 225
3.1.4. Współuczestnictwo procesowe......................................................... 231
3.1.5. Zdolność procesowa........................................................................... 233
3.1.6. Legitymacja procesowa...................................................................... 233
3.2. Pojęcie i rodzaje oskarżycieli....................................................................... 235
3.3. Oskarżyciel publiczny................................................................................... 236
3.4. Pokrzywdzony............................................................................................... 242
3.5. Oskarżyciel posiłkowy.................................................................................. 249
3.5.1. Pojęcie oskarżyciela posiłkowego..................................................... 249
3.5.2. Oskarżyciel posiłkowy uboczny....................................................... 249
3.5.3. Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny................................................. 251
3.5.4. Sytuacja procesowa oskarżyciela posiłkowego............................... 255
3.6. Oskarżyciel prywatny................................................................................... 258
3.7. Oskarżony....................................................................................................... 260
3.7.1. Pojęcie oskarżonego........................................................................... 260
3.7.2. Uprawnienia oskarżonego................................................................. 261
10 Spis treści
3.7.3. Obowiązki oskarżonego.................................................................... 268

4. Przedstawiciele procesowi stron........................................................................ 271
4.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 271
4.2. Przedstawiciel ustawowy.............................................................................. 272
4.3. Obrońca.......................................................................................................... 274
4.3.1. Uwagi wstępne.................................................................................... 274
4.3.2. Pozycja prawna obrońcy.................................................................... 275
4.3.3. Obrona obligatoryjna......................................................................... 277
4.3.4. Sposoby nawiązania stosunku obrończego..................................... 279
4.3.5. Zakres umocowania obrońcy............................................................ 282
4.3.6. Ustanie stosunku obrończego........................................................... 283
4.4. Pełnomocnik.................................................................................................. 286
5. Rzecznicy interesu społecznego......................................................................... 290
5.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 290
5.2. Przedstawiciel społeczny.............................................................................. 291
Rozdział V
Czynności procesowe................................................................................................... 295
1. Pojęcie czynności procesowej............................................................................. 295
2. Oświadczenia w procesie karnym...................................................................... 297
3. Dopuszczalność i skuteczność czynności procesowych................................. 299
4. Forma czynności procesowych .......................................................................... 305
5. Terminy procesowe.............................................................................................. 306
5.1. Pojęcie, funkcje i rodzaje terminów .......................................................... 306
5.2. Obliczanie terminów ................................................................................... 309
5.3. Przywrócenie terminu zawitego................................................................. 310
6. Miejsce i język czynności procesowych............................................................ 314
7. Decyzje procesowe .............................................................................................. 315
7.1. Orzeczenia i ich podziały............................................................................. 315
7.2. Wyroki............................................................................................................ 316
7.3. Uchwały Sądu Najwyższego........................................................................ 317
7.4. Postanowienia................................................................................................ 317
7.5. Zarządzenia.................................................................................................... 319
7.6. Uzasadnienie decyzji procesowych ............................................................ 320
7.7. Uzewnętrznianie i oznajmianie decyzji procesowych............................. 322
7.8. Sprostowanie oczywistej omyłki w decyzji procesowej........................... 323
7.9. Uzupełnienie orzeczeń................................................................................. 324
8. Polecenia................................................................................................................ 326
9. Tryb wydawania orzeczeń .................................................................................. 326
9.1. Forum dla wydania orzeczenia................................................................... 326
9.2. Narada i głosowanie nad orzeczeniem ...................................................... 329
9.3. Zdanie odrębne ............................................................................................. 331
Spis treści11
10. Prawomocność orzeczeń................................................................................... 332

11. Pozostałe grupy czynności procesowych ....................................................... 336
11.1. Protokoły..................................................................................................... 336
11.2. Doręczanie pism ........................................................................................ 338
11.3. Odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt sprawy..................... 340
11.4. Dostęp do akt sprawy................................................................................ 340
Rozdział VI
Dowody........................................................................................................................... 345
1. Znaczenie dowodów w procesie karnym.......................................................... 345
2. Pojęcie i rodzaje dowodów.................................................................................. 347
3. Dopuszczalność dowodów w ogóle.................................................................... 350
4. Zakazy dowodowe................................................................................................ 352
4.1. Pojęcie zakazów dowodowych .................................................................... 352
4.2. Zakazy dowodzenia ..................................................................................... 352
4.2.1. Zakazy dowodzenia oznaczonej tezy dowodowej.......................... 353
4.2.2. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu.................. 353
4.2.3. Poszczególne zakazy dowodzenia za pomocą określonego
dowodu................................................................................................. 355
4.3. Zakazy stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia .................. 366
4.4. Zakazy w zakresie wykorzystania dowodów w procesie karnym.......... 369
5. Dowodzenie .......................................................................................................... 371
5.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 371
5.2. Przedmiot dowodzenia................................................................................. 372
5.2.1. Określenie przedmiotu dowodzenia ............................................... 372
5.2.2. Notoryjność......................................................................................... 374
5.2.3. Domniemania .................................................................................... 375
5.3. Uprawdopodobnienie................................................................................... 376
5.4. Poszlaka.......................................................................................................... 376
5.5. Prawny obowiązek dowodzenia i ciężar dowodowy................................ 377
5.6. Etapy dowodzenia......................................................................................... 379
5.6.1. Uwagi wstępne.................................................................................... 379
5.6.2. Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów........................ 379
5.6.3. Wprowadzanie dowodów do procesu karnego.............................. 380
5.6.4. Przeprowadzenie dowodów............................................................... 383
5.6.5. Ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych .................. 390
6. Poszczególne źródła i środki dowodowe .......................................................... 392
6.1. Oskarżony jako źródło dowodowe i jego wyjaśnienia............................. 392
6.2. Świadek i jego zeznania................................................................................ 395
6.3. Biegły i jego opinia........................................................................................ 408
6.4. Dokument i jego treść................................................................................... 415
6.5. Dowód rzeczowy i jego właściwości........................................................... 419
12 Spis treści
6.6. Eksperyment procesowy i jego wyniki...................................................... 423

6.7. Wywiad środowiskowy................................................................................. 424
Rozdział VII
Środki przymusu w procesie karnym....................................................................... 429
1. Ogólna charakterystyka środków przymusu karnoprocesowego................. 429
2. Rodzaje i systematyka środków przymusu w procesie karnym.................... 435
3. Zatrzymanie.......................................................................................................... 436
4. Środki zapobiegawcze.......................................................................................... 442
4.1. Ogólna charakterystyka............................................................................... 442
4.2. Tymczasowe aresztowanie........................................................................... 447
4.3. Poręczenie....................................................................................................... 456
4.3.1. Poręczenie majątkowe........................................................................ 456
4.3.2. Poręczenie społeczne ......................................................................... 458
4.3.3. Poręczenie osoby godnej zaufania ................................................... 458
4.4. Dozór Policji .................................................................................................. 458
4.5. Nakazanie opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie
z pokrzywdzonym......................................................................................... 459
4.6. Środki zapobiegawcze z art. 276 k.p.k........................................................ 460
4.7. Zakazy związane z ochroną personelu medycznego................................ 460
4.8. Zakaz opuszczania kraju.............................................................................. 462
5. Kary porządkowe ................................................................................................. 464
6. Przymusowe wykonanie czynności procesowych........................................... 467
6.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 467
6.2. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie............................................. 468
6.3. Przymusowe poszukiwanie, wydobycie i odebranie dowodów
przestępstwa................................................................................................... 470
6.4. Zabezpieczenie majątkowe........................................................................... 479
Rozdział VIII
Tok procesu karnego.................................................................................................... 485
1. Ogólna charakterystyka...................................................................................... 485
2. Zubożenie i wzbogacenie toku procesu ............................................................ 487
2.1. Zubożenie toku procesu............................................................................... 487
2.2. Wzbogacenie toku procesu ......................................................................... 488
3. „Obumarcie” procesu karnego........................................................................... 489
3.1. Bezwarunkowe umorzenie procesu karnego............................................ 489
3.1.1. Przyczyny bezwarunkowego umorzenia procesu karnego.......... 489
3.1.2. Organy uprawnione do bezwarunkowego umorzenia procesu
karnego ................................................................................................ 491
3.1.3. Decyzja o bezwarunkowym umorzeniu procesu karnego........... 491
Spis treści13
3.1.4. Czynności dokonywane w związku z bezwarunkowym

umorzeniem postępowania przygotowawczego............................. 493
3.1.5. Umorzenie postępowania przygotowawczego przez sąd
i zastosowanie środków zabezpieczających.................................... 493
3.1.6. Absorpcyjne umorzenie postępowania karnego ........................... 495
3.2. Warunkowe umorzenie postępowania karnego....................................... 497
3.2.1. Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania karnego..... 498
3.2.2. Postępowanie w przedmiocie warunkowego umorzenia
postępowania ...................................................................................... 498
3.2.3. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego......................... 500
4. Czasowe wstrzymanie biegu procesu karnego ................................................ 500
Rozdział IX
Postępowanie przygotowawcze.................................................................................. 507
1. Ogólna charakterystyka postępowania przygotowawczego .......................... 507
1.1. Model postępowania przygotowawczego .................................................. 507
1.2. Zadania postępowania przygotowawczego............................................... 509
1.3. Strony i ich przedstawiciele w postępowaniu przygotowawczym.......... 512
1.3.1. Śledczość i przejawy kontradyktoryjności postępowania
przygotowawczego.............................................................................. 512
1.3.2. Udział stron w czynnościach dowodowych postępowania
1.4. Formy postępowania przygotowawczego.................................................. 519
1.4.1. Uwagi wstępne.................................................................................... 519
1.4.2. Śledztwo............................................................................................... 521
1.4.3. Dochodzenie........................................................................................ 525
2. Przebieg postępowania przygotowawczego...................................................... 531
2.1. Wszczęcie i odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego....... 531
2.1.1. Podstawa wszczęcia postępowania przygotowawczego................ 531
2.1.2. Źródła informacji o przestępstwie................................................... 533
2.1.3. Czynności sprawdzające.................................................................... 536
2.1.4. Postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia ................ 537
2.1.5. Faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego............... 539
2.1.6. Odmowa wszczęcia śledztwa lub dochodzenia ............................. 542
2.2. Instytucja przedstawienia zarzutów........................................................... 545
2.2.1. Czas i podstawa przedstawienia zarzutów...................................... 545
2.2.2. Części składowe instytucji przedstawienia zarzutów.................... 546
2.2.3. Odchylenia w kolejności dokonywania czynności w ramach
instytucji przedstawienia zarzutów................................................. 549
2.2.4. Rozszerzenie i zmiana zarzutów....................................................... 550
2.3. Zakończenie śledztwa i dochodzenia......................................................... 552
2.3.1. Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia........................................... 553
14 Spis treści
2.3.2. Uzupełnienie trwającego postępowania przygotowawczego....... 557

3. Kontrola postępowania w stadium przygotowawczym.................................. 559
3.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 559
3.2. Nadzór prokuratora nad śledztwem lub dochodzeniem......................... 560
3.3. Kontrola prawomocnych postanowień o umorzeniu postępowania
przygotowawczego......................................................................................... 561
3.3.1. Uwagi wstępne.................................................................................... 561
3.3.2. Podjęcie umorzonego postępowania przygotowawczego............. 561
3.3.3. Wznowienie prawomocnie umorzonego postępowania
3.3.4. Nadzwyczajne wznowienie prawomocnie umorzonego
postępowania przygotowawczego.................................................... 564
3.4. Kontrola trwającego postępowania przygotowawczego na wniosek..... 566
3.5. Czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym.............................. 568
4. Zasadnicza skarga karna..................................................................................... 570
4.1. Pojęcie i istota zasadniczej skargi karnej................................................... 570
4.2. Funkcje aktu oskarżenia.............................................................................. 571
4.3. Forma zasadniczej skargi karnej................................................................. 573
4.3.1. Uwagi ogólne....................................................................................... 573
4.3.2. Akt oskarżenia.................................................................................... 574
4.3.3. Skargi zastępujące akt oskarżenia.................................................... 581
4.3.4. Inne zasadnicze skargi karne............................................................ 582
Rozdział X
Postępowanie główne................................................................................................... 587
1. Przygotowanie do rozprawy głównej................................................................ 587
1.1. Oddanie pod sąd – zagadnienia ogólne..................................................... 587
1.2. Kontrola warunków formalnych aktu oskarżenia................................... 589
1.3. Wstępne badanie sprawy.............................................................................. 596
1.3.1. Obligatoryjne posiedzenie przed rozprawą.................................... 598
1.3.2. Fakultatywne posiedzenie przed rozprawą .................................... 603
1.3.3. Posiedzenie przygotowawcze (art. 349 k.p.k.) ............................... 605
1.4. Czynności związane z organizacją rozprawy............................................ 607
2. Ogólna charakterystyka rozprawy głównej...................................................... 610
3. Część wstępna rozprawy głównej ...................................................................... 613
4. Przewód sądowy................................................................................................... 619
4.1. Zwięzłe przedstawienie przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia ......... 620
4.2. Wyjaśnienia oskarżonego............................................................................ 621
4.3. Dalsze postępowanie dowodowe ................................................................ 624
4.4. Przerwa i odroczenie rozprawy................................................................... 632
4.5. Przerwa i odroczenie w celu przedstawienia dowodów .......................... 636
Spis treści15
4.6. Przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub

dochodzenia................................................................................................... 640
4.7. Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia..................................................... 642
4.8. Zmiana kwalifikacji prawnej czynu na rozprawie ................................... 644
4.9. Zamknięcie przewodu sądowego................................................................ 645
4.10. Wznowienie zamkniętego przewodu sądowego.................................... 645
5. Przemówienia stron............................................................................................. 646
6. Wyrokowanie........................................................................................................ 648
6.1. Narada i głosowanie nad wyrokiem........................................................... 649
6.2. Odroczenie wydania wyroku...................................................................... 649
6.3. Sporządzenie wyroku na piśmie................................................................. 650
6.4. Ogłoszenie wyroku ...................................................................................... 652
6.5. Ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku......................... 653
6.6. Pouczenie o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku............... 654
6.7. Zamknięcie rozprawy głównej.................................................................... 654
7. Czynności końcowe w sądzie pierwszej instancji............................................ 655
7.1. Uwagi ogólne.................................................................................................. 655
7.2. Doręczenie oskarżonemu odpisu wyroku................................................. 656
7.3. Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie ..................... 656
7.4. Sporządzenie uzasadnienia wyroku........................................................... 658
7.5. Czynności związane z uprawomocnieniem się wyroku.......................... 661
Rozdział XI
Kodeksowe postępowania szczególne....................................................................... 665
1. Konstrukcja postępowań szczególnych............................................................. 665
2. Postępowanie nakazowe...................................................................................... 668
2.2. Przesłanki postępowania nakazowego ...................................................... 669
2.3. Przebieg postępowania nakazowego.......................................................... 670
3. Postępowanie przyspieszone............................................................................... 674
3.2. Przesłanki postępowania przyspieszonego............................................... 675
3.2.1. Przesłanki pozytywne........................................................................ 675
3.2.2. Przesłanki negatywne........................................................................ 677
3.3. Przebieg postępowania przyspieszonego................................................... 679
3.3.1. Postępowanie przygotowawcze......................................................... 679
3.3.2. Postępowanie przed sądem............................................................... 681
3.4. „Rozprawa odmiejscowiona”....................................................................... 683
4. Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego...................................... 687
4.2. Przesłanki postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego .......... 688
4.2.1. Przesłanki pozytywne ....................................................................... 688
16 Spis treści
4.2.2. Przesłanki negatywne........................................................................ 689

4.3. Oskarżenie wzajemne................................................................................... 691
4.4. Przebieg postępowania prywatnoskargowego.......................................... 692
4.4.1. Postępowanie przygotowawcze......................................................... 692
4.4.2. Postępowanie przed sądem............................................................... 693
Rozdział XII
Postępowanie odwoławcze.......................................................................................... 697
1. Ogólna charakterystyka systemu kontroli odwoławczej................................ 697
1.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 697
1.2. Środki zaskarżenia........................................................................................ 699
1.3. Środki odwoławcze ....................................................................................... 700
1.4. Pozostałe środki zaskarżenia ...................................................................... 702
2. Zagadnienia ogólne kontroli odwoławczej....................................................... 704
2.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 704
2.2. Dopuszczalność środka odwoławczego..................................................... 705
2.3. Wymogi formalne skargi odwoławczej (środka odwoławczego)........... 707
2.4. Cofnięcie wniesionego środka odwoławczego.......................................... 710
2.5. Przyczyny odwoławcze................................................................................. 712
2.5.1. Obraza prawa materialnego.............................................................. 712
2.5.2. Obraza przepisów postępowania ..................................................... 715
2.5.3. Błąd w ustaleniach faktycznych ....................................................... 718
2.5.4. Rażąca niewspółmierność kary, środka karnego, nawiązki
lub niesłuszne zastosowanie albo niezastosowanie środka
zabezpieczającego, przepadku lub innego środka......................... 719
2.5.5. Inne przyczyny odwoławcze ............................................................ 720
2.6. Zakres kontroli odwoławczej....................................................................... 720
2.6.1. Uwagi wstępne.................................................................................... 720
2.6.2. Granice kontroli odwoławczej.......................................................... 721
2.6.3. Kierunek środka odwoławczego ...................................................... 724
2.6.4. Reguły ne peius................................................................................... 729
2.6.5. Bezwzględne przyczyny odwoławcze .............................................. 731
2.6.6. Orzekanie w instancji odwoławczej w sprawie oskarżonego, co
do którego nie wniesiono środka odwoławczego .......................... 743
2.6.7. Rozpoznanie sprawy w ograniczonym zakresie............................ 744
2.7. Pytania prawne i ich rozstrzyganie ............................................................ 745
2.8. Rozstrzygnięcia sądu odwoławczego ......................................................... 747
2.9. Postępowanie ponowne................................................................................ 749
3. Postępowanie apelacyjne..................................................................................... 752
3.1. Skarga apelacyjna i osoby uprawnione do jej wniesienia........................ 753
3.2. Postępowanie apelacyjne przed sądem pierwszej instancji .................... 754
3.3. Postępowanie apelacyjne przed sądem drugiej instancji........................ 755
Spis treści17
3.3.1. Przygotowanie do rozprawy apelacyjnej......................................... 755

3.3.2. Rozprawa apelacyjna.......................................................................... 757
3.3.3. Czynności końcowe............................................................................ 760
4. Postępowanie zażaleniowe.................................................................................. 761
4.1. Przedmiot zaskarżenia zażaleniowego....................................................... 761
4.2. Postępowanie zażaleniowe przed sądem pierwszej instancji.................. 762
4.3. Postępowanie zażaleniowe przed sądem zażaleniowym......................... 763
Rozdział XIII
Nadzwyczajne środki zaskarżenia............................................................................ 765
1. Kasacja.................................................................................................................... 765
1.2. Podstawy kasacji............................................................................................ 765
1.3. Kasacja strony................................................................................................ 768
1.4. Kasacja w trybie art. 521 k.p.k. – kasacja podmiotów szczególnych..... 771
1.5. Postępowanie w przedmiocie kasacji......................................................... 772
2. Skarga na wyrok sądu odwoławczego............................................................... 774
2.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 774
2.2. Podstawy skargi na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego.................. 776
2.3. Wszczęcie i przebieg postępowania w przedmiocie skargi na wyrok
kasatoryjny sądu odwoławczego................................................................. 777
3. Wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem
sądu......................................................................................................................... 780
3.1. Uwagi wstępne............................................................................................... 780
3.2. Podstawy wznowienia postępowania sądowego....................................... 781
3.3. Przebieg postępowania w przedmiocie wznowienia postępowania
sądowego......................................................................................................... 784
3.4. Rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o wznowienie
postępowania................................................................................................. 786
Rozdział XIV
Postępowania sądowe po uprawomocnieniu się orzeczenia................................ 789
1. Ogólna charakterystyka...................................................................................... 789
2. Orzekanie kary łącznej........................................................................................ 790
3. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie........................................................................................................... 794
4. Ułaskawienie......................................................................................................... 800
Rozdział XV
Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych............ 805
1. Uwagi wstępne...................................................................................................... 805
2. Pomoc prawna w sprawach karnych.................................................................. 808
18 Spis treści
3. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie zatrzymania

dowodów i zabezpieczenia mienia..................................................................... 812
4. Przejęcie i przekazanie ścigania......................................................................... 816
5. Ekstradycja............................................................................................................ 822
5.1. Pojęcie ekstradycji......................................................................................... 822
5.2. Ekstradycja w ścisłym znaczeniu................................................................ 823
5.3. Europejski nakaz aresztowania................................................................... 828
6. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania.............................................. 839
7. Europejski nakaz ochrony................................................................................... 843
O Autorach................................................................................................................ 849
Wykaz skrótów19
WYKAZ SKRÓTÓW
Akty prawne
EKPC – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolno-
ści sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. poz. 284
ze zm.)
k.c. – ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r.
poz. 1740 ze zm.)
k.k. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444
ze zm.)
k.k.s. – ustawa z 10.09.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 2021 r.
poz. 408 ze zm.)
k.k.w. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U.
z 2021 r. poz. 53 ze zm.)
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U.
Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.)
k.p.c. – ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.
z 2020 r. poz. 1575 ze zm.)
k.p.k. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.
z 2021 r. poz. 534)
k.p.k.1969 – ustawa z 19.04.1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.
Nr 13, poz. 96 ze zm., nie obowiązuje)
k.r.o. – ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.
z 2020 r. poz. 1359)
MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ot-
warty do podpisu w Nowym Jorku 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r.
Nr 38, poz. 167)
p.p.s.a. – ustawa z 30.08.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi (Dz.U. z 2019 r. poz. 2325)
pr. adw. – ustawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2020 r.
poz. 1651 ze zm.)
pr. prok. – ustawa z 28.01.2016 r. – Prawo o prokuraturze (Dz.U. z 2021 r.
poz. 66)
p.u.s.p. – ustawa z 27.07.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
(Dz.U. z 2020 r. poz. 2072 ze zm.)
reg. sąd. – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.06.2019 r. – Re-
gulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. poz. 1141
ze zm.)
20 Wykaz skrótów
TFUE – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 202

z 2016 r., s. 47)
TUE – Traktat o Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 202 z 2016 r., s. 13)
u.o.z.p. – ustawa z 19.08.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U.
z 2020 r. poz. 685)
u.p. – ustawa z 6.04.1990 r. o Policji (Dz.U. z 2020 r. poz. 360 ze zm.)
u.p.s.n. – ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich
(Dz.U. z 2018 r. poz. 969)
u.r.p. – ustawa z 6.07.1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 75
ze zm.)
u.SN – ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2021 r.
poz. 154 ze zm.)
u.ś.k. – ustawa z 25.06.1997 r. o świadku koronnym (Dz.U. z 2016 r.
poz. 1197)
u.TS – ustawa z 26.03.1982 r. o Trybunale Stanu (Dz.U. z 2019 r.
poz. 2122 ze zm.)
Czasopisma, publikatory
AUL – Acta Universitatis Lodziensis
AUMCS – Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska
AUW – Acta Universitatis Wratislaviensis
BPK – Biuletyn Prawa Karnego
BSP – Białostockie Studia Prawnicze
CzPKiNP – Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych
Dz.U. – Dziennik Ustaw
Dz.Urz. UE – Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
Dz.Urz. WE – Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich
EPS – Europejski Przegląd Sądowy
GSP – Prz.Orz. – Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa
IN – Ius Novum
KZS – Krakowskie Zeszyty Sądowe
MoP – Monitor Prawniczy
NP – Nowe Prawo
OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa
OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury
Generalnej
OSNwSK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych
OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich (1921–1939), Orzecznictwo Są-
dów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957–1989), Orzeczni-
ctwo Sądów Polskich (od 1990 r.)
OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
OTK-A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Seria A
Pal. – Palestra
PiP – Państwo i Prawo
PP – Problemy Praworządności
PPK – Problemy Prawa Karnego
Prz. Pol. – Przegląd Policyjny
Wykaz skrótów21
Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo

Prz. Sejm. – Przegląd Sejmowy
PS – Przegląd Sądowy
Rej. – Rejent
RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny (w latach 1921–
1925 Ruch Prawniczy i Ekonomiczny)
SI – Studia Iuridica
SP – Studia Prawnicze
WPP – Wojskowy Przegląd Prawniczy
WSS – Wrocławskie Studia Sądowe
ZNIBPS – Zeszyty Naukowe Instytutu Badań Prawa Sądowego
ZNUJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZNUŁ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego
Inne
ENA – Europejski Nakaz Aresztowania
ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka
NIK – Najwyższa Izba Kontroli
ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych
PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa
SA – Sąd Apelacyjny
SIS – System Informacji Schengen
SN – Sąd Najwyższy
TK – Trybunał Konstytucyjny
RP – Rzeczpospolita Polska
ZOMO – Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej
Słowo wstępne23
SŁOWO WSTĘPNE
Niniejsze, trzecie już wydanie podręcznika, ukazuje się w szczególnym czasie, bo zale-
dwie kilka miesięcy od pożegnania naszego Mistrza, Pana Profesora Kazimierza Mar-
szała, współautora podręcznika i współredaktora jego pierwszego wydania w obecnym
kształcie. To skłania przede wszystkim do podkreślenia olbrzymich zasług Profesora
dla rozwoju nauki prawa karnego procesowego w Polsce. Wydają się one najbardziej
widoczne w wymiarze organizacyjnym i personalnym, dlatego należy podkreślić, że
Profesor Kazimierz Marszał stworzył ośrodek nauki prawa karnego procesowego na
Uniwersytecie Śląskim i przez blisko cztery dekady nim kierował. W Katedrze, na czele
której stał Pan Profesor, sześć osób uzyskało stopień doktora habilitowanego, z czego
pięć następnie tytuł profesora. Profesor Kazimierz Marszał pełnił rolę opiekuna w pa-
runastu przewodach doktorskich, a wprost niezliczona liczba studentów uzyskała pod
Jego kierunkiem tytuł magistra. Profesor wniósł także istotny wkład w rozwój kadry
naukowej w innych ośrodkach uniwersyteckich, występując jako recenzent w kilkunastu
przewodach doktorskich i habilitacyjnych.
Dorobek naukowy Profesora Kazimierza Marszała objemuje blisko 170 pozycji, w tym
kilka monografii, kilkanaście podręczników, liczne artykuły i glosy do orzeczeń Sądu
Najwyższego. Z całą mocą należy stwierdzić, że miarą tego dorobku nie jest jedynie
podana liczba pozycji naukowych i naukowo-dydaktycznych, ale w głównej mierze
ich najwyższa jakość, sprawiająca, że stanowią one niezmiennie konieczny materiał
źródłowy i inspirację do przemyśleń w ramach aktualnie ukazujących się opracowań
naukowych z dziedziny procesu karnego.
Odejściu Profesora Kazimierza Marszała, jednego z najznamietniszych profesorów

Uniwersytetu Śląskiego, towarzyszy niewymowny smutek. Na myśl przychodzą nieod-
parcie słowa i rady Profesora, w których zawsze z wielką życzliwością dzielił się swoim
doświadczeniem i mądrością, ucząc cierpliwości, spokoju, zachowania właściwych miar
i dystansu w konfrontacji, czy to z podejmowanymi wyzwaniami, czy to z napotykanymi
trudnościami, zarówno na płaszczyźnie zawodowej, jak i w sferze osobistej. Niepodobna
wprost opisać żalu odczuwanego w związku z tym, że się ich już nie usłyszy. Tkwią one
jednak na tyle głęboko w pamięci, że z pewnością pozostaną niezapomniane, a w tym
szczególnym czasie uczą radzić sobie ze stratą bliskiego sercu Profesora. Z niezachwianą
24 Słowo wstępne
wiarą i pełnym przekonaniem, że tak samo trwałe jest dzieło naukowe Profesora Kazi-
mierza Marszała, pozostaje wyrazić nadzieję, że okażemy się jego godnymi kontynu-
atorami i będzie nam dane z powodzeniem przyczynić się do krzewienia wiedzy oraz
wartości zaszczepionych przez Profesora. Żywiąc taką nadzieję, niniejszym wydaniem
podręcznika pragniemy oddać szacunek i hołd naszemu Mistrzowi, Profesorowi Ka-
zimierzowi Marszałowi.
Pod względem układu treści, podstawowych założeń i koncepcji teoretycznych pod-

ręcznik niniejszy nawiązuje wprost do znakomitych opracowań podręcznikowych
przygotowanych przez Profesora Kazimierza Marszała lub pod Jego redakcją, których
pierwsze wydania ukazały się przed ponad 30 laty i przez długi czas stanowiły podsta-
wowe źródło wiedzy na temat procesu karnego, wykorzystywane w różnych ośrodkach
akademickich w całej Polsce.
Trzecia edycja podręcznika stanowi jego uzupełnioną i poprawioną wersję, uwzględ-

niającą zmiany normatywne w obszarze procesu karnego wprowadzone głównie w wa-
runkach stanu zagrożenia epidemicznego i stanu epidemicznego, w drodze tzw. ustaw
antycovidowych.
W pełni aktualne pozostają założenia, które przyświecały przygotowaniu poprzednich

wydań podręcznika. Nadal jest on więc pomyślany jako wykład podstawowej wiedzy
z zakresu prawa karnego procesowego, której znajomości należy oczekiwać od studenta
prawa. Zawiera systematyczne i gruntowne przedstawienie problematyki prawa karnego
procesowego, obejmujące zagadnienia teorii procesu karnego oraz międzynarodowych
i konstytucyjnych uwarunkowań procesu karnego, zagadnienia części ogólnej prawa
karnego procesowego oraz zagadnienia dotyczące przebiegu procesu karnego z uwzględ-
nieniem jego zasadniczych odmian. Ze względu na ograniczoną objętość podręcznika
z zakresu wykładu wyłączone zostały kwestie, które w zgodnej ocenie współautorów
należą do mniej istotnych, dotyczące np. postępowania karnego w sprawach podlega-
jących orzecznictwu sądów wojskowych czy kosztów procesu. Z tego samego powodu
niektóre zagadnienia zostały zobrazowane w skróconej formie.
Na tle prowadzonych w podręczniku analiz i prezentowanych stanowisk interpreta-

cyjnych wyraźnie zaznacza się jednolita perspektywa przyjmowana przez wszystkich
autorów, związana z położeniem szczególnego nacisku na aspekt gwarancyjny prawa
karnego procesowego, ochronę praw i wolności uczestników procesu oraz realizację
wartości i standardów konstytucyjnych i konwencyjnych na gruncie procesu karnego.
Podręcznik został przygotowany przede wszystkim z myślą o studentach prawa lub

administracji. W zgodnej ocenie autorów model kształcenia uniwersyteckiego nie może
ze swej natury sprowadzać się do kształcenia praktycystycznego, dlatego podręcznik
zawiera treści teoretyczne, które opierają się na aparaturze naukowej i służą pogłębie-
Słowo wstępne25
niu wiedzy o przedmiocie. Wolno sądzić, że w tym zakresie treść podręcznika może
zainteresować przedstawicieli doktryny procesu karnego. Uwzględnienie przez autorów
w szerokim zakresie aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszech-
nych oraz przedstawianie konkretnych rozwiązań w kwestiach spornych, które z reguły
ujawniają się w wymiarze praktycznym, pozwala jednocześnie z pełnym przekonaniem
rekomendować lekturę podręcznika absolwentom prawa odbywającym aplikacje praw-
nicze. Podręcznik może również służyć zaktualizowaniu i usystematyzowaniu wiedzy
karnoprocesowej przez praktyków wykonujących zawód sędziego, prokuratora, radcy
prawnego lub adwokata, zwłaszcza w kontekście istotnych zmian prawa karnego pro-
cesowego, które miały miejsce na przestrzeni ostatnich kilku lat, w tym rozproszonych
zmian wprowadzonych tzw. ustawami antycovidowymi.
Podręcznik, ze względu na szczupłość miejsca, nie wykazuje pełnego warsztatu nauko-

wego, który stanowił podstawę jego opracowania, zawartych w nim tez, wyrażonych
poglądów i ich argumentacji. Zawiera wybór podstawowej literatury, obejmujący naj-
bardziej aktualne, z reguły najnowsze, pozycje piśmiennicze odnoszące się do najbar-
dziej aktualnego stanu prawnego. Wykazy literatury mogą z pewnością służyć pomocą
w zajęciach typu seminaryjnego i w przygotowaniu pracy dyplomowej z dziedziny
procesu karnego.
W imieniu autorów wyrażam nadzieję, że podręcznik pozwoli studentom dobrze opa-

nować podstawową wiedzę z zakresu procesu karnego i zarazem przygotować się do
jej praktycznego wykorzystania, a być może także zainspiruje do pogłębienia określo-
nych zagadnień w ramach seminariów magisterskich bądź doktoranckich albo w pracy
naukowej.
Słowa podziękowania kieruję w stronę Pana doktora Marcina Cichońskiego oraz Pana
magistra Marcina Burdzika za nieocenioną pomoc w pracach korekcyjnych nad tekstem
zamieszczonym w podręczniku.
Jarosław Zagrodnik
Rozdział I. Zagadnienia wstępne 27
Rozdział I
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
1. Pojęcie procesu karnego

Nazwa „proces” jest wyrażeniem wieloznacznym. Fakt ten rodzi konieczność ustalenia
desygnatów tej nazwy.
W języku polskim przez proces rozumie się przebieg regularnie następujących po sobie
poszczególnych stadiów rozwoju czegoś, co pozostaje w ścisłym związku przyczynowym,
składając się na jednolity ciąg, cykl rozwojowy1. W tym znaczeniu nazwa „proces” wy-
stępuje jako zjawisko przyrody (np. proces chemiczny, biologiczny proces rozwojowy)
oraz jako zjawisko społeczne (np. proces rozwoju formacji społecznej). Są to realnie
istniejące desygnaty nazwy „proces”.
W ramach procesów występujących w życiu społecznym odrębną grupę stanowią procesy

prawne. Przez proces prawny rozumie się przewidziany przez prawo zespół działań, które
zmierzają do osiągnięcia oznaczonego skutku prawnego2. Z procesem prawnym mamy
do czynienia wszędzie tam, gdzie prawo do jego realizacji, wywołania odpowiednich
skutków prawnych, wymaga podjęcia określonego łańcucha oznaczonych czynności.
Tak szeroko rozumiany proces prawny obejmuje różnorakie zespoły czynności, w tym
skomplikowane postępowania w celu wydania rozstrzygnięcia.
Najważniejszą grupę w ramach procesu prawnego stanowią te procesy, które odbywają

się przed oznaczonym podmiotem rozstrzygającym o jego przedmiocie. W ramach
tego procesu podmiot kierujący nim – najczęściej organ państwowy (sąd) – ustala na-
ruszenie prawa, wyciągając w związku z tym odpowiednie konsekwencje prawne, albo
ustala istnienie lub nieistnienie konkretnego uprawnienia lub stosunku prawnego, albo
wreszcie ustala nowe stosunki prawne.
1
Por. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 7, Warszawa 1965, s. 8.
2
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 9–10.
28 Rozdział I. Zagadnienia wstępne
Z reguły organ (sąd), badając określony stan (pewną rzeczywistość) w celu wydania
rozstrzygnięcia, czyni to na żądanie uprawnionego podmiotu.
Z żądaniem wydania rozstrzygnięcia, zwłaszcza sądowego, występuje osoba mająca

w tym interes prawny lub organ państwa działający w interesie społecznym.
Ze względu na podstawowe kryterium odnoszące się do przedmiotu procesu można

wyodrębnić odpowiadający mu rodzaj procesu przed organem państwa (sądem), a więc
można mówić o procesach: karnym, cywilnym, administracyjnym itp. Każdy z tych
procesów służy realizacji odpowiadających mu dziedzin prawa materialnego. W pew-
nym uproszczeniu można powiedzieć, że proces karny służy realizacji prawa karnego
materialnego, proces cywilny – realizacji prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy
itd., choć w przeciwieństwie do prawa karnego proces cywilny nie stanowi jedynej formy
urzeczywistnienia prawa cywilnego.
Realizacja prawa karnego może nastąpić tylko przez przeprowadzenie procesu karnego,
co oznacza, że ustalenie popełnienia przestępstwa i jego sprawcy oraz wymierzenie kary
może nastąpić jedynie w warunkach prowadzenia procesu karnego. Proces karny jest
zatem obligatoryjną formą stwierdzenia winy określonej osoby z powodu popeł-
nionego przestępstwa.
Wynika to przede wszystkim z faktu, że w celu ustalenia popełnienia przestępstwa przez

oznaczoną osobę konieczne jest wydanie przez sąd prawomocnego wyroku skazującego,
który w stosunku do tej osoby i jej czynu wyłącza domniemanie niewinności (art. 42
ust. 3 Konstytucji RP).
Proces karny jest wypełniony działaniami występujących w nim uczestników. Proces taki
stanowi pewien przebieg, czyli jest zjawiskiem w ruchu. Jest on pewnym zamkniętym
układem pozwalającym na określenie jego początku i końca. Przebieg procesu odbywa
się po torze składającym się z następujących po sobie etapów, ogniw procesowych, two-
rzących tok procesu. Proces będący ruchem zmierza do określonego rezultatu, który jest
jego celem. Proces jest więc zawsze określoną, zamierzoną działalnością ludzką, a więc
działalnością celową. Proces jest instytucją prawną świadomie powołaną przez ustawo-
dawcę do osiągnięcia określonych celów i świadomie w tym zakresie wykorzystywaną3.
Żadne ogniwo ruchu w toku procesu nie jest zachowaniem oderwanym, lecz ściśle
powiązanym z układem czynności w tym toku, a także z przedmiotem procesu, co do
którego ma zapaść rozstrzygnięcie organu procesowego.
Proces karny stanowi więc przewidziane prawem zachowanie organów państwowych

i pozostałych uczestników zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego
3
M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 9 i n.
1. Pojęcie procesu karnego 29
sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków albo – w razie
stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających
odpowiedzialność – do uniewinnienia oskarżonego.
Wymiar sprawiedliwości sprawuje jedynie sąd (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP).
Nazwa „proces karny” może być używana w znaczeniu ogólnym, tzn. abstrakcyjnym,
i w znaczeniu konkretnym.
Proces konkretny stanowi przewidzianą prawem działalność określonych uczestni-

ków, odbywającą się w oznaczonym procesie o konkretne przestępstwo lub przeciwko
oznaczonej osobie lub osobom o konkretne przestępstwo (np. proces ZOMO-wców
tłumiących strajk w kopalni „Wujek” w Katowicach).
W znaczeniu ogólnym jest to działalność przewidziana obowiązującymi przepisami,

mająca na celu wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub
zastosowanie innych środków karnych, będąca modelem przewidzianym w obowią-
zujących przepisach, któremu powinien być podporządkowany każdy proces karny
w znaczeniu konkretnym, tzn. każdy proces przeciwko oznaczonej osobie. Jest to model
postulowany, model normatywny, o charakterze wirtualnym, ale stanowiący podstawę
prawną konkretnej działalności procesowej.
Model normatywny, czyli postulowany (wirtualny), może być rozumiany dwojako.

Formalnie, tzn. że jego ujęcie ogranicza się do przepisów, które określają jego bieg. Prak-
tyczne ujęcie modelu normatywnego bierze pod uwagę nie tylko same przepisy prawne,
lecz także czynniki mające wpływ na interpretację w procesie stosowania przepisów
prawa procesowego, do których można zaliczyć wykładnię udzielaną przez Sąd Najwyż-
szy, Trybunał Konstytucyjny itp. A zatem model normatywny w sensie praktycznym
uwzględnia system obowiązujących przepisów i sumę doświadczeń w jego stosowaniu.
To ujęcie jest mało uchwytne i może ulegać ciągłym zmianom. Pozwala ono jednak na
porównanie modelu postulowanego przez ustawę z jego praktyczną realizacją, wska-
zując na niedostatki i luki w modelu postulowanym lub na błędy czynione w praktyce.
W dalszych wywodach używamy nazwy „proces karny” w znaczeniu normatywnym,

uwzględniającym zarówno ujęcie postulowane, jak i praktyczną jego realizację.
Niekiedy wskazuje się na jeszcze inny zakres znaczeniowy nazwy „proces karny”. Mówi
się o procesie w sensie teoretycznej wizji, mając na myśli system poglądów (idei) na
sposób ukształtowania postępowania, adresowany do twórców ustawy. To rozumienie
nazwy „proces karny” nabiera szczególnego znaczenia w okresie nowelizacji lub for-
mułowania projektu nowej kodyfikacji prawa karnego procesowego.
W rzeczywistości między wszystkimi tymi zakresami istnieje wzajemna zależność, gdyż

formułowanie modeli teoretycznych następuje na bazie już funkcjonującego systemu
prawa procesowego z całym bagażem dotychczasowego doświadczenia w zakresie jego
stosowania w danym państwie.
W stosunku do nazwy „proces karny” używa się zamiennie nazwy „postępowanie

karne”. Takie stanowisko znajduje oparcie w ustawodawstwie, w nazwie aktu prawnego
regulującego proces karny, jakim jest Kodeks postępowania karnego. Nazwy „postępo-
wanie karne” używa się także w węższym znaczeniu w stosunku do fragmentowych czy
też specjalnych ujęć ogólnego przebiegu, np. postępowanie dowodowe, postępowanie
karne rozpoznawcze.
2. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego

Skoro zasadniczym celem procesu jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu, trzeba
określić, co należy rozumieć przez przedmiot procesu. Kwestia ta ma dodatkowe aspek-
ty wynikające z faktu, że przedmiot procesu należy do zagadnień, które w literaturze
zarówno obcej, jak i polskiej nie są rozumiane jednoznacznie.
Na tle obowiązującego w naszym kraju modelu prewencyjno-resocjalizacyjnego w pra-

wie karnym trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę na wyjaśnianie przedmiotu pro-
cesu za pomocą koncepcji ius puniendi. Jej reprezentantem był wybitny uczony polski
S. Śliwiński4. Stał on na stanowisku, że przedmiotem procesu karnego jest roszczenie
przysługujące państwu w stosunku do sprawcy przestępstwa (ius puniendi). Według
S. Śliwińskiego każdy poszczególny proces ma na celu orzeczenie o roszczeniach wyni-
kających ze zdarzenia faktycznego przedstawiającego się jako czyn karalny człowieka.
Roszczeniem tym jest uprawnienie państwa do zastosowania kar oraz środków zabez-
pieczających lub wychowawczych. Koncepcja ius puniendi została poddana krytyce5.
Współcześnie się ją odrzuca. Można przeciwko niej podnieść nie tylko to, że posługuje
się terminem „roszczenie”, który jest sporny w nauce procesu cywilnego, lecz przede
wszystkim to, że przedmiot procesu łączy ze stosunkiem materialnokarnym. Oznacza
to, że przedmiot procesu istniałby przede wszystkim w tych wypadkach, w których rze-
czywiście wskutek czynu nastąpiło naruszenie prawa karnego materialnego. Wprawdzie
takie sytuacje przeważają w procesie karnym, tzn. toczy się on w związku z rzeczywiście
popełnionym przestępstwem, to jednak nie można wykluczyć wypadków, w których
wszczęty proces zostanie umorzony lub oskarżony zostanie uniewinniony z powodu
stwierdzenia braku przestępstwa. W tych sytuacjach proces karny toczyłby się od po-
czątku bez przedmiotu.
4
Por. S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961, s. 19 i n.
5
Por. L. Lisakiewicz, „Ius puniendi” czy metafizyka, PiP 1963/8–9, s. 220 i n.
2. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego 31
Inne stanowisko w sprawie określenia przedmiotu procesu karnego zajmował L. Schaff6.

Jego zdaniem przedmiotem procesu karnego jest to, co ma być dopiero w procesie
ustalone i rozstrzygnięte. Przedmiotem procesu nie może być i nie jest ani sama wersja
wydarzenia, ani też samo wydarzenie. Przedmiotem procesu zdaniem L. Schaffa – a więc
tym, na ustalenie i rozstrzygnięcie czego jest skierowany proces – jest ta okoliczność
lub przestępstwo, na których byt powołuje się wersja oskarżenia, istniejące lub nieist-
niejące obiektywnie (rzeczywiście). Wokół tego właśnie problemu koncentruje się spór
procesowy.
Myśl ta została ściślej wyrażona przez M. Cieślaka7. Jego zdaniem przedmiot każdego
postępowania sprowadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie
lub inne załatwienie jest zadaniem tego postępowania. W procesie karnym kwestię
taką stanowią: odpowiedzialność karna, a niekiedy także odpowiedzialność cywilna,
jakie mogą obciążać osobę winną popełnienia przestępstwa.
Pierwszorzędne znaczenie w procesie karnym ma zasadniczy przedmiot procesu,

rozumiany jako kwestia odpowiedzialności prawnej osoby ściganej za zarzucane
(lub przypisane) jej przestępstwo. Ta kwestia nasuwa następujące pytania: czy w ogó-
le popełniono przestępstwo i kto je popełnił, w jakiej postaci i jakie ma za to ponieść
konsekwencje prawne. Przedmiotem procesu nie jest natomiast sam fakt popełnienia
przestępstwa, gdyż badanie oznaczonej rzeczywistości nie stanowi samoistnego celu,
jedynie cel pośredni, służący określeniu odpowiedzialności i jej rozmiarów.
Odpowiedzialność prawna opiera się na dwóch podstawach: faktycznej, a więc na

określeniu czynu (zarzucanego lub przypisanego), i prawnej, która zostaje określona
w postaci kwalifikacji prawnej tego czynu.
Kwestia odpowiedzialności prawnej w procesie – według M. Cieślaka8 – nie wiąże się

z czynem rzeczywistym, lecz z procesową hipotezą tego czynu w postaci podejrzenia
(określonego w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia), zarzutu (w posta-
nowieniu o przedstawieniu zarzutów lub w akcie oskarżenia) lub przypisania (w wyroku).
Właśnie toczący się proces ma udzielić odpowiedzi na pytanie, czy hipoteza ta jest za-
sadna, czy też nie. Jednak ani sam czyn, ani jego procesowa hipoteza nie są przedmiotem
procesu. Przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności prawnej za określony,
przypisywany oskarżonemu czyn przestępczy. Przedmiot postępowania zostaje zwykle
określony w akcie programowym danego postępowania (postanowieniu o wszczęciu
postępowania, postanowieniu o przedstawieniu zarzutów, akcie oskarżenia). W toku
6
L. Schaff, Wszczęcie postępowania karnego. Problematyka podstawy i przedmiotu procesu, PiP 1959/2,
s. 257.
7
M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 47–48.
8
Por. M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 298.
postępowania może on być modyfikowany, np. w ramach postanowienia o przedstawie-

niu zarzutów (art. 314 k.p.k.), w ramach wyroku (art. 413 § 1 pkt 4 i art. 413 § 2 k.p.k.).
Kwestia odpowiedzialności określonej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo

jest głównym przedmiotem procesu karnego dla postępowania karnego samoistnego.
Można także mówić o ubocznych przedmiotach postępowania w odniesieniu do np. po-

stępowań uzupełniających czy też incydentalnych.
Określenie przedmiotu procesu ma istotne znaczenie dla jego niezmienności i niepo-

dzielności. Oba wskazane aspekty przedmiotu procesu posiadają zasadnicze znaczenie
w postępowaniu jurysdykcyjnym po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu. Zostały one
szerzej przedstawione w ramach zasady skargowości.
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984; W. Daszkiewicz,
Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. 1, Bydgoszcz 2001; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie
postępowanie karne, Warszawa 2014; P. Hofmański, S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa
2016; P. Konieczniak, Czyn jako podstawa odpowiedzialności w prawie karnym, Kraków 2002; L. Li-
sakiewicz, „Ius puniendi” czy metafizyka, PiP 1963/8–9; S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem
powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961.
3. Cel procesu karnego

Skoro – jak ustalono wyżej w podrozdziale 1 – proces karny jest zamierzoną działalnością
ludzką, powinien dążyć do oznaczonego celu, który za jego pomocą chce się osiągnąć.
W odniesieniu do procesu karnego można mówić o celu ogólnym, a więc o osta-

tecznym rezultacie, do którego zmierza jego bieg, a także o celach cząstkowych, które
występują w poszczególnych etapach procesowych, postępowaniach uzupełniających
itp. Tak np. cel postępowania przygotowawczego i odpowiadające mu zadania określa
art. 297 k.p.k.
Celem postępowania odwoławczego jest korekta wadliwych orzeczeń. Te cele cząstkowe

są zsynchronizowane z celem ogólnym, umożliwiając jego osiągnięcie.
Celem ogólnym procesu karnego jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu.

3. Cel procesu karnego 33
Stwierdzenie to wymaga uzupełnienia. Przede wszystkim należy uzmysłowić sobie,

że nie każde rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu oznacza realizację celu procesu
karnego. Biorąc pod uwagę ustalenia poprzedniego podrozdziału, zgodnie z którymi
rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu karnego następuje przez urzeczywistnienie norm
prawa karnego materialnego, można wyrazić przekonanie, że zastosowanie kwalifikacji
prawnej czynu i wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków reakcji karnej pro-
wadzi do osiągnięcia celu procesu karnego, jeżeli stanowi rozstrzygnięcie odpowiadające
sprawiedliwości. W tym ujęciu cel procesu karnego znajduje zakotwiczenie w prawie
karnym materialnym, a o jego osiągnięciu przesądza zrealizowanie w procesie kar-
nym postulatu sprawiedliwości.
Termin „sprawiedliwość” ma w filozofii i nauce prawa wiele znaczeń. W sformułowa-

nych wyżej uwagach został on użyty w znaczeniu materialnym.
Mimo że w piśmiennictwie prawniczym nie ma jednomyślności w kwestii charaktery-

styki sprawiedliwości materialnej, można zauważyć, że jej wyjaśnienie opiera się często
na wywodzącym się z dzieł Arystotelesa wyróżnieniu sprawiedliwości rozdzielczej
(dystrybutywnej) oraz sprawiedliwości wyrównawczej (komutatywnej). Pierwszy
z tych rodzajów sprawiedliwości „odnosi się do rozdzielania zaszczytów lub pieniędzy,
lub innych rzeczy, które mogą być przedmiotem rozdziału pomiędzy uczestników
wspólnoty państwowej”9, a zatem dotyczy relacji pomiędzy wspólnotą i tworzącymi
ją podmiotami, natomiast drugi rodzaj ma funkcję wyrównującą (osiągnięcie środka
pomiędzy szeroko rozumianymi zyskiem i stratą) w ramach rodzących zobowiązania
relacji pomiędzy ludźmi (jednostkami). Na gruncie podanej charakterystyki przyjmuje
się niekiedy, że w kontekście ucieleśnienia sprawiedliwości przez prawo, np. w przypad-
kach wymierzania sprawiedliwości wobec konkretnego człowieka za popełnione przez
niego przestępstwo, sprawiedliwość ma charakter jedynie wyrównawczy10. Poddając to
zapatrywanie krytyce, słusznie się podkreśla, że arystotelesowskie rozróżnienie spra-
wiedliwości rozdzielczej i wyrównawczej nie daje podstaw do przeciwstawiania sobie
obu tych rodzajów sprawiedliwości11. Na kanwie tego spostrzeżenia jest prezentowane
stanowisko, zgodnie z którym rozumienie sprawiedliwości wyrównawczej albo stanowi
składnik pojęcia sprawiedliwości dystrybutywnej, kiedy wyrównanie strat i zysków
traktuje się jako formę rozdzielenia (dystrybucji) korzyści i ciężarów, albo sprowadza
się do formalnego przestrzegania umów, które wymyka się w istocie ocenie w katego-
riach sprawiedliwości, gdyż można sobie bez trudu wyobrazić przestrzeganie umów
niesprawiedliwych12.
9
Arystoteles, Etyka nikomachejska, Warszawa 2002, s. 174, 1131b.
10
Zob. W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988, s. 68.
11
Z. Ziembiński, O pojmowaniu sprawiedliwości, Lublin 1992, s. 93 i n.
12
Zob. W. Sadurski, Teoria..., s. 70 i n.; por. też Z. Ziembiński, O pojmowaniu..., s. 93 i n.; S. Ratnapala,
Jurisprudence, Cambridge 2009, s. 318 i n.; J. Zagrodnik, Model interakcji postępowania przygotowawczego
oraz postępowania głównego w procesie karnym, Warszawa 2013, s. 62 i n.
We współczesnej nauce prawa dominuje kierunek myśli, dla którego jest znamienne
wyjaśnienie pojęcia sprawiedliwości materialnej oparte na uznaniu jej dystrybutywnego
charakteru13 i prowadzące do stwierdzenia, że treścią sprawiedliwości materialnej jest
wzorzec (zbiór zasad, treść reguł, ideał) rządzący rozdziałem (dystrybucją) dóbr
między ludźmi wedle odpowiednich, uprzednio założonych kryteriów14. Odnosząc
to stwierdzenie do procesu karnego, można powiedzieć, że rozstrzygnięcie o przedmio-
cie procesu osiągnie cel procesu karnego, jeżeli znajdzie w nim ucieleśnienie wzorzec
rozdziału dóbr stanowiący treść sprawiedliwości materialnej.
Sprecyzowanie kryteriów, które składają się na ustalony wzorzec rozdziału dóbr, jest nie
lada problemem. W nauce prawa przyjęło się nazywać te kryteria za Ch. Perelmanem
formułami sprawiedliwości. Tytułem przykładu można tutaj wskazać formułę każdemu
to samo (równo), każdemu według jego potrzeb czy każdemu według jego zasług15.
Zdając sobie sprawę, że przyjęcie takich czy innych kryteriów rozdziału dóbr jest w isto-
cie wyrazem indywidualnych preferencji poszczególnych autorów, można ograniczyć
uwagi w kwestii wskazanych kryteriów do wyrażenia aprobaty dla poglądu wyrażo-
nego przez Z. Ziembińskiego, którego zdaniem niemożliwością byłoby oczekiwanie
podania absolutnych formuł sprawiedliwości, które znalazłyby powszechne uznanie16.
W tym kontekście ważne staje się podkreślenie wymagania, które należy współcześnie
do niekwestionowanych w piśmiennictwie, przewidującego, że niezależnie od różnic
co do kryteriów rozdziału dóbr posłużenie się opartym na nich wzorcem powinno
być podporządkowane metazasadzie („zasadzie zasad”) wymagającej jednakowego
użycia tego wzorca w jednakowych przypadkach (aspekt formalny sprawiedliwości,
sprawiedliwość formalna)17. Ocena owej „jednakowości”, w tym określenie kategorii
zachowań (podmiotów), w odniesieniu do których tę ocenę się przeprowadza, stanowi
domenę sprawiedliwości materialnej.
13
W tym ujęciu rozumienie sprawiedliwości dystrybutywnej mieści w sobie to, co określa się mianem
sprawiedliwości wyrównawczej. Zob. szerzej w tej kwestii W. Sadurski, Teoria..., s. 70 i n.; Z. Ziembiński,
O pojmowaniu..., s. 93 i n.; A. Luhmann, Law as a social system, Oxford 2008, s. 223; S. Ratnapala, Jurispru-
dence..., s. 318 i n.
14
W. Sadurski, Teoria..., s. 49 i n.; Z. Ziembiński, O pojmowaniu..., s. 93 i n.; R. Tokarczyk, Kompara-
tystyka sprawiedliwości z praworządnością w sądowym stosowaniu prawa [w:] Problemy stosowania prawa
sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007, s. 637;
J. Zagrodnik, Model..., s. 64.
15
Zob. Ch. Perelman, O sprawiedliwości, Warszawa 1959, s. 30 i n.; por. też Z. Ziembiński, O pojmowa-
niu..., s. 101 i n.
16
Z. Ziembiński, O pojmowaniu..., s. 28; por. także Ch. Perelman, O sprawiedliwości..., s. 110; N. Wiener,
Cybernetyka i społeczeństwo, Warszawa 1960, s. 114–115.
17
Ch. Perelman, O sprawiedliwości..., s. 37 i n.; J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, Warszawa 2009, s. 104;
W. Sadurski, Teoria..., s. 57; Z. Ziembiński, O pojmowaniu..., s. 93 i n.; A. Luhmann, Law as..., s. 223; J. Za-
grodnik, Model..., s. 64. W aspekcie formalnym sprawiedliwość doznaje uszczerbku w sytuacji odejścia od
przeprowadzenia wzorca odwołującego się do idei równego traktowania podobnych przypadków. W sprawie
uzasadnienia takich wypadków zob. wyrok TK z 3.10.2006 r., K 30/05, OTK-A 2006/9, poz. 119.
Zasygnalizowany powyżej brak jednomyślności w kwestii kryteriów sprawiedliwości ma-

terialnej nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu, że na gruncie współczesnych systemów
prawa karnego można ustalić – przy założeniu pewnego uproszczenia – normatywne
oblicze sprawiedliwości materialnej, przyjmując, że jej wyznacznikiem są przepisy prawa
karnego materialnego, w których ustawodawca określa wzorzec rządzący rozdziałem
reakcji karnej (dystrybucją dóbr w znaczeniu negatywnym), bazujący na założeniu
pewnej miary surowości reakcji na popełnienie poszczególnych przestępstw i znajdujący
zastosowanie w konsekwencji popełnienia czynu zabronionego odpowiadającego wska-
zanemu w płaszczyźnie normatywnej typowi18. Normy materialnoprawne wypełniają
ów wzorzec treścią przez zakreślenie kryteriów, według których należy mierzyć, czy
i ewentualnie z jaką reakcją powinien się spotkać określony czyn oraz jego sprawca19.
Należy uzmysłowić sobie, że w przedstawionym wyżej normatywnym ujęciu sprawied-

liwość materialna nie stanowi jakiejś abstrakcyjnej kategorii, która byłaby dana raz
na zawsze, lecz jest ściśle związana z obowiązującym prawem i w ten sposób podlega
dynamice zmian w myśleniu na temat kryteriów rozdziału reakcji (ciężarów) na prze-
stępstwo, które znajdują uwzględnienie w ramach realizacji polityki karnej państwa.
W doktrynie prawa karnego materialnego toczą się ciągle dyskusje na temat penalizacji
lub depenalizacji pewnych zachowań niepożądanych społecznie. Ich centralnym punk-
tem jest spór o to, czy reakcja na wskazane zachowania wymaga sięgnięcia do arsenału
środków penalnych, czy może należałoby zrezygnować z użycia wskazanych środków
lub ewentualnie przekształcić niektóre przestępstwa w wykroczenia.
Przedmiotem dyskusji wśród reprezentantów nauki prawa karnego materialnego jest

również problem niewystarczającej ochrony pokrzywdzonego przed wtórną wiktymi-
zacją. Obecny stan prawny w odniesieniu do sytuacji pokrzywdzonego jest analizowany
w ramach rozważań na temat koncepcji prawa karnego określanej mianem „spra-
wiedliwości naprawczej” lub „sprawiedliwości restaurującej”. Myśl przewodnią tej
koncepcji stanowi budowanie reakcji na przestępstwo jak gdyby w trójkącie, którego
ramionami są: sprawca – ofiara przestępstwa – wspólnota lokalna, czyli podmioty
naturalnie zainteresowane w określeniu konsekwencji prawnych popełnionego prze-
stępstwa. Koncepcja ta ma zapewnić, aby reakcja na przestępstwo nie wywoływała
nowego cierpienia, lecz prowadziła do naprawy sytuacji wynikającej z popełnionego
przestępstwa. Proces pojednania w ramach przedstawionego trójkąta ma doprowadzić
do odnowy więzi między sprawcą, ofiarą i wspólnotą lokalną. Prezentowana koncepcja
zmierza do zastąpienia dotychczasowego myślenia, że sprawiedliwość w prawie karnym
18
Por. M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 220;
zob. też W. Sadurski, Teoria..., s. 71; J. Zagrodnik, Model..., s. 65.
19
Zob. K. Buchała, Dyrektywy sądowego wymiaru kary, Warszawa 1964, s. 125 i n.; B. Janiszewski,
Humanitaryzm jako zasada sądowego wymiaru kary [w:] Nauka wobec współczesnych zagadnień prawa
karnego w Polsce. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Aleksandrowi Tobisowi, red. B. Janiszewski,
Poznań 2004, s. 87 i n.
wyraża się w ukaraniu sprawcy, przekonaniem, że realizacja sprawiedliwości wymaga

naprawienia sytuacji wywołanej przestępstwem w oparciu o pojednanie i zadzierzgnięcie
odnowy więzi między wymienionymi wyżej podmiotami. Przekonanie to ma stanowić
alternatywę dla tradycyjnego modelu prawa karnego.
Ta bardzo skrótowo przedstawiona koncepcja, która zapewnia we wspomnianym trójką-

cie należne miejsce ofierze przestępstwa, może rodzić obawy o ponowną wiktymizację
pokrzywdzonego, gdyż wymaga jego wejścia w interakcję ze sprawcą przestępstwa.
Koncepcja ta jest współcześnie urzeczywistniana w systemach prawa karnego niektórych

państw, np. w Kanadzie.
Sformułowane powyżej, upraszczające założenie, zgodnie z którym wzorca sprawiedliwej

dystrybucji dóbr można upatrywać w płaszczyźnie normatywnej w przepisach prawa
karnego materialnego, pozwala na odniesienie sprawiedliwości materialnej do roz-
strzygnięcia o przedmiocie procesu i stwierdzenie, że stanowi ono formę ucieleśnienia
wskazanego wzorca i urzeczywistnienia stanu sprawiedliwości materialnej w warunkach
procesu karnego.
Dotychczasowe uwagi zmierzały do wyjaśnienia sprawiedliwości jako miary dla oce-

ny końcowego rezultatu procesu karnego, czyli rozstrzygnięcia o jego przedmiocie,
w kontekście realizacji ogólnego celu procesu karnego. Teraz należy skierować wzrok
na kwestię oceny w kategoriach sprawiedliwości drogi wiodącej do wskazanego celu,
czyli samego procesu karnego. Kluczem do zajęcia stanowiska w podniesionej kwestii
jest ustalenie znaczenia terminu „sprawiedliwość proceduralna”.
W prowadzonych współcześnie rozważaniach na temat sprawiedliwości procedural-

nej dominującą rolę odgrywa pojęcie sprawiedliwości proceduralnej zaproponowane
przez J. Rawlsa. Stanowi ono najczęściej punkt wyjścia i zarazem punkt odniesienia
dla wyrażenia własnego poglądu w sprawie znaczenia omawianego terminu przez
poszczególnych autorów.
Koncepcja sprawiedliwości proceduralnej w wydaniu J. Rawlsa zasadza się na wyróż-

nieniu trzech rodzajów (typów) sprawiedliwości proceduralnej, mianowicie czystej,
doskonałej oraz niedoskonałej. Charakterystyka dwóch wyróżnionych na końcu rodza-
jów sprawiedliwości proceduralnej opiera się na ocenie relacji między procedurą oraz
jej rezultatem, której towarzyszy założenie, że „istnieje niezależny standard pozwalający
rozstrzygnąć, jaki rezultat jest sprawiedliwy”20. Cechą wyróżniającą doskonałą spra-
wiedliwość proceduralną jest niezawodność procedury, wyrażająca się w tym, że jej
zastosowanie każdorazowo daje sprawiedliwy rezultat. Sens niedoskonałej sprawied-
liwości proceduralnej wyraża się w maksymalizacji prawdopodobieństwa uzyskania
20
J. Rawls, Teoria..., s. 142.
sprawiedliwego rezultatu w ramach procedury, co oznacza, że rezultat ten pozostaje

jedynie prawdopodobny przy zastosowaniu procedury skonstruowanej pod kątem jego
osiągnięcia. W przypadku czystej sprawiedliwości proceduralnej fundamentalne zna-
czenie ma zakwestionowanie istnienia niezależnego kryterium prawidłowego rezultatu.
Czysta sprawiedliwość proceduralna, której ilustracją może być gra hazardowa, znaj-
duje urzeczywistnienie w drodze faktycznego przeprowadzenia prawidłowo ukształto-
wanej (uczciwej) procedury („serii uczciwych zakładów”21), co samo w sobie przesądza
o prawidłowości (uczciwości) rezultatu, który nie podlega żadnym innym ocenom22.
Doskonała sprawiedliwość proceduralna przedstawia rozumienie sprawiedliwości pro-

ceduralnej, które w powszechnym mniemaniu nie zasługuje na aprobatę ze względu na
jego czysto teoretyczny charakter, dostrzeżony przez samego J. Rawlsa, który podkreślił,
że jest „niemożliwe tak zaprojektować reguły prawne [procedurę – przyp. aut.], by za-
wsze wiodły do prawidłowego rezultatu”23. Warto zauważyć, że charakterystyczna dla
wskazanego rodzaju sprawiedliwości identyfikacja stanu sprawiedliwości proceduralnej
ze sprawiedliwością rozstrzygnięcia, oparta na założeniu niezawodności (sprawiedli-
wości) procedury, prowadzi do wniosku, że wydzielenie odrębnej kategorii pojęciowej,
jaką jest sprawiedliwość proceduralna, i próba ustalenia dla niej jakiejś szczególnej
treści, odróżniającej ją od sprawiedliwości materialnej, traci w gruncie rzeczy sens24.
Wielu zwolenników znajduje ocena procedury w kontekście realizacji czystej sprawied-

liwości proceduralnej. Zasadniczy mankament koncepcji odwołujących się do tego
rozumienia sprawiedliwości proceduralnej wyłania się na tle spostrzeżenia, że na ich
gruncie dochodzi zazwyczaj do identyfikacji sprawiedliwości proceduralnej z regułami
rzetelnego procesu (zasadą rzetelności), prowadzącej do stwierdzenia, że urzeczywist-
nienie stanu sprawiedliwości proceduralnej wypływa wyłącznie z przestrzegania tych
reguł. O odrzuceniu tego sposobu myślenia przesądza fakt, że reguły procedury, reguły
rzetelnego procesu, jakiekolwiek by one nie były, same w sobie wymykają się ocenie
w kategoriach sprawiedliwości, podlegając wartościowaniu przez pryzmat ich prawid-
łowego i bezstronnego przestrzegania25. Można je rozważać wyłącznie w kontekście
realizacji warunków przybliżających osiągnięcie sprawiedliwego rezultatu26.
21
J. Rawls, Teoria..., s. 144.
22
Odmienny sposób odczytania J. Rawlsa wydaje się reprezentować U. Neumann, przyjmując, że wedle
koncepcji czystej sprawiedliwości proceduralnej zapewnienie sprawiedliwej procedury stanowi konieczny,
lecz niewystarczający czynnik do osiągnięcia sprawiedliwego rezultatu (rozstrzygnięcia). Zob. U. Neumann,
Materiale und prozedurale Gerechtigkeit im Strafverfahren, „Zeitschrift für die Gesamte Strafrechtswissen-
schaft” 1989/1, s. 70.
23
J. Rawls, Teoria..., s. 142; por. też S. Ratnapala, Jurisprudence..., s. 336 i n.
24
W. Sadurski, Teoria..., s. 83; zob. też J. Zagrodnik, Model..., s. 71.
25
W. Sadurski, Teoria..., s. 80; por także W. Lang, Prawo procesowe a prawo materialne. Wzajemne
relacje [w:] Prawo w XXI wieku. Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii
Nauk, red. W. Czapliński, Warszawa 2006, s. 431 i n.; J. Zagrodnik, Model..., s. 76.
26
Por. L.B. Solum, Procedural Justice, University of San Diego School of Law, „Law and Economics
Research Paper Series” 2005/12, s. 238 i n.
Na tle powyższych uwag nie powinno być nic zaskakującego w wyrażeniu aprobaty dla
rozumienia sprawiedliwości proceduralnej, zgodnie z którym należy ją identyfikować
z procedurą, w ramach której dochodzi do zapewnienia najwyższego stopnia praw-
dopodobieństwa osiągnięcia materialnie sprawiedliwego rezultatu (sprawiedliwości
materialnej). Urzeczywistnienie tak rozumianej sprawiedliwości proceduralnej stwarza
domniemanie sprawiedliwości rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Prezentowane
wyjaśnienie sprawiedliwości proceduralnej, oparte na jej odniesieniu do realizacji spra-
wiedliwości materialnej, tworzy pewną całość z wyrażonym uprzednio stanowiskiem
w sprawie możliwości wskazania normatywnych kryteriów sprawiedliwości materialnej
w drodze analizy norm prawa karnego materialnego.
W podsumowaniu dotychczasowych ustaleń można skonstatować, że sprawiedliwość

materialna i sprawiedliwość proceduralna stanowią dwie komplementarne katego-
rie pojęciowe sprawiedliwości. Do zespolenia obu tych kategorii dochodzi zazwyczaj
w rezultacie procesu karnego przez rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu, które sytuuje
się w punkcie zbiegu pól normowania wyznaczonych przez przepisy karnomaterialne
i przepisy karnoprocesowe – zapada w warunkach procesu karnego, a jego treść z za-
łożenia powinna urzeczywistniać sprawiedliwość materialną, której wyznacznikiem są
normy prawa karnego materialnego przewidujące wzorzec (normatywny) sprawiedliwej
dystrybucji dóbr27.
Urzeczywistnienie sprawiedliwości proceduralnej w procesie karnym wymaga odpo-

wiednich środków i mechanizmów procesowych, aby oparta na ich wykorzystaniu
procedura karna gwarantowała najwyższy stopień prawdopodobieństwa osiągnięcia
sprawiedliwości materialnej. Patrząc z innej strony, można stwierdzić, że postawienie
na realizację sprawiedliwości materialnej jako ogólny cel procesu karnego jest rów-
noznaczne ze złożeniem swoistego „zamówienia” na powołanie do życia instytucji
procesowych, pozwalających na osiągnięcie tego celu28.
W obowiązującym Kodeksie postępowania karnego w art. 2 § 1 pkt 1 podkreśla się, że

przepisy tego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby
sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna
tej odpowiedzialności nie poniosła.
W razie ustalenia popełnienia przestępstwa i skazania za nie określonej osoby powinny

być wobec niej trafnie zastosowane odpowiednie kary lub inne środki reakcji na popeł-
nienie przestępstwa przewidziane w prawie karnym materialnym (art. 2 § 1 pkt 2 k.p.k.).
Chodzi o to, aby nikt winny popełnienia przestępstwa nie poniósł ani mniejszej, ani też
większej odpowiedzialności, niż na to zasłużył.
27
Zob. W. Lang, Prawo procesowe a prawo materialne..., s. 429 i n.; por. też J. Zagrodnik, Model..., s. 77.
28
Por. L. Schaff, Zakres i formy postępowania przygotowawczego, Warszawa 1961, s. 200.
W powołanych wyżej przepisach ustawodawca formułuje dyrektywy składające się na

zasadę trafnej reakcji. W zasadzie tej znajduje swój wyraz cel procesu karnego i zarazem
postulat sprawiedliwości materialnej29. Odnosząc poczynione uwagi do sprawiedliwości
proceduralnej, można stwierdzić, że jej urzeczywistnienia należy upatrywać w ukształ-
towaniu przebiegu procesu w taki sposób, aby stanowił on najpewniejszą drogę sprawnej
realizacji zasady trafnej reakcji w procesie karnym.
W konsekwencji powyższych ustaleń jest oczywiste, że proces karny stanowi formę

realizacji prawa karnego materialnego.
W razie jednoczesnego orzekania w procesie karnym w przedmiocie roszczeń cywilnych

wynikających z popełnionego przestępstwa może być także realizowane prawo cywil-
ne. Osiąga się w ten sposób naprawienie szkody lub zadośćuczynienie za popełnione
przestępstwo.
Jednocześnie realizuje się zadania postępowania karnego wyrażające się nie tylko w zwal-
czaniu przestępczości, lecz również jej zapobieganiu oraz w umacnianiu poszanowania
prawa i zasad współżycia społecznego (art. 2 § 1 pkt 2 k.p.k.).
Wydane rozstrzygnięcie powinno odpowiadać dyrektywie prawdy, tak by jego podsta-

wą były prawdziwe ustalenia faktyczne. Nie oznacza to, aby zasadę prawdy można było
identyfikować z celem procesu karnego lub sprawiedliwością proceduralną. Prawda
w procesie karnym nie może być celem samym w sobie. Nie jest również miarą spra-
wiedliwości materialnej. Wydaje się to oczywiste, jeśli weźmie się pod uwagę, że nie
można wykluczyć wydania sprawiedliwego materialnie rozstrzygnięcia o przedmiocie
procesu, mimo że w procesie karnym nie wykryto prawdy, lub odwrotnej możliwości,
polegającej na rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu w sposób niezgodny z kryteriami
sprawiedliwości materialnej mimo dotarcia do prawdy w procesie karnym. Na tym tle
wydaje się oczywiste, że dyrektywę prawdy należy ujmować w kategorii środków przy-
czyniających się do maksymalizacji prawdopodobieństwa osiągnięcia celu procesowego
w postaci prawidłowego (sprawiedliwego materialnie) rozstrzygnięcia o przedmiocie
procesu.
Nie powinno ujść uwadze, że proces karny spełnia także pewne cele ogólniejsze. Z jed-
nej strony stanowi pewne „wyrównanie” następstw popełnionego czynu, co nazywa
się niekiedy funkcją satysfakcyjną, a z drugiej strony szybko przeprowadzony proces
i orzeczona w nim kara może spełniać funkcje prewencji ogólnej i prewencji szczególnej.
29
M. Cieślak, Nieważność orzeczeń w procesie karnym PRL, Warszawa 1965, s. 5.
4. Funkcje procesu karnego

Określenia „funkcje procesu karnego” używa się dość powszechnie w literaturze. Jed-
nakże jego zakres pojęciowy nie jest jednolity. Funkcje procesowe można traktować
jako poszczególne aspekty działalności karnoprocesowej, wydzielone w zależności od
podmiotów i zadań, jak również – jako środek syntezy procesowej, a ich nazwę rezerwo-
wać dla najważniejszych typów działalności procesowych. Pierwsze z tych ujęć zakłada
istnienie tylu funkcji procesowych, ilu jest w procesie jego uczestników. Oznaczałoby
to nadmierne rozdrobnienie funkcji procesowych. Słuszniejsze jest podejście widzące
w funkcjach procesowych to, co jest typowe, zasadnicze w działalności procesowej.
W procesie karnym, w zależności od nurtu procesowego, wyróżnia się30 następujące

funkcje procesowe w zakresie odpowiedzialności karnej:
1) ściganie karne,
2) obrona karna,
3) rozstrzyganie,
4) wykonanie rozstrzygnięć.
Ściganiem karnym w ścisłym znaczeniu są działania organów, które zmierzają do

wykrycia i ustalenia sprawcy przestępstwa. Ta działalność wypełnia przede wszystkim
śledztwo i dochodzenie, którym kieruje prokurator lub inny organ ścigania karnego
pod nadzorem prokuratora. Przejawia się ona w postaci poszukiwania, zbierania i prze-
prowadzania dowodów, które zostają utrwalone na potrzeby przyszłego postępowania
jurysdykcyjnego. Oprócz tej działalności organy ścigania karnego spełniają funkcje
rozstrzygania, gdyż w zależności od uzyskanych informacji z przeprowadzonych dowo-
dów proces karny będzie się rozwijać (wniesiony zostanie akt oskarżenia) lub ulegnie
obumarciu (umorzenie, np. z powodu braku przestępstwa), ale o przedmiocie procesu
orzeka jedynie sąd.
Do funkcji ścigania karnego należy także wniesienie i popieranie oskarżenia przed

sądem. Funkcja ta jest wypełniana działalnością oskarżyciela przed sądem. Ogólnie
można więc powiedzieć, że funkcja ścigania jest działalnością organów ścigania wy-
konywaną w śledztwie lub dochodzeniu, a także przed sądem w ramach oskarżenia
(działalność oskarżyciela publicznego oraz czynności wykonywane przez oskarżyciela
posiłkowego i oskarżyciela prywatnego). Ściganie karne jest działalnością celową zmie-
rzającą do wykrycia i ukarania rzeczywistego sprawcy przestępstwa, co powoduje, że
w jego ramach muszą być podjęte czynności poszukiwania dowodów, a następnie ich
przeprowadzenia. Ujawnione okoliczności są uwzględniane zarówno na niekorzyść, jak
i na korzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.).
30
4. Funkcje procesu karnego 41
Przejawem funkcji ścigania w stadium wykonawczo-likwidacyjnym jest zarządzenie

wykonania kary oraz nadzór nad jej wykonywaniem.
Obrona karna jest reakcją na ściganie karne, stanowi działalność przeciwstawiającą

się oskarżeniu, mającą na celu obronę interesów oskarżonego. Obrona karna należy
do składników stosunku sporności, którego pełne rozwinięcie powinno mieć miejsce
w ramach postępowania jurysdykcyjnego podporządkowanego zasadzie skargowości
i wynikającemu z niej fundamentalnemu rozdzieleniu funkcji procesowych. Funkcja ta
przejawia się od czasu skierowania postępowania przeciwko określonej osobie do czasu
zakończenia procesu, także w stadium wykonawczo-likwidacyjnym.
Obrona karna jest pełniona osobiście przez oskarżonego (wyjaśnienia oskarżonego,

wnioski dowodowe, udział w czynnościach dowodowych, zaskarżenie decyzji proce-
sowych), przez jego obrońcę, a także przez inne podmioty, np. przez oskarżyciela pub-
licznego, który ma obowiązek działania także na korzyść oskarżonego (np. wniesienie
skargi odwoławczej na korzyść oskarżonego – art. 425 § 4 k.p.k.).
Funkcja rozstrzygania polega na podejmowaniu decyzji w zakresie głównego przed-

miotu procesu karnego oraz w odniesieniu do innych nasuwających się kwestii
(w ubocznych przedmiotach). Funkcję tę spełnia podmiot kierujący procesem. W po-
stępowaniu przygotowawczym może to być decyzja prokuratora powodująca obumar-
cie procesu (bezwarunkowe umorzenie śledztwa lub dochodzenia). Organem jedynie
uprawnionym do rozstrzygania o przedmiocie procesu w postępowaniu jurysdykcyjnym
jest sąd (sądowy wymiar sprawiedliwości). Organ ten – złożony z sędziów korzystających
z niezależności i niezawisłości, odpowiednio przygotowanych zawodowo – stwarza
optymalne warunki do wydania prawidłowego rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu
karnego (wymierzenia sprawiedliwości).
Organ rozstrzygający musi być w procesie karnym tak usytuowany, aby zachował
pozycję podmiotu bezstronnego w zakresie wydawanych decyzji. Proces decyzyjny
obejmuje:
1) ustalenia faktyczne, które czyni się na podstawie faktów dowodowych uzyska-
nych w ramach „wyjaśnienia sprawy”, tzn. postępowania dowodowego;
2) zastosowanie normy prawnej do ustalonych faktów, tzn. kwalifikację prawną;
3) zastosowanie konsekwencji prawnych wynikających z przyjętej kwalifikacji
prawnej.
Organami rozstrzygającymi w postępowaniu przygotowawczym w zakresie nasuwają-

cych się kwestii są organy ścigania, w postępowaniu jurysdykcyjnym zaś sąd, a niekiedy
w kwestiach incydentalnych prezes sądu, przewodniczący składu sądzącego lub sąd
wezwany (w ramach pomocy sądowej), a także referendarz sądowy.
Wykonanie rozstrzygnięć jest działalnością, która ma na celu wykonanie wydanego

rozstrzygnięcia, chyba że nie nadaje się ono do wykonania, np. gdy oskarżony został
uniewinniony, a kosztami postępowania obciążono Skarb Państwa.
W postępowaniu wykonawczo-likwidacyjnym organami są podmioty wymienione

w art. 2 k.k.w., np. sąd pierwszej instancji, sąd penitencjarny, prezes sądu lub upoważ-
niony sędzia, sędzia penitencjarny itd.
Drugi nurt procesu karnego, obejmujący odpowiedzialność cywilną wynikającą

z popełnionego przestępstwa, jest w zasadzie uregulowany w prawie cywilnym
procesowym.
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984; W. Daszkie-
wicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, Bydgoszcz 2001; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie
postępowanie karne, Warszawa 2014; J. Hodgson, French criminal justice. A comparative account of
the investigation and prosecution of crime in France, Oxford 2005; S. Waltoś, Model postępowania
przygotowawczego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 1968.
5. Gwarancje procesowe
W języku polskim przez gwarancję rozumie się „poręczenie, zapewnienie, rękojmię,
zabezpieczenie”31. W języku prawniczym nazwa ta jest dość szeroko stosowana w celu
określenia ochrony oznaczonych praw i interesów. W tym znaczeniu używa się jej w pra-
wie konstytucyjnym jako np. gwarancji podstawowych praw i wolności obywatelskich32
lub w teorii państwa i prawa jako np. gwarancji praworządności i państwa prawa33.
Podobnie określa się gwarancje w literaturze procesu karnego. Przez gwarancje pro-
cesowe należy rozumieć środki urealniające oznaczone prawa i interesy w procesie
karnym34. Środki urealniające te prawa lub interesy powinny płynąć z ustawy albo dać
się z ustawy wyinterpretować. Mają one na celu urealnienie oznaczonych, przyznanych
praw, tak aby nie były hasłami bez pokrycia. Przez wprowadzenie odpowiednich środ-
ków prawnych umożliwia się także realizację kategorii ogólniejszych, wyrażających
się w interesie np. wymiaru sprawiedliwości lub w interesie społecznym. Najogólniej
31
Por. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1, Warszawa 1960, s. 1379.
32
Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 350 i n.
33
Por. W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1980, s. 480 i n.
34
Por. M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 479 i n.
5. Gwarancje procesowe 43
rzecz ujmując, można powiedzieć, że im więcej przewiduje się środków do realizacji

oznaczonych praw i interesów, tym bardziej realna staje się ich realizacja.
Oznaczone prawa, które zabezpieczono odpowiednimi gwarancjami, są związane z okre-

ślonymi podmiotami procesowymi, np. z osobą oskarżonego. Tak np. można wziąć pod
uwagę gwarancję prawa do obrony oskarżonego, która jest jego prawem podmiotowym.
Ocena sprowadza się do tego, jak to prawo (prawo do obrony) jest zabezpieczone różnego
rodzaju środkami prawnymi, a więc ocena dotyczy tego, czy przyznane prawo jest tylko
hasłem, czy też odpowiednio zabezpieczonym uprawnieniem, realnie je chroniącym.
Gwarancje oskarżonego przewidują także przepisy prawa międzynarodowego (zob.

art. 14 MPPOiP, a przede wszystkim art. 6 EKPC, który w ust. 3 przewiduje zespół
gwarancji dla oskarżonego, określany karnoprocesowym standardem minimalnym)35.
Gwarancje procesowe mogą też chronić ogólniejsze interesy, np. interesy wymiaru
sprawiedliwości. I pod tym kątem widzenia trzeba by rozpatrywać duży zakres środków
zabezpieczających interes wymiaru sprawiedliwości.
W takim szerokim ujęciu prawie każdy przepis prawa procesowego mógłby być zaliczony
do środków zabezpieczających interesy wymiaru sprawiedliwości. Wszystkie bowiem
normy prawa karnego procesowego służą realizacji i ochronie oznaczonych interesów
procesowych. Dlatego też w ramach gwarancji procesowych można by przedstawić
cały system obowiązującego prawa procesowego. Takie spojrzenie zatarłoby różnice
między tym co ważne a tym co drugorzędne. Stąd też rozważania na temat gwarancji
procesowych zacieśnia się do tych uregulowań, które mają szczególne znaczenie dla
procesu karnego.
Wśród gwarancji procesowych można wyróżnić te, które:

1) chronią interesy wymiaru sprawiedliwości, np. dyrektywa prawdy, swobodna
ocena dowodów, kolegialność sądów, niezawisłość sędziowska, wyłączenie sę-
dziego;
2) chronią prawa oskarżonego w procesie karnym, np. domniemanie niewinności
oskarżonego, prawo do obrony, zakaz reformationis in peius i inne.
Ocena wzajemnego stosunku tych dwóch grup gwarancji procesowych należała w lite-
raturze do zagadnień spornych36.
Przy kolizji interesów ustawodawca w zakresie ich regulacji musi dokładnie wyważyć
sprzeczne interesy i zastosować rozstrzygnięcie na rzecz dobra wyższego.
35
Por. szerzej na ten temat P. Hofmański, Konwencja europejska a prawo karne, Toruń 1995, s. 228,
a szczególnie s. 254 i n.
36
Por. M. Cieślak, Problem gwarancji na tle nowych kodyfikacji, Pal. 1969/7, s. 33 i n.
W związku z ratyfikacją przez Polskę Konwencji o ochronie praw człowieka i podsta-

wowych wolności można też powiedzieć, że gwarancją przestrzegania jej postanowień
jest możliwość wystąpienia, w razie ich naruszenia przez organy państwa, ze skargą do
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Przez gwarancje płynące z tej konwencji
urealnieniu ulegają prawa podmiotów procesowych.
Niekiedy można mówić o gwarancjach, czyli o środkach zapewniających realizację

określonej instytucji, np. gwarancjach niezawisłości sędziowskiej, za pomocą których
można ustalić, jak jest ona ukształtowana w określonym systemie prawa.
W ramach gwarancji praw poszczególnych podmiotów procesowych trzeba także mieć

na uwadze możliwość nadużycia prawa, kiedy przyznane uprawnienie zostaje wy-
korzystane w innym celu, wbrew jego przeznaczeniu, np. prawo do obrony zostaje
ewidentnie wykorzystane do przedłużenia procesu. W procesie karnym nadużycie
prawa, w przeciwieństwie do prawa cywilnego czy też prawa pracy, nie zostało dotąd
ustawowo uregulowane.
Literatura
B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe
założenia teoretyczne, Warszawa 1984; M. Cieślak, Problem gwarancji karno-procesowych na tle nowej
kodyfikacji, Pal. 1969/7; P. Hofmański, Konwencja europejska a prawo karne, Toruń 1995; W. Lang,
J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1980; F. Longchamps de Bérier, Nad-
użycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego, Wrocław 2007; K. Marszał, Zakaz reformationis
in peius w nowym ustawodawstwie karnym procesowym, Warszawa 1970; Nadużycie prawa, red. H. Iz-
debski, A. Stępowski, Warszawa 2003; J. Skupiński, Gwarancje prawidłowości orzekania na tle sporu
o pojęcie wymiaru sprawiedliwości, PiP 1972/8–9; T. Taras, O niektórych gwarancjach praw oskarżonego
w polskim procesie karnym, Lublin 1956; J. Tylman, Gwarancje procesowe podejrzanego w postępowaniu
karnym, ZNUŁ 1971/83; M. Warchoł, Pojęcie „nadużycia prawa” w procesie karnym, Prok. i Pr. 2007/11.
6. Prawo karne procesowe i jego funkcje

Proces karny jest składnikiem życia społecznego, regulowanym przez przepisy prawa
karnego procesowego. Wkracza on bardzo głęboko w życie obywateli, którzy znaleź-
li się w sferze jego oddziaływania. Wynika to zarówno z konieczności poddania się
pewnym rygorom procesowym, np. obowiązkowi stawiennictwa na wezwanie organu
procesowego, obowiązkowi zeznawania, tymczasowemu aresztowaniu, jak i możliwym
następstwom wydania prawomocnego wyroku, w którym obywatel może zostać skazany
na karę kryminalną.
6. Prawo karne procesowe i jego funkcje 45
Skoro w procesie karnym już w czasie jego trwania mogą być ograniczone prawa, w tym
konstytucyjnie przyznane swobody obywatelskie, a w jego rezultacie orzeczone kary
kryminalne, proces karny musi stanowić materię ustawową. Stąd też Konstytucja RP
w art. 176 ust. 2 postanawia, że ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed
sądami określają ustawy. Zasadniczym aktem prawnym zawierającym prawo karne
procesowe jest Kodeks postępowania karnego z 1997 r.
Obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego określają cele procesu karnego

oraz podmioty i poszczególne czynności pozwalające na osiągnięcie tego celu. Bieg
procesu karnego jest zaprogramowany obowiązującymi przepisami. Prawo procesowe
przewiduje wzorzec prawny o charakterze wirtualnym, któremu powinien być podpo-
rządkowany każdy poszczególny proces karny. Jest to prawne określenie biegu procesu
w postaci powinnościowej. Można przyjąć wobec tego, że prawo karne procesowe
określa proces karny w sensie postulowanym, w tym podmioty w nim występujące
oraz poszczególne czynności (ogniwa). Temu postulowanemu wzorcowi wirtualnemu
powinien być podporządkowany każdy poszczególny, konkretny proces karny. Jest to
wzorzec obligatoryjny, co oznacza, że musi on być przestrzegany w każdym pojedyn-
czym, indywidualnym procesie karnym. Oznacza to, że każdy proces indywidualny
musi być podporządkowany temu wzorcowi. Zatem ustalenie winy oskarżonego jest
możliwe tylko i wyłącznie w procesie karnym, który regulowany jest prawem karnym
procesowym.
Przez prawo karne procesowe należy rozumieć zespół przepisów regulujących proces
karny. Prawo karne procesowe stanowi system prawny, tzn. uporządkowany ogół
norm dotyczących procesu karnego, obowiązujący w oznaczonym momencie w danym
państwie.
System ten jest w zasadzie autonomiczny, tzn. przewidujący pełne unormowanie,

nieodwołujący się do innych gałęzi prawa, prócz przypadków wyraźnie określonych,
np. kiedy w kwestiach nieunormowanych stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego w odniesieniu do pełnomocnika (art. 89 k.p.k.) albo gdy
wprowadza się nadrzędność umów międzynarodowych (art. 615 § 2 k.p.k.).
Prawo karne procesowe może być rozumiane w znaczeniu szerszym lub w znaczeniu
węższym. W tym drugim znaczeniu obejmuje ono wyłącznie przepisy regulujące bieg
samego procesu. Natomiast w znaczeniu szerszym do prawa karnego procesowego
należy również zaliczyć przepisy dotyczące ustroju organów procesowych. W dalszych
wywodach nazwa „prawo karne procesowe” jest używana w znaczeniu szerszym.
Regulację prawną procesu karnego trzeba uznać za konieczność. Decydują o tym

racje, które wyrażają się w postaci trzech funkcji prawa karnego procesowego37. Funkcje
te są następujące:
1) funkcja porządkująca – polega ona na tym, że proces karny jako skomplikowa-
na struktura wymaga skoordynowania poszczególnych jego czynności, aby mógł
przebiegać sprawnie i bez zahamowań;
2) funkcja zabezpieczenia celów procesu – wyraża się ona w tym, że proces karny,
jako działalność nastawiona na uzyskanie odpowiedniego celu, często nie mógłby
tego celu osiągnąć, gdyby bieg postępowania pozostawiono całkowitemu uznaniu
jego uczestników. Prawo procesowe stanowi system norm celowościowych wyty-
czających najlepszy jego tok, pozwalający na zrealizowanie celu, do którego dąży;
3) funkcja gwarancji interesów uczestników procesu – widzi się ją w tym, że w ra-
zie braku prawnego uregulowania interesy jego uczestników byłyby uzależnione
od woli organów procesowych. Obawa przed taką sytuacją zakłada konieczność
uregulowania praw i obowiązków uczestników procesowych.
Literatura
I. Bogucka, Uwagi o pojmowaniu funkcji prawa [w:] Rozważania o państwie i prawie. Księga jubileuszo-
wa ofiarowana Profesorowi Józefowi Nowackiemu, Katowice 1993; M. Cieślak, Polska procedura karna.
Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie
karne, Warszawa 2014; P. Hofmański, S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2016.
7. Źródła prawa karnego procesowego

Źródła prawa należą do dyskusyjnych. Są one typowym homonimem, nazwą o wielo-
rakim znaczeniu. W poszczególnych dyscyplinach prawnych, w tym i w prawie karnym
procesowym, używa się określenia „źródło prawa” w ujęciu normatywnym. W tym
znaczeniu źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej, ustanawiający
przepisy obowiązującego prawa. Kompetencje i tryb stanowienia prawa powinny być
odpowiednio sformalizowane, aby mieściły się w granicach legalności. W tym zakresie
pożyteczną rolę może spełniać kontrola dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny.
Należy jednak zapewnić pełną wykonalność orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego
oraz rzeczywistą niezależność sędziów Trybunału w zakresie orzekania od wpływów
czynnika politycznego. Jawny proces upolitycznienia Trybunału Konstytucyjnego, który
odbył się w kilku ostatnich latach, doprowadził do deprecjacji tego organu i dewaluacji
jego orzeczeń. Przywrócenie standardu faktycznej niezależności politycznej Trybunału
oraz niezawisłości jego sędziów uznać należy za jedno z największych wyzwań, przed
którymi stanie władza hołdująca zasadom demokratycznego państwa prawa.
37
Por. M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 14–16.
7. Źródła prawa karnego procesowego 47
Źródłami prawa karnego procesowego są źródła powszechnie obowiązującego prawa

w Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP są nimi: Konstytucja,
ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Warunkiem wejścia
w życie ustaw i rozporządzeń jest ich promulgowanie (art. 88 ust. 1 Konstytucji RP).
Umowy międzynarodowe dotyczące wolności, praw i obowiązków obywatelskich,

określonych w Konstytucji RP, a do tej kategorii należą uregulowania odnoszące się
do procesu karnego, wymagają uprzedniej zgody Sejmu wyrażonej w postaci ustawy
(art. 89 ust. 1 pkt 2 Konstytucji RP) – zob. szerzej w tej materii rozważania zawarte
w kolejnym podrozdziale.
Według art. 176 ust. 2 Konstytucji RP postępowanie przed sądem określają ustawy.
Przepis ten może rodzić wątpliwość co do tego, czy odsyłając do ustaw, Konstytucja RP
zastrzega, że postępowanie przed sądami jest wyłączną materią ustawową, czy też ustawa
może w tym przedmiocie przewidywać odesłanie do aktu wykonawczego, jakim jest
rozporządzenie. Odsyłając do ustaw, powołany art. 176 ust. 2 Konstytucji RP nie zawiera
ograniczeń w zakresie upoważnienia do wydania aktów wykonawczych. Co oznacza,
że takie upoważnienia mogą zawierać przepisy Kodeksu postępowania karnego. Rzecz
jednak w tym, że tego rodzaju ograniczenie dyktuje przedmiot regulacji karnoproceso-
wej. Zdecydowanie trzeba opowiedzieć się jednak przeciwko możliwości regulowania
za pomocą aktu wykonawczego praw i obowiązków uczestników procesu karnego.
Z pewnością przepisy wykonawcze nie mogą regulować stosowania środków karnopro-

cesowych (środków przymusu procesowego). Jednak wiele przepisów prawa karnego
procesowego, choć nie dotyczy stosowania środków karnoprocesowych, odnosi się do
zrygoryzowanych powinności procesowych, jak obowiązek stawiennictwa, utrwalania
czynności procesowych, pobierania materiału dowodowego od osób, postępowania
z osobami zatrzymanymi itp., a to powinno skłaniać do stosowania reguły wyłączności
regulacji ustawowej materii karnoprocesowej.
Gwoli jasności, podkreślenia wymaga, że źródłem prawa procesowego nie jest ani
zwyczaj, ani wykładnia sądowa, w tym udzielana przez Sąd Najwyższy38. Jednak orze-
czenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą (art. 190
ust. 1 Konstytucji RP).
Prawo karne procesowe jest uregulowane przede wszystkim w wielokrotnie nowelizowa-

nym Kodeksie postępowania karnego. Jest ono zamieszczone także w innych ustawach,
np. w ustawie o świadku koronnym czy w ustawie z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności
38
Na ten temat por. A. Wiśniewski, Polemika w sprawie tzw. prawotwórczej roli Sądu Najwyższego,
PiP 1957/11, s. 861 i n.; S. Włodyka, Prawotwórcza działalność Sądu Najwyższego, ZNUJ Prace Prawnicze
1967/31, s. 68; R.A. Stefański, Instytucja pytań prawnych do Sądu Najwyższego w sprawach karnych, Kraków
2001, s. 386 i n.
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz.U. z 2020 r. poz. 358
ze zm.), a także w ustawach o ustroju sądów, np. w Prawie o ustroju sądów powszechnych,
oraz w kilkunastu rozporządzeniach wykonawczych do Kodeksu postępowania karnego.
Literatura
W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1980; B. Nita, Trybunał
Konstytucyjny a proces karny, Kraków 1999; R.A. Stefański, Instytucja pytań prawnych do Sądu Naj-
wyższego w sprawach karnych, Kraków 2001; P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa
2011; A. Wiśniewski, Polemika w sprawie tzw. prawotwórczej roli orzecznictwa Sądu Najwyższego, PiP
1957/11; S. Włodyka, Prawotwórcza działalność Sądu Najwyższego, ZNUJ Prace Prawnicze 1967/31;
Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980; H. Zięba-Załucka, Władza
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002.
8. Wpływ prawa międzynarodowego i orzecznictwa

organów międzynarodowych na polski proces karny
8.1. Międzynarodowe źródła prawa karnego procesowego i ich

wpływ na kształt polskiego procesu karnego
W systemie źródeł prawa karnego procesowego ważne miejsce zajmują współcześnie
akty prawne o zasięgu międzynarodowym, które można określić zbiorczą nazwą mię-
dzynarodowych źródeł prawa karnego procesowego. Ta kategoria źródeł prawa karnego
procesowego nie ma charakteru jednolitego. Można przeprowadzić jej wewnętrzny po-
dział przy pomocy kryteriów wykorzystywanych w doktrynie prawa międzynarodowego
publicznego. Pozwala to na wyróżnienie w omawianej kategorii bilateralnych i multi-
lateralnych umów międzynarodowych. W ramach tej ostatniej grupy można dokonać
kolejnego podziału, wyróżniając umowy międzynarodowe o zasięgu uniwersalnym
oraz o zasięgu węższym, których stronami są np. jedynie państwa skupione w Radzie
Europy. W aspekcie międzynarodowych źródeł prawa karnego procesowego w polskim
procesie karnym wyodrębnienia i oddzielnej uwagi wymaga prawo Unii Europejskiej,
określane dalej również jako prawo unijne.
O randze umów międzynarodowych w hierarchii źródeł prawa karnego procesowego

przesądza materia procesu karnego. Mając na względzie, że istotną część regulacji
procesu karnego stanowią kwestie dotyczące wolności, praw i obowiązków obywatel-
skich określonych w Konstytucji RP oraz – wymagające uregulowania w formie ustawy
(art. 176 ust. 2 Konstytucji RP) – kwestie ustroju, właściwości sądu i postępowania przed
sądami, należy zaznaczyć, że w zakresie wymienionych kwestii umowy międzynarodo-
8. Wpływ prawa międzynarodowego i orzecznictwa organów... 49
we wymagają ratyfikacji za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Ta forma ratyfikacji

umów międzynarodowych decyduje o ich pierwszeństwie względem ustaw (art. 91
ust. 2 Konstytucji RP). W razie kolizji przepisów ustawy z postanowieniami umowy
międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie
prymat przysługuje postanowieniom umowy międzynarodowej. W wyniku ratyfikacji
umowa staje się częścią krajowego porządku prawnego oraz podlega bezpośredniemu
stosowaniu przed niedającą się z nią pogodzić ustawą (art. 91 ust. 1 Konstytucji RP).
Zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgo-
dą Sejmu i Senatu powinna znaleźć odzwierciedlenie w wymiarze praktycznym, gdy
na poziomie krajowym zostałyby przyjęte rozwiązania kolidujące np. ze standardami
ochrony praw i wolności człowieka lub standardem rzetelnego procesu przewidzianymi
w umowach międzynarodowych (art. 91 ust. 1 w zw. z art. 91 ust. 2 Konstytucji RP).
Mając na względzie umowy międzynarodowe, które stanowią zasadnicze międzynaro-

dowe źródła prawa karnego procesowego i są poniżej szerzej zaprezentowane, należy
w omawianym kontekście podkreślić, że zgodnie z art. 241 ust. 1 Konstytucji RP zakres
zastosowania zasady pierwszeństwa umów międzynarodowych w stosunku do ustaw
rozciąga się na umowy międzynarodowe ratyfikowane przed wejściem w życie Konstytu-
cji RP na podstawie obowiązujących w czasie ich ratyfikacji przepisów konstytucyjnych
i ogłoszone w Dzienniku Ustaw, jeżeli z treści umowy międzynarodowej wynika, że
dotyczą one kategorii spraw, które w obowiązującym porządku konstytucyjnym prze-
sądzają o ratyfikacji umowy za uprzednią zgodą udzieloną w ustawie.
Umową międzynarodową o zasięgu uniwersalnym, która ma podstawowe znaczenie

dla procesu karnego, jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych,
uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16.12.1966 r. i ratyfikowany przez Polskę
w 1977 r. Najważniejsze normy procedury karnej w nim zawarte przewidują określone
gwarancje oskarżonego w procesie karnym. Przepis art. 9 ust. 1 MPPOiP statuuje prawo
do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Zgodnie z powołanym przepisem nikt nie
może być pozbawiony wolności inaczej, jak tylko na zasadach i w trybie ustalonym
przez ustawę. Przepisy art. 9 ust. 2–5 MPPOiP przewidują określone uprawnienia oso-
by aresztowanej lub zatrzymanej, m.in. prawo do uzyskania niezwłocznie informacji
o przyczynach aresztowania oraz stawianych zarzutach, prawo do postawienia w krót-
kim czasie przed sądem czy prawo do odwołania się do sądu w celu niezwłocznego
zbadania przez ten organ legalności aresztowania lub zatrzymania. Z kolei z art. 14
MPPOiP wynika prawo oskarżonego do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia
sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, a także
ochrona oskarżonego w postaci domniemania jego niewinności do czasu udowodnienia
winy w sposób zgodny z ustawą oraz wiele innych gwarancji procesowych.
Spośród umów międzynarodowych największy wpływ na kształt polskiego procesu

karnego ma Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, czyli
Europejska Konwencja Praw Człowieka. Jej zasięg terytorialny jest ograniczony w po-
równaniu z Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych, obejmuje
bowiem jedynie państwa skupione w Radzie Europy. Europejska Konwencja Praw
Człowieka stanowi umowę międzynarodową podpisaną przez państwa członkowskie
Rady Europy 4.11.1950 r. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję 19.01.1993 r.
W aspekcie karnoprocesowym fundamentalne znaczenie na gruncie regulacji konwen-

cyjnej ma przepis art. 6 EKPC, zawierający katalog uprawnień procesowych wyznaczają-
cych standard rzetelnego procesu. Na realizację tego standardu składają się następujące
uprawnienia procesowe:
1) prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym termi-
nie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą (art. 6 ust. 1 EKPC);
2) domniemanie niewinności oskarżonego (art. 6 ust. 2 EKPC);
3) prawo do niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji o istocie i przyczy-
nie oskarżenia (art. 6 ust. 3 lit. a EKPC);
4) prawo do posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obro-
ny (art. 6 ust. 3 lit. b EKPC);
5) prawo oskarżonego do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego obrońcę,
a w przypadku braku wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do
bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wyma-
ga tego dobro wymiaru sprawiedliwości (art. 6 ust. 3 lit. c EKPC);
6) prawo do przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia
oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych wa-
runkach jak świadków oskarżenia (art. 6 ust. 3 lit. d EKPC);
7) prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie rozu-
mie lub nie mówi językiem używanym w sądzie (art. 6 ust. 3 lit. e EKPC).
W art. 5 EKPC, stanowiącym odpowiednik art. 9 MPPOiP, znajduje unormowanie

prawo do wolności oraz podstawy i tryb pozbawienia wolności, a także uprawnienia
przysługujące osobie pozbawionej wolności. Na tle zestawienia treści obu powoła-
nych przepisów można zauważyć, że uregulowanie zawarte w Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka charakteryzuje się wyższym stopniem szczegółowości, wynikającym
ze skonkretyzowania dopuszczalnych podstaw pozbawienia człowieka wolności. Do
unormowań o charakterze procesowym zawartych w Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka należy również uregulowanie prawa do skutecznego środka odwoławczego
zawarte w art. 13 EKPC.
Zbiór unormowań o charakterze procesowym przewidzianych w treści Europejskiej

Konwencji Praw Człowieka znajduje uzupełnienie na podstawie protokołów dodat-
kowych do tego aktu normatywnego, z których wynika m.in. prawo do odwołania
się w sprawach karnych, prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie czy zakaz
ponownego sądzenia lub karania (Protokół nr 7 do EKPC).
Jak już wyżej zaznaczono, odrębnego ujęcia w aspekcie międzynarodowych źródeł

procesu karnego wymaga prawo Unii Europejskiej. Podstawę prawną Unii Europejskiej
jako jednolitej organizacji międzynarodowej stanowią obecnie – w konsekwencji wejścia
w życie 1.12.2009 r. Traktatu z Lizbony – dwie umowy międzynarodowe, mianowicie
Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej będący
znowelizowaną postacią Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Wymie-
nione traktaty składają się na tzw. prawo pierwotne, określające funkcjonowanie Unii
Europejskiej. Prawo to zajmuje pozycję nadrzędną w systemie źródeł prawa Unii Euro-
pejskiej. Jego pochodną stanowi tzw. prawo wtórne, obejmujące akty prawne, które są
wydawane przez instytucje Unii Europejskiej na podstawie kompetencji przyznanych
w prawie pierwotnym. Do wiążących źródeł prawa wtórnego należą rozporządzenia,
dyrektywy i decyzje. Rozporządzenia, które mają zasięg ogólny, są aktami normatywnymi
o charakterze generalnym i abstrakcyjnym. Znajdują one bezpośrednie zastosowanie
w państwach członkowskich Unii Europejskiej, co oznacza, że nie wymagają transpo-
zycji do krajowego porządku prawnego. Decyzje mają charakter zindywidualizowany
i są wiążące względem konkretnych adresatów. Dyrektywy Parlamentu Europejskiego
i Rady wiążą państwa członkowskie w zakresie rezultatu, który ma być osiągnięty. Wybór
formy i środków wdrożenia dyrektywy i osiągnięcia określonego w niej rezultatu należy
do organów krajowych państw członkowskich Unii Europejskiej. (art. 288 TFUE). Mając
na względzie zasadnicze znaczenie dyrektyw na gruncie regulacji karnoprocesowej warto
zwrócić uwagę na stanowisko Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, zgodnie z któ-
rym państwo, które nie dokonuje transpozycji postanowień zawartych w dyrektywie i nie
wydaje w terminie przepisów wykonawczych służących ich urzeczywistnieniu nie może
powoływać się w stosunkach z jednostkami na niewykonanie przez siebie zobowiązań
nałożonych w dyrektywie. Dlatego też, jeżeli przepisy dyrektywy są, z punktu widzenia
ich treści, bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, w przypadku braku przepisów
wykonawczych wydanych w terminie można się na nie powoływać przeciwko wszelkim
przepisom krajowym niezgodnym z dyrektywą, a także jeżeli określają one prawa, na
które jednostki mogą powoływać się wobec państwa39.
8.2. Wpływ orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw

Człowieka na standardy polskiego procesu karnego
Ustalone w poprzednim podrozdziale pierwszoplanowe znaczenie Europejskiej Konwen-

cji Praw Człowieka w kategorii międzynarodowych źródeł prawa karnego procesowego
jest nierozerwalnie związane z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
stanowiącym rdzeń konwencyjnego systemu ochrony praw człowieka.
39
Zob. szerzej wyrok ETS z 19.11.1991 r., C-6/90 i C-9/90, Andrea Francovich i Danila Bonifaci i inni
przeciwko Republice Włoskiej, EU:C:1991:428. Por. także A. Wróbel, Autonomia proceduralna państw
członkowskich. Zasada efektywności i zasady efektywnej ochrony sądowej w prawie Unii Europejskiej, RPEiS
2005/1, s. 35 i n. oraz powołaną tam literaturę.
Europejski Trybunał Praw Człowieka stanowi europejski organ sądowy, który został
powołany w 1959 r. na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Trybunał ma
swoją siedzibę w Strasburgu. Podstawowym celem działania Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka jest zapewnienie realizacji przez państwa-strony Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka wynikających z niej zobowiązań w zakresie ochrony podstawowych
praw i wolności człowieka. Zasadnicza rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
w systemie ochrony tych praw i wolności znajduje wyraz w rozpatrywaniu skarg indy-
widualnych (art. 34 EKPC).
Państwa-strony Europejskiej Konwencji Praw Człowieka są zobowiązane do respek-

towania ostatecznych wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych
w następstwie merytorycznego rozpoznania skarg indywidualnych, we wszystkich spra-
wach, w których występują jako strony (art. 46 ust. 1 EKPC). Z tym zobowiązaniem łączy
się najbardziej oczywisty, bezpośredni wpływ orzecznictwa Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka na proces karny w poszczególnych państwach-stronach Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka. Wpływ ten ma również inne, mniej oczywiste przejawy,
kiedy np. bazuje na tzw. motywacji profilaktycznej lub prognostycznej, skłaniającej
do przestrzegania koncepcji wykładniczej i standardów ustalonych przez Europejski
Trybunał Praw Człowieka w wypadkach, w których nie znajduje to oparcia w związaniu
państwa-strony wyrokiem Trybunału na podstawie art. 46 ust. 1 EKPC. Zarysowane
przejawy oddziaływania orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na
proces karny zostaną poniżej poddane szerszemu omówieniu w zakresie dotyczącym
polskich sądów karnych.
Na gruncie polskiego procesu karnego podstawową formę wykonania ostatecznego

wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który zapadł na kanwie sprawy
zakończonej prawomocnym wyrokiem polskiego sądu stwierdzającym winę oskarżonego
i jest wiążący dla państwa polskiego, stanowi wznowienie postępowania karnego na
podstawie art. 540 § 3 k.p.k. Na podstawie tego przepisu postępowanie wznawia się
na korzyść oskarżonego, jeżeli potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka. Za takie rozstrzygnięcie należy uznać zawarte w wyroku
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdzenie naruszenia przez państwo pol-
skie przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w danej sprawie40. W omawianej
sytuacji wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stanowi rozstrzygnięcie o cha-
rakterze prejudycjalnym zarówno w ramach postępowania w przedmiocie wznowienia
postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu, do którego się odnosi
Do takich rozstrzygnięć należy również decyzja o skreśleniu sprawy z listy skarg w wyniku decyzji
40
Trybunału akceptującej tzw. jednostronną deklarację państwa strony, w której zawiera się ustalenie naruszenia
postanowień Konwencji (zob. art. 37 ust. 1 lit. c EKPC). Zob. szerzej M. Wąsek-Wiaderek [w:] System Prawa
Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 3, cz. 2, Zasady procesu karnego, red. P. Wiliński, Warszawa 2014,
s. 1352 i n.
stwierdzenie naruszenia przepisów Konwencji lub Protokołów do niej dołączonych, jak

i w toku ewentualnego dalszego postępowania wywołanego wznowieniem.
Związanie w konkretnej sprawie sądu polskiego ostatecznym wyrokiem Europejskie-

go Trybunału Praw Człowieka może przybierać różnorodną postać, w zależności od
tego, w czym tkwi przyczyna stwierdzonego przez Trybunał naruszenia Konwencji.
Jeżeli naruszenie ma charakter materialny w tym sensie, że jego źródło tkwi w samej treści
orzeczenia polskiego sądu w kwestii odpowiedzialności karnej, wyrok Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka pociąga za sobą konieczność wznowienia postępowania
i bezwzględne związanie jego treścią także sądu orzekającego we wskazanej kwestii
w następstwie uchylenia prawomocnego orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie
postępowania.
Inaczej przedstawia się związanie sądu polskiego wyrokiem Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka stwierdzającym uchybienie o charakterze proceduralnym. W takim
wypadku samodzielność jurysdykcyjna polskiego sądu jest wyłączona w zakresie do-
tyczącym kwalifikacji określonego uchybienia w kategoriach naruszenia przepisów
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka lub Protokołów do niej załączonych. Nie
musi to jednak oznaczać konieczności wznowienia postępowania. W tym względzie,
rozważając kwestię wznowienia, sąd polski musi dokonać oceny i ustalić, na ile stwier-
dzone naruszenie przepisów Konwencji lub jej Protokołów dodatkowych miało wpływ
na treść orzeczeń sądów krajowych wydanych w toku prawomocnie zakończonego
postępowania sądowego objętego wnioskiem o wznowienie wniesionym na podstawie
art. 540 § 3 k.p.k.41 W konsekwencji można stwierdzić, że wznowienie postępowania
będzie skutkiem ustalenia przez sąd wznowieniowy, że stwierdzone wyrokiem Euro-
pejskiego Trybunału Praw Człowieka uchybienie przepisom proceduralnym, którego
dopuściły się polskie organy w toku postępowania objętego wnioskiem o wznowienie,
dotyczyło głównego nurtu procesu karnego i mogło mieć wpływ na treść zapadłych
w jego ramach orzeczeń. Przyjmując inną optykę, można stwierdzić, że potrzeba wzno-
wienia nie pojawi się w przypadku stwierdzonych przez Europejski Trybunał Praw
Człowieka naruszeń proceduralnych, jeżeli mają one znaczenie uboczne (incydentalne)
lub trudno łączyć z nimi skutek w postaci wpływu na treść orzeczenia42. Należy przy
tym wyraźnie zaznaczyć, że we wskazanej na końcu kategorii naruszeń nie mieszczą
się naruszenia proceduralne o charakterze strukturalnym i kompleksowym, zwłaszcza
gwarancyjnym, związane z prawem do rzetelnego procesu, zasadą równości broni lub
prawem do obrony. Uchybienia tego rodzaju powinny stanowić podstawę wznowienia
postępowania nawet wówczas, gdy w obliczu jednoznaczności materiału dowodowego
można byłoby stwierdzić, że orzeczenie wydane w następstwie wznowienia będzie
identyczne z orzeczeniem podlegającym uchyleniu w trybie wznowieniowym, rzecz
41
Wyrok SN z 17.08.2011 r., II KO 72/10, OSNKW 2011/10, poz. 92.
42
Wyrok SN z 17.08.2011 r., II KO 72/10.
bowiem w tym, że uchybienia te dotyczą uregulowań Europejskiej Konwencji Praw

Człowieka, które nie odnoszą się do kontroli merytorycznej orzeczeń krajowych, lecz
metody dojścia do nich, a więc rzetelności procedowania.
Obok przedstawionych dotąd różnic w obrębie związania sądu polskiego wyrokami

Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie może ujść uwagi specyfika związania
tzw. wyrokami pilotażowymi, których treść stanowi stwierdzenie naruszenia przepisów
Konwencji lub jej Protokołów dodatkowych, które ma charakter systemowy, wykracza-
jący poza ramy jednostkowej sprawy, oraz może powodować wniesienie większej liczby
skarg indywidualnych i wymaga podjęcia na gruncie krajowego porządku prawnego
środków zaradczych o charakterze generalnym. Należy uznać, że zawarte w takim wyro-
ku wskazanie co do sądowego stosowania prawa, np. zalecające wznowienie prawomoc-
nie zakończonych postępowań, w których wystąpiło opisane naruszenie systemowe, jest
wiążące dla sądów karnych we wszystkich wypadkach, w których ujawni się pilotażowy
wymiar wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka43.
W świetle dotychczasowych ustaleń niczyich wątpliwości nie powinna budzić teza, że

wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jest wiążący dla sądu polskiego przy
orzekaniu o wznowieniu postępowania na podstawie art. 540 § 3 k.p.k. w sprawie
i w odniesieniu do osoby, do których odnosi się rozstrzygnięcie Trybunału stwier-
dzające naruszenie prawa konwencyjnego. Poza zagadnieniem tzw. wyroków pilota-
żowych Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, których specyfika przesądza – jak
już ustalono wyżej – o związaniu sądu karnego ich treścią poza zakresem przedmioto-
wym i podmiotowym sprawy, w której została wniesiona skarga indywidualna i której
wprost dotyczy stwierdzenie przez Trybunał naruszenia Konwencji lub Protokołów do
niej załączonych, aktualizuje się pytanie o dopuszczalność wznowienia postępowania
zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu ze względu na wyrok Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka, który zapadł wprawdzie w innej sprawie niż ta, w której
został złożony wniosek o wznowienie postępowania, ale stwierdza naruszenie prawa
konwencyjnego tożsamego z naruszeniem tego prawa podniesionym we wniosku.
W kwestii ujętej w sformułowanym pytaniu nie ma jednomyślności w piśmiennictwie.
Wywołała ona również rozbieżności w orzecznictwie. Ich rozstrzygnięcie przyniosła
uchwała SN (7) z 26.06.2014 r., I KZP 14/14, OSNKW 2014/8, poz. 59, z której wynika,
że orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mogą przesądzać o potrzebie
wznowienia postępowania na podstawie art. 540 § 3 k.p.k. nie tylko w sprawie i co do
osoby, w odniesieniu do których zapadły, ale również w przypadku innych postępowań
karnych zakończonych prawomocnym orzeczeniem sądu, w których wystąpiło naru-
szenie prawa konwencyjnego tożsame w aspekcie faktyczno-prawnym z naruszeniem
Szerzej M. Wąsek-Wiaderek [w:] SystemPrawa Karnego Procesowego, t. 3, cz. 2, red. P. Wiliński,

43
s. 1356.
stwierdzonym w orzeczeniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanym prze-

ciwko Polsce. Stanowisko to w pełni należy zaakceptować44.
Przyjmując szerszą perspektywę, aby w pełni zobrazować znaczenie orzecznictwa Eu-

ropejskiego Trybunału Praw Człowieka na gruncie polskiego procesu karnego, można
zauważyć, że wyroki Trybunału stwierdzające naruszenie prawa konwencyjnego w postę-
powaniu karnym przed polskimi organami, oprócz związania sądów karnych ich treścią
w ustalonym wyżej zakresie, stanowią nierzadko impuls do podjęcia określonych działań
w płaszczyźnie legislacyjnej, zmierzających do zapobieżenia stwierdzeniu podobnych
naruszeń w przyszłości. W tym kontekście wolno mówić o motywacji prewencyjnej
wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Nie zmieniając obranej perspektywy, można zdać sprawę z szerokiego oddziaływania

orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wykraczającego nie tylko poza
zakres wyznaczony ramami przedmiotowymi i podmiotowymi określonych spraw,
w których zapadają wyroki Trybunału, lecz również poza granice wynikające ze zwią-
zania wyroku z określonym państwem-stroną Europejskiej Konwencji Praw Człowieka,
w stosunku do której został wydany. Opiera się ono na standardach wynikających
z przepisów Konwencji, których treść kształtują i konkretyzują wyroki Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka, i to stwierdzające zarówno naruszenie prawa konwen-
cyjnego, jak i brak takiego naruszenia. Standardy „wykuwane” w wyrokach Trybu-
nału w drodze interpretacji przepisów prawa konwencyjnego wyznaczają określoną
koncepcję wykładni tych przepisów, która ma wymiar uniwersalny w tym znaczeniu,
że narzuca w istocie stanowisko interpretacyjne we wszystkich zbliżonych stanach
faktyczno-prawnych. Przez związanie państw-stron Konwencji zawartymi w niej prze-
pisami wskazane standardy przenikają w istocie do procesu stosowania prawa w tych
państwach. Organy poszczególnych państw, w tym sądy, związane postanowieniami
Konwencji, powinny w przebiegu stosowania prawa sięgać do zasad i metod wykładni
prowadzących do rezultatów pozostających w harmonii ze standardami wytyczonymi
w wyrokach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka45. W ramach argumentacji prze-
mawiającej na rzecz wyrażonego zapatrywania istotne znaczenie ma tzw. motywacja
prognostyczna, opierająca się na spostrzeżeniu, że respektowanie przez polskie organy
standardów, w tym koncepcji wykładni prezentowanych w wyrokach Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka, wydanych również w stosunku do innych państw, pozwala
uniknąć w przyszłości stwierdzenia przez Trybunał naruszenia przepisów Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka lub jej Protokołów dodatkowych w odniesieniu do spraw
prowadzonych przez te organy i tym samym w stosunku do państwa polskiego.
44
J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych,
Warszawa 2016, s. 427.
45
Zob. m.in. wyrok TK z 11.12.2012 r., K 37/11, OTK-A 2012/11, poz. 133; wyrok TK z 19.07.2011 r.,
K 11/10, OTK-A 2011/6, poz. 60.
8.3. Instytucja pytań prejudycjalnych do Trybunału

Sprawiedliwości Unii Europejskiej w kontekście wymiaru
sprawiedliwości w sprawach karnych
Normatywną podstawę instytucji pytań prejudycjalnych kierowanych do Trybunału

Sprawiedliwości Unii Europejskiej stanowi przede wszystkim art. 267 TFUE, z które-
go wynika legitymacja tego Trybunału do orzekania w trybie prejudycjalnym, na
wniosek sądu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, o wykładni Traktatów
oraz ważności i wykładni aktów przyjętych przez instytucje, organy lub jednostki
organizacyjne Unii.
Istotą instytucji pytań prejudycjalnych jest współpraca sądów krajowych z Trybunałem

Sprawiedliwości, oparta na wzajemnym poszanowaniu kompetencji i podporządkowana
dążeniu do zapewnienia jednolitego stosowania i wykładni prawa unijnego.
Powołany wyżej przepis (art. 267 TFUE) stanowi autonomiczną, normatywną podstawę
wystąpienia przez polski sąd do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o rozpatrzenie
pytania prejudycjalnego. Z treści tego przepisu jednoznacznie wynika, że przedmiotem
pytania prejudycjalnego może być wykładnia aktów prawnych Unii Europejskiej lub
kwestia ważności tych aktów. Pytanie prejudycjalne dotyczące interpretacji aktu nor-
matywnego może odnosić się zarówno do aktów składających się na prawo pierwotne
Unii Europejskiej, jak i współtworzących unijne prawo wtórne. Pytanie prejudycjalne
w kwestii ważności aktu normatywnego Unii Europejskiej może dotyczyć jedynie unij-
nego prawa wtórnego.
Ze względu na ograniczone ramy podręcznika nie jest możliwe zobrazowanie w tym

miejscu problematyki sądów legitymowanych do wystąpienia z wnioskiem zawierającym
pytanie prejudycjalne, przesłanek przedmiotowych czy trybu i formy wystąpienia z takim
pytaniem, należy jednak zaznaczyć, że nie jest to konieczne, aby przedstawić kwestię,
która z karnoprocesowego punktu widzenia ma znaczenie podstawowe, mianowicie
wpływu orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości na orzecznictwo polskich sądów karnych.
W tej kwestii kluczowe jest określenie mocy wiążącej merytorycznych orzeczeń Try-
bunału Sprawiedliwości, czyli orzeczeń zapadających w rezultacie rozpatrzenia pytania
prejudycjalnego. Wymaga to odrębnego ustosunkowania się do orzeczeń Trybunału
dotyczących wykładni przepisów prawa unijnego (tzw. orzeczeń interpretacyjnych)
oraz do orzeczeń stwierdzających nieważność unijnego aktu prawnego.
Do niekwestionowanych może pretendować stwierdzenie, że orzeczenia należące do

pierwszej z wymienionych grup mają moc wiążącą w danej sprawie, co oznacza, że
orzeczeniem jest związany sąd występujący z pytaniem prejudycjalnym oraz inne sądy,
które będą orzekały w tej sprawie, np. w ramach kontroli instancyjnej. Związanie to
ma charakter względny w tym sensie, że sąd orzekający w sprawie, w której Trybunał
Sprawiedliwości wydał orzeczenie interpretacyjne, może w miejsce jego uwzględnienia

wystąpić z kolejnym pytaniem prejudycjalnym, uznając, że wydane orzeczenie nie wy-
jaśnia kwestii wykładniczej (art. 104 § 2 Regulaminu postępowania przed Trybunałem
Sprawiedliwości z 25.09.2012 r., Dz.Urz. UE L 265, s. 1, ze sprost. i zm.). Przyjmując
inną optykę, można stwierdzić, że skierowanie kolejnego wniosku prejudycjalnego
stanowi jedyną alternatywę dla uwzględnienia przez sądy orzekające w danej sprawie
wykładni przedstawionej w orzeczeniu Trybunału Sprawiedliwości wydanym w tej
sprawie w trybie prejudycjalnym.
W piśmiennictwie nie ma jednomyślności w kwestii znaczenia orzeczenia Trybunału

Sprawiedliwości poza zakresem sprawy, w której Trybunał zajął stanowisko co do inter-
pretacji unijnego aktu prawnego w ramach odpowiedzi na pytanie prejudycjalne. Nie
wdając się w szczegółowe rozważania w tej kwestii, gdyż nie ma na to miejsca w niniej-
szym opracowaniu, można poprzestać na wyrażeniu aprobaty dla poglądu, zgodnie z któ-
rym omawianym orzeczeniom należy przypisać względną moc wiążącą erga omnes46,
przyjmując tym samym, że każdy sąd karny powinien uwzględnić wykładnię unijnego
aktu prawnego dokonaną przez Trybunał Sprawiedliwości w trybie prejudycjalnym,
chyba że – uznając ją za niejasną lub dostrzegając możliwość jej zmiany – występuje
z „własnym” pytaniem prejudycjalnym do Trybunału albo sam Trybunał odszedł od
wcześniej wyrażonego stanowiska interpretacyjnego. Najsilniejszego argumentu na
rzecz wyrażonego zapatrywania dostarcza tzw. doktryna acte éclairé, z której wynika,
że sąd krajowy zobowiązany do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału
Sprawiedliwości jest z tego obowiązku zwolniony, jeżeli kwestia interpretacji przepisów
prawa unijnego podniesiona w postępowaniu przed sądem krajowym spotkała się już
wcześniej z wyjaśnieniem w orzecznictwie Trybunału.
Wyroki Trybunału Sprawiedliwości stwierdzające nieważność przepisów prawa

unijnego są ze swej natury wiążące erga omnes. W rezultacie wydania takiego wyroku
i jego ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej każdy sąd karny powinien
odejść od stosowania przepisów prawa unijnego objętych stwierdzeniem nieważności.
Regułę stanowi skuteczność orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości ex tunc. Trybunał

może jednak w orzeczeniu określić w inny sposób jego skutki czasowe, przyjmując, że
wywołuje ono skutki ex nunc lub od innego momentu określonego w treści orzeczenia.
Literatura
B. Banaszak i in., System ochrony praw człowieka, Kraków 2005; P. Dąbrowska-Kłosińska, Skutki
wyroków prejudycjalnych Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w postępowaniu przed sądami
46
M. Wąsek-Wiaderek [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 1, cz. 2, Zasady
procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2013, s. 748–749.
krajowymi w świetle orzecznictwa Trybunału i prawa Unii Europejskiej [w:] Zapewnienie efektywności
orzeczeń sądów międzynarodowych w polskim porządku prawnym, red. A. Wróbel, Warszawa 2011;
A. Gerecka-Żołyńska, Internacjonalizacja współczesnego procesu karnego w Polsce, Warszawa 2009;
P. Grzegorczyk, Skutki wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w krajowym porządku
prawnym, PS 2006/6; P. Hofmański, Nowe polskie prawo karne w świetle europejskich standardów
w zakresie ochrony praw człowieka, Warszawa 1997; A. Kastelik-Smaza, Pytania prejudycjalne do Try-
bunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej a ochrona praw jednostki, Warszawa 2010; T.T. Koncewicz,
Zasada jurysdykcji powierzonej Trybunałowi Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. O jurysdykcyjnych
granicach i wyborach w dynamicznej „wspólnocie prawa”, Warszawa 2009; M. Królikowski, P. Wiliński,
J. Izydorczyk, Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 2008; M.A. Nowicki, Wokół
Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2010; J. Sko-
rupka, Przełomowe orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dla polskiego procesu karnego
[w:] Między wykładnią a tworzeniem prawa. Refleksje na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka i międzynarodowych trybunałów karnych, red. C. Mik, K. Gałka, Toruń 2011; M. Szwarc-
-Kuczer, Pytania prawne do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawach karnych [w:] Sto-
sowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, red. A. Wróbel, t. 1, Warszawa 2010; M. Wąsek-Wiaderek,
Aktualności strasburskie ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień wchodzących w zakres kognicji Sądu
Najwyższego w sprawach karnych [w:] Współczesne wyzwania prawa i procesu karnego, red. J. Godyń,
M. Hudzik, L.K. Paprzycki, Warszawa 2012; M. Wąsek-Wiaderek, Samodzielność jurysdykcyjna sądu
karnego wobec kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i trybunałów europejskich, Lublin 2012.
9. Konstytucyjne podstawy procesu karnego

9.1. Znaczenie Konstytucji RP w procesie karnym
W procesie karnym, jak w żadnej innej dziedzinie stosunków społecznych, z całą ostroś-
cią ujawnia się sprzeczność (konflikt) interesów zbiorowości (ogółu, społeczeństwa)
z interesami jednostki, której został postawiony zarzut popełnienia przestępstwa, a więc
czynu, który ze swej natury godzi zazwyczaj w interes ogółu. W konflikcie tym znajduje
uzasadnienie ingerencji państwa w sferę praw i wolności jednostki w celu zabezpieczenia
interesów społeczeństwa. Sięga ona niewątpliwie najgłębiej i jest najbardziej dotkliwa
wtedy, gdy dochodzi do wymierzenia kary kryminalnej sprawcy przestępstwa, ale wyraża
się również w ograniczeniach podstawowych praw i wolności jednostki, podyktowanych
dążeniem do rozstrzygnięcia wskazanego konfliktu w warunkach procesu karnego. Na
tle historycznego rozwoju procesu karnego można zaobserwować ścisłą zależność
pomiędzy sposobami i intensywnością tej ingerencji na gruncie karnoprocesowym
oraz porządkiem ustrojowym państwa, w szczególności ułożeniem relacji państwo
– jednostka w płaszczyźnie ustrojowej. Uwzględniając tę zależność, w doktrynie nie-
mieckiego procesu karnego nad wyraz celnie zauważono, że prawo karne procesowe
jest sejsmografem prawa konstytucyjnego – każda istotna zmiana w obrębie struktury
polityczno-ustrojowej prowadzi również do przeobrażeń prawa karnego procesowe-
9. Konstytucyjne podstawy procesu karnego 59
go47. W obliczu ukazanej zależności staje się oczywiste, że to na gruncie ustrojowym,

w porządku konstytucyjnym znajdują pierwotne określenie granice i przynajmniej
podstawowe warunki ingerencji państwa w sferę praw i wolności jednostki w warun-
kach procesu karnego. Z oczywistych względów na tym samym gruncie dochodzi do
uregulowania ustroju i fundamentalnych zasad funkcjonowania wymiaru sprawiedliwo-
ści jako jednej z form działalności państwa. Z tej perspektywy ustawy zwykłe regulujące
materię procesu karnego stanowią w istocie konkretyzację norm konstytucyjnych
dotyczących tej materii (np. w zakresie regulacji sytuacji prawnej jednostki oraz form
i zasad działania sądów), stając się częścią prawa konstytucyjnego sensu largo48.
Na tle powyższych uwag, jedynie w celu usunięcia ewentualnych wątpliwości, wypada

wprost stwierdzić, że Konstytucja RP wywiera bezpośredni wpływ na proces karny
i prawo karne procesowe. Konstytucja RP zawiera wiele przepisów odnoszących się
do procesu karnego. W rozdziale II zawarto uregulowania dotyczące pozbawienia lub
ograniczenia wolności (art. 41), prawa do sądu (art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2), domniema-
nia niewinności (art. 42 ust. 3), prawa do obrony (art. 42 ust. 2), publiczności rozpraw
(art. 45 ust. 2), w rozdziale VIII wprowadzono np. regułę co najmniej dwuinstancyjnego
toku postępowania przed sądem (art. 176).
Wpływ Konstytucji RP na proces karny jest szczególnie istotny w wymiarze gwarancyj-

nym. Wiąże się to z tym, że ustanowienie na gruncie konstytucyjnym zrębów regulacji
karnoprocesowej oznacza zarazem od strony negatywnej wyznaczenie nieprzekraczal-
nych granic działalności legislacyjnej w omawianym obszarze normatywnym, zabezpie-
czających przed wprowadzeniem w drodze zwykłych ustaw rozwiązań prawnych obni-
żających konstytucyjne standardy w zakresie czy to ochrony praw i wolności jednostki,
czy prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja RP stanowi
sui generis kotwicę utrzymującą system prawa karnego procesowego w pozycji,
która nie tylko gwarantuje mu stabilność w zakresie jego rdzennych składników
związanych ściśle z określeniem na najwyższym poziomie normatywnym relacji
państwo – jednostka oraz ustroju i zasad działania wymiaru sprawiedliwości, ale po-
winna także zapewniać we wskazanym zakresie przynajmniej względną odporność na
fale aktywności legislacyjnej w obszarze procesu karnego, będące nierzadko przejawem
populizmu penalnego, zagrażające podstawowym prawom i wolnościom obywatelskim
oraz standardom rzetelnego procedowania. O tym, że odporność ta jest tylko względna,
a czasem można odnieść wrażenie, że jej po prostu brakuje, najlepiej świadczą zmiany
normatywne w obszarze prawa karnego procesowego dokonane w kilku ostatnich latach,
petryfikujące inkwizycyjny model procesu sądowego. Niemniej jednak nadal należy
sądzić, że przepisy Konstytucji RP pełnią hamującą rolę w obszarze stanowienia prawa
47
Zob. C. Roxin, B. Schünemann, Strafverfahrensrecht. Ein Studienbuch, München 2012, s. 11.
48
S. Waltoś, Konstytucja a proces karny [w:] Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości w spra-
wach karnych. Kraków 16–18.06.1988. Materiały z konferencji naukowej, red. S. Waltoś, Warszawa 1989,
s. 68; S. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011, s. 21–22.
karnego procesowego. Obok niej wyróżnia się trafnie rolę stymulującą Konstytucji RP.
Jest ona ściśle związana z wyznaczeniem na gruncie konstytucyjnym określonych wzor-
ców (standardów) rozwiązań karnoprocesowych, które wymagają skonkretyzowania
w drodze ustawodawstwa zwykłego i tym samym inspirują, a niekiedy wręcz wymu-
szają, zmiany normatywne w obszarze procesu karnego, podporządkowane dążeniu do
urzeczywistnienia wzorców (standardów) konstytucyjnych.
W płaszczyźnie stosowania prawa oddziaływanie Konstytucji RP na proces karny wiąże

się przede wszystkim z kwestią bezpośredniego stosowania jej przepisów przez sądy
orzekające w sprawach karnych. Kwestię tę w zasadzie przesądza ustalona w ustawie
zasadniczej rola Konstytucji RP jako najwyższego prawa obowiązującego w Rzeczypo-
spolitej Polskiej (art. 8 ust. 1 Konstytucji RP). Konsekwencję tego fundamentalnego
dla całego porządku prawnego założenia normatywnego stanowi uregulowanie za-
mieszczone w art. 8 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym przepisy Konstytucji RP
stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Jakkolwiek powołany
przepis nie wskazuje adresatów wyrażonej w nim normy, to nie ulega wątpliwości, że
do bezpośredniego stosowania Konstytucji RP są zobowiązane zwłaszcza sądy. Na
tle omawianego unormowania kontrowersje wywołuje w piśmiennictwie rozumienie
zwrotu „stosuje się bezpośrednio”. Uwidaczniają się one w sposób szczególnie ostry
w kontekście ustalenia zakresu swobody sądów w przypadku pojawienia się wątpli-
wości co do zgodności przepisów aktów prawnych niższego rzędu z Konstytucją RP.
Istotę sporu w tej materii można ująć w postaci pytania, czy sądy, w tym rzecz jasna
sądy orzekające w sprawach karnych, są legitymowane do samodzielnego stwierdzenia
sprzeczności przepisów ustaw zwykłych z Konstytucją RP i w konsekwencji do odmowy
ich zastosowania przy rozstrzyganiu konkretnej sprawy oraz zastosowania w to miejsce
bezpośrednio norm konstytucyjnych.
Do niedawna z najszerszym uznaniem spotykało się stanowisko negujące kompetencję

sądów w zakresie dokonywania negatywnej kontroli konstytucyjności obowiązujących
przepisów. Przyjmowano przy tym, że wyłączne uprawnienie w tym względzie przy-
sługuje Trybunałowi Konstytucyjnemu, a zatem sąd nabierający wątpliwości w sprawie
zgodności przepisów ustawy z Konstytucją RP powinien wystąpić do Trybunału Kon-
stytucyjnego z pytaniem prawnym na podstawie art. 193 Konstytucji RP. Diametralnie
różny pogląd toruje sobie wyraźnie drogę od kilku lat i zdaje się zyskiwać coraz szer-
sze poparcie na kanwie kryzysu konstytucyjnego związanego z wyznaczeniem składu
i funkcjonowaniem Trybunału Konstytucyjnego. Zgodnie z tym poglądem w procesie
stosowania prawa, a więc procesie obejmującym ustanowienie normy indywidualnej
i konkretnej w odniesieniu do danej sprawy, sądy mają prawo, a nawet powinność
odmówić zastosowania przepisu ustawy, uznając go za niezgodny z Konstytucją RP
(tzw. incydentalna lub rozproszona kontrola konstytucyjności przepisów ustawowych)49.
Zob. L. Garlicki, Sądy a Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, PS 2016/7–8, s. 22; W. Sanetra, Bezpo-
49
średnie stosowanie Konstytucji RP przez Sąd Najwyższy, PS 2017/2, passim.

Źródłem tej powinności jest art. 8 Konstytucji RP. Stanowi ona rdzenny składnik wy-
łącznej kompetencji sądów do sprawowania wymiaru sprawiedliwości (art. 175 Kon-
stytucji RP) i znajduje oparcie w związaniu sędziów w tej sferze działalności nie tylko
ustawami, lecz także, a w zasadzie należałoby rzec, że przede wszystkim, Konstytucją
RP (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). W kontekście normatywnym wynikającym z art. 8
ust. 1 Konstytucji RP związanie to oznacza, że sędzia nie może dać posłuchu normie
ustawowej przed niedającymi się z nią pogodzić unormowaniami konstytucyjnymi.
Przyłączając się do przedstawionego w drugiej kolejności, ze wszech miar słusznego
poglądu, należy zarazem zgodzić się z pewnego rodzaju zaleceniem, podyktowanym
dbałością o zachowanie stabilności systemu prawnego i jednolitości orzecznictwa, aby
odmowę zastosowania niekonstytucyjnych przepisów ustawowych przez sąd orzekający
w danej sprawie, ujmowaną w kategoriach środka ostatecznego, poprzedzało każdo-
razowo rozważenie celowości i możliwości uzyskania stanowiska najwyższej instancji
sądowej w kwestii konstytucyjności określonych przepisów. Wprawdzie wąskie ramy
niniejszego opracowania uniemożliwiają prezentację argumentów przemawiających na
rzecz afirmowanej koncepcji interpretacyjnej art. 8 Konstytucji RP, ale można w tym
zakresie uznać za wystarczające odesłanie do lektury dwóch opracowań luminarzy pol-
skiego prawa konstytucyjnego, w których argumenty te zostały stosunkowo niedawno
starannie wyłuszczone50. W tym miejscu dodać jedynie wypada, że przyjęte stanowisko,
zakładające tzw. rozproszoną kontrolę konstytucyjności ustaw spoczywającą na sądach,
nie narusza wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego do stwierdzenia nie-
konstytucyjności ustawy ze skutkiem erga omnes – w drodze derogacji aktu prawnego.
Ustalone uprawnienie sądów dotyczy jedynie sfery stosowania prawa, natomiast kom-
petencje przysługujące Trybunałowi mają ogólniejszy wymiar, dotyczą sfery obowią-
zywania prawa i – w sensie negatywnym, w zakresie wynikającym z uprawnienia do
derogowania aktów prawnych – jego stanowienia. Można powiedzieć, że o ile Trybunał
Konstytucyjny, działający jak sąd nad prawem, stoi na straży Konstytucji RP w sferze
obowiązywania prawa, o tyle w procesie stosowania prawa, sprawowania wymiaru
sprawiedliwości w poszczególnych sprawach, strażnikiem Konstytucji RP i wartości
konstytucyjnych jest sąd, który powinien z tej racji sięgać do bezpośredniego stosowania
Konstytucji RP, gdy stwierdzi kolizję przepisów ustawowych z jej postanowieniami.
Poza omówionymi wyżej przypadkami odmowy zastosowania przepisów ustawowych

przez sąd orzekający, związanymi z uznaniem ich za niezgodne z Konstytucją RP, na-
leży przyjąć dopuszczalność bezpośredniego stosowania Konstytucji RP przez sąd we
wszystkich sytuacjach, w których okaże się to potrzebne, a normy konstytucyjne są
sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny, że mogą stanowić samo-
dzielną podstawę rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy51, należą zatem do kategorii
tzw. norm samowykonalnych (self-executing norms). Mając w pamięci poczynione na
początku niniejszego podrozdziału ustalenia w kwestii konkretyzacji norm konstytucyj-
50
L. Garlicki, Sądy...; W. Sanetra, Bezpośrednie...
51
Postanowienie TK z 22.03.2000 r., P 12/98, OTK 2000/2, poz. 67.
nych dotyczących materii procesu karnego w ramach ustawodawstwa zwykłego, można

stwierdzić, że w procesie karnym bezpośrednie stosowanie przepisów Konstytucji RP
jako samodzielnej podstawy rozstrzygnięcia będzie raczej stosunkowo rzadkie. Te same
względy upoważniają jednocześnie do wyrażenia poglądu, że w analizowanym obsza-
rze normatywnym regułą będzie bezpośrednia aplikacja przepisów Konstytucji RP
polegająca na ich współstosowaniu z odpowiednimi przepisami ustawowymi. Jeżeli
przedmiot regulacji jest przedmiotem równoczesnego unormowania w Konstytucji RP
i ustawie zwykłej, w zakresie podstawy prawnej rozstrzygnięcia powinny zostać łącznie
uwzględnione przepisy obu aktów prawnych52.
Na tle przedstawionych przypadków bezpośredniego zastosowania przepisów Konsty-

tucji RP w kategorii specyficznego przejawu oddziaływania tych przepisów na przebieg
stosowania prawa przez sąd orzekający w danej sprawie należy ujmować tzw. prokon-
stytucyjną wykładnię przepisów ustawy. Nabiera ona szczególnej aktualności w sy-
tuacjach, w których pojawia się problem konstytucyjny, a więc zgodności przepisów
ustawy z przepisami ustawy zasadniczej, polega natomiast na znalezieniu interpretacji
przepisów ustawy, których dotyczy wskazany problem, pozwalającej „obronić” ich kon-
stytucyjność. Należy uznać, że próba ustalenia znaczenia normatywnego odpowiada-
jącego przepisom Konstytucji RP powinna w każdym wypadku wypełniać przedpole
ewentualnej odmowy zastosowania przepisu ustawy ze względu na stwierdzenie jego
niekonstytucyjności przez sąd orzekający w danej sprawie.
9.2. Zasady ustrojowo-organizacyjne
9.2.1. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości
Obowiązująca Konstytucja RP w art. 173 określa sądy i trybunały jako organy odręb-
ne i niezależne od innych władz. Zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP wymiar
sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej należy do sądów, a mianowicie Sądu
Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych oraz sądów wojsko-
wych, choć w przedmiocie odpowiedzialności karnej Prezydenta RP oraz członków
Rady Ministrów może orzekać w zakresie mu powierzonym Trybunał Stanu (art. 2
ust. 1 i 4 u.TS).
Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów

administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego (art. 1 § 2 p.u.s.p.),
a także w myśl § 3 tego artykułu, wykonują również inne zadania z zakresu ochrony
prawnej, powierzone w drodze ustaw lub przez wiążące Rzeczpospolitą Polską prawo
52
Zob. w tej materii przykład prokonstytucyjnej interpretacji art. 378a k.p.k., wprowadzonego ustawą
nowelizującą Kodeks postępowania karnego z 19.07.2019 r. – J. Zagrodnik [w:] Kodeks postępowania karnego.
Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2020, s. 1026–1030.
międzynarodowe lub prawo stanowione przez organizację międzynarodową, jeżeli

z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy ją konstytuującej wynika, że jest ono stoso-
wane bezpośrednio.
Pojęcie wymiaru sprawiedliwości nie znajduje wyjaśnienia w obowiązujących przepisach.

W piśmiennictwie z kolei panuje różnorodność poglądów co do rozumienia wymiaru
sprawiedliwości. Zarysowują się w tej kwestii trzy zasadnicze koncepcje definicyjne,
mianowicie podmiotowa, przedmiotowa oraz podmiotowo-przedmiotowa. Według
zwolenników podmiotowej definicji wymiaru sprawiedliwości pod pojęciem tym kryje
się działalność sądów53. Dla koncepcji definicyjnych, nazywanych przedmiotowymi
(materialnymi), znamienne jest upatrywanie treści analizowanego pojęcia w cechach
działalności, jaką stanowi wymiar sprawiedliwości, w oderwaniu od podmiotu, który
ją uosabia54. Na gruncie definicji przedmiotowo-podmiotowych dochodzi w istocie
do połączenia elementów charakterystycznych dla zarysowanych wcześniej koncepcji,
czyli określenia treści pojęcia wymiaru sprawiedliwości przez wskazanie zespołu cech
działalności, którą można określić tym mianem, oraz cech podmiotu, którego udziałem
jest ta działalność55.
Pierwsza z zarysowanych koncepcji musi spotkać się z odrzuceniem. Uwzględniając

kontekst normatywny wynikający z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, należy stwierdzić, że
jej zaakceptowanie prowadziłoby w istocie do degradacji normy wyrażonej w powoła-
nym przepisie do roli czystej tautologii. Wykluczałoby to zarazem uznanie jej za normę
kompetencyjną sądownictwa i oznaczało sprowadzenie znaczenia normatywnego tego
przepisu do sui generis dyspozycji dotyczącej struktury sądownictwa, przy jednoczes-
nym pozostawieniu ustawodawcy zwykłemu bliższego określenia działalności sądów
stanowiącej przedmiotowy składnik znaczeniowy terminu „wymiar sprawiedliwości”56.
Unaocznione słabości podmiotowej koncepcji definiowania wymiaru sprawiedliwości
dają o sobie znać również w przypadku podmiotowo-przedmiotowej koncepcji defini-
cyjnej. W tym zakresie musi w ramach niniejszego opracowania wystarczyć zwrócenie
uwagi, że na gruncie tej koncepcji wyłączna kompetencja sądów do realizacji wymiaru
sprawiedliwości zawiera się w pojęciu wymiaru sprawiedliwości, a zatem w zwrocie
„wymiar sprawiedliwości”, stanowiącym pierwszy składnik znaczeniowy normy wysło-
wionej w art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, co sprawia, że w świetle tego ujęcia definicyjnego
53
Tak m.in. K.M. Pospieszalski, O znaczeniu terminu „wymiar sprawiedliwości” [w:] Księga pamiątkowa
ku czci Konstantego Grzybowskiego, red. J. Lewandowska, Kraków 1971, s. 158 i n.
54
Zob. m.in. L. Kański, Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości w europejskich państwach
socjalistycznych, Poznań 1973, s. 23–25; S. Włodyka, Konstytucyjna zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości
w PRL, PiP 1964/11, s. 654 i n.
55
Zob. np. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008, s. 334.
56
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1973, s. 15; L. Kański,
Konstytucyjne..., s. 20.
znaczenie normatywne powołanego przepisu zostaje, podobnie jak w wypadku definicji

podmiotowej, zawężone do zadekretowania określonej struktury sądownictwa57.
Podniesione wyżej zastrzeżenia, jakie nasuwa definicja podmiotowa i definicja pod-

miotowo-przedmiotowa wymiaru sprawiedliwości skłaniają w sposób naturalny do
wyrażenia aprobaty dla definicji przedmiotowej analizowanego pojęcia, która podob-
nych zastrzeżeń nie wywołuje. Właściwe dla niej rozumienie wymiaru sprawiedliwości
harmonizuje w sposób logiczny z treścią art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, pozwalając
w pełni oddać jego normatywną zawartość, można bowiem stwierdzić, że ustrojodawca
wysławia w tym przepisie normę kompetencyjną sądownictwa, na mocy której sądy
uzyskują monopol w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Daje to podstawę do
wniosku, że znaczenie normatywne powołanego przepisu wyraża się w ustanowieniu
zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości.
W związku z afirmacją przedmiotowej koncepcji definicyjnej nieodzowne staje się

scharakteryzowanie działalności stanowiącej wymiar sprawiedliwości. Odwołując się
w tym zakresie do najbardziej reprezentatywnych charakterystyk wymiaru sprawiedli-
wości w ujęciu przedmiotowym58, można stwierdzić, że fundamentalną cechę wymiaru
sprawiedliwości stanowi rozstrzyganie sporów (konfliktów). Spór, którego rozstrzyg-
nięcie jest zadaniem wymiaru sprawiedliwości, musi dotyczyć praw lub obowiązków
jednostki lub podobnych podmiotów (np. osób prawnych) i wynikać z sytuacji prawnej,
w jakiej znajdują się ta jednostka lub podmioty ze względu na odnoszącą się do nich
normę prawną lub zespół norm prawnych.
Uściślając pojęcie wymiaru sprawiedliwości wynikające z określenia jego zasadniczej ce-

chy, należy przyjąć, że pod tym pojęciem kryje się działalność polegająca na wiążącym
rozstrzyganiu w drodze zastosowania prawa sporów prawnych, w ramach których
przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podobny podmiot (np. osoba
prawna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, ale legitymująca się
zdolnością prawną). Wychodząc z założenia, że istnieją podstawy do identyfikowania
przedmiotu sporu prawnego z przedmiotem procesu, można stwierdzić, że w dziedzinie
procesu karnego wymiar sprawiedliwości polega na wiążącym rozstrzyganiu przy
zastosowaniu prawa kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby ściganej za
zarzucane jej przestępstwo.
57
Szerzej zob. J. Zagrodnik, O pojęciu „wymiar sprawiedliwości” w kontekście umorzenia postępowania
przygotowawczego na wniosek pokrzywdzonego (art. 59a k.k.), „Iustitia” 2015/2, s. 80–81.
58
Zob. m.in. S. Włodyka, Konstytucyjna..., s. 664 i n.; K. Lubiński, Pojęcie i zakres wymiaru sprawiedliwości,
SP 1987/4, s. 18; Komentarz do Prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa,
red. J. Gudowski, Warszawa 2002, s. 15; L. Garlicki, Polskie..., 2003, s. 334; L. Garlicki [w:] Konstytucja Rze-
czypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. 4, Warszawa 2005, art. 175, s. 4. Tak m.in. Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz encyklopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska, R. Grabowski, War-
szawa 2009, s. 691; P. Wiliński, Proces..., s. 108; M. Zubik, Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w świetle
Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, PS 2005/3, s. 8.
Jak już wcześniej ustalono, zgodnie z analizowaną w niniejszym punkcie zasadą scharak-
teryzowana powyżej działalność (wymiar sprawiedliwości) stanowi obecnie wyłączną
domenę sądów. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości ma wymiar absolutny,
co oznacza całkowite wykluczenie możliwości powierzenia wymiaru sprawiedliwości
organom państwa należącym do władzy wykonawczej lub ustawodawczej.
9.2.2. Zasada prawa do sądu
Zasada prawa do sądu należy do fundamentalnych założeń demokratycznego pań-

stwa prawa. Jest emanacją idei prawa jednostki do sądowej ochrony prawnej.
W systemie krajowych źródeł prawa zasada prawa do sądu znajduje wyraz przede
wszystkim w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym: „Każdy ma prawo do spra-
wiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy,
niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Przytoczony przepis czerpie swoją normatywną
treść z dwóch konwencji międzynarodowych, mianowicie z art. 6 ust. 1 EKPC oraz art. 14
ust. 1 MPPOiP, które odegrały podstawowe znaczenie dla ukształtowania zasady prawa
do sądu w Polsce. Obie wymienione normy prawa traktatowego stanowią na podstawie
art. 91 ust. 1 Konstytucji RP część krajowego porządku prawnego.
Umiejscowienie art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w rozdziale ustawy zasadniczej poświę-

conym wolnościom i prawom osobistym świadczy jednoznacznie o ukształtowaniu
prawa do sądu przede wszystkim jako indywidualnego prawa podmiotowego, stano-
wiącego elementarny składnik konstytucyjnego statusu jednostki. Prawo to ma charakter
samodzielny i samoistny, co oznacza m.in., że podlega przede wszystkim niezależnej
ochronie w drodze skargi konstytucyjnej (art. 79 Konstytucji RP). Samoistnego cha-
rakteru prawa do sądu nie podważa bynajmniej fakt, że stanowi ono zarazem środek
ochrony innych praw i wolności, i w tym aspekcie ma charakter wtórny względem tych
praw i wolności.
Konstytucyjne prawo do sądu jest jednocześnie źródłem powinności po stronie

państwa, której treścią jest ustanowienie określonych regulacji prawnych o charakterze
ustrojowym i procesowym, ich przestrzeganie oraz stworzenie określonej bazy finanso-
wej i infrastrukturalnej zapewniającej rozpatrzenie sprawy jednostki w postępowaniu
odpowiadającym standardom konstytucyjnym.
Konstytucyjna formuła prawa do sądu ma także inne znaczenie – stanowiąc bowiem

zasadę prawa konstytucyjnego, jest dyrektywą tworzenia prawa i dyrektywą interpre-
tacyjną.
Na tle analizy orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego można stwierdzić, że pojęcie

prawa do sądu w kontekście normatywnym wynikającym z art. 45 ust. 1 Konstytucji
RP ma przynajmniej trójelementową strukturę, na którą składają się:
1) prawo dostępu do sądu, czyli prawo do uruchomienia określonego postępowania
przed sądem stanowiącym organ mający atrybuty wymienione w powołanym
przepisie;
2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymogami
sprawiedliwości i jawności;
3) prawo do wyroku sądowego, a więc do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia spra-
wy przez sąd59.
W nowszym orzecznictwie zarysowana struktura ulega rozbudowaniu przez dołączenie

do niej składnika prawa do sądu w postaci prawa do odpowiedniego ukształtowania
ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy60. Niekiedy w charakterze odrębnego
elementu wyróżnia się prawo do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki61, ale wydaje
się, że nie ma takiej potrzeby, ponieważ mieści się ono w ramach prawa do odpowiednio
ukształtowanej procedury sądowej.
Wyszczególnieniu wskazanych komponentów znaczeniowych prawa do sądu towarzyszy

rozróżnienie dwóch uprawnień składających się na to prawo, mianowicie:
1) prawa do sądowego wymiaru sprawiedliwości, a więc do merytorycznego, wią-
żącego rozstrzygnięcia w drodze zastosowania prawa sporu prawnego, w ramach
którego przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podobny podmiot,
oraz
2) prawa do sądowej kontroli aktów godzących w konstytucyjnie gwarantowane
prawa i wolności jednostki, które służy zabezpieczeniu jednostki przed arbitral-
nością aktów władzy publicznej rozstrzygających sprawy jednostki62.
Na tle dotychczasowych ustaleń dodatkowego podkreślenia wymaga pierwotny cha-

rakter prawa dostępu do sądu, który wyraża się w tym, że dopiero w konsekwencji jego
zapewnienia aktualizuje się kwestia realizacji prawa do sądu w zakresie pozostałych
składników znaczeniowych współwyznaczających jego treść, dotyczących sposobu pro-
cedowania, ustroju i pozycji organów rozpatrujących sprawę oraz cech rozstrzygnięcia.
Istotą prawa dostępu do sądu jest możliwość uruchomienia postępowania przed sądem.
Z perspektywy podmiotowej można stwierdzić, że jest to uprawnienie do zainauguro-
wania postępowania sądowego, którego celem jest rozstrzygnięcie określonej sprawy63.
Zob. np. wyrok TK z 9.06.1998 r., K 28/97, OTK 1998/4, poz. 50.
59
Zob. np. wyrok TK z 24.10.2007 r., SK 7/06, OTK-A 2007/9, poz. 108; wyrok TK z 13.01.2015 r.,
60
SK 34/12, OTK-A 2015/1, poz. 1.

61
Zob. P. Wiliński, Proces..., s. 117.
62
Zob. m.in. wyrok TK z 12.05.2003 r., SK 38/02, OTK-A 2003/5, poz. 38; wyrok TK z 2.09.2008 r.,
K 35/06, OTK-A 2008/7, poz. 120; wyrok TK z 7.03.2013 r., SK 30/09, OTK-A 2013/3, poz. 26.
63
W tym duchu P. Wiliński, Proces..., s. 117 i n.
W zakresie regulacji tego uprawnienia na podkreślenie zasługuje symetryczność treścio-

wa pomiędzy przytoczonym wyżej art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie
z którym ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych
wolności lub praw. O ile pierwszy z wymienionych przepisów jest źródłem prawa dostępu
do sądu w sensie pozytywnym, o tyle drugi, stanowiący jego uzupełnienie, ujmuje to
prawo niejako w formule negatywnej. Zawiera on skierowany do ustawodawcy zakaz
stanowienia przepisów, które zamykałyby komukolwiek drogę sądową do dochodzenia
naruszonych wolności i praw. Odstępstwo od tego zakazu jest dopuszczalne tylko na
podstawie wyraźnego postanowienia konstytucyjnego.
Przysługującemu jednostce uprawnieniu do zainicjowania postępowania sądowego

w celu rozpatrzenia jej sprawy odpowiada po stronie państwa powinność ustanowie-
nia regulacji prawnych służących jego zagwarantowaniu. W aspekcie prawnokarnym
w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się wąskie rozumienie wskazanej
powinności, sprowadza się ją bowiem z reguły do zapewnienia dotyczącego oskarżo-
nego, że w razie oskarżenia o czyn karalny ma dostęp do sądu i że jego sprawa zostanie
rozpatrzona przez sąd. Towarzyszy temu dość kategoryczne stwierdzenie, że prawo do
sądu nie mieści w sobie uprawnienia jednostki do zainicjowania postępowania sądo-
wego w sprawie karnej (wniesienia oskarżenia) przeciwko innej osobie64. Oznacza ono
wykluczenie pokrzywdzonego przestępstwem z zakresu podmiotowego prawa dostępu
do sądu. Stanowisko to nasuwa istotne zastrzeżenia. Nie wdając się w szczegółowe
rozważania, gdyż przekraczałyby one ramy podręcznika, należy stwierdzić, że w tych
wyjątkowych przypadkach, w których zostają spełnione warunki do wniesienia przez
pokrzywdzonego aktu oskarżenia w sprawie publicznoskargowej, jest on niewątpliwie
podmiotem prawa do uruchomienia postępowania sądowego mającego na celu rozpa-
trzenie sprawy publicznoskargowej i w związku z tym nie ma żadnego sposobu, aby
uchylić się od konstatacji, że przysługujące mu we wskazanym zakresie uprawnienie
podlega konstytucyjnoprawnej ochronie przewidzianej w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP65.
W aspekcie wyznaczenia zakresu przedmiotowego prawa do sądu zasadnicze znaczenie

ma pojęcie sprawy, której rozpatrzenia przez sąd może żądać uprawniony podmiot.
Pojęcie to jest nieostre. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego panuje pogląd,
zgodnie z którym zakres przedmiotowy prawa do sądu musi być ustalony przez odnie-
sienie do podstawowej funkcji sądów, stanowiącej według postanowień Konstytucji RP
ich wyłączną kompetencję, którą jest – jak już ustalono w poprzednim punkcie – spra-
wowanie wymiaru sprawiedliwości. Przyjmuje się, że pojęcie sprawy należy identyfiko-
wać z sytuacjami, „w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego
podmiotu w relacji do innych równorzędnych podmiotów lub do władzy publicznej,
64
Zob. np. wyrok TK z 25.09.2012 r., SK 28/10, OTK-A 2012/8, poz. 96.
65
Zob. szerzej P. Wiliński, Proces..., s. 138–139; J. Zagrodnik, Glosa do wyroku TK z 25.09.2012 r., SK
28/10, Prz. Sejm. 2013/6, s. 136 i n.
a jednocześnie natura danych stosunków prawnych wyklucza arbitralność rozstrzygania

o sytuacji prawnej podmiotu przez drugą stronę tego stosunku”66.
9.2.3. Zasada bezstronności
Zasada bezstronności stanowi dyrektywę nakazującą zachowanie bezstronnego stosun-

ku do uczestników procesu i do sprawy. Od strony negatywnej dyrektywę tę można
wyrazić w postaci zakazu stronniczości, tzn. sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia
się z niechęcią do drugiej z nich, oraz uprzedzenia i kierunkowego nastawienia do
sprawy.
Na tle podniesionych uwag ujawniają się w sposób wyraźny dwa aspekty bezstronności,
mianowicie w stosunku do stron (uczestników procesu) oraz w stosunku do sprawy.
Niektórzy autorzy identyfikują zasadę bezstronności tylko z pierwszym z wymienio-
nych aspektów, natomiast obydwa aspekty ujmują pod postacią zasady obiektywizmu67.
Mając na względzie każdy z wymienionych aspektów, należy podzielić zapatrywanie,
że czynienie dystynkcji pomiędzy bezstronnością i obiektywizmem nie wydaje się ani
konieczne, ani celowe i jest w zasadzie wyłącznie sprawą konwencji terminologicznej68.
Zasada bezstronności przenika cały proces karny. Jej najbardziej dobitnym wyrazem
jest instytucja wyłączenia organów procesowych i innych uczestników procesu od udzia-
łu w sprawie w oznaczonej roli procesowej, znajdująca zastosowanie na poszczególnych
etapach postępowania karnego.
Zasada bezstronności przede wszystkim dotyczy sądów. Ma ona w odniesieniu do

nich rangę zasady konstytucyjnej. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP każdy ma
prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd. Zasada
bezstronności sądu stanowi zarazem standard międzynarodowy, wynikający z prawa
traktatowego (art. 6 ust. 1 EKPC, art. 14 ust. 1 MPPOiP). Znajduje ponadto wyraz
w art. 4 k.p.k., z którego wynika, że sąd jako organ prowadzący postępowanie karne
w stadium jurysdykcyjnym jest obowiązany badać i uwzględniać okoliczności prze-
mawiające zarówno na korzyść, jak i niekorzyść oskarżonego. Można powiedzieć, że
realizacja zasady bezstronności wymaga od sądu wszechstronnej i rzetelnej oceny ma-
teriału dowodowego, dokonanej z uwzględnieniem całokształtu okoliczności z niego
wynikających i ich wzajemnej od siebie zależności.
Zob. wyrok TK z 10.05.2000 r., K 21/99, OTK 2000/4, poz. 109. Szerzej w kwestii pojęcia sprawy
66
w kontekście procesu karnego zob. P. Wiliński, Proces..., s. 132 i n.

67
Zob. m.in. P. Hofmański, S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2016, s. 229.
68
Zob. szerzej wnikliwe spostrzeżenia i celne uwagi W. Jasińskiego [w:] SystemPrawa Karnego Proce-
sowego, t. 3, cz. 2, red. P. Wiliński, s. 1205–1207.
Gwarancją bezstronności sądu jest instytucja wyłączenia sędziego, przewidziana prze-

pisami prawa procesowego. Jest ona poddana szczegółowemu omówieniu w dalszej
części podręcznika (zob. rozdział IV pkt 2.2.7).
Systemową gwarancję bezstronności sądu stanowi modelowe ukształtowanie postę-

powania dowodowego w toku rozprawy głównej, w szczególności roli sądu i sędzie-
go w zakresie dążenia do wyjaśnienia wszystkich prawnie relewantnych okoliczności
sprawy, w taki sposób, aby ewentualna aktywność dowodowa sądu nie prowadziła do
przełamania podstawowego podziału ról procesowych oraz rzeczywistego zaangażo-
wania się tego organu w spór pomiędzy stronami, które pociągałoby za sobą w sposób
naturalny opowiedzenie się po jednej ze stron sporu69. W tym kontekście wymaga
zwrócenia uwagi, że każdy ruch sądu w kierunku pozyskania określonego dowodu jest
ruchem, który znamionuje wektor interesu, co znaczy, że służy wsparciu jednej strony,
będąc zarazem wymierzony przeciw drugiej stronie sporu prawnokarnego. Można więc
powiedzieć, że czynności sądu w sferze dowodowej nigdy nie są neutralne z punktu
widzenia przedmiotu procesu i stron procesowych70. Dlatego inicjatywa dowodowa sądu
powinna mieć charakter zupełnie wyjątkowy, ograniczony do uzupełnienia w szczegól-
nie uzasadnionych wypadkach materiału dowodowego przedstawionego przez strony.
Maksymalne zredukowanie aktywności dowodowej sądu zapewnia zachowanie przez
ten organ dystansu do sprawy właściwego bezstronnemu arbitrowi rozstrzygające-
mu spór między stronami, wzmacnia więc w sposób oczywisty bezstronność sądu.
Nielimitowana aktywność sądu w sferze dowodowej na gruncie aktualnego modelu
postępowania sądowego oraz spoczywająca na przewodniczącym składu orzekającego
odpowiedzialność za wszechstronne wyjaśnienie wszystkich istotnych okoliczności
sprawy w procesie sądowym (art. 366 § 1 k.p.k.) sprawiają, że w zasadzie pod znakiem
zapytania stoi obecnie zachowanie przez sąd rzeczonego dystansu do sprawy – per-
spektywy bezstronnego arbitra – niezbędnej dla zapewnienia prawidłowego wymiaru
sprawiedliwości oraz urzeczywistnienia konstytucyjnego i konwencyjnego standardu
bezstronności sądu.
Oprócz sądu, zasada bezstronności w procesie karnym znajduje odniesienie również

do innych organów państwowych w nim występujących. Dotyczy to przede wszyst-
kim organów prowadzących postępowania przygotowawcze, które są – podobnie jak
sąd – związane przewidzianym w art. 4 k.p.k. obowiązkiem badania oraz uwzględniania
okoliczności przemawiających zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.
Wymóg zachowania bezstronności przez te organy znajduje dodatkowo oparcie w prze-
pisach o wyłączeniu sędziego, które mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora oraz
innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze (art. 47 k.p.k.). Odpowiednie
69
J. Zagrodnik, Model..., passim.
70
K. Zgryzek, O kontradyktoryjności rozprawy głównej i jej konsekwencjach – słów kilka [w:] Obrońca
i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa
2015, s. 280.
zastosowanie wskazanych przepisów do wyłączenia oskarżyciela publicznego świadczy

wymownie o tym, że na nim również spoczywa obowiązek zachowania bezstronności,
mimo że nie jest organem prowadzącym postępowanie, lecz stroną postępowania są-
dowego. Wyraźny przejaw bezstronności oskarżyciela publicznego jest przewidziany
w art. 425 § 4 k.p.k., zgodnie z którym ma on prawo wnieść środek odwoławczy także
na korzyść oskarżonego (a więc nie tylko na jego niekorzyść), choć występuje po stronie
oskarżenia.
Obok organów państwowych dyrektywy stanowiące treść zasady bezpośredniości są

wiążące dla innych uczestników procesu, jeżeli rola, jaką pełnią w procesie karnym,
wymaga zaufania stron. W tej grupie uczestników mieszczą się np. biegli, tłumacze,
protokolanci, specjaliści czy mediatorzy. O ich związaniu zasadą bezstronności można
wnioskować na podstawie przepisów dotyczących ich wyłączenia od udziału w postę-
powaniu w określonej roli procesowej (zob. np. art. 23a § 3, art. 146 § 1, art. 196, 204
§ 3, art. 206 § 1 k.p.k.).
9.2.4. Zasada niezawisłości sędziowskiej
Niezawisłość sędziowska została podniesiona do rangi zasady konstytucyjnej. Deter-

minuje ona ukształtowanie wymiaru sprawiedliwości jako autonomicznej i szczegól-
nej funkcji państwowej, przesądzając o odrębności sądownictwa w systemie organów
państwowych. Niezawisłość sędziowska jest właściwością sędziów przesądzającą
o niezależności sądów i odróżniającą sądy od innych organów państwowych. Jest to
najbardziej podstawowa zasada ustrojowa wymiaru sprawiedliwości. Jej zniesienie lub
ograniczenie prowadziłoby nieuchronnie do upadku wymiaru sprawiedliwości71.
Wszelkie działania – czy to w płaszczyźnie legislacyjnej, czy w sferze faktycznego od-
działywania na sędziów – godzące w niezawisłość sędziowską podważają fundamenty
demokratycznego państwa prawa. Z całą mocą należy podkreślić, że niezawisłość
sędziowska jest nie tylko atrybutem sędziego warunkującym wydawanie bezstronnych
i sprawiedliwych rozstrzygnięć, ale stanowi zarazem rękojmię ochrony praw i wolności
jednostki w proceduralnych ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości
Zasada niezawisłości sędziowskiej określona została w art. 178 ust. 1 Konstytucji RP,
który stanowi, że: „Sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają
tylko Konstytucji oraz ustawom”. Jej powtórzenie można znaleźć w art. 195 ust. 1 w od-
niesieniu do sędziów Trybunału Konstytucyjnego (sędziowie ci podlegają jednak tylko
Konstytucji RP) oraz w art. 199 ust. 1 Konstytucji RP w odniesieniu do sędziów Try-
bunału Stanu. Podmiotowo zakresem niezawisłości sędziowskiej objęci są zarówno
sędziowie zawodowi, jak i ławnicy.
71
Tak dawniej S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971, s. 48.
Zasada niezawisłości sędziowskiej stanowi dyrektywę nakazującą sędziemu orze-

kanie na podstawie Konstytucji RP, ustaw i swego wewnętrznego przekonania, co
oznacza, że oprócz ustawodawcy nikt nie może wpływać na sędziego w sprawowaniu
przez niego wymiaru sprawiedliwości ani go też w tej funkcji zastępować. Sędzia powi-
nien być wolny od wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego.
Niezawisłość sędziowska nakłada na sędziego obowiązek samodzielnego rozstrzygnię-

cia wszelkich kwestii dotyczących wykładni obowiązujących przepisów oraz wartości
i wiarygodności przeprowadzonych dowodów.
Niezawisłość sędziowska oznacza:

1) zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpozna-
nia sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać;
2) niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarów-
no faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy;
3) niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak
również orzeczenia kończącego postępowanie;
4) brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wyda-
ne zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na
podstawie przepisów ustawy.
Sędzia jest jednak związany zarówno ogólnie przyjętymi regułami wykładni prawa, jak
i zasadami logicznego myślenia (prawidłowego rozumowania – art. 7 k.p.k.).
Sędziego co do zasady nie wiążą orzeczenia innych sądów ani wyrażone w nich po-
glądy. W kategorii wyjątków od tej zasady należy rozpatrywać ograniczenia samodziel-
ności jurysdykcyjnej sądu karnego, które są poddane szczegółowej analizie w jednym
z dalszych rozdziałów i wymagają koniecznie uwzględnienia w celu uzyskania pełnego
obrazu przedmiotowego zakresu niezawisłości sędziowskiej (zob. rozdział IV pkt 2.2.4).
Rozważając wskazany zakres, należy jednocześnie mieć na względzie różnicę między
czynnościami sędziego należącymi do sfery jurysdykcji i czynnościami w zakresie ad-
ministracji sądowej. Niezawisłość sędziowska obejmuje wyłącznie te czynności sędziego,
które zalicza się do zakresu jego jurysdykcji. Niezawisłością sędziowską nie są natomiast
objęte czynności w zakresie administracji sądowej.
Aby zasada niezawisłości sędziowskiej nie była dyrektywą o charakterze czysto dekla-
racyjnym, system obowiązującego prawa powinien przewidywać pewne mechanizmy
prawne urealniające tę zasadę, nazywane gwarancjami niezawisłości sędziowskiej.
Bez nich nie sposób w ogóle mówić o niezależnej i bezstronnej władzy sądowniczej ani
o realnych gwarancjach poszanowania praw i wolności obywateli72. W gruncie rzeczy
72
L. Garlicki, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz do art. 178, Warszawa 2005, t. IV, s. 1–2.
od liczby i treści tych urealniających regulacji zależy kształt niezawisłości sędziowskiej

w określonym systemie prawnym.
W systemie gwarancji niezawisłości sędziowskiej można wyodrębnić dwie ich grupy,

a mianowicie gwarancje ustrojowe i gwarancje procesowe. Do pierwszej grupy należy
zaliczyć m.in.:
1) odpowiedni poziom etyczno-moralny, a więc wymaganie od kandydatów na sę-
dziego nieskazitelnego charakteru;
2) odpowiednie przygotowanie zawodowe pozwalające na samodzielne prowadze-
nie procesu karnego i rozstrzyganie kwestii nasuwających się w toku postępowa-
nia;
3) stałość zawodu sędziowskiego, aby sędzia nie rozpoznawał spraw pod presją oba-
wy o swoją przyszłość zawodową;
4) niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, aby nie można było
wpływać na sędziego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu;
5) materialną niezależność sędziego;
6) immunitet sędziowski;
7) samorządność sędziowską, aby o obsadzie sędziego i o awansowaniu oraz o pia-
stowaniu funkcji decydowała społeczność sędziowska, biorąca pod uwagę przede
wszystkim jego umiejętności zawodowe i organizacyjne.
Do gwarancji procesowych niezawisłości sędziowskiej należą przede wszystkim:

1) ustawowo określona właściwość sądów;
2) instytucja wyłączenia sędziego;
3) kolegialność składu sędziowskiego;
4) jawność rozpraw;
5) tajność narady sędziowskiej i głosowania nad orzeczeniem.
9.2.5. Zasada kolegialności sądów
Zasada kolegialności odnosi się do sądów. Dotyczy obsady składu sądu i przesądza
o sposobie jego działania. Stanowi ona dyrektywę, zgodnie z którą rozstrzygnięcia
sądu powinny zapadać kolegialnie, a więc powinien je wydawać sąd skupiający grupę
współpracujących ze sobą osób (sędziów, ławników, przysięgłych). Jej przeciwień-
stwem jest jednoosobowy skład sądu.
Kolegialność składu sądzącego ma wiele zalet. Przede wszystkim zapewnia stworzenie

optymalnych warunków do wszechstronnej i rzetelnej oceny stanu faktyczno-prawnego
poszczególnych spraw, wymagającej często dokładnego przedyskutowania i analizy wielu
prawnych i społecznych zagadnień, związanych z oceną samego czynu, jak i osobowością
sprawcy (funkcja intelektualno-kognitywna kolegialności)73. Myśl tę najkrócej można

wyrazić, przywołując hasło, że „sześcioro oczu widzi więcej niż dwoje” (sechs Augen
selen mehr als zwei), do którego odwoływano się w ramach uzasadnienia kolegialno-
ści orzekania w toku szeroko zakrojonych prac kodyfikacyjnych w Niemczech, które
przypadały na lata 80. XIX w.74
Dostrzegając intelektualno-kognitywny aspekt kolegialności związany z korzyściami, ja-

kie w płaszczyźnie poznawczej przynosi wpisujące się w istotę kolegialności wyjście poza
granice własnego umysłu i poddanie swoich racji lub sądu ocenie innego człowieka75,
należy stwierdzić, że z decyzją procesową zapadającą w gronie kilku współpracujących
osób wiąże się w sposób oczywisty wyższa gwarancja prawidłowości i przekonywalność
niż z decyzją wypracowaną przez jedną osobę, w której wyraża się ocena sprawy sta-
nowiąca „produkt umysłu” jednego sędziego (funkcja legitymizująca kolegialności).
Znaczenie sędziego w składzie kolegialnym nie sprowadza się wyłącznie do siły jedne-
go głosu w powzięciu woli. Należy go upatrywać we współtworzeniu poznawczej siły
(zdolności) organu procesowego jako pewnej złożonej pod względem podmiotowym
całości. Kolegialność prowadzi do wzmocnienia intelektualnej i obiektywnej wartości
rozstrzygnięcia sporu prawnego przez sąd, podnoszącej jego autorytet.
W kontekście prezentacji walorów kolegialnego działania sądu nie może ujść uwadze,
że sprzyja ono zniwelowaniu wpływu na treść decyzji cech indywidualnych sędziego,
stanowiących przejaw jego wrażliwości, uczuciowości, uprzedzeń, poglądów społecz-
nych, politycznych czy religijnych. W rezultacie procesu ścierania się indywidualności
i pojedynczych przejawów woli w składzie kolegialnym dochodzi do abstrakcyjnego,
ponadindywidualnego powzięcia woli, w którym udział pojedynczego sędziego pozo-
staje często nierozpoznawalny, stając się wyłącznie komponentem anonimowej woli
kolektywnej (funkcja depersonalizująca i obiektywizująca). Dezindywidualizacja decyzji
wydawanej w sposób kolegialny, oznaczająca jej zinstytucjonalizowanie i oderwanie od
poszczególnych sędziów wchodzących w skład sądu, przyczynia się do ich większej od-
porności na wpływ czynników zewnętrznych, wzmacnia więc niezawisłość sędziowską.
Powinna również uwalniać od skłonności do przyjmowania konformistycznej postawy
w związku z zajęciem własnego stanowiska, jeśli miałoby ono sprzeciwiać się np. ocze-
73
Zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 482 i n.
74
C. Hahn, Die gesamten Materialien zu den Reichs-Justizgesetzen, t. 1, Materialien zum Gerichtsver-
fassungsgesetz, Berlin 1879, s. 30.
75
W kontekście epistemologicznym korzyści te nader trafnie zidentyfikował i opisał I. Kant, stwierdzając
przede wszystkim, że: „Kamieniem probierczym uważania czegoś za prawdę (Führwahrhalten), czy jest ono
przekonaniem (Ueberzeugung), czy tylko wmówieniem (Ueberredung), jest, zewnętrznie, możliwość poda-
nia innym do wiadomości i wykrycie, że dane uważanie za prawdę jest obowiązujące dla rozumu każdego
człowieka”. Szerzej zob. I. Kant, Krytyka czystego rozumu, Kęty 2001, s. 602.
kiwaniom opinii publicznej lub władzy wykonawczej (funkcja impregnacji wymiaru

sprawiedliwości przed wpływami zewnętrznymi)76.
W świetle przedstawionych zalet kolegialności obowiązujące uregulowanie dotyczące

kompozycji składów sądzących w sprawach karnych trudno uznać za zadowalające.
W konsekwencji zmiany normatywnej dokonanej ustawą z 15.03.2007 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Kodeks postępowania karnego
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 112, poz. 766), która przyniosła
wyrugowanie składów ławniczych z sądów rejonowych, jest ono w istocie podporządko-
wane zasadzie jednoosobowego orzekania, z pewnymi, nielicznymi wyjątkami na rzecz
kolegialności, których praktyczny wymiar w odniesieniu do sądów pierwszej instancji
nie przekracza jednego procenta spraw podlegających rozstrzygnięciu przez te sądy77.
W szczegółach struktura składów sądzących w sprawach karnych jest zobrazowana
w rozdziale IV (pkt 2.2.6).
Biorąc pod uwagę, że za jednoosobowością sądownictwa stoi głównie dążenie do przy-

spieszenia procesu karnego i zaoszczędzenia kosztów związanych z jego przeprowadze-
niem, z całą stanowczością należy stwierdzić, że względy ekonomiki procesowej nie
mogą decydować o rozwiązaniach proceduralnych stwarzających zagrożenie dla
merytorycznej wartości wyrokowania (zagwarantowania w warunkach procesu kar-
nego najwyższego prawdopodobieństwa osiągnięcia sprawiedliwości materialnej),
której zapewnieniu służą kolegialne składy sądu78. Nie oznacza to bynajmniej, aby
podniesione względy należało całkowicie pominąć. Rzecz w tym, że w ramach regulacji
składów sądzących w sprawach karnych mogą one stanowić uzasadnienie dla koncesji
na rzecz jednoosobowego wyrokowania jedynie w tych wypadkach, w których słabości
tego sposobu działania sądu nie powinny ujawnić się w zakresie prawidłowości wyroko-
wania i osiągnięcia sprawiedliwości materialnej w procesie karnym, np. ze względu na
małą wagę spraw poddanych pod jednoosobowe orzekanie lub istnienie warunków do
rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu na posiedzeniu wyrokowym, a więc w ramach
konsensualnego modelu procesu sądowego79.
9.2.6. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym jest wyrazem demokratyzacji

sądownictwa i procesu stosowania prawa. Jest ściśle związana z zasadą demokratycznego
państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP) oraz zasadą społeczeństwa obywatelskiego
76
S. Glaser, Postulaty reformy procesu karnego. Referat na III Zjazd Prawników Polskich, Lwów 1936,
s. 12; szerzej zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 484 i powołana tam literatura.
77
Zob. G. Artymiak [w:] System Prawa Karnego Procesowego, t. 3, cz. 2, red. P. Wiliński, s. 1405.
78
A. Murzynowski, Składy wyrokujące w sądach I instancji [w:] Rozprawa główna. Problemy podstawowe,
red. A. Murzynowski, SI 1985/13, s. 40; J. Zagrodnik, Model..., s. 485–486.
79
Zob. szerzej J. Zagrodnik, Model..., s. 486.
(art. 11, 12 i 16 Konstytucji RP), w których znajduje pierwotne źródło założenie party-
cypacji społeczeństwa w wykonywaniu władzy państwowej.
Zasadę udziału czynnika społecznego w procesie karnym można przedstawić w for-

mie dyrektywy nakazującej organom procesowym dopuszczenie przedstawicieli
społeczeństwa (czynnika społecznego) do udziału w rozstrzyganiu indywidualnych
spraw obywateli w procesie karnym.
Nazwa „czynnik społeczny” intuicyjnie łączy się z „nieurzędnikiem”. Obejmuje ona

swym zakresem podmioty, które niezawodowo biorą udział w procesie karnym.
Udział czynnika społecznego w procesie karnym może się przejawiać w postaci:

1) udziału w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia (udział czynnika społecz-
nego w procesie karnym sensu stricto);
2) udziału w procesie karnym w określonej roli procesowej podmiotów reprezentu-
jących interes społeczny (udział czynnika społecznego w procesie karnym sensu
largo);
3) dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw (udział czynnika społecz-
nego w procesie karnym sensu largissimo).
Ostatnią z wymienionych form udziału czynnika społecznego w procesie karnym przed-

stawiono w kolejnym rozdziale w ramach analizy poświęconej zasadzie jawności.
Do kręgu podmiotów reprezentujących interes społeczny, biorących udział w postępo-

waniu karnym w określonej roli procesowej, należy przedstawiciel społeczny (art. 90
i 91 k.p.k.). Instytucję tę przedstawiono niżej w rozdziale IV, pkt 5.
Najważniejsze znaczenie ma jednak udział czynnika społecznego w składzie orga-

nu rozstrzygającego (sądu). W zależności od zakresu udziału czynnika społecznego
w składzie tego organu można wyodrębnić następujące rozwiązania modelowe:
1) sądy złożone wyłącznie z urzędników (sędziów zawodowych);
2) sądy złożone wyłącznie z czynnika społecznego; klasycznym przykładem w tym
względzie są sądy pokoju w Anglii;
3) sądy złożone częściowo z urzędników i częściowo z czynnika społecznego.
Najogólniej można powiedzieć, że system sądów złożony wyłącznie z urzędników za-

pewnia większą fachowość w rozstrzyganiu przedmiotu procesu i w większym stopniu
centralizm władzy. Ujemną stroną tego rozwiązania jest obawa popadania sędziów-
-urzędników w rutynę w załatwianiu spraw i brak należytej społecznej oceny (kontroli)
rozstrzyganych sytuacji konfliktowych.
Udział czynnika społecznego zapewnia pełniejszą ocenę rozstrzyganego konfliktu,

uwzględniającą doświadczenie życiowe przedstawicieli różnych środowisk zawodowych;
łagodzi przejawy nadmiernej rutyny sędziów zawodowych i daje poczucie rzeczywiste-
go wpływu społeczeństwa na działalność państwa w sferze wymiaru sprawiedliwości,
zwiększając demokratyzm postępowania i zaufanie do sądów80. Ujemną stroną tego
rozwiązania jest brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego
w zakresie rozstrzygania spraw karnych, sprzyjający bierności tego czynnika na roz-
prawie sądowej.
We współczesnych ustawodawstwach udział czynnika społecznego w składach orzeka-

jących sądów znajduje z reguły przejaw w postaci mieszanego modelu składu sądu,
który występuje w dwóch wariantach, mianowicie:
1) sądu przysięgłych,
2) sądu ławniczego.
Sąd przysięgłych wykształcony na Wyspach Brytyjskich został przeszczepiony na kon-

tynent europejski przez ustawodawstwo Wielkiej Rewolucji we Francji. Klasyczna postać
sądu przysięgłych polega na tym, że czynnik społeczny tworzy ławę przysięgłych, która
wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego. Sędzia zawodowy przewod-
niczy rozprawie i on stosuje kwalifikację prawną oraz wymierza karę. W klasycznej
formie ława przysięgłych obraduje bez udziału sędziego. System ten oddziela sędziego
prawa od sędziego faktu. Forma ta zapewnia szeroki demokratyzm w postępowaniu
sądowym. Niekiedy doprowadza jednak do wydania przypadkowych rozstrzygnięć.
Współcześnie sądy przysięgłych są przewidziane m.in. w Anglii i Walii, Austrii, Danii,
a od stosunkowo niedawna także w Hiszpanii i Rosji.
Ławnicza postać udziału czynnika społecznego w składzie sądu polega na tym, że

ławnik jest zarówno sędzią faktu, jak i sędzią prawa, równoprawnym co do zasady z sę-
dzią zawodowym. Sądy ławnicze funkcjonują współcześnie w procesie karnym m.in.
Niemiec, Włoch, Grecji, Portugalii, Szwecji oraz Finlandii.
W Konstytucji RP kwestia udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru

sprawiedliwości jest uregulowana w sposób lakoniczny. Artykuł 182 ustawy zasadniczej
przewiduje jedynie, że udział ten określają ustawy. W ten sposób na ustawodawcę zwy-
kłego zostaje „przerzucone” uregulowanie zakresu, modelu, formy działania sędziów
niezawodowych oraz ich praw i obowiązków. Biorąc pod uwagę funkcję Konstytucji
RP, jaką stanowi ustalenie fundamentalnych zasad i wartości systemu prawa wyzna-
czających ramy i kierunek działalności prawotwórczej (funkcja stabilizująca), należy
wyrazić zapatrywanie, że treść art. 182 Konstytucji RP stanowi proklamację zasady
udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w Polsce.
W analogiczny sposób, tyle że w odniesieniu do sfery procesu karnego, należy ocenić
80
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 489 oraz powołana tam literatura.
treść art. 3 k.p.k. Analizowana zasada znajduje ponadto wysłowienie w art. 4 § 1 p.u.s.p.,
który stanowi, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez
uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji,
chyba że ustawy stanowią inaczej.
Tradycyjnie zasadę udziału ławników w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

należy odnieść do sądów orzekających w pierwszej instancji. Sądy drugiej instancji
oraz Sąd Najwyższy orzekają w składach zawodowych, gdyż tutaj zdecydowanie większą
rolę odgrywa przygotowanie zawodowe sędziego. Odchylenie od zasady zawodowego
składu Sądu Najwyższego dotyczy rozpoznawania skarg nadzwyczajnych, wnoszonych
z powodu uchybień określonych w art. 89 u.SN.
Proklamacja zasady udziału ławników w składach sądzących sądów pierwszej instancji

nie przesądza w sposób oczywisty zakresu urzeczywistnienia tej zasady w procesie
karnym. O tym decydują szczegółowe rozwiązania prawne dotyczące obsady sądów
orzekających w sprawach karnych. W tym kontekście wymaga przywołania to, co było już
przedmiotem ustaleń w poprzednim podrozdziale, mianowicie że w drodze nowelizacji
Kodeksu postępowania karnego z 15.03.2007 r. nastąpiło w istocie zniesienie obsady
ławniczej w sądach rejonowych. Zarówno w przypadku zasady kolegialności, o czym
już wspomniano wcześniej, jak i zasady udziału czynnika społecznego w sprawowaniu
wymiaru sprawiedliwości wskazana zmiana przyniosła ich faktyczną marginalizację.
W obowiązującym stanie prawnym w składzie ławniczym sąd orzeka w sprawach

o zbrodnie (art. 28 § 2 i 4 k.p.k.), a poza tą kategorią spraw jedynie wtedy, gdy sąd
pierwszej instancji tak postanowi ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej
wagę (art. 28 § 3 k.p.k.).
Tak istotne zawężenie zakresu urzeczywistnienia zasady udziału ławników w spra-

wowaniu wymiaru sprawiedliwości miało niewątpliwie swoje źródło w wielostronnej
krytyce, jakiej poddane było przez wiele lat funkcjonowanie ławniczego systemu sądów.
Nie kwestionując bynajmniej pewnych słabości w funkcjonowaniu systemu sądów

ławniczych, należy stwierdzić, że alternatywa w postaci jednoosobowego orzekania,
bez zachowania kolegialności, w sprawach, w których zachodzi konieczność przepro-
wadzenia postępowania dowodowego na rozprawie głównej, w szczególności sprawach
zawiłych lub o dużej wadze, jest trudna do zaakceptowania z punktu widzenia istoty
sprawowania wymiaru sprawiedliwości i zagwarantowania merytorycznej wartości
wyrokowania. Traktując prawa poważnie, a normy konstytucyjne w pierwszym rzędzie,
należy oczekiwać de lege ferenda urealnienia na gruncie procesu karnego konstytucyjne-
go standardu udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości
w oparciu o założenie zasadniczo ławniczej obsady sądu w sprawach trafiających do

rozpoznania na rozprawie głównej81.
Na kanwie dotychczasowych ustaleń, w nawiązaniu do lansowanych w przestrzeni

publicznej pomysłów wprowadzenia instytucji sędziów pokoju i oddania im władzy
sądowniczej w drobnych sprawach, nieodzowne staje się zwrócenie uwagi, że konstytu-
cyjne założenie partycypacji czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawied-
liwości wyklucza w istocie oddanie pełni kompetencji w zakresie tej działalności w ręce
czynnika społecznego. Należy stwierdzić, że rozwiązanie takie byłoby również nie do
pogodzenia z zasadą sądowego wymiaru sprawiedliwości w jej obowiązującym kształcie,
określonym w art. 175 ust. 1 Konstytucji RP. Jest więc oczywiste, że powierzenie wymiaru
sprawiedliwości sędziom pokoju, pochodzącym z powszechnych wyborów, wymaga
interwencji ustrojodawcy i odpowiedniej zmiany ustawy zasadniczej. Abstrahując od
tego, czy są na to realne szanse w kontekście większości parlamentarnej wymaganej do
zmiany Konstytucji RP (art. 235 ust. 4 ustawy zasadniczej), można zastanawiać się nad
słusznością przywrócenia instytucji sędziów pokoju w polskim porządku prawnym.
Zachodzi poważna obawa, że w obliczu braku wykształcenia prawniczego, którym
nie musiałby się legitymować sędzia pokoju, urząd ten stanowiłby jedynie sui generis
etykietę dla rzeczywistego sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez zasilających
ten urząd urzędników sądu pokoju, posiadających wiedzę prawniczą. Stawiałoby to
w gruncie rzeczy pod znakiem zapytania nie tylko niezawisłość sędziego pokoju, ale
także zachowanie rozdziału władzy sądowniczej od władzy wykonawczej, która byłaby
zapewne odpowiedzialna za obsadę urzędniczą sądu pokoju.
Literatura
A.S. Bartnik, Sędzia czy kibic? Rola ławnika w III RP. Analiza socjologiczno-prawna, Warszawa 2009;
Ł. Chojniak, Ławnicy w postępowaniu karnym – ujęcie historyczne i konstytucyjne, WSS 2013/3–4;
Z. Czeszejko-Sochacki, O wymiarze sprawiedliwości w świetle Konstytucji, międzynarodowych stan-
dardów i praktyki, PiP 1999/9; Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo do sądu w świetle Konstytucji RP (Ogólna
charakterystyka), PiP 1997/11–12; J.W. Diehm, The introduction of jury trials and adversarial element
into the former Soviet Union and other inquisitorial countries, „Florida State Journal of Transnational
Law & Policy” 2001/11; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2003;
L. Garlicki, Prawo do sądu [w:] Prawa człowieka. Model prawny, red. R. Wieruszewski, Warszawa 1991;
L. Garlicki, Sądy a Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, PS 2016/7–8; P. Hofmański, Prawo do sądu
w sprawach karnych jako gwarancja ochrony praw człowieka [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich
sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997; W. Jasiński, Bezstronność sądu i jej gwarancje
w polskim procesie karnym, Warszawa 2009; L. Kański, Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedli-
wości w europejskich państwach socjalistycznych, Poznań 1973; Komentarz do prawa o ustroju sądów
powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, red. J. Gudowski, Warszawa 2002; L. Lubiński,
81
Zob. szerzej J. Zagrodnik, Model..., s. 493–494.
10. Obowiązywanie prawa karnego procesowego 79
Pojęcie i zakres wymiaru sprawiedliwości, SP 1987/4; A. Murzynowski, Składy wyrokujące w sądach

I instancji [w:] Rozprawa główna. Problemy podstawowe, red. A. Murzynowski, SI 1985/13; J. Onisz-
czuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego na początku
XXI w., Kraków 2004; K. Papke-Olszauskas, Wyłączenie uczestników procesu karnego, Gdańsk 2007;
K. Piasecki, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Kraków 2005; M. Pomorski, Konstytucyjna
zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości w PRL, AUMCS Sectio G 1970/17; M. Rogalski, Niezawisłość
sędziowska w postępowaniu karnym, Lublin 2000; W. Sanetra, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji RP
przez Sąd Najwyższy, PS 2017/2; P. Sarnecki, Władza sądownicza w Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia
1997 r., Rej. 1997/5; E. Skrętowicz, Iudex inhabilis i iudex suspectus w polskim procesie karnym, Lublin
1994; S.C. Thaman, Europe's new jury systems. The cases of Spain and Russia, „Law and Contemporary
Problems” 1999/62; Z. Tobor, T. Pietrzykowski, Bezstronność jako pojęcie prawne [w:] Prawo a wartości.
Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego, red. I. Bogucka, Z. Tobor, Kraków 2003; S. Waltoś,
Konstytucja a proces karny [w:] Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.
Kraków 16–18.06.1988. Materiały z konferencji naukowej, red. S. Waltoś, Warszawa 1989; S. Waltoś,
Ławnik – czy piąte koło u wozu? [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza
Tylmana, red. A. Grzegorczyk, Warszawa 2011; A. Wasilewski, Władza sądownicza w Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, PiP 1998/7; P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011;
S. Włodyka, Konstytucyjna zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości w PRL, PiP 1964/11; J. Zagrod-
nik, Model interakcji postępowania przygotowawczego i postępowania głównego w procesie karnym,
Warszawa 2013; J. Zagrodnik, O pojęciu „wymiar sprawiedliwości” w kontekście umorzenia postępo-
wania na wniosek prokuratora, „Iustitia” 2015/2; K. Zgryzek, O niezawisłości sędziowskiej słów kilka,
„Miscellanea Iuridica” 2002/1; H. Zięba-Załucka, Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza
w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2002; W. Żurek, Ocena konstytucyjności prawa w za-
kresie niezależności sądów i niezawisłości sędziów – wnioski Krajowej Rady Sądownictwa do Trybunału
Konstytucyjnego, „Krajowa Rada Sądownictwa” 2016/3.
10. Obowiązywanie prawa karnego procesowego

10.1. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu
W zakresie obowiązywania prawa karnego procesowego w miejscu ma zastosowanie
reguła terytorialności. Oznacza to, że polskie prawo karne procesowe obowiązuje na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zasadę tę można pośrednio wywieść z art. 1 k.p.k.
Według tego przepisu postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów
odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania karnego. Ponieważ na terenie
Rzeczypospolitej Polskiej działają tylko sądy polskie, dlatego na tym terytorium sto-
suje się prawo polskie. Obowiązywanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej prawa
polskiego wynika także z faktu suwerenności państwa.
Prawo karne procesowe obowiązuje na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

W sprawie ustalenia tego, co należy rozumieć przez obszar Rzeczypospolitej Polskiej,
trzeba odwołać się do prawa międzynarodowego. Do rozszerzonego obszaru Rzeczy-

pospolitej Polskiej zalicza się pokłady polskich statków wodnych lub powietrznych.
Poza obszarem Rzeczypospolitej Polskiej polskie prawo karne procesowe stosują polscy
przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą w razie dokonywania czynności
w ramach pomocy prawnej (art. 586 § 1 k.p.k.). Prawo polskie ma zastosowanie także
wtedy, gdy organ Rzeczypospolitej Polskiej dokonuje czynności procesowej na terenie
obcego państwa za jego zgodą. Zasada ta obowiązuje również w razie udzielenia po-
mocy prawnej przez sąd lub prokuratora Rzeczypospolitej Polskiej na żądanie sądu lub
prokuratora obcego państwa (art. 588 § 1 k.p.k.).
Od powyższej reguły obowiązujące przepisy przewidują niekiedy wyjątki, a mianowicie:

1) w razie udzielenia pomocy prawnej na żądanie sądu lub prokuratora państwa
obcego stosuje się prawo polskie. Należy jednak uczynić zadość życzeniu tych or-
ganów i przy dokonywaniu czynności zastosować szczególny tryb postępowania
lub szczególną formę, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego
w Polsce (art. 588 § 4 k.p.k.);
2) świadek lub biegły niebędący obywatelem polskim wezwany z zagranicy, jeżeli
stawi się dobrowolnie przed sądem, nie może być ani ścigany, ani zatrzymany, ani
też tymczasowo aresztowany zarówno z powodu przestępstwa będącego przed-
miotem danego postępowania, jak i jakiegokolwiek innego przestępstwa popeł-
nionego przed przekroczeniem granicy państwowej. Nie można także w stosunku
do niego wykonywać kary orzeczonej za takie przestępstwo (art. 589 § 1 k.p.k.);
liczne regulacje pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej zawie-
rają przepisy, które przełamują ścisłe ramy terytorialności, np. w zakresie euro-
pejskiego nakazu aresztowania, kiedy decyzja organu wymiaru sprawiedliwości
jednego państwa Unii w zasadzie jest wiążąca dla organów innego państwa Unii
(art. 607a i n. k.p.k.)82.
10.2. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w czasie
Nowe prawo karne procesowe zaczyna obowiązywać od czasu ustalonego w przepisie

końcowym.
W przypadku rozleglejszych zmian nowa ustawa przewiduje zwykle pewien czas, tzw. va-
catio legis, poprzedzający jej wprowadzenie w życie, pozwalający na dobre zapoznanie
się z nowymi przepisami. Ustawy zawierające cząstkowe, niewielkie zmiany dotychcza-
sowego stanu prawnego mogą być wprowadzane w życie wcześniej.
82
Zob. szerzej na ten temat A. Sakowicz [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański,
t. 1, Zasady procesu karnego, red. P. Hofmański, cz. 2, Warszawa 2013, s. 416 i n.
10. Obowiązywanie prawa karnego procesowego 81
Jeżeli zmiany dokonano po popełnieniu przestępstwa, ale przed wszczęciem procesu,

to mają zastosowanie te przepisy prawa karnego procesowego, które obowiązują
w czasie wszczynania procesu. Stosować można bowiem tylko przepisy obowiązujące,
a nie przepisy uchylone – w przeciwieństwie do prawa karnego materialnego, w którym
stosuje się ustawę nową, o ile poprzednia nie jest względniejsza dla sprawcy (art. 4
§ 1 k.k.). W prawie karnym procesowym przyjmuje się ogólną regułę, że mają zasto-
sowanie przepisy obowiązujące w czasie trwania procesu (dokonywania czynności),
a więc przepisy podlegające stosowaniu.
Na tym tle powstaje istotna kwestia co do tego, którą ustawę (starą czy nową) należy
zastosować, gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie
trwania procesu, który jest przecież zjawiskiem rozciągającym się w pewnej przestrzeni
czasowej.
W obowiązującym systemie polskiego prawa karnego procesowego trzeba wskazać na

dwie możliwe sytuacje:
1) nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych;
2) nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe.
Jeżeli ustawa nie przewiduje przepisów przejściowych, to trzeba stosować ustawę

nową, od czasu wejścia jej w życie, wobec utraty mocy prawnej starej ustawy. W tej
sytuacji nowe przepisy chwytają w locie toczące się postępowanie. Będące w toku
postępowanie powinno być przestawione na tory określone nową ustawą. Stara ustawa
bowiem, jako nieobowiązująca, nie może być stosowana. Czynności procesowe doko-
nane w czasie obowiązywania starej ustawy nie wymagają powtórzenia, chyba że taki
obowiązek wynikałby z nowej ustawy. Tak więc prawidłowość dokonanych czynności
jest oceniana według przepisów obowiązujących w czasie ich dokonywania.
Inaczej przedstawia się sytuacja, kiedy nowa ustawa przewiduje przepisy przej-
ściowe, które w pewnym zakresie (przez nie określonym) pozostawiają w mocy
przepisy dotychczas obowiązujące. Na ich podstawie przepisy dotychczasowe będą
współobowiązywać z przepisami nowymi. Przestawienie toczącego się procesu na nowe
tory jest bowiem często bardzo utrudnione, szczególnie gdy chodzi o nową kodyfikację.
Dlatego też rozleglejszej nowelizacji towarzyszą przepisy przejściowe. W ostatnich latach
w nowelach do prawa karnego procesowego przepisy przejściowe z reguły przewidywały
zachowanie dotychczasowej ustawy w ramach stadium, w którym sprawa się znajdowała.
Była to metoda wprowadzenia nowej ustawy według stadiów procesowych. I tak, np. jeśli
nowa ustawa „zastała” proces w stadium przygotowawczym, to przepisy przejściowe
nakazywały dokończenie procesu w tym stadium według dotychczasowych przepisów.
Następne stadium, a więc postępowanie główne, odbywało się według ustawy nowej.
Można wobec tego stwierdzić, że przepisy ustawy dotychczasowej mogą być stoso-
wane tylko w zakresie, w jakim zostały zachowane na podstawie przepisów przej-
ściowych.
Także w tych wypadkach czynności dokonane według przepisów starej ustawy nie wy-
magają powtórzenia, jeżeli zostały dokonane na podstawie przepisów obowiązujących
w czasie ich dokonywania. Zatem pod względem prawidłowości czynności procesowe
są również oceniane według przepisów obowiązujących w czasie ich dokonywania.
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984; W. Daszkiewicz,
Proces karny. Zagadnienia ogólne, Bydgoszcz 2001; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie kar-
ne, Warszawa 2014; H. Paluszkiewicz, Studia z zakresu problematyki intertemporalnej w prawie karnym
procesowym, Warszawa 2016; A. Sakowicz [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański,
t. 1, Zasady procesu karnego, red. P. Hofmański, cz. 2, Warszawa 2013; A. Wróbel, Zmiana normatywna
i zasady intertemporalne w prawie karnym, Kraków 2003.
Rozdział II. Zasady procesu karnego 83
Rozdział II
ZASADY PROCESU KARNEGO
1. Pojęcie i klasyfikacja zasad procesu karnego

1.1. Znaczenie zasad procesu karnego
Konstrukcja zasad występuje w wielu dyscyplinach prawa. Rzadkie są jednak opra-
cowania dotyczące ogólnych zasad systemu prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej.
Konstrukcja zasad pojawia się w ramach poszczególnych dyscyplin prawa; ma szcze-
gólne znaczenie w dyscyplinach prawa procesowego, a zwłaszcza w prawie karnym
procesowym.
Na rzecz doniosłości zasad procesu karnego przemawiają przede wszystkim uzasad-

nienie historyczne oraz walory naukowe ich konstrukcji. Nie ulega wątpliwości, że
lapidarność ich ujęcia sprzyja procesowi nauczania procesu karnego, a także formu-
łowaniu dyrektyw interpretacyjnych w praktyce.
1.2. Pojęcie zasad procesu karnego
Nazwa „zasady procesu” nie jest rozumiana jednoznacznie. Na oznaczenie tego samego
przedmiotu używa się nazwy: podstawowe zasady, naczelne zasady itd.
W literaturze zasady procesu karnego są rozumiane w dwojakim znaczeniu.
Z jednej strony są one traktowane jako dyrektywy, a więc zdania dyrektywalne określa-
jące wzorce, na których ma być zbudowany określony system procesowy – jako wzorce
postulowane. Są to postulaty pod adresem ustawodawcy rozumiane jako zasady-idee.
Zwykle postulaty te określają wzorce o charakterze idealnym, nieprzewidującym wy-
jątku, tzn. takie, w których wskazuje się tylko jedną możliwość rozstrzygnięcia pewnej
kwestii we wszystkich okolicznościach, w których ona zachodzi. Ustalają one kierunek
zasadniczych rozwiązań dla modelu (wzorca) procesu karnego. Uzyskują szczególne
84 Rozdział II. Zasady procesu karnego
znaczenie w okresie tworzenia projektów Kodeksów postępowania karnego. Takie rozu-

mienie zasady procesu jako postulatu-wzorca określa się także nazwą „zasady w sensie
abstrakcyjnym”. Rozróżnienie to pozwala – z punktu widzenia dydaktycznego – lepiej
zrozumieć istotę zasad procesu karnego. Jednakże nie jest ono bezpośrednio związane
z oznaczonym systemem prawa karnego procesowego i dlatego nie może być uznane za
obowiązującą normę. Skoro zasada w sensie abstrakcyjnym nie obowiązuje, nie można
mówić o jej naruszeniu w praktyce.
Z drugiej strony zasada procesu wiążąca, w odróżnieniu od postulatu (dyrektywy),

wymaga odniesienia do oznaczonego systemu prawa karnego procesowego w danym
państwie, aby mogła stać się normą obowiązującą w danym systemie prawa karnego
procesowego.
Zasady procesu karnego we właściwym znaczeniu należy więc wiązać z określonym

systemem prawa karnego procesowego. W przeciwnym razie nie mogłyby być uważa-
ne za dyrektywy obowiązujące w danym systemie prawa karnego procesowego. Jest to
rozumienie zasady procesowej w sensie konkretnym. W tym znaczeniu zasada proce-
sowa jest dyrektywą wynikającą z oznaczonego systemu prawa karnego procesowego.
A więc moc obowiązująca przysługuje tylko tym dyrektywom, które wyrażają zasady
rozumiane w sensie konkretnym.
Można przyjąć, że zasady procesowe stanowią normy wynikające z obowiązujących

przepisów lub z zespołu norm wyinterpretowanych z tych przepisów oraz norm sta-
nowiących ich logiczne konsekwencje. Które jednak spośród norm prawnych danego
systemu prawa procesowego stanowią zasady? Jakie kryteria pozwalają na wyróżnienie
spośród norm prawnych danego systemu prawa karnego procesowego tych, które
można zaliczyć do zasad procesu? Ustalenie tej kwestii nie jest proste, a w literaturze
brak jest jednomyślności, często też definicji zasady procesowej nie towarzyszy wyraźne
wskazanie kryteriów, które zadecydowały o wyodrębnieniu zasad wyliczonych przez
autora.
W nauce teorii państwa i prawa podkreśla się, że zasadami w ścisłym znaczeniu są te

normy (lub konsekwencje „logiczne” grupy normy) danego systemu prawa pozytyw-
nego, które mają charakter zasadniczy. Zasadniczość takiej normy ma się sprowadzać
do kryterium nadrzędności norm (zasadniczy charakter mają mieć normy konstytu-
cyjne), nadrzędności treściowej danej normy w stosunku do innych (będzie to norma
stwarzająca „rację” dla całej grupy norm), szczególnej roli spełnianej przez daną normę
w ramach konstrukcji pewnej instytucji, wreszcie kryterium funkcjonalnego, czyli
kryterium doniosłości społecznej danej normy.
Z powyższego wynika, że zasady procesu stanowią wzorce ukształtowania określonego

przedmiotu unormowania, wyrażone w formie powinnościowej, a więc w postaci
1. Pojęcie i klasyfikacja zasad procesu karnego 85
dyrektywalnej. Wzorce te mogą być postulowane lub też odtworzone. Pierwsze są

adresowane do ustawodawcy. O wzorcach odtworzonych mówimy, mając na myśli
sposób ukształtowania danej instytucji w danym systemie prawa karnego procesowego.
Jest to ujęcie zasad procesu karnego określane w literaturze nazwą „zasady w sensie
konkretnym”. I w tym znaczeniu używamy określenia „zasada” w dalszych wywodach.
Zasada procesu zatem stanowi normę prawną. Może ona być wyraźnie oznaczona
w obowiązujących przepisach lub też wyinterpretowana z nich. Zachodzi koniecz-
ność ustalenia kryterium, za pomocą którego da się wyróżnić z norm prawnych danego
systemu te, które stanowią zasady procesu. I tutaj pojawiają się największe rozbieżności
w literaturze.
Ustalenie ostrych kryteriów jest bardzo trudne. Wydaje się, że rozstrzygające znaczenie
dla tej kwestii ma przedmiot unormowania, a zatem to, do czego dana norma się
odnosi. Zamieszczenie odpowiedniej normy w Konstytucji RP czy też wyróżnienie jej
w systemie oznaczonego prawa karnego procesowego jest podyktowane wagą tego, co
podlega unormowaniu, a zatem wyróżnienie normy prawnej następuje ze względu na
przedmiot uregulowania. Normy prawne stanowiące zasady procesowe dotyczą tylko
takiego przedmiotu uregulowania, który obejmuje zasadnicze, centralne cechy danego
modelu postępowania, regulowane na przestrzeni historycznego rozwoju prawa pro-
cesowego na dwa przeciwstawne sposoby, będące odbiciem poglądów ideologiczno-
-społecznych danego okresu historycznego. Pozostałe normy muszą być podporząd-
kowane normom określającym zasadniczy przedmiot uregulowania. Nie oznacza to, że
kryterium to jest łatwe do stosowania.
Przez zasady należy więc rozumieć normy prawne wypowiadające idee, stanowiące
podstawowe cechy (założenia), kształtujące dany model procesu karnego, które
na przestrzeni rozwoju historycznego procesu karnego przybierały przeciwstawne
wartości. Zasadnicze dla danego modelu cechy mogą być (i były w historii) kształto-
wane z określonego punktu widzenia na dwa różne, z reguły wykluczające się sposoby,
np. legalizm – oportunizm, skargowość – ściganie przez sąd z urzędu, swobodna ocena
dowodów – legalna ocena dowodów.
Ta możliwość ich alternatywnego ujęcia stanowi podstawę do wyróżnienia w doktrynie

prawniczej przeciwstawnych sobie zasad. Można to uczynić tylko w stosunku do zasad
rozumianych jako wzorce postulowane (zasady w sensie abstrakcyjnym). Regulując
model oznaczonego procesu, ustawodawca musi dokonać wyboru między alternatyw-
nymi rozwiązaniami, kierując się panującymi poglądami społeczno-ideologicznymi.
Stąd też można mówić o równoległym obowiązywaniu w tym samym systemie prawa
procesowego norm prawnych wzajemnie wykluczających się, stanowiących równorzędne
zasady procesu karnego.
Niekiedy ustawodawca przy ich wyborze decyduje się na wskazanie pewnych wyjąt-
ków od przyjętej reguły. Wyjątki te są dopuszczalne tylko w takim zakresie, w jakim je
ustawa wyraźnie przewiduje. Tych wyjątkowych przepisów nie można wykładać roz-
szerzająco, gdyż istniałoby niebezpieczeństwo podważenia w ten sposób samej reguły.
Zakres wyjątków na rzecz przeciwstawnego rozwiązania może być tak znaczny, że czasem
mówi się o obowiązywaniu zasady dominującej i zasady uzupełniającej.
W literaturze dzieli się zasady na skodyfikowane, gdy ich istotne cechy są zamieszczo-
ne w odrębnych przepisach prawa karnego procesowego (np. zasada prawdy w art. 2
§ 2 k.p.k., zasada swobodnej oceny dowodów w art. 7 k.p.k., zasada skargowości w art. 14
§ 1 k.p.k.), i nieskodyfikowane, tzn. niesformułowane w żadnym osobnym przepisie,
lecz obowiązujące na zasadzie swoistej syntezy wyinterpretowanej z odpowiedniej grupy
przepisów. Do tej grupy zalicza się zasadę bezpośredniości, zasadę kontradyktoryjności.
1.3. System zasad procesu karnego
Zasady procesu karnego, kształtując model postępowania, pozostają we współzależności

i tworzą system tych zasad.
Ze względu na różne kryteria wyróżniające zasady spośród pozostałych norm procesu

karnego, stosowane przez poszczególnych przedstawicieli nauki, w literaturze brak jest
jednomyślności w ujmowaniu ich systemu. Różnice dotyczą zarówno tego, co zostaje
wyodrębnione spośród norm prawa procesowego jako zasada procesowa, jak i kwestii
wprowadzenia kryteriów pozwalających na dokonanie klasyfikacji tych zasad.
Wyodrębnienie zasad procesowych wiąże się niekiedy z kwestią ujmowania zasad pro-
cesowych w sposób syntetyczny lub analityczny. Zasada jest ujmowana syntetycznie,
kiedy skupiają się w niej wszystkie istotne składniki danej zasadniczej normy prawnej i jej
następstwa, np. zasada kontradyktoryjności obejmuje również istnienie równoprawnych
podmiotów stosunku spornego, prowadzących spór przed bezstronnym sądem. Z ana-
litycznym ujmowaniem zasad procesowych mamy do czynienia wtedy, kiedy składniki
lub bezpośrednie następstwa normy prawnej wyrażającej zasadę postępowania traktuje
się jako samodzielne zasady procesowe.
W dalszych wywodach zasady procesu karnego ujmowane są w sposób syntetyczny.
Do zasad postępowania nie można także zaliczyć tych, które nie odpowiadają ustalonej
wyżej definicji.
1. Pojęcie i klasyfikacja zasad procesu karnego 87
W teorii procesu karnego dokonuje się kilku klasyfikacji zasad występujących w pro-
cesie karnym. Ze względu na kryterium ogólności wymienia się: naczelne zasady
pierwszego stopnia i naczelne zasady drugiego stopnia. Do drugiej kategorii zalicza
się zasady o charakterze ogólnoprawnym oraz np. zasady sprawiedliwości, stałości
prawnej, nieformalizmu.
W ramach naczelnych zasad pierwszego stopnia wyróżnia się: zasady organizacyjne

(ustrojowe), zasady funkcjonalne (kinetyczne), zwane także zasadami dynamicznymi.
W literaturze pojawiają się także inne próby klasyfikacji zasad procesu karnego. W ra-
mach klasyfikacji zasad procesowych można przeprowadzić ich podział na zasady
ogólnoprawne (zasada państwa prawa, zasada humanitaryzmu) oraz zasady procesu
karnego. W ramach tych ostatnich wyróżnia się zasady ustrojowo-organizacyjne
oraz ściśle procesowe (zasady dynamiczne).
Do zasad ustrojowo-organizacyjnych należą: zasada sądowego wymiaru sprawiedli-

wości, zasada prawa do sądu, zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym,
zasada niezawisłości sędziowskiej, zasada kolegialności sądu, zasada bezstronności,
zasada kontroli.
Zgodnie z kryterium funkcjonalności można wyróżnić następujące grupy zasad:

1) związane z wszczęciem procesu karnego, do których należy zaliczyć zasadę ofi-
cjalności (ścigania z urzędu), zasadę legalizmu oraz zasadę skargowości;
2) dotyczące postępowania dowodowego, wśród których należy wyróżnić zasadę
prawdy, zasadę bezpośredniości, zasadę koncentracji materiału dowodowego
oraz zasadę swobodnej oceny dowodów;
3) dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania (tu należy wskazać na
zasadę rzetelnego procesu, zasadę kontradyktoryjności, zasadę jawności, zasadę
ustności oraz zasadę szybkości postępowania);
4) związane z sytuacją prawną oskarżonego w procesie, do których należy zaliczyć
zasadę domniemania niewinności oskarżonego oraz zasadę prawa do obrony.
W kolejnych częściach tego rozdziału zamieszczono przegląd poszczególnych zasad.
Literatura
Ł. Cora, Nierozłączna triada zasad karnoprocesowego modelu postępowania dowodowego [w:] Verba
volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat
2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Ol-
szewski, Warszawa 2017; A. Gerecka-Żołyńska, Kształtowanie pojęcia „zasada procesowa” w polskiej
nauce procesu karnego [w:] Problemy prawa i procesu karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora
Alfreda Kaftala, red. G. Rejman, B.T. Bieńkowska, Z. Jędrzejewski, P. Mierzejewski, Warszawa 2008;
A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994; M. Rogacka-Rzewnicka, Znaczenie
niepisanych reguł postępowania dla tworzenia podstaw rzetelnego procesu karnego [w:] Rzetelny proces
karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; System Prawa Kar-
nego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 3, Zasady procesu karnego, red. P. Wiliński, cz. 1, Warszawa
2014; D. Szumiło-Kulczycka, Ekonomia postępowania karnego a zasady procesowe [w:] Istota i zasa-
dy procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego,
red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, Warszawa 2019; S. Waltoś, Konstytucja
a proces karny [w:] Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Kraków
16–18.06.1988. Materiały z konferencji naukowej, red. S. Waltoś, Warszawa 1989; S. Waltoś, Naczelne
zasady procesu karnego, Warszawa 1999; P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011;
S. Wronkowska, M. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974;
M. Żbikowska, Rola zasad procesu karnego we wnioskowaniach prawniczych, PiP 2019/2.
2. Zasada humanitaryzmu
Zasada humanitaryzmu umocniona została systemem gwarancji wynikających z Kon-
stytucji RP oraz z prawa międzynarodowego chroniących godność ludzką oraz prawa
i wolności obywatelskie.
W Konstytucji RP znajdujemy wiele postanowień wyrażających tę zasadę. W art. 30

stanowi się, że: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolno-
ści i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona
jest obowiązkiem władz publicznych”. W innym przepisie czytamy, że: „Nikt nie może
być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu
i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych” (art. 40 Konstytucji RP).
Zasada ta wymaga, aby każdy człowiek, zwłaszcza w kontaktach z organami państwa,

był traktowany w sposób odpowiadający godności ludzkiej.
W tej dyrektywie mieszczą się zawarte w prawie międzynarodowym zakazy:

1) stosowania tortur (art. 3 EKPC, art. 7 MPPOiP oraz art. 1 i n. Konwencji w spra-
wie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniża-
jącego traktowania albo karania przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych 10.12.1984 r., Dz.U. z 1989 r. Nr 63, poz. 378);
2) nieludzkiego traktowania (art. 3 EKPC, art. 7 MPPOiP), polegającego na lekce-
ważeniu w stosunku do określonej osoby ogólnych wymagań wyrażających god-
ność ludzką;
3) poniżającego traktowania (art. 3 EKPC, art. 7 MPPOiP i art. 1 i n. Konwencji
powołanej wyżej w pkt 1), które może mieć miejsce, kiedy godność osoby zostaje
w znaczny sposób naruszona przez pogardzający sposób jej traktowania i upo-
3. Zasady ściśle procesowe 89
karzania albo przez doprowadzenie jej do stanu, w którym podejmuje działania

wbrew swej woli, lub gdy doprowadzono ją do sytuacji, która w istotny sposób nie
odpowiada jej społecznemu położeniu.
Przepis art. 14 EKPC zabrania dyskryminacji w korzystaniu m.in. z prawa godnego

traktowania ze względu na takie powody, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia,
przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność
do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn.
Ważną rolę w zabezpieczeniu tej zasady odgrywa możliwość kontroli działania organów
państwa przez organy ponadpaństwowe wymienione w art. 19 EKPC. Także Kodeks
karny stwierdza w art. 3 stwierdza, że: „Kary i inne środki przewidziane w tym kodeksie
stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem
godności człowieka”.
Wewnętrznym mechanizmem zabezpieczającym zachowanie zasady humanitaryzmu jest

z jednej strony publiczność rozpraw sądowych, pozwalająca na ujawnienie stosowania
niedopuszczalnych metod w postępowaniu karnym, a z drugiej zaś – zasada domnie-
mania niewinności i zasada prawa do obrony w procesie karnym.
Literatura
P. Hofmański, Konwencja Europejska a prawo karne, Toruń 1995; Konwencja o Ochronie Praw Czło-
wieka i Podstawowych Wolności, t. 1, Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Garlicki, Warszawa 2010;
A. Skowron, Rzetelny proces karny w ujęciu Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz Euro-
pejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Prok. i Pr. 2017/11; System
Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 3, Zasady procesu karnego, red. P. Wiliński, cz. 1,
Warszawa 2014.
3. Zasady ściśle procesowe

Wśród zasad ściśle procesowych można wyodrębnić cztery grupy, a mianowicie: zasady
związane z wszczęciem procesu karnego (w ogóle lub wszczęciem postępowania sądo-
wego), zasady dotyczące postępowania dowodowego, zasady dotyczące formy i sposobu
prowadzenia procesu karnego oraz zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego
w procesie.
3.1. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego
Do tej grupy należy zaliczyć: zasadę oficjalności (ścigania z urzędu), zasadę legalizmu
i zasadę skargowości.
3.1.1. Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)
W historii najwcześniejszą formą było ściganie sprawcy przestępstwa przez pokrzywdzo-

nego lub jego krewnych. Takie uregulowanie było uzasadnione brakiem różnic pomiędzy
karnymi i cywilnymi skutkami czynu. Stąd też niepotrzebne było rozróżnienie między
procesem karnym a cywilnym. W miarę wzrostu zainteresowania ogółu zwalczaniem
przestępstw, kiedy kara nabiera charakteru publicznoprawnego, na organach państwa
spoczął obowiązek ścigania przestępstw. Państwo jako organizacja całej społeczności
ma za zadanie nie tylko ochraniać poszczególnych obywateli, lecz także zapewnić prze-
strzeganie porządku prawnego ustalonego przez przedstawicieli tego społeczeństwa.
Atak na porządek prawny, jakim jest popełnienie przestępstwa, wymaga reakcji ze strony
organów ścigania karnego tego państwa. Ściganie sprawcy i jego czynu następuje na
skutek naruszenia ustanowionych przez państwo w imieniu społeczeństwa zakazów,
których przekroczenie jest zagrożone karą, przy czym życzenie, a zwłaszcza współ-
działanie pokrzywdzonego może być pożyteczne dla wyświetlenia okoliczności takiego
zachowania, ale nie jest konieczne w zakresie ścigania przestępstwa i jego sprawcy
(zasada oficjalności). To odpowiednie organy państwa ścigają sprawców przestępstw
(organy ścigania karnego), orzekają o winie i karze (sądy) oraz wykonują orzeczone kary.
Państwo przez swoje organy przejęło na siebie obowiązek ścigania sprawców prze-
stępstw z oskarżenia publicznego, pozostawiając pokrzywdzonemu jedynie możliwość
złożenia wniosku co do przestępstw ściganych na wniosek. Ściganie przestępstw z urzędu
stało się monopolem państwa.
W przeszłości pokrzywdzony i sprawca pozbawieni byli wpływu na toczące się postępo-

wanie przez porozumiewanie się ze skutkiem dla jego biegu o czyny ścigane z oskarżenia
publicznego, zwłaszcza w sprawach o przestępstwa drobniejsze. W tej sytuacji monopol
państwa w zakresie ścigania przestępstw z oskarżenia publicznego należało uznać za
zbyt daleko idący. Toczenie postępowania wbrew życzeniom pokrzywdzonego nie za-
wsze może być społecznie słuszne i pożądane. Dlatego też w obowiązującym Kodeksie
postępowania karnego przewiduje się ograniczenie w zakresie państwowego monopolu
ścigania przestępstw z oskarżenia publicznego. Kodeks ten wprowadza wiele regulacji
pozwalających na porozumiewanie się sprawcy z pokrzywdzonym co do dalszego losu
postępowania karnego w ramach postępowania mediacyjnego (art. 23a k.p.k.) lub poza
nim, ze skutkiem w postaci wniosku prokuratora o skazanie bez przeprowadzenia roz-

prawy (art. 335 k.p.k.) lub dobrowolnego poddania się karze (art. 387 k.p.k.).
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego umożliwia również pokrzywdzonemu

wniesienie aktu oskarżenia (oskarżenie subsydiarne) w razie odmowy wszczęcia lub
umorzenia postępowania przez prokuratora (art. 55 § 1 k.p.k.).
Zasada ścigania z urzędu to dyrektywa, zgodnie z którą ściganie przestępstw odbywa

się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego
podmiotu, a nawet niekiedy wbrew jego woli (zasada ścigania z urzędu – ex officio).
Państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu ze względu na atak
sprawcy na porządek prawny ustanowiony przez to państwo w postaci odpowiednich
zakazów; ich przekroczenie jest zagrożone karą kryminalną (zasada oficjalności).
Organami ścigania są z reguły prokurator lub Policja. Organy te rozpoczynają czyn-

ności ścigania, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa
(art. 303 k.p.k.), tzn. kiedy istniejące fakty wzbudzają w organie ścigania uzasadnione
podejrzenie, że popełniono przestępstwo. Organ ścigania wszczyna wówczas postępo-
wanie z własnej inicjatywy (z urzędu). Do wszczęcia ścigania nie jest konieczne jakie-
kolwiek oświadczenie pokrzywdzonego lub innej osoby, np. w postaci zawiadomienia
o popełnieniu przestępstwa. Organ ścigania, otrzymując informację o popełnieniu
przestępstwa z własnych źródeł lub środków masowego przekazu, nie może wstrzy-
mywać się od ścigania i czekać na zawiadomienie o przestępstwie pochodzące od
pokrzywdzonego.
Zasada ścigania z urzędu odnosi się nie tylko do samego etapu wszczęcia procesu, lecz
także obejmuje cały jego przebieg. Oznacza to, że zasada ta ma wpływ na proces od
chwili zawiązania do jego zakończenia.
Zasada ścigania z urzędu jest skodyfikowana w art. 9 § 1 k.p.k. Jeżeli ustawa karna nie
przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa z oskarżenia prywatnego, to wówczas
ma zastosowanie reguła ścigania z urzędu. Co do większości przestępstw zawartych
w Kodeksie karnym brak jest przepisu określającego tryb ścigania, gdyż wówczas ści-
ganie co do zasady następuje z urzędu. Przepisy takie występują, gdy zachodzi sytuacja
wyjątkowa, a więc w razie ścigania na wniosek lub ścigania z oskarżenia prywatnego
konkretnego przestępstwa.
Ściganie przestępstw z urzędu jest niekiedy uzależnione od spełnienia określonego

warunku. Można wówczas mówić o warunkowym ściganiu z urzędu. Może tutaj w grę
wchodzić sytuacja, kiedy ściganie jest np. uzależnione od zezwolenia odpowiedniego
organu państwowego, np. sądu dyscyplinarnego. Zezwolenie takie powinien wyjednać
oskarżyciel (art. 13 k.p.k.).
Ściganie na wniosek jest również formą warunkowego ścigania z urzędu; w takim

wypadku dopuszczalność ścigania jest uzależniona od wniosku o ściganie złożonego
przez uprawniony podmiot. Po jego złożeniu postępowanie toczy się z urzędu, a więc
w trybie przewidzianym dla przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego.
Ściganie na wniosek jest uregulowane w art. 12 k.p.k. Unormowanie to dotyczy przy-

padków ścigania przestępstw na wniosek, który składany jest z reguły przez pokrzyw-
dzonego. Istotną cechą tego trybu jest złożenie wniosku, który warunkuje możliwość
wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek,
określonego w Kodeksie karnym.
Złożenie wniosku jest uprawnieniem, tzn. podmiotowi uprawnionemu pozostawiono

swobodę wyboru między złożeniem takiego wniosku a rezygnacją z przysługującego
mu prawa. Osoba uprawniona do złożenia wniosku o ściganie musi zostać pouczona
o jej uprawnieniu, a także o skutkach złożenia wniosku i rezygnacji z niego (art. 12 § 1
zdanie 2 k.p.k.).
Złożony wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa ściganego na

wniosek upoważnia do ścigania także współsprawców, podżegaczy i pomocników
oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z czynem osoby
wskazanej we wniosku (art. 12 § 2 k.p.k.). O tym należy uprzedzić składającego wnio-
sek. Przepisu tego nie stosuje się jednak do najbliższych osoby składającej wniosek.
Brak takiego uprzedzenia nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla
pokrzywdzonego. Artykuł 12 § 2 k.p.k. jest wyrazem niepodzielności podmiotowej
wniosku. Tylko wtedy, gdy chodzi o sprawców przestępstw będących najbliższymi
osoby pokrzywdzonej, koniecznym warunkiem ścigania są wnioski imienne, co wiąże
się ze szczególnym stosunkiem istniejącym między tymi osobami.
Pokrzywdzony powinien mieć zdolność do działań procesowych. Wniosku o ściga-

nie nie może zatem złożyć małoletni. Jeżeli wniosku takiego z naruszeniem dobra
małoletniego nie składa ustawowy przedstawiciel lub osoba, pod których stałą opieką
pokrzywdzony pozostaje, odpowiednie zarządzenie wydaje sąd rodzinny. Upośledzenie
umysłowe pokrzywdzonego, jeżeli nie został ubezwłasnowolniony, nie pozbawia go
prawa do złożenia wniosku. Wniosek o ściganie powinien w sposób niewątpliwy wy-
rażać wolę ścigania. Wniosek o ściganie może wskazywać imiennie sprawcę, którego
ścigania domaga się składający wniosek, lub może to być wniosek o ściganie niezna-
nego sprawcy. W tym drugim wypadku wniosek imienny konieczny jest tylko wtedy,
gdy okaże się, że między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa zachodzi stosunek
najbliższości (art. 115 § 11 k.k.).
W razie śmierci pokrzywdzonego wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe,

a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu (art. 52 k.p.k.).
Wszczęcie postępowania bez wymaganego wniosku stanowi przeszkodę procesową,

lecz wada ta może ulec konwalidacji przed wydaniem wyroku w pierwszej instancji na
skutek złożenia wymaganego wniosku o ściganie.
Z chwilą złożenia wniosku o ściganie postępowanie toczy się z urzędu (art. 12

§ 1 k.p.k.), a więc tak jakby dotyczyło przestępstwa ściganego z urzędu.
Wniosek o ściganie może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą

prokuratora, a w postępowaniu sądowym – za zgodą sądu, ale tylko do czasu rozpo-
częcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W sprawach z oskarżenia
publicznego cofnięcie wniosku po rozpoczęciu przewodu sądowego jest skuteczne,
jeżeli nie sprzeciwi się temu oskarżyciel publiczny obecny na rozprawie lub posiedzeniu
i wymaga ponadto zgody oskarżyciela publicznego. Ponowne złożenie wniosku jest
niedopuszczalne (art. 12 § 3 k.p.k.).
Jak stanowi przepis art. 12 § 1a k.p.k., uzyskanie wniosku i ściganie należy do oskar-
życiela, do sądu natomiast wówczas, gdy powodem złożenia wniosku jest wyłącznie
uprzedzenie przez sąd stron o możliwości zakwalifikowania czynu według innego
przepisu prawnego, przewidującego ściganie na wniosek.
W ramach ścigania na wniosek można wyróżnić trzy zasadnicze grupy ścigania na

wniosek, w zależności od podmiotu uprawnionego do jego złożenia:
1) na wniosek pokrzywdzonego,
2) na wniosek organu opieki społecznej lub właściwej instytucji lub
3) na wniosek dowódcy jednostki.
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego może być bezwzględnie wnioskowe albo

względnie wnioskowe. Ściganie bezwzględnie wnioskowe ma miejsce, gdy przestępstwo
podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa. Dla ścigania
każdego takiego przestępstwa konieczny jest wniosek, a ściganie takiego przestępstwa
w innym trybie jest niemożliwe. Ściganie względnie wnioskowe ma miejsce wówczas,
gdy zasadniczym trybem ścigania danego przestępstwa jest tryb ex officio (z urzędu),
natomiast tylko niektóre kategorie tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zacho-
dzą pewne określone w ustawie stany. Z reguły jest to stosunek najbliższości zachodzący
między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa. Przestępstwami ściganymi względnie
wnioskowo mogą być na przykład przestępstwa określone w art. 157 (średni i lekki
uszczerbek na zdrowiu), 160 (narażenie człowieka na niebezpieczeństwo), 161 (narażenie
człowieka na zarażenie), 177 (spowodowanie wypadku w komunikacji), 190 (groźba
karalna), 190a (uporczywe nękanie, kradzież tożsamości), 191 (zmuszanie do określo-
nego zachowania; utrudnianie korzystania z lokalu mieszkalnego), 191a (naruszenie
intymności seksualnej), 192 (wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta), 209
(niealimentacja; przestępstwo to jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, organu opieki

społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego) k.k.
Trzeba wyraźnie podkreślić, że w razie stwierdzenia istnienia stanu, z powodu którego

przestępstwo jest ścigane na wniosek, ściganie może się odbywać tylko po spełnieniu wa-
runku w postaci złożenia wniosku przez pokrzywdzonego. Bez spełnienia tego warunku
nie jest możliwa ingerencja prokuratora (poza wyjątkiem określonym w art. 52 k.p.k.).
O dopuszczalności ścigania przestępstwa na wniosek przesądza wyłącznie wola upraw-
nionej osoby (pokrzywdzonego).
Kolejną odmianę ścigania na wniosek stanowią przestępstwa ścigane na wniosek do-

wódcy jednostki albo na wniosek pokrzywdzonego lub dowódcy; przestępstwa te zlo-
kalizowane zostały w części wojskowej Kodeksu karnego, w rozdziałach XXXVIII–ILIV.
Poza przestępstwami ściganymi ex officio oraz na wniosek, Kodeks karny przewiduje

także możliwość ścigania określonych przestępstw z oskarżenia prywatnego.
Ściganie w tym trybie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia

skargi prywatnej. Z chwilą wniesienia skargi pokrzywdzony staje się oskarżycielem
prywatnym (art. 59 § 1 k.p.k.). Kwestię wniesienia i popierania oskarżenia pozosta-
wiono zatem uznaniu pokrzywdzonego. Możliwy jest tutaj jednak powrót do zasady
ścigania z urzędu przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego, co może nastąpić
na skutek ingerencji prokuratora z powodu konieczności ochrony interesu społeczne-
go (art. 60 k.p.k.). Także w postępowaniu w sprawach nieletnich może mieć miejsce
ingerencja sędziego rodzinnego, jeżeli tego wymaga interes społeczny albo wzgląd na
wychowanie nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego; w wyniku ingerencji postępo-
wanie toczy się z urzędu (art. 22 § 2 u.p.s.n.).
W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek dowódcy jednostki wojskowej, gdy

wymagają tego ważne względy dyscypliny wojskowej (art. 660 § 1 k.p.k.), względnie
o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, gdy wymaga tego interes społeczny
(art. 661 § 2 k.p.k.), prokurator może wszcząć postępowanie bez wniosku dowódcy
jednostki wojskowej, względnie mimo braku skargi pokrzywdzonego. Wypada dodać,
że przestępstwo prywatnoskargowe staje się przestępstwem ściganym z urzędu z chwilą
złożenia skargi przez pokrzywdzonego (art. 661 § 1 k.p.k.).
Literatura
K. Dudka, Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ściganie przestępstwa popełnionego na szkodę

małoletniego, Prok. i Pr. 2006/9; K. Dudka, M. Mozgawa, Ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw
prywatnoskargowych [w:] Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru
Sprawiedliwości, red. A. Siemaszko, Warszawa 2011; J. Grajewski, Dopuszczalność cofnięcia wniosku

o ściganie w postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 22 u.p.n.) [w:] Problemy stosowania prawa są-
dowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007;
J. Grajewski, Ściganie na wniosek w polskim procesie karnym, Gdańsk 1982; T. Grzegorczyk, Wnioskowy
tryb ścigania czynów karalnych, Łódź 1986; Z. Kwiatkowski, Cofnięcie wniosku o ściganie w procesie
karnym [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces karny sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania.
Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegorczyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź
2019; R.A. Stefański, Termin do cofnięcia wniosku o ściganie, Prok. i Pr. 2001/6.
3.1.2. Zasada legalizmu
W procesie karnym nazwa „legalizm” ma inny zakres pojęciowy niż w języku potocznym
czy w języku prawniczym, gdzie legalizm oznacza zgodność zachowania z prawem.
Zasada legalizmu w procesie karnym jest dyrektywą zobowiązującą do ścigania

przestępstw ściganych z urzędu.
Obowiązek ścigania przestępstw, a więc dyrektywa wyrażająca zasadę legalizmu, wynika

przede wszystkim z prawa karnego materialnego. Skoro sprawca naruszył prawo karne
materialne, to za swój czyn powinien ponieść konsekwencje przewidziane w tym prawie.
Dyrektywę tę wspiera argumentacja oparta na równości wszystkich wobec prawa.
Organy państwa nie mogą więc dokonywać wyboru między ściganiem a nieściganiem
sprawcy przestępstwa, kierując się względami celowości. Zasada legalizmu, eliminując
dowolność, sprzyja poczuciu sprawiedliwości, stanowiąc jednocześnie barierę przed
wszelkimi naciskami z zewnątrz.
Przeciwieństwem zasady legalizmu jest zasada oportunizmu, polegająca na upraw-

nieniu do ścigania przestępstw, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się ocenę
celowości ścigania karnego. Organ ścigania karnego, a zwłaszcza prokurator, kierując się
celowością, może zaniechać ścigania karnego. Powody takiego zachowania bywają różne.
W polskiej literaturze procesowej wyodrębnia się dwie postaci oportunizmu, a miano-

wicie oportunizm właściwy i oportunizm niewłaściwy. Oportunizm właściwy wiąże się
z potrzebą ochrony interesu społecznego bez względu na wagę przestępstwa, kiedy to
zachodzi swoista kolizja interesów społecznych. Takie sytuacje mieściłyby się w ramach
zakreślonych przepisem art. 10 § 2 k.p.k. Oportunizmem niewłaściwym zaś nazywa się
sytuacje, kiedy odstępuje się od ścigania tylko ze względu na małą wagę przestępstwa.
Uzasadnienie dla tej formy oportunizmu sprowadzić można do trzech motywów:
1) dla bardzo błahych spraw nie jest celowe ponoszenie kosztów w postaci wydat-
ków finansowych i obciążeń uczestników procesu, ponadto
2) angażowanie poważnej machiny karnego wymiaru sprawiedliwości w sprawach

bardzo błahych stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżałoby powagę wymia-
ru sprawiedliwości i wreszcie
3) stosowanie represji karno-sądowej za błahe czyny cechujące się znikomym stop-
niem społecznej szkodliwości mijałoby się z celami kary.
Zaniechanie ścigania karnego z powodu znikomości społecznej szkodliwości czynu

(art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.) jest wynikiem ustalenia w art. 1 § 2 k.k., że czyn, którego spo-
łeczna szkodliwość jest znikoma, nie jest przestępstwem.
Wprowadzenie odstępstw od zasady legalizmu z powodu ważnego interesu państwa stwa-

rzałoby obawy, że takie uregulowanie mogłoby stanowić pokusę zaniechania ścigania
przestępstw określonych osób, tylko dlatego że piastują ważne stanowiska państwowe
lub społeczne.
W polskim procesie karnym obowiązuje zasada legalizmu z pewnymi oznaczonymi

wyjątkami na rzecz oportunizmu.
Zasada legalizmu została skodyfikowana w art. 10 k.p.k. Według tego przepisu or-
gany powołane do ścigania przestępstw (a więc prokurator, Policja oraz inne organy
mające uprawnienia Policji) są obowiązane do wszczęcia i prowadzenia postępowania
przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny do wniesienia i popierania oskarżenia
– o czyny ścigane z urzędu.
W art. 10 § 2 k.p.k. podkreśla się, że z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie

lub prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za
popełnione przestępstwo. Proces powinien być wszczęty przez odpowiedni organ w sta-
dium postępowania przygotowawczego, jeżeli będzie istniało uzasadnione podejrzenie
popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.), a w razie ustalenia sprawcy przestępstwa po-
winno mu się przedstawić zarzuty (art. 313 k.p.k.). Kiedy przeprowadzone śledztwo lub
dochodzenie dostarczy odpowiedniego materiału dowodowego, oskarżyciel publiczny
powinien wnieść i popierać przed sądem wniesiony akt oskarżenia.
W ścisłym związku z zasadą legalizmu pozostaje obowiązek zawiadamiania o prze-

stępstwie. Każda osoba ma obowiązek doniesienia o przestępstwie ściganym z urzę-
du (denuncjacja). Obowiązek ten jest usankcjonowany odpowiedzialnością karną
z art. 240 k.k., obejmującą obowiązek denuncjacji przestępstwa określonego w art. 118,
118a, 120–124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 156, 163, 166, 189, 197 § 3 lub 4, art. 198,
200, 252 k.k. lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocz-
nie organu powołanego do ścigania przestępstw. W pozostałym zakresie obowiązek
zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, spoczywający na każdym obywatelu, nie
jest sankcjonowany odpowiedzialnością karną, lecz społeczną (art. 304 § 1 k.p.k.).
Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swoją działalnością dowie-

działy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie
zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności
do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania
przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowo-
dów przestępstwa (art. 304 § 2 k.p.k.). Za niewypełnienie tego obowiązku może grozić
odpowiedzialność karna z art. 231 k.k.
Ustanawiając zasadę legalizmu, obowiązujące przepisy przewidują dodatkowe uregu-

lowania zapewniające jej realizację.
W postępowaniu przygotowawczym kontrolą objęto wszystkie decyzje, które tamują

sprawowanie przez sądy wymiaru sprawiedliwości. Kodeks postępowania karnego
wprowadza możliwość wniesienia do sądu zażalenia na postanowienie o umorzeniu
śledztwa lub o odmowie wszczęcia śledztwa. Kodeks ten przewiduje również możliwość
wniesienia zażalenia do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad
organem, któremu złożono zawiadomienie, na bezczynność organu ścigania, jeżeli
w ciągu 6 tygodni zawiadamiający nie zostanie powiadomiony o odmowie wszczęcia
lub o wszczęciu śledztwa (art. 306 § 3 k.p.k.). Osobie uprawnionej do wniesienia za-
żalenia przysługuje także prawo przejrzenia akt; akta te mogą być przez prokuratora
udostępnione w formie elektronicznej. Skargę, o której tu mowa, powinien jednak
rozpoznawać sąd, co będzie konsekwencją przyjęcia sądowej kontroli postanowień
o odmowie i o umorzeniu postępowania przygotowawczego.
Jednocześnie zachodzi potrzeba wyraźnego stwierdzenia w ustawie, że organ ścigania

nie może odmówić przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Na odmo-
wę przyjęcia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa osobie zgłaszającej powinno
przysługiwać zażalenie.
Uregulowany został problem powinności wniesienia przez prokuratora aktu oskarżenia

w razie istnienia odpowiednich podstaw w zebranym materiale dowodowym. Mogą
się bowiem pojawić różnice zdań pomiędzy prokuratorem a pokrzywdzonym co do
tego, czy takie podstawy istnieją w konkretnej sprawie w świetle zebranego materiału
dowodowego. W takiej sytuacji rozstrzygające zdanie ma sąd.
Teoretycznie mogą tutaj wchodzić w grę dwa rozwiązania. Jedno i drugie zakła-
da istnienie sądowej kontroli postanowienia prokuratora o odmowie ścigania lub
o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Według pierwszej koncepcji sąd po
rozpatrzeniu zażalenia ma możliwość zobowiązania prokuratora do wniesienia aktu
oskarżenia. Taki system obowiązuje w procesie karnym Niemiec. Jest on określany na-
zwą „wymuszanie skargi publicznej” (Klageerzwingungsverfahren). Drugie polega na
upoważnieniu pokrzywdzonego do wniesienia skargi w sprawach o przestępstwa ścigane
z oskarżenia publicznego (skarga subsydiarna). Tę drugą koncepcję przyjmuje polski

Kodeks postępowania karnego. Według tego unormowania pokrzywdzony może wnieść
zażalenie do sądu na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia, jak również
na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd uchyli
zaskarżone postanowienie, a prokurator ponownie odmówi wszczęcia lub umorzy po-
stępowanie przygotowawcze, gdyż jego zdaniem zebrane dowody nie stwarzają podstaw
do wniesienia aktu oskarżenia, to decyzja taka otwiera pokrzywdzonemu drogę do
wniesienia własnego aktu oskarżenia (skarga subsydiarna) o przestępstwo ścigane
z oskarżenia publicznego lub umożliwia wniesienie zażalenia na to postanowienie
prokuratora (argumentum ex art. 306 § 1 k.p.k.).
Prawdopodobieństwo sądowej kontroli postanowienia prokuratora o umorzeniu postę-

powania przygotowawczego powinno skłaniać prokuratora do skrupulatnego zbadania
wszystkich okoliczności sprawy.
Oskarżyciel publiczny może cofnąć akt oskarżenia do czasu rozpoczęcia przewodu

sądowego na pierwszej rozprawie głównej (art. 14 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.). W takim
wypadku cofnięcie aktu oskarżenia nie jest uzależnione od zgody oskarżonego, jednak
w toku przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji cofnięcie aktu oskarżenia
jest dopuszczalne jedynie za zgodą oskarżonego. Oskarżyciel publiczny dysponuje
jedynie jedną skargą przeciwko określonemu oskarżonemu o określony czyn, zatem
ponowne wniesienie aktu oskarżenia przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn jest
niedopuszczalne (art. 14 § 2 zdanie trzecie k.p.k.). Stanowisko sądu pierwszej instancji
rozpoznającego sprawę jest w przedmiocie cofnięcia skargi przez oskarżyciela pub-
licznego nieistotne. Ani na cofnięcie przed rozpoczęciem przewodu sądowego, ani na
cofnięcie aktu oskarżenia w trakcie przewodu sądowego sąd nie musi wyrazić zgody.
Nie musi też w tej kwestii zajmować stanowiska. Dysponentem skargi jest oskarżyciel,
oskarżony zaś może odmówić wyrażenia zgody na cofnięcie aktu oskarżenia jedynie
wtedy, gdy cofnięcie będzie miało miejsce po rozpoczęciu przewodu sądowego. Oskar-
życiel publiczny może cofnąć akt oskarżenia dopóty, dopóki nie został w danej sprawie
wydany wyrok. Jak wynika z przepisu art. 64 § 2 pr. prok., prokurator może cofnąć akt
oskarżenia, gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów oskarżenia,
informując o tej decyzji prokuratora bezpośrednio przełożonego.
Szczególne uprawnienia w związku z cofnięciem aktu oskarżenia ma pokrzywdzony,

który mimo cofnięcia przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia o czyn ścigany
z urzędu zachowuje swoje uprawnienia jako strony procesowej, jeśli zaś nie korzystał
do tej pory z uprawnień oskarżyciela posiłkowego, może w terminie 14 dni od powia-
domienia go o cofnięciu przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia oświadczyć,
że przystępuje do postępowania jako oskarżyciel posiłkowy (art. 54 § 2 k.p.k.).
Obowiązujące przepisy prawa karnego procesowego przewidują uregulowania, które

wprowadzają wyjątki od zasady legalizmu na rzecz oportunizmu; ich zakres ulega
ciągłemu poszerzaniu. Wyjątkiem tym jest np. instytucja umorzenia absorpcyjnego
określona w art. 11 k.p.k., według którego postępowanie w sprawie o występek zagro-
żony karą pozbawienia wolności można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego
kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie
orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia.
Przejawem oportunizmu jest także instytucja świadka koronnego (tzn. podejrzanego,
któremu nadano status procesowy świadka koronnego), co do którego postępowa-
nie w sprawie o przestępstwo wymienione w katalogu enumeratywnie wyliczonych
przestępstw lub popełnione w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu
popełnianie przestępstw (art. 9 u.ś.k.) ulega umorzeniu, jeżeli złożył przed sądem wy-
czerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w popełnionym przestępstwie,
a które mogły przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozo-
stałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im. Oportunizmu
należy dopatrywać się także w umorzeniu postępowania przeciwko nieletniemu, jeżeli
orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na
orzeczone już w innej sprawie środki (art. 21 § 2 u.p.s.n.), oraz w rozbudowanych po-
rozumieniach procesowych.
Literatura
J. Duży, Zasada legalizmu a cele procesu karnego, PiP 2011/2; C. Golik, Instytucja przedstawienia zarzu-
tów w świetle naczelnych zasad procesu karnego, Prok. i Pr. 2020/9; Z. Gostyński, Umorzenie postępowa-
nia na podstawie art. 11 nowego kodeksu postępowania karnego – odstępstwo od zasady legalizmu, Prok.
i Pr. 1997/12; T. Grzegorczyk, Oskarżyciel posiłkowy w nowym kodeksie postępowania karnego [w:] Nowa
kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 1, Warszawa 1997; C. Kulesza,
Legalizm i oportunizm ścigania a prawa pokrzywdzonego w świetle nowelizacji polskiego ustawodawstwa
karnego z 2013 roku [w:] Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013
roku. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin,
red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski, D. Świecki, M. Zbrojewska, Warszawa 2014; K. Mar-
szał, Problem skargi publicznej pokrzywdzonego lub jej wymuszenie przez pokrzywdzonego w procesie
karnym, PPK 1992/18; Sz. Pawelec, Oportunizm ścigania w świetle nowej ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary [w:] Istota i zasady procesu karnego 25 lat
później. Księga poświęcona pomięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka
i H. Gajewska-Kraczkowska, Warszawa 2019; M. Rogacka-Rzewnicka, Oportunizm i legalizm ścigania
przestępstw w świetle współczesnych przeobrażeń procesu karnego, Warszawa 2007; D. Stachurski, Sądowa
kontrola zaniechania ścigania karnego – rzeczywiste czy pozorne wzmocnienie zasady legalizmu w procesie
karnym?, PS 2012/3; J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej w procesie karnym, Warszawa 2005;
W. Zalewski, Charakter prawny tzw. umorzenia absorpcyjnego, PS 1999/6; Zasada legalizmu w procesie
karnym, red. B. Dudzik, J. Kosowski, E. Kruk, I. Nowikowski, t. 1 i 2, Lublin 2015.
3.1.3. Zasada skargowości
Zasada skargowości występuje w postępowaniu jurysdykcyjnym. Wiąże się ona z prob-

lemem stosunku sądu do kwestii inicjowania postępowania przed tym organem. Istota
zasady skargowości sprowadza się do pytania o to, czy sąd wszczyna proces z urzędu
(z własnej inicjatywy, tj. bez potrzeby wyczekiwania na wniosek uprawnionego podmio-
tu), jeśli zachodzi potrzeba rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej, czy
też wszczęcie ma miejsce dopiero wówczas, gdy z odpowiednim żądaniem wystąpi
oznaczony uprawniony podmiot.
Wybór jednej z tych koncepcji powoduje daleko idące konsekwencje w zakresie modelu
postępowania. Przyjęcie koncepcji śledczej ścigania przez sąd z urzędu przestępstw
powodowało, że sąd stawał się podmiotem procesowym skupiającym w swym ręku
wszystkie funkcje procesowe, a więc funkcje: oskarżenia, obrony i orzekania (proces
inkwizycyjny), tracąc tym samym przymiot organu bezstronnego. W takim systemie nie
było miejsca dla oskarżyciela, a oskarżony stawał się przedmiotem, nie zaś podmiotem
procesowym, wobec którego w celu wymuszenia przyznania się do winy można było
stosować drastyczne środki przymusu (np. w postaci tortur). W procesie tym nie było
również miejsca na ścieranie się interesów procesowych, które miały ułatwić sądo-
wi poczynienie ustaleń zgodnych z zasadą prawdy. Te cechy procesu inkwizycyjnego
spowodowały, że model procesu karnego oparto na zasadzie skargowości. W modelu
skargowym sąd karny może prowadzić proces karny tylko o tyle, o ile uprawniony
podmiot (oskarżyciel) złoży i popiera odpowiednie żądanie ukarania określonej osoby
za oznaczony czyn. Ten system zakłada istnienie podmiotu występującego z żądaniem
ukarania i prowadzi do ukształtowania modelu procesowego, w którym następuje
rozdzielenie funkcji procesowych między sąd i strony toczące spór o ostateczny wynik
wszczętego procesu. Dodać tu należy, że w modelu idealnym procesu sąd powinien być
sprowadzony do roli niemego arbitra, który nie włącza się do sporu prowadzonego przez
strony; jak się wydaje, taki właśnie model procesu sprzyja najpełniej dotarciu do prawdy.
W doktrynie dokonuje się podziału skarg przy zastosowaniu kryterium rodzaju postę-
powania wszczynanego wniesieniem danej skargi. I tak wyróżnia się skargi zasadnicze,
tj. warunkujące integralne postępowanie zasadnicze (zwykłe), inaugurujące postępo-
wania sądowe. Do tej grupy można zaliczyć wszystkie formy aktu oskarżenia (zwykły,
uproszczony, ustny), a ponadto czynności będące surogatem aktu oskarżenia (wniosek
o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżo-
nym kar lub innych środków, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego,
wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym, wniosek o umorzenie
postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających). Wyróżnia się także skargi
etapowe, tj. warunkujące uruchomienie odpowiedniego etapu postępowania sądowe-
go, np. skarga apelacyjna, kasacyjna lub zażaleniowa. W końcu skargi incydentalne
inaugurują odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem decyzji incydentalnej

(np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania).
Do skarg zasadniczych należy zaliczyć zwykły akt oskarżenia, a także szczególne jego
formy, tj. uproszczony akt oskarżenia oraz ustny akt oskarżenia. Skarga zasadnicza,
szczególnie w postaci aktu oskarżenia, jest czynnością o wielostronnym znaczeniu,
wyrażającym się jego funkcjami. Wyróżnić tu należy funkcję bilansującą, gdyż co do
zasady dokonuje zebrania (zbilansowania) w jedną całość zgromadzonego w sprawie
materiału dowodowego (dotyczy aktu oskarżenia sporządzonego po przeprowadzeniu
postępowania przygotowawczego), funkcję inicjującą, gdyż sam fakt złożenia aktu
oskarżenia zawiązuje postępowanie sądowe, funkcję programową, akt oskarżenia
określa bowiem zakres rozpoznania sprawy, a także funkcję informacyjną, której istotą
jest to, że akt oskarżenia zawiera informację o tym, jaki czyn zarzuca się oskarżonemu
i jakimi dowodami oskarżyciel zamierza wykazać winę oskarżonego.
W skargowym modelu procesu karnego żądanie uprawnionego podmiotu, czyli skarga

– najczęściej akt oskarżenia – stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania
sądowego.
W postępowaniu karnym zasada skargowości jest skodyfikowana w art. 14 § 1 k.p.k.

W myśl tego przepisu wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie upraw-
nionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Przepis ten dotyczy postę-
powania jurysdykcyjnego, postępowanie przygotowawcze może bowiem być wszczęte
bez skargi. Postępowanie sądowe wszczyna samo wniesienie aktu oskarżenia, nie
ma zatem potrzeby wydawania jakiejkolwiek decyzji procesowej stwierdzającej ten
fakt procesowy.
Zasada skargowości obowiązuje także w postępowaniach kontrolnych. Kontrola ta

jest uruchamiana (wszczynana) pod warunkiem złożenia skargi (skarga etapowa) przez
uprawniony podmiot. Dotyczy to zarówno zwyczajnych środków odwoławczych (za-
żalenie, apelacja), jak i nadzwyczajnych środków odwoławczych (kasacja, skarga na
wyrok sądu odwoławczego, wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym
orzeczeniem sądu). Jedynie wyjątkowo kontrola może być uruchamiana z urzędu w razie
wystąpienia uchybień określanych jako bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia
(art. 542 § 3 w zw. z art. 439 § 1 k.p.k.).
Ważną rolę w procesie karnym odgrywa funkcja programowa aktu oskarżenia. Funkcja
ta oznacza, że skarga zawiera program, który jest dla sądu wiążący; sądowi zatem nie
wolno ani mniej, ani więcej. Sąd powinien rozstrzygnąć o wszystkich zarzutach wska-
zanych w akcie oskarżenia, nie pozostawiając żadnego z nich poza rozstrzygnięciem;
nie może także wydać rozstrzygnięcia w kwestii, która nie stanowiła przedmiotu
wskazanego w skardze. Program ten dotyczy osoby oskarżonego i zarzucanego jej czynu.
Gdy chodzi o osobę, a więc granice podmiotowe rozpoznawania sprawy, nie pojawiają
się tutaj istotne kwestie. Opis w akcie oskarżenia osoby oskarżonego pozwala na jego
łatwą identyfikację. Sytuacja komplikuje się, gdy chodzi o wyznaczone wniesionym
aktem oskarżenia granice przedmiotowe rozpoznania sprawy. W grę wchodzi tutaj
kwestia odpowiedzialności za czyn, która opiera się na dwóch podstawach, a mianowi-
cie na podstawie faktycznej, czyli określeniu czynu, oraz na podstawie prawnej, czyli
tzw. kwalifikacji prawnej tego czynu.
Podstawa prawna może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy
jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń
faktycznych. Taki obowiązek występuje zarówno w postępowaniu jurysdykcyjnym, jak
i w postępowaniu przygotowawczym, czemu dają wyraz przede wszystkim art. 314, 399
i 455 k.p.k. Zmiana kwalifikacji prawnej czynu może być następstwem błędu w zasto-
sowanej kwalifikacji (zmiana pierwotna) lub dokonanych zmian w stanie faktycznym
(wówczas zmiana kwalifikacji prawnej czynu jest wtórna). Kwalifikacja prawna czynu
nie jest dla sądu wiążąca, jest ona bowiem wtórna w stosunku do poczynionych w toku
postępowania ustaleń faktycznych.
Opis czynu, w sprawie którego prowadzone jest postępowanie, także może ulec zmianie,
i to zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i jurysdykcyjnego. Niewąt-
pliwie opis czynu zarzucanego w akcie oskarżenia (czyn zarzucany) może się różnić
od ustalenia tego czynu (jego opisu) w wyroku skazującym (czyn przypisany) –
zob. art. 413 § 1 pkt 4 i art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.
Problem dotyczy jednak tego, jakie zmiany są dopuszczalne w opisie czynu wskazanego
w akcie oskarżenia w stosunku do tego opisu, jaki został zamieszczony w wyroku. Nie
sprawia trudności sytuacja, w której sąd, przypisując oskarżonemu czyn, użył formuły:
„uznaje winnym zarzucanego w akcie oskarżenia czynu”; w takim przypadku pojawiają
się właściwie dwa identyczne opisy czynu: jeden z aktu oskarżenia, zaś drugi – w ślad
za aktem oskarżenia powtórzony w wyroku. Co jednak jeśli z zebranego w sprawie
materiału dowodowego wynika konieczność wprowadzenia korekt do opisu zamiesz-
czonego w akcie oskarżenia?
Czyn może być rozumiany jako czyn rzeczywisty (naturalny) oraz jako czyn w zna-
czeniu hipotetycznym. W pierwszym znaczeniu czyn jest rozumiany w takiej postaci,
w jakiej wystąpił w przeszłości w obiektywnej rzeczywistości, w związku z którą toczy
się postępowanie. Najczęściej w takim pełnym kształcie nie jest on znany organowi
wszczynającemu postępowanie. W drugim znaczeniu jest to procesowe wyobrażenie
o czynie, jego przebiegu i okolicznościach, jakie uzyskuje organ procesowy w miarę
wzbogacania swej wiedzy w wyniku prowadzenia postępowania dowodowego. Opis
tego hipotetycznego czynu pojawia się w wielu decyzjach procesowych wydawanych
w toku całego postępowania (w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowaw-
czego, przez postanowienie o przedstawieniu zarzutów czy ewentualne postanowienie

o zmianie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, w akcie oskarżenia aż po wyrok
skazujący). Opis czynu może ulegać zmianom w trakcie procesie karnym i co do za-
sady powinien doprowadzić do ustaleń opisujących czyn w takim kształcie, w jakim
miał miejsce w rzeczywistości. Jednak nie zawsze tak jest, gdyż niekiedy z powodu
braku odpowiednich dowodów lub popełnionych błędów nie da się w pełni odtworzyć
czynu rzeczywistego.
Z reguły niezmienności procesu wynika, że przedmiot procesu w zakresie kwestii odpo-

wiedzialności karnej za określony czyn nie powinien podlegać zmianom w toku procesu.
Inaczej: opis czynu zawarty w wyroku powinien odpowiadać opisowi wskazanemu
w akcie oskarżenia. Wynika to z funkcji programowej (obligacyjnej) aktu oskarżenia.
Dyrektywa niezmienności przedmiotu procesu ma zastosowanie do postępowania

jurysdykcyjnego. Ta reguła nie odnosi się do postępowania przygotowawczego, gdyż
według art. 314 k.p.k., jeżeli podejrzanemu należy zarzucić czyn nie objęty wydanym
uprzednio postanowieniem o przedstawieniu zarzutów, czyn w zmienionej w istotny
sposób postaci lub inny czyn, wydaje się nowe postanowienie o przedstawieniu zarzutów,
niezwłocznie ogłasza podejrzanemu oraz go przesłuchuje.
W literaturze dosyć powszechnie przyjmuje się regułę, że w procesie karnym na etapie

jurysdykcyjnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu czynu, jeśli nie wykracza
ona poza granice tożsamości czynu. I tutaj pojawia się jeden z trudniejszych problemów
procesowych, który można ująć w następującym pytaniu: „Co należy rozumieć przez
tożsamość czynu i jakie są jej kryteria?”.
Wyrażony w tym pytaniu problem ma doniosłe znaczenie zarówno dla teorii, jak i dla
praktyki karnego wymiaru sprawiedliwości. Tożsamość bowiem decyduje o:
1) dopuszczalnym przedmiotowym zakresie rozpoznania sprawy przez sąd w ra-
mach czynu zarzucanego oskarżonemu w akcie oskarżenia;
2) zakresie prawomocności materialnej, powodującej zakaz ponownego toczenia
procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn (ne bis in idem).
W celu stwierdzenia tożsamości porównaniu podlega w pierwszym przypadku (pkt 1)

czyn zarzucany w akcie oskarżenia z czynem, który ma być przypisany oskarżonemu
w wyroku. W drugiej sytuacji (pkt 2) porównuje się czyn, co do którego ma się toczyć
nowe postępowanie po uprawomocnieniu się wyroku, z czynem rozstrzygniętym w pra-
womocnym wyroku.
Z powyższego wynika, że porównaniu podlegają czyny hipotetyczne. W rzeczywistości

jednak właściwym punktem odniesienia w obu przypadkach powinien być czyn natu-
ralny (czyn rzeczywisty), który miał miejsce w przeszłości, co do którego wniesiono akt
oskarżenia lub co do którego zapadło prawomocne rozstrzygnięcie. Zgodnie z zasadą

prawdy czyn hipotetyczny (opisany w akcie oskarżenia lub ustalony w prawomocnym
wyroku) powinien być tożsamy z czynem rzeczywistym, ale z różnych powodów tak
nie musi być, np. z powodu braku dowodów nie można ustalić wszystkich składników
czynu rzeczywistego. Czyn ten musi być rozumiany jako zachowanie, które wyczerpu-
je znamiona określonego przestępstwa. Niezbędne jest jednak ustalenie, czy zmiany
w opisie czynu wykraczają poza ramy czynu.
Aby to uczynić, niezbędne wydaje się wytyczenie ostrych kryteriów tożsamości czynu.
W doktrynie podejmowano próby wytyczenia kryteriów pozytywnych tożsamości czynu
względnie kryteriów negatywnych. Już tu należy wskazać, że ani analiza tożsamości
czynu za pomocą kryteriów pozytywnych, ani też za pomocą kryteriów negatywnych
nie przyniosła w pełni zadowalających rezultatów. Sięgnięcie po kryteria pozytywne
łączyło się z wykorzystaniem równie nieostrych określeń, co w rezultacie nie przyniosło
oczekiwanych rezultatów.
Według S. Śliwińskiego przedmiotowa tożsamość czynu zachodzi wtedy, gdy mamy

do czynienia z tym samym zdarzeniem faktycznym w znaczeniu naturalnym (hi-
storycznym). To stwierdzenie, choć dość powszechnie występujące w literaturze, nie
wyznacza ostrych kryteriów tożsamości czynów. Ustalenie pozytywnych kryteriów
tożsamości czynu jest wręcz niemożliwe.
W tej sytuacji sięgnięto po kryteria negatywne, a więc takie, za pomocą których można
wyłączyć tożsamość czynu. Do nich zalicza się przede wszystkim różność podmiotów
czynu (sprawców przestępstwa) oraz różność dóbr prawnych (przedmiotów ochrony).
Dalszych kryteriów, w tym także odnośnie do różnicy w osobie pokrzywdzonego, tak
jednoznacznie nie da się już tak łatwo określić. W tej sytuacji należy przyjąć, że tożsamość
czynu jest wyłączona, jeżeli w porównywanych opisach zachodzą tak istotne różnice,
że według rozsądnej, życiowej oceny nie można ich uznać za określenie tego samego
zdarzenia faktycznego1 (M. Cieślak). W gruncie rzeczy ma tutaj miejsce odwołanie się
do oceny intuicyjnej. Rzecz prosta – im więcej jest cech różniących, tym łatwiej ustalić
brak identyczności (tożsamości) czynu. Widać jednak, jak mało owocne są zabiegi
w zakresie skonstruowania ostrych kryteriów pozwalających na ustalenie tożsamości
czynu i jaką rolę odgrywa tutaj doświadczenie życiowe oraz nieskazitelność charakteru
osób tworzących skład sędziowski.
Na tle omawianego tu problemu istotną rolę odgrywa reguła niepodzielności przed-

miotu procesu karnego. Jest ona wyrażona w postaci dwóch dyrektyw. Niepodzielność
przedmiotu procesu oznacza, po pierwsze, że niedopuszczalne jest orzekanie w różnych
postępowaniach o fragmentach tego samego czynu, po drugie, że orzeczenie wydane
w stosunku do fragmentu czynu stanowiącego przedmiot procesu prowadzi do stanu
1
M. Cieślak, Dzieła wybrane, t. 2, s. 244.
rzeczy osądzonej w stosunku do całego czynu. Z pierwszej z tych dyrektyw wynika

nakaz wyczerpania w trakcie postępowania wszystkich możliwości dowodowych
pozwalających na odtworzenie czynu w całym jego rzeczywistym przebiegu. Na tym
tle musi pojawić się pytanie o zakres inicjatywy dowodowej sądu rozstrzygającego
o przedmiocie procesu, a ponadto o to, kto i jakimi powinien dysponować uprawnie-
niami, których wykorzystanie będzie sprzyjało dotarciu do prawdy w procesie karnym.
Będzie o tym mowa w innym miejscu, tu jedynie należy wskazać, że nowela Kodeksu
postępowania karnego z 2013 r. (ustawa z 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postę-
powania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. poz. 1247 ze zm.), obowiązująca
od 1.07.2015 r. do 15.04.2016 r., uruchomiła proces przekształcania polskiej procedury
karnej w kontradyktoryjne postępowanie (rzeczywiście) trójpodmiotowe, w którym role
procesowe oskarżania, obrony i orzekania są wyraźnie podzielone i w którym inicjaty-
wa dowodowa sądu jest ograniczona do minimum. Niestety, ten proces zmian został
zatrzymany i cofnięty z chwilą wejścia w życie noweli Kodeksu postępowania karnego
z marca 2016 r. (ustawa z 11.03.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania kar-
nego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. poz. 437 ze zm.).
Orzeczenie prawomocnym wyrokiem o części czynu powoduje zakaz ponownego

sądzenia tej samej osoby za pozostałe fragmenty czynu.
W związku z niepodzielnością przedmiotu procesu należy brać pod uwagę nie tylko
czyn w znaczeniu rzeczywistym, lecz także pozostałe składniki, które wpływają na
odpowiedzialność karną za ten czyn. Przyjmuje się, że nie wolno rozdzielać poszcze-
gólnych znamion czynu, a więc np. przemocy od zaboru cudzej rzeczy w celu przy-
właszczenia, gdyż stanowią one jeden czyn rozboju; oddzielać kary od winy i orzekać
o nich w odrębnych procesach; rozbijać tzw. prawnej jedności czynu w wypadku prze-
stępstwa ciągłego lub przestępstwa trwałego; rozbijać naturalnej jedności czynu (jeżeli
np. określoną osobę pozbawiono życia dwoma strzałami, to nie można tego zachowania
dzielić na dwa odrębne czyny); odrywać niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich
odrębnego rozpoznania (np. osądzać sprawę co do części przedmiotów zaboru w celu
przywłaszczenia, a co do drugiej części orzekać w odrębnym procesie).
W obowiązującym ustawodawstwie można także dopatrzeć się wyjątków od niepo-

dzielności przedmiotu procesu, np. kiedy apelacja od wyroku wniesiona zostaje tylko
co do kary.
Na tle zakazu orzekania co do fragmentu czynu już prawomocnie osądzonego pojawiła

się tzw. koncepcja procesu dodatkowego. Polega ona na tym, że dopuszczalny ma być
nowy proces o ten fragment osądzonego czynu, co do którego sąd nie mógł orzekać
z powodu przyczyn prawnych. Taka sytuacja ma zachodzić np. wówczas, gdy oskarżony
został skazany za umyślne ciężkie uszkodzenie ciała (art. 156 § 1 k.k.), a później, tzn. po
wydaniu prawomocnego wyroku, pokrzywdzony zmarł, a jego śmierć pozostaje w związ-
ku przyczynowym z tym osądzonym już przestępstwem (art. 156 § 3 k.k.). W pierwszym

procesie nie było prawnej możliwości uwzględnienia surowszej odpowiedzialności wy-
nikającej z art. 156 § 3 k.k., a zdaniem twórcy tej koncepcji – S. Śliwińskiego – nowemu
procesowi o fragment czynu oskarżonego, a mianowicie odnośnie do jego skutku, nie
stoi na przeszkodzie powaga rzeczy osądzonej, czyli tzw. prawomocność materialna.
Koncepcja ta nie została zaaprobowana ani w teorii procesu karnego, ani w praktyce.
De lege lata obowiązuje reguła ne bis in idem, wynikająca z art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.
Obowiązujące przepisy nie przewidują od niej wyjątku w omawianym zakresie. Brak
jest także przepisów co do tego, jak należałoby postąpić z drugim wyrokiem, np. w za-
kresie wymierzonej kary, który zapadłby co do już raz osądzonego czynu. Aby mogła
zachodzić ewentualna możliwość powrotu do sprawy prawomocnie osądzonej na nie-
korzyść oskarżonego z powodu ujawnienia nowych dowodów, ustawodawca musiałby
się zdecydować na rozszerzenie podstaw wznowienia postępowania zakończonego
prawomocnym wyrokiem. Takie rozwiązanie trudno byłoby jednak zaakceptować.
Możliwość orzekania sądu co do innego czynu nieobjętego aktem oskarżenia może

nastąpić wyjątkowo w ramach tzw. procesu wpadkowego (art. 398 k.p.k.), kiedy na
podstawie okoliczności, które wyszły na jaw w toku rozprawy, oskarżyciel zarzucił
oskarżonemu inny czyn oprócz objętego aktem oskarżenia; zarzut popełnienia innego
czynu oskarżyciel formułuje w ustnym akcie oskarżenia.
W procesie karnym występują także wyjątki od zasady skargowości. Taki wyjątek

dotyczy postępowania z nieletnim, w którym nie wnosi się aktu oskarżenia. Innym
przykładem może być zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody wyrządzonej
pokrzywdzonemu przestępstwem (art. 67 § 3, art. 72 § 2 k.k.), kiedy sąd orzeka bez
żądania uprawnionego podmiotu.
Ponadto sąd odwoławczy może wznowić z urzędu postępowanie sądowe zakończone

prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k.
(art. 542 § 3 k.p.k.).
Literatura
M. Garwol, Tożsamość czynu w prawie karnym materialnym i procesowym (na marginesie wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z 12 listopada 2009 r., II AKa 277/09), CzPKNP 2018/3; M. Jackowski,
Zasada ne bis in idem w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, PiP 2012/9; A. Kaftal,
Prawomocność wyroków sądowych w polskim prawie karnym procesowym, Warszawa 1966; A. Kaftal,
W sprawie rozszerzenia podmiotowego i przedmiotowego oskarżenia w postępowaniu sądowym, NP
1981/1; M. Klejnowska, Skarga karna w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr.
2015/1–2; E. Kruk, Skarga oskarżycielska jako przejaw realizacji prawa do oskarżania uprawnionego
oskarżyciela w polskim procesie karnym, Lublin 2016; A. Murzynowski, Znaczenie zasady skargowości
i kontradyktoryjności w działalności sądów w świetle przepisów nowego Kodeksu postępowania karnego.
Uwagi na tle Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. [w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia
wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. T. Nowak, Poznań 1999; M. Rogalski,
Przesłanka powagi rzeczy osądzonej w procesie karnym, Kraków 2005; M. Rogalski, Res iudicata jako
przesłanka procesu karnego, Rzeszów 2004; M. Rogalski, Tożsamość czynu w procesie karnym, PiP 2005/6;
M. Rusinek, Kilka uwag o „tożsamości czynu” [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hof-
mański, Warszawa 2010; A. Rychlewska, Zasada ne bis in idem w świetle Karty Praw Podstawowych
Unii Europejskiej, CzPKNP 2014/3; Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi
Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński,
Warszawa 2008; S. Stachowiak, Funkcje zasady skargowości w polskim procesie karnym, Poznań 1975;
D. Stachurski, Kryteria tożsamości czynu, Prok. i Pr. 2015/4; S. Steinborn, Prawomocność części orze-
czenia w procesie karnym, Warszawa 2011; S. Waltoś, Akt oskarżenia w procesie karnym, Warszawa
1963; S. Waltoś, O rzeczniku oskarżenia publicznego – nieco inna koncepcja oskarżania publicznego na
rozprawie [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego
Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, red. P. Hofmański, Warszawa 2014; S. Za-
błocki, Granice skargi oskarżycielskiej przy przestępstwach zbiorowych [w:] Węzłowe problemy procesu
karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; K. Zgryzek, Skargi zastępujące akt oskarżenia w polskim
procesie karnym [w:] Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi
Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008.
3.2. Zasady dotyczące postępowania dowodowego
Do tej grupy zasad zaliczamy: zasadę prawdy, zasadę bezpośredniości, zasadę koncen-
tracji materiału dowodowego oraz zasadę swobodnej oceny dowodów.
3.2.1. Zasada prawdy
Centralne miejsce w grupie zasad dotyczących postępowania dowodowego zajmuje nie-

wątpliwie zasada prawdy. W literaturze określa się ją najczęściej nazwą „zasada prawdy
materialnej” lub „zasada prawdy obiektywnej”. Nazwy te przeciwstawiają się innemu
rozumieniu tej zasady jako prawdy formalnej, czyli prawdy sądowej, kiedy przyjmowano
za prawdę to, co przez sąd zostało ustalone w warunkach obowiązywania legalnych
teorii dowodowych, co niekonieczne musiało pozostawać w zgodności z obiektywną
rzeczywistością. Skoro prawda jest jedna, to współcześnie można poprzestać na nazwie
„zasada prawdy” jako dyrektywie wyrażającej zgodność z obiektywną rzeczywistością.
Zasada prawdy dotyczy wyłącznie stanu faktycznego sprawy. Nie odnosi się natomiast
do stosowania przepisów prawnych. Zasada prawdy stanowi dyrektywę adresowaną do
organu procesowego, aby wszystkie wydawane w postępowaniu decyzje opierał na
ustaleniach faktycznych zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy, a więc na ustale-

niach prawdziwych.
Zasada ta została wyrażona w art. 2 § 2 k.p.k., który przesądza, iż podstawę wszelkich

rozstrzygnięć stanowić powinny prawdziwe ustalenia faktyczne. Funkcja ta może być
należycie spełniona tylko wtedy, gdy wszelkie decyzje procesowe oparte są na ustaleniach
prawdziwych, a więc wtedy, gdy np. represja karna jest stosowana wobec rzeczywistego
sprawcy. Decyzje oparte na błędzie lub niestaranności w zakresie ustaleń faktycznych
i z tego powodu niesprawiedliwe, nie tylko nie spełniają pozytywnej roli społecznej, ale
wyrządzają niepowetowaną krzywdę osobie (oskarżonemu) i mogą podważać zaufanie
do organów państwowych. Z wymogu czynienia prawdziwych ustaleń faktycznych nie
wynika jednak, że to wyłącznie na sądzie ciąży taki obowiązek.
Zasada prawdy ma w procesie karnym znaczenie nadrzędne (M. Cieślak). Wynika to

z faktu, iż wiąże się ona bezpośrednio z celami toczącego się procesu, który w swym
rezultacie ma doprowadzić do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu na podstawie
ustaleń, które odpowiadają prawdzie. Poza tym zasada prawdy odgrywa istotną rolę
w całej konstrukcji procesu karnego. Budowa całego procesu musi być tak pomyślana,
aby umożliwiała realizację dyrektywy wynikającej z zasady prawdy.
Dyrektywa ta staje się nadrzędna w stosunku do innych zasad, które spełniają funk-
cję instrumentów pozwalających na osiągnięcie dyrektywy wynikającej z zasady
prawdy. Do takich zasad należą: zasada bezpośredniości, zasada koncentracji materiału
dowodowego i zasada swobodnej oceny dowodów. Stanowią one gwarancję realizacji
w postępowaniu karnym dyrektywy wynikającej z zasady prawdy.
Organy procesowe zmierzają do poznania pewnego obiektywnego stanu lub zachowa-

nia, a także zależności pomiędzy faktami. Ustalenia faktyczne są z reguły składnikiem
każdego procesu decyzyjnego nie tylko w zakresie wydawania wyroków i postano-
wień, ale także w przypadkach zapadania zarządzeń lub poleceń. Przyjmuje się, że
ustalenia faktyczne to dokonane – na podstawie dowodów – stwierdzenia dotyczące
tego stanu faktycznego, o którym należy orzec w decyzji.
Prawda to tyle co sąd prawdziwy (zdanie prawdziwe), a więc zgodność tego zdania
(sądu) z rzeczywistością. Prawdziwość stanowi cechę sądu (zdania) prawdziwego,
zgodnego z obiektywną rzeczywistością. Rzeczywistość jest opisywana za pomocą zdań
logicznych zero-jedynkowych. Zdanie prawdziwe opisuje rzeczywistość taką, jaką jest
ona w rzeczywistości, zdanie fałszywe opisuje ją odmiennie, niż się ona ma. Niewątpliwie
opis stanu faktycznego zamieszczony w decyzjach procesowych powinien być dokonany
za pomocą zdań prawdziwych. Jednak skoro opis ten dotyczy zdarzenia historycznego,
jakim jest czyn będący przedmiotem postępowania, w dodatku dotyczy on jedynie
oceny rzeczywistości, a ponadto skoro badanie ogranicza się do stwierdzenia realizacji
znamion przestępstwa i jego cechy materialnej (społecznej szkodliwości), zatem usta-

lenia – które jako podstawa rozstrzygnięcia powinny być prawdziwe – w rzeczywistości
przybiorą jedynie postać prawdopodobieństwa – im bliższego stanowi rzeczywistemu,
tym lepiej. Wymaga zatem podkreślenia, iż zdania te nigdy nie przybiorą formy zdań
prawdziwych w sensie logicznym. Nigdy bowiem nie opisują one rzeczywistości
takiej, jaką ona jest.
Odrzucając postawę agnostyczną o niepoznawalności i biorąc za punkt wyjścia po-

znawalność, tj. możliwość poznawania zjawisk zgodnych z rzeczywistością, organy
w procesie karnym mają możliwość czynienia prawdziwych ustaleń faktycznych.
Zależy to jednak od jakości zebranego w sprawie materiału dowodowego. Zarówno
jakość materiału dowodowego, jak i tok rozumowania towarzyszący ocenie dowodów
oraz ustaleniom faktycznym nie zawsze umożliwiają osiągnięcie prawdziwości (w sensie
logicznym) w ramach ustaleń faktycznych.
W tej sytuacji wysuwa się trafnie dyrektywę pomocniczą w zakresie zasady prawdy
w postaci postulatu, aby oznaczone ustalenia faktyczne były udowodnione. Udowod-
nienie występuje wówczas, gdy jednocześnie są spełnione dwa warunki, a mianowicie:
1) warunek obiektywny, co oznacza obiektywną przekonywalność dowodów,
tj. aby przeprowadzone w sprawie dowody miały taką siłę obiektywną (dawały
taki stopień prawdopodobieństwa), iż na ich podstawie każdy przeciętny czło-
wiek powinien nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń fak-
tycznych, oraz
2) warunek subiektywny, stwarzający całkowite wewnętrzne przekonanie organu
rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego będącego podstawą de-
cyzji.
Oznacza to, że wyrok skazujący może być wydany tylko na podstawie ustaleń w pełni
przekonujących o winie oskarżonego. Natomiast wyrok uniewinniający może zapaść,
zarówno gdy niewinność oskarżonego została udowodniona, jak i wtedy gdy nie została
udowodniona ani jego wina, ani jego niewinność.
Dyrektywa prawdy stanowi zasadę skodyfikowaną.
Jak wynika z art. 2 § 2 k.p.k., podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić

prawdziwe ustalenia faktyczne. Organy prowadzące postępowanie karne mają obo-
wiązek badać oraz uwzględniać w równym stopniu okoliczności przemawiające na
korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.). Adresatem tego wymogu jest
więc sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym (także w postępowaniu przygotowawczym,
jeśli podejmuje określone decyzje procesowe) oraz organ prowadzący lub nadzorujący
postępowanie w stadium przygotowawczym (prokurator lub inny organ postępowania
przygotowawczego). Prokurator (lub inny organ postępowania przygotowawczego)
po wniesieniu aktu oskarżenia staje się stroną postępowania jurysdykcyjnego, dot zaś
oznacza, że przestaje on być adresatem wymogu określonego w art. 4 k.p.k.
Prawo procesowe nie poprzestaje na ustanowieniu ogólnej dyrektywy wyrażającej za-

sadę prawdy. Organ procesowy kierujący procesem zostaje zobowiązany do czynnego
udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów zmierzających
do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Tę czynną pozycję organu
prowadzącego proces określa się nazwą zasady instrukcyjności, ale w gruncie rzeczy
jest to tylko jeden z aspektów zasady prawdy. Artykuł 167 k.p.k., stanowiący zasadniczy
przedmiot dyskusji dotyczącej rozwiązań przyjętych w noweli Kodeksu postępowania
karnego z 2013 r., w brzmieniu obowiązującym pomiędzy 1.07.2015 r. a 15.04.2016 r.
ograniczył instrukcyjność w stosunku do sądu wyłącznie do „wypadków wyjątkowych,
usprawiedliwionych szczególnymi okolicznościami”, co miało przesądzić o tym, że to
oskarżyciel powinien dostarczyć dowodów potwierdzających tezy oskarżenia, sąd zaś
nie musi czynnie w tym uczestniczyć. Nowela Kodeksu postępowania karnego z marca
2016 r., której przepisy obowiązują od 15.04.2016 r., na powrót przyjęła ogólną regułę,
że „dowody przeprowadza się na wniosek stron albo z urzędu”. Sąd jest więc uprawnio-
ny do powołania dowodów nawet takich, które nie były zawnioskowane przez strony,
a w razie stwierdzenia braków w przeprowadzonym postępowaniu przygotowawczym
może zakreślić oskarżycielowi publicznemu termin do przedstawienia dowodów w celu
usunięcia tych braków (art. 396a k.p.k.). Wyposażenie sądu w uprawnienie do aktywnego
współuczestniczenia w tworzeniu bazy dowodowej rozstrzygnięcia narusza, a nawet za-
przecza roli organu bezstronnego, jakim winien być sąd w postępowaniu karnym. Przepis
art. 396a k.p.k. nie zawiera informacji o kierunku, w jakim zmierzać powinny dowody,
które miałyby usunąć istotne stwierdzone przez sąd braki postępowania przygotowaw-
czego. Oznacza to, że ujawnione przez sąd istotne braki postępowania mogą zarówno
polepszyć sytuację procesową stron procesowych (oskarżonego, pokrzywdzonego), jak
i sytuację tę pogorszyć. Dopiero wówczas, gdy oskarżyciel publiczny, w zakreślonym mu
przez sąd terminie, nie przedstawi stosownych dowodów, które miałyby usunąć stwier-
dzone braki postępowania przygotowawczego, sąd rozstrzyga wątpliwości na korzyść
oskarżonego. Regulacja zamieszczona w przepisie art. 396a k.p.k. wyraźnie podważa
rolę, jaką ma do spełnienia sąd w postępowaniu karnym, i zbliża jego pozycję do roli,
jaką wypełnia w procesie karnym oskarżyciel publiczny.
Osiągnięcie dyrektywy prawdy nie może następować za wszelką cenę. Cel nie może
uświęcać środków. Osiągnięcie dyrektywy prawdy nie może następować za pomocą
faktów uzyskanych z nielegalnych źródeł lub w sposób nielegalny, a taki właśnie sposób
pozyskiwania dowodów w procesie karnym przewiduje przepis art. 168a k.p.k., który
wprost stanowi, że dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej
podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą
czynu zabronionego. Państwo zobowiązane jest do ochrony porządku prawnego i jego
obywateli, jednak ochrona przed naruszeniami porządku prawnego nie może polegać
na tym, że państwo samo ten porządek prawny narusza.
Przepisy prawa procesowego przewidują także unormowania utrudniające możliwość

dokonania ustaleń zgodnych z dyrektywą prawdy. Dotyczą one możliwości korzystania
z niektórych źródeł dowodowych. Wiążą się one z zakazami dowodzenia, kiedy zderza
się interes społeczny wynikający z konieczności realizacji dyrektywy prawdy z innym
równie ważnym interesem społecznym, wynikającym z potrzeby np. zachowania ta-
jemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej czy ochrony stosunku pokrewieństwa
lub małżeństwa (art. 178–183 k.p.k.).
Obowiązek dowodzenia w procesie karnym spoczywa na organach procesowych

(art. 4 k.p.k.), a wątpliwości, których nie udało się wyjaśnić na podstawie dostępnych
dowodów, muszą być tłumaczone w myśl reguły in dubio pro reo na korzyść oskarżo-
nego (art. 5 § 2 k.p.k.).
Literatura
A. Bojańczyk, Ustalenia faktyczne dotyczące zdarzeń przyszłych i niepewnych i ustalenia hipotetyczne

a zasada in dubio pro reo [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu
Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej, red. P. Hofmański,
Warszawa 2014; Ł. Chojniak, Prawda materialna versus kontradyktoryjność, czyli kilka krytycznych
uwag na temat założeń oraz wybranych rozwiązań szczegółowych kolejnej noweli Kodeksu postępowa-
nia karnego z 11 marca 2016 r. [w:] Proces karny w dobie przemian. Zagadnienia ogólne, red. S. Ste-
inborn, K. Woźniewski, t. 1, Gdańsk 2018; M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym,
t. 1, Warszawa 1955; J. Duży, Zasada prawdy w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego, PiP
2015/5; A. Gerecka-Żołyńska, Zasada prawdy materialnej a pozycja oskarżonego w procesie karnym
(uwagi wokół problemów postępowania dowodowego) [w:] Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w pol-
skim procesie karnym. Wrocławskie Seminarium Karnoprocesowe 2013, red. K. Kremens, J. Skorupka,
Wrocław 2013; P. Hofmański, Granice swobody sądu w ustaleniu faktów sprawy w procesie karnym, SP
1989/4; P. Hofmański (red.), System prawa karnego procesowego, t. 8, Dowody, cz. 1–4, red. J. Skorupka,
Warszawa 2019; M. Jeż-Ludwichowska, Zasada prawdy – przeżytek czy fundament polskiej procedury
karnej? Uwagi na tle nowelizacji Kodeksu postępowania karnego [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga
jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy
zawodowej, red. P. Hofmański, Warszawa 2014; M. Jeż-Ludwichowska, Zasada prawdy w postępowaniu
przygotowawczym oraz kształt kontradyktoryjności i oficjalności w jurysdykcyjnym stadium postępowania
karnego – czy potrzebne są zmiany? [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza
Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011; J.R. Kmiecik, Uprawdopodobnienie w procesie karnym,
NP 1983/5; J. Konieczny, Pojęcie prawdopodobieństwa ze stanowiska procesu karnego i kryminalistyki,
Katowice 1987; Ł. Łukowski, B. Żukowski, Zasady tzw. „prawdy materialnej” i „prawdy formalnej”.
Analiza logiczno-filozoficzna i przeglądowa, AUL Folia Iuridica 2014/73; J. Michalski, Zasada prawdy
w polskim procesie karnym – uwagi na tle zmian k.p.k., „Acta Iuris Stetinensis” 2016/15; A. Murzynow-
ski, Warunki i metody ustalania prawdy materialnej w polskim procesie karnym, SI 1979/8; J. Nelken,
Uprawdopodobnienie w procesie karnym, NP 1970/4; L.K. Paprzycki, Jedna czy dwie zasady prawdy
materialnej po nowelizacji Kodeksu postępowania karnego w 2013 r.? [w:] Fiat iustitia pereat mundus.
Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia
pracy zawodowej, red. P. Hofmański, Warszawa 2014; A. Sakowicz, Zasada prawdy materialnej a prawo
do milczenia [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; M. Zieliński,
Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Poznań 1979.
3.2.2. Zasada bezpośredniości
Zasada bezpośredniości jest ściśle związana z zasadą prawdy. Stanowi ona metodę
pozwalającą na realizację dyrektywy wyrażającej zasadę prawdy.
Zasada bezpośredniości jest zwykle przedstawiana w postaci trzech dyrektyw. Po

pierwsze, sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych na
rozprawie. Dyrektywa ta jest o tyle ważna, że uprawnienia sądu do dokonywania ustaleń
faktycznych łączy z prawami podmiotów procesowych biorących udział w rozprawie.
Oznacza to, że sąd może czynić ustalenia tylko na podstawie dowodów przeprowadzo-
nych podczas etapu, do którego mają dostęp strony i podczas którego realizować mogą
swoje uprawnienia, np. do zadawania pytań czy do składania oświadczeń. Dyrektywa ta
urealnia prawo stron do aktywnego uczestnictwa w postępowaniu dowodowym. Stąd
potrzeba zrealizowania tej dyrektywy w odniesieniu do posiedzeń, na których wydaje
się wyroki. Po drugie, dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przed
sądem orzekającym w danej sprawie, co pozwala na poczynienie wrażeń umożliwia-
jących właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów. Wrażenia te posłużą do właściwej
oceny przeprowadzonego dowodu. Po trzecie, organ kierujący procesem powinien
korzystać przede wszystkim z dowodów pierwotnych (np. z zeznań świadka, który
był bezpośrednim obserwatorem zachowania lub stanu, o który w procesie chodzi), nie
odrzucając dowodów pochodnych (np. zeznania świadka znającego istotne dla sprawy
okoliczności pochodzące z przekazu innej osoby).
Waga tej dyrektywy polega tym, że dowód pierwotny stwarza lepsze warunki pozna-
nia prawdy, gdyż istnieje mniejsze niebezpieczeństwo zniekształceń, które pojawia-
ją się zarówno przy spostrzeganiu, zapamiętywaniu, jak i odtwarzaniu w zeznaniach
uprzednio poczynionych spostrzeżeń. Jeżeli występuje dowód pochodny, możliwość
tych zniekształceń się zwiększa. Można więc powiedzieć, że im więcej ogniw między
organem a poznawaną rzeczywistością, tym trudniej o poczynienie ustaleń zgodnych
z dyrektywą prawdy.
W procesie karnym zasada bezpośredniości w zakresie pierwszej dyrektywy została

wyraźnie określona w art. 410 k.p.k. W myśl tego przepisu podstawę wyroku może
stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. W za-
kresie dwóch pozostałych dyrektyw jest to typowa zasada nieskodyfikowana. O jej
obowiązywaniu można wnioskować z wyjątków przewidzianych w Kodeksie postępo-
wania karnego. W procesie karnym postępowanie sądowe z reguły jest poprzedzone
postępowaniem przygotowawczym, w którym przeprowadza się i zabezpiecza dowody
dla celów postępowania sądowego. Jest to w gruncie rzeczy etap, w którym następuje
„produkowanie” dowodów pochodnych w postaci protokołów.
Wyjątki od zasady bezpośredniości obejmują sytuacje, kiedy obowiązujące przepisy

pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub biegłego
sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w tej lub innej
sprawie. Artykuł 389 k.p.k. określa sytuacje, w których dozwolone jest odczytywanie
protokołu wyjaśnień oskarżonego, natomiast art. 391 k.p.k. zezwala na odczytanie
w określonych warunkach protokołów zeznań świadków. Odczytywanie protokołów na
rozprawie przewidują również art. 392–394 k.p.k. Szerzej wyjątki te przedstawiono niżej.
Najdalej idące ograniczenia zasady bezpośredniości znajdujemy w postępowaniach

kontrolnych, odbywających się w drugiej instancji. Organ kontrolny z reguły dokonuje
weryfikacji zaskarżonej decyzji, opierając się na materiale dowodowym znajdującym się
w aktach sprawy. Co do zasady organ ten nie przeprowadza bezpośrednio dowodów,
lecz czyni to tylko wyjątkowo (art. 452 § 2 k.p.k.).
Literatura
M. Błoński, Zaliczenie protokołów i dokumentów w poczet materiału dowodowego bez ich odczytywania
jako wyjątek od zasady bezpośredniości, sprzyjający sprawności postępowania [w:] Proces karny w dobie
przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; T. Grzegorczyk,
Odstępstwa od zasady bezpośredniości w kodeksie postępowania karnego, NP 1973/7–8; A. Kaftal, Zasada
bezpośredniości i ciągłości w nowym k.p.k., Pal. 1970/6; S. Kalinowski, Zasada bezpośredniości w świetle
orzecznictwa Izby Karnej Sądu Najwyższego. Zagadnienia wybrane, ZNIBPS 1978/10; K. Klein, Zakres
zasady bezpośredniości w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji według przepisów Kodeksu postę-
powania karnego i projektu, „Przegląd Prawa i Administracji” 1995/32; T. Nowak, Zasada bezpośrednio-
ści w polskim procesie karnym, Poznań 1971; K. Nowicki, Wyjątki od zasady bezpośredniości w procesie
karnym, PS 2009/9; B. Orłowska-Zielińska, K. Szczechowicz, Wybrane aspekty odstępstwa od zasady
bezpośredniości w procesie karnym i ich zgodność z Konstytucją, „Studia Prawnoustrojowe” 2014/23;
M. Płachta, Ocena wiarygodności zeznań zmienionych na rozprawie w świetle zasady bezpośredniości
i swobodnej oceny dowodów, ZNIBPS 1985/23; D. Świecki, Zasada bezpośredniości w postępowaniu
odwoławczym [w:] Istota i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora
Andrzeja Murzynowskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, Warszawa 2019;
J. Tylman, Zasada bezpośredniości na tle zmian w polskim prawie karnym procesowym [w:] Rzetelny
proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; A. Walkosz,
Ujęcie dyrektywalne zasady bezpośredniości w procesie karnym, PiP 1987/5; P. Wiliński, Zasada bez-
pośredniości a dowód z zeznań świadka incognito w polskim procesie karnym [w:] Współczesny polski
proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. S. Stachowiak, Poznań 2002.
3.2.3. Zasada koncentracji materiału dowodowego
Zasada koncentracji materiału dowodowego stanowi dyrektywę, w myśl której proces

powinien stanowić zwarty ciąg czynności i zdarzeń realizowanych bez zbędnej
zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu.
Zasada ta stanowi konsekwencję zasady bezpośredniości. Wyraża ona dyrektywę zmie-

rzającą do przyspieszenia postępowania i orzekania na podstawie całego materiału
dowodowego ogarniętego świadomością sędziego. Zasada koncentracji materiału do-
wodowego sprzyja oszczędności czasu organu procesowego i uczestników procesu,
zobowiązując do sprawnego dokonywania ustaleń i wydania końcowego rozstrzygnięcia.
Koncentracja materiału dowodowego może być osiągnięta za pomocą koncepcji preklu-

zji w przytaczaniu faktów i dowodów albo koncepcji dyskrecjonalnej władzy sędziego.
Pierwszy z tych systemów nakłada na strony obowiązek przedstawiania od razu wszyst-

kich znanych faktów i dowodów pod rygorem straty uprawnienia w późniejszym okre-
sie. Wyrazem tego systemu były terminy dowodowe znane Kodeksowi postępowania
karnego z 19.03.1928 r. (Dz.U. z 1950 r. Nr 40, poz. 364 ze zm., nie obowiązuje). Drugi
system pozwala na uwzględnienie przez sąd faktów i dowodów, których strony mimo
możliwości nie przytoczyły od razu. Ten drugi system był odpowiedniejszy dla realiza-
cji postulatu prawdy i dlatego był przyjmowany w polskim procesie karnym. Niestety,
przyjęte przez Sejm 19.07.2019 r. zmiany wprowadzają do polskiego procesu karnego
instytucję prekluzji dowodowej. Zgodnie bowiem z art. 170 § 1 pkt 6 k.p.k. wniosek
dowodowy może zostać oddalony, jeżeli został złożony po zakreślonym przez organ
procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona. Takie
unormowanie w oczywisty sposób narusza uprawnienia procesowe stron procesowych
w kształtowaniu podstawy dowodowej rozstrzygnięcia, które dysponując materiałem
dowodowym w sprawie mogą samodzielnie decydować, czy i kiedy zgłosić wniosek
dowodowy. Instytucja prekluzji dowodowej narusza przede wszystkim prawo do obrony
oskarżonego, który ma prawo zgłosić wniosek dowodowy w swobodnie określonym,
przez siebie wybranym momencie procesu karnego. Co prawda dodany do art. 170 k.p.k.
§ 1a stanowi, że nie można oddalić wniosku dowodowego na podstawie art. 170 § 1
pkt 6 k.p.k., jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla
ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie,
czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub
65 k.k., lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym
na podstawie art. 93g k.k., jednak nie zmienia to w żaden sposób negatywnej oceny
wprowadzonych zmian i tezy, iż ograniczenia te znacznie zawężają zakres realizowanego
przez strony procesowe (w tym zwłaszcza oskarżonego i jego obrońcy) prawa do obrony
i kształtowania podstawy dowodowej rozstrzygnięcia.
Zasada koncentracji materiału dowodowego nie należy do zasad skodyfikowanych.

Jej przejaw znajdujemy już w postępowaniu przygotowawczym, którego zadaniem jest
zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu (art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k.).
Mechanizmem sprzyjającym koncentracji materiału dowodowego w tym stadium są
terminy śledztwa i terminy dochodzenia.
W postępowaniu sądowym prezes sądu, dostarczając oskarżonemu odpis aktu oskarże-

nia, wzywa go do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni (art. 338 § 1 k.p.k.).
Nie wyklucza to jednak zgłoszenia przez oskarżonego wniosków w późniejszym ter-
minie, wskazany bowiem w przywołanym przepisie termin ma charakter instrukcyjny.
Ponadto przewodniczący składu orzekającego po rozważeniu wniosków stron lub sąd
z urzędu dopuszcza dowody, a rzewodniczący zarządza ich sprowadzenie na rozprawę
(art. 352 k.p.k.). W toku rozprawy przewodniczący powinien baczyć, aby wyjaśniono
wszystkie istotne okoliczności sprawy (art. 366 § 1 k.p.k.). Powinien on dążyć do tego,
aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej (art. 366 § 2 k.p.k.).
W odniesieniu do rozprawy obowiązuje dyrektywa w postaci zasady ciągłości rozprawy.

Obowiązuje ona od chwili rozpoczęcia rozprawy. Podstawowym wymogiem ciągłości
rozprawy jest niezmienność składu sądzącego, orzekać w sprawie może bowiem
tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie (argumentum ex art. 439 § 1
pkt 2 k.p.k.). Jeśli więc rozprawa przypuszczalnie będzie trwała przez dłuższy czas, prezes
sądu może wyznaczyć dodatkowego sędziego lub asesora sądowego, a w razie potrzeby
może wyznaczyć dwóch sędziów lub asesorów, wskazując kolejność, w której będą oni
wstępować do udziału w naradzie i głosowaniu (art. 47 § 1 p.u.s.p.). Dodatkowy sędzia
lub asesor sądowy bierze udział w naradzie i głosowaniu, jeżeli jeden z sędziów lub
asesorów sądowych nie może uczestniczyć w składzie (art. 47 § 2 p.u.s.p.).
Obowiązujące od 1.09.2017 r. reguły wyznaczania i zmiany składu sądu istotnie mody-

fikują regułę niezmienności składu sądu. Szczegółowo kwestie te uregulowane zostały
art. 47b p.u.s.p. Artykuł 47b § 1 p.u.s.p. przewiduje, że zmiana składu nastąpić może
tylko w przypadku niemożności rozpoznania sprawy w dotychczasowym składzie albo
długotrwałej przeszkody w rozpoznaniu sprawy w dotychczasowym składzie. Paragraf
2 stanowi z kolei, iż określona czynność nie może zostać podjęta przez skład sądu,
któremu została przydzielona sprawa, czynność ta jest podejmowana przez skład sądu
wyznaczony zgodnie z planem zastępstw, a gdy to niemożliwe, w określonych sytua-
cjach przez skład wyznaczony w trybie określonym w art. 47a p.u.s.p. Decyzje w tej
kwestii podejmuje prezes sądu lub wyznaczony przez niego sędzia (art. 47b § 3 p.u.s.p.).
Zmiana miejsca służbowego sędziego lub delegowanie do innego sądu oraz zakończenie
delegowania nie stanowi przeszkody w podejmowaniu czynności w sprawach przydzie-
lonych w dotychczasowym miejscu służbowym albo miejscu pełnienia służby aż do ich
zakończenia (art. 47b § 4 p.u.s.p.). Wskazane tu zasady ocenić należy negatywnie, mogą
bowiem prowadzić wobec ich znacznej nieokreśloności do naruszenia fundamentalnej
zasady niezmienności składu sądu, a tym samym także zasady niezawisłości sędziow-
skiej i bezstronności.
Literatura
G. Artymiak, Zasada szybkości postępowania karnego. Uwag kilka na tle ustawy o skardze za narusze-
nie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, WPP
2005/1; E. Bieńkowska, Szybkość postępowania karnego i ochrona interesów pokrzywdzonego: zasady
do pogodzenia czy nie? Refleksje na tle nowej kodyfikacji karnej [w:] Nowe prawo karne procesowe.
Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. K. Nowak, Poznań 1999;
M. Fingas, Prekluzja dowodowa w postępowaniu odwoławczym na tle zmian modelu postępowania
jurysdykcyjnego wprowadzonych przez ustawę nowelizującą z dnia 11 marca 2016 r. [w:] Proces karny
w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, Gdańsk 2018; Z. Gostyński,
Zasada szybkości w nowym Kodeksie postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postę-
powania karnego. Zagadnienia węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa–Kraków 1997; T. Grzegorczyk,
Przerwa i odroczenie rozprawy w nowym kodeksie postępowania karnego, PS 1998/5; Z. Jankowski,
Koncentracja procesu karnego w aspekcie prakseologicznym, ZNIBPS 1979/12; M. Jeż-Ludwichowska,
Krytycznie o koncepcji prekluzji dowodowej [w:] Iudicium et scientia. Księga jubileuszowa Profesora
Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011; A. Kaftal, Zasada
bezpośredniości i ciągłości w nowym k.p.k., Pal. 1970/6; A. Kania, Postulat szybkości postępowania kar-
nego a ograniczenie jego formalizmu, Prok. i Pr. 2017, Nr 6; A. Kordik, Przerwa i odroczenie rozprawy
głównej w procesie karnym, AUW 1995/5; M. Ludzia-Kowalczyk, K. Słowińska-Pruszkiewicz, Obstrukcja
procesowa w świetle standardów rzetelnego procesu karnego [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawied-
liwości w latach 2013–2018 w świetle standardów rzetelnego procesu, red. C. Kulesza i A. Sakowicz,
Białystok 2019; B. Nita, A.R. Światłowski, Kontradyktoryjny proces karny (między prawdą materialną
a szybkością postępowania), PiP 2012/1; M. Olejnik, J. Pilc, Znowelizowany art. 427 § 3 k.p.k. w świetle
zasady prawdy materialnej i prawa do obrony a tzw. prekluzja dowodowa, Pal. 2016/1–2; K. Sitkowska,
T. Stępień, Znaczenie zasady szybkości w postępowaniu przygotowawczym, „Prokurator” 2012/1–4;
J. Tylman, Koncentracja i szybkość postępowania sprawdzającego w procesie karnym, NP 1982/11–12.
3.2.4. Zasada swobodnej oceny dowodów
Swobodna ocena dowodów jest powszechnie zaliczana do zasad procesowych, choć

w literaturze dotyczącej procesu cywilnego pojawiły się głosy traktujące tę zasadę jako
jedną z gwarancji ustalenia prawdy w procesie i pomijające ją w systemie zasad tego
procesu. Zagadnienie oceny dowodów jest jednak tak doniosłe w procesie karnym, że
dyrektywę regulującą sposób dokonywania tej oceny należy uznać za zasadę procesową.
W zakresie oceny dowodów możemy odróżnić dwa podstawowe jej typy: koncepcję
ustawowej (prawnej) oceny dowodów i koncepcję swobodnej oceny dowodów.
W ramach ustawowej oceny dowodów organ procesowy jest skrępowany określonymi

regułami przewidzianymi prawem w zakresie oceny dowodów. Wyprowadzone z niej
wnioski wynikają z narzuconych przez prawo wartości dowodów. Reguły te – jak wska-
zuje historia procesu karnego – utrudniały, a niekiedy wręcz uniemożliwiały dojście do
prawdy w zakresie ustaleń faktycznych.
W obrębie ustawowej oceny dowodów wyróżnia się tzw. pozytywną ustawową teorię
dowodową oraz negatywną ustawową teorię dowodową. Pierwsza z nich polegała na
tym, że w razie istnienia dowodów wskazanych w ustawie sąd musiał dany fakt uznać
za udowodniony (np. jeżeli został stwierdzony przez dwóch świadków mających usta-
wowe kwalifikacje). W tym systemie przyznanie się do winy oskarżonego uznano za
najlepszy dowód (confessio est regina probationum). Tak zwana negatywna ustawowa
teoria dowodowa także krępowała sędziego regułami, tyle że idącymi w odwrotnym
kierunku. Ustawa nie pozwalała uznać pewnych faktów za udowodnione, jeżeli brak
było dowodów oznaczonych przez ustawę, np. dwóch naocznych świadków. Ustawa
ustalała więc pewne minima dowodowe potrzebne do stwierdzenia określonych faktów,
na których mógł być oparty np. wyrok skazujący. Obie koncepcje mają już dziś jedynie
znaczenie historyczne.
Swobodna ocena dowodów oznacza, że organ procesowy, a zwłaszcza sąd, ocenia

dowody i wyciąga z nich wnioski według swego przekonania, nie będąc skrępowany
w tym przedmiocie regułami dowodowymi, jednak z uwzględnieniem zasad prawid-
łowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.
W ramach tej koncepcji można także wyróżnić dwie odmiany, a mianowicie zasadę
swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów oraz zasadę swobodnej kontrolowanej
oceny dowodów.
Koncepcja swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów zakłada, że ocena dowodów

jest kwestią wewnętrzną sądu, niewymagającą przytaczania argumentacji na temat
dokonanej oceny dowodów. W ramach tej odmiany sąd wydaje orzeczenie (np. uznaje
oskarżonego winnym lub go uniewinnia), nie mając obowiązku uzasadnienia swego

stanowiska. W efekcie dokonana przez organ pierwszej instancji ocena nie może być
poddana kontroli instancyjnej. Ta odmiana swobodnej oceny dowodów występuje
współcześnie w systemach, w których funkcjonują sądy przysięgłych, zwłaszcza w syste-
mie anglosaskim. Sędziowie przysięgli stwierdzają winę lub brak winy i nie uzasadniają
swego rozstrzygnięcia.
Drugą odmianę swobodnej oceny dowodów można określać jako swobodną kontro-
lowaną ocenę dowodów. Polega ona na tym, że wprawdzie sąd nie jest skrępowany
żadnymi regułami dowodowymi, jednak jest zobowiązany uzewnętrznić swoją ocenę
dowodów. Ta ocena musi być przekonywająca, gdyż podlega kontroli instancyjnej
(art. 438 k.p.k.).
Swobodna ocena dowodów może być aprioryczna lub aposterioryczna. Pierwsza

z nich stanowi wstępną ocenę dowodu, której dokonuje organ kierujący procesem,
dopuszczając dowód wnioskowany przez stronę. W takim wypadku organ procesowy
ocenia a priori przydatność dowodu, a więc zanim został on w toku procesu przeprowa-
dzony. Aprioryczna ocena dowodu pozwala na oddalenie wniosku dowodowego, jednak
wyłącznie z przyczyn taksatywnie wymienionych w art. 170 § 1 k.p.k. Aposterioryczna
swobodna ocena dowodów ma zastosowanie do dowodów już przeprowadzonych. Ona
też odgrywa zasadniczą rolę w procesie karnym.
W polskim procesie karnym przyjęto swobodną kontrolowaną ocenę dowodów; za-

sada ta jest zasadą skodyfikowaną. W myśl art. 7 k.p.k. organy postępowania kształtują
swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych
swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy
i doświadczenia życiowego. Dyrektywa ta jest adresowana do każdego organu kierują-
cego postępowaniem, a więc nie tylko do sądu.
Dokonywana ocena jest wyrażeniem sądu o wartości, w którym ujawnia się określony
rodzaj przeżyć psychicznych w postaci aprobaty lub dezaprobaty. Z normatywnego
punktu widzenia przedmiotem oceny muszą być wszystkie przeprowadzone dowody.
Z treści art. 7 k.p.k. wynika, że na gruncie zasady swobodnej kontrolowanej oceny dowo-
dów organ procesowy jest związany trzema czynnikami, a mianowicie przeprowadzo-
nymi dowodami, które są oceniane swobodnie (dowód, który nie został przeprowadzony
i ujawniony na rozprawie, nie może stanowić podstawy ustaleń faktycznych, a zatem
nie może podlegać ocenie), ponadto wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego
i wreszcie zasadami prawidłowego rozumowania.
Ocena organu jest swobodna, tzn. nieskrępowana, ale nie oznacza to, że jest dowolna.
Jest ona oparta na wewnętrznym przekonaniu, które kształtuje się w toku postępowa-
nia dowodowego. Dokonana przez organ ocena dowodów podlega „uzewnętrznie-

niu” w uzasadnieniu orzeczenia, a szczególnie w uzasadnieniu wyroku (art. 424 § 1
pkt 1 k.p.k.). Wątpliwość pojawia się na tle wskazania w przywołanym przepisie wymogu,
by uzasadnienie to było zwięzłe, co zbliża przeprowadzoną przez organ procesowy ocenę
dowodów do oceny swobodnej, lecz niekontrolowanej. Konieczność sporządzenia
zwięzłego uzasadnienia nie jest jedyną zmianą wprowadzoną do przepisów regulują-
cych formę tego niezwykle ważnego aktu procesowego. Oto bowiem nowela do Kodeksu
postępowania karnego z 19.07.2019 r. (Dz.U. poz. 1694) wprowadziła dodatkową zmianę
polegającą na konieczności sporządzenia uzasadnienia wyroku sądu I instancji, w tym
wyroku nakazowego i łącznego oraz wyroku sądu odwoławczego i wyroku wydanego
w postępowaniu o wznowienie postępowania na formularzu według ustalonego wzorca.
To formularzowe i zwięzłe uzasadnienie traci zupełnie przymiot dokumentu proceso-
wego, w którym sąd miał wyjaśnić powody wydania określonego wyroku, co jeszcze
bardziej zbliża ocenę dowodów do swobodnej niekontrolowanej oceny. Wprowadzone
do Kodeksu postępowania karnego w tym zakresie zmiany zbliżają polski proces karny
do procesu inkwizycyjnego, co należy ocenić negatywnie. Należy oczekiwać, że w prak-
tyce organy procesowe, uzasadniając podjęte rozstrzygnięcie, uwzględnią uprawnienie
stron procesowych do zainicjowania postępowania badającego zasadność wydanego
orzeczenia, a tym samym nie będą nadużywały możliwości ograniczenia zakresu uza-
sadnienia, kierując się pozaprocesowymi przesłankami.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego słusznie

podkreśla się, że prawo do swobodnej oceny dowodów stanowi jedną z najistotniej-
szych prerogatyw sądu. Sąd kierujący się tym uprawnieniem może jednym dowodom
dać wiarę, a innym tej wiary odmówić. Sąd ma jednak obowiązek należycie, logicznie
i przekonywająco ocenę swą uzasadnić, choć niestety powinien to uczynić zwięźle,
wykorzystując do tego celu formularz. Wprowadzone nowelą z 19.07.2019 r. zmiany spo-
wodują nawrót do koncepcji legalnej teorii dowodowej i zautomatyzują procesu oceny
dowodów. W ten sposób, istotnie ograniczona zostanie, a być może nawet wyłączona
zasada prawa do obrony oskarżonego oraz uprawnienie stron do pozyskania wiedzy
o sposobie oceny dowodów dokonanej przez organ procesowy, pozwalającej stronom
podjąć próbę polemiki z wydanym w stosunku do niej wyrokiem.
Umieszczenie uzasadnienia orzeczenia w formularzu ma umożliwić należyte (sic!)

sporządzenie przez uprawnionego środka odwoławczego, a także właściwe dokonanie
kontroli odwoławczej, co może być uznane za próbę zakamuflowanej ingerencji organów
nadrzędnych w niezawisłe i bezstronne sądownictwo. W ten sposób także do lamusa
złożona zostanie kolejna już ważna cecha wydawanych w procesie karnym orzeczeń,
a mianowicie ich wychowawczy charakter.
Kontrolą odwoławczą można objąć tylko te składniki oceny, które do takiej oceny
się nadają, a więc to, czy nie wykazuje ona błędów natury faktycznej (niezgodności
z treścią dowodu) lub logicznej (błędności rozumowania i wnioskowania) albo czy nie
jest sprzeczna z doświadczeniem życiowym lub wskazaniami wiedzy. Nie może ona
dotyczyć bezpośrednich wrażeń, jakie organ uzyskuje w czasie przeprowadzania dowodu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreślono, że sąd odwoławczy, przekazując

sprawę do ponownego rozpoznania, nie jest uprawniony do sugerowania sądowi roz-
poznającemu ponownie sprawę oceny dowodów. Jest to kwestia bardziej łącząca się
z samodzielnością jurysdykcyjną sądu.
W postępowaniu tym sąd nie jest związany ustaleniami nawet prawomocnego wyroku
sądu karnego w innej sprawie. Sąd jest natomiast związany (art. 8 § 2 k.p.k.) np. wyro-
kiem rozwiązującym małżeństwo.
Literatura
M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, t. 1, Warszawa 1955; T. Gardocka, Preju-

dycjalność w polskim procesie karnym, Warszawa 1987; P. Hofmański, Granice niezależności sądu
w kształtowaniu prawnej podstawy rozstrzygnięcia w procesie karnym, PPK 1991/17; M. Lipczyńska,
Zasada swobodnej oceny dowodów a wskazania Sądu Najwyższego w zakresie oceny dowodów [w:] Za-
gadnienia dowodu z ekspertyzy pisma ręcznego, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego”, Katowice
1976; Z. Świda-Łagiewska, Zasada swobodnej oceny dowodów w polskim procesie karnym, Wrocław
1983; T. Widła, Ocena dowodu w opinii biegłego, Katowice 1992; R. Zyzik, Wokół intuicyjnych decyzji
sędziego, „Zeszyty Prawnicze” 2014/2.
3.3. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu
Do tej grupy należy zaliczyć zasadę rzetelnego procesu, zasadę kontradyktoryjności,

zasadę jawności, zasadę ustności i zasadę szybkości postępowania.
3.3.1. Zasada rzetelnego procesu
Zaliczenie zasady rzetelnego procesu do zasad ściśle procesowych, a konkretnie do

zasad dotyczących formy i sposobu prowadzenia procesu, może budzić kontrowersje,
ale także traktowanie jej jako naczelnej zasady procesu karnego trudno jednoznacznie
zaaprobować. Część doktryny całkowicie pomija ją wśród zasad procesowych, według
innych należałoby ją zaliczyć do grupy zasad naczelnych, dodając niekiedy, że stanowi
ona uzupełnienie zakresu zasad procesowych przez odwołanie się w poważnym stopniu
do norm moralnych. To zaś niewątpliwie pozwala na określenie jej jako metazasady,
co mogłoby wywoływać potrzebę ulokowania jej w grupie zasad ustrojowo-organiza-
cyjnych. Jednak zaliczenie jej do tych ostatnich istotnie modyfikowałoby jej charakter,
powinna ona bowiem stanowić o jakości procesu karnego i nie być sprowadzana do
zagadnień wytyczanych przez zbiór zasad ustrojowo-organizacyjnych. Traktowanie jej
jako metazasadę potwierdzałoby tezę, że suma poszczególnych składników przekształca
je w nową jakość. Teoretycznie bowiem jest możliwa sytuacja, w której mimo realizo-
wania w procesie karnym wymogów wynikających z wszystkich dyrektyw proces ten
będzie procesem nierzetelnym, a przecież by stał się procesem rzetelnym, muszą one
być realizowane w sposób należyty. Wymaganie rzetelnego procesu, tj. prowadzenia go
w sposób rzetelny, będzie miało sens nawet wtedy, gdy model postępowania jest, zgodnie
z powszechnie wyrażanymi ocenami, modelem satysfakcjonującym i akceptowanym.
Biorąc to pod uwagę, trzeba stwierdzić, że zasada rzetelnego procesu stanowi dyrek-
tywę zalecającą, by uczestnicy postępowania istniejące reguły (zasady i wymogi z nich
wynikające) realizowali rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu
i w rozsądnym terminie. Tu wystarczy jako przykład przywołać obowiązek pouczenia
strony procesowej o jej uprawnieniach i obowiązkach – można to zrobić w taki sposób,
że strona pomimo pouczenia nie będzie orientowała się w tym, co zostało jej przekazane,
ale można to także uczynić tak, by pouczenie to zrozumiała, a więc językiem przystęp-
nym i w formie pozwalającej na pełną orientację.
W tym miejscu zasada rzetelnego procesu została zaliczona do zasad dotyczących formy
i sposobu prowadzenia procesu, najbliżej jej bowiem chyba do tych dyrektyw, które
stanowią istotę zasad określających formę i sposób prowadzenia procesu.
Zasada rzetelnego procesu jest w literaturze różnie określana. Najczęściej nazywa się
ją prawem do sprawiedliwego procesu sądowego, uczciwego procesu, prowadzenia
fair procesu lub procesu rzetelnego. To ostatnie określenie wydaje się najwłaściwsze
i współcześnie w literaturze zdecydowanie przeważa.
Zasada rzetelnego procesu jest przewidziana w art. 14 MPPOiP oraz w art. 6 ust. 1
EKPC. Z tego ostatniego przepisu wynika wyraźnie, że zasada ta jest zbiorem ważnych
dyrektyw adresowanych do organów procesowych, jak również do organów państwa
tworzących normy warunkujące realizację elementów tego zbioru.
Zakres art. 6 ust. 1 EKPC odnosi się wyraźnie do rozstrzygania o prawach i obowiąz-
kach o charakterze cywilnym oraz o zasadności wniesionego oskarżenia. Podobny
przepis zawiera art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. Wynika z niego, że badanie zasadności
oskarżenia odbywa się na drodze sądowej. To uregulowanie jest zgodne z art. 175 ust. 1
Konstytucji RP, przewidującym, że wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują sądy.
Z obu przepisów (art. 6 ust. 1 EKPC i art. 175 ust. 1 Konstytucji RP) wynika, że punkt
ciężkości spoczywa na podmiocie uprawnionym do rozstrzygania o zasadności
każdego oskarżenia wysuniętego przeciwko określonej osobie, tj. na sądzie. Organ
ten powinien być niezawisły i bezstronny. Skoro zasada rzetelnego procesu dotyczy
orzekania o zasadności wniesionego oskarżenia przeciwko określonej osobie, trzeba
przyjąć, że reguły z niej wynikające nie mają bezpośredniego zastosowania w postę-
powaniu przygotowawczym.
Artykuł 6 ust. 1 EKPC zakłada równość wszystkich obywateli przed sądem. Zasada
rzetelnego procesu w przebiegu procesu karnego oznacza konieczność zachowania
równości broni, zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza,
jeśli oskarżony nie włada językiem, w którym prowadzona jest rozprawa, zachowania
lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego, w tym
także wobec oskarżonego, prowadzenia postępowania przez sąd właściwy, prowadze-
nia postępowania przez sąd ustanowiony ustawą i – wreszcie – rozstrzygnięcia sprawy
w rozsądnym terminie.
Wymienione dyrektywy w znacznej mierze pokrywają się z omawianymi już tutaj

zasadami procesu karnego. W tym miejscu zatem ograniczymy się do omówienia tych
dyrektyw, które wnoszą nowe wartości do procesu karnego w związku z zasadą rzetel-
nego procesu (to kolejny dowód na to, że zasada rzetelnego procesu przybiera postać
metazasady).
Będąca elementem zasady rzetelnego procesu dyrektywa lojalności z jednej strony

mieści w sobie zakaz wprowadzania w jakikolwiek sposób w błąd uczestnika procesu,
a z drugiej – nakaz udzielania informacji nie tylko w sytuacjach wyraźnie w ustawie
przewidzianych, lecz także w każdym przypadku, gdy to może mieć dla tego uczestnika
znaczenie procesowe, z którego może on nie zdawać sobie sprawy, zwłaszcza gdy dzia-
ła bez fachowego pomocnika. Udzielenie informacji jest wyrazem dbałości o to, aby
uczestnicy nie byli pozbawieni możliwości korzystania z przyznanych im uprawnień
z powodu nieznajomości prawa. Udzielanie informacji, o jakim tu mowa, stanowi
wyłom od reguły ignorantia iuris nocet, zgodnie z którą nikt nie może zasłaniać się
nieznajomością przepisów prawnych.
Dyrektywa ta jest urzeczywistniona w art. 300 k.p.k., według którego przed pierwszym
przesłuchaniem podejrzany powinien być pouczony o przysługujących mu upraw-
nieniach oraz o obowiązkach i konsekwencjach określonych wymienionymi szeroko
w art. 300 § 1 k.p.k. przepisami. Trafnie przyjęto, iż zgodnie z art. 300 § 2 k.p.k. poucze-
nie dotyczy także pokrzywdzonego; dowodzi to równości uczestników postępowania.
Pouczenie, o którym mowa następuje na piśmie; wręcza się je podejrzanemu i pokrzyw-
dzonemu przed pierwszym przesłuchaniem, co wymienione podmioty potwierdzają
własnoręcznym podpisem. Także inne przepisy przewidują informowanie stron pro-
cesowych w toku postępowania sądowego (zob. np. w art. 334 § 3, art. 100 § 8 k.p.k.).
Reguła udzielania informacji obejmuje nie tylko obowiązek udzielania uczestnikom

informacji prawnej, lecz również określa skutki niewypełnienia tego obowiązku lub
mylnego poinformowania o ich uprawnieniach i obowiązkach. Artykuł 16 § 1 k.p.k.
przewiduje że brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujem-
nych skutków procesowych dla osoby, której to dotyczy. Przepis ten wymaga należytego
(wystarczającego i zrozumiałego) poinformowania. Wyrażony w Kodeksie postępowania
karnego obowiązek poinformowania dotyczy wypadków, w których został on wyraźnie
ustanowiony. Posiadanie przez oskarżonego lub pokrzywdzonego fachowego pomoc-
nika w osobie adwokata lub radcy prawnego nie zwalnia jednak organu procesowego
z obowiązku pouczenia strony o przysługujących jej prawach oraz obciążających ją
obowiązkach.
Nieudzielenie lub mylne udzielenie informacji przez organ kierujący postępowaniem

nie wywołuje ujemnych następstw w stosunku do osoby, której dotyczy, co oznacza,
że zaniedbanie takie może stanowić podstawę do przywrócenia terminu na podstawie
art. 126 k.p.k.
Według art. 16 § 2 k.p.k. organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę

potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach
i przysługujących im uprawnieniach także w przypadku, gdy ustawa wyraźnie takiego
obowiązku nie ustanawia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że skoro
w myśl art. 16 § 2 k.p.k. organ informuje „w miarę potrzeby”, to nie może takiej potrzeby
ustalać w sposób dowolny, ale w tym względzie musi opierać się na kryteriach obiek-
tywnych. W razie braku takiego pouczenia, gdy w świetle okoliczności sprawy było ono
nieodzowne albo mylące, stosuje się skutki określone w art. 16 § 1 k.p.k.
Zasada rzetelnego procesu wymaga też, aby proces był przeprowadzony w rozsądnym
terminie, tzn. aby nie był przewlekany, i stwarzał dla oskarżonego niewinnego moż-
liwość zrehabilitowania się. Wymaga podkreślenia, że powszechnie przyjmuje się, iż
pojęcie rozsądnego terminu powinno być interpretowane in concreto, a postępowanie
prowadzone w rozsądnym terminie to postępowanie, w którym organy procesowe
nie dopuściły się zwłoki.
Zarzut naruszenia tej reguły jest często przyczyną skarg do Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka w Strasburgu na państwa, które ratyfikowały Konwencję o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności. W celu przyspieszenia postępowania są-
dowego ustawą z 17.06.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania
sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez
prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. z 2018 r.
poz. 75 ze zm.) do polskiego systemu prawnego została wprowadzona instytucja skargi
na przewlekłość postępowania.
Literatura
A. Błachnio-Parzych, J. Kosonoga, Standard rzetelnego procesu karnego w orzecznictwie Sądu Najwyż-

szego i sądów apelacyjnych [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010;
Z. Gostyński, Obowiązek informowania uczestników postępowania o ich obowiązkach i uprawnieniach
jako przejaw zasady uczciwego (rzetelnego) procesu [w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współ-
czesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski,
A. Zoll, Warszawa 2000; P. Kardas, Garść refleksji o standardzie rzetelnego procesu w kontekście zasady
prawdy materialnej oraz konstrukcji czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym [w:] Rzetelny
proces karny. Materiały konferencji naukowej, Trzebieszowice 17–19 września 2009 r., red. J. Skorupka,
W. Jasiński, Warszawa 2010; M. Klubińska, Nowe uregulowania dotyczące jawności zewnętrznej roz-
prawy głównej w świetle standardu rzetelnego procesu [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości
w latach 2103–2018 w świetle standardów rzetelnego procesu, red. C. Kulesza i A. Sakowicz, Białystok
2019; M. Kościelniak-Marszał, Prekluzja dowodowa a zasada prawdy w polskim procesie karnym
[w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2013–2018 w świetle standardów rzetelnego
procesu, red. C. Kulesza i A. Sakowicz, Białystok 2019; A. Lach, Rzetelne postępowanie dowodowe
w sprawach karnych w świetle orzecznictwa strasburskiego, Warszawa 2018; M. Mrowicki, Skuteczne,
sprawne i rzetelne postępowanie karne – polskie problemy z art. 2 i 3 konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności, PS 2016/11–12; M. Rogalski, Wykorzystanie dowodu uzyskanego w wyniku
kontroli operacyjnej a standardy rzetelnego procesu [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości
w latach 2013–2018 w świetle standardów rzetelnego procesu, red. C. Kulesza, A. Sakowicz, Białystok
2019; Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa
2009; Rzetelny proces karny. Materiały konferencji naukowej, Trzebieszowice 17–19 września 2009 r.,
red. J. Skorupka, W. Jasiński, Warszawa 2010; Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich
i międzynarodowych, red. P. Wiliński, Warszawa 2009; A. Skowron, Rzetelny proces karny w ujęciu
Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności, Prok. i Pr. 2017/11.
3.3.2. Zasada kontradyktoryjności
Zasada kontradyktoryjności to dyrektywa prowadzenia procesu w formie sporu rów-

nouprawnionych stron przed bezstronnym sądem.
Jej przeciwieństwem jest zasada śledcza, występująca w procesie inkwizycyjnym, która

zakładała skupienie w ręku sądu wszystkich funkcji procesowych, wykluczając tym
samym potrzebę istnienia stron procesowych.
Zasada kontradyktoryjności, nazywana niekiedy zasadą sporności, stanowi obok zasady

skargowości najważniejszy czynnik decydujący o ukształtowaniu modelu procesu.
Zasada kontradyktoryjności występuje przede wszystkim w postępowaniu sądowym.

Model skargowo-kontradyktoryjny procesu stwarza optymalne warunki do osiąg-
nięcia dyrektywy wyrażonej przez zasadę prawdy. W modelu tym istnieją warunki
naświetlania każdego faktu z punktu widzenia interesów obu stron, co pozwala na
wszechstronne wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy i wydanie orzeczenia od-
powiadającego prawdzie.
Prowadzenie postępowania w postaci sporu jest możliwe tylko pod warunkiem, że

strony są równouprawnione, dlatego nie ma istotnych powodów do wydzielenia za-
sady równouprawnienia stron jako odrębnej zasady. Równouprawnienie stron jest
składnikiem kontradyktoryjności, a więc rzeczywistego sporu. W przeciwnym razie
nie można by było mówić o kontradyktoryjności. Równość stron oznacza wyposażenie
stron w te same (identyczne) środki prawne. Strony powinny korzystać z tych samych
uprawnień procesowych, tzn. powinny mieć te same prawa, i ciążyć powinny na nich
te same obowiązki (równość broni w walce o najkorzystniejsze rozstrzygnięcie).
W procesie karnym typu europejskiego, kontynentalnego, dyrektywa wynikająca z za-

sady kontradyktoryjności, a w szczególności założenie, że proces karny jest konstrukcją
sporu pomiędzy równouprawnionymi podmiotami, nie może się w pełni urzeczywistnić
w całym jego przebiegu. W procesie tego typu oskarżycielem publicznym jest proku-
rator będący urzędnikiem państwowym, mającym do dyspozycji aparat urzędniczy
własnego urzędu, jak również Policję z całym jej technicznym wyposażeniem. Jest więc
w procesie w sytuacji faktycznej korzystniejszej w porównaniu z oskarżonym, nawet gdy
ten ostatni korzysta z pomocy obrońcy. W tej sytuacji można mówić o obowiązywaniu
tej zasady w niepełnym zakresie w polskim procesie karnym. Już tu należy zauważyć,
że w obowiązującym od 1.07.2015 r. do 15.04.2016 r. stanie prawnym funkcjonowały
przepisy, które miały tę nierówność procesową choć w części zniwelować i równocześ-
nie wzmocnić bezstronną rolę sądu w prowadzonym przez strony sporze. Niestety po
15.04.2016 r., w wyniku rekodyfikacji przyjętej ustawą z 11.03.2016 r., nastąpił powrót
do reguł obowiązujących przed 1.07.2015 r.
Jest oczywiste, że sporność nie może oznaczać fikcji, lecz powinna być cechą rzeczy-
wistego konfliktu polegającego na sprzeczności interesów. Strona uwikłana w tym
konflikcie powinna być bezpośrednio zainteresowana treścią rozstrzygnięcia i ma prawo
walczyć z przeciwnikiem o to, aby było ono dla niej najkorzystniejsze. Odnosi się to
zarówno do oskarżyciela (strony czynnej), jak i oskarżonego (strony biernej) w procesie
karnym.
Kontradyktoryjność zasadza się na istnieniu trójpodmiotowego procesu, a mianowicie

strony czynnej (oskarżyciel), strony biernej (oskarżony) oraz sądu wyposażonego
w pozycję bezstronności, który istniejący spór rozstrzyga. Każdy z tych podmiotów
spełnia inną funkcję w postępowaniu (oskarża, broni, orzeka), co pozwala przyjąć, że
zasada kontradyktoryjności przesądza o rozdzieleniu funkcji procesowych i sprzyja jas-

nemu określeniu ról procesowych. Zachwianie w ramach jednej z tych ról procesowych
powoduje, że proces karny przestaje być kontradyktoryjny.
Wśród uprawnień stron w postępowaniu można wymienić następujące:

1) prawo udziału w czynnościach postępowania. Uprawnienie to jest ściśle związa-
ne z zasadą jawności, a szczególnie tej jej strony, którą określa się nazwą „jawność
wewnętrzna”;
2) uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń, zwłaszcza oświad-
czeń wiedzy. Strony, uczestnicząc w czynnościach dowodowych, mogą się za-
chowywać czynnie, są uprawnione do zadawania pytań osobowym źródłom do-
wodowym, mogą także składać odpowiednie oświadczenia po przeprowadzeniu
każdego kolejnego dowodu;
3) uprawnienie do składania wniosków (np. o wyłączenie organu procesowego).
Centralne miejsce w tej grupie zajmują wnioski dowodowe, tzn. żądania kiero-
wane do organu prowadzącego proces o przeprowadzenie dowodu z oznaczonego
źródła dowodowego na wskazaną tezę dowodową;
4) prawo stron do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie przygotowa-
nie zawodowe do występowania przed sądem. Oskarżony może mieć do pomo-
cy obrońcę (art. 6 k.p.k.), przy czym posiadanie obrońcy może być fakultatywne
(art. 83 k.p.k.) lub obowiązkowe (art. 79 i 80 k.p.k.), a pokrzywdzony, oskarżyciel
posiłkowy, oskarżyciel prywatny, a nawet osoba niebędąca stroną mogą korzystać
z pomocy pełnomocnika (art. 87 i n. k.p.k.);
5) uprawnienie stron do zaskarżenia zapadłych decyzji procesowych; zaskarżeniu
podlegają przede wszystkim decyzje kończące proces.
Zasada kontradyktoryjności znajduje zdecydowanie większe zastosowanie w fazie

rozprawy głównej. To na rozprawie głównej jest miejsce na spór toczony przez strony
przed bezstronnym sądem. W postępowaniu przygotowawczym co do zasady nie ma
czasu na spór, ponieważ na kontradyktoryjność, jak trafnie zauważa się w doktrynie,
przyjdzie czas dopiero wówczas, gdy zebrany i zabezpieczony zostanie w zasadzie pełny
materiał dowodowy. Strony, prowadząc spór, mogą w pełni korzystać z przyznanych
i wskazanych wyżej uprawnień (np. art. 367–370 k.p.k.). To od przyjętej taktyki zależy,
czy i w jaki sposób strony spór ten będą prowadziły. Jednak, aby można było mówić
o sporze, organ ten spór rozstrzygający musi być organem bezstronnym.
Niezwykle istotne znaczenie ma w tym sporze kolejność zadawania pytań osobom

przesłuchiwanym. Określa ją art. 370 § 1 k.p.k., na końcu wymieniając członków składu
orzekającego. Tak sprecyzowaną kolejność zadawania pytań należy w pełni zaaprobo-
wać. Także wskazanie zamieszczone w § 2 przywołanego przepisu wymaga akceptacji,
pierwszeństwo bowiem przed innymi podmiotami, a także przed członkami składu
orzekającego, powinna mieć ta strona, która złożyła wniosek o przeprowadzenie do-
wodu z przesłuchania określonej osoby. Kodeks zmierza w ten sposób do zwiększenia

aktywności stron i ich przedstawicieli w czasie przeprowadzania dowodu z zeznań
świadków na rozprawie. Dotyczy to w głównej mierze stosunkowo niemego w praktyce
oskarżyciela publicznego, który zgłasza większość świadków (przede wszystkim w akcie
oskarżenia) do ich przesłuchania na rozprawie. Niestety, w praktyce to uregulowanie
może być podważane uprawnieniem sądu, wskazanym w art. 370 § 2a k.p.k., do zadawa-
nia dodatkowych pytania poza kolejnością. Obawa ta jest tym bardziej uzasadniona, że
dotychczas zawsze to sąd zadawał pytania jako pierwszy, zezwalając stronie na stawianie
pytań dopiero po wyczerpaniu własnych. Należy wyrazić nadzieję, że strony w sytuacji
naruszenia przez sąd przepisów o kolejności stawiania pytań będą się domagały ich
respektowania.
Postępowanie przygotowawcze, jak wspomniano wyżej, ma charakter śledczy, co

wynika z celów, jakie powinno zrealizować to stadium postępowania. W postępowa-
niu tym występują jednak pewne przejawy kontradyktoryjności. Przede wszystkim
art. 299 k.p.k. wprowadza strony procesowe – pokrzywdzonego i podejrzanego. Po-
nadto art. 315–318 k.p.k. normują tryb udziału stron w czynnościach postępowania
przygotowawczego, a ponadto przewidują możliwość przeprowadzenia dowodu zaw-
nioskowanego przez stronę (art. 315 k.p.k.). W zakresie czynności dowodowych sądu
w postępowaniu przygotowawczym prokuratorowi przysługują prawa strony (art. 299
§ 3 k.p.k.).
W Kodeksie postępowania karnego z 1997 r. dokonano przebudowy procesu karnego

w kierunku konsensualnego rozstrzygania konfliktów wynikających z popełnionych
przestępstw, szczególnie mniejszej wagi. Uregulowanie to jest – jak już wyżej wskazano
– podyktowane potrzebą rozładowania napięcia wywołanego popełnionym przestęp-
stwem przez porozumienie stron z jednej strony, a koniecznością zaradzenia niewy-
dolności wymiaru sprawiedliwości w związku z lawinowo wzrastającą przestępczością
z drugiej. Należy oczekiwać, że konsensualne rozstrzyganie spraw w zakresie drobnej
przestępczości pozwoli na koncentrację sił i środków w zakresie zwalczania przestępstw
poważniejszych, a szczególnie przestępczości zorganizowanej. Czy wprowadzone roz-
wiązania spełnią pokładane w nich nadzieje, zweryfikuje sama praktyka.
Nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. w istotny sposób zmodyfikowała

model polskiej procedury karnej, wprowadzając wiele przepisów wzmacniających kon-
tradyktoryjność postępowania. O oczekiwanej aktywności stron w procesie była już
mowa. Tu jedynie wskażmy, że aktywności tej należało oczekiwać przede wszystkim
od oskarżyciela, zwłaszcza publicznego, bowiem to do jego zadań w postępowaniu
przed sądem należy przedstawienie dowodów winy oskarżonego i przekonanie sądu
do swoich racji. Milczący oskarżyciel siłą rzeczy jest zastępowany przez aktywny sąd
próbujący zbudować podstawę rozstrzygnięcia w postaci ustaleń faktycznych zgodnych
z prawdą. Należy jednak pamiętać, że każda aktywność dowodowa sądu ogranicza lub
nawet eliminuje jego bezstronność, każdy bowiem dowód jest nacechowany wektorem
interesu – na korzyść oskarżonego lub na jego niekorzyść. Niestety nowela Kodeksu
postępowania karnego z marca 2016 r. cofnęła większość zmian wprowadzonych do
kodeksu, a sąd na powrót został uprawniony do wprowadzania dowodów (wszystkich
dowodów, a więc niezależnie od ich znaczenia dla tezy oskarżenia) także z urzędu.
Należy wyrazić nadzieję, że w najbliższej przyszłości polskiemu procesowi karnemu
zostanie nadany kształt znacznie zbliżony do tego, jaki nadała mu nowela Kodeksu
postępowania karnego z 2013 r.
Literatura
M. Andrzejewska, M. Andrzejewski, Spór o kontradyktoryjność w debacie środowiska prawniczego

w latach 2012–2015 [w:] Proces karny w dobie przemian. Zagadnienia ogólne, red. S. Steinborn, K. Woź-
niewski, t. 1, Gdańsk 2018; B.T. Bieńkowska, Kontradyktoryjność postępowania przed sądem I instancji
w nowym k.p.k., Prok. i Pr. 1997/12; B.T. Bieńkowska, Spór stron przed sądem w świetle zasady jawności,
WPP 1997/3–4; B.T. Bieńkowska, Wybrane zagadnienia „prawa stron do sporu” w polskim procesie
karnym, SI 1997/33; M. Błaszczyk, A. Gerecka-Żołyńska, A. Łakomy, M. Zamroczyńska, Dyrektywa
obiektywizmu a kontradyktoryjność rozprawy głównej. Dylematy oskarżyciela publicznego [w:] Proces
karny w dobie przemian. Zagadnienia ogólne, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 1, Gdańsk 2018;
Ł. Chojniak, Prawda materialna versus kontradyktoryjność, czyli kilka krytycznych uwag na temat zało-
żeń oraz wybranych rozwiązań szczegółowych kolejnej noweli Kodeksu postępowania karnego z 11 marca
2016 r. [w:] Proces karny w dobie przemian. Zagadnienia ogólne, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 1,
Gdańsk 2018; K. Dudka, Kontradyktoryjność postępowania jako standard rzetelnego procesu karnego
[w:] Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI stulecia. Księga poświęcona pamięci Profe-
sora Zbigniewa Hołdy, red. B. Stańdo-Kawecka, K. Krajewski, Warszawa 2011; M. Górnicka, Elementy
kontradyktoryjności w dobrowolnym poddaniu się karze, PiP 2019/2; M. Jeż-Ludwichowska, Zasada
prawdy w postępowaniu przygotowawczym oraz kształt kontradyktoryjności i oficjalności w jurysdyk-
cyjnym stadium postępowania karnego – czy potrzebne są zmiany? [w:] Funkcje procesu karnego. Księga
jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011; A. Kamińska-Nawrot,
Kontradyktoryjność kosztem postępowania przygotowawczego – niespełnione intencje [w:] Proces karny
w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; B. Ko-
walska, Kontradyktoryjne postępowanie karne – najważniejsze zmiany w postępowaniu dowodowym, PiP
2016/4; M. Laskowski, P. Kardas, J. Śliwa, S. Posmyk, Z. Brodisz, Wpływ kontradyktoryjnego modelu
rozprawy głównej na przebieg postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2015/1–2; M. Rogacka-
-Rzewnicka, Odzwierciedlenie dyrektywy audiatur et altera pars w koncepcji procesu karnego [w:] Istota
i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pomięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego,
red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, Warszawa 2019; A. Murzynowski, Dyrektywa
„audiatur et altera pars” w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999/5; J. Skorupka, Szkic o spra-
wiedliwości kontradyktoryjnego procesu karnego [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa
poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu okazji 40-lecia pracy zawodowej,
red. P. Hofmański, Warszawa 2014; Z. Świda, Realizacja praw człowieka w kontradyktoryjnym procesie
karnym, AUW Prawo 1994/232; S. Waltoś, S. Zabłocki, A. Herzog, D. Wacławowicz, Kontradyktoryjna

rozprawa główna. Sytuacja procesowa stron, Prok. i Pr. 2015/1–2; J. Zagrodnik, Kontradyktoryjność jako
wyznacznik formy procesu karnego (rozważania na tle zmiany modelu rozprawy głównej w nowelizacji
wrześniowej), Pal. 2014/11–12; K. Zgryzek, O kontradyktoryjności rozprawy głównej i jej konsekwen-
cjach – słów kilka [w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po
zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015.
3.3.3. Zasada jawności
Ze względu na regulację konstytucyjną zawartą w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP zasada

jawności może być traktowana jako zasada konstytucyjna.
Zasadę jawności można wyrazić za pomocą dwóch następujących dyrektyw. Zgodnie

z pierwszą sprawa powinna być rozpatrywana jawnie wobec osób postronnych, tzn. po-
winna być rozpoznana na rozprawie w sposób publiczny, umożliwiający obserwowanie
jej przebiegu przez każdą zainteresowaną osobę. Tę stronę zasady jawności określa się
w literaturze nazwą zasady publiczności (jawności zewnętrznej). Druga zaś wska-
zuje, że sprawa powinna być rozpoznawana z udziałem stron i ich przedstawicieli,
tzn. osób bezpośrednio zainteresowanych jej rozstrzygnięciem, co się określa mianem
zasady jawności wewnętrznej.
Pierwszy z tych postulatów odgrywa ważną rolę dla ugruntowania praworządności.

Zasada jawności, umożliwiając społeczną kontrolę działalności sądów, sprzyja wydawa-
niu rozstrzygnięć odpowiadających prawu i poczuciu sprawiedliwości. Zasada ta stanowi
gwarancję niezawisłości i bezstronności sędziego, gdyż jego działalność odbywa się pod
kontrolą społeczną. Jawność rozprawy wzmacnia również poczucie ładu i porządku
prawnego, oddziałując wychowawczo na uczestników postępowania i inne osoby. Zasada
ta przyczynia się do poszanowania prawa, powstrzymując uczestników postępowania
i inne osoby przed naruszaniem ustanowionego porządku prawnego. Jawność rozpraw
może też być niekorzystna dla świadków, kiedy w czasie przesłuchania w imię weryfi-
kowania prawdomówności są ujawniane ich osobiste tajemnice. Pozytywne aspekty tej
zasady przeważają jednak nad negatywnymi, co skłania ustawodawcę do utrzymania
jawności rozpraw. Drugi z wymienionych postulatów jest też w pełni uprawniony, gdyż
strony nie mogą być pozbawione możliwości udziału w czynnościach, w wyniku
których ma zapaść rozstrzygnięcie „ich sprawy”.
Zasada publiczności jest wyrażona także w art. 355 k.p.k., stanowiącym, że rozprawa
odbywa się jawnie. Ograniczenie jawności może mieć miejsce wyłącznie przepisem
o randze ustawy. Na rozprawie odbywającej się jawnie mogą być obecne osoby biorące
udział w postępowaniu, a inne osoby – gdy są pełnoletnie (małoletni mogą być obecni
za zezwoleniem przewodniczącego składu sędziowskiego), nieuzbrojone (chyba że za
zezwoleniem przewodniczącego, gdy są osobami zobowiązanymi do noszenia broni)

i nie znajdują się w stanie nielicującym z powagą sądu (art. 356 k.p.k.).
Sąd zezwala przedstawicielom środków masowego przekazu (radia, telewizji, filmu

i prasy) na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu
rozprawy, ustala jednak warunki, od spełnienia których uzależnia wydanie takiego
zezwolenia (art. 357 § 2 k.p.k.). Sąd może określić np. zakres utrwaleń obrazu lub
dźwięku, także warunki techniczne tych utrwaleń, tak by nie zakłócało to sprawnego
przebiegu rozprawy. Zgoda na rejestrację przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia
rejestrującego dźwięk może być także wydana przez sąd na wniosek strony, odmowa
zaś jest możliwa wówczas, gdy przemawia przeciwko temu wzgląd na prawidłowość
postępowania (art. 358 k.p.k.).
Publiczność rozpraw w procesie karnym doznaje ograniczeń w kilku wypadkach.

Rozprawa powinna być obligatoryjnie prowadzona z wyłączeniem jawności w całości lub
w części, jeżeli jawność mogłaby wywołać zakłócenie spokoju publicznego, obrażać dobre
obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny
być zachowane w tajemnicy, naruszyć ważny interes prywatny (art. 360 § 1 k.p.k.) oraz
w razie przesłuchiwania świadka co do informacji objętych klauzulą tajności „tajne”
lub „ściśle tajne”, klauzulą tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub chronionych tajem-
nicą związaną z wykonywaniem zawodu lub funkcji, a także osób zobowiązanych do
zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego,
lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej
(art. 181 § 1 in principio w zw. z art. 179 oraz w zw. z art. 180 k.p.k.).
To wyłączenie jawności nie dotyczy jednak wypadku, gdy zwolnienie z tajemnicy na-
stąpiło na podstawie określonych przepisów ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza
i lekarza dentysty (Dz.U. z 2021 r. poz. 790 ze zm.), ustawy z 6.11.2008 r. o prawach
pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2020 r. poz. 849 ze zm.), w przewidzianym
przez te ustawy zakresie i przy braku wskazanego w nich sprzeciwu (art. 181 § 1 k.p.k.).
Jawność jest wyłączona także, gdy rozprawa dotyczy wniosku prokuratora o umorzenie
postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpiecza-
jącego albo w sprawie o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego
rozprawa odbywa się jednak jawnie (art. 359 k.p.k.).
Sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości albo w części także wtedy, gdy z takim
żądaniem wystąpi osoba, która złożyła wniosek o ściganie.
Prokurator może sprzeciwić się wyłączeniu jawności rozprawy – wówczas rozprawa

odbywa się jawnie (art. 360 § 2 k.p.k.).
W postępowaniu w sprawach nieletnich rozprawa odbywa się przy drzwiach zamknię-

tych, tj. z wyłączeniem jawności rozprawy, chyba że jawność rozprawy jest uzasadniona
ze względów wychowawczych (art. 32n § 1 u.p.s.n.). Jeżeli choćby jednym ze współo-
skarżonych jest nieletni, sąd może wyłączyć jawność rozprawy w części lub w całości.
Może to uczynić także na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat (art. 360
§ 1 pkt 2 k.p.k.).
Wyłączenie jawności rozprawy nie pozbawia prawa udziału w niej uczestników postę-
powania (art. 361 § 1 k.p.k.). Oprócz stron mogą wziąć udział w rozprawie po dwie
osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarży-
ciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli w jednej sprawie występuje kilku oskarżycieli
lub oskarżonych, liczba osób zaufania zostaje zredukowana; każdy z oskarżycieli lub
oskarżonych może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie (art. 361 § 1 in
fine k.p.k.). Osoby zaufania są wyłączone z rozprawy, gdy zachodzi obawa ujawnienia
informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” i „ściśle tajne” (art. 361 § 2 k.p.k.).
Pomimo wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący może zezwolić poszczególnym
osobom na obecność na rozprawie (art. 361 § 3 k.p.k.).
Z chwilą zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawa w zakresie tego wniosku

odbywa się z wyłączeniem jawności, jeżeli o to wnosi strona lub sąd uzna to za potrzebne
(art. 363 k.p.k.).
W razie wyłączenia jawności rozprawy przewodniczący poucza obecnych o obowiązku

zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o skutkach nie-
dopełnienia tego obowiązku (art. 362 k.p.k.).
Mimo prowadzenia rozprawy z wyłączeniem jawności wyrok zawsze ogłaszany jest

jawnie (art. 364 § 1 k.p.k.). W razie wyłączenia jawności rozprawy w całości lub w części
przytoczenie powodów wyroku może się odbyć z wyłączeniem jawności w całości lub
w części (art. 364 § 2 k.p.k.).
Narada sądu i głosowanie nad wyrokiem jest zawsze tajnym etapem procesu kar-
nego (art. 108 § 1 k.p.k.). Kodeks postępowania karnego podkreśla, że zwolnienie od
zachowania tajemnicy w tym względzie nie jest dopuszczalne, w czasie narady i głoso-
wania poza członkami składu orzekającego w pokoju narad może być obecny jedynie
protokolant (art. 108 § 2 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym jawność zewnętrzna (zasada publiczności) nie

znajduje zastosowania. Cele i zadania tego etapu postępowania sprawiają, że jawność
wobec osób postronnych utrudniałaby lub wręcz uniemożliwiałaby zebranie odpowied-
niego materiału dowodowego.
Jawność wewnętrzna w postępowaniu sądowym jest szersza w porównaniu z jaw-

nością zewnętrzną. Nawet w razie prowadzenia rozprawy z wyłączeniem jawności
odbywa się ona z udziałem stron procesowych. Według art. 374 § 1 k.p.k. oskarżony
ma prawo brać udział w rozprawie, a przewodniczący lub sąd mogą jednak uznać jego
obecność za obowiązkową. W myśl art. 374 § 1a obecność oskarżonego jest obowiązkowa
w sprawach o zbrodnie podczas czynności zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela
zarzutów oskarżenia (art. 385 w zw. z art. 374 k.p.k.) oraz podczas czynności pouczenia
oskarżonego o prawie składania wyjaśnień, prawie odmowy składania wyjaśnień lub
odmowy odpowiedzi na pytania, składania wniosków dowodowych oraz o konsekwen-
cjach nieskorzystania z tego uprawnienia.
Tylko wyjątkowo oskarżony:

1) może być wydalony z sali rozpraw, gdy mimo upomnienia go przez przewodni-
czącego składu sądzącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek
rozprawy głównej lub godzący w powagę sądu; przewodniczący składu może wy-
dalić go na pewien czas z sali rozprawy (art. 375 § 1 k.p.k.);
2) na zarządzenie przewodniczącego w wyjątkowych wypadkach oskarżony opusz-
cza salę rozpraw, gdy należy obawiać się, że jego obecność mogłaby oddziaływać
krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zeznania świadka lub bie-
głego (art. 390 § 2 k.p.k.).
Po powrocie na salę rozpraw przewodniczący niezwłocznie informuje oskarżonego

o przebiegu rozprawy podczas jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień
co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów (art. 375 § 2, art. 390
§ 2 k.p.k.).
Wyjątkowo rozprawa może się odbywać podczas nieobecności oskarżonego, jeżeli:

1) oskarżony ze swej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie
lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy; sąd wówczas może pro-
wadzić postępowanie pomimo jego nieobecności, nawet jeżeli nie złożył jeszcze
wyjaśnień (art. 377 § 1 k.p.k.). Przed wydaniem takiego postanowienia sąd zapo-
znaje się ze świadectwem lekarza, który taki stan stwierdził, lub przesłuchuje go
w charakterze biegłego. Stan niezdolności oskarżonego do udziału w rozprawie
można stwierdzić także na podstawie badania niepołączonego z naruszeniem in-
tegralności ciała, przeprowadzonego za pomocą stosownego urządzenia (art. 377
§ 2 k.p.k.), np. w razie stanu nietrzeźwości za pomocą alkomatu;
2) oskarżony, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, zawiadomiony
o terminie rozprawy oświadcza, że nie weźmie w niej udziału, uniemożliwia do-
prowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na
rozprawie bez usprawiedliwienia. Sąd może wówczas prowadzić postępowanie
bez jego udziału, chyba że uzna obecność oskarżonego za niezbędną. W takim
przypadku zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego.
Jeżeli oskarżony nie złożył jeszcze wyjaśnień przed sądem, sąd może zlecić prze-
słuchanie go w trybie art. 396 § 2 k.p.k. (rekwizycyjne przeprowadzenie dowo-
du) lub uznać za wystarczające odczytanie jego poprzednio złożonych wyjaśnień
(art. 377 § 4 k.p.k.). Sąd może dokonać przesłuchania oskarżonego z wykorzysta-
niem środków, o których mowa w art. 177 § 1a k.p.k., tj. takich, które umożliwiają
przeprowadzenie czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przeka-
zem obrazu i dźwięku;
3) oskarżony po złożeniu wyjaśnień samowolnie opuścił salę rozpraw (art. 376 k.p.k.).
Przewodniczący składu, na wniosek prokuratora, wyraża zgodę na udział oskarżonego

w rozprawie przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających udział w rozprawie
na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, jeżeli nie
stoją temu na przeszkodzie względy techniczne (art. 374 § 3 k.p.k.). Przewodniczący
może zwolnić z obowiązku stawiennictwa na rozprawie oskarżonego, oskarżyciela po-
siłkowego albo oskarżyciela prywatnego, którzy są pozbawieni wolności, jeżeli zostanie
zapewniony udział tych stron w rozprawie przy użyciu urządzeń technicznych umożli-
wiających udział w rozprawie na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem
obrazu i dźwięku (art. 374 § 4 k.p.k.). Gdy obrońca bierze udział w rozprawie, przeby-
wając w innym miejscu niż oskarżony, sąd na wniosek oskarżonego lub obrońcy może
zarządzić przerwę na czas oznaczony, w celu kontynuacji rozprawy w tym samym dniu,
aby umożliwić techniczny kontakt obrońcy z oskarżonym, chyba że złożenie wniosku
w sposób oczywisty nie służy realizacji prawa do obrony, a w szczególności zmierza do
zakłócenia lub nieuzasadnionego przedłużenia rozprawy (art. 374 § 7 k.p.k.).
Sąd może wydać wyrok na posiedzeniu w przedmiocie:

1) warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą (art. 341 § 5 k.p.k.);
2) skazania oskarżonego wyrokiem na posiedzeniu w trybie określonym
w art. 343 k.p.k.;
3) w obu tych posiedzeniach mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony i po-
krzywdzony, a ich udział jest obowiązkowy, gdy prezes sądu lub sąd tak zarządzi;
4) orzekania w postępowaniu nakazowym (art. 500 § 4 k.p.k.); w takim wypadku
sąd wydaje wyrok bez udziału stron.
Na tle wymienionych sytuacji pojawia się wątpliwość, czy regulacje te nie naruszają
art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 6 EKPC. Publiczność ogłoszenia wyroku ma zapew-
nić dość wątpliwa regulacja zamieszczona w art. 418a k.p.k. O ile ostatnio powołany
przepis ma zapewnić „publiczność” w zakresie ogłoszenia wyroku, to nasuwa on szereg
wątpliwości i nie czyni z pewnością zadość wymaganiom zawartym w art. 45 ust. 1
Konstytucji RP i art. 6 ust. 1 EKPC. Z obu tych przepisów wyraźnie wynika, że każda
osoba ma prawo do publicznego rozpatrzenia jej sprawy, a więc przede wszystkim
publicznego przeprowadzenia dowodów, a nie tylko publicznego ogłoszenia wyroku.
Artykuł 45 ust. 2 Konstytucji RP przewiduje jednak wyjątki od reguły publicznego
rozpatrzenia sprawy ze względu na moralność, bezpieczeństwo i porządek publiczny

oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny.
W takich wyjątkowych sytuacjach powołany przepis Konstytucji RP wymaga, aby wyrok

był ogłaszany publicznie. Istotne znaczenie ma pytanie, czy uregulowania przewidujące
orzekanie wyrokiem na posiedzeniu mieszczą się w przytoczonych wyjątkach. Najistot-
niejsze znaczenie ma użyte w tym przepisie wyrażenie „inny ważny interes prywatny”.
To określenie niewątpliwie nie obejmuje upoważnienia do rozpoznawania sprawy i do
orzekania wyrokiem na posiedzeniu. Rozkodowanie jego treści wymaga obszerniejszych
rozważań, jednak nie ulega wątpliwości, że wprowadzenie wyjątkowych regulacji po-
zwalających na orzekanie wyrokiem na posiedzeniu nie zostało podyktowane potrzebą
ochrony interesu prywatnego, lecz jest zgodne z interesem publicznym, wyrażającym
się w potrzebie uproszczenia i przyspieszenia postępowań karnych oraz wewnętrznego
zsynchronizowania systemu prawa karnego procesowego. Orzekanie wyrokiem na
posiedzeniu nie mieści się w upoważnieniu zawartym w art. 45 ust. 2 Konstytucji RP.
Pewnym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie do procesu karnego jawnego posiedzenia
wyrokowego, dzięki czemu do tego posiedzenia miałyby dostęp także osoby trzecie.
Posiedzenia co do zasady odbywają się z wyłączeniem publiczności. Jednak we wska-

zanych w art. 95b § 2 przypadkach posiedzenia odbywają się jawnie. Ma to miejsce
wówczas, gdy np. przedmiotem posiedzenia jest rozważenie możliwości umorzenia
postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 1–11, ewentualnie wydania postanowienia
o niewłaściwości sądu lub o zmianie wskazanego w akcie oskarżenia trybu postępowania,
a także w razie potrzeby wydania postanowienia w przedmiocie warunkowego umorze-
nia postępowania czy też rozpatrzenia wniosku o skazanie oskarżonego bez rozprawy.
Jawność wewnętrzna w ramach posiedzenia sądu została poszerzona nowelą Kodeksu

postępowania karnego (ustawa z 10.01.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowa-
nia karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy
o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych, Dz.U. Nr 17,
poz. 155 ze zm.). Według art. 96 § 1 k.p.k. strony oraz osoby niebędące stronami,
jeżeli wykażą interes prawny w rozstrzygnięciu, mają prawo wziąć udział w posie-
dzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy, jak
np. w sytuacji określonej w art. 354 pkt 2 zdanie pierwsze in fine k.p.k. Oznacza to,
że w tych wypadkach strony oraz osoby niebędące stronami powinny być o terminie
posiedzenia powiadomione.
W pozostałych wypadkach wymienione osoby mają prawo wziąć udział w posiedze-

niu, gdy się stawią, jeżeli dowiedziały się o posiedzeniu bez formalnego zawiadomienia,
chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 96 § 2 k.p.k.), np. wyrok nakazowy wydaje się na
posiedzeniu bez udziału stron (art. 500 § 4 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym jawność wewnętrzna została rozszerzona w po-

równaniu z Kodeksem postępowania karnego z 1969 r.
Strony mają możliwość uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia w na-

stępujących przypadkach:
1) podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę
i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, należy dopuścić do udziału
w czynności, jeżeli nie będzie jej można powtórzyć na rozprawie (czynności nie-
powtarzalne), chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia
dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1 k.p.k.). Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo,
że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, strona, prokurator lub
inny organ ścigania mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez
sąd (art. 316 § 3 k.p.k.). Podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się
wówczas, gdy zwłoka groziłaby utratą lub zniekształceniem dowodu (art. 316
§ 2 k.p.k.);
2) stronom i ich przedstawicielom zezwala się na wzięcie udziału w przesłu-
chaniu biegłych, gdy taki dowód dopuszczono w śledztwie lub dochodzeniu
(art. 318 k.p.k.), doręczając postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii bie-
głych albo instytucji naukowej lub specjalistycznej. Podejrzanego pozbawionego
wolności nie sprowadza się, gdy spowodowałoby to poważne trudności (równość
stron wymaga, by to samo rozwiązanie dotyczyło także pokrzywdzonego, jeżeli
jest pozbawiony wolności);
3) stronie, która złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu, oraz jej przedstawi-
cielowi, nie można odmówić wzięcia udziału w takiej czynności, jeżeli tego żąda-
ją (art. 315 § 2 k.p.k.). Także w tym przypadku podejrzanego (i pokrzywdzonego)
nie sprowadza się na czynność zawnioskowaną, jeżeli powodowałoby to poważne
trudności (art. 315 § 2 w zw. z art. 318 k.p.k.);
4) strony, a obrońcę i pełnomocnika, gdy są już w sprawie ustanowieni, należy także
na ich żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa (art. 317
§ 1 k.p.k.). Odmówić temu żądaniu może tylko prokurator w szczególnie uzasad-
nionych wypadkach ze względu na ważny interes śledztwa; może on także odmó-
wić sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności, gdy spowodowałoby to
poważne trudności (art. 317 § 2 k.p.k.). Oznacza to, że przepis ten ułatwia dopusz-
czanie stron do czynności śledztwa. Dla odmowy ustawa wymaga wydania przez
prokuratora postanowienia (art. 317 § 2 k.p.k.).
Współcześnie problem publiczności rozpraw nabiera szczególnego znaczenia ze wzglę-

du na wzrastającą rolę środków masowego przekazu. Wiąże się to także z oczywistą
potrzebą ochrony interesów prywatnych, praw osobistych poszczególnych uczestni-
ków procesu karnego, w tym również występujących przed sądem świadków. Stąd
też np. w Niemczech pojawiły się projekty reformy rozprawy głównej, przewidujące
niejawną rozprawę główną.
Literatura
S. Brzozowski, Proceduralne aspekty wyłączenia jawności rozprawy głównej w procesie karnym [w:] Ewo-
lucja polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2013–2018 w świetle standardów rzetelnego procesu,
red. C. Kulesza, A. Sakowicz, Białystok 2019; Ł. Cora, Kontrowersje wokół zezwolenia na ujawnie-
nie danych osobowych i wizerunku podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym, Pal. 2011/1–2;
H. Gajewska-Kraczkowska, Rola środków masowego przekazu w realizacji zasady jawności rozprawy
głównej, SI 1985/13; H. Gajewska-Kraczkowska, Zasada jawności dwadzieścia pięć lat później [w:] Istota
i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego,
red. M. Rogalska-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, Warszawa 2019; P. Hofmański, O jawność
posiedzeń sądowych w procesie karnym [w:] Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność.
Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Bulsiewicza, red. A. Marek, Toruń 2004; W. Jasiński, Jawność
wewnętrzna postępowania sądowego [w:] Jawność procesu karnego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012;
Jawność procesu karnego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012; H. Jung, Zasada jawności w postępowaniu
karnym RFN, PPK 1988/14; M. Klubińska, Nowe uregulowania dotyczące jawności zewnętrznej roz-
prawy głównej w świetle standardu rzetelnego procesu [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości
2019; R. Koper, Jawność rozprawy głównej a ochrona prawa do prywatności w procesie karnym, War-
szawa 2010; E. Kruk, Zasada jawności wyrokowania i jej ograniczenia [w:] Reformy procesu karnego
w świetle jego zasad, red. D. Gil, E. Kruk, Lublin 2016; C. Kulesza, Zasada jawności a prawo do
obrony [w:] System wymiaru sprawiedliwości a media, red. C. Kulesza, Białystok 2009; M. Kuźma,
Udział mediów w procesie karnym [w:] Jawność procesu karnego, red. J. Skorupka, Warszawa 2012;
S. Waltoś, Zasada domniemania niewinności a środki masowego przekazu, SI 1997/33; B. Wójcicka,
Jawność postępowania sądowego w polskim procesie karnym, Łódź 1989; K. Zgryzek, Konflikt interesów
publicznego i prywatnego a publiczność rozpraw w procesie karnym, PPK 1991/17; K. Zgryzek, Zasada
jawności [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 3, Zasady procesu karnego,
red. P. Wiliński, cz. 1, Warszawa 2014.
3.3.4. Zasada ustności
Zasadę ustności można wyrazić w postaci dyrektywy zawierającej nakaz, by czynności

procesowe miały formę ustną, a więc formę ustnej wypowiedzi procesowych osób
uczestniczących w postępowaniu.
Zasada ustności jest dyrektywą pozostającą w bezpośrednim związku z innymi zasadami.

Dotyczy to przede wszystkim zasady bezpośredniości. Ustność stanowi formę, która
najlepiej zapewnia kontakt organu procesowego z materiałem dowodowym. Zasada
ta może być najlepiej realizowana przez ustną rozprawę. Ustność jest również formą
pozwalającą na urzeczywistnienie zarówno jawności czynności, jak i realizację zasady
kontradyktoryjności. Ustność czynności jest jednocześnie czynnikiem pozwalającym
na odformalizowanie biegu procesu. To wszystko sprawia, że zasada ta zyskuje pozycję
dyrektywy kształtującej formę postępowania w demokratycznych systemach prawa

karnego procesowego.
Postulat pisemności czynności procesowych także ma dodatkowe zalety. Pisemność

ma znaczenie gdy chodzi o precyzję myśli i potrzebę utrwalenia ustnych wypowiedzi
(wyjaśnień, zeznań), pozwala na ich kontrolę nawet po znacznym upływie czasu.
We współczesnych systemach prawa karnego procesowego spotyka się zarówno czyn-

ności przybierające postać ustnej wypowiedzi, jak i takie, które wymagają formy
pisemnej. To sprawia, że niekiedy przyjmuje się, iż w postępowaniu obowiązują rów-
nolegle zasada ustności i zasada pisemności.
Wydaje się, że dyrektywę zachowania ustnej formy czynności procesowych należy od-
nieść głównie do rozprawy (rozprawa, rozprawiać). Tutaj też odgrywa ona rolę wiodącą,
przy jednoczesnym istnieniu wyjątków na rzecz pisemności.
Zasada ustności należy do zasad skodyfikowanych. Artykuł 365 k.p.k. stanowi, że

rozprawa odbywa się ustnie. Dyrektywa ta znajduje pełne zastosowanie w przebiegu
czynności w ramach rozprawy, które mają postać ustnej wypowiedzi. Dotyczy to zarów-
no przebiegu całego postępowania dowodowego (wyjaśnienia oskarżonego, zeznania
świadków i biegłego oraz odczytywanie dokumentów), jak i czynności związanych
z kierowaniem rozprawą, np. wywołanie sprawy, zamknięcie przewodu sądowego, udzie-
lenie głosu stronom itp. Ustne czynności wymagają jednak utrwalenia. Podstawową
formą utrwalenia przebiegu rozprawy jest protokół. Dyrektywa ustności nie wyklucza
możliwości dokonania niektórych czynności w formie pisemnej, np. wniosek dowodowy
złożony na piśmie w toku rozprawy nie jest z tego powodu czynnością niedopuszczalną.
W niektórych przypadkach nakazana forma ustnej wypowiedzi nie może być przez
sąd zastępowana treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Dotyczy to dowodu
z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadków (art. 174 k.p.k.).
Niektóre czynności wymagają jednocześnie formy pisemnej i ustnej, np. wyrok powinien
być sporządzony na piśmie i ogłoszony ustnie (art. 412 i 418 § 1 k.p.k.). Forma pisemna
jest przewidziana zarówno dla skarg zasadniczych, np. dla aktu oskarżenia (art. 332 i n.
k.p.k.), jak i dla skarg etapowych, np. środków odwoławczych (art. 428 § 1 k.p.k.).
Literatura
M. Błoński, Zaliczenie protokołów i dokumentów w poczet materiału dowodowego bez ich odczytywania
jako wyjątek od zasady bezpośredniości, sprzyjający sprawności postępowania [w:] Proces karny w dobie
przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; H. Gajewska-
-Kraczkowska, O audiowizualnych rejestracjach rozprawy głównej – de lege ferenda [w:] Problemy kody-
fikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993; T. Kanty,
Brak protokołu a niewadliwość czynności procesowej, PS 2018/1; A. Murzynowski, Ustność w przebiegu
postępowania karnego we współczesnym polskim procesie karnym [w:] Współczesne problemy procesu
karnego i jego efektywność. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Bulsiewicza, red. A. Marek, Toruń
2004; K. Nowicki, Pisemne uzasadnienie wyroku sądu I instancji w ograniczonym zakresie [w:] Proces
karny w dobie przemian. Przebieg postępowania, t. II, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, Gdańsk 2018;
M. Pieróg, Protokół elektroniczny rozprawy a realizacja zasady prawny materialnej w procesie karnym,
„Prawo Mediów Elektronicznych” 2016/2; R. Ponikowski, Procesowe formy utrwalania czynności
dowodowych w sprawach karnych, Wrocław 1978; E. Skrętowicz, Zapis magnetofonowy – jako środek
dokumentacji procesowej, PP 1972/9; A. Taracha, Rejestracja czynności dowodowych w postępowaniu
karnym przy użyciu urządzeń utrwalających obraz i dźwięk (zagadnienia wybrane), WSS 2012/3;
D. Tarnowska, Utrwalanie przebiegu czynności protokołowanych za pomocą urządzenia rejestrującego
obraz lub dźwięk (art. 147 k.p.k.), IN 2011/4.
3.3.5. Zasada szybkości postępowania karnego
Przepisy aktualnie obowiązującego Kodeksu postępowania karnego nie określają wy-

raźnie zasady szybkości postępowania. Powinna być natomiast zamieszczona w ramach
działu I Kodeksu postępowania karnego, przybierając postać przepisu o brzmieniu:
„Postępowanie karne powinno się toczyć sprawnie bez nieuzasadnionej zwłoki”. Jej
aspekty znajdujemy w art. 6 EKPC oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.
Uzasadnieniem dla tej zasady są racje o charakterze kryminologicznym. Sens ma szyb-

kie karanie. Rozpoznanie sprawy, szczególnie przez sąd, i wyrokowanie po upływie
znacznego czasu nie spełniają zadań, jakie wynikają z prewencji zarówno ogólnej, jak
i szczególnej. Sprawiedliwe ukaranie sprawcy po upływie znacznego upływu czasu jest
bardzo utrudnione, a niekiedy w ogóle niemożliwe.
Znaczny upływ czasu od popełnienia przestępstwa ma także znaczenie ściśle proce-

sowe, gdyż utrudnia ustalenie wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Świadkowie,
będący najczęściej najważniejszym źródłem informacji w sprawie, w miarę upływu
czasu zapominają o istotnych okolicznościach czynu oskarżonego oraz nie są w stanie
precyzyjnie wypowiedzieć się na ten temat, często zasłaniając się niepamięcią, ulega
zatarciu coraz więcej dowodów.
W Kodeksie postępowania karnego szybkość postępowania wyrażona została w postaci

terminów o różnym charakterze adresowanych do organów procesowych, ale także do
stron postępowania. Mają one na celu przyspieszenie postępowania.
Zmorą współczesnego procesu karnego jest zbyt częsta jego przewlekłość. Zarówno
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (art. 6), jak i Konsty-
tucja RP (art. 45 ust. 1) podkreślają, że postępowanie, w tym także postępowanie karne,

powinno być prowadzone „bez nieuzasadnionej zwłoki”. Tymczasem postępowania
w konkretnych sprawach trwają zbyt długo, a ich przewlekłość stanowi najczęstszy
powód wnoszenia skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Na skutek su-
gestii tego Trybunału, w celu zapobieżenia przewlekłości postępowania przed sądem,
uchwalono ustawę o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez
nieuzasadnionej zwłoki. Wydaje się, że nie stała się ona skutecznym środkiem przeciw-
działania przewlekłości postępowania.
Ustawodawca, chcąc zmniejszyć liczbę spraw rozpoznawanych na rozprawach, wpro-

wadził – nie zawsze w przemyślany sposób – regulacje pozwalające na merytoryczne
wyrokowanie bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335–336, 341–343 oraz 500 k.p.k.)
lub bez przeprowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie (art. 387 k.p.k.).
Wydaje się, że problem przewlekłości postępowania powinien być na nowo przemyślany

oraz na nowo uregulowany. Punktem wyjścia dla takiej regulacji powinien być podział
spraw na procesowe, sporne, kiedy oskarżony nie przyznaje się do winy. W tych sprawach
proces powinien się odbywać według tradycyjnego schematu. Natomiast w sprawach,
w których oskarżony przyznaje się do winy, postępowanie powinno być bardzo szybkie,
odformalizowane zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępowaniu
sądowym. W postępowaniu przygotowawczym należałoby poprzestać na utrwaleniu
tylko tych dowodów, które byłyby niezbędne do skazania oskarżonego w razie odwo-
łania przyznania się do winy. Akt oskarżenia powinien być jak najbardziej skrócony,
a sprawa podlegałaby rozpoznaniu na jawnym posiedzeniu sądu, odpowiednio skon-
struowanym, bez potrzeby prowadzenia postępowania dowodowego. W postępowaniu
procesowym, w razie niebudzącego wątpliwości przyznania się oskarżonego do winy,
możliwe powinno być zaprzestanie postępowania dowodowego, przejście do głosów
stron oraz do wyrokowania.
Wyjątkami od zasady szybkości postępowania są: przerwa w rozprawie (art. 401 k.p.k.),
odroczenie rozprawy (art. 404 k.p.k.) oraz odroczenie wydania wyroku (art. 411 k.p.k.).
Należy tu wskazać, iż ustawodawca zakreśla coraz dłuższe terminy dokonania na rozpra-
wie określonych czynności. I tak aktualnie przerwa w rozprawie trwać może nie dłużej
niż 42 dni, chociaż w pierwotnym brzmieniu Kodeksu z 1997 r. wynosiła ona nie dłużej
niż 35 dni, w stanie prawnym wyznaczonym przepisami Kodeksu postępowania karnego
z 1969 r. wynosiła 21 dni, a w przepisach Kodeksu z 1928 r. określono przerwę (tylko)
na 14 dni. Podobne zmiany dotyczą odroczenia wydania wyroku. I tak w Kodeksie
postępowania karnego z 1969 r. przewidziano 3-dniowy termin odroczenia wydania
wyroku, Kodeks z 1997 r. odroczenie wydania wyroku określił na 7 dni, natomiast
nowela wrześniowa (obowiązująca od 1.07.2015 r.) przewidziała termin odroczenia
wydania wyroku na 14 dni. Niestety praktyka dowodzi, iż w większości przypadków
wykorzystywany jest 14-dniowy termin odroczenia wydania wyroku.
Literatura
G. Artymiak, Zasada szybkości postępowania karnego. Uwag kilka na tle ustawy o skardze za naruszenie
prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, WPP 2005/1;
A. Bartha, Wniosek oskarżonego w trybie art. 338a ustawy Kodeks postępowania karnego a sprawność
(szybkość) postępowania jurysdykcyjnego [w:] Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowania,
red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. II, Gdańsk 2018; E. Bieńkowska, Szybkość postępowania karnego
i ochrona interesów pokrzywdzonego: zasady do pogodzenia czy nie? Refleksje na tle nowej kodyfikacji
karnej [w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława
Daszkiewicza, red. K. Nowak, Poznań 1999; Z. Gostyński, Zasada szybkości w nowym Kodeksie postę-
powania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe,
red. E. Skrętowicz, Warszawa–Kraków 1997; A. Kania, Postulat szybkości postępowania karnego a ogra-
niczenie jego formalizmu, Prok. i Pr. 2017/6; C.P. Kłak, „Rozsądny termin” postępowania w orzecznictwie
międzynarodowym. Zagadnienia wybrane, „Ius et Administratio” 2004/4; R. Kmiecik, Przewlekłość
postępowania karnego a spoczywanie terminu przedawnienia (art. 104 § 1 k.k.), PiP 2005/5; A. Mu-
rzynowski, Zasada ciągłości rozprawy w polskim procesie karnym [w:] Współczesne problemy procesu
karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Profesora Kazimierza Marszała, red. P. Hofmański,
K. Zgryzek, Katowice 2003; B. Nita, A. Światłowski, Kontradyktoryjny proces karny (między prawdą
materialną a szybkością postępowania), PiP 2012/1; M. Romańska, Skarga na przewlekłość postępo-
wania sądowego, PS 2005/11–12; D. Wysocki, Przewlekłość procesu karnego. Praktyczny przewodnik
dla aplikantów i prokuratorów, Kraków 2001; Zagubiona szybkość procesu karnego. Jak ją przywrócić?,
red. S. Waltoś, J. Czapska, Warszawa 2005.
3.4. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego

w procesie
Zasady te obejmują dyrektywy, które określają stanowisko procesowe oskarżonego. Do

tej grupy zaliczono: zasadę domniemania niewinności oskarżonego i zasadę prawa do
obrony.
3.4.1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego
Pozycja prawna oskarżonego w toku rozwoju historycznego procesu karnego była na

poszczególnych etapach ujmowana rozmaicie. Zasada domniemania niewinności oskar-
żonego stanowi zasadniczą dyrektywę określającą sytuację procesową oskarżonego.
Skierowanie procesu karnego przeciwko określonej osobie o oznaczony czyn nie stwa-
rza domniemania winy, choć obowiązujące przepisy wymagają istnienia odpowiedniej
podstawy dowodowej, usprawiedliwiającej przedstawienie zarzutów (art. 313 § 1 k.p.k.)
lub wniesienie aktu oskarżenia (art. 321 § 1 k.p.k.). Od wszczęcia procesu karnego w sto-
sunku do oskarżonego zaczyna obowiązywać zasada domniemania niewinności. Jest

ona „przedłużeniem” domniemania uczciwości i reguły, że nikt nie może być uważany
za sprawcę przestępstwa, jeżeli nie zostanie to stwierdzone w drodze przewidzianej obo-
wiązującymi przepisami (praesumptio boni viri). Domniemanie niewinności oznacza, że
oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie prawomocnie
stwierdzona zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego. Może się wyda-
wać, że istnieje sprzeczność pomiędzy domniemaniem niewinności a podstawami, które
powodują skierowanie postępowania przeciwko określonej osobie, a więc podstawami
powodującymi, że w procesie karnym pojawia się podejrzany, a następnie oskarżony.
Organ ścigania, aby skierować postępowanie przeciwko oznaczonej osobie, musi dyspo-
nować odpowiednim materiałem dowodowym, a właśnie mimo tego materiału od czasu
przedstawienia określonej osobie zarzutów, oskarżonemu (podejrzanemu) towarzyszy
prawne domniemanie niewinności.
W Kodeksie postępowania karnego z 1928 r. domniemanie niewinności nie było wprost

wypowiedziane w ustawie. Ten stan powodował wątpliwości co do podstawy prawnej
tego domniemania. Nie mogło być ono traktowane jako domniemanie faktyczne, gdyż
w przeważającej liczbie osoby, przeciwko którym wszczęto postępowanie, są winne
popełnienia przestępstwa. Jego podstaw dopatrywano się przede wszystkim w prawie
zwyczajowym. Zasada ta pojawiła się po raz pierwszy w art. 3 § 3 k.p.k.1969, jednak
w innej niż aktualnie formie. Jedną z jej konsekwencji procesowych była reguła in dubio
ne contra reum, co ujmowane było jako: „nie dających się usunąć wątpliwości nie wol-
no rozstrzygać na niekorzyść oskarżonego”. Dopiero Kodeks postępowania karnego
z 1997 r. przyjął regułę, iż „niedające się rozstrzygnąć wątpliwości rozstrzyga się na
korzyść oskarżonego”. Zatem w Kodeksie postępowania karnego obowiązującym do
1.09.1998 r. wskazano na zakaz rozstrzygania na niekorzyść oskarżonego, zaś w stanie
prawnym aktualnie obowiązującym – na nakaz rozstrzygania na korzyść oskarżonego.
Pozornie mamy tu do czynienia z tożsamym ujęciem domniemania, w rzeczywistości
jednak sytuacje te znacznie się od siebie różnią – ochrona oskarżonego domniemaniem
niewinności jest znacznie głębsza w stanie prawnym aktualnie obowiązującym niż ta,
która określona została w przepisach Kodeksu obowiązującego od 1.01.1970 r.
Zasada domniemana niewinności jest zasadą konstytucyjną, określoną w art. 42 ust. 3

Konstytucji RP. Została ona także skodyfikowana w art. 5 § 1 k.p.k. Jest ona również
wyrażona w art. 6 ust. 2 EKPC. Stała się ona normą obowiązującego prawa. Z faktu,
że oznaczona osoba staje się oskarżonym, wynika nakaz traktowania jej jako osoby
niewinnej. W przywołanych tu przepisach – zarówno prawa krajowego, jak i prawa
międzynarodowego – można znaleźć jeden wspólny tożsamy człon, mianowicie w każ-
dym z nich stosuje się określenie „uważa się za niewinnego”. To w tym określeniu tkwi
istota domniemania niewinności oskarżonego.
Sporna i dość zawiła jest kwestia dokładniejszego sprecyzowania nakazu traktowania

oskarżonego jako niewinnego. W literaturze został wyrażony pogląd ujmujący domnie-
manie niewinności obiektywnie (obiektywistycznie) i subiektywnie (subiektywistycznie).
Obiektywne rozumienie domniemania niewinności jest niezależne od subiektywnego

zapatrywania uczestników procesu na winę oskarżonego. Oskarżony powinien być trak-
towany jako niewinny bez względu na przekonanie uczestników procesu, a szczególnie
organów procesowych. Tylko pełne udowodnienie winy oskarżonego może obalić to
założenie. Domniemanie niewinności określa się jako ustawowe założenie niewinności
oskarżonego, które zawiera nakaz skierowany do organów procesowych traktowania
oskarżonego jako osoby niewinnej przez cały czas trwania procesu karnego, tj. od chwili
postawienia podejrzanemu zarzutu do momentu wydania prawomocnego wyroku
skazującego za przestępstwo. Subiektywne rozumienie domniemania niewinności
oznacza coś więcej. Wyraża ono żądanie, aby do czasu prawomocnego skazania organy
procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio do tego traktowały go
w procesie. Interpretacja subiektywistyczna ma ostrzegać przed niebezpieczeństwem
oskarżycielskiego nastawienia w pracy sądu i bardziej odpowiadać idei, która patronuje
zasadzie domniemania niewinności, domagającej się dołożenia wszelkich starań, aby nie
doszło do skazania osoby niewinnej. Chodzi o to, aby sędzia przed wydaniem wyroku
skazującego nie traktował oskarżonego jak osoby winnej przestępstwa.
Zapatrywanie to przewiduje jednocześnie możliwość wygaśnięcia związania domniema-

niem niewinności tych organów procesowych, które dadzą wyraz w akcie procesowym
swemu przekonaniu o winie oskarżonego. Dotyczy to szczególnie sądu I instancji, który
wydał wyrok skazujący, oraz prokuratora (oskarżyciela), który wniósł akt oskarżenia do
sądu. To subiektywistyczne zapatrywanie ma znaleźć swoje odzwierciedlenie w uzasad-
nieniu decyzji procesowych, w tym zwłaszcza uzasadnieniu orzeczenia o przedmiocie
procesu, a więc stwierdzającego winę lub brak winy oskarżonego.
Przeciwko subiektywistycznemu rozumieniu domniemania niewinności podnosi się

słusznie dwa najistotniejsze zarzuty. Po pierwsze, to stanowisko w rzeczywistości spro-
wadza się do fikcji, gdyż żaden przepis prawny nie jest w stanie nakazać uczestnikom
procesu przeżycia określonej treści. Żaden przepis nie jest w stanie zapobiec, aby organy
prowadzące postępowanie przygotowawcze nie były wewnętrznie przekonane o winie
oskarżonego, przeciwko któremu wniesiono akt oskarżenia. Po drugie, to stanowisko
w konsekwencji prowadzi do relatywizmu domniemania, gdyż wymaga rozpatrywania
tego domniemania w stosunku do poszczególnych podmiotów i w zależności od fazy
rozwojowej procesu karnego.
Jeżeli domniemanie niewinności oskarżonego miałoby stanowić nakaz wewnętrzny prze-

konania o niewinności, to istniałaby wątpliwość co do działania tej zasady w stosunku
do organu ścigania, który przedstawia podejrzanemu zarzuty. W tej sytuacji bowiem

organ ten wyraża swe zdanie o winie oskarżonego w sposób przewidziany prawem.
Dla uniknięcia wad spojrzenia na oskarżonego przez pryzmat obiektywnego albo su-
biektywnego ujęcia domniemania niewinności, w literaturze pojawiła się trafna i przeko-
nującą koncepcja tzw. humanistycznego sceptycyzmu (S. Waltoś), z którego wynikają
dwa nakazy. Pierwszy z nich każe organom procesowym oraz pozostałym uczestnikom
postępowania odnosić się do oskarżonego i jego statusu w procesie w taki sposób, by
wykazać, że nie został on (do czasu prawomocnego zakończenia postępowania) uznany
za winnego. Drugi nakaz sprowadza się do krytycznego nastawienia do wysuniętego
wobec oskarżonego zarzutu oskarżyciela. Jak się wskazuje, organ procesowy powinien
krytycznie odnieść się do zarzutu postawionego oskarżonemu, powątpiewać w trafność
tego zarzutu tak długo, dopóki oskarżyciel nie przekona sądu do swoich racji. Wyni-
ka z tego, że to nie sąd ma poszukiwać uzasadnienia dla tezy zamieszczonej w akcie
oskarżenia, lecz oskarżyciel tak powinien zbudować oskarżenie, by było przekonujące
dla powątpiewającego w to sądu. Niestety, w praktyce, na co już wyżej wskazano, sąd
wykazując inicjatywę dowodową, poszukuje samodzielnie uzasadnienia dla tezy wska-
zanej w akcie oskarżenia, jeżeli organ, który wniósł go wniósł, nie wykazuje należytej
aktywności zmierzającej do przekonania sądu co do zasadności tych tez.
Uregulowane w art. 5 § 1 k.p.k. domniemanie niewinności zostało wypowiedziane

wprost. Przepis ten stanowi, że oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego
nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. W takim ujęciu
mamy do czynienia z regułą in dubio pro reo (rozstrzygaj na korzyść), którą należy
odróżnić od reguły in dubio ne contra reum (nie rozstrzygaj na niekorzyść). Ta ostatnia,
jak wspomniano, funkcjonowała na gruncie poprzednio obowiązującego Kodeksu postę-
powania karnego z 1969 r. Celem lepszego przyswojenia różnicy zachodzącej pomiędzy
tymi oboma ujęciami należy wskazać, że w art. 3 § 3 k.p.k.1969 zastosowano określenie
„nie dających się usunąć wątpliwości nie wolno rozstrzygać na niekorzyść oskarżonego”,
natomiast w art. 5 § 2 k.p.k. czytamy, iż: „Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga
się na korzyść oskarżonego”. Pozornie oba przepisy są tożsame – w obu przypadkach
wyłączony jest (był) wybór sytuacji niekorzystnej dla oskarżonego. Jednak z aktualnie
obowiązującego przepisu wynika coś więcej, a mianowicie nakaz sięgania po korzystne
rozwiązanie i odrzucenia niekorzystnego lub obojętnego dla oskarżonego rozwią-
zania; z ujęcia zamieszczonego w art. 3 § 3 k.p.k.1969 wynikało bowiem, że zakazane
jest (jedynie) sięganie po rozwiązanie dla oskarżonego niekorzystne, co nie stało na
przeszkodzie przyjęciu rozwiązania z punktu widzenia interesu oskarżonego obojętnego.
Należy tu zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny z punktu widzenia treści zasady do-
mniemania niewinności element. A mianowicie, ważną zmianę do art. 5 § 2 k.p.k. wpro-
wadziła nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r., której przepisy obowiązywały
od 1.07.2015 r., a którą zmodyfikowała nowela Kodeksu postępowania karnego z marca
2016 r. Otóż nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. ujmowała regułę in dubio
pro reo bezosobowo („Wątpliwości, których nie usunięto”), co oznaczało, że to nie sąd
miał je usunąć, lecz oskarżyciel powinien sądowi dostarczyć przekonujących dowodów
winy oskarżonego. W noweli Kodeksu postępowania karnego z marca 2016 r. na powrót
zastosowano (w ślad za brzmieniem art. 5 § 2 k.p.k. obowiązującym od 1.09.1998 r.)
określenie „niedające się usunąć”, co jednoznacznie wskazuje, że to ponownie sąd –
wbrew swojej bezstronnej roli w procesie – ma te wątpliwości rozstrzygać. Taki powrót
do poprzedniej regulacji, obowiązującej przed 1.07.2015 r., jest niewątpliwie regresem.
Domniemanie niewinności zostaje wyłączone stwierdzeniem winy oskarżonego. Na-

stępuje ono w prawomocnym wyroku skazującym.
Wyłączenie domniemania niewinności następuje zatem nie od chwili wydania wyroku

stwierdzającego winę oskarżonego, lecz od momentu uprawomocnienia się tego orze-
czenia, gdyż w przeciwnym razie trzeba by przyjąć, że w drugiej instancji obowiązuje
reguła przeciwna.
Jeżeli prawomocne orzeczenie skazujące zostanie następnie uchylone w ramach nadzwy-

czajnych środków kontroli odwoławczej (kasacji, wznowienia postępowania sądowego
lub rozpoznania skargi na wyrok sądu odwoławczego), w dalszym ciągu obowiązuje
domniemanie niewinności. Można więc powiedzieć, że domniemanie niewinności jest
wyłączone tak długo, jak długo obowiązuje prawomocny wyrok skazujący. Oczywiście
dotyczy ono skazanego i czynu objętego prawomocnym wyrokiem skazującym.
Na tle stanu prawnego, według którego możliwe było warunkowe umorzenie postę-
powania przez sąd na posiedzeniu, powstała wątpliwość co do tego, czy warunkowe
umorzenie postępowania jest orzeczeniem stwierdzającym winę oskarżonego, wyłą-
czającym domniemanie niewinności. Od chwili, w której o warunkowym umorzeniu
postępowania sąd może orzekać jedynie wyrokiem, problem powinien być wyjaśniony
na rzecz tezy, że wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne jest orzeczeniem
stwierdzającym winę oskarżonego i tym samym wyłączającym działanie w danej sprawie
domniemania niewinności.
Domniemanie niewinności działa zarówno do wewnątrz, jak i na zewnątrz procesu

karnego. Jego funkcja wewnętrzna (aspekt wewnętrzny, procesowy) polega na tym,
że oskarżony ma być traktowany przez organy procesowe jako osoba niewinna na
każdym etapie procesowym, aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego. Funkcja
zewnętrzna (aspekt pozaprocesowy) natomiast polega na oddziaływaniu zasady do-
mniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji i organizacji, które nie mogą
traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli fakt taki nie zostanie stwierdzony prawo-
mocnym wyrokiem. Oskarżony pozostaje pod ochroną w zakresie swych dóbr osobi-
stych (art. 24 k.c.). Aspekt zewnętrzny domniemania niewinności odnosi się także do
środków masowego przekazu. Nie wolno w sprawozdaniach, dyskusjach, publikacjach,

oficjalnych wypowiedziach przesądzać winy oskarżonego przed wydaniem przez sąd
prawomocnego wyroku. Nie wolno też wobec oskarżonego w środkach masowego
przekazu używać np. określenia „przestępca”, „zbrodniarz” wskazującego na sprawstwo
oskarżonego. Regułę tę potwierdza też przepis zamieszczony w art. 13 ust. 1 ustawy
z 26.01.1984 r. – Prawo prasowe (Dz.U. z 2018 r. poz. 1914). Ponadto oskarżony jest
także chroniony art. 212 k.k.
Domniemanie niewinności oskarżonego wywołuje wiele konsekwencji procesowych,

choć co do niektórych z nich istnieją kontrowersje, czy są to następstwa domniemania
niewinności, czy raczej bezpośrednie samodzielne zasady procesowe.
Po pierwsze, badanie winy oskarżonego powinno odbywać się w sposób obiektywny,

niezależnie od obciążającego go materiału dowodowego i wewnętrznego przekonania or-
ganu procesowego. Skazanie oskarżonego może nastąpić wówczas, gdy zebrane dowody
bez wątpienia pozwalają ustalić winę oskarżonego. Zasada domniemania niewinności
zakłada, że wyrok skazujący musi być zasadny, a ustalenie winy w pełni przekonywalne.
Wymóg ten dotyczy nie tylko sądu, lecz także pozostałych organów procesowych, w tym
również prowadzących lub nadzorujących postępowanie przygotowawcze.
Po drugie, konsekwencją zasady domniemania niewinności jest reguła in dubio pro reo,
w myśl której niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżone-
go. Reguła in dubio pro reo ma zastosowanie tylko wówczas, kiedy pomimo należytej
staranności organu procesowego oznaczonej okoliczności nie da się wyjaśnić.
W literaturze istnieje spór zarówno co do roli tej reguły w stosunku do zasady domnie-
mania niewinności oskarżonego, jak i co do jej zakresu. Według jednego zapatrywania
reguła in dubio pro reo jest konsekwencją domniemania niewinności, zdaniem innych
obie instytucje stanowią równorzędne zasady. Wydaje się, że należy opowiedzieć się za
pierwszym z przytoczonych punktów widzenia. Wynika to przede wszystkim z istoty
obu regulacji. Ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko wtedy, gdy na podstawie
zebranego w sposób wyczerpujący materiału dowodowego można w sposób przeko-
nujący ustalić winę oskarżonego. Jeżeli pojawiają się niedające się usunąć wątpliwości,
wówczas w grę wchodzi reguła uzupełniająca, że istniejące wątpliwości muszą być
rozstrzygane na korzyść oskarżonego i ewentualnie prowadzić do jego uniewinnienia
(należy bowiem pamiętać, że omawiana tu reguła nie może być sprowadzana wyłącznie
do kwestii winy oskarżonego). Teza, iż reguła in dubio pro reo jest konsekwencją zasady
domniemania niewinności, znajduje swoje potwierdzenie także w fakcie uregulowania
zarówno zasady, jak i reguły w jednej jednostce redakcyjnej teksu ustawy (w art. 5 k.p.k.),
co powinno być brane pod uwagę podczas dokonywania wykładni tego przepisu.
Kontrowersyjne jest także to, czy reguła in dubio pro reo dotyczy wyłącznie wątpliwości
w zakresie stanu faktycznego sprawy, czy też występuje jako dyrektywa interpretacyjna.
Skoro reguła ta jest ściśle związana z zasadą domniemania niewinności oskarżonego,
a ono dotyczy jedynie ustaleń co do winy, to z tego faktu wynika, że nie powinna ona
wykraczać poza zakres przewidziany domniemaniem niewinności oskarżonego oraz
że ma ona zastosowanie po wyczerpaniu wszelkich dostępnych dowodów. Natomiast
wątpliwości co do treści normy prawnej powinny być w pełni rozstrzygane na podstawie
reguł wykładni i bez potrzeby odwoływania się do reguły in dubio pro reo.
Istota tej reguły polega na tym, że w razie istnienia niedających się usunąć wątpliwości
wybiera się określoną wersję, która dla oskarżonego przedstawia się najkorzystniej,
choć nie wyklucza się tego, że mogło być inaczej, ale nie zdołano tego w sposób
stanowczy ustalić.
Takie stanowisko staje się wyłącznym rozwiązaniem, skoro ryzykiem błędu nie ma być
obciążony oskarżony.
Obowiązujące przepisy Kodeksu postępowania karnego w zakresie ustalenia winy

oskarżonego wymagają dokładnych ustaleń faktycznych (por. art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.),
w efekcie przyjmuje się, iż w procesie karnym nie są dopuszczalne ustalenia alterna-
tywne, choć w niektórych sytuacjach (np. w przypadku wątpliwości dotyczących daty
popełnienia czynu i w konsekwencji możliwego jego przedawnienia) przyjęcie alterna-
tywnego rozwiązania mogłoby być korzystne dla oskarżonego.
Po trzecie, następstwa domniemania niewinności dotyczą formalnego ciężaru dowo-

dowego, czyli obowiązku dowodzenia (onus probandi), który został przerzucony na
organy procesowe. Następstwo to nie jest rozumiane jednolicie. Rozbieżności dotyczą
przede wszystkim wzajemnego stosunku domniemania niewinności i onus probandi.
W literaturze wskazuje się na potrzebę wyodrębnienia zasady ciężaru dowodu obok
domniemania niewinności. Wydaje się jednak, że nie ma potrzeby takiego wyodrębnia-
nia. To prawda, że obowiązek dowodzenia (ciężar dowodowy w znaczeniu formalnym)
wynika z innego przepisu niż domniemanie niewinności. Jest on jednak ściśle powiązany
z zasadą domniemania niewinności. Jeśli oskarżony jest chroniony domniemaniem
niewinności, to po drugiej stronie muszą występować podmioty dowodzące winę oskar-
żonego. Mogą to być, po pierwsze, podmioty, które są zobowiązane do uwzględnienia
okoliczności zarówno na niekorzyść, jak i korzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.). Podmio-
tami tymi są organy procesowe, co jest o tyle zrozumiałe, że zachowanie ich nie jest i nie
może być dyktowane interesem osobistym. Po drugie, w pozostałym zakresie podmioty
procesowe są uprawnione do dowodzenia, kierując się własnym interesem. Powstrzy-
manie się od dowodzenia lub nieskuteczne dowodzenie może szkodzić interesowi tego
podmiotu. Na tym tle jednak jawi się ważki problem włączenia się w proces dowodzenia
sądu. Nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. wyraźnie ograniczyła aktywność
dowodową sądu do wypadków wyjątkowych, uzasadnionych szczególnymi okolicznoś-

ciami. Niewątpliwie wzmocniło to bezstronność tego organu. Niestety, obowiązująca od
15.04.2016 r. „deforma” przywróciła stan poprzednio obowiązujący, którego przejawem
jest lakonicznie skonstruowany art. 167 k.p.k.
Po czwarte, wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które
są konieczne do prowadzenia procesu. Tutaj pojawia się przede wszystkim istotny
problem stosowania środków zapobiegawczych, zwłaszcza pozbawiającego wolności
tymczasowego aresztowania w warunkach obowiązywania domniemania niewinności
oskarżonego, a więc wobec osoby niewinnej.
Wyłania się tu istotne pytanie: jak można wobec osoby chronionej domniemaniem
niewinności (a więc de iure niewinnej) stosować środki przymusu procesowego pole-
gające przede wszystkim na faktycznym pozbawieniu wolności? Możliwe są tutaj dwa
rozwiązania tego problemu. Po pierwsze, można przyjąć, że traktując oskarżonego jako
niewinnego, widzi się procesową konieczność takiego „zabezpieczenia postępowania”,
gdy istnieją dostateczne dowody wskazujące na jego winę, choć nie jest ona jeszcze
udowodniona. Po drugie, w upoważnieniu do stosowania tych środków można dopa-
trywać się ustawowego ograniczenia zasady domniemania niewinności oskarżonego.
Wydaje się, że rozstrzygnięcia omawianego problemu należy poszukiwać w drugim

z proponowanych rozwiązań. Stosowanie aresztu tymczasowego z powodów proceso-
wych wskazanych w art. 258 § 1 k.p.k. dałoby się uzasadnić bez potrzeby dopatrywania
się w nim ograniczenia zasady domniemania niewinności oskarżonego. Procesowymi
względami nie da się jednak usprawiedliwić stosowania tymczasowego aresztowania
z przyczyn określonych w art. 258 § 2 i 3 k.p.k. w warunkach obowiązywania domnie-
mania niewinności. W takim bowiem wypadku stosowanie środka zapobiegawczego,
zwłaszcza tymczasowego aresztowania, jest antycypacją kary.
Literatura
I. Bondarczuk, Warunkowe umorzenie postępowania w świetle zasady domniemania niewinności, Prok.

i Pr. 2011/4; M. Bransztetel, Zasada domniemania niewinności a media, Prok. i Pr. 2006/9; P. Kardas,
Nowe ujęcie zasady in dubio pro reo, Pal. 2015/9–10; R. Kmiecik, O niektórych gwarancjach praw oskar-
żonego w polskim procesie karnym w świetle norm prawnomiędzynarodowych [w:] Problemy ewolucji
prawa karnego, red. T. Bojarski, Lublin 1990; R. Koper, Reguła in dubio pro reo a ochrona interesów
pokrzywdzonego w procesie karnym, PS 2018/6; P. Kruszyński, Zakres obowiązywania reguły in dubio
pro reo w procesie karnym, PiP 1979/10; P. Kruszyński, Zasada domniemania niewinności w polskim
procesie karnym, Warszawa 1983; Z. Kwiatkowski, Zakres stosowania reguły in dubio pro reo w polskim
procesie karnym [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora
Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska,
Warszawa 2015; K. Lipiński, Zasada domniemania niewinności – próba spojrzenia materialnoprawnego

[w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. T. Kalisz, t. 41, Wrocław 2016; K. Sychta, Obowiązywa-
nie reguły in dubio pro reo w zakresie ustalania podstaw nadzwyczajnych środków zaskarżenia, PPK
2004/25; A. Tęcza-Paciorek, Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Warszawa
2012; S. Waltoś, Domniemanie niewinności w świecie mediów [w:] System wymiaru sprawiedliwości
a media, red. C. Kulesza, Białystok 2009; S. Waltoś, Zasada domniemania niewinności a środki maso-
wego przekazu, SI 1997/33; Ł. Woźniak, Zasada domniemania niewinności – zagadnienia podstawowe
[w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci profesora Stanisława Waltosia,
red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000; M. Zbrojewska, Nowe ujęcie zasady
in dubio pro reo w postępowaniu karnym [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga
jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska,
B.T. Bieńkowska, Warszawa 2015; M. Zbrojewska, Nowe ujęcie zasady in dubio pro reo w postępowaniu
karnym [w:] Wokół gwarancji współczesnego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra
Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowsa, B.T. Bieńkowska, Warszawa
2015; M. Żbikowska, Ciężar dowodu w polskim procesie karnym, Warszawa 2019.
3.4.2. Zasada prawa do obrony oskarżonego
Zasada prawa do obrony opiera się na przesłankach humanitarnych i wiąże się z istotą
procesu karnego, w którym oskarżony jest podmiotem, a nie przedmiotem postępowa-
nia. Jej wyodrębnienie uzasadnia szczególna sytuacja oskarżonego w procesie karnym,
w którym jest on zagrożony karą kryminalną.
Zasadę prawa do obrony można wyrazić w postaci dyrektywy, według której w procesie
karnym oskarżonemu należy zapewnić prawo do obrony.
Jest to zasada konstytucyjna, wyrażona w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, który stanowi,
iż każdy, przeciw komu jest prowadzone postępowanie karne, ma prawo do obrony
we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub
na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Źródłem prawa do
obrony jest także art. 6 ust. 3 EKPC, według którego każdy oskarżony o popełnienie
czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:
1) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozu-
miałym o istocie i przyczynie wniesionego przeciwko niemu oskarżenia;
2) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;
3) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie
ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego ko-
rzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro
wymiaru sprawiedliwości;
4) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żąda-

nia obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak
świadków oskarżenia;
5) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi języ-
kiem używanym w sądzie.
Są to warunki minimalne, które powinny być przestrzegane w prawie wewnętrznym.
Zapewnienie prawa do obrony to nie tylko ustanowienie w systemie prawa procesowego

odpowiednich przepisów, lecz jednocześnie zapewnienie właściwych warunków, aby
przyznane uprawnienia mogły być w rzeczywistości wykorzystane. Należy więc położyć
nacisk na gwarancyjny charakter prawa do obrony.
Prawo do obrony obejmuje wszelkie czynności podejmowane w interesie oskarżone-

go, które zmierzają do odparcia oskarżenia albo odpowiedniego zmniejszenia jego
odpowiedzialności, jak również do zmniejszenia lub zniesienia wszelkich uciążli-
wości procesowych.
W zakresie prawa do obrony od strony podmiotowej mieści się uprawnienie do podej-

mowania całego szeregu czynności osobiście przez oskarżonego (niekiedy określanej
jako obrona materialna), a także prawo do korzystania z pomocy obrońcy, co niekiedy
określa się nazwą obrony formalnej. W zakresie prawa do obrony mieszczą się również
przepisy nakazujące organom procesowym dokonywanie czynności także na korzyść
oskarżonego.
W grupie uprawnień, które przysługują oskarżonemu, możemy wyróżnić te, które przy-
sługują mu jako stronie procesowej oraz te, które przysługują tylko jemu, a więc jako
oskarżonemu. Obowiązujący Kodeks postępowania karnego przewiduje liczne prze-
pisy zawierające uprawnienia dla stron, w tym także dla oskarżonego. Te uprawnienia
przedstawiono wyżej w ramach zasady kontradyktoryjności jako prawo do inicjatywy
dowodowej, uczestniczenia w czynnościach dowodowych czy też zaskarżenia decyzji
procesowych.
Wśród uprawnień przysługujących oskarżonemu w ramach prawa do obrony znajdu-

jemy i takie, które służą wyłącznie oskarżonemu. Do nich można zaliczyć prawo do
składania wyjaśnień, jak również prawo do milczenia oraz ochronę prawną związaną
z zaskarżaniem orzeczeń wynikającą z zakazu reformationis in peius. Z przyznanych
uprawnień oskarżony może skorzystać, ale nie jest do tego zobowiązany. Należy jednak
w toku procesu stworzyć warunki, w których oskarżony będzie miał możliwość zre-
alizowania przyznanych mu uprawnień. W toku postępowania przygotowawczego na
żądanie podejrzanego należy go przesłuchać z udziałem ustanowionego obrońcy, jednak
niestawiennictwo obrońcy na tę czynności nie tamuje przesłuchania (art. 301 k.p.k.).
Oskarżony może korzystać z pomocy adwokata lub radcy prawnego występującego

w charakterze obrońcy. Obrona ta może być obowiązkowa (obligatoryjna) lub nieobo-
wiązkowa (fakultatywna). Obrona jest obowiązkowa, kiedy obowiązujące przepisy
wymagają posiadania przez oskarżonego w toku procesu obrońcy. Są to zwykle sytu-
acje, kiedy stopień rozwoju umysłowego oskarżonego, jego ułomność albo też stopień
zawiłości lub waga sprawy czy inne szczególne okoliczności wymagają w toku procesu
obowiązkowego posiadania przez oskarżonego obrońcy. Według obowiązujących prze-
pisów posiadanie obrońcy przez oskarżonego jest obowiązkowe (art. 79 § 1 k.p.k.), gdy
oskarżony nie ukończył 18 lat, jest głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona
wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim
postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym
stopniu ograniczona, ponadto gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego stan
zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony
w sposób samodzielny oraz rozsądny.
Nowelą z 27.09.2013 r. (Dz.U. poz. 1247) wprowadzono do Kodeksu postępowania

karnego przepis (art. 79 § 4), mocą którego, jeśli uznana zostanie za uzasadnioną opinia
biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach
wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub
kierowania swym postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala
na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd
orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. W takim wypadku prezes sądu albo
sąd zwalnia obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności prze-
mawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu. Z przepisu
tego wynika, że decydująca w kwestii obowiązku posiadania obrońcy jest co do zasady
treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów, Kodeks jednak nie wyjaśnia podstaw uznania
udziału oskarżonego w postępowaniu i prowadzenia przez niego obrony w sposób sa-
modzielny i rozsądny, tym samym biegli lekarze psychiatrzy zastępują w tym zakresie
sąd, co w efekcie spowodować może poważne ograniczenie realizacji przez oskarżonego
prawa do obrony.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego wprowadził obowiązek posiadania obroń-

cy, także wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające
obronę (art. 79 § 2 k.p.k.); okoliczności tych bliżej jednak nie sprecyzowano, pozosta-
wiając ocenę ich istnienia sądowi. Obowiązek posiadania obrońcy powstaje w takim
wypadku od chwili wydania przez sąd postanowienia w tym przedmiocie. We wszystkich
wskazanych wyżej sytuacjach udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych
posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego (art. 79 § 3 k.p.k.).
Oskarżony musi mieć obrońcę także w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli
zarzucono mu zbrodnię; w takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest
obowiązkowy (art. 80 k.p.k.).
Obrona obowiązkowa występuje również w postępowaniu przed sądem wojskowym

(art. 671 k.p.k.).
Obrona obowiązkowa może być wypełniona obroną z wyboru lub obroną z urzę-
du. Obrona z wyboru zachodzi wtedy, gdy oskarżony zawrze umowę o obronę przez
określonego adwokata lub radcę prawnego. Dokonany przez oskarżonego wybór nie
jest co do zasady ograniczony, oskarżony może powierzyć pełnienie funkcji obrony
wybranemu przez siebie obrońcy. Ograniczeniem jest jednak z jednej strony fakt, iż
powierzenie obrony może dotyczyć wyłącznie osoby wpisanej na listę adwokatów lub
radców prawnych, a ponadto wybór ten może zostać dokonany przez dowolną osobę,
jeśli oskarżony jest pozbawiony wolności. W tym ostatnim jednak wypadku oskarżony
może nie potwierdzić tego wyboru.
Obrona z urzędu ma miejsce, gdy obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy
z wyboru (art. 81 k.p.k.), a także gdy oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku dla
niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów obrony (art. 78 k.p.k.;
tzw. prawo ubogich); ten przepis powinien być interpretowany łącznie z art. 6 ust. 3
EKPC.
Wymaga odnotowania, iż nowelą Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. wprowa-

dzono w zakresie obrony z urzędu istotne zmiany. Polegały one na tym, że obowiązek
wykazania, że oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku
dla niezbędnego utrzymania siebie i swej rodziny, został ograniczony wyłącznie do
podejrzanego, w postępowaniu sądowym zaś wystarczył sam wniosek oskarżonego.
Regulacja ta stanowiła silne wzmocnienie prawa oskarżonego do obrony na etapie po-
stępowania jurysdykcyjnego, gdy zwolniony był z obowiązku wykazywania, że nie stać
go na wyznaczenie obrońcy z wyboru. W obecnym stanie prawnym nastąpił powrót
do regulacji obowiązującej przed 1.07.2015 r., co oznacza, że obowiązkiem wykazania
się tzw. prawem ubogich obciążono zarówno podejrzanego, jak i oskarżonego. Także
w tym wypadku mamy do czynienia z ograniczeniem prawa do obrony.
Jak wskazano wyżej, w ramach prawa do obrony organy procesowe dokonują czynno-
ści także na korzyść oskarżonego. Obowiązek ten sprecyzowany został w art. 4 k.p.k.,
a wynika on również z art. 425 § 4 k.p.k., według którego oskarżyciel publiczny ma
prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego. Istotne wątpliwości
na tle art. 4 k.p.k. odnoszą się do roli, jaką ma do spełnienia prokurator. W postępo-
waniu przygotowawczym jest organem procesowym, co sprawia, że ma on obowiązek
badania i uwzględniania okoliczności zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych dla
oskarżonego. W postępowaniu sądowym jest jednak stroną procesową, a ponieważ cechą
każdej strony procesowej jest jej stronniczość, dlatego należałoby przyjąć, że obowiązek
wynikający z art. 4 k.p.k. nie obciąża już prokuratora. Nie miejsce tu jednak na głębszą
analizę tego zagadnienia.
Obrońcą w procesie karnym może być adwokat, tj. osoba wpisana na listę adwokatów,
względnie radca prawny, czyli osoba wpisana na listę radców prawnych. W obu wypad-
kach wpis na listę adwokatów lub radców prawnych powinien łączyć się z wyznaczeniem
siedziby wykonywania zawodu adwokata lub radcy prawnego.
Analizując zasadę prawa do obrony, nie można pominąć dwóch niezwykle istotnych
zmian wprowadzonych do Kodeksu postępowania karnego w lipcu 2019 r., które
w znacznej mierze ograniczają prawo do obrony oskarżonego. Chodzi mianowicie
o instytucję prekluzji dowodowej przewidzianą w art. 170 § 1 pkt 6 k.p.k. oraz o zmianę
wprowadzoną art. 378a k.p.k. Pierwszy z przywołanych tu przepisów stawia tamę stro-
nom, a zwłaszcza oskarżonemu i jego obrońcy dla zgłaszania wniosków dowodowych
w momencie dogodnym dla strony procesowej. Przepis ten pozwala na oddalenie
wniosku dowodowego tylko dlatego, że został złożony po zakreślonym przez organ
procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona. Nie
trudno sobie wyobrazić sytuację, w której już na samym wstępie postępowania przygoto-
wawczego organ prowadzący to postępowanie wyznaczy stronom, informując je o tym,
niezwykle krótki termin do zgłoszenia tego wniosku, pozbawiając stronę uprawnienia
do zgłaszania wniosków dowodowych w związku z rozwijającym się postępowaniem.
Jeszcze gorzej sprawa ta wyglądała będzie w postępowaniu jurysdykcyjnym, w którym
sąd, np. na posiedzeniu przygotowawczym, a więc w początkowej fazie procesu, zakreśli
stronom krótki termin do zgłaszania wniosków dowodowych, eliminując możliwość ich
późniejszego (np. w czasie przemówień stron) zgłoszenia. Co prawda, art. 170 § 1a k.p.k.
ogranicza zakres prekluzji dowodowej, jednak przyjęcie przez sąd, że dowód wskazany
we wniosku dowodowym nie ma istotnego znaczenia dla ustalenia wskazanych w nim
okoliczności, nie wydaje się być znacząco trudne.
Druga wspomniana tu zmiana wprowadzona przepisem art. 378a k.p.k. dotyczy moż-
liwości prowadzenia postępowania pod nieobecność oskarżonego lub jego obroń-
cy. Mianowicie sąd, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, może przeprowadzić
postępowanie dowodowe mimo nieobecności wymienionych osób, nawet wówczas
gdy należycie usprawiedliwiły swoje niestawiennictwo. Prowadzenie pod nieobecność
oskarżonego lub jego obrońcy postępowania jest możliwe nawet wtedy, gdy w aktach
sprawy brak jest dowodu doręczenia tym osobom zawiadomienia lub wezwania, lub
jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z powodu
przeszkód żywiołowych bądź innych wyjątkowych przyczyn. W takiej sytuacji sąd może
w szczególności przesłuchać świadków, którzy stawili się na rozprawę, nawet jeżeli
oskarżony nie złożył jeszcze wyjaśnień (art. 378a k.p.k.). Jeśli więc oskarżony nie stawił
się na rozprawę, ponieważ np. jako lekarz udzielał pomocy lekarskiej poszkodowanemu
z wypadku drogowego, którego był świadkiem, albo jeśli w dniu rozprawy z powodu
zawału serca swego ojca musiał udać się z nim do szpitala, sąd będzie mógł prowadzić
w dalszym ciągu postępowanie dowodowe. Niczego tu nie zmienia fakt, iż oskarżony
lub obrońca mogą w takiej sytuacji złożyć wniosek o uzupełniające przeprowadzenie
dowodu, w myśl bowiem art. 378a § 5 k.p.k. we wniosku oskarżony lub obrońca mają
obowiązek wykazać, że sposób przeprowadzenia dowodu podczas jego nieobecności
naruszał gwarancje procesowe, w szczególności prawo do obrony. Jak się wydaje, mamy
tutaj do czynienia z jednym z najpoważniejszych ograniczeń prawa do obrony oskarżo-
nego, bowiem nastąpić ono może nawet wówczas, gdy oskarżony lub obrońca należycie
usprawiedliwił swoje niestawiennictwo lub wtedy, gdy o terminie przeprowadzenia
określonej czynności nie został zawiadomiony lub na termin nie został wezwany. Taka
regulacja stawia polski proces karny już tylko o krok od rezygnacji z jakiegokolwiek
udziału w czynnościach postępowania oskarżonego lub jego obrońcy. Regulacja ta
narusza także przepisy art. 6 ust. 3 EKPC.
Literatura
A. Bojańczyk, Gromadzenie dowodów przez obrońcę i pełnomocnika w postępowaniu przygotowawczym

[w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliń-
ski, Warszawa 2015; Z. Czeszejko-Sochacki, Z. Krzemiński, Adwokat z urzędu w postępowaniu sądowym,
Warszawa 1975; Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa
2015; H. Gajewska, Uzasadnione wątpliwości co do poczytalności oskarżonego jako przesłanka obrony
niezbędnej, NP 1980/3; T. Gardocka i in., Prawo do obrony w postępowaniu penalnym. Wybrane aspekty,
Warszawa 2014; I. Gierula, Obrońca a kłamstwo. Uwagi na tle karnoprawnych granic wykonywania
obrony, PS 2012/9; B. Grabowska-Moroz, Unijna dyrektywa o prawie dostępu do obrońcy – zadanie dla
ustawodawcy, wezwanie dla sądów, PS 2019/3; E. Gruza, Samodzielna i rozsądna obrona – wizja lekarza
psychiatry, oskarżonego czy adwokata [w:] Prawo wobec problemów społecznych. Księga jubileuszowa
Profesor Eleonory Zielińskiej, red. B Namysłowska-Gabrysiak, K. Syroka-Marczewska, A. Walczak-
-Żochowska, Warszawa 2016; T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź
1988; W. Hermeliński, B. Nita-Światłowska, Kilka uwag o prawie do obrony w związku z nowelizacją
Kodeksu postępowania karnego, Pal. 2016/9; D. Jagiełło, Udział radcy prawnego w procesie karnym po
nowelizacji k.p.k. z 27 września 2013 r., IN 2015/1; W. Jankowski, Nowe spojrzenie na obronę z urzę-
du, PS 2013/1; J. Karaźniewicz, Dyscyplinowanie obrońców i pełnomocników za pomocą sygnalizacji
w świetle ograniczonego prawa do ingerencji organu procesowego w relacje między stroną a jej profesjo-
nalnym przedstawicielem procesowym [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne
skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2017. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor
Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017; J. Karaźniewicz, Prawo
do obrony a sytuacja procesowa osoby podejrzanej [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości
2019; P. Kardas, Ochrona tajemnicy obrończej. Kilka uwag o dopuszczalności kontroli i utrwalania treści
rozmów oraz przekazów informacji realizowanych przy użyciu środków technicznych pomiędzy obrońcą
a mandantem, CzPKiNP 2011/4; M. Klejnowska, Prawo do samodzielnej i rozsądnej obrony w świetle
nowelizacji kodeksu postępowania karnego z dnia 27 września 2013 r. [w:] Wokół gwarancji współczes-
nego procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka,
H. Gajewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska, Warszawa 2015; P. Kruszyński, Prawo podejrzanego
do obrony w nowym k.p.k. [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia
węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa–Kraków 1997; P. Kruszyński, Obrońca w projekcie kodeksu
postępowania karnego [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana
Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993; P. Kruszyński, Stanowisko prawne obrońcy w procesie karnym,
Białystok 1991; Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach,
red. P. Wiliński, Warszawa 2015; Radca prawny w roli obrońcy w postępowaniu przygotowawczym oraz
postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Kompendium praktyczne, red. J. Zagrodnik, Warszawa
2015; P. Kruszyński, Istota i skutki prawne sprzeczności interesów oskarżonych reprezentowanych przez
tego samego obrońcę w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2020/9; T. Markiewicz, Instytucja obrońcy do
określonej czynności w świetle konstytucyjnego prawa do sądu oraz celu procesu w postaci rozpoznania
sprawy w rozsądnym terminie, PS 2018/9; W. Rynkun-Werner, Zmiana obrońcy z urzędu w toku procesu
karnego – fikcja czy rzeczywistość?, Pal. 2017/6; M. Smarzewski, Skutki uchylenia art. 80a k.p.k. przy roz-
szerzonych trybach konsensualnych i reformatoryjnym orzekaniu w postępowaniu apelacyjnym w świetle
nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z dnia 11 marca 2016 r. [w:] Proces karny w dobie przemian.
Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. II, Gdańsk 2018; R.A. Stefański, Obrona
obligatoryjna w polskim procesie karnym, Warszawa 2012; M. Wąsek-Wiaderek, Prawo oskarżonego do
realizowania obrony na rozprawie w świetle ostatnich zmian kodeksu postępowania karnego [w:] Proces
karny w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018;
P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006; J. Zagrodnik, Metodyka
pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i sprawach karnych skarbowych, Warszawa 2016;
M. Zbrojewska, Obrona obligatoryjna związana ze stanem psychiki oskarżonego (refleksje wokół art. 79
§ 4 k.p.k.) [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grze-
gorczyk, Warszawa 2011; K. Zgryzek, Obrona obligatoryjna – czy rzeczywiście konieczna? Uwagi na
marginesie art. 79 k.p.k. [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010;
K. Zgryzek, Prawo ubogich czy obrona na życzenie – dylematy wokół obrony z urzędu w związku z ko-
lejnymi zmianami w zakresie obrony w polskim procesie karnym [w:] Proces karny w dobie przemian.
Zagadnienia ogólne, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 1, Gdańsk 2018; K. Zgryzek, Obrona obliga-
toryjna w polskim procesie karnym – zagadnienia wybrane, „Radca Prawny” 2019/4(21); M. Zimna,
Kształtowanie się instytucji obrony obligatoryjnej w świetle ostatnich zmian kodeksu postępowania
karnego, IN 2015/4; M. Żukowska, Prawo do obrony wczoraj i dziś – charakterystyka nowelizacji wy-
branych przepisów KPK [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2013–2018 w świetle
standardów rzetelnego procesu, red. C. Kulesza, A. Sakowicz, Białystok 2019.
Rozdział III. Przesłanki procesu karnego 155
Rozdział III
PRZESŁANKI PROCESU KARNEGO
1. Pojęcie i podział przesłanek procesowych

Przesłanki procesowe należą do problemów trudnych i najbardziej kontrowersyjnych
w nauce procesu karnego. Instytucja przesłanek wywodzi się z procesu cywilnego, lecz
jej szersze opracowanie należy zawdzięczać nauce procesu karnego.
Twórcą przesłanek procesowych był uczony niemiecki O. Bülow1. Wywiódł on przesłanki

procesu z teorii stosunku prawnego. Według O. Bülowa proces będący trójstronnym
stosunkiem publicznoprawnym stopniowo postępującym i rozwijającym się może po
wstać jedynie przy istnieniu pewnych warunków. Warunki te powinny być ustalone
w stadium przedprocesowym, ponieważ są „warunkami dojścia do skutku całego sto
sunku procesowego”, czyli są „warunkami egzystencji procesu”.
Skoro przesłanki procesowe zawierają w sobie konstytutywne składniki owego stosunku,

jakim jest proces, zatem brak którejkolwiek z nich stanowi przeszkodę w powstaniu lub
prowadzeniu procesu. Koncepcja O. Bülowa została przeniesiona na grunt nauki pro
cesu karnego przede wszystkim przez A. Kriesa2. Do jej znacznego rozwoju przyczynił
się J. Goldschmidt3.
W nauce polskiego procesu karnego problemem przesłanek szerzej zajmowali się:

M. Cieślak4, W. Daszkiewicz5, J. Haber6 i S. Śliwiński7.
1
O. Bülow, Die Lehre von den Prozesseinreden und die Prozessvoraussetzungen, Gissen 1868, s. 5 i n.
2
A. von Kries, Die Prozessvoraussetzungen des Reichsstrafprozesses, „Zeitschrift für Gesamte Straf
rechtswissenschaft” 1885/5, s. 1 i n.
3
J. Goldschmidt, Der Prozess als Rechtslage, Berlin 1925.
4
M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 437 i n.; M. Cieślak, O przesłankach procesowych w polskim postępowaniu
karnym (podstawowe założenia i problemy metodologiczne), PiP 1969/12, s. 960 i n.
5
W. Daszkiewicz, Prawo..., 2001, s. 128–130.
6
J. Haber, Pojęcie i istota przesłanek procesu karnego, PiP 1967/2, s. 217 i n.
7
S. Śliwiński, Polski..., 1961, s. 93 i n.
156 Rozdział III. Przesłanki procesu karnego
W ujmowaniu przesłanek między poszczególnymi autorami zachodzą dość znaczne

różnice w wielu kwestiach. W literaturze słusznie podnosi się, że są to jednak często
różnice mające charakter pozorny, wynikające z odmiennych założeń terminologicznych
i konstrukcyjnych. Dlatego poszczególne punkty widzenia mogą być poddawane krytyce:
1) pod względem konsekwencji w stosunku do własnych założeń;
2) pod względem metodologicznej poprawności ujęcia i sformułowania tych zało
żeń, co stwarza możliwości stosowania ocen takich, jak np. logiczna ich prawid
łowość lub sprawność8.
W definiowaniu przesłanek procesowych można dostrzec dwa zasadnicze kierunki.

Według jednego z nich przez przesłanki procesowe rozumie się określone stany (sytu
acje), z którymi prawo karne procesowe łączy dopuszczalność lub niedopuszczalność
postępowania9.
Drugi kierunek w definiowaniu przesłanek procesowych traktuje przesłanki jako wy

nikające z ustawy warunki pozwalające na prowadzenie procesu i orzekanie o jego
przedmiocie10. Ten punkt widzenia właściwie pozwala na wyodrębnienie szerszej kate
gorii warunków dopuszczalności procesu, w których mieszczą się przesłanki procesu.
Zapatrywanie to nie jest pozbawione podstaw prawnych. Pojawiło się ono w związku
z włączeniem do art. 11 pkt 1 i 2 k.p.k.1969 stanów o charakterze prawnomaterialnym,
takich jak znamiona przestępstwa w czynie, stopień społecznego niebezpieczeństwa
czynu, karalność czynu itp. (obecnie art. 17 § 1 pkt 2–4 k.p.k.). Problem sprowadza się
do tego, że prawna ocena tych stanów nie jest jednolita. Zależy ona od fazy zaawan
sowania procesu karnego. Raz są to skutki typowe dla przesłanek procesowych; gdy
pojawią się przed rozprawą główną, powodują umorzenie procesu. Innym razem, gdy
stany te występują na rozprawie po rozpoczęciu procesu sądowego, wydaje się wyrok
uniewinniający (art. 414 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Wydaje się jednak, że niezależnie od wskazanych różnic objęcie tych stanów przepisem
art. 17 § 1 k.p.k. musi przesądzić o zaliczeniu ich do przesłanek procesowych. W defi
niowaniu przesłanek procesowych zachodzą także różnice co do tego, czy przesłanki
są stanami czy też okolicznościami decydującymi o prawnej dopuszczalności proce
su. Poprawniejsze będzie używanie nazwy „stan” zamiast słowa „okoliczność”, gdyż
„stan” obejmuje swym zakresem zarówno określony stan faktyczny, jak i jego implikacje
prawne11. Inaczej można powiedzieć, że przesłanka procesowa wystąpi, gdy powstanie
stan określony przepisem prawa procesowego, decydujący o prawnej dopuszczalności
procesu karnego.
8
9
M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 439.
10
Por. W. Daszkiewicz, Przestępczość czynu jako przesłanka procesu (uwagi w związku z projektem k.p.k.),
PiP 1968/12, s. 958 i n.
11
M. Cieślak, Polska..., 1984, s. 438–439.
1. Pojęcie i podział przesłanek procesowych 157
W świetle art. 17 § 1 k.p.k. przyjąć trzeba, że przesłankami procesowymi są zarówno

stany:
1) ściśle procesowe (przesłanki czysto procesowe);
2) stany zakotwiczone (uregulowane) w prawie karnym materialnym, którym na
dano wartość przesłanki procesowej (przesłanki o charakterze materialnym),
np. przewidziane w pkt 2, 3 i 4 powołanego przepisu;
3) stany o charakterze faktycznym, określone w literaturze nazwą przesłanki fak
tycznej, przewidziane w pkt 1, a mianowicie:
a) niepopełnienie czynu,
b) brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia przestęp
stwa, co powoduje, że przesłanka ta zbiega się z podstawą wszczęcia postępo
wania przygotowawczego.
Tak więc trzeba przyjąć, że przesłanki procesowe są stanami, które w myśl obowią-
zujących przepisów prawa procesowego decydują o prawnej dopuszczalności lub
niedopuszczalności procesu.
Przesłanki procesowe są zatem stanami warunkującymi dopuszczalność procesu kar

nego. Mogą one przybrać postać pozytywną lub negatywną.
Brak pozytywnej (dodatniej) przesłanki, jak i pojawienie się przesłanki negatywnej

(ujemnej) powodują, że proces karny nie może być ani legalnie wszczęty, ani nie
może się toczyć. Stan ten oznacza istnienie przeszkody procesowej.
Sama definicja wskazuje na uzasadnienie przesłanek procesowych. Wynikają one przede

wszystkim z istotnych składników procesowych. Dotyczą one np. istnienia skargi lub
istnienia stron procesowych. Bez nich proces karny, szczególnie przed sądem, jest nie
do pomyślenia. Inne przesłanki, zwłaszcza ujemne, wyrastają z zakazów ustawowych,
np. przedawnienia karalności, niekiedy zaś są oparte na ekonomice procesowej (np. za
wisłość sprawy).
Różny jest zasięg działania przesłanek procesowych w toku procesu12. Są przesłanki

występujące w toku całego procesu, w zakresie głównego nurtu procesowego, ale są i ta
kie, które działają w jednym lub dwóch stadiach procesowych. Z tego punktu widzenia
można przesłanki procesowe dzielić na takie, które:
1) odnoszą się do wszystkich stadiów procesowych; do tej grupy można zaliczyć
np. brak znamion czynu zabronionego;
2) występują wyłącznie w postępowaniu rozpoznawczym przed sądem, np. skarga
uprawnionego oskarżyciela;
12
3) dotyczą zarówno postępowania przygotowawczego, jak i postępowania rozpo

znawczego przed sądem; tych przesłanek jest najwięcej; do nich należy, np. prze
dawnienie karalności (art. 101 k.k. i art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.);
4) działają wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, np. przedawnienie wykona
nia kary (art. 103 k.k.).
Mówiąc o przesłankach procesowych, trzeba zauważyć różnice w ich ujmowaniu

w sposób syntetyczny – zbiorczy lub analityczny – rozłączny13. Chodzi o to, że niektóre
przesłanki mogą stanowić zbiór składników, z których każdy może być ujmowany jako
odrębna przesłanka procesowa. Jest to syntetyczne (zbiorcze) rozumienie przesłanek
procesowych. Możliwe jest także analityczne (rozłączne, rozdzielcze) ujmowanie prze
słanek procesowych, kiedy przesłanka jest stanem, którego nie da się już podzielić na
dalsze człony jako samodzielne przesłanki procesowe. Możliwe jest jedno i drugie ujęcie
przesłanek procesowych, lecz trzeba sobie zdawać sprawę z takiej możliwości. Różnice
podejść w tym zakresie powodują, że między autorami brak jest jednolitości co do liczby
wyodrębnionych przesłanek procesowych, zwłaszcza o charakterze ogólnym. Sprawę
tę można przykładowo wyjaśnić za pomocą przesłanki istnienia stron procesowych.
Takie ujęcie tej przesłanki ma charakter zbiorczy, gdyż można w niej wyodrębnić trzy
podstawowe składniki, z których każdy ma wartość przesłanki, a mianowicie:
1) rzeczywiste istnienie podmiotów,
2) ich zdolność procesową oraz
3) ich legitymację procesową.
Zdając sobie sprawę ze wskazanych różnic w ujęciu przesłanek procesowych, nie można
rozdrabniania przesłanek doprowadzać do absurdu. Nie sposób np. braku znamion
przestępstwa dzielić na każde ze znamion, tworząc odrębne przesłanki procesowe, gdyż
zabieg ten wykraczałby poza naturalną granicę dopuszczalnych podziałów.
Przesłanki procesowe dzieli się na dodatnie (pozytywne) i ujemne (negatywne). Ten

podział jest umowny. Dla praktyki języka potocznego bardziej naturalne jest pozytywne
kształtowanie nazw. Podział ten jest dokonywany ze względu na funkcje, jakie spełniają
one w procesie, a nie ze względu na formę ich ujęcia. Słusznie podkreśla się, że zarówno
przesłanki pozytywne, jak i negatywne mogą być ujęte bądź w formie pozytywnej, bądź
negatywnej14. Tak np. przedawnienie jest przesłanką negatywną ujętą w formie negatyw
nej. Stosując negację, można każdą przesłankę pozytywną przekształcić w przesłankę
negatywną i odwrotnie.
Twierdzenie to skłaniałoby do rezygnacji ze wskazanego podziału. W gruncie rzeczy

jednak o zaliczeniu przesłanek do jednej z grup decyduje nie ich forma, lecz sposób
funkcjonowania. Z tego punktu widzenia wskazane rozróżnienie staje się uzasadnione.
13
14
Nie można więc swobodnie poszczególnych przesłanek zaliczać do tej lub innej grupy,
gdyż ostatecznie przesądza o tym ustawodawca, nadając przesłance wartość pozytywną
lub negatywną. Tak więc do przesłanek pozytywnych zalicza się:
1) podsądność,
2) właściwość sądu,
3) istnienie stron,
4) skargę,
5) wniosek o ściganie.
Do przesłanek ujemnych należą:

1) prawomocność materialna;
2) zawisłość sprawy;
3) przedawnienie karalności;
4) abolicja;
5) stan określony w art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k. – czynu nie popełniono albo brak jest
danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia;
6) stan określony w art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. – czyn nie zawiera znamion czynu zabro
nionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa;
7) znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.);
8) stan określony w art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k. – ustawa stanowi, że sprawca nie podlega
karze.
Powszechnie przesłanki procesowe dzieli się na przesłanki ogólne i przesłanki szcze-

gólne. Przesłanki ogólne warunkują dopuszczalność procesu w zwykłym trybie postę
powania, a więc warunkują dopuszczalność postępowania odbywającego się w postę
powaniu zwyczajnym.
Do przesłanek ogólnych można zaliczyć te, które wymieniono wyżej w pkt 1–4 przesłanek
dodatnich, oraz te, które wyliczono w przesłankach ujemnych. Przesłanki ogólne mogą
być dodatnie lub ujemne. Natomiast przesłanki szczególne warunkują dopuszczalność
procesu w szczególnym trybie lub szczególnym postępowaniu. Przesłanki szczególne
mogą być przesłankami dodatnimi lub przesłankami ujemnymi. Przesłanką szczególną
dodatnią jest np. wniosek osoby pokrzywdzonej w przypadku przestępstw ściganych
na wniosek. W postępowaniach szczególnych przesłanki są dodatkowymi warunkami
dopuszczalności postępowania w trybie szczególnym, występującymi obok przesłanek
ogólnych. Niekiedy niektóre przesłanki ogólne nie są konieczne, jak np. nie jest wyma
gana skarga w postępowaniu z nieletnimi.
W konstrukcji przesłanek szczególnych w zakresie postępowań szczególnych można

dostrzec pewne odrębności. Otóż, to prawda, że przesłanki szczególne warunkują do
puszczalność określonego postępowania szczególnego, ale istnieją tutaj wyraźne różnice
w zakresie skutków ich niezachowania. O ile w przypadku przesłanek ogólnych (prze
szkód procesowych wynikających z braku przesłanki ogólnej dodatniej lub pojawienia

się przesłanki ogólnej negatywnej) niedopuszczalność procesu powoduje konieczność
jego umorzenia, o tyle odnośnie do przesłanek szczególnych w ramach postępowań
szczególnych taka implikacja nie zachodzi. Konsekwencją braku przesłanki szczególnej
będzie niedopuszczalność szczególnego postępowania, co z reguły oznacza konieczność
przekazania sprawy do postępowania zwyczajnego.
Z innego punktu widzenia dzieli się przesłanki na bezwzględne lub względne (abstrak-
cyjne i konkretne). Kryterium tego podziału stanowią skutki związane z przeszkodami
procesowymi, jakie one wywołują. Brak ogólnego warunku dopuszczalności procesu
z reguły powoduje konieczność umorzenia procesu (poza brakiem właściwości).
Przesłanki bezwzględne stanowią warunki dopuszczalności postępowania w każdym

układzie procesowym. Istnienie przeszkody procesowej wynikającej z braku bezwzględ
nej przesłanki procesowej powoduje, że proces nie może być wszczęty ani nie może być
kontynuowany zarówno obecnie, jak i w przyszłości, gdyż niemożliwa jest taka zmiana
układu procesowego, która powodowałaby dopuszczalność procesu. Do przesłanek
o takim charakterze można zaliczyć np. przedawnienie karalności.
Przesłanki względne natomiast warunkują dopuszczalność procesu wyłącznie w okre-

ślonym układzie procesowym. Oznacza to, że przeszkoda wynikła z braku warunku
dopuszczalności procesu o tym charakterze powoduje niedopuszczalność postępowania
w tym istniejącym układzie procesowym. Nie wyklucza to jednak możliwości toczenia
procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn w zmienionym układzie proceso
wym. Przykładem takiej przesłanki jest skarga uprawnionego oskarżyciela. Wniesienie
skargi przez nieuprawnionego oskarżyciela powoduje, że proces podlega umorzeniu,
co nie wyklucza możliwości zmiany układu procesowego przez ponowne wniesienie
skutecznej skargi przez uprawnionego oskarżyciela, otwierającej możliwość prowadzenia
postępowania przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn15.
Powyższy podział ma istotne znaczenie dla zakresu prawomocności materialnej orzeczeń

umarzających proces karny.
Wreszcie w literaturze dokonuje się podziału przesłanek ze względu na ich powiązanie

z prawem materialnym16, na przesłanki o charakterze: czysto procesowym, mieszanym
i materialnym. Podział ten jest umowny. Można go sprowadzić do podziału dwuczło
nowego, dzieląc przesłanki procesowe na:
1) czysto procesowe,
2) zakotwiczone w prawie materialnym.
15
16
Nie ulega wątpliwości, że przesłanki są zawsze zjawiskiem procesowym, nawet wów-

czas gdy są związane z instytucjami o podwójnych implikacjach. Niektóre przesłanki
są ściśle powiązane z prawem materialnym. Takim przykładem mogą być: znikomość
społecznej szkodliwości czynu, brak ustawowych znamion przestępstwa lub istnienie
kontratypu. W prawie karnym materialnym stanowią one warunek braku odpowie
dzialności karnej. Jednocześnie przenikają one do prawa procesowego, stanowiąc z jego
mocy ujemną przesłankę procesową.
Zjawisko to można najlepiej wyjaśnić za pomocą przedawnienia karalności. Upływ

oznaczonego w ustawie terminu przedawnienia karalności (art. 101 k.k.) powoduje
uchylenie karalności określonego przestępstwa i to stanowi zasadniczy skutek (funkcję)
wynikający z tego stanu. Jednocześnie jednak ten sam fakt wywołuje implikację w sferze
prawa procesowego, powodując powstanie przeszkody procesowej w postaci przedaw
nienia karalności. W gruncie rzeczy z punktu widzenia prawa procesowego interesuje
nas jednak funkcja procesowa, ale nie można jej zupełnie oddzielić od prawa material
nego, które określa, np. kiedy następuje przedawnienie karalności. W tym znaczeniu
można mówić o przedawnieniu karalności jako przesłance procesowej o materialnym
charakterze (zakotwiczonej w prawie karnym materialnym).
Przesłanki procesowe nie zostały w Kodeksie postępowania karnego wyliczone w spo-

sób taksatywny. Takie wyliczenie jest w gruncie rzeczy niemożliwe. Zasadniczym
przepisem normującym przesłanki procesowe jest art. 17 § 1 k.p.k. Przewidziane w nim
przesłanki są wyliczone przykładowo, co wynika wyraźnie z treści art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k.,
który pozwala na zaliczenie do przeszkód procesowych innych stanów wyłączających
ściganie karne. Przykładem takiej przesłanki może być abolicja, przewidziana w kolej
nych ustawach o amnestii.
Wyliczone w art. 17 § 1 k.p.k. przesłanki ujęte są od strony negatywnej jako przeszkody

procesowe. Nazwy „przeszkoda procesowa” używa się na oznaczenie zarówno braku
przesłanki dodatniej, jak i istnienia przesłanki ujemnej.
Pojawienie się chociażby jednej z nich powoduje, że postępowania nie wszczyna się,
a wszczęte podlega umorzeniu (art. 17 § 1 k.p.k.). Pierwszy z tych członów (postępowania
nie wszczyna się) ma zastosowanie w sytuacjach, gdy przeszkoda procesowa powstała
lub ujawniła się przed wszczęciem procesu. Ma on praktyczne zastosowanie, wtedy gdy
złożono zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. W razie stwierdzenia istnienia
przeszkody procesowej postępowania przygotowawczego nie wszczyna się. Wówczas
wydaje się postanowienie o odmowie ścigania. Drugi człon (wszczęte postępowanie
umarza się) ma zastosowanie w toku całego postępowania – zarówno przygotowaw
czego, jak i jurysdykcyjnego.
Badanie istnienia przeszkód procesowych stanowi obowiązek organu procesowego.

Badanie takie powinno być dokonywane z urzędu w toku całego postępowania. Obo
wiązek ten wynika z ogólnego przepisu art. 17 § 1 k.p.k. oraz z licznych unormowań
dotyczących poszczególnych faz procesu, w których znajdujemy odwołanie do art. 17
§ 1 k.p.k. Przepisy te mieszczą się np. w art. 339 § 3 pkt 1, art. 414 § 1, art. 439 § 1 pkt 9,
art. 439 § 1 pkt 9 w zw. z art. 523 i 542 § 3 k.p.k.
Stwierdzenie istnienia przeszkody procesowej w toku procesu powoduje, że postę

powanie to podlega umorzeniu (z wyjątkiem braku właściwości – art. 35 § 1 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym oraz w postępowaniu sądowym do czasu rozpo
częcia przewodu sądowego umorzenie postępowania przybiera postać postanowienia.
Po rozpoczęciu przewodu sądowego umorzenie postępowania z powodu okoliczności
wyłączającej ściganie następuje w formie wyroku (art. 414 § 1 k.p.k.). Orzeczenie uma
rzające postępowanie w swej istocie nie jest jednorodne. Niekiedy ma ono charakter
formalny, stwierdzający wyłącznie niedopuszczalność procesu z powodu przeszkody
czysto procesowej. W wypadkach umorzenia postępowania z powodu przeszkód pro
cesowych opartych na prawie materialnym orzeczenie umarzające postępowanie ma
w gruncie rzeczy charakter orzeczenia merytorycznego (art. 17 § 1 pkt 2–4 k.p.k.).
W zakresie orzeczenia, jakie należy wydać z powodu przeszkody procesowej, obowią

zujące prawo karne procesowe nie jest do końca konsekwentne. Otóż w razie stwier
dzenia istnienia przeszkody procesowej, określonej w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k., w toku
przewodu sądowego, sąd wydaje wyrok uniewinniający, a nie umarzający postępowanie.
Wydaje się, że z powodu przeszkody procesowej należałoby wprowadzić ogólną regułę,

że czyni się to postanowieniem, chyba że należy wydać wyrok uniewinniający.
W jednym procesie może wystąpić jednocześnie więcej przeszkód procesowych. Mówi

się wówczas o zbiegu (kumulacji) przeszkód procesowych, np. brak właściwości rze
czowej i przedawnienie karalności przestępstwa. W tej sytuacji pojawia się pytanie, czy
postępowanie powinno być umorzone z powodu jednej czy też wszystkich zbiegających
się przeszkód. Wydaje się, że skoro z każdą ze zbiegających się przeszkód procesowych
wiąże się obowiązek umorzenia postępowania, umorzenie powinno nastąpić z powodu
wszystkich zbiegających się przeszkód procesowych. To twierdzenie wymaga jednak
dodatkowego uzupełnienia. Niekiedy zastosowanie ustalonej tezy może doprowadzić do
tego, że wydane orzeczenie umarzające postępowanie dotknięte zostanie wadą wymaga
jącą uchylenia orzeczenia na podstawie art. 439 § 1 k.p.k. Można to zilustrować na niżej
podanym przykładzie. Jeżeli np. wniesiono akt oskarżenia o przedawnione przestępstwo
zabójstwa do sądu rejonowego zamiast do sądu okręgowego, sąd rejonowy, umarzając
postępowanie, dopuściłby się uchybienia określonego w art. 439 § 1 pkt 4 k.p.k. Z tego
względu orzeczenie sądu rejonowego podlegałoby uchyleniu. W tym wypadku nale
2. Przegląd przesłanek procesowych 163
żałoby więc najpierw orzec o niewłaściwości i przekazać sprawę sądowi okręgowemu

(przesłanka względna) i dopiero wówczas postępowanie umorzyć.
Przy zbiegu przeszkód procesowych trzeba zatem przyjąć, że postępowanie ulega

umorzeniu z powodu wszystkich zbiegających się przeszkód procesowych, chyba
że mogłoby to wywołać bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, a wówczas
w postępowaniu trzeba orzec najpierw o przeszkodzie wynikającej z przesłanki
o charakterze względnym, a następnie o przesłance o charakterze bezwzględnym.
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984; M. Cieślak,
O przesłankach procesowych w polskim postępowaniu karnym (podstawowe założenia i problemy me-
todologiczne), PiP 1969/12; M. Cieślak, Zbieg warunków negatywnych w postępowaniu karnym, NP
1958/9; W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, Bydgoszcz 2001; W. Daszkie
wicz, Przestępczość czynu jako przesłanka procesu (uwagi w związku z projektem k.p.k.), PiP 1968/12;
A. Gaberle, Umorzenie postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym, Warszawa 1972;
System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 4, Dopuszczalność procesu karnego, red. M. Jeż
-Ludwichowska, A. Lach, Warszawa 2015.
2. Przegląd przesłanek procesowych

2.1. Podsądność sądom karnym powszechnym
Przez podsądność sądom karnym powszechnym rozumiemy zakres spraw karnych
podlegających tym sądom.
Omawiana przesłanka wynika z art. 17 § 1 pkt 8 k.p.k. W myśl tego przepisu wszczęty
proces umarza się, gdy sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych.
Przepis ten, stanowiąc o „sądach karnych”, ujmuje podsądność sądów w sposób synte
tyczny, obejmując swym zakresem sądy karne w ogóle, a więc sądy powszechne oraz sądy
szczególne, które przybierają postać sądów wojskowych. To zbiorowe ujęcie przesłanki
wymaga rozdzielczego jej traktowania ze względu na skutki niezachowania warunku
podsądności. Według art. 439 § 1 pkt 3 k.p.k. orzeczenie podlega uchyleniu niezależ
nie od zakresu zaskarżenia lub podniesionych zarzutów, gdy sąd powszechny orzekł
w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego lub gdy sąd szczególny orzekł
w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego.
Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach karnych stanowi regułę. Można

mówić o domniemaniu podsądności sądów powszechnych w tej kategorii spraw. Wy
jątki od ustalonej reguły istnieją tylko w tych wypadkach, w których ustawa to wyraźnie
przewiduje. Wyjątki te obejmują sprawy, które z mocy szczególnego przepisu zostały
przekazane do orzecznictwa sądów wojskowych lub do rozstrzygnięcia innym organom,
np. Trybunałowi Stanu. O zakresie podsądności sądom karnym powszechnym decyduje
zakres wprowadzonych wyjątków. W pozostałym zakresie obowiązuje podsądność są
dom karnym powszechnym w sprawach karnych. W celu ustalenia zakresu podsądności
sądom karnym powszechnym konieczne jest więc przedstawienie wyjątków na rzecz
orzecznictwa innych organów w sprawach karnych.
2.1.1. Podsądność sądom karnym wojskowym
Najdalej idące ograniczenia podsądności sądom karnym powszechnym są związane

z orzecznictwem sądów wojskowych. Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają spra-
wy ze względów podmiotowo-przedmiotowych lub przedmiotowych.
2.1.2. Podsądność Trybunałowi Stanu
Trybunał Stanu przewidziany został w art. 198 i n. Konstytucji RP oraz w ustawie

o Trybunale Stanu. Trybunał Stanu orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej osób
zajmujących najwyższe stanowiska w państwie, określone w powołanym przepisie,
za naruszenie Konstytucji RP i ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub
w zakresie swego urzędowania. Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą
również posłowie i senatorowie w zakresie naruszenia zakazu określonego w art. 107
ust. 1 Konstytucji RP, według którego w zakresie określonym ustawą poseł nie może
prowadzić działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa
lub samorządu terytorialnego ani nabywać tego majątku. W tym przedmiocie Trybunał
Stanu orzeka o pozbawieniu mandatu.
Według art. 145 Konstytucji RP Prezydent RP za naruszenie Konstytucji RP lub

ustaw oraz za popełnienie przestępstwa może być pociągnięty do odpowiedzialno-
ści jedynie przed Trybunałem Stanu. W tym zakresie zamknięta jest droga sądowa.
Członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu także

za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem (art. 2 ust. 4 u.TS).
Za te czyny członkowie Rady Ministrów mogą być pociągnięci do odpowiedzialności
karnej przed Trybunałem Stanu, jeżeli w uchwale Sejmu o pociągnięciu do odpowie
dzialności konstytucyjnej tych osób uznano za celowe łączne pociągnięcie do odpo
wiedzialności konstytucyjnej i karnej. W takim wypadku Trybunał Stanu przejmuje
do łącznego rozpoznania sprawę, która toczy się już przed sądem o to przestępstwo
(art. 2 ust. 5 u.TS).
Uchwała Sejmu o łącznym pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej

zamyka drogę sądową w takiej sprawie.
Przejęcie sprawy karnej może nastąpić nie tylko z postępowania sądowego, ale także
z postępowania przygotowawczego.
Wydaje się, że momentem decydującym o przejęciu sprawy przez Trybunał Stanu będzie
data podjęcia uchwały przez Sejm.
2.1.3. Ograniczenia podsądności
2.1.3.1. Uwagi ogólne
Ograniczeniem podsądności sądów powszechnych wynikającym z art. 17 § 1 pkt 8

lub 10 k.p.k. są immunitety. Immunitety powodują również ograniczenia w zakresie
spraw należących do orzecznictwa sądów wojskowych. Stanowią formę ochrony przy-
sługującą określonym osobom ze względu na pełnienie przez nie ważnych funkcji
w państwie lub w stosunkach międzynarodowych. Immunitet ma chronić te osoby
przed możliwością wpływania za pomocą wszczynania postępowań karnych, szczególnie
postępowań o charakterze fikcyjnym, na ich oświadczenia lub inne zachowania.
Immunitety można podzielić na dwie zasadnicze grupy, a mianowicie na immunitety

materialne i procesowe. Immunitet materialny polega na uchyleniu karalności prze
stępstwa lub wprowadzeniu nieodpowiedzialności w oznaczonym zakresie. Immunitet
procesowy nie pozwala na ściganie, a z reguły także na tymczasowe pozbawienie wol
ności osoby korzystającej z tej formy ochrony.
Przykładem immunitetu materialnego jest regulacja zawarta w art. 105 ust. 1 Konsty
tucji RP, według której poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją
działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego ani w czasie trwania
mandatu, ani po jego wygaśnięciu. Za taką działalność poseł odpowiada wyłącznie
przed Sejmem, a w przypadku naruszenia praw osób trzecich może być pociągnięty do
odpowiedzialności sądowej tylko za zgodą Sejmu. Przepis ten stosuje się odpowiednio
do senatorów (art. 108 Konstytucji RP).
Cechy immunitetu materialnoprocesowego mają także immunitet adwokacki i im

munitet radcy prawnego. Immunitet materialny ma zawsze charakter bezwzględny.
Immunitety procesowe można podzielić na trwałe i nietrwałe ze względu na ich

czasowy zakres obowiązywania. W podziale tym chodzi o to, czy immunitet chroni
określoną osobę tylko w czasie pełnienia oznaczonej funkcji, czy też po jej ustaniu. Jeśli
immunitet chroni określoną osobę tylko w czasie pełnienia oznaczonej funkcji z powodu
czynu popełnionego w czasie jej sprawowania, mówimy o immunitecie nietrwałym. Gdy
immunitet chroni daną osobę z powodu czynu, który miał miejsce w czasie pełnienia
funkcji i ochrona ta dotyczy nie tylko okresu sprawowania tej funkcji, z którą immunitet
był związany, lecz także czasu po jej ustaniu, mówimy o immunitecie trwałym. Przykła
dem immunitetu nietrwałego jest immunitet parlamentarny i immunitet sędziowski.
Immunitet procesowy może mieć charakter bezwzględny lub względny. O immunite

cie bezwzględnym mówi się wówczas, gdy zakaz ścigania wynikający z immunitetu nie
może być uchylony decyzją uprawnionego organu państwa. Do immunitetów o cha
rakterze bezwzględnym należą: immunitet dyplomatyczny i immunitet konsularny.
Z immunitetem procesowym o charakterze względnym mamy do czynienia wówczas,
gdy wynikający z niego zakaz ścigania jest ograniczony, a więc gdy immunitet może
być uchylony przez oznaczony organ pod określonymi w ustawie warunkami. Do im
munitetów procesowych o charakterze względnym należy np. immunitet sędziowski.
2.1.3.2. Immunitet dyplomatyczny
Immunitet dyplomatyczny określony jest art. 578 k.p.k. Według tego przepisu orzecz
nictwu polskich sądów karnych nie podlegają:
1) uwierzytelnieni w Rzeczypospolitej Polskiej szefowie przedstawicielstw dyplo
matycznych państw obcych;
2) osoby należące do personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw;
3) osoby należące do personelu administracyjnego i technicznego tych przedstawi
cielstw;
4) członkowie rodzin osób wymienionych w pkt 1–3, jeżeli pozostają z nimi we
wspólnocie domowej;
5) inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie ustaw,
umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.
W tej ostatniej grupie osób mieszczą się m.in. pracownicy ONZ oraz głowy państw
obcych.
Z przywileju tego nie korzystają obywatele polscy lub osoby mające w kraju stałe miejsce
zamieszkania, w zakresie czynności niepełnionych podczas i w związku z wykonywaniem
funkcji urzędowych (art. 584 k.p.k.).
Immunitet ten wyłącza ściganie z powodu jakiegokolwiek przestępstwa, a więc bez

względu na wagę popełnionego przestępstwa i bez względu na to, czy popełnione
zostało w czasie urzędowania, czy też poza nim.
Immunitet zostaje wyłączony tylko wówczas, gdy państwo wysyłające zrzeknie się
w sposób wyraźny immunitetu w stosunku do oznaczonej osoby (art. 580 k.p.k.).
Immunitet dyplomatyczny, mimo że wyklucza możliwość ścigania osoby korzystającej

z tego przywileju przez polskie organy ścigania, nie jest immunitetem o charakterze
materialnym, gdyż za to samo przestępstwo osoba chroniona tym przywilejem może
być pociągnięta do odpowiedzialności przed sądem własnego państwa.
2.1.3.3. Immunitet konsularny
Immunitet konsularny obejmuje osoby wymienione w art. 579 § 1 k.p.k. Według tego
przepisu orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają:
1) kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych;
2) inne osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub powszechnie uznanych
zwyczajów międzynarodowych.
Immunitet konsularny jest przedmiotowo węższy w porównaniu z immunitetem dy-

plomatycznym. Orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają sprawcy czynów
popełnionych w toku i w wykonaniu ich funkcji urzędowych, a na zasadzie wzajemności
w pozostałym zakresie (art. 579 § 1 k.p.k.).
Kierownik urzędu konsularnego oraz inni urzędnicy konsularni państw obcych podle
gają zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu jedynie w razie zarzutu popełnienia
zbrodni. O zastosowaniu tych środków przymusu powinien być niezwłocznie zawiado
miony Minister Spraw Zagranicznych (art. 579 § 2 k.p.k.). Poza opisanym wypadkiem
pozbawienie wolności osoby korzystającej z immunitetu konsularnego może nastąpić
wyłącznie w wykonaniu prawomocnego wyroku sądu polskiego (art. 579 § 3 k.p.k.).
Immunitet konsularny nie ma zastosowania:

1) do obywatela polskiego lub osoby mającej w kraju stałe miejsce zamieszkania
(art. 584 k.p.k.), w zakresie czynności niepełnionych podczas i w związku z wy
konaniem ich funkcji urzędowych;
2) w razie zrzeczenia się immunitetu przez państwo wysyłające (art. 580 § 1 k.p.k.).
2.1.3.4. Procesowy immunitet parlamentarny
Procesowy immunitet parlamentarny obejmuje immunitet poselski (art. 105 ust. 5 Kon
stytucji RP) oraz immunitet senatorski (art. 105 ust. 5 w zw. z art. 108 Konstytucji RP).
Występuje on w postaci zakazu pociągania do odpowiedzialności oraz zakazu aresz-

towania lub zatrzymania (nietykalności).
Zakaz pociągnięcia do odpowiedzialności tworzy przeszkodę procesową. Oznacza on, że

poseł lub senator nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody
odpowiednio Sejmu lub Senatu. Immunitet obejmuje wszystkich posłów i senatorów.
Przedmiotowo dotyczy on wszystkich czynów, z tym jednak że nie obejmuje tych, które
wchodzą w zakres sprawowania mandatu, gdyż te obejmuje immunitet o charakterze
materialnym.
Immunitet ten ma charakter nietrwały, gdyż obejmuje tylko okres kadencji posła lub
senatora. Po upływie kadencji poseł lub senator mogą być ścigani za czyny objęte im
munitetem. W okresie obowiązywania immunitetu termin przedawnienia karalności
nie biegnie – spoczywa (art. 104 k.k.).
Immunitet nietykalności posła lub senatora polega na tym, że osoby te nie mogą być
zatrzymane ani aresztowane bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu, z wyjątkiem
ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli ich zatrzymanie jest niezbędne do
zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powia
damia się odpowiednio Marszałka Sejmu lub Marszałka Senatu, który może nakazać
natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Poseł lub senator mogą wyrazić zgodę na
pociągnięcie ich do odpowiedzialności karnej (art. 105 ust. 4 Konstytucji RP).
Przepisy te bardzo szczelnie zabezpieczają posłów i senatorów przed ściganiem kar

nym i pozbawieniem wolności. Immunitet parlamentarny powinien chronić posłów
i senatorów, ich swobodę działania przed fikcyjnym ściganiem lub bezpodstawnym
aresztowaniem lub zatrzymaniem i tym samym wykluczać możliwość oddziaływania
na nich za pomocą zupełnie bezpodstawnego ścigania karnego.
Immunitet parlamentarny nie może jednak stać się parawanem chroniącym posłów
i senatorów przed grożącą im odpowiedzialnością za czyny karalne rzeczywiście po
pełnione. Obecne unormowanie immunitetu parlamentarnego zdaje się wskazywać, że
spełnia on w części także tę ostatnią funkcję.
Szczegółowo immunitety te reguluje ustawa z 9.05.1996 r. o wykonywaniu mandatu

posła i senatora (Dz.U. z 2018 r. poz. 1799).
Z wnioskiem o zgodę na ściganie posła lub senatora powinien wystąpić oskarżyciel

(art. 13 k.p.k.).
2.1.3.5. Immunitet Prezydenta RP
Za naruszenie Konstytucji lub innych ustaw, jak i za popełnienie przestępstwa Prezy

dent RP może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu (art. 145
ust. 1 Konstytucji RP). Oznacza to, że Prezydent RP za popełnienie jakiegokolwiek
przestępstwa może odpowiadać jedynie przed Trybunałem Stanu. W ten sposób
wyłączona została możliwość pociągnięcia Prezydenta RP do odpowiedzialności karnej
przed sądem powszechnym, wojskowym lub Sądem Najwyższym.
O postawieniu Prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu decyduje

Zgromadzenie Narodowe uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ogólnej
liczby członków Zgromadzenia Narodowego na wniosek co najmniej 140 członków
tego Zgromadzenia (art. 145 ust. 2 Konstytucji RP). Powołany przepis jednocześnie
zawiera immunitet procesowy niepozwalający na ściganie Prezydenta RP za popeł
nienie przestępstwa bez takiej uchwały ani na pozbawienie wolności bez orzeczenia
Trybunału Stanu.
2.1.3.6. Immunitet sędziowski
Immunitet sędziowski jest przewidziany w art. 181 Konstytucji RP. Według tego przepisu
sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, pociąg-
nięty do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany. Sędzia nie może być zatrzymany
lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego
zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O za
trzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa sądu apelacyjnego właściwego
ze względu na miejsce zatrzymania, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie
zatrzymanego. O fakcie zatrzymania sędziego prezes sądu apelacyjnego niezwłocznie
zawiadamia Krajową Radę Sądownictwa, Ministra Sprawiedliwości i Pierwszego Prezesa
Sądu Najwyższego.
Z wnioskiem o udzielenie zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sędzie

go występuje oskarżyciel (art. 13 k.p.k.). Jeżeli wniosek nie pochodzi od prokuratora,
powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata albo radcę prawnego będącego
pełnomocnikiem (art. 80 § 2a p.u.s.p.). Bez zgody sądu dyscyplinarnego przeciwko
sędziom nie można toczyć procesu karnego. Wolno jednak do czasu rozstrzygnięcia
wniosku dokonać czynności niecierpiących zwłoki (art. 80 § 1 p.u.s.p.).
Sądem dyscyplinarnym rozpoznającym wniosek o pociągnięcie sędziego sądu powszech

nego do odpowiedzialności karnej jest w pierwszej instancji Sąd Najwyższy w składzie
jednego sędziego Izby Dyscyplinarnej, a w drugiej instancji – Sąd Najwyższy w składzie
trzech sędziów Izby Dyscyplinarnej (art. 110 § 2a zdanie drugie p.u.s.p.). Skład sądu
dyscyplinarnego wyznacza się w drodze losowania, z listy wszystkich sędziów danego

sądu, z tym że w składzie sądu zasiada przynajmniej jeden sędzia stale orzekający w spra
wach karnych. Składowi sądu dyscyplinarnego przewodniczy sędzia stale orzekający
w sprawach karnych, najstarszy służbą (art. 111 p.u.s.p.). W kontekście właściwości Izby
Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego do rozpoznania wniosku o pociągnięcie sędziego do
odpowiedzialności karnej nie powinno ujść uwadze postanowienie Trybunału Spra
wiedliwości Unii Europejskiej z 8.04.2020 r., wydane w sprawie Komisja Europejska
v. Rzeczypospolita Polska, C-791/19 R, nakazujące zawieszenie stosowania przepisów
przewidujących właściwość wskazanej Izby do orzekania w sprawach dyscyplinarnych
sędziów. W orzeczeniu tym Trybunał słusznie poddaje w wątpliwość niezależność sę
dziów Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego. Nie wymaga dowiedzenia teza, że brak
tego przymiotu, nierozdzielnie łączącego się z władzą sądową w demokratycznych
państwach prawa, stawia pod znakiem zapytania także ich kompetencje w aspekcie
orzekania w przedmiocie wniosku o pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej.
Sąd dyscyplinarny wydaje w przedmiocie zezwolenia na pociągnięcie sędziego do od

powiedzialności karnej uchwałę odpowiedniej treści.
Sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwalającą na pociągnięcie sędziego do odpowie

dzialności karnej, ewentualnie również na tymczasowe aresztowanie, jeżeli zachodzi
dostatecznie uzasadnione podejrzenie popełnienia przez niego przestępstwa (art. 80
§ 2c p.u.s.p.). Uchwała zezwalająca na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub
tymczasowe aresztowanie sędziego jest natychmiast wykonalna (art. 80 § 2da p.u.s.p.).
Orzekając w sprawie wniosku o wyrażenie zgody na pociągnięcie sędziego do odpo

wiedzialności karnej, sąd dyscyplinarny może poprzestać na oświadczeniu sędziego,
że wnosi o zezwolenie na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej sądowej lub
administracyjnej (art. 80 § 4 p.u.s.p.).
Immunitet sędziowski jest immunitetem nietrwałym, gdyż chroni sędziego tylko w okre
sie pełnienia tego urzędu.
Podobnie jak immunitet sędziów sądów powszechnych uregulowano np. immunitet

sędziów Sądu Najwyższego (art. 55 u.SN).
2.1.3.7. Immunitet adwokacki i radcowski
Immunitet adwokacki określa art. 8 pr. adw. Przepis ten stwierdza, że adwokat przy
wykonywaniu swego zawodu korzysta z wolności słowa i pisma w granicach określo
nych przez zadania adwokatury i przepisy prawa. Nadużycie tej wolności, stanowiące
ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie strony, jej pełnomocnika
lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza (przepis ten nie wymienia przed
stawiciela ustawowego, przedstawiciela społecznego), podlega ściganiu tylko w drodze
dyscyplinarnej. Immunitet adwokacki obejmuje ściganą z oskarżenia prywatnego
zniewagę jednej z wymienionych w tym przepisie osób, co oznacza zacieśnienie granic
przedmiotowych tego immunitetu do przestępstwa z art. 216 k.k.
Jest to immunitet o charakterze procesowo-materialnym. Dopuszczenie się przez

adwokata zniewagi w warunkach określonych w tym przepisie powoduje, że podlega ona
ściganiu nie w postępowaniu karnym, lecz w drodze dyscyplinarnej (inna droga ściga
nia). Ten fakt nadaje immunitetowi charakter procesowy. Jednocześnie jednak w drodze
dyscyplinarnej nie można stosować kary kryminalnej, co powoduje, że skutkiem tego
immunitetu jest uchylenie karalności przestępstwa, a więc immunitet adwokacki ma
zarazem charakter materialny.
Podobnie uregulowano immunitet radcy prawnego (art. 11 ust. 2 u.r.p.).
2.1.3.8. Inne immunitety
Spośród innych immunitetów należy zwrócić uwagę na te, które przysługują:

1) prokuratorowi (art. 135 pr. prok.);
2) Rzecznikowi Praw Obywatelskich – zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzial
ności wyraża Sejm (art. 211 Konstytucji RP);
3) Prezesowi Urzędu Ochrony Danych Osobowych – zgodę na pociągnięcie do od
powiedzialności wyraża Sejm (art. 38 ust. 1 ustawy z 10.05.2018 r. o ochronie
danych osobowych, Dz.U. z 2019 r. poz. 1781).
2.2. Właściwość sądu
Drugą przesłankę ogólną dodatnią stanowi właściwość sądu.
Po stwierdzeniu, że sprawa należy do zakresu kompetencji sądu powszechnego (lub

sądu wojskowego), należy ustalić właściwy sąd do rozpoznania oznaczonej sprawy.
Do tego celu służą przede wszystkim dwie podstawowe formy właściwości ogólnych,
a mianowicie właściwość rzeczowa i właściwość miejscowa.
Właściwość rzeczowa jest „właściwością pionową”, pozwalającą na ustalenie tego z są

dów niższego lub wyższego rzędu, który powinien rozpoznać sprawę w pierwszej instan
cji. W systemie sądów powszechnych sądami tymi są sądy rejonowe lub sądy okręgowe.
W zależności od ustawowego unormowania sądu rozpoznającego sprawę w pierwszej
instancji można mówić o właściwości rzeczowej sądu rejonowego lub o właściwości

rzeczowej sądu okręgowego.
Właściwość miejscowa pozwala na ustalenie imiennego sądu uprawnionego do rozpo

znania sprawy spośród sądów danego rzędu. Jeśli na podstawie przepisów o właściwości
rzeczowej stwierdzi się, że sprawę powinien rozpoznać sąd rejonowy, to jest to ustalenie
rodzajowe. Natomiast właściwość miejscowa pozwala na ustalenie, który z imiennych
sądów rejonowych ma sprawę rozpoznać.
W ramach właściwości ogólnych, oprócz właściwości rzeczowej i miejscowej, trzeba

wymienić właściwość funkcjonalną, czyli właściwość czynnościową.
Prawo karne procesowe przewiduje także właściwości szczególne, do których można

zaliczyć właściwość z łączności spraw i właściwość z przekazania sprawy. Właściwości
przedstawiono szerzej niżej w rozdziale IV.
Przeszkodę procesową wynikającą z niewłaściwości sądu tworzy jedynie naruszenie

właściwości wynikającej z właściwości rzeczowej i to tylko wówczas, gdy sprawę rozpo
znał sąd niższego rzędu z pogwałceniem właściwości sądu wyższego rzędu. Takie naru
szenie tworzy bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia (art. 439 § 1 pkt 4 k.p.k.).
Oznacza to, że inne uchybienia właściwości sądu stanowią wprawdzie uchybienia pro
cesowe, ale z reguły nie pociągają za sobą konieczności uchylenia wydanego orzeczenia.
Stwierdzając swą niewłaściwość, sąd nie umarza postępowania, lecz przekazuje sprawę
właściwemu sądowi lub innemu organowi (art. 35 § 1 k.p.k.)17.
2.3. Skarga
Kolejną dodatnią przesłanką procesową ogólną jest skarga. Jest ona ściśle powiązana
z zasadą skargowości, według której warunkiem wszczęcia i toczenia procesu sądowego
jest wniesienie skargi przez uprawnionego oskarżyciela (art. 14 § 1 k.p.k.). Brak takiej
skargi powoduje, że – poza nielicznymi wyjątkami, np. w postępowaniu z nieletnimi
– postępowania sądowego nie można wszcząć. Skargę uruchamiającą postępowa-
nie jurysdykcyjne określa się mianem skargi zasadniczej. Przechodzenie procesu
do dalszych stadiów także jest uzależnione od wniesienia skargi (np. odwoławczej,
nadzwyczajno-odwoławczej). Tę skargę określa się jako „skargę etapową”.
17
K. Marszał, Badanie właściwości sądu w sprawach o przestępstwo [w:] Skargowy model procesu kar-
nego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki,
H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008, s. 241 i n.; S. Steinborn, Stwierdzenie niewłaściwości rzeczowej
sądu – art. 35 k.p.k., Prok. i Pr. 2001/5, s. 58 i n.
Skargą zasadniczą jest akt oskarżenia. O skardze prawnie skutecznej mówimy wtedy,
gdy zawiera essentialia negotii oraz gdy wniesiona zostaje przez uprawnioną osobę do
właściwego sądu. Jeśli jest przewidziany termin stanowczy, w którym powinno nastą
pić jej wniesienie, jak ma to miejsce w przypadku subsydiarnego aktu oskarżenia, to
skuteczność skargi jest uzależniona od jego zachowania.
Akt oskarżenia powinien odpowiadać wymaganiom określonym w ustawie. Tych wyma

gań aktu oskarżenia jest wiele. Z reguły są to wymagania formalne. Braki tego rodzaju
mogą być usunięte na podstawie art. 337 i 120 k.p.k. Wśród tych wymagań zasadnicze
znaczenie dla skargi jako przesłanki procesowej ma określenie osoby oskarżonego
i zarzucanego mu czynu. Są to składniki nieodzowne skargi (essentialia negotii),
bez których nie można w ogóle mówić o istnieniu skargi. Brak któregoś z nich musi
spowodować umorzenie postępowania (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.). Skarga powinna być
wniesiona przez uprawnionego oskarżyciela, a zatem przez osobę do tego legitymowaną.
2.4. Istnienie stron procesowych
Ogólna przesłanka dodatnia w postaci istnienia stron procesowych wynika z budowy

procesu karnego opartej na stosunku sporności między dwiema przeciwstawnymi stro
nami procesowymi. Istnienie stron procesowych jest więc warunkiem dopuszczalności
procesu karnego.
Jak już wskazano wyżej, istnienie stron procesowych jest typową przesłanką o cha-
rakterze syntetycznym (zbiorczym). Można w jej ramach wyróżnić trzy składniki,
z których każdy ma wartość przesłanki, a mianowicie:
1) rzeczywiste istnienie strony,
2) zdolność procesową,
3) legitymację procesową.
W pierwszej kolejności do ustalenia istnienia strony konieczne jest ustalenie, czy pod-
miot będący (lub mający być) stroną w rzeczywistości istnieje. Dotyczy to zarówno
osoby fizycznej, osoby prawnej, jak i podmiotów wymienionych w art. 49 § 2 k.p.k.
Śmierć osoby będącej stroną w procesie wywołuje różnorakie następstwa procesowe
w zależności od tego, czy i w jakiej roli osoba ta dotąd występowała w postępowaniu.
Śmierć oskarżonego z reguły powoduje konieczność umorzenia procesu bez wzglę-
du na fazę, w której ona nastąpiła (art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k.). Odpowiedzialność karna
oskarżonego nie może być bowiem przenoszona na inne, zwłaszcza najbliższe osoby.
Wyjątkowo postępowanie może toczyć się po śmierci oskarżonego, ale tylko wówczas
gdy miałoby ono prowadzić do jego rehabilitacji po prawomocnym skazaniu (art. 529
i 545 § 1 k.p.k.).
Śmierć pokrzywdzonego przed wszczęciem postępowania powoduje, że jego prawa

mogą realizować osoby wymienione w art. 52 k.p.k. (strony zastępcze). Jeżeli śmierć
pokrzywdzonego następuje w toku trwania postępowania sądowego, jej skutkiem proce
sowym może być następstwo w procesie osób wymienionych w art. 52 k.p.k. To następ
stwo jest jednak rozmaicie uregulowane w zależności od tego, w jakiej roli procesowej
pokrzywdzony przed śmiercią występował. Następstwa te są określone w razie śmierci
oskarżyciela posiłkowego w art. 58 k.p.k. i oskarżyciela prywatnego w art. 61 k.p.k.
Podmiot wstępujący w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, będącego w postępowaniu
sądowym stroną procesową, określa się nazwą „strona nowa”.
Zdolność procesowa stanowi uprawnienie do występowania w procesie w roli podmiotu

procesowego. Przez legitymację rozumie się tytuł prawny do występowania w procesie
w oznaczonej roli podmiotu procesowego.
2.5. Prawomocność materialna
Prawomocność materialna stanowi ogólną ujemną przesłankę procesową. Jest ona

wymieniona w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., wedle którego nie wszczyna się postępowania,
a wszczęte umarza, gdy proces karny co do tego samego czynu tej samej osoby został
prawomocnie ukończony. Prawomocność materialna stanowi stan rzeczy osądzonej
(res iudicata), którego treścią jest ne bis in idem (nie dwa razy o to samo).
Ustawodawca, stojąc na stanowisku stabilności orzeczeń ostatecznych, zakłada, że kwe

stia odpowiedzialności za popełniony czyn powinna być rozstrzygnięta w jednym pro
cesie. Rozstrzygnięcie zapadłe w tym postępowaniu powinno być wiążące i jednocześnie
wykluczać możliwości ponownego procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn.
Szerzej problem prawomocności przedstawiono niżej w rozdziale V.
2.6. Zawisłość sprawy
Zawisłość sprawy jako negatywna przesłanka ogólna procesu karnego (lis pendens) jest
ściśle związana z regułą ne bis in idem (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.).
Wszczęcie procesu karnego wywołuje zakaz toczenia drugiego procesu przeciwko tej
samej osobie o ten sam czyn.
Uzasadnienia dla tej przesłanki można dopatrywać się we względach ekonomiki proceso
wej. Toczenie dwóch procesów o jedno przestępstwo jest niepotrzebnym marnowaniem
czasu wielu zaangażowanych w nim osób w sytuacji, gdy w drugim z tych procesów
wydane orzeczenie podlega uchyleniu (art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.). W tym kontekście
wyraźnego podkreślenia wymaga fakt, że z powodu jednego przestępstwa oskarżycie
lowi przysługuje tylko jedna skarga, a więc jej wniesienie wyklucza możliwość złożenia
drugiej skargi. Skoro o ten sam czyn przeciwko tej samej osobie nie może się toczyć kilka
procesów sądowych, nie można też przyjąć, aby dopuszczalne było prowadzenie kilku
postępowań przygotowawczych18. Ponadto kilka toczących się postępowań mogłoby
doprowadzić do kilkakrotnego ukarania sprawcy za jedno przestępstwo. Taki rezultat
byłby sprzeczny z prawem materialnym i standardami konstytucyjnymi.
O zawisłości sprawy jako przesłance procesowej można mówić w razie wszczęcia pro
cesu przeciwko określonej osobie o oznaczony czyn. Umorzeniu z powodu zawisło-
ści jako przesłanki procesowej ulega proces wszczęty później. Ujemną przesłankę
procesową bowiem tworzy proces wszczęty wcześniej. Stwierdzenie to nie wymaga
szerszego uzasadnienia. Wcześniej wszczęty proces karny tylko wtedy tworzy ujemną
przesłankę w postaci zawisłości sprawy, kiedy jest on prawidłowo wszczęty, tzn. nie
jest dotknięty innymi przeszkodami procesowymi. Przeciwnemu rozumieniu można
zarzucić reductio cum absurdum, gdyż każdy z dwóch procesów podlegałby umorzeniu
z innych przyczyn: wcześniej wszczęty proces z powodu ustalonej przeszkody, a później
wszczęty – z powodu zawisłości sprawy. W literaturze z reguły zawisłość sprawy wiąże
się z wszczęciem procesu przed sądem.
2.7. Przedawnienie karalności
Przedawnienie jest w zasadzie instytucją prawa materialnego, uregulowaną w Kodeksie

karnym (art. 101 i n. k.k.). Jest ono jednocześnie warunkiem dopuszczalności procesu,
gdyż w myśl art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza,
gdy nastąpiło przedawnienie karalności.
Kodeks karny przewiduje dwie formy przedawnienia, a mianowicie: przedawnienie

karalności i przedawnienie wykonania kary.
Przedawnienie karalności jest określone w art. 101 k.k. Po upływie oznaczonego czasu
(terminu) przewidzianego w tym przepisie ustaje karalność przestępstwa. Odrębnie
uregulowano przedawnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego (art. 101
§ 1 k.k.) oraz przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego (art. 101 § 2 k.k.).
Terminy przedawnienia karalności przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego

zależą od wagi przestępstwa. Terminy krótsze dotyczą przestępstw o mniejszym ładunku
społecznej szkodliwości czynu i odwrotnie. Karalność przestępstwa ustaje, gdy od jego
popełnienia upłynęło:
18
W. Daszkiewicz, Prawo..., 2001, s. 151.
1) 30 lat – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa;

2) 20 lat – gdy czyn stanowi inną zbrodnię;
3) 15 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności prze
kraczającą 5 lat;
4) 10 lat – gdy czyn jest występkiem zagrożonym karą pozbawienia wolności prze
kraczającą 3 lata;
5) 5 lat – gdy chodzi o pozostałe występki.
Terminy te biegną od popełnienia przestępstwa.
Dla przestępstw znamiennych skutkiem popełnienie przestępstwa ustala się według

czasu, w którym nastąpił skutek (art. 101 § 3 k.k.).
Odrębny termin przedawnienia karalności przewidziano dla przestępstw ściganych

z oskarżenia prywatnego. Według art. 101 § 2 k.k. karalność takiego przestępstwa
ustaje z upływem roku od czasu, kiedy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy
przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia. Termin
ten obowiązuje także w razie ingerencji prokuratora na mocy art. 60 k.p.k.
Bieg terminu przedawnienia karalności może ulec zakłóceniu na skutek przerwy lub
spoczywania jego biegu.
Przerwa biegu terminu przedawnienia karalności w polskim prawie karnym jest ure
gulowana oryginalnie. Przerwa w rzeczywistości polega na przedłużeniu terminów
przedawnienia karalności o 10 lub 5 lat. Do podstawowego terminu dodaje się 10 lat
co do czynów wymienionych w art. 101 § 1 k.k. oraz 5 lat w odniesieniu do pozostałych
czynów. W rezultacie nowelizacji art. 102 k.k. w drodze ustawy z 15.01.2016 r. o zmianie
ustawy – Kodeks karny (Dz.U. poz. 189) w obecnym stanie prawnym do przedłużenia
terminów przedawnienia karalności nie jest już konieczne wszczęcie postępowania
karnego przeciwko osobie. Do wywołania takiego skutku wystarczy wszczęcie postę
powania w sprawie.
Drugim sposobem zakłócenia biegu terminu przedawnienia karalności jest jego spo-
czywanie. Według art. 104 k.k. przedawnienie nie biegnie, gdy przepis ustawy nie
pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego; nie dotyczy to
jednak sytuacji, gdy brak jest wniosku pokrzywdzonego lub oskarżenia prywatnego.
Kontrowersyjna była kwestia, czy spoczywanie powodują jedynie przeszkody procesowe,
czy też przeszkody faktyczne przewidziane w art. 22 k.p.k. Przykładem przyczyny po
wodującej spoczywanie biegu terminu przedawnienia karalności mogą być immunitety
o charakterze względnym (np. parlamentarny, sędziowski).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że spoczywanie terminu przedaw

nienia karalności następuje dopiero wówczas, gdy prawomocnie odmówiono uchylenia
immunitetu. Do tego czasu – zgodnie z tym stanowiskiem – termin przedawnienia
karalności biegnie bez zakłóceń.
Ten punkt widzenia jest nie do zaakceptowania z dwóch zasadniczych powodów. Po

pierwsze, nie znajduje on oparcia w obowiązujących przepisach, gdyż skoro w myśl
art. 104 § 1 k.k. przedawnienie nie biegnie, gdy przepis ustawy nie pozwala na wszczę
cie lub dalsze prowadzenie postępowania, to w indywidualnej sprawie taka sytuacja
powstaje wówczas, kiedy pojawi się kwestia skierowania postępowania, np. przeciwko
konkretnemu sędziemu. Od tego momentu bieg terminu przedawnienia spoczywa
(ulega wstrzymaniu), a nie od wydania ostatecznego orzeczenia odmawiającego wyra
żenia zgody na ściganie. Po drugie, stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy powoduje
całkowite wyeliminowanie spoczywania terminu przedawnienia, co może prowadzić
do powstania przedawnienia pomimo dokonania wymaganych czynności, tj. złożenia
wniosku o zgodę na ściganie przed upływem terminu przedawnienia karalności.
Drugą postacią przedawnienia jest przedawnienie wykonania kary przewidziane

w art. 103 k.k. Przepis ten stanowi, że nie można wykonać kary, jeżeli od uprawo-
mocnienia się wyroku skazującego upłynął odpowiedni czas. Przedawnienie to może
wystąpić wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, dlatego jest przesłanką szczególną.
Przepisów o przedawnieniu w ogóle nie stosuje się do przestępstw wojennych, prze-

ciwko pokojowi i przeciwko ludzkości (art. 105 § 1 k.k.).
Przepisów o przedawnieniu nie stosuje się również do umyślnego przestępstwa: zabój

stwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia
wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza
publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych (art. 105 § 2 k.p.k.).
Umorzenie postępowania z powodu przedawnienia karalności zakłada, że miał miejsce

czyn karalny popełniony przez oskarżonego (podobnie zresztą w przypadku abolicji).
Oskarżony, czując się niewinnym albo dlatego że czynu w ogóle nie było albo że go nie
popełnił, może wnieść zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu
przedawnienia karalności i domagać się ustalenia tych faktów, na których oparte zostało
rozstrzygnięcie o wystąpieniu przedawnienia karalności. Nie stoi temu na przeszkodzie
zakaz wynikający z art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.
2.8. Akt łaski – abolicja
Przesłanką ogólną negatywną może być akt łaski. Może on przybrać postać aktu łaski
o charakterze generalnym lub aktu łaski o charakterze indywidualnym. O akcie łaski
o charakterze generalnym mówimy wówczas, gdy dotyczy on określonych kategorii
przestępstw. Akty łaski o charakterze generalnym są wyrażone w ustawach amnestyj
nych. Przepisy tych ustaw przewidują dwie formy aktów łaski o charakterze general
nym, a mianowicie amnestię i abolicję. Amnestia polega na tym, że łagodzi się lub
znosi skutki skazania. Z jej mocy skutki skazania mogą być całkowicie zlikwidowane,
tzn. darowana kara w całości, łącznie z wymazaniem skazania w rejestrze skazanych,
lub może nastąpić złagodzenie kary, np. przez zastosowanie kary rodzajowo łagod
niejszej lub zmniejszenie kary tego samego rodzaju. W pierwszym wypadku amnestia
stanie się ujemną przesłanką postępowania wykonawczego. W drugiej sytuacji amnestia
nie będzie stanowiła przesłanki procesowej, gdyż złagodzona kara będzie podlegała
wykonaniu. Abolicja, którą z reguły zawierają ustawy amnestyjne, polega na zakazie
wszczynania i toczenia postępowania w stosunku do określonych w ustawie prze-
stępstw. Przepisami abolicyjnymi w ramach amnestii są te, które zakazują wszczęcia
i toczenia postępowania. Określony przepis zwykle stanowi, że wymienione w ustawie
przestępstwa puszcza się w niepamięć i z tego powodu zakazuje się wszczęcia i tocze
nia postępowania. Abolicja stanowi więc ogólną przesłankę negatywną, wyłączającą
wszczęcie i toczenie postępowania karnego.
Akt łaski może mieć charakter indywidualny. Tę postać aktu łaski stosuje Prezydent
RP (art. 139 Konstytucji RP). Może ona mieć miejsce w indywidualnych sprawach
po uprawomocnieniu się wyroku skazującego. Indywidualny akt łaski ma charakter
amnestyjny. Może on być zastosowany do prawomocnie wymierzonej kary. Podobnie
jak w przypadku generalnego aktu łaski w postaci amnestii, indywidualny akt łaski
może likwidować lub łagodzić skutki skazania. W wypadku zlikwidowania skutków
skazania indywidualny akt łaski staje się przeszkodą dla postępowania wykonawczego.
Sporna jest kwestia stosowania indywidualnego aktu łaski w postaci abolicji. Doświad
czenie sprzed kilku lat wskazuje, że ta forma indywidualnego aktu łaski może być
wykorzystana do niedopuszczenia do ukarania prominentnych sprawców przestępstw.
Biorąc to pod uwagę krytycznie należy odnieść się do wyroku Trybunału Konstytucyj
nego z dnia 17 lipca 2018 r.19, w którym art. 17 § 1 k.p.k. został uznany za niezgodny
z Konstytucją w zakresie, w jakim nie czyni indywidualnego aktu abolicji przesłanką
prowadzenia postępowania karnego sensu largo.
19
K 9/17, Dz.U. poz. 1387.
2.9. Artykuł 17 § 1 pkt 1–4 k.p.k.
Artykuł 17 § 1 pkt 1–4 k.p.k. zawiera pięć następujących przesłanek:

1) niepopełnienie czynu albo brak danych dostatecznie uzasadniających podej-
rzenie jego popełnienia. Jest to przesłanka związana z podstawą procesu kar
nego. Rodzi ona konieczność wydania postanowienia o odmowie wszczęcia po
stępowania w razie braku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa,
przewidzianego w art. 303 k.p.k. Określenie „czynu nie popełniono” należy rozu
mieć zarówno jako niepopełnienie w ogóle czynu, jak i jako niepopełnienie czynu
przez oskarżonego;
2) brak w czynie ustawowych znamion przestępstwa. Przesłanka ta obejmuje sy
tuacje, kiedy czyn ma miejsce, lecz nie zawiera znamion przestępstwa; określone
zachowanie jest więc z punktu widzenia prawa karnego materialnego neutralne;
3) uznanie przez ustawę, że sprawca nie popełnia przestępstwa. Ta przesłanka
obejmuje przypadki kontratypów, kiedy istnieje okoliczność wyłączająca od
powiedzialność karną, np. z powodu działania w stanie wyższej konieczności
(art. 25 k.k.) lub w warunkach obrony koniecznej (art. 26 k.k.);
4) znikomość społecznej szkodliwości czynu, która jest następstwem unormowa
nia przewidzianego w art. 1 § 2 k.k. Według tego przepisu nie stanowi przestęp
stwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma; procesową
konsekwencją takiego stanu jest zakaz wszczynania i kontynuowania procesu;
5) niekaralność sprawcy przestępstwa (poza przedawnieniem karalności). Ta
przesłanka obejmuje sytuacje, kiedy z mocy ustawy sprawca nie podlega karze,
np. w razie dobrowolnego odstąpienia od dokonania lub zapobieżenia skutkom
przestępstwa (art. 15 § 1 k.k.) albo dobrowolnego odstąpienia od przygotowywa
nia przestępstwa (art. 17 k.k.).
Literatura
K. Banasik, Przedawnienie w prawie karnym w systemie kontynentalnym i anglosaskim.Przedawnienie

karalności przestępstw oraz przedawnienie wykonania kary i innych środków w systemie prawa pisanego
na przykładzie Polski i Austrii oraz w systemie common law na przykładzie Wielkiej Brytanii, Warszawa
2013; J. Bednarzak, Amnestia, Warszawa 1965; W. Daszkiewicz, Przestępczość czynu jako przesłanka
procesu (uwagi w związku z projektem k.p.k.), PiP 1968/12; A. Gaberle, Umorzenie postępowania przy-
gotowawczego w polskim procesie karnym, Warszawa 1972; T. Grzegorczyk [w:] System Prawa Karnego
Procesowego, red. P. Hofmański, t. 4, Dopuszczalność procesu karnego, red. M. Jeż-Ludwichowska,
A. Lach, Warszawa 2015; B. Janusz-Pohl, Immunitety w polskim postępowaniu karnym, Warszawa 2009;
A. Kaftal, Prawomocność wyroków sądowych w polskim prawie karnym procesowym, Warszawa 1966;
R. Koper, K. Sychta, J. Zagrodnik, Karnomaterialne aspekty przedawnienia – zagadnienia wybrane
[w:] Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego. W świetle kodyfikacji karnych z 1997 r.
i propozycji ich zmian, red. Z. Ćwiąkalski, G. Artymiak, Warszawa 2009; M. Kulik, Przedawnienie
karalności i przedawnienie wykonania kary w polskim prawie karnym, Warszawa 2014; M. Lipczyń
ska, Teoretyczne i praktyczne aspekty immunitetu adwokackiego a kodyfikacja prawa karnego z 1969
roku, Pal. 1973/1; A. Marek, Stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu jako podstawa umorzenia
postępowania karnego, Toruń 1970; K. Marszał, Glosa do uchwały SN z 30.08.2007 r., SNO 44/07, WPP
2008/3; K. Marszał, Przedawnienie w prawie karnym, Warszawa 1972; W. Michalski, Immunitety w pol-
skim procesie karnym, Warszawa 1970; A. Murzynowski, Ułaskawienie w Polsce Ludowej, Warszawa
1965; D. Osowska, Sądowa kontrola oskarżenia w polskim procesie karnym, Warszawa–Poznań–To
ruń 1977; M. Rogalski, Res iudicata jako przesłanka procesu karnego, Rzeszów 2004; S. Stachowiak,
Skarga uprawnionego oskarżyciela w świetle projektu k.p.k., Prok. i Pr. 1996/5; R.A. Stefański, Immu-
nitet parlamentarny w świetle ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora, Prok. i Pr. 1996/10;
R.A. Stefański [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 4, Dopuszczalność pro-
cesu karnego, red. M. Jeż-Ludwichowska, A. Lach, Warszawa 2015; S. Steinborn, Prawomocność części
orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011; K. Zgryzek, Skargi zastępujące akt oskarżenia w polskim
Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008.
Rozdział IV. Uczestnicy procesu karnego 181
Rozdział IV
UCZESTNICY PROCESU KARNEGO
1. Pojęcie uczestnika procesu karnego

Uczestnikiem procesu karnego jest podmiot, który bierze udział w procesie karnym
w roli, jaką wyznacza mu prawo karne procesowe. Z definicji tej wynika, że uczest-
nikiem procesu karnego jest tylko taki podmiot, którego rola w procesie karnym jest
określona, tzn. że prawo procesowe nakłada na ten podmiot określone obowiązki
lub przyznaje oznaczone uprawnienia. Takim podmiotem jest organ procesowy (sąd,
prokurator, Policja itp.), oskarżony, obrońca, przedstawiciel społeczny czy świadek. Są
to z reguły podmioty, które swym zachowaniem wpływają w większym lub mniejszym
stopniu na bieg procesu karnego. Nie oznacza to jednak, aby rzeczywisty wpływ na bieg
procesu karnego przesądzał o statusie uczestnika procesowego. Uczestnikiem proceso-
wym nie jest chociażby osoba postronna, która zakłóca przebieg rozprawy, choć swym
zachowaniem niewątpliwie oddziałuje na porządek czynności procesowych.
Można wyróżnić następujące kategorie uczestników procesowych:

1) organy procesowe,
2) strony procesowe i quasi-strony,
3) przedstawiciele procesowi stron,
4) rzecznicy interesu społecznego,
5) pomocnicy procesowi,
6) osobowe źródła dowodowe.
W dalszej części rozdziału szczegółowemu omówieniu są poddane trzy początkowe

kategorie uczestników procesowych, natomiast osobowym źródłom dowodowym jest
poświęcone miejsce w ramach rozważań zawartych w rozdziale VI.
182 Rozdział IV. Uczestnicy procesu karnego
2. Organy procesowe
2.1. Pojęcie i rodzaje organów procesowych
Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono
występowanie w procesie karnym w oznaczonej roli.
Organy procesowe zajmują znaczącą pozycję wśród uczestników procesowych. W tej

kategorii uczestników mieszczą się podmioty, które kierują procesem i wydają roz-
strzygnięcia o jego przedmiocie.
Organy procesowe można podzielić stosownie do roli pełnionej w postępowaniu

karnym na:
1) organy kierujące procesem, czyli prowadzące proces na określonym etapie; do
organów tych należy dokonywanie czynności procesowych oraz wydawanie wią-
żących decyzji procesowych; w postępowaniu sądowym organem takim jest sąd;
2) organy współdziałające, które – jak sama nazwa stanowi – występując w pro-
cesie karnym, współdziałają z organem kierującym procesem; w postępowaniu
jurysdykcyjnym taką rolę pełni prokurator.
Etapowa budowa procesu powoduje, że w jego toku może następować zmiana organu
kierującego procesem. Zmiany te są dokonywane przy przechodzeniu procesu z jednego
stadium w następne. W postępowaniu przygotowawczym zmiana organu kierującego
procesem może stanowić konsekwencję przejęcia dochodzenia do własnego prowadzenia
przez prokuratora, który sprawował nad nim nadzór (art. 326 § 3 pkt 3 in fine k.p.k.).
2.2. Sądy
2.2.1. System sądów orzekających w sprawach karnych
W postępowaniu głównym w procesie karnym organami rozstrzygającymi są sądy.

Do nich należy kierowanie procesem karnym w tym stadium i wydawanie decyzji
procesowych w postaci orzeczeń (art. 93 § 1 k.p.k.). Sądy są zasadniczymi organami
uprawnionymi do rozstrzygania o przedmiocie procesu karnego. W wąskim zakresie,
wynikającym z art. 145 ust. 1 i art. 156 ust. 1 Konstytucji RP, kompetencja do orzekania
w sprawach karnych przysługuje Trybunałowi Stanu.
System sądownictwa obejmuje cztery kategorie sądów, a mianowicie sądy powszechne,

sądy administracyjne, sądy wojskowe oraz Sąd Najwyższy.
2. Organy procesowe 183
Zgodnie z art. 177 Konstytucji RP sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości

we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych do właściwości
innych sądów.
W sprawach karnych sądy powszechne stanowią regułę jako organy sprawujące wy-
miar sprawiedliwości. Do tej kategorii sądów należą: sądy rejonowe, sądy okręgowe
i sądy apelacyjne (art. 1 § 1 p.u.s.p.). Wyjątki w zakresie podsądności spraw karnych
sądom powszechnym są związane z wąsko zakreślonymi kompetencjami orzeczniczy-
mi, które w tych sprawach przysługują sądom szczególnym oraz Trybunałowi Stanu.
Sądami szczególnymi rozstrzygającymi sprawy karne są sądy wojskowe. Kwestia podsąd-

ności spraw karnych sądom karnym wojskowym jest uregulowana w art. 647 i 649 k.p.k.
W sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych orzekają wojskowe sądy
garnizonowe, wojskowe sądy okręgowe oraz Sąd Najwyższy (art. 652 k.p.k.).
Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad sądami powszechnymi i sądami wojskowymi

w zakresie orzekania (art. 183 ust. 1 Konstytucji RP).
2.2.2. Nadzór Sądu Najwyższego nad orzecznictwem sądowym
Nadzór Sądu Najwyższego dotyczy wyłącznie sfery orzekania i ma na celu zapewnienie

merytorycznej słuszności, zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów
i innych organów poddanych kontroli Sądu Najwyższego. Jednolitość orzecznictwa
jest osiągana przez zagwarantowanie jednolitości stosowania prawa. Osiągnięcie tego
celu następuje w drodze udzielania przez Sąd Najwyższy wykładni przepisów prawnych
w ramach środków nadzoru, jakie pozostają do dyspozycji tego sądu.
Poddając klasyfikacji środki nadzoru jurysdykcyjnego, którymi dysponuje Sąd Naj-

wyższy, można wyróżnić:
1) środki nadzoru instancyjnego i pozainstancyjnego – kryterium tego podziału
stanowi to, czy nadzór ma miejsce w toku instancji, czy poza nim;
2) środki korygujące i profilaktyczne – podział ten opiera się na tym, czy środki
nadzoru upoważniają do modyfikowania treści orzeczeń, czy też nie;
3) środki konkretne i ogólne (abstrakcyjne) – kryterium dyferencjacyjne stanowi
w tym przypadku to, czy środki nadzoru mogą być stosowane w konkretnej to-
czącej się sprawie, czy też są wykorzystywane bez związku z oznaczoną sprawą.
Środki nadzoru instancyjnego związane są z rozpoznawaniem przez Sąd Najwyższy

środków odwoławczych od nieprawomocnych orzeczeń wojskowych sądów okręgowych.
Do środków nadzoru pozainstancyjnego należą:

1) kasacja;
2) skarga na wyrok sądu odwoławczego o uchyleniu zaskarżonego wyroku i przeka-
zaniu sprawy do ponownego rozpoznania,
3) wznowienie postępowania zakończonego przed Sądem Najwyższym lub przed
sądem apelacyjnym;
4) udzielanie wykładni przez Sąd Najwyższy.
Środki nadzoru wymienione w trzech pierwszych punktach są poddane szczegółowemu

omówieniu w dalszej części podręcznika (zob. rozdział XIII), dlatego w tym miejscu
należy skoncentrować uwagę na wykładni udzielanej przez Sąd Najwyższy. Służy ona
prawidłowej interpretacji prawa w konkretnej sprawie lub zapewnieniu jednolitości
wykładni prawa w obrębie Sądu Najwyższego oraz w orzecznictwie sądów powszech-
nych i sądów wojskowych.
W ramach wykładni Sądu Najwyższego należy wyróżnić:

1) wykładnię udzielaną w konkretnej sprawie – ten środek nadzoru jurysdykcyj-
nego Sądu Najwyższego znajduje zastosowanie w następujących konfiguracjach
procesowych:
a) jeżeli sąd działający jako sąd odwoławczy przekazuje Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni, odra-
czając rozpoznanie sprawy (regulacja ta jest przedstawiona szerzej w rozdziale
XII),
b) jeżeli Sąd Najwyższy, rozpoznając kasację lub inny środek odwoławczy, po-
weźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa; w takim wypadku może
odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzyg-
nięcia składowi siedmiu sędziów tego sądu (art. 82 u.SN);
2) wykładnię o charakterze abstrakcyjnym, niezwiązaną z konkretną sprawą – Sąd
Najwyższy udziela takiej wykładni w rezultacie zgłoszenia wniosku o rozstrzyg-
nięcie przez Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowied-
nim składzie rozbieżności w wykładni prawa, które ujawniły się w orzecznictwie
sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego; z wnioskiem
takim może wystąpić Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego lub Prezes Sądu Naj-
wyższego, Rzecznik Praw Obywatelskich i Prokurator Generalny oraz, w zakre-
sie swojej właściwości, Prezes Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej,
Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Praw Pacjenta, Przewodniczący Rady Dialo-
gu Społecznego, Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego, Rzecznik Fi-
nansowy oraz Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców (art. 83 u.SN); jeżeli
skład Sądu Najwyższego uzna, że przedstawione zagadnienie prawne wymaga
wyjaśnienia, a rozbieżność – rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę, w przeciwnym
razie odmawia jej podjęcia, a jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne – uma-
rza postępowanie (art. 86 § 1 u.SN); uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego,
składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc
zasad prawnych, natomiast skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu
uchwale mocy zasady prawnej (art. 87 § 1 u.SN).
2.2.3. Organy wewnątrzsądowe
W toku procesu karnego, obok działalności niezawisłego sądu, udział czynnika sądowego
przejawia się w czynnościach procesowych realizowanych przez organy wewnątrzsądo-
we, do których należą przede wszystkim:
1) prezes sądu – do jego kompetencji należy m.in. podejmowanie decyzji w przed-
miocie wyznaczenia oskarżonemu obrońcy z urzędu (art. 81 § 1 k.p.k.), udostęp-
nienia akt sprawy sądowej innym osobom niż strony, obrońcy, pełnomocnicy
i przedstawiciele ustawowi (art. 156 § 1 zdanie drugie k.p.k.), kierowanie sprawy
na posiedzenie poprzedzające rozprawę główną (art. 339 i 349 § 1 k.p.k.), kon-
trola warunków formalnych środka odwoławczego w instancji ad quo (art. 429
§ 1 k.p.k.);
2) przewodniczący składu orzekającego – kluczową rolą tego organu jest kierowa-
nie rozprawą główną i czuwanie nad jej prawidłowym przebiegiem oraz dopil-
nowanie, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy (art. 366
§ 1 k.p.k.); rola ta oznacza podejmowanie czynności zaliczanych do tzw. kierow-
nictwa formalnego i kierownictwa materialnego rozprawą główną, do których
należą m.in. sprawdzanie obecności osób wezwanych na rozprawę oraz zbadanie,
czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy (art. 381 k.p.k.), rozstrzyganie o po-
zytywnym załatwieniu wniosku dowodowego strony, któremu inna strona się
nie sprzeciwiła (art. 368 § 1 in principio k.p.k.); notyfikacja możliwości zmiany
kwalifikacji prawnej czynu na rozprawie głównej (art. 399 § 1 k.p.k.); zarządzenie
przerwy w rozprawie (art. 401 k.p.k.).
Zgodnie z treścią art. 93 § 2 k.p.k. uprawnienia przysługujące prezesowi sądu może

realizować przewodniczący wydziału albo upoważniony sędzia. O tym, który z wy-
mienionych podmiotów będzie podejmował jako organ wewnątrzsądowy czynności
należące do kompetencji prezesa sądu, przesądza wewnętrzny podział czynności w da-
nym sądzie.
Do organów wewnątrzsądowych należą również referendarze sądowi. Są to organy

wyposażone w funkcje o charakterze jurysdykcyjnym, które nie mają przymiotu nie-
zawisłości. Brak wskazanego atrybutu władzy sądowniczej przesądza o powierzeniu
im zadań ściśle określonych w ustawie (czynności), które powinny sytuować się poza
sferą wymiaru sprawiedliwości, stanowiąc wyłącznie zadania z zakresu sądowej ochrony
prawnej.
Zgodnie z art. 93a § 1 k.p.k. w wypadkach określonych w ustawie referendarz sądowy

może wydawać postanowienia lub zarządzenia. Poprzestając na kilku przykładach,
można zauważyć, że do referendarza sądowego należy wydawanie postanowień ma-
jących charakter obligatoryjny (art. 57 § 2, art. 60 § 4, art. 61 § 2 k.p.k.), postanowień
i zarządzeń dotyczących udziału obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym, które
nie są zastrzeżone do wyłącznej kompetencji sądu (m.in. art. 81 § 1 i 2, art. 81a § 2 i 3,
art. 84 § 2, art. 378 § 1 k.p.k.) czy postanowień w przedmiocie kosztów sądowych, które
nie rozstrzygają w sposób ostateczny kwestii ich ponoszenia (art. 623, 626 § 2 k.p.k.).
Referendarz sądowy jest również uprawniony do wydawania poleceń, które zgodnie
z ustawą wydaje sąd (art. 93a § 2 k.p.k.).
Od postanowień i zarządzeń referendarza może być wniesiony sprzeciw (art. 93a § 3

zdanie pierwsze k.p.k.). Środek ten ma charakter kasatoryjny, ponieważ jego skuteczne
wniesienie powoduje, że zaskarżone nim postanowienie lub zarządzenie traci moc
prawną (art. 93a § 3 zdanie trzecie k.p.k.).
Literatura
L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2012; Komentarz do prawa o ustro-
ju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, red. J. Gudowski, Warszawa 2002;
A. Murzynowski, Uwagi na temat zasad organizacji i funkcjonowania sądów oraz Prokuratury PRL,
SP 1974/41; A. Murzynowski, W sprawie podmiotów uprawnionych do orzekania o przestępstwie, NP
1974/6; W. Sanetra, Sąd Najwyższy w systemie wymiaru sprawiedliwości, PS 1999/7–8; W. Sanetra,
Sądy powszechne i Sąd Najwyższy jako władza sądownicza, PS 2008/6; R.A. Stefański, Instytucja pytań
prawnych do Sądu Najwyższego w sprawach karnych, Kraków 2001; P. Wiliński, Proces karny w świetle
Konstytucji, Warszawa 2011.
2.2.4. Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego
Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego wiąże się z istotą rozstrzygania spraw kar-
nych przez ten sąd. Sąd karny jest organem rozstrzygającym sytuacje konfliktowe,
które wynikają z naruszenia prawa karnego materialnego i niosą ze sobą odpowie-
dzialność karną przez zastosowanie norm tego prawa. W ramach przyznanej kompe-
tencji w procesie decyzyjnym, przy rozstrzyganiu kwestii należących do jego kognicji,
sąd dokonuje ustaleń faktycznych oraz stosuje prawo. W przedstawionym zakresie,
a więc na poszczególnych etapach sądowego stosowania prawa, korzysta ze swobody
decyzji w tym znaczeniu, że nie jest co do zasady związany ani rozstrzygnięciem
innego organu lub sądu co do faktów podlegających jego ustaleniom, ani opinią
innego organu lub sądu co do wykładni stosowanego prawa i jej konsekwencji.
Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego jest zadekretowana wprost w art. 8 § 1 k.p.k.,

który stanowi, że: „Sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne
oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu”.
De lege lata można zatem mówić o zasadzie samodzielności rozstrzygania przez sąd
karny zarówno zagadnień faktycznych, jak i prawnych. Daje to podstawę do stwier-
dzenia, że sąd karny nie jest związany ustaleniami prawomocnego wyroku dotyczącego
tego samego przedmiotu, lecz w sprawie przeciwko innej osobie. Treść takiego wyro-
ku i ustalenia w nim zawarte mogą mieć w postępowaniu prowadzonym przeciwko
określonemu oskarżonemu, innemu niż ten, którego dotyczył prawomocny wyrok,
wyłącznie znaczenie dowodowe i podlegają ocenie na zasadach ogólnych określonych
w art. 7 k.p.k.1 Nie ulega wątpliwości, że sytuację, w której w dwóch lub więcej wyrokach
dochodzi do istotnie różniących się ocen prawnych tego samego zdarzenia, trudno
byłoby uznać za pożądaną, ale wobec samodzielności jurysdykcyjnej sądów nie można
jej wykluczyć2.
Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego nie przedstawia wartości absolutnej.

Doznaje ona jednak ograniczeń tylko w takich wypadkach i w takim zakresie, w jakich
jest to wyraźnie przewidziane w obowiązujących przepisach.
Podstawową kategorię ograniczeń samodzielności jurysdykcyjnej stanowią te, które

wynikają z treści art. 8 § 2 k.p.k., zgodnie z którym sąd karny jest związany prawomoc-
nymi rozstrzygnięciami sądu kształtującymi prawo lub stosunek prawny. Przepis ten
dotyka problemu prejudycjalności. Na gruncie procesu karnego problem ten należy
identyfikować z kwestią związania sądu rozstrzygającego sprawę karną rozstrzyg-
nięciem innego sądu (organu). W aspekcie tej kwestii wyróżnienia wymagają dwa
układy procesowe.
W przypadku pierwszego z tych układów treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od roz-
strzygnięcia określonej kwestii przez inny organ. Takiej sytuacji nie przewiduje Kodeks
postępowania karnego. W ograniczonym stopniu dla takiej zależności można znaleźć
podstawę w unormowaniu zawartym w art. 193 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdy
sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności
aktu normatywnego z Konstytucją RP, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy to-
czącej się przed sądem (zob. w tej kwestii także rozważania zamieszczone w rozdziale
I pkt 9.1). Omawiana zależność znajduje również podstawę w art. 267 TFUE, przewi-
dującym instytucję pytań prejudycjalnych kierowanych do Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej, której poświęcono już uwagę w rozdziale I pkt 8.3.
1
Wyrok SN (7) z 7.11.1972 r., V KRN 408/72, OSNKW 1973/4, poz. 44.
2
Postanowienie SN z 10.01.2012 r., II KK 209/11, LEX nr 1619450.
Drugi układ procesowy dotyczy wypadków, w których orzeczenie wcześniej wydane

przez sąd lub inny organ jest wiążące dla sądu karnego. Na tle tego układu powstaje
zasadnicze w aspekcie rozważanej problematyki pytanie, mianowicie czy sąd karny
w ogóle powinien być związany orzeczeniem innego sądu lub organu, czy też należy
mu zapewnić nieograniczoną samodzielność.
Istnieją względy przemawiające zarówno za jednym, jak i za drugim kierunkiem roz-

wiązania problemu ujętego w postawionym pytaniu. Z jednej strony zachodzi potrzeba
zachowania jednolitości w zakresie rozstrzygania spraw konfliktowych, a więc respekto-
wania wydanego rozstrzygnięcia, zwłaszcza że orzeczenia takie są wydawane w postępo-
waniu dla nich właściwym, a więc przez organ w określonym zakresie wyspecjalizowany.
Z drugiej strony zasada prawdy oraz sprawiedliwość materialna wymagają, aby ustalenia
sądu karnego odpowiadały obiektywnej rzeczywistości i aby reakcja karna nie spotkała
tego, kto rzeczywiście nie dopuścił się przestępstwa. Jeżeli więc np. oskarżonemu za-
rzuca się popełnienie przestępstwa z art. 201 k.k. (kazirodztwo), a stosunek pokrewień-
stwa ustalono na podstawie aktu stanu cywilnego, przyjęcie rozwiązania zakładającego
związanie sądu takim aktem oznaczałoby, że sąd karny musi uznać taki akt za wiążący,
natomiast na gruncie alternatywnej koncepcji możliwe byłoby dowodzenie, że mimo
istniejącego aktu stanu cywilnego takiego stosunku pokrewieństwa między oskarżonym
a pokrzywdzoną w ogóle nie ma. Wykazanie braku pokrewieństwa w odpowiednim
stopniu spowodowałoby uniewinnienie oskarżonego. Częściowego rozwiązania anali-
zowanego problemu dostarcza z pewnością reguła ustalona w art. 8 § 1 k.p.k. Istotnym
dopełnieniem tej reguły jest uregulowanie zawarte w art. 8 § 2 k.p.k., zgodnie z którym
prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak
wiążące dla sądu karnego. Powołany na końcu przepis nie określa rodzaju postępowania,
w którym takie prawomocne rozstrzygnięcie, wiążące dla sądu karnego, ma być wydane.
W procesie cywilnym orzeczenia sądu zawierające rozstrzygnięcia kształtujące prawo
lub stosunek prawny określa się mianem orzeczeń konstytutywnych, odróżnianych
od orzeczeń deklaratoryjnych, które zawierają rozstrzygnięcia potwierdzające jedynie
istnienie określonego prawa lub stosunku prawnego. Do kategorii orzeczeń konstytu-
tywnych można zaliczyć orzeczenie rozwiązujące małżeństwo, orzeczenie o przysposo-
bieniu czy ustalające ojcostwo. Ustalenia w tych kwestiach, zawarte w prawomocnym
orzeczeniu, są z mocy art. 8 § 2 k.p.k. wiążące dla sądu karnego.
W piśmiennictwie karnoprocesowym nie ma jednomyślności w kwestii charakteru

prawnego wyroku sądu karnego3. Należy przyjąć, że cecha ta przynależy przede wszyst-
kim rozstrzygnięciom sądów karnych, które przełamują domniemanie niewinności,
stwarzając w ten sposób nowy stan prawny w sferze praw i obowiązków oskarżonego,
który nie może powstać wyłącznie na skutek zdarzeń zaistniałych poza ramami pro-
3
Por. m.in. P. Hofmański, Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego, Katowice 1988, s. 109 i n.; T. Gar-
docka, Prejudycjalność w polskim procesie karnym, Warszawa 1987, s. 106–107; S. Steinborn, Prawomocność
części orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011, s. 175–176.
cesu karnego (popełnienia przestępstwa). Zbyteczne być może jest podkreślenie, że na

tę grupę składają się wszystkie typy rozstrzygnięć przesądzających odpowiedzialność
karną oskarżonego (stwierdzających jego winę), zarówno te, które są zawarte w wy-
rokach skazujących, jak i rozstrzygnięcia, których treścią jest warunkowe umorzenie
postępowania karnego, a w sprawach karnych skarbowych także udzielenie zezwolenia
na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Konstytutywne są także m.in. zawarte
w prawomocnych wyrokach sądów karnych rozstrzygnięcia w kwestii wymiaru kary,
środków karnych, a także środków kompensacyjnych. W świetle poczynionych ustaleń
można stwierdzić, że w art. 8 § 2 k.p.k. znajduje oparcie związanie sądu karnego wyro-
kiem skazującym innego sądu karnego w zakresie m.in.:
1) ustaleń dotyczących popełnienia przestępstwa w warunkach recydywy z art. 64
§ 1 k.k. lub recydywy wielokrotnej z art. 64 § 2 k.k.;
2) stwierdzenia popełnienia przestępstwa jako podstawy wznowienia postępowania
zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu (art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k.); należy
przy tym zaznaczyć, że sąd orzekający w przedmiocie wznowienia postępowania
dysponuje w pełni samodzielnością jurysdykcyjną w zakresie ustalenia wpływu
przestępstwa ustalonego prawomocnym orzeczeniem innego sądu karnego na
treść orzeczenia, którego dotyczy wniosek o wznowienie postępowania;
3) wymiaru kary łącznej – sąd jest w tym przypadku związany wyrokami skazują-
cymi, w których orzeczono kary podlegające łączeniu.
Na tle unormowania zawartego w art. 8 § 2 k.p.k. nasuwa się praktycznie istotne pytanie:
czy dla sądu karnego są również wiążące prawomocne orzeczenia sądowe z zakresu
prawa administracyjnego?
Udzielając odpowiedzi na tak sformułowane pytanie, trzeba w pierwszej kolejności za-

uważyć, że orzeczenia wojewódzkich sądów administracyjnych, uwzględniające skargę
na decyzję administracyjną, z reguły mają charakter formalny i nie kończą postępowania
(art. 145 i n. p.p.s.a.). Wyklucza to w istocie możliwość klasyfikowania ich w kategorii
orzeczeń konstytutywnych – kształtujących prawo lub stosunek prawny, a w ślad za
tym związanie sądu karnego ich treścią. Pewne odchylenie w tym względzie stanowią
orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego, uwzględniające skargę na bez-
czynność lub przewlekłe prowadzenie postępowania, w których sąd orzeka o istnieniu
uprawnienia lub obowiązku (art. 149 § 1b p.p.s.a.). W oznaczonym zakresie wyrok
sądu administracyjnego może być wiążący dla sądu karnego, jeżeli kształtuje prawo
lub stosunek prawny.
Odrębny problem, z całą pewnością nie mniej doniosły z praktycznego punktu widzenia,
stanowi kwestia związania sądu karnego prawomocnymi decyzjami administracyjnymi
kształtującymi prawo lub stosunek prawny, jeżeli ustalenia zawarte w decyzji admini-
stracyjnej mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia w konkretnym procesie karnym.
W obliczu jednoznacznego brzmienia art. 8 § 2 k.p.k. niczyich wątpliwości nie powinna
budzić teza, że przepis ten nie przewiduje związania sądu karnego wskazanymi decy-
zjami. Mając na względzie wyjątkowy charakter zawartego w nim unormowania, należy
jednocześnie wykluczyć rozszerzenie wynikającego z niego ograniczenia samodzielno-
ści jurysdykcyjnej sądu karnego na decyzje administracyjne w drodze wykładni, gdyż
pozostawałoby to w kolizji z zasadą exceptiones non sunt extendendae4. Z tego samego
powodu nie może znaleźć aprobaty pomysł zastosowania wnioskowania per analogiam
dla rozciągnięcia zakresu związania sądu karnego na podstawie art. 8 § 2 k.p.k. na decyzje
administracyjne, które zostały poddane kontroli sądowej. Z treści tego wyjątkowego
przepisu jasno wynika a contrario, że fakt sądowej kontroli takich decyzji pozostaje
bez znaczenia w aspekcie związania nimi sądu karnego, jeżeli jej efektem nie jest kon-
stytutywne orzeczenie sądu administracyjnego. Wyrażone stanowisko, wykluczające
upatrywanie w treści art. 8 § 2 k.p.k. podstawy dla związania sądu karnego decyzjami
administracyjnymi o charakterze prawokształtującym, skłania do refleksji nad innym
umocowaniem dla takiego związania. Refleksję w tej materii należy przeprowadzić
odrębnie w odniesieniu do dwóch grup sytuacji, w których decyzje administracyjne
zawierają rozstrzygnięcie w kwestiach wchodzących w zakres kognicji sądu karnego.
Pierwsza grupa obejmuje przede wszystkim sytuacje, w których decyzja administracyjna

jest integralnym składnikiem zespołu znamion określonego typu czynu zabronionego,
jako np. przestępstwo czy przestępstwo skarbowe, w tym sensie, że istnienie lub nie-
istnienie rozstrzygnięcia oznaczonej kwestii, stanowiącego jej treść, jest znamieniem
danego typu czynu zabronionego i warunkuje tym samym odpowiedzialność karną za
ten czyn. Egzemplifikując tego rodzaju sytuacje, można wskazać typizację wytwarzania
lub posiadania broni palnej bez zezwolenia (art. 263 § 1 i 2 k.k.), a na gruncie prawa
karnego skarbowego urządzanie lub prowadzenie gry losowej, gry na automacie lub
zakładu wzajemnego wbrew warunkom koncesji lub zezwolenia (art. 107 § 1 k.k.s.).
W zarysowanych przypadkach brak indywidualnej decyzji administracyjnej o określonej
treści (zezwolenia lub koncesji) stanowi okoliczność należącą do znamion przedmio-
towych danego typu czynu zabronionego, której ustalenie jest niezbędnym warunkiem
pociągnięcia do odpowiedzialności karnej. Innymi słowy, można powiedzieć, że istnie-
nie takiej (pozytywnej) decyzji dekompletuje w rozpatrywanych przypadkach zespół
znamion przedmiotowych czynu zabronionego, przesądzając o braku karalności zacho-
wania odpowiadającego warunkom określonym w jej treści. Do prezentowanej grupy
przypadków należy również zaliczyć te, w których decyzja administracyjna (jej istnienie
lub nieistnienie) wpływa na możliwość podjęcia określonych czynności procesowych
przez sąd karny. Odnosi się to, np. do decyzji uprawnionego organu przełożonego albo
właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnieniu świadka z obo-
wiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub
„ściśle tajne”, która otwiera drogę do przesłuchania świadka co do okoliczności, na które
rozciąga się wskazany obowiązek (art. 179 § 1 i 3 k.p.k.).
4
A. Murzynowski, Istotai zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 305.
Zgodnie z dominującym w piśmiennictwie poglądem, w scharakteryzowanych powyżej

przypadkach sąd karny jest związany rozstrzygnięciami zawartymi w prawomocnych
decyzjach administracyjnych. Źródłem tego związania, a tym samym ograniczenia sa-
modzielności jurysdykcyjnej sądu karnego, są albo przepisy prawa karnego materialnego,
na gruncie których stan faktyczny o charakterze formalnym, polegający na istnieniu
lub nieistnieniu tempore criminis indywidualnej decyzji administracyjnej o określonej
treści jest integralnym składnikiem znamion przedmiotowych oznaczonego typu czy-
nu zabronionego, warunkującym odpowiedzialność karną za ten czyn, albo przepisy
prawa karnego procesowego, które z opisanym stanem formalnym wiążą określone
skutki procesowe, z reguły przez ujęcie tego stanu w kategorii warunku dopuszczalności
określonych czynności procesowych5. W odnośnych przypadkach sąd karny nie może
zignorować istnienia lub nieistnienia decyzji administracyjnej oznaczonej treści i sa-
modzielnie badać, czy np. stanowiące jej treść zezwolenie lub koncesja albo zwolnienie
z obowiązku zachowania tajemnicy są rozstrzygnięciami merytorycznie poprawnymi
i słusznymi. Nie jest natomiast wykluczone badanie ważności takich decyzji przez sąd
karny6.
Drugą ze wspomnianych grup tworzą przypadki odnoszące się w zasadniczej mierze do

spraw o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe, które znamionuje powiąza-
nie decyzji administracyjnych ze sferą rozstrzygania sądu karnego, polegające na tym,
że będąca udziałem sądu rekonstrukcja znamion czynu zabronionego należącego do
jednej z wymienionych kategorii wymaga uzupełnienia znamion karnych skarbowych
określonymi w prawie finansowym znamionami stanu faktycznego, których wypełnienie
powoduje w płaszczyźnie finansowoprawnej powstanie obowiązku finansowego i znaj-
duje wyraz – w drodze zastosowania materialnego prawa finansowego – w decyzjach
administracyjnych właściwych organów finansowych, w tym w decyzjach podatkowych.
W rozpatrywanych przypadkach, w obszarze ustaleń faktycznych dokonywanych przez
sąd karny można wyodrębnić kwestie faktyczne (np. ustalenie uszczuplonej lub narażonej
na uszczuplenie przestępstwem skarbowym należności publicznoprawnej), wchodzące
w zakres kognicji tego sądu, które w płaszczyźnie finansowoprawnej podlegają rozstrzyg-
nięciu przez właściwe organy finansowe, składając się na podstawę ustaleń faktycznych
decyzji tych organów. Wymaga podkreślenia, że w przeciwieństwie do wcześniej opisanej,
pierwszej grupy sytuacji, w omawianych obecnie przypadkach składnikiem znamion
czynu zabronionego, podlegającym ustaleniom faktycznym sądu karnego w ramach
jego kognicji, nie jest decyzja administracyjna określonego organu finansowego ani
stanowiące jej treść rozstrzygnięcie określonej kwestii prawnej (np. udzielenie zezwo-
lenia albo wymiar zobowiązania podatkowego), lecz wyłącznie finansowoprawny stan
5
P. Hofmański, Samodzielność, s. 183 i n.; M. Wąsek-Wiaderek, Zasada samodzielności jurysdykcyjnej
sądu karnego [w:] SystemPrawa Karnego Procesowego, t. 3, cz. 2, red. P. Wiliński, s. 1327–1328; J. Zagrodnik,
(Nie)związanie sądu karnego decyzją podatkową [w:] Problematyka obrotu fakturami wystawionymi w spo-
sób nierzetelny. Zagadnienia prawa karnego materialnego i procesowego, red. S. Kowalski, H. Paluszkiewicz,
O. Włodkowski, Warszawa 2019, s. 74–78.
6
Szerzej J. Zagrodnik, (Nie)związanie sądu karnego decyzją podatkową..., s. 77–78.
faktyczny, precyzyjnie rzecz ujmując – znamiona stanu faktycznego określone w prawie

finansowym, których ustalenie w postępowaniu podatkowym lub innym postępowaniu
administracyjnym ma odbicie w podejmowanych na gruncie tych postępowań decyzjach
podatkowych lub innych decyzjach administracyjnych. Problem związania sądu karnego
wskazanymi na końcu decyzjami wywołuje kontrowersje zarówno w doktrynie procesu
karnego skarbowego, jak i w judykaturze. Szczupłe ramy podręcznika nie pozwalają
naturalnie na jego wszechstronną analizę. Dlatego, odsyłając do opracowania, w którym
został stosunkowo niedawno szerzej omówiony7, można poprzestać na stwierdzeniu,
że w zobrazowanych przypadkach sąd karny zachowuje pełną autonomię jurysdyk-
cyjną w rozstrzyganiu wszelkich kwestii należących do jego kognicji, w tym sensie,
że w zakresie weryfikacji znamion czynów zabronionych stanowiących przestępstwa
skarbowe lub wykroczenia skarbowe (względnie – choć rzadziej – jako przestępstwo),
w tym np. ustaleń w kwestii uszczuplenia lub narażenia na uszczuplenie należności
publicznoprawnej, którym w płaszczyźnie prawnopodatkowej odpowiadają ustalenia
leżące u podłoża decyzji podatkowej konkretyzującej zobowiązanie podatkowe, nie jest
tą decyzją związany. Decyzja taka, a także materiały postępowania, które doprowadziło
do jej wydania, mają natomiast w procesie karnym lub karnym skarbowym znaczenie
dowodowe, przy czym podlegają w tym aspekcie weryfikacji na tle całokształtu mate-
riału dowodowego zgromadzonego w danej sprawie, na ogólnych zasadach, określonych
w art. 7 k.p.k. i jak każdy inny dowód mogą być kwestionowane w toku postępowania
dowodowego.
Obraz ograniczeń samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego wyłaniający się na tle

dotychczasowych ustaleń wymaga suplementu i zwrócenia przede wszystkim uwagi na
związanie – rebus sic stantibus – sądu ponownie rozpoznającego sprawę zapatrywaniami
prawnymi i wskazaniami sądu odwoławczego (art. 442 § 3 k.p.k.).
Ograniczenia samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego łączą się również z orzeczni-

ctwem Sądu Najwyższego. W razie wystąpienia z pytaniem prawnym do Sądu Najwyż-
szego przez sąd karny działający jako instancja odwoławcza uchwała najwyższej instancji
sądowej rozstrzygająca zagadnienie prawne przedstawione w pytaniu jest wiążąca w da-
nej sprawie dla orzekających w niej sądów karnych (art. 441 § 3 k.p.k.). W obrębie Sądu
Najwyższego ograniczenie samodzielności jurysdykcyjnej jest podyktowane wiążącymi
uchwałami tego sądu mającymi moc zasady prawnej, z tym że możliwe jest odstąpienie
od takiej zasady przez Sąd Najwyższy orzekający w odpowiednim składzie (art. 88 u.SN).
Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego doznaje ponadto ograniczenia w związku

z orzecznictwem międzynarodowych organów orzekających. Przejawia się to w przy-
padkach m.in.:
7
Zob. szerzej J. Zagrodnik, (Nie)związanie sądu karnego decyzją podatkową..., s. 75–94 oraz powołana
tam literatura.
1) związania sądu karnego orzekającego w przedmiocie wznowienia postępowania

orzeczeniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, które sta-
nowi podstawę wznowienia postępowania (art. 540 § 3 k.p.k.);
2) związania sądów karnych orzekających w danej sprawie orzeczeniem meryto-
rycznym Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w zakresie udzielającym
odpowiedzi na pytanie prejudycjalne, z którym zwrócił się sąd karny orzekający
w tej sprawie (art. 267 TFUE i art. 99 Regulaminu postępowania przed Trybu-
nałem Sprawiedliwości; szerzej kwestia ta została zaprezentowana w rozdziale
I pkt 8.3).
Literatura
J. Duży, Zorganizowana przestępczość podatkowa w Polsce. Zwalczanie przestępnego nadużycia mecha-

nizmów podatków VAT i akcyzowego, Warszawa 2013; T. Gardocka, Prejudycjalność w polskim procesie
karnym, Warszawa 1987; P. Hofmański, Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego, Katowice 1988; O.M.
Piaskowska, Znaczenie rozstrzygnięć administracyjnych w procesie karnym, Warszawa 2014; Z. Świda,
Ograniczenia samodzielności orzekania sądu karnego [w:] Przestępstwo – kara – polityka kryminalna.
Problemy tworzenia i funkcjonowania prawa. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora
Tomasza Kaczmarka, red. J. Giezek, Kraków 2006; M. Wąsek-Wiaderek, Samodzielność jurysdykcyjna
sądu karnego wobec kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i trybunałów europejskich, Lublin 2012;
M. Wąsek-Wiaderek, Zasada samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego [w:] System Prawa Karnego
Procesowego, red. P. Hofmański, t. 3, Zasady procesu karnego, red. P. Wiliński, cz. 2, Warszawa 2014;
P. Wiliński, Proces karny w świetle Konstytucji, Warszawa 2011; J. Zagrodnik, (Nie)związanie sądku
karnego decyzją podatkową [w:] Problematyka obrotu fakturami wystawionymi w sposób nierzetelny.
Zagadnienia prawa karnego materialnego i procesowego, red. S. Kowalski, H. Paluszkiewicz, O. Włod-
kowski, Warszawa 2019; M. Zbrojewska, Rola i stanowisko prawne Sądu Najwyższego w procesie
karnym, Warszawa 2013
2.2.5. Właściwość sądu
2.2.5.1. Uwagi wstępne
Właściwość sądu jest ustalana na podstawie kryteriów decydujących o kompetencji

sądu do rozpoznania sprawy. Właściwość sądu pojawia się w drugiej kolejności badania
kompetencji sądu, po ustaleniu, że sprawa w ogóle podlega rozpoznaniu przez polskie
sądy karne powszechne (podsądności sądom karnym powszechnym). Właściwość sądu
podlega także ustaleniu w ramach sądów szczególnych, mianowicie sądów wojskowych,
w następstwie stwierdzenia podsądności sprawy karnej tym sądom.
Za pomocą właściwości dąży się do ustalenia imiennego sądu uprawnionego i zobowią-

zanego do rozpoznania konkretnej sprawy w ramach wcześniejszego pozytywnego
ustalenia podlegania sprawy określonemu pionowi sądownictwa (powszechnego
lub szczególnego).
W ramach właściwości można wyodrębnić:

1) właściwość ogólną, która obejmuje właściwość rzeczową, właściwość miejscową
i właściwość funkcjonalną;
2) właściwość szczególną, przełamującą z mocy szczególnego uregulowania ogól-
ne kryteria właściwości; cecha ta znamionuje właściwość z łączności spraw oraz
właściwość z przekazania sprawy.
2.2.5.2. Właściwość rzeczowa
Właściwość rzeczowa (przedmiotowa) oznacza kompetencję sądu do rozpoznania

sprawy w pierwszej instancji. Stanowi ona kryterium pozwalające na ustalenie sądu od-
powiedniego szczebla w ramach hierarchii sądów, do którego należy rozpoznanie sprawy
w pierwszej instancji. W przypadku sądów powszechnych zastosowanie tego kryterium
zmierza do ustalenia, czy w pierwszej instancji sprawę ma rozpoznać sąd rejonowy, czy
też sąd okręgowy. Można więc powiedzieć, że za pomocą właściwości rzeczowej ustala
się sąd niższego lub wyższego rzędu do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji,
a więc jest to właściwość pionowa. Pozwala to mówić o właściwości rzeczowej sądu
rejonowego lub sądu okręgowego.
Obowiązujące przepisy przewidują regułę, zgodnie z którą sąd rejonowy orzeka

w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które z mocy ustawy
przekazane zostały do właściwości innego sądu (art. 24 § 1 k.p.k.). Tym innym sądem
jest sąd okręgowy.
W ramach właściwości rzeczowej sądu okręgowego można wyróżnić: właściwość stałą

i właściwość ruchomą.
Właściwość rzeczowa stała sądu okręgowego obejmuje kategorie przestępstw wyraź-

nie w ustawie wyliczone. Są to przestępstwa o większym ciężarze gatunkowym, zwykle
również o bardziej złożonym stanie faktycznym i prawnym. Według art. 25 § 1 k.p.k.
sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:
1) zbrodnie określone w Kodeksie karnym oraz w ustawach szczególnych (art. 25
§ 1 pkt 1 k.p.k.);
2) występki określone w Kodeksie karnym, wyliczone w art. 25 § 1 pkt 2 k.p.k.;
3) występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okrę-
gowego (art. 25 § 1 pkt 3 k.p.k.).
Właściwość rzeczową ruchomą sądu okręgowego przewiduje art. 25 § 2 k.p.k., według

którego sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania
sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji sprawę o każde przestępstwo
ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy. Biorąc pod uwagę, że w przytoczo-
nym przepisie ustawodawca wprowadza wyjątek dotyczący wyłącznie reguł ustalania
właściwości rzeczowej, należy przyjąć, że sprawa może podlegać przekazaniu na pod-
stawie art. 25 § 2 k.p.k. tylko temu sądowi okręgowemu, w którego okręgu ma siedzibę
sąd rejonowy, który jest właściwy miejscowo i rzeczowo według zasad ogólnych.
W ramach podsądności spraw karnych sądom wojskowym regułę stanowi właściwość

rzeczowa wojskowego sądu garnizonowego (art. 653 § 1 k.p.k.), doznająca odchyleń na
rzecz właściwości rzeczowej wojskowego sądu okręgowego w zakresie przedmiotowym
określonym w art. 654 § 1 k.p.k.
2.2.5.3. Właściwość miejscowa
Właściwość miejscowa pozwala na ustalenie, który spośród sądów tego samego rzędu
(właściwy rzeczowo) jest uprawniony i zobowiązany do orzekania w konkretnej
sprawie. Właściwość miejscowa służy zatem ustaleniu imiennego sądu kompetentnego
do rozpoznania oznaczonej sprawy.
Podstawowym kryterium (kryterium pierwszego stopnia) dla określenia właściwości

miejscowej jest miejsce popełnienia przestępstwa (forum delicti commissi). Według
art. 31 § 1 k.p.k. miejscowo właściwy jest sąd, w którego okręgu popełniono prze-
stępstwo. Miejscem popełnienia przestępstwa jest miejsce, gdzie sprawca działał lub
zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię
czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawy miał nastąpić (art. 6 § 2 k.k.).
Każdy z tych wyznaczników miejsca popełniania przestępstwa ma równą wartość (teoria
równowartości, wielomiejscowości przestępstwa). Jeżeli posłużenie się nimi prowadzi
do ustalenia, że przestępstwo zostało popełnione w okręgach dwóch lub więcej sądów
(np. działanie miało miejsce we Wrocławiu, skutek nastąpił w Katowicach, a według
zamiaru sprawcy miał nastąpić w Krakowie), o właściwości miejscowej sądu decyduje
reguła wyprzedzenia, tzn. właściwy jest ten z sądów, w którego okręgu najpierw wszczęto
postępowanie przygotowawcze (art. 31 § 3 k.p.k.).
W razie popełnienia przestępstwa na polskim statku wodnym lub powietrznym, kiedy

kryteria związane z miejscem popełnienia przestępstwa nie mogą mieć zastosowania,
właściwy jest sąd macierzystego portu statku (art. 31 § 2 k.p.k.).
Jeżeli nie można ustalić sądu właściwego miejscowo w oparciu o podstawowe kryterium
(kryterium I stopnia), jakim jest miejsce popełnienia przestępstwa, stosuje się kryteria
pomocnicze (kryteria II stopnia). Kryteria te są określone w art. 32 § 1 k.p.k. Zgod-

nie z tym przepisem w razie niemożności ustalenia miejsca popełnienia przestępstwa
właściwy miejscowo jest sąd, w którego okręgu:
1) ujawniono przestępstwo (forum manifestationis);
2) ujęto oskarżonego (forum deprehensionis);
3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo prze-
bywał, zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze
(forum domicili).
Wymienione kryteria pomocnicze mają charakter równoważny. W razie ich zbiegu

rozstrzygające znaczenie dla ustalenia sądu właściwego miejscowo ma opisana wyżej
reguła wyprzedzenia.
Przedstawione unormowanie kryteriów pomocniczych ma także zastosowanie, jeżeli

przestępstwo popełniono za granicą (art. 32 § 2 k.p.k.).
Jeżeli według kryteriów I i II stopnia nie da się ustalić właściwego miejscowo sądu, znaj-
duje ostatecznie zastosowanie kryterium III stopnia przewidziane w art. 32 § 3 k.p.k.,
zgodnie z którym sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta
stołecznego Warszawy.
2.2.5.4. Właściwość funkcjonalna
Właściwość funkcjonalna obejmuje zakres czynności należących do kompetencji

sądu. Jest to zatem właściwość czynnościowa, na którą składa się właściwość rzeczowa
oraz inne czynności, niestanowiące rozpoznania sprawy w I instancji, dokonywane
przez sąd z upoważnienia ustawowego. Wyszczególnienie w tym miejscu wszystkich
czynności należących do kompetencji poszczególnych sądów orzekających w sprawach
karnych nie wydaje się ani konieczne, ani celowe, dlatego poniżej zostaną zaprezento-
wane przykładowe, w tym najbardziej typowe, czynności, które są objęte właściwością
funkcjonalną sądów powszechnych.
Do czynności podejmowanych przez sąd rejonowyw ramach właściwości funkcjo-

nalnej należą m.in.:
1) rozpoznawanie spraw w pierwszej instancji (art. 24 § 1 k.p.k.);
2) orzekanie o umieszczeniu oskarżonego w postępowaniu przygotowawczym na
obserwacji w zakładzie zamkniętym (art. 203 § 2 w zw. z art. 329 § 1 k.p.k.);
3) rozpoznawanie zażaleń na zatrzymanie (art. 246 § 1 i 2 k.p.k.);
4) rozpatrywanie zażaleń na niektóre postanowienia prokuratora (np. w przedmio-
cie środków zapobiegawczych – art. 252 § 2 k.p.k. – oraz o zabezpieczeniu mająt-
kowym – art. 293 § 2 k.p.k.);
5) stosowanie tymczasowego aresztowania w toku postępowania przygotowawcze-

go na okres do trzech miesięcy (art. 250 § 1 i 2 k.p.k.);
6) udzielanie pomocy prawnej innym sądom (art. 396 k.p.k.).
Właściwość funkcjonalna sądu okręgowego obejmuje:

1) rozpoznawanie spraw w pierwszej instancji (art. 25 § 1 i 2 k.p.k.);
2) rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych
w pierwszej instancji w sądzie rejonowym (art. 25 § 3 k.p.k.);
3) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych o właściwość między sądami rejonowy-
mi (argumentum ex art. 38 § 1 k.p.k.);
4) przedłużanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym
na okres do 12 miesięcy w sprawach należących do jego właściwości rzeczowej
(art. 263 § 2 k.p.k.);
5) orzekanie w przedmiocie wznowienia postępowania zakończonego prawomoc-
nym orzeczeniem sądu rejonowego (art. 544 § 1 k.p.k.).
Do właściwości funkcjonalnej sądu apelacyjnego należą:

1) rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych
w pierwszej instancji w sądzie okręgowym (art. 26 k.p.k.);
2) przekazywanie sądowi okręgowemu sprawy do rozpoznania w pierwszej instan-
cji w ramach właściwości rzeczowej ruchomej (art. 25 § 2 k.p.k.);
3) rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między sądami okręgowymi albo mię-
dzy sądami rejonowymi i okręgowymi (argumentum ex art. 38 § 1 k.p.k.);
4) przedłużanie tymczasowego aresztowania na okres powyżej 12 miesięcy w po-
stępowaniu przygotowawczym oraz na okres powyżej dwóch lat w postępowaniu
przed sądem (art. 263 § 4 k.p.k.);
5) orzekanie w przedmiocie wznowienia postępowania zakończonego prawomoc-
nym orzeczeniem sądu okręgowego (art. 544 § 1 k.p.k.).
2.2.5.5. Właściwość z łączności spraw
Właściwość z łączności spraw przełamuje ogólne kryteria wynikające z właściwości

rzeczowej i właściwości miejscowej ze względu na łączność spraw karnych (forum con-
nexitatis causarum). Łączność spraw ma na celu zapewnienie optymalnych warunków
do wszechstronnego zbadania sprawy w jednym postępowaniu (łącznie), zarówno
w aspekcie przestępnej działalności kilku osób (sprawców, podżegaczy, pomocników
itp.), jak i w aspekcie większej liczby przestępstw zarzuconych jednemu oskarżonemu.
Przemawiają za tym z jednej strony wzgląd na urzeczywistnienie dyrektyw wyrażają-
cych zasadę prawdy i zasadę trafnej reakcji karnej, z drugiej zaś – względy ekonomiki
procesowej, dyktujące oszczędność środków procesowych pozwalających na osiągnięcie
celów procesu karnego.
W ramach właściwości z łączności spraw należy wyróżnić łączność podmiotową,

przedmiotową oraz podmiotowo-przedmiotową (mieszaną).
Łączność podmiotowa występuje wówczas, gdy jedna osoba (oskarżony) odpowiada

w jednym procesie karnym za kilka przestępstw. Wówczas całą sprawę rozpoznaje
jeden sąd. Tym sądem jest ten, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie
przygotowawcze (reguła wyprzedzenia), jeżeli sprawy według zwyczajnych kryteriów
właściwości należą do sądów tego samego rzędu (art. 33 § 1 k.p.k.). Jeżeli przestępstwa
należą do właściwości sądów różnego rzędu, różna jest zatem właściwość rzeczowa
w odniesieniu do poszczególnych przestępstw, całą sprawę rozpoznaje sąd wyższego
rzędu (art. 33 § 2 k.p.k.).
W przypadku łączności przedmiotowej, gdy kilku sprawców odpowiada w jednym

postępowaniu, każdy za własny czyn przestępny pozostający w związku rzeczowym
(przedmiotowym) z czynem przestępnym innych sprawców (np. podżegacza, pomoc-
nika), całą sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla sprawcy głównego. Sąd właściwy dla
sprawców jest właściwy dla podżegaczy i pomocników oraz innych osób, których prze-
stępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy (np. osób działających
razem ze sprawcą w zorganizowanej grupie przestępczej), jeżeli postępowanie przeciwko
nim toczy się jednocześnie (art. 34 § 1 k.p.k.). Warunek jednoczesności toczącego się
postępowania należy uznać za spełniony, jeżeli proces w poszczególnych sprawach,
między którymi zachodzą związki rzeczowe, znajduje się względem poszczególnych
osób w fazie postępowania in personam albo w stadium jurysdykcyjnym.
Łączność podmiotowo-przedmiotowa zachodzi wtedy, gdy w jednym procesie jeden

z oskarżonych odpowiada za kilka przestępstw, drugi natomiast za przestępstwo po-
zostające w związku rzeczowym z jednym spośród przestępstw zarzucanych współo-
skarżonemu. W przedstawionej konfiguracji procesowej rozpoznanie sprawy należy do
sądu, którego właściwość ustala się na podstawie kryteriów przedstawionych powyżej,
uregulowanych w art. 34 § 1 i art. 33 k.p.k. (art. 34 § 2 k.p.k.).
Właściwość z łączności spraw wynika z ustawy i dlatego połączenie spraw podlegają-

cych łącznemu rozpoznaniu nie wymaga wydania odrębnego postanowienia w tej kwe-
stii. Nie oznacza to jednak, aby łączność miała charakter bezwzględny. Te same względy
celowościowe, które leżą u podłoża konstrukcji normatywnej właściwości z łączności
spraw, mogą w konkretnych wypadkach przemawiać za rozłącznym rozpoznaniem po-
szczególnych spraw. Wyłączenie pojedynczej sprawy i jej odrębne rozpoznanie wymaga
wydania postanowienia. Na to postanowienie zażalenie nie przysługuje, ponieważ nie
stanowi ono rozstrzygnięcia w kwestii właściwości. Wyłączenie takie następuje wtedy,
gdy zachodzą okoliczności utrudniające łączne rozpoznanie sprawy (art. 34 § 3 k.p.k.).
Sprawa wyłączona podlega rozpoznaniu przez sąd właściwy według ogólnych zasad
właściwości rzeczowej i miejscowej (art. 34 § 3 k.p.k.).
2.2.5.6. Właściwość z przekazania sprawy
Właściwość z przekazania sprawy (z delegacji) stanowi odchylenie od ogólnych zasad

właściwości miejscowej sądu (nigdy rzeczowej). Jest to właściwość szczególna, która
opiera się na postanowieniu odpowiedniego sądu wyższego rzędu. Wynika z moż-
liwości przekazania sprawy innemu sądowi równorzędnemu w stosunku do tego,
który jest właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy. Obowiązujące przepisy prawa
karnego procesowego przewidują cztery sytuacje, w których może to nastąpić.
Pierwsza z nich jest uregulowana w art. 36 k.p.k. i dotyczy przekazania sprawy ze wzglę-
du na ekonomikę procesową. Może to nastąpić, gdy większość osób, które należy
wezwać na rozprawę, zamieszkuje z dala od sądu właściwego, a blisko sądu, któremu
sprawa ma być przekazana. W takim wypadku sąd właściwy może zwrócić się do sądu
wyższego rzędu o przekazanie sprawy temu drugiemu równorzędnemu sądowi. Posta-
nowienie sądu wyższego rzędu o przekazaniu sprawy jest wiążące dla sądu, któremu
przekazano sprawę do rozpoznania.
Druga sytuacja jest unormowana w art. 37 k.p.k., zgodnie z którym Sąd Najwyższy
jest legitymowany do przekazania sprawy do rozpoznania innemu sądowi równo-
rzędnemu, jeżeli tego wymaga dobro wymiaru sprawiedliwości. Kryterium „dobra
wymiaru sprawiedliwości”, ze względu na swój ocenny charakter, jest dość pojemne
pod względem znaczeniowym i może odnosić się do różnorakich sytuacji. Odwołując
się do przykładu, kryterium to należy uznać za spełnione, gdy w danej sprawie oskar-
żonym jest sędzia sądu właściwego do jej rozpoznania albo gdy sędzia tego sądu jest
pokrzywdzonym lub oskarżycielem posiłkowym. Dobro wymiaru sprawiedliwości nie
stanowi uzasadnienia dla przekazania sprawy innemu sądowi równorzędnemu z tego
względu, że sprawa została nagłośniona w lokalnych mediach albo z powodu zastraszania
sędziego prowadzącego sprawę. Do niedawna z inicjatywą przekazania sprawy innemu
sądowi równorzędnemu ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości mógł wystą-
pić jedynie sąd właściwy do jej rozpoznania według ogólnych kryteriów właściwości.
Obecnie z wnioskiem w tym przedmiocie może wystąpić prokurator. Z punktu widzenia
zasady równości broni przyznanie takiego uprawnienia wyłącznie prokuratorowi może
nasuwać zastrzeżenia.
Trzecia sytuacja dotyczy zmiany właściwości miejscowej sądu ze względu na wyłą-

czenie wszystkich sędziów danego sądu od rozpoznania sprawy. Jeżeli z tego powodu
rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu, wyłączając
ostatniego niewyłączonego sędziego danego sądu, przekazuje sprawę innemu sądowi
równorzędnemu (art. 43 k.p.k.).
Ostatni przypadek właściwości z przekazania sprawy jest podyktowany względami

utylitarnymi. Zgodnie z art. 11a ustawy z 6.06.1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks
postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 556 ze zm.), jeśli rozpoznanie sprawy w są-
dzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie
przedawnienia karalności przestępstwa określonym w art. 101 k.k., sąd apelacyjny na
wniosek właściwego sądu może przekazać taką sprawę do rozpoznania innemu sądowi
równorzędnemu.
2.2.5.7. Orzekanie o właściwości i spory o właściwość
Sąd jest zobowiązany do badania swej właściwości z urzędu, i to w każdym położeniu

sprawy, niezależnie od ewentualnej inicjatywy stron w tym zakresie (art. 35 § 1 in prin-
cipio k.p.k.). Obowiązek ten dotyczy zarówno właściwości rzeczowej i miejscowej, jak
i właściwości funkcjonalnej. Powstaje on w każdym postępowaniu prowadzonym przed
sądem, a więc nie tylko w postępowaniu w kwestii odpowiedzialności karnej określonej
osoby ściganej za zarzucany jej czyn, ale również w postępowaniu w kwestiach incy-
dentalnych, np. w razie złożenia wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania
lub wniesienia zażalenia.
Obowiązek badania właściwości z urzędu nie wyklucza wystąpienia przez stronę w trybie
art. 9 § 2 k.p.k. z wnioskiem o zbadanie właściwości przez sąd.
W razie stwierdzenia przez sąd swej niewłaściwości regułę stanowi przekazanie sprawy
właściwemu sądowi lub innemu organowi (art. 35 § 1 in fine k.p.k.). Ta reguła obowią-
zuje w każdym wypadku stwierdzenia swej niewłaściwości przez sąd przed rozprawą
główną, i to niezależnie od rodzaju właściwości. Obowiązuje ona także w dalszym
postępowaniu, gdy dotyczy niewłaściwości rzeczowej sądu rejonowego oraz właściwo-
ści funkcjonalnej. Niewłaściwość rzeczowa musi być brana pod uwagę w toku całego
postępowania przed sądem rejonowym, ponieważ naruszenie właściwości sądu okrę-
gowego przez sąd rejonowy stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia
(art. 439 § 1 pkt 4 k.p.k.).
Inaczej rzecz się przedstawia w przypadku stwierdzenia swej niewłaściwości rzeczowej

przez sąd wyższego rzędu lub stwierdzenia niewłaściwości miejscowej. Jeżeli dochodzi
do tego dopiero na rozprawie, sąd może uznać się za niewłaściwy i przekazać sprawę
sądowi właściwemu tylko wówczas, gdy powstanie konieczność odroczenia rozprawy
z innego powodu (art. 35 § 2 k.p.k.). Pozwala to stwierdzić, że w analizowanym układzie
procesowym z chwilą rozpoczęcia rozprawy głównej następuje jakby petryfikacja właści-
wości sądu, przed którym sprawa się toczy, a który jest sądem niewłaściwym miejscowo
lub sądem wyższego rzędu nad sądem właściwym rzeczowo. Przekazanie sprawy sądowi
właściwemu ma w takim wypadku charakter wyjątkowy i fakultatywny. Dlatego należy
przyjąć, że do przekazania sprawy nie wystarczy sam fakt odroczenia rozprawy, lecz
musi ono znajdować oparcie w realnie istniejących okolicznościach wskazujących brak
przesłanek pozwalających uznać za wystarczające zarządzenie przerwy w rozprawie.

Nawet jednak tak rozumiana konieczność odroczenia rozprawy nie powinna prowa-
dzić do przekazania sprawy sądowi właściwemu, jeżeli sprzeciwiają się temu względy
szeroko pojętej ekonomiki procesowej, w szczególności jeśli byłoby to nieuzasadnione
ze względu na stan zaawansowania rozpoznania sprawy na rozprawie głównej.
Stwierdzając swoją niewłaściwość, sąd wydaje postanowienie w kwestii właściwości,

na które przysługuje zażalenie (art. 35 § 3 k.p.k.).
Postanowienie sądu o uznaniu się za niewłaściwy i przekazaniu sprawy sądowi właś-

ciwemu oznacza zakończenie procesu w danym, niewłaściwym sądzie. Z tego powodu
sprawa nie podlega jednak umorzeniu, lecz następuje jej rozpoznanie w innym, właś-
ciwym sądzie.
Spór o właściwość (spór kompetencyjny) zachodzi wtedy, gdy dwa sądy lub więcej
sądów uważa się za właściwe do rozpoznania sprawy (spór pozytywny) albo gdy
żaden sąd nie chce rozpoznać sprawy, uznając, że nie jest właściwy (spór negatywny).
Spór pozytywny nie ma w istocie praktycznego znaczenia.
Spór negatywny powstaje w następstwie przekazania sprawy przez jeden sąd drugiemu
równorzędnemu sądowi. Sąd, któremu sprawę przekazano do rozpoznania, nie może
dokonać jej dalszego przekazania innemu sądowi równorzędnemu, gdyż w przeciwnym
razie zachodziłoby niebezpieczeństwo, że przynajmniej niektóre sprawy, zamiast ich
załatwienia, będą przekazywane między sądami. Ten sąd, któremu sprawę przekazano,
może ją rozpoznać lub wszcząć spór, jeżeli nie zgadza się z rozstrzygnięciem o prze-
kazaniu sprawy. Wszczynając spór, sąd ten przekazuje sprawę sądowi wyższego rzędu
właściwemu ze względu na siedzibę sądu, który pierwszy wszczął spór. Do jego kompe-
tencji należy rozstrzygnięcie sporu między sądami równorzędnymi. W przypadku sporu
pomiędzy sądami rejonowymi i okręgowymi sądem rozstrzygającym spór o właściwość
jest sąd apelacyjny. Rozstrzygnięcie sporu o właściwość między sądem apelacyjnym
i innym sądem powszechnym należy do Sądu Najwyższego. Sąd wyższego rzędu może
stwierdzić, że właściwy jest sąd, który wszczął spór, lub sąd, który przekazał sprawę
temu sądowi, albo jeszcze inny sąd. Orzeczenie sądu wyższego rzędu jest ostatecznie
wiążące dla sądu niższego rzędu (art. 38 § 1 k.p.k.).
W czasie sporu każdy z sądów powinien przedsiębrać czynności niecierpiące zwłoki

(art. 38 § 2 k.p.k.).
Literatura
M. Błoński, Praktyczne aspekty dotyczące właściwości miejscowej sądu, PS 2013/7–8; M. Błoński,

Właściwość nadzwyczajna sądu a wymogi zasady praworządności (w świetle art. 36 k.p.k.), PiP 2014/11;
W. Grzeszczyk, Właściwość miejscowa sądu z delegacji z uwagi na dobro wymiaru sprawiedliwo-
ści (art. 37 k.p.k.), Prok. i Pr. 2000/9; D. Kaczorkiewicz, Właściwość z łączności spraw karnych, PS
2009/11–12; K. Marszał, Badanie właściwości sądu w sprawach o przestępstwa [w:] Skargowy model
procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. E. Gerecka-Żołyńska,
P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008; S. Stachowiak, Rodzaje właściwości sądu
w ujęciu nowego Kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999/10; S. Stachowiak, Spory o właściwość
między sądami karnymi, Prok. i Pr. 2008/9; S. Steinborn, Stwierdzenie niewłaściwości rzeczowej sądu
– art. 35 k.p.k., Prok. i Pr. 2001/5; Z. Świda, Właściwość i skład sądu [w:] Nowa kodyfikacja karna.
Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 14, Warszawa 1998; Z. Świda, Właściwość sądu
i prawo strony do rozstrzygania sprawy w „rozsądnym terminie”, PiP 2005/10; S. Zabłocki, Przeka-
zanie sprawy do rozpoznania sądowi równorzędnemu ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości
(art. 27 k.p.k.), PS 1994/7–8; K. Zgryzek, Właściwośćsądu do orzekania środków zabezpieczających na
wniosek prokuratora – de lege lata i de lege ferenda, NP 1988/2–3; K. Zgryzek, Właściwość z przekaza-
nia sprawy – art. 36 k.p.k. (kilka uwag) [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii
Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009
2.2.6. Składy orzekające sądu
Rozwiązanie normatywne w kwestii kompozycji składów sądu orzekającego, które

znajduje odwzorowanie w danym systemie karnoprocesowym w danym czasie (model
asertoryczny), jest uwarunkowane stopniem urzeczywistnienia w tym systemie dyrek-
tyw stanowiących treść zasady kolegialności oraz zasady udziału czynnika społecznego
w składzie organu sprawującego wymiar sprawiedliwości. Ponieważ omówieniu tych
zasad poświęcono już miejsce w ramach rozważań na temat konstytucyjnych podstaw
procesu karnego (zob. rozdział I pkt 9.2), w tym miejscu, chcąc uniknąć zbędnych po-
wtórzeń, należy poprzestać na przypomnieniu, że w obowiązującym stanie prawnym
ma miejsce w istocie zachwianie proporcji pomiędzy tym, co stanowi wyraz realizacji
wymienionych zasad, i tym, co stanowi odchylenie od nich na rzecz rozwiązania prze-
ciwstawnego w sensie abstrakcyjnego wzorca. Przejawia się to przede wszystkim w za-
kresie kompozycji składu orzekającego na rozprawie głównej, odgrywającej kluczową
rolę w aspekcie merytorycznej wartości wyrokowania i zagwarantowania prawidłowego
wymiaru sprawiedliwości, ponieważ w oznaczonym zakresie dominuje rozwiązanie
przewidujące rozpatrzenie sprawy przez sąd w składzie jednoosobowym.
Złożoność regulacji prawnej dotyczącej ukształtowania składów sądu orzekającego

w sprawach karnych skłania do tego, aby uporządkować jej szczegółową prezentację,
odwołując się w istocie do systematyki ustawy i przyjmując na najwyższym poziomie
ogólności kryterium klasyfikacyjne w postaci forum rozpoznania sprawy, a na niższym

poziomie – szczebel, na którym następuje rozpoznanie sprawy.
Na rozprawie głównej, zarówno w sądzie rejonowym, jak i okręgowym, regułę stanowi

skład jednoosobowy, co oznacza rozpoznanie sprawy przez jednego sędziego zawodo-
wego. Taki sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego (art. 28 § 1 k.p.k.). Można
wyróżnić dwie grupy wyjątków od jednoosobowego orzekania na rozprawie głównej.
Pierwszą grupę tworzą sprawy o zbrodnie. W tej kategorii spraw sąd okręgowy orzeka
zasadniczo w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (art. 28 § 2 k.p.k.). Skład ten
ulega z mocy ustawy rozszerzeniu do dwóch sędziów i trzech ławników w sprawach
o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności
(art. 28 § 4 k.p.k.). Druga grupa wyjątków obejmuje sytuacje, w których sąd orzeka-
jący w składzie jednoosobowym postanowił o rozpoznaniu sprawy ze względu na jej
szczególną wagę lub zawiłość w składzie trzech sędziów albo jednego sędziego i dwóch
ławników. Z podanych względów o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów może
również postanowić sąd orzekający w sprawach o zbrodnie w składzie jednego sędziego
i dwóch ławników (art. 28 § 3 k.p.k.).
W przypadku rozprawy apelacyjnej i kasacyjnej obowiązuje reguła, zgodnie z którą

sąd orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 29 § 1 k.p.k.). Istnieje kilka
wyjątków od tej reguły, mianowicie:
1) rozpoznanie apelacji lub kasacji od wyroku orzekającego karę dożywotniego po-
zbawienia wolności albo wnoszącej o wymierzenie takiej kary należy do sądu
orzekającego w składzie pięciu sędziów (art. 29 § 2 k.p.k.);
2) w sprawach, w których postępowanie przygotowawcze zostało zakończone w for-
mie dochodzenia oraz w sprawach z oskarżenia prywatnego, sąd odwoławczy
orzeka na rozprawie jednoosobowo, chyba że zaskarżone orzeczenie sąd instancji
wydał w innym składzie niż skład jednego sędziego (art. 449 § 2 k.p.k.);
3) rozpoznanie kasacji od orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w innym skła-
dzie niż jednoosobowy należy do składu siedmiu sędziów tego sądu (art. 534
§ 2 k.p.k.).
W przypadku posiedzeń regułę stanowi jednoosobowy skład sądu (art. 30 § 1 in

principio k.p.k.). Dotyczy to również posiedzeń sądu odwoławczego (art. 30 § 2 in
principio k.p.k.).
Od tej reguły zachodzi wiele wyjątków. Jedną ich grupę, wspólną dla sądu orzekają-
cego na posiedzeniu jako pierwsza instancja i sądu odwoławczego, stanowią sytuacje,
w których sąd rozpoznaje sprawę na posiedzeniu w składzie trzech sędziów zawodowych
w oparciu o zarządzenie prezesa sądu, którego podstawę stanowi szczególna zawiłość
sprawy lub jej waga (art. 30 § 1 i 2 k.p.k.). Jeżeli chodzi o sąd odwoławczy, kolejny wy-
jątek dotyczy wypadków, w których zaskarżone orzeczenie wydano w innym składzie
niż jednoosobowy. Wówczas sąd odwoławczy rozpoznaje środek odwoławczy w składzie

trzech sędziów, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 30 § 2 in fine k.p.k.), np. przewi-
duje rozpoznanie zażalenia wydanego w składzie ławniczym przez inny równorzędny
skład danego sądu. Oddzielną grupę wyjątków od reguły jednoosobowego składu sądu
orzekającego na posiedzeniu tworzą przypadki, w których – zgodnie z treścią art. 30 § 1
i 2 k.p.k. – ustawa stanowi inaczej, przewidując odmienne uregulowanie co do składu
sądu rozpoznającego określoną kwestię. Poprzestając na ich przykładowym zobrazo-
waniu, można zauważyć, że odchylenia od reguły przewidzianej w art. 30 § 1 k.p.k.,
wynikające z przepisów szczególnych, łączą się m.in. z:
1) orzekaniem przez sąd rejonowy lub sąd okręgowy w składzie rozpoznającym
sprawę, a w razie niemożności jego utworzenia w takim samym składzie, jeże-
li zachodzi konieczność wydania orzeczenia w trakcie przerwy w rozprawie
(art. 403 k.p.k.);
2) uprawnieniem sądu pierwszej instancji do uwzględnienia w całości wniesionego
zażalenia w tym samym składzie imiennym, w którym sąd wydał zaskarżone
postanowienie (art. 463 k.p.k.);
3) rozpoznaniem prośby o ułaskawienie przez sąd rejonowy lub sąd okręgowy w ta-
kim samym składzie, w którym rozpoznał sprawę (art. 562 § 1 k.p.k.).
Egzemplifikację wyjątków od reguły jednoosobowego składu sądu odwoławczego orze-

kającego na posiedzeniu (art. 30 § 2 in principio k.p.k.), które wynikają z przepisów
szczególnych, stanowią:
1) rozpoznanie w składzie trzech sędziów zażalenia na postanowienie sądu w przed-
miocie wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego (art. 254
§ 3 k.p.k.);
2) rozpoznanie przez sąd apelacyjny w składzie trzech sędziów zażalenia na posta-
nowienie tego sądu o przedłużeniu tymczasowego aresztowania na okres prze-
kraczający terminy określone w art. 263 § 2 i 3 k.p.k. (art. 263 § 5 k.p.k.);
3) rozpoznanie przez sąd odwoławczy orzekający w składzie trzech sędziów zażale-
nia na wydane w toku postępowania odwoławczego postanowienie o przeprowa-
dzeniu obserwacji, zastosowaniu środka zapobiegawczego lub zawieszeniu postę-
powania (art. 426 § 2 zdanie drugie k.p.k.).
Literatura
A. Horodyńska, Skutki naruszenia przepisów o składzie sądu w polskim procesie karnym, Prok. i Pr.
2003/3; M. Jachimowicz, Z problematyki składu sądu w postępowaniu karnym, WPP 2004/4; A. Mu-
rzynowski, Składy wyrokujące w sądach I instancji [w:] Rozprawa główna. Problemy podstawowe,
red. A. Murzynowski, SI 1985/13; Z. Świda, Właściwość i skład sądu [w:] Nowa kodyfikacja karna.
Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 14, Warszawa 1998.
2.2.7. Wyłączenie sędziego
Instytucja wyłączenia sędziego stanowi gwarancję bezstronności sądzenia. Należy

w niej upatrywać konkretyzacji przewidzianego w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP wymogu
rozpoznania sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd8.
Mechanizm wyłączenia sędziego umożliwia jedynie wyłączenie imiennie oznaczone-

go sędziego. Obowiązujące przepisy nie przewidują natomiast możliwości wyłączenia
całego sądu za pomocą jednej czynności procesowej.
Można wyróżnić obecnie dwa rodzaje powodów wyłączenia sędziego, mianowicie:

1) wyłączenie z mocy prawa ze względu na niezdatność do sądzenia w danej sprawie
(iudex inhabilis);
2) wyłączenie na wniosek ze względu na podejrzenie sędziego o możliwość stronni-
czego nastawienia w danej sprawie (iudex suspectus).
W drodze ustawy z 12.07.2017 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszech-

nych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1452, nie obowiązuje) uchylony został
art. 40a k.p.k., dodany nowelą Kodeksu postępowania karnego z 2016 r., który przewi-
dywał wyłączenie sędziego na wniosek ze względu na naruszenie sposobu wyznaczenia
sędziego (iudex male constitutus).
Pierwsza z wymienionych grup obejmuje wypadki wyłączenia sędziego od udziału

w sprawie, które zostały wymienione w sposób taksatywny w ustawie karnoprocesowej
(zob. art. 40 § 1 k.p.k.). Wobec zamkniętego charakteru wyliczenia powodów wyłączenia
sędziego z mocy prawa, ich katalog nie może podlegać uzupełnieniu w drodze wykładni.
Wyłączenie sędziego od udziału w sprawie obejmuje niemożność udziału sędziego

w rozprawie głównej oraz niemożność podejmowania przez niego wszelkich decyzji
w kwestiach dotyczących danej sprawy9.
Drugi rodzaj powodów wyłączenia sędziego jest określony w art. 41 § 1 k.p.k. Zgodnie
z tym przepisem, sędzia ulega wyłączeniu na wniosek, jeżeli istnieje okoliczność tego
rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności
w danej sprawie. Przedstawione unormowanie stanowi uzupełnienie katalogu powo-
dów wyłączenia przewidzianych w art. 40 k.p.k., pozwalające na odsunięcie od sprawy
sędziego w każdym wypadku istnienia okoliczności mogących stanowić podstawę do
kwestionowania w sposób uzasadniony bezstronności sędziego orzekającego w danej
sprawie.
8
E. Kruk, E. Skrętowicz [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 5, Sądy i inne
organy postępowania karnego, red. Z. Kwiatkowski, Warszawa 2015, s. 522.
9
Postanowienie SN z 27.11.1976 r., II KZ 208/76, OSNKW 1977/1–2, poz. 12.
Przepis art. 42 k.p.k. daje podstawę do wyróżnienia trzech trybów wyłączenia sędziego,
mianowicie: na jego żądanie, z urzędu oraz na wniosek strony.
Żądanie sędziego należy identyfikować z oświadczeniem woli wyłączenia go od udziału

w sprawie, które jest powiązane z oświadczeniem wiedzy o istnieniu okoliczności uza-
sadniającej jego wyłączenie z mocy prawa, a więc jednej z okoliczności wymienionych
w art. 40 k.p.k. (argumentum ex art. 40 § 1 w zw. z art. 42 § 2 k.p.k.)10. W razie wystą-
pienia takich okoliczności złożenie żądania jest obowiązkiem sędziego i niesie ze sobą
wstąpienie w jego miejsce innego sędziego.
Wyłączenie sędziego z urzędu polega na uruchomieniu przez sąd z własnej inicjatywy

postępowania w przedmiocie wyłączenia sędziego. Ten tryb wyłączenia należy uznać
za dopuszczalny zarówno w odniesieniu do powodów wyłączenia sędziego z mocy
prawa (wymienionych w art. 40 k.p.k.), jak i powodów wyłączenia sędziego na wniosek,
przewidzianych w art. 41 k.p.k. W przypadku przyczyn określonych w pierwszym z po-
wołanych przepisów wyłączenie powinno co do zasady następować przez złożenie przez
sędziego na piśmie oświadczenia do akt, stwierdzającego istnienie jednej z okoliczności
powodujących jego wyłączenie z mocy prawa. Jeżeli sędzia złoży takie oświadczenie
wiedzy, w jego miejsce wstępuje inny sędzia (art. 42 § 2 k.p.k.), nie jest zatem konieczna
decyzja sądu o wyłączeniu sędziego. Dopiero wówczas gdyby nie nastąpiło zobrazowane
samowyłączenie sędziego niezdatnego do orzekania, a sąd uzyskałby wiedzę o istnieniu
w stosunku do sędziego okoliczności określonych w art. 40 k.p.k., wykluczających jego
udział w sprawie, zadaniem sądu jest wszczęcie z urzędu postępowania o wyłączenie
takiego sędziego.
Trzecim trybem wyłączenia sędziego jest wyłączenie na wniosek. Opierając się na

analizie logiczno-językowej i wykładni systemowej art. 42 § 1 k.p.k., należy wyrazić
aprobatę dla poglądu, zgodnie z którym wnioskowy tryb wyłączenia sędziego znajduje
zastosowanie nie tylko w przypadku powodu wyłączenia określonego w art. 41 k.p.k.,
ale również w odniesieniu do okoliczności określonych w art. 40 k.p.k., stanowiących
powody wyłączenia z mocy prawa, jeżeli okoliczności takie pozostaną niedostrzeżone
przez samego sędziego, którego dotyczą lub innych członków składu orzekającego11.
Wniosek o wyłączenie sędziego stanowi oświadczenie woli o charakterze postulującym,

mające na celu odsunięcie od udziału w sprawie sędziego co do którego zachodzą oko-
liczności stanowiące przyczynę wyłączenia sędziego (określone w art. 40 lub 41 k.p.k.).
Uprawnienie do złożenia omawianego wniosku przysługuje stronom oraz ich przedsta-
10
W tym duchu D. Świecki [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, t. 1, Warszawa
2018, s. 278.
11
R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr.
1999/11–12, s. 23–24; W. Jasiński [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa
2016, s. 166–167; odmiennie zob. E. Kruk [w:] System Prawa Karnego Procesowego, t. 5, red. Z. Kwiatkowski,
s. 578–580 i powołana tam literatura.
wicielom procesowym. Pod względem treściowym wniosek musi być skonkretyzowany

zarówno co do podstaw, jak i osoby sędziego12.
Realizacja uprawnienia do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego z powodów okre-

ślonych w art. 41 k.p.k. może mieć miejsce do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego,
z tym zastrzeżeniem, że termin ten nie ma zastosowania, jeżeli przyczyna wyłączenia
przewidziana w powołanym przepisie powstała lub stała się stronie wiadoma po roz-
poczęciu przewodu (art. 41 § 2 k.p.k.). Z wyjątkiem opisanej na końcu sytuacji wniosek
złożony po rozpoczęciu przewodu sądowego pozostawia się bez rozpoznania (art. 41
§ 2 k.p.k.).
Jeżeli we wniosku o wyłączenie sędziego strona podnosi istnienie jednej z okoliczności

stanowiących powody wyłączania sędziego z mocy prawa, sędzia, którego dotyczy taki
wniosek, może złożyć opisane powyżej oświadczenie potwierdzające istnienie przyczy-
ny wyłączenia go z mocy art. 40 k.p.k. Wobec tego, że złożenie takiego oświadczenia
powoduje wyłączenie sędziego (samowyłączenie) od udziału w danej sprawie (art. 42
§ 2 k.p.k.), bezprzedmiotowe staje się w opisanej sytuacji rozpoznanie przez sąd wniosku
strony i wydawanie postanowienia w kwestii wyłączenia.
W przypadku zgłoszenia przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego z powodów okre-

ślonych w art. 41 k.p.k., sędzia, którego wniosek dotyczy, może złożyć do akt stosowne
oświadczenie, w którym ustosunkowuje się do tego wniosku (art. 42 § 3 zdanie pierwsze
k.p.k.).
Z wyjątkiem zobrazowanej wyżej sytuacji, w której sędzia na skutek złożonego wniosku

składa oświadczenie wiedzy powodujące jego samowyłączenie od udziału w sprawie
(art. 42 § 2 k.p.k.), wniosek o wyłączenie sędziego podlega rozpoznaniu przez sąd
i wymaga wydania przez ten organ postanowienia w przedmiocie wyłączenia. Co do
zasady sądem właściwym do rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego jest sąd, przed
którym toczy się postępowanie (art. 42 § 4 zdanie pierwsze k.p.k.). W sytuacji proceso-
wej, w której wniosek o wyłączenie dotyczy ostatniego niewyłączonego sędziego, a więc
kiedy w sądzie, w którym toczy się postępowanie, nie można utworzyć składu sądzącego
w celu merytorycznego rozpoznania tego wniosku, orzeczenie w kwestii wyłączenia
należy do sądu wyższego rzędu (art. 42 § 4 k.p.k.). W przypadku wyłączenia ostatniego
sędziego sąd wyższego rzędu jednocześnie przekazuje sprawę do rozpoznania innemu
sądowi równorzędnemu (art. 43 k.p.k.).
Postanowienie w przedmiocie wyłączenia sędziego nie podlega zaskarżeniu zażale-

niem. W wypadku odmowy uwzględniania wniosku o wyłączenie sędziego kwestia nie-
wyłączenia sędziego może być podniesiona w apelacji na podstawie art. 438 pkt 2 k.p.k.
(art. 447 § 4 k.p.k.).
12
Postanowienie SN z 26.01.2005 r., III KO 53/04, OSNwSK 2005/1, poz. 207.
Przeciwdziałaniu obstrukcji procesowej w drodze nadużywania uprawnienia do

złożenia wniosku o wyłączenie sędziego jest podporządkowane rozwiązanie przewi-
dziane w art. 41a k.p.k., zgodnie z którym wniosek o wyłączenie sędziego oparty na
tych samych podstawach faktycznych co wniosek wcześniej rozpoznany pozostawia
się bez rozpoznania.
Konsekwencje procesowe orzekania przez sędziego co do którego zachodziły okolicz-

ności uzasadniające jego wyłączenie, kształtują się w sposób zróżnicowany. Udział
w wydaniu orzeczenia sędziego podlegającego wyłączeniu z powodów przewidzia-
nych w art. 40 k.p.k. stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia (art. 439
§ 1 pkt 1 k.p.k.). Orzekanie przez sędziego, który podlegał wyłączeniu z mocy art. 41
§ 1 k.p.k., podlega ocenie przez pryzmat względnych przyczyn odwoławczych z art. 438
pkt 2 k.p.k.
Przedstawiona w niniejszym punkcie regulacja prawna dotycząca wyłączenia sędziego

ma odpowiednie zastosowanie do ławników i referendarzy sądowych (art. 44 k.p.k.).
Literatura
G. Artymiak, Problematyka wyłączenia sędziego orzekającego w sprawach karnych – wybrane zagadnie-

nia [w:] Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi,
red. I. Nowikowski, Lublin 2007; M. Jankowski, Wyłączenie sędziego w polskiej procedurze karnej,
Warszawa 1986; R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w k.p.k., Prok. i Pr. 1999/11–12;
K. Papke-Olszauskas, Wyłączenie uczestników procesu, Gdańsk 2007; L.K. Paprzycki, Iudex inhabilis
i iudex suspectus w polskim procesie karnym – po latach [w:] Problemy stosowania prawa sądowego.
Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007; E. Skrę-
towicz, Iudex inhabilis i iudex suspectus w polskim procesie karnym, Lublin 1994; R.A. Stefański,
Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] Problemy stosowania
prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin
2007; Ł.P. Supera, O powszechnie występującej podstawie wyłączenia sędziego na wniosek w sprawach
karnych, Pal. 2010/11–12.
2.3. Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze
2.3.1. Ogólna charakterystyka
Pod względem modelowym w zakresie ukształtowania organu prowadzącego postępo-

wanie przygotowawcze można wyróżnić dwa zasadnicze rozwiązania. Jedno z nich za-
kłada powierzenie wskazanej roli organom ścigania karnego (organom niesądowym).
Zgodnie z drugim rozwiązaniem organem kierującym procesem karnym w pierwszym
stadium procesowym jest sędzia śledczy (dochodźczy). Za każdym z tych rozwiązań

przemawiają ważkie argumenty. Wystarczy tutaj wskazać z jednej strony na operatyw-
ność oraz wyposażenie techniczne, jakim dysponują niesądowe organy ścigania, z drugiej
strony – na niezawisłość, nieodłączną cechę sędziego, dającą większą gwarancję bez-
stronności w ramach gromadzenia dowodów w pierwszym stadium procesowym przy
jednoczesnym zabezpieczeniu fundamentalnych praw obywateli. Przy wyborze jednego
z przedstawionych rozwiązań niemałą rolę odgrywają względy społeczno-polityczne.
Współcześnie, w systemach prawa karnego procesowego demokratycznych państw pra-

wa, nie do pomyślenia byłoby całkowite wyłączenie kompetencji sądu w odniesieniu do
postępowania przygotowawczego oddanego w ręce organu prokuratorskiego13. Dlatego
urzeczywistnienie w tych systemach prawnych rozwiązania przewidującego prowadze-
nie postępowania przygotowawczego przez niesądowe organy ścigania koresponduje
z założeniem partycypacji sądu lub sędziego w określonym zakresie w postępowaniu
przygotowawczym. W takim kształcie rozwiązanie to funkcjonuje w Niemczech, w Au-
strii czy we Włoszech.
W niektórych systemach procesowych państw europejskich obowiązuje sui generis du-

alizm w zakresie ukształtowania organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze,
polegający na tym, że śledztwo prowadzi czynnik sądowy (sędzia śledczy), natomiast
w pozostałym zakresie – w dochodzeniu – obowiązek podejmowania wszelkich nie-
zbędnych czynności zmierzających do wykrycia prawdy i zgromadzenia dowodów oraz
kontroli nad czynnościami realizowanymi przez inne organy ścigania karnego spoczywa
na prokuratorze14. Rozwiązanie takie można spotkać we Francji oraz w Belgii.
Na tle przedstawionych rozwiązań wymaga podkreślenia silna tendencja, wszechobecna

w zasadzie w systemach prawa karnego procesowego państw europejskich, polegająca
na przeniesieniu ciężaru wyjaśnienia sprawy i przeprowadzenia dowodów w pierwszym
stadium procesowym na Policję. Zważywszy tylko na rozmiary zjawiska przestępczości,
postępujący lawinowo rozwój naukowy i technologiczny, otwierający furtkę do nowych
form i sposobów popełniania przestępstw oraz unikania wymiaru sprawiedliwości,
mobilność ludzką i anonimowość, jaką gwarantują panujące relacje społeczne, należy
stwierdzić, że unaocznionej tendencji nie sposób się przeciwstawić, ponieważ zasoby
kadrowe prokuratury są niewystarczające do tego, aby organy prokuratorskie mogły
sprostać wyzwaniom współczesnego ścigania karnego, biorąc na siebie w pełnym za-
kresie prowadzenie postępowań przygotowawczych. W kontekście nieuchronności
udzielenia Policji kompetencji do realizacji szeroko zakreślonych zadań w sferze ścigania
13
Zob. szerzej J. Zagrodnik, Model..., s. 238–239 oraz powołana tam literatura.
14
Zob. V. Dervieux, The French system [w:] European criminal procedure, red. M. Delmas-Marty,
J.R. Spencer, Cambridge 2002, s. 236 i n.; J. Fermon, F. Verbruggen, S. De Decker, The investigative stage
of the criminal process in Belgium [w:] Suspects in Europe. Procedural rights at the investigative stage of
the criminal process in the European Union, red. E. Cape, J. Hodgson, T. Prakken, T. Spronken, Antwerpen-
-Oxford 2007, s. 31 i n.
karnego szczególnego znaczenia nabiera określenie zakresu i warunków wykorzystania

materiału dowodowego zebranego przez ten organ jako podstawy wyroku oraz przy-
jęcie odpowiednich mechanizmów kontroli nad działaniami Policji w postępowaniu
przygotowawczym. Istotne jest przy tym zagwarantowanie odpowiedniego systemu
kształcenia funkcjonariuszy Policji realizujących funkcję ścigania karnego, pozwalają-
cego na wyselekcjonowanie grupy funkcjonariuszy przygotowanych do prowadzenia
postępowania przygotowawczego i gwarantujących rzetelne zebranie dowodów w tym
stadium procesowym.
Obowiązujący system polskiego prawa karnego procesowego hołduje pierwszemu

z przedstawionych na początku rozwiązań koncepcyjnych w zakresie ukształtowania
organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Postępowanie przygotowawcze
jest prowadzone przez prokuratora lub przez niego nadzorowane, jeżeli prowadzi je inny
organ ścigania karnego. Udział sądu w postępowaniu przygotowawczym przejawia się
przede wszystkim w kontroli czynności procesowych organu prokuratorskiego. Ponadto
do sądu należy wydawanie decyzji procesowych w pierwszym stadium procesowym
w określonych w ustawie kwestiach (np. co do umieszczenia podejrzanego na obser-
wacji w zamkniętym zakładzie leczniczym – art. 203 § 2 k.p.k.), a niekiedy również
dokonywanie innych czynności procesowych, np. przesłuchanie świadka (np. w zakresie
określonym w art. 185a–185c k.p.k. lub w wypadku wskazanym w art. 316 § 3 k.p.k.).
Zgodnie z opisaną wyżej tendencją coraz większe znaczenie wśród organów prowadzą-
cych postępowanie przygotowawcze zyskuje Policja. Organ ten prowadzi dochodzenie
oraz śledztwo powierzone w całości, w określonym zakresie albo dokonuje poszczegól-
nych czynności w śledztwie (art. 311 § 2 i art. 325a k.p.k.).
Prokurator w polskim procesie karnym odgrywa szczególną rolę. W postępowaniu

przygotowawczym jest zasadniczo organem prowadzącym śledztwo lub dochodzenie
albo nadzorującym śledztwo lub dochodzenie w zakresie, w jakim sam ich nie prowadzi
(art. 298 § 1 k.p.k.). W przypadku czynności sądowych w postępowaniu przygotowaw-
czym prokuratorowi przysługują prawa strony (art. 299 § 3 k.p.k.). W postępowaniu
sądowym prokurator występuje w roli strony procesowej jako oskarżyciel publiczny
(art. 45 § 1 k.p.k.). Niekiedy występuje on w postępowaniu karnym jako rzecznik inte-
resu społecznego, np. gdy składa wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody
(art. 49a k.p.k.).
2.3.2. Prokurator
2.3.2.1. Ogólna charakterystyka
Ustrój prokuratury, jej rola, funkcje i zadania oraz związana z nimi ściśle kwestia usytu-
owania prokuratury w systemie organów władzy wykonawczej czy wymiaru sprawiedli-
wości albo organów ochrony prawnej to tylko wybrane zagadnienia, które na przestrzeni
ostatnich dwóch dekad stanowią przedmiot ożywionej dyskusji i sporów, i to nie tylko na
gruncie doktryny procesu karnego, lecz także w przestrzeni publicznej. Archimedesowy
problem, główną oś sporów, stanowi kwestia usytuowania prokuratury w systemie trój-
podziału władzy, w szczególności jej pozycja ustrojowa względem władzy wykonawczej.
Cała trudność tkwi w znalezieniu rozwiązania ustrojowo-organizacyjnego, które z jednej
strony umożliwiałoby wpływ organów władzy wykonawczej na kształtowanie polityki
karnej i ściganie przestępstw, za które ponoszą odpowiedzialność polityczną, z drugiej
strony gwarantowało niezależność organu prokuratorskiego i wyeliminowanie wpływu
politycznego na ściganie w indywidualnych sprawach. Na tle europejskich systemów
prawnych można wyróżnić kilka koncepcji takich rozwiązań15. Z punktu widzenia relacji
między władzą wykonawczą i prokuraturą na uwypuklenie zasługują dwa alternatywne
modele ukształtowania pozycji ustrojowej prokuratury.
Pierwszy z nich, który można określić jako klasyczny lub – uwzględniając jego genetycz-
ne zakotwiczenie – francuski, zakłada pod względem ustrojowym podporządkowanie
prokuratury władzy wykonawczej – ministrowi sprawiedliwości. Powiązanie proku-
ratury z władzą wykonawczą wyraża się w unii personalnej prokuratora generalnego
i ministra sprawiedliwości. W prezentowanym modelu struktura prokuratury odpowiada
w mniejszym lub większym stopniu porządkowi strukturalnemu w systemie sądów.
Nie musi to jednak oznaczać organizacyjnego i funkcjonalnego związania prokuratury
i sądownictwa. Pod względem kompetencyjnym model klasyczny charakteryzuje się
koncentracją zadań i funkcji prokuratury na sferze wymiaru sprawiedliwości, przy za-
łożeniu szczególnej roli prokuratury w obszarze postępowania karnego oraz zwalczania
i zapobiegania przestępczości. Model klasyczny znajduje współcześnie odwzorowanie
w systemach prawnych Francji, Austrii, Hiszpanii i Holandii.
Drugie z rozwiązań modelowych przewiduje względną niezależność prokuratury od

władzy wykonawczej. Fundamentem tej niezależności może być podporządkowanie
prokuratury władzy ustawodawczej, która dokonuje wyboru prokuratora generalnego
i przed którą składa on coroczne sprawozdania z działalności prokuratury. Taki model
prokuratury występuje m.in. w Rosji, w Słowenii, na Węgrzech. Niezależność od władzy
wykonawczej może być również oparta na wyborze prokuratora generalnego przez głowę
państwa. To, do jakiego organu należy wystąpienie do głowy państwa (prezydenta, króla)
15
S. Waltoś, Prokuratura – jej miejsce wśród organów władzy, struktura i funkcje, PiP 2002/4, s. 8–9.
z inicjatywą wyboru prokuratora generalnego lub np. udzielenie wiążącej rekomendacji

kandydatom na stanowisko prokuratora generalnego, decyduje w istotnym stopniu
o zakresie niezależności prokuratury. Bez względu na wariant, w jakim znajduje odwzo-
rowanie model ustrojowy zakładający niezależność prokuratury od władzy wykonawczej,
jego cechę dystynktywną stanowi brak bezpośredniego podporządkowania naczelnego
organu prokuratury naczelnym organom administracji państwowej. Przejawia się to
m.in. w rozdzieleniu funkcji prokuratora generalnego i ministra sprawiedliwości. Należy
przy tym zaznaczyć, że analizowane rozwiązanie modelowe nie eliminuje całkowicie
wpływu władzy wykonawczej na działalność prokuratury. Jeśli chodzi o kompetencje
niezależnej prokuratury, to są one z reguły zakreślone szerzej niż w modelu klasycz-
nym i obejmują, oprócz zadań związanych z powinnościami procesowymi w ramach
postępowania karnego zadania w obszarze kontroli przestrzegania prawa przez organy
państwowe oraz strzeżenia praworządności.
Ustrój prokuratury w Polsce reguluje obecnie Prawo o prokuraturze z 28.01.2016 r.

Zastąpiło ono wielokrotnie nowelizowaną ustawę z 20.06.1985 r. o Prokuraturze (Dz.U.
z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 ze zm., nie obowiązuje), która w finalnej wersji hołdowała
koncepcji niezależnej prokuratury, opierając jej urzeczywistnienie na układzie powiązań
prokuratury z ośrodkami władzy wykonawczej (Prezydentem RP, Prezesem Rady Mini-
strów) i władzy ustawodawczej (Sejm, Senat), pomyślanym w taki sposób, żeby żaden
z tych ośrodków nie uzyskiwał przeważającego wpływu na obsadę stanowiska Prokura-
tora Generalnego oraz jego odwołanie16. Obowiązująca ustawa odchodzi od tej koncepcji
i przewiduje oparcie ustroju prokuratury na modelu klasycznym, związując ze sobą
funkcje Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego. Powracają w związku
z tym z całą mocą obawy upolitycznienia prokuratury. W tym kontekście podkreślenia
wymaga, że gdyby nawet założyć teoretycznie powściągliwość osoby piastującej urząd
Ministra Sprawiedliwości w zakresie kształtowania polityki karnej przez formułowanie
wytycznych w konkretnych sprawach, w konsekwencji wskazanej unii personalnej nie
sposób wprost uniknąć podejrzeń, że określonymi działaniami Prokuratora Generalnego
rządzą motywy polityczne17. Podrywa to zaufanie do działalności całej prokuratury i jej
organów, a w ślad za tym – do prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. Trudno taki
stan rzeczy akceptować. Dlatego in posterum nie należy rezygnować z poszukiwania
rozwiązania ustrojowego pozwalającego uwolnić prokuraturę od dopatrywania się w jej
działaniach podtekstu politycznego. Wydaje się, że przy założeniu urzeczywistnienia
prawdziwie kontradyktoryjnego modelu procesu karnego można by oczekiwać de lege
ferenda organizacyjnego powiązania prokuratury z sądami i położenia akcentu na re-
alizację przez prokuratorów funkcji oskarżenia przed sądem, natomiast fundamentem
niezależności prokuratury powinno być powierzenie wyboru Prokuratora Generalnego
16
T. Grzegorczyk, Niezależność prokuratury i prokuratorów w świetle znowelizowanej ustawą z dnia
9 października 2009 r. ustawy o prokuraturze, Prok. i Pr. 2010/1–2, s. 29.
17
S. Waltoś, Prokuratura..., s. 7.
Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów Sądu Najwyższego spośród kandydatów przedsta-

wionych przez Krajową Radę Prokuratury.
Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym prokuraturę stanowią Prokurator General-

ny, Prokurator Krajowy, pozostali zastępcy Prokuratora Generalnego oraz prokuratorzy
powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury i prokuratorzy Instytutu Pamięci
Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (art. 1 § 1
pr. prok.). Naczelnym organem prokuratury jest Prokurator Generalny, a urząd ten
sprawuje – jak już wyżej zaznaczono – Minister Sprawiedliwości (art. 1 § 2 pr. prok.).
Do prokuratury należy wykonywanie zadań w zakresie ścigania przestępstw i strzeżenie

praworządności (art. 2 pr. prok.).
W polskim systemie prawnym organem procesowym jest prokurator. Jemu przysługują

uprawnienia władcze, przy których realizacji korzysta z zasobu środków rzeczowych
i osobowych prokuratury. Prokuratura i jej poszczególne jednostki organizacyjne sta-
nowią zaplecze techniczno-organizacyjne dla organu prokuratorskiego.
2.3.2.2. Zasady organizacyjne prokuratury
Zasady organizacyjne prokuratury określają jej wewnętrzną strukturę oraz stosunek

do innych organów państwowych. Do tej kategorii zasad należą: zasada jednolitości,
zasada centralizmu, zasada hierarchicznego podporządkowania, zasada jednoosobowego
kierownictwa i zasada niezależności.
Zasada jednolitości oznacza, że wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury stano-

wią jedną organizacyjną całość. Tak więc jednostki organizacyjne jako składowe części
całości występują na zewnątrz nie we własnym imieniu, lecz w imieniu całej prokuratury.
Dotyczy to w takim samym stopniu wystąpienia na zewnątrz prokuratora. W zakresie
realizacji swoich zadań prokuratura może „posłużyć się” w relacjach zewnętrznych
zasadniczo każdym prokuratorem. Wyrazem zasady jednolitości jest brak ustawowo
określonej właściwości rzeczowej i miejscowej jednostek organizacyjnych prokuratury
w sprawach karnych.
Zasada centralizmu polega na tym, że wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury

podlegają jednemu naczelnemu organowi – Prokuratorowi Generalnemu. Jemu pod-
legli są prokuratorzy wszystkich jednostek organizacyjnych prokuratury (art. 13 § 2 pr.
prok.). Zasada ta wyklucza możliwość funkcjonowania w państwie kilku niezależnych
od siebie prokuratur.
Zasada hierarchicznego podporządkowania oznacza, że jednostki organizacyjne

prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, lecz za pośrednictwem
jednostek organizacyjnych wyższego szczebla. Przez te szczeble struktury organizacyjnej
docierają do jednostek niższego rzędu polecenia Prokuratora Generalnego, jak również
przekazywane są informacje do Prokuratora Generalnego z niższych szczebli.
Zasada jednoosobowego kierownictwa polega na tym, że zarówno całością organów

prokuratury, jak i każdą jej jednostką kieruje zawsze organ jednoosobowy (monokra-
tyczny).
W przypadku zasady niezależności należy wyróżnić jej aspekt zewnętrzny i wewnętrz-

ny. W aspekcie zewnętrznym zasada ta oznacza, że prokuratorzy w sprawowaniu swych
funkcji nie podlegają wpływom pochodzącym od innych organów państwa. W aspekcie
wewnętrznym zasada niezależności wyraża się w samodzielności prokuratorów przy
wykonywaniu czynności stanowiących realizację spoczywających na nich zadań i uwol-
nieniu ich od obowiązku uzyskiwania dla nich aprobaty lub zatwierdzenia ze strony
prokuratorów przełożonych.
Niezależność prokuratora wyraźnie należy odróżnić od niezawisłości, która jest

atrybutem przysługującym wyłącznie sędziom. W przypadku prokuratorów nie sposób
mówić o podległości jedynie Konstytucji RP i ustawom. Świadczy o tym najlepiej nor-
matywne uregulowanie niezależności prokuratora w art. 7 § 1 pr. prok., z którego
jednoznacznie wynika, że niezależność tego organu nie stanowi wartości absolutnej,
lecz doznaje ograniczenia w zakresie wynikającym z art. 7 § 2–6, art. 8 i 9 pr. prok.
Zgodnie z treścią art. 7 § 2 pr. prok. prokurator jest obowiązany wykonywać zarządzenia,
wytyczne i polecenia prokuratora przełożonego. Nie ma w tym uregulowaniu nic zaska-
kującego, jeśli tylko weźmie się pod uwagę, że niezależność organu prokuratorskiego jest
w istocie rezultatem kontaminacji zasady hierarchicznego podporządkowania i zasady
niezależności w obszarze organizacji prokuratury.
Teoretycznie rzecz ujmując, związanie prokuratora poleceniami prokuratora przełożo-

nego nie musi wywoływać oporu, skoro każdy z prokuratorów jest zobowiązany stać
na straży praworządności (art. 2 in fine pr. prok.), a zatem kierować się standardami
państwa prawa w swoich działaniach. Mając jednak na względzie unię personalną
urzędu politycznego – Ministra Sprawiedliwości i funkcji Prokuratora Generalnego,
trudno w istocie uwolnić się od obaw, że przez kolejne szczeble struktury organizacyjnej
prokuratury do prokuratorów będą trafiały polecenia dotyczące poszczególnych spraw,
podyktowane głównie względami natury politycznej. Obowiązujące unormowanie
ograniczeń niezależności organu prokuratorskiego nie uchyla wskazanych obaw.
Mając na względzie wspomnianą już możliwość wpływania przez prokuratorów prze-

łożonych na działalność podległych im prokuratorów w drodze zarządzeń, wytycznych
lub poleceń, w tym miejscu podkreślenia wymaga powrót w obecnym stanie prawnym
do rozwiązania przewidującego uprawnienie do formułowania poleceń dotyczących
treści czynności procesowej (argumentum ex art. 7 § 3 zdanie pierwsze pr. prok.), czyli
np. nakazujących umorzenie postępowania albo cofnięcie aktu oskarżenia. To upraw-
nienie prokuratora przełożonego wydaje się zbyt daleko idące. Nie zmienia tej oceny
wymóg zachowania formy pisemnej czy uzasadnienia polecenia na żądanie prokura-
tora, który jest jego adresatem. W razie przeszkody w doręczeniu polecenia na piśmie
dopuszczalne jest przekazanie go w formie ustnej, przy czym konieczne jest w takim
wypadku jego niezwłoczne potwierdzenie na piśmie (art. 7 § 3 zdanie drugie pr. prok.).
Omawiane polecenie podlega dołączeniu do akt sprawy (art. 7 § 3 zdanie trzecie pr.
prok.). Jeżeli polecenie dotyczy treści czynności procesowej, nie zgadzając się z nim,
prokurator może żądać jego zmiany lub wyłączenia go od wykonania czynności albo
od udziału w sprawie (art. 7 § 4 zdanie pierwsze pr. prok.). Ostateczne rozstrzygnięcie
o wyłączeniu należy do prokuratora bezpośrednio przełożonego nad prokuratorem,
który wydał polecenie (art. 7 § 4 zdanie pierwsze pr. prok.).
W przypadku ujawnienia nowych okoliczności w postępowaniu sądowym prokurator

podejmuje samodzielnie decyzje związane z dalszym tokiem postępowania, chyba
że mogą pociągać za sobą konieczność dokonania wydatku przewyższającego kwotę
ustaloną przez kierownika jednostki organizacyjnej. W sytuacji objętej końcowym
zastrzeżeniem wydanie decyzji przez prokuratora wymaga uprzednio uzyskania zgo-
dy kierownika jednostki organizacyjnej (art. 7 § 6 pr. prok.). Na tle przedstawionego
rozwiązania zwraca uwagę ograniczenie samodzielności prokuratora w zakresie po-
dejmowania decyzji w postępowaniu sądowym do sytuacji, w których wyjdą na jaw
nowe okoliczności.
W aspekcie granic niezależności organu prokuratorskiego nie może ujść uwagi uprawnie-
nie prokuratora przełożonego do uchylenia lub zmiany decyzji prokuratora podległego.
Zmiana lub uchylenie decyzji wymagają formy pisemnej i podlegają włączeniu do akt
sprawy. Zmiana lub uchylenie decyzji doręczonej stronom, ich pełnomocnikom lub
obrońcom oraz innym uprawnionym podmiotom może nastąpić wyłącznie z zachowa-
niem trybu i zasad określonych w ustawie (art. 8 pr. prok.). Zilustrowane rozwiązanie,
przede wszystkim ze względu na brak jasno określonych podstaw i wynikającą stąd
łatwość uchylenia lub zmiany decyzji przez prokuratora przełożonego, jeśli nie została
doręczona uprawnionym podmiotom, ogranicza niezależność prokuratora, stawiając
go w sytuacji, w której w momencie podejmowania decyzji musi liczyć się z ewentual-
nością jej negatywnej weryfikacji przez przełożonego. Oprócz tego, że stwarza to stan
niepewności prokuratora, który może negatywnie oddziaływać na sprawność jego
działań w procesie karnym, np. powodując niepotrzebne odwlekanie decyzji z obawy
przed jej zmianą lub uchyleniem, to może również prowadzić do tego, że procesem
decyzyjnym będzie rządziło w istocie dążenie do usatysfakcjonowania przełożonego,
co niekoniecznie musi iść w parze z interesem ścigania karnego, a przede wszystkim
z ochroną obywateli przed pozbawionym dostatecznego uzasadnienia uwikłaniem

w tok procesu karnego i utrzymywaniem stanu zagrożenia odpowiedzialnością karną.
2.3.2.3. Zasady działania prokuratury
Do zasad działania prokuratury należą: zasada legalizmu, zasada bezstronności, zasada

działania z urzędu, zasada współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowy-
mi, organizacjami spółdzielczymi i społecznymi, zasada substytucji, zasada dewolucji,
zasada indyferencji oraz jednoosobowego dokonywania czynności. Część z tych zasad
przedstawiono już w ramach zasad ustrojowo-organizacyjnych lub zasad procesowych.
Poniżej scharakteryzowane zostaną cztery zasady działania prokuratury, wymienione
jako ostatnie.
Zasada substytucji polega na tym, że prokurator przełożony ma prawo zlecić czynno-

ści prokuratorowi podwładnemu. W wyniku takiego zlecenia prokurator podwładny
wstępuje w prawa i obowiązki prokuratora przełożonego. Zasada substytucji jest wyra-
żona expressis verbis w art. 9 § 1 pr. prok., który przewiduje, że prokurator przełożony
może powierzyć podległym prokuratorom wykonywanie czynności należących do jego
zakresu działania, chyba że ustawa zastrzega określoną czynność wyłącznie do jego
właściwości. Powierzenie nie wymaga bezpośredniości podporządkowania prokuratora
podwładnego prokuratorowi przełożonemu. Pozwala to stwierdzić, że np. Prokurator
Generalny może powierzyć czynność prokuratorowi rejonowemu z pominięciem ogniw
pośrednich. Zasada substytucji nie ma charakteru bezwzględnego. Doznaje ona wyjątku
w następujących wypadkach:
1) gdy z obowiązujących przepisów wynika zastrzeżenie czynności do kompetencji
prokuratora określonego stopnia, np. do prokuratora bezpośrednio przełożone-
go, do którego należy wystąpienie z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego
aresztowania w postępowaniu przygotowawczym na okres przekraczający 12
miesięcy (art. 263 § 4 k.p.k.); zob. też art. 302 § 3 i art. 328 § 1 k.p.k.;
2) jeżeli przepisy wykluczają możliwość wykonywania określonych czynności przez
określony podmiot; dotyczy to asesora prokuratury, który nie ma prawa udziału
w postępowaniu przed sądem apelacyjnym oraz w postępowaniu przed sądem
okręgowym, chyba że przed tym sądem toczy się postępowanie w pierwszej in-
stancji w sprawie, w której asesor prowadził postępowanie przygotowawcze; ase-
sor prokuratury nie ma także prawa występowania przed Sądem Najwyższym,
sporządzania środków zaskarżenia i wniosków do Sądu Najwyższego (art. 173
§ 1 pr. prok.);
3) gdy substytucja prowadziłaby do powierzenia prokuratorowi niższego rzędu
kontroli czynności prokuratora nadrzędnego, ponieważ stanowiłoby to zaprze-
czenie funkcji i celów kontroli.
Zasada dewolucji jest unormowana w art. 9 § 2 pr. prok. Zgodnie z tym przepisem
prokurator przełożony ma prawo przejmować sprawy prowadzone przez prokuratorów
podległych i wykonywać ich czynności, chyba że przepisy ustawy stanowią inaczej.
Zastrzeżenie przewidziane w końcowej części przytoczonego przepisu należy łączyć
z przypadkami, w których przejęcie określonej czynności do realizacji przez Prokuratora
Generalnego pociągałoby za sobą pozbawienie uczestnika procesowego przysługującego
mu środka odwoławczego.
Zasada indyferencji oznacza, że dla skuteczności czynności procesowych nie ma zna-

czenia, który z prokuratorów jej dokonuje. Każdy z prokuratorów może dokonać każdej
czynności procesowej przewidzianej dla prokuratora. Podział zadań między prokurato-
rami ma charakter wyłącznie wewnętrzny, chyba że w konkretnych wypadkach ustawa
stanowi inaczej. Zasada indyferencji doznaje wyjątku w przedstawionych powyżej
sytuacjach, związanych z odchyleniami od urzeczywistnienia zasady substytucji oraz
zasady dewolucji.
Zasada jednoosobowego dokonywania czynności jest przeciwieństwem kolegialności

i oznacza, że każda czynność prokuratorska jest dokonywana jednoosobowo.
2.3.2.4. Wyłączenie prokuratora
Instytucja wyłączenia prokuratora od udziału w sprawie stanowi gwarancję spoczywa-

jącego na nim obowiązku zachowania bezstronności i równego traktowania wszyst-
kich obywateli. Uregulowanie przyczyn oraz trybu wyłączenia prokuratora opiera się
zasadniczo na odesłaniu do odpowiedniego zastosowania w stosunku do tego organu
przepisów dotyczących wyłączenia sędziego, mianowicie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10, § 2
oraz art. 41, 41a i 42 k.p.k. (art. 47 § 1 k.p.k.). Katalog przyczyn wyłączenia prokura-
tora, który wynika z odesłania do art. 40 i 41 k.p.k. znajduje uzupełnienie w art. 47
§ 2 k.p.k., zgodnie z którym organ ten podlega wyłączeniu również wtedy, gdy brał
udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedsta-
wiciel ustawowy strony.
W przypadku prokuratora można wyróżnić dwie kategorie powodów jego wyłączenia,

mianowicie:
1) wyłączenie z mocy prawa ze względu na niezdatność do działania w danej spra-
wie (accusator inhabilis), a więc ze względu na wystąpienie okoliczności określo-
nych w art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 i art. 47 § 2 w zw. z art. 47 § 1 k.p.k.;
2) wyłączenie na wniosek ze względu na podejrzenie prokuratora o możliwość
stronniczego nastawienia w danej sprawie (accusator suspectus) – art. 41 § 1 w zw.
z art. 47 § 1 k.p.k.
Podobnie jak w przypadku sędziego wyłączenie prokuratora może nastąpić w jednym

z trzech trybów: na jego żądanie, z urzędu oraz na wniosek strony (art. 42 w zw. z art. 47
§ 1 k.p.k.), przy czym orzekanie o wyłączeniu należy do kompetencji prokuratora
bezpośrednio przełożonego. Jeżeli wyłączeniu ulega oskarżyciel publiczny, prokurator
wyłączający wyznacza innego prokuratora w charakterze oskarżyciela publicznego.
Czynności dokonane przez prokuratora zanim został wyłączony nie są z tej przyczy-
ny bezskuteczne. Jeżeli jest to możliwe, na żądanie strony należy jednak powtórzyć
czynność dowodową przeprowadzoną przez osobę, która następnie została wyłączona
(art. 48 § 2 k.p.k.).
Nadmienić wypada, że wymienione wyżej przepisy regulujące wyłączenie prokuratora

znajdują również zastosowanie do wyłączenia innych osób prowadzących postępowanie
przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych (art. 47 i 48 k.p.k.).
Literatura
T. Grzegorczyk, Niezależność prokuratury i prokuratorów w świetle znowelizowanej ustawą z dnia

9 października 2009 r. ustawy o prokuraturze, Prok. i Pr. 2010/1–2; J. Gurgul, Model prokuratury –
ustrój i organizacja, Prok. i Pr. 1996/9; S. Jaworski, Rozważania na temat modelu prokuratury, Prok.
i Pr. 2005/5; P. Kardas, Rola i miejsce prokuratury w systemie organów demokratycznego państwa
prawnego, Prok. i Pr. 2012/9; J. Kędzierski, O niezależności prokuratury – w kręgu mitów i faktów, Prok.
i Pr. 2009/1; M. Mistygacz, Ustrój prokuratury w Polsce. Tradycja i współczesność, Warszawa 2013;
K. Olejnik, Niezależność prokuratury a wiarygodność postępowania karnego – zagadnienia wybrane,
„Prokurator” 2007/2; R. Olszewski, Role prokuratora w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2014/1;
K. Sitkowska, Pozycja ustrojowa i karnoprocesowa prokuratury w Polsce na tle prawnoporównawczym,
Toruń 2012; J. Skorupka, Prokurator jako rzecznik interesu publicznego w kontradyktoryjnym procesie
karnym [w:] Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 r. Księga jubile-
uszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, red. T. Grzegorczyk,
J. Izydorczyk, R. Olszewski, D. Świecki, M. Zbrojewska, Warszawa 2014; R.A. Stefański, Nowy model
prokuratury a postępowanie karne [w:] Postępowanie karne po nowelizacji z dnia 11 marca 2016 r.,
red. A. Lach, Warszawa 2017; S. Waltoś, Prokuratura – jej miejsce wśród organów władzy, struktura
i funkcje, PiP 2002/4; A. Ważny, Konstytucja bez prokuratury, Prok. i Pr. 2009/9; A. Ważny, Usytuo-
wanie prokuratury w niektórych państwach europejskich, Prok. i Pr. 2012/7–8; J. Zagrodnik, Udział
prokuratora w postępowaniu sądowym na podstawie art. 55 § 4 kodeksu postępowania karnego, Prok.
i Pr. 2005/3; J. Zagrodnik, Udział prokuratora w postępowaniu sądowym wszczętym przez oskarżyciela
posiłkowego subsydiarnego, Prok. i Pr. 2017/2.
2.3.3. Policja i inne organy ścigania karnego
Podstawę prawną działania Policji stanowi wielokrotnie nowelizowana ustawa o Policji.
Policja jest umundurowaną i uzbrojoną formacją służącą społeczeństwu i przezna-

czoną do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz do utrzymywania bezpieczeństwa
i porządku publicznego (art. 1 ust. 1 u.p.).
Na czele Policji stoi Komendant Główny Policji, podległy ministrowi właściwemu do

spraw wewnętrznych. Jest on centralnym organem administracji państwowej, właści-
wym w sprawach ochrony bezpieczeństwa obywateli oraz utrzymania bezpieczeństwa
i porządku publicznego (art. 5 ust. 1 u.p.). Komendant Główny Policji jest przełożonym
wszystkich funkcjonariuszy Policji (art. 5 ust. 2 u.p.).
Terenowymi organami Policji są komendanci wojewódzcy Policji, komendanci powia-

towi (miejscy) Policji, komendanci komisariatów Policji (art. 6 ust. 1 u.p.).
W skład Policji wchodzi sześć rodzajów służb, mianowicie: kryminalna, śledcza, spraw
wewnętrznych, prewencyjna, kontrterrorystyczna oraz wspomagająca działalność
Policji w zakresie organizacyjnym, logistycznym i technicznym (art. 4 ust. 1 u.p.).
W skład Policji wchodzi policja sądowa, a ponadto Wyższa Szkoła Policji, ośrodki
szkolenia i szkoły policyjne, wyodrębnione oddziały prewencji oraz ośrodki badawcze
(art. 4 ust. 2 i 3 u.p.).
Rola wymienionej wyżej policji sądowej, której zadania i zasady funkcjonowania określa
rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 16.08.2007 r. w spra-
wie szczegółowego zakresu zadań i zasad organizacji policji sądowej (Dz.U. Nr 155,
poz. 1093), sprowadza się w istocie do zapewnienia bezpieczeństwa i porządku pub-
licznego w sądach i prokuraturach oraz realizacji zadań pomocniczych, polegających
m.in. na wykonywaniu zarządzeń porządkowych sądu, np. dotyczących wydalenia z sali
rozpraw osoby znajdującej się w stanie nielicującym z powagą sądu, czy też konwojowa-
niu i doprowadzaniu osób na polecenie sądu, prokuratora lub właściwego komendanta
Policji. Nie stanowi ona więc jednostki organizacyjnej, którą można by przyrównać do
policji sądowej funkcjonującej np. we francuskim systemie prawnym (police judiciaire),
do której zadań należy prowadzenie postępowania przygotowawczego i wykonywanie
czynności dowodowych w procesie karnym18.
Zasadniczy podział czynności Policji zakłada, że w celu rozpoznania, zapobiegania i wy-

krywania przestępstw i wykroczeń Policja wykonuje czynności dochodzeniowo-śledcze,
operacyjno-rozpoznawcze oraz administracyjno-porządkowe (art. 14 ust. 1 u.p.).
18
J. Hodgson, French criminal justice. A comparative account of the investigation and prosecution of
crime in France, Oxford 2005, s. 93 i n.
Policja wykonuje również czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów ad-

ministracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie, w jakim obowiązek
ten wynika z odrębnych ustaw (art. 14 ust. 2 u.p.).
W zakresie czynności realizowanych w celu rozpoznania, zapobiegania i wykrywa-

nia przestępstw i wykroczeń policjanci są uprawnieni m.in. do legitymowania osób
w celu ustalenia ich tożsamości, zatrzymania osób w trybie i przypadkach określonych
w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw, zatrzymywania osób
stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia ludz-
kiego, a także dla mienia, pobierania odcisków linii papilarnych lub wymazu śluzówki
z policzków w trybie i przypadkach określonych w przepisach Kodeksu postępowa-
nia karnego, przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach określonych
w przepisach Kodeksu postępowania karnego i innych ustaw oraz do dokonywania
kontroli osobistej i innych czynności określonych w art. 15 ust. 1 u.p. Na sposób prze-
prowadzenia wskazanych czynności przysługuje zażalenie do miejscowo właściwego
prokuratora (art. 15 ust. 7 u.p.).
Czynności operacyjno-rozpoznawcze Policji stanowią niejawne działania podejmo-

wane przez Policję w celach rozpoznawczych, prewencyjnych, wykrywczych i dowodo-
wych. W tej kategorii czynności mieszczą się zarówno proste formy pracy operacyjnej,
np. wywiad operacyjny, jak i złożone odmiany tych czynności, np. kontrola operacyjna
(art. 19 u.p.), zakup kontrolowany (art. 19a u.p.) czy przesyłka niejawnie nadzorowana
(art. 19b u.p.).
W myśl art. 312 k.p.k. uprawnienia Policji wynikające z przepisów Kodeksu postę-
powania karego przysługują także:
1) organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej
Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Żandarmerii
Wojskowej, w zakresie ich właściwości;
2) innym, przewidzianym w przepisach szczególnych, organom, do których można
zaliczyć:
a) finansowe organy postępowania przygotowawczego, tj. naczelnika urzędu
skarbowego, naczelnika urzędu celno-skarbowego, Szefa Krajowej Admini-
stracji Skarbowej (art. 53 § 37 i art. 122 k.k.s.),
b) organy określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 22.09.2015 r.
w sprawie organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń
oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed są-
dem pierwszej instancji w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak
również zakresu spraw zleconych tym organom (Dz.U. z 2018 r. poz. 522), wy-
danym na podstawie delegacji ustawowej określonej w art. 325d k.p.k.,
c) strażników leśnych, którzy mają prawo do prowadzenia dochodzeń oraz
wnoszenia i popierania aktów oskarżenia, jeżeli przedmiotem przestępstwa
3. Strony procesowe 221
jest drzewo lub drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu

Państwa (art. 47 ust. 2 pkt 7 ustawy z 28.09.1991 r. o lasach, Dz.U. z 2021 r.
poz. 1275);
d) strażników Państwowej Straży Łowieckiej, którzy mają prawo do prowadzenia
dochodzeń oraz wnoszenia i popierania aktu oskarżenia, jeżeli przedmiotem
przestępstwa jest zwierzyna (art. 39 ust. 2 pkt 7 ustawy z 13.10.1995 r. – Prawo
łowieckie, Dz.U. z 2020 r. poz. 1683 ze zm.).
Literatura
Z. Banasiak, Przyjęcie zawiadomienia o przestępstwie prywatnoskargowym w praktyce policyjnej, Prok.

i Pr. 2010/7–8; T. Hanausek, Ustawa o Policji. Komentarz, Kraków 1996; S. Hoc, P. Szustakiewicz,
Ustawa o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. Komentarz, LEX 2012; M. Klejnowska, Podsłuch
operacyjny i prowokacja policyjna, Prok. i Pr. 2004/3; J. Konieczny, Analiza informacji w służbach
policyjnych i specjalnych, Warszawa 2012; W. Kotowski, Ustawa o Policji. Komentarz, Warszawa 2012;
B. Opaliński, M. Rogalski, P. Szustkiewicz, Ustawa o Policji. Komentarz, Warszawa 2015; S. Pieprzny,
Policja – organizacja i funkcjonowanie, Kraków 2003; K. Sławik, Zarys systemu prawa policyjnego,
Warszawa 2011; D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno-rozpoznawcze i ich relacje do procesu
karnego, Warszawa 2012; A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne
i prawnodowodowe, Lublin 2006; J. Tylman, Pozycja prawna policji w reformach postępowania przy-
gotowawczego, SI 1997/33.
3. Strony procesowe
3.1. Zagadnienia ogólne
3.1.1. Pojęcie i rodzaje stron procesowych
Mimo że termin „strona” występuje w wielu przepisach Kodeksu postępowania karnego

(np. tytuł działu III Kodeksu postępowania karnego, art. 299 § 1, art. 367 § 1, art. 368,
444 k.p.k.), nie jest on zdefiniowany w ustawie.
W ujęciu procesowym19, najbardziej adekwatnym dla określenia roli procesowej każ-

dego podmiotu uczestniczącego w procesie karnym, pojęcie strony procesowej należy
powiązać ze stosunkiem sporności. Stronami są podmioty stosunku spornego (sporu
prawnego) występujące w procesie karnym we własnym imieniu. Są to podmioty,
19
W kwestii ujęcia materialnego, które niemal powszechnie uznaje się obecnie za przestarzałe, zob. A. von
Kries, Lehrbuch des deutschen Strafprozeßrechts, Freiburg im Breisgau 1892, s. 186; S. Śliwiński, Polski proces
karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1948, s. 282.
które mają interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmio-

cie procesu. Stronami są więc podmioty stosunku sporności (sporu prawnego)
w procesie karnym, mające interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu
o przedmiocie procesu.
W procesie karnym w sprawach o przestępstwa powszechne stronami procesowymi

w ustalonym znaczeniu są pokrzywdzony (w pierwszym stadium procesowym), oskar-
życiele (publiczny, posiłkowy, prywatny) i oskarżony (podejrzany w postępowaniu
przygotowawczym).
Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego przedstawiciela.
Na tle przedstawionej definicji strony procesowej dodatkowego wyjaśnienia wymaga

sprawa objęcia jej zakresem pojęciowym oskarżyciela publicznego. Do niekwestiono-
wanych można zaliczyć stwierdzenie, że w przypadku tego oskarżyciela rozstrzygnięcie
o przedmiocie procesu nie dotyka jego sfery osobistej, jak ma to miejsce w wypad-
ku oskarżyciela posiłkowego czy oskarżyciela prywatnego20. Osobiste i bezpośrednie
zainteresowanie oskarżyciela publicznego rozstrzygnięciem o przedmiocie procesu
wykluczałoby w gruncie rzeczy jego udział w procesie karnym w tej roli procesowej
(argumentum ex art. 40 § 1 pkt 1–3 w zw. z art. 47 § 1 k.p.k.). Interes prawny oskar-
życiela publicznego, przesądzający o jego klasyfikacji w kategorii stron procesowych,
należy identyfikować z podstawowym kierunkiem (typem) jego działalności proceso-
wej, czyli z zasadniczą funkcją procesową, jaką wykonuje w procesie karnym. Pozwala
to stwierdzić, że jego własny interes prawny wyraża się w realizacji funkcji oskarżenia
w procesie sądowym. Z perspektywy tej funkcji procesowej ma być dla niego korzystne
rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu. To samo można w istocie powiedzieć o innych
oskarżycielach (prywatnym, posiłkowym). Oskarżyciela publicznego wyróżnia jednak
to, że przysługującemu mu uprawnieniu do realizacji funkcji oskarżenia we własnym
interesie towarzyszy procesowa powinność wypełnienia tej funkcji ze względu na interes
publiczny bezpośrednio zagrożony lub naruszony przestępstwem. Można stwierdzić, że
oskarżyciel publiczny w swojej działalności procesowej jest wyrazicielem jednocześnie
własnego interesu prawnego i interesu publicznego. Niekiedy przyjmuje się, że interes
publiczny ze względu na podział kompetencji między organami państwa staje się jakby
„własnym” interesem oskarżyciela publicznego21.
20
Zob. m.in. K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008, s. 374; P. Wiliński, Ma-
terialny ciężar dowodu winy oskarżonego – przyczynek do rozważań [w:] Państwo prawa i prawo karne.
Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja Zolla, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Warszawa 2012, s. 1851;
J. Zagrodnik, Ciężar dowodu i obowiązek dowodzenia w koncepcji Mariana Cieślaka [w:] Ciężar dowodu
i obowiązek dowodzenia w procesie karnym, red. W. Jasiński, J. Skorupka, Warszawa 2017, s. 151–152.
21
T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2014, s. 278.
3.1.2. Rodzaje stron procesowych
Strony procesowe nie tworzą homogenicznej kategorii uczestników procesowych. Można

przeprowadzić ich rozróżnienie przy zastosowaniu kilku kryteriów dyferencjacyjnych.
Kryterium stadium procesowego pozwala na wyróżnienie stron postępowania przy-

gotowawczego oraz stron postępowania sądowego. Stronami pierwszego stadium pro-
cesowego są pokrzywdzony i podejrzany. Stronami postępowania przed sądem są
oskarżyciele (publiczny, posiłkowy, prywatny) oraz oskarżony.
Ze względu na specyfikę działalności procesowej można wyróżnić stronę czynną i stro-

nę bierną. Stroną czynną jest podmiot występujący z określonym żądaniem, np. aktem
oskarżenia lub wnioskiem o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy, lub żądanie to
popierający. Do stron czynnych należą oskarżyciele (publiczny, posiłkowy, prywatny).
W stadium przygotowawczym procesu karnego stroną czynną jest pokrzywdzony. Stroną
bierną jest podmiot, przeciwko któremu jest skierowane żądanie, a więc ten, przeciwko
komu toczy się proces. W postępowaniu sądowym jest nią oskarżony (sensu stricto),
a w postępowaniu przygotowawczym podejrzany (oskarżony sensu largo).
Z faktem śmierci pokrzywdzonego łączy się wyróżnienie stron zastępczych i stron

nowych. Pod pojęciami tymi kryją się podmioty, które nabywają określone uprawnienia
procesowe na skutek śmierci pokrzywdzonego.
Stronami zastępczymi są podmioty, które na podstawie upoważnienia ustawowego

wykonują uprawnienia procesowe pokrzywdzonego, który zmarł, zanim stał się stroną
procesu karnego. Typowym przykładem takiej sytuacji jest śmierć pokrzywdzonego
przed zawiązaniem procesu karnego. W przedstawionym wypadku prawa pokrzyw-
dzonego mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu,
a wypadku ich braku lub nieujawnienia, prokurator, działając z urzędu (art. 52 k.p.k.).
Zakres pojęciowy terminu „osoba najbliższa” wynika z art. 115 § 11 k.k. Przez pojęcie
osoby pozostającej na utrzymaniu należy rozumieć osobę, która w sposób stały korzy-
stała ze środków pokrzywdzonego w zakresie zaspokojenia jej elementarnych potrzeb
życiowych.
Podobna sytuacja zachodzi wtedy, kiedy prawa pokrzywdzonego może wykonywać organ
inspekcji i kontroli państwowej, jeżeli w zakresie swego działania wystąpił o wszczęcie
postępowania lub wykrył przestępstwa, które wyrządziły szkodę w mieniu instytucji
państwowej, samorządowej lub społecznej, gdy nie działa organ pokrzywdzonej insty-
tucji (art. 49 § 4 k.p.k.).
O stronie nowej należy mówić, gdy w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, któremu

przysługiwał status strony procesowej (z racji samego pokrzywdzenia w postępowaniu
przygotowawczym lub działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego lub oskarżyciela

prywatnego w postępowaniu przed sądem), wstępują osoby wymienione w art. 52 k.p.k.
Mając na względzie to, czy kwestia odpowiedzialności karnej jest rozpatrywana w po-
stępowaniu zwyczajnym, stanowiącym modelowy przebieg procesu karnego w tej kwe-
stii, czy w postępowaniu odrębnym, którego przebieg różni się istotnie od przebiegu
modelowego ze względu na specyfikę przedmiotu odpowiedzialności karnej lub jej
podmiot, można przeprowadzić podział stron na zasadnicze i szczególne. Strona-
mi zasadniczymi, występującymi w procesie karnym w sprawach o przestępstwa po-
wszechne, są w ramach pierwszego stadium procesowego pokrzywdzony i podejrzany,
a w postępowaniu sądowym oskarżyciel (publiczny, posiłkowy, prywatny) i oskarżony.
Spośród stron szczególnych na uwagę zasługują przede wszystkim strony, które mogą
występować, obok oskarżyciela publicznego i oskarżonego (sensu largo), w procesie
karnym skarbowym, mianowicie interwenient oraz podmiot pociągnięty do odpowie-
dzialności posiłkowej.
Interwenientem jest podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w postę-
powaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym
postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi i zgłoszenie to
zostało przyjęte (art. 53 § 41 k.k.s.). Interes procesowy interwenienta wyraża się w za-
pobiegnięciu przepadkowi wskazanych przedmiotów na rzecz Skarbu Państwa. Jest on
stroną o ograniczonym zakresie uprawnień, zgodnie bowiem z treścią art. 120 § 3 k.k.s.
przysługują mu prawa strony tylko w granicach interwencji22.
Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej jest szczególną stroną bierną,

występującą tylko w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Definicja
legalna tej strony procesowej, którą zawiera art. 53 § 40 k.k.s., jest oparta na kryterium
formalnoprawnym. Zgodnie z tym przepisem o statusie podmiotu pociągniętego do
odpowiedzialności posiłkowej przesądza wezwanie określonego podmiotu przez organ
procesowy do udziału w postępowaniu w tym charakterze. Zamierzając przedstawić
pełniejszą charakterystykę podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej,
należy sięgnąć do uregulowań materialnoprawnych dotyczących instytucji odpowiedzial-
ności posiłkowej. Na podstawie art. 24 § 1 i 2 k.k.s. można stwierdzić, że podmiotem
pociągniętym do odpowiedzialności posiłkowej jest osoba fizyczna, osoba prawna lub
jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, zagrożona odpowiedzialnością
posiłkową za karę grzywny lub środek karny ściągnięcia równowartości pieniężnej prze-
padku przedmiotów orzeczone wobec sprawcy ze względu na łączącą ją ze sprawcą szcze-
gólną relację, polegającą na tym, że sprawca był zastępcą tego podmiotu, prowadzącym
jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik lub działającym w jakimkolwiek
innym charakterze, a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego
22
Szerzej J. Zagrodnik [w:] L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo i proces karny skarbowy, Warszawa 2015,
s. 388–395.
przestępstwa skarbowego jakąkolwiek korzyść majątkową. Podmiotowi pociągniętemu

do odpowiedzialności posiłkowej przysługuje – w ustawowo zakreślonych granicach –
swoiste, ograniczone prawo do obrony23.
3.1.3. Quasi-strony
Mianem quasi-stron należy określać uczestników procesowych, którzy nie będąc

stronami procesowymi, mają interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzyg-
nięciu określonej kwestii ściśle powiązanej z zasadniczym przedmiotem procesu
(np. kwestii odpowiedzialności za zwrot korzyści majątkowej, kwestii nałożenia obo-
wiązku naprawienia szkody czy orzeczenia przepadku). Podana cecha niewątpliwie
upodabnia tytułową podgrupę uczestników procesowych do stron i stanowi uzasadnienie
dla przyznania im w toku procesu karnego określonych uprawnień, przysługujących
zwykle stronom procesowym. Uczestnicy ci nie podlegają zakwalifikowaniu do kategorii
stron procesowych, ponieważ ustawa karnoprocesowa nie przewiduje dla nich statusu
strony. Zakres uprawnień procesowych, którymi dysponują, jest ograniczony do tych,
które zostały im wyraźnie w ustawie przyznane24.
Na podstawie przyjętej definicji do quasi-stron, które mogą występować w procesie

karnym w sprawach o przestępstwa powszechne, należy zaliczyć podmiot zobowiązany,
określony w art. 91a k.p.k., właściciela przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem,
pokrzywdzonego w postępowaniu sądowym, który złożył na podstawie art. 49a k.p.k.
wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienie, a nie wy-
stępuje w charakterze oskarżyciela posiłkowego, oraz podmiot zbiorowy, który z racji
przestępstwa, w związku z którym toczy się proces karny, może być następnie pociąg-
nięty do odpowiedzialności represyjnej przewidzianej w ustawie z 28.10.2002 r. o od-
powiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Mając
na względzie to, że pokrzywdzonemu jest poświęcony jeden z dalszych podrozdziałów
(zob. pkt 3.4), poniżej można skoncentrować uwagę na charakterystyce pozostałych
quasi-stron przewidzianych w Kodeksie postępowania karnego, mianowicie podmiotu
zobowiązanego, o którym mowa w art. 91a k.p.k., oraz właścicielu przedsiębiorstwa
zagrożonego przepadkiem. Podstawowe znaczenie dla uregulowania sytuacji proceso-
wej tych quasi-stron mają rozwiązania prawne zawarte w rozdziałach 10a i 10b k.p.k.,
złożonych z pojedynczych przepisów (art. 91a i 91b k.p.k.).
Odpowiedzialność podmiotu określonego w pierwszym z powołanych rozdziałów wy-

nika z uzyskania przezeń, w związku z popełnieniem czynu zabronionego przez inną
23
Szerzej J. Zagrodnik [w:] L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2016,
s. 718 i n.
24
W tym duchu także I. Nowikowski [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hofmański, t. 6,
Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, red. C. Kulesza, Warszawa 2016, s. 67.
osobę, korzyści majątkowej lub świadczenia określonego w art. 405–407, 410 i 412 k.c.
od Skarbu Państwa, jednostki samorządowej, państwowej lub samorządowej jednostki
organizacyjnej, podmiotu, dla którego organ samorządu jest organem założycielskim, lub
spółki handlowej z większościowym udziałem Skarbu Państwa lub jednostki samorządo-
wej. Beneficjentem korzyści lub świadczenia, które w rezultacie procesu karnego mogą
być objęte odpowiednio zobowiązaniem do zwrotu lub orzeczeniem przepadku, może
być zarówno osoba fizyczna, osoba prawna, jak i jednostka organizacyjna niemająca
osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. W zakresie
zobowiązania jednego z wymienionych podmiotów do zwrotu wskazanej korzyści albo
jej równowartości lub orzeczenia przepadku określonego wyżej świadczenia albo jego
równowartości znajdują zastosowanie przepisy prawa cywilnego, do których odsyła
art. 91a § 1 k.p.k.
Na tle podniesionych uwag należy podkreślić, że odpowiedzialność podmiotu zobo-

wiązanego, o którym mowa w art. 91a k.p.k., jest odpowiedzialnością podmiotu, który
jedynie odniósł z popełnienia czynu zabronionego korzyść majątkową lub uzyskał
nienależne świadczenie (określone w art. 405–407, 410 i 412 k.c.). Ma ona charakter
majątkowy i jest odpowiedzialnością zobiektywizowaną w tym sensie, że dla pociągnięcia
do tej odpowiedzialności nie jest wymagane ani ustalenie winy w wyborze (culpa in eli-
gendo) lub winy w nadzorze (culpa in custodiendo) po stronie podmiotu zobowiązanego,
ani nawet istnienie jakiejś skonkretyzowanej relacji między tym podmiotem i sprawcą
(np. pracodawca-pracownik). Nie należy jej mylić z odpowiedzialnością posiłkową,
która podlega wyegzekwowaniu zamiast odpowiedzialności sprawcy, gdy tej ostatniej
wyegzekwować nie można (np. w zakresie kary grzywny). Odpowiedzialność podmiotu
zobowiązanego jest kreowana obok odpowiedzialności sprawcy i z tym, jako że nie
jest to odpowiedzialność sprawcza, łączy się naturalnie to, że dotyczy jedynie zwrotu
korzyści lub przepadku określonego świadczenia, które podmiot ten uzyskał w wyniku
przestępstwa popełnionego przez kogoś innego.
Ratio legis odpowiedzialności podmiotu zobowiązanego określonego w art. 91a k.p.k.

jest stworzenie możliwości rozstrzygnięcia w procesie karnym o cywilnoprawnych
roszczeniach przysługujących Skarbowi Państwa lub innym podmiotom uprawnionym
względem podmiotu, który w związku z popełnieniem czynu zabronionego uzyskał ko-
rzyść majątkową lub świadczenia, o których mowa w art. 405–407, 410 i 412 k.c. Można
więc powiedzieć, że w zakresie, w jakim taka korzyść lub świadczenia zostały uzyskane
w związku z popełnieniem czynu zabronionego będącego przedmiotem rozpoznania
w procesie karnym, rozstrzygnięcie sądu karnego w przedmiocie odpowiedzialności
podmiotu zobowiązanego stanowi sui generis alternatywę wobec drogi dochodzenia
roszczeń cywilnoprawnych w postępowaniu cywilnym25. Stworzenie takiej alternatywy,
otwierające drogę do rozstrzygnięcia w jednym postępowaniu kwestii odpowiedzialno-
25
Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych
ustaw, VIII kadencja, druk sejm. nr 1186.
ści karnej sprawcy czynu zabronionego oraz kwestii zwrotu korzyści majątkowych lub
nienależnych świadczeń, uzyskanych przez określone podmioty w związku z czynem
sprawcy, znajduje silne oparcie we względach ekonomiki procesowej.
Przepis art. 91a k.p.k. daje podstawę do skonstruowania szerokiej definicji podmiotu
zobowiązanego określonego w tym przepisie, zgodnie z którą może nim być osoba
fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej,
której odrębne przepisy nadają zdolność prawną, jeżeli uzyskała w związku z popełnie-
niem czynu zabronionego korzyść majątkową lub świadczenie określone w art. 405–407,
410 i 412 k.c. od Skarbu Państwa, jednostki samorządowej, państwowej lub samorzą-
dowej jednostki organizacyjnej, podmiotu, dla którego organ samorządu jest organem
założycielskim, lub spółki handlowej z większościowym udziałem Skarbu Państwa
lub jednostki samorządowej i w konsekwencji ustalenia faktu osiągnięcia tej korzyści
lub uzyskania świadczenia została objęta wnioskiem prokuratora o zobowiązanie do
zwrotu korzyści albo jej równowartości uprawnionemu podmiotowi lub orzeczenie
przepadku świadczenia nienależnego przewidzianego w powołanych przepisach albo
jego równowartości na rzecz Skarbu Państwa. Kładąc nacisk na procesowy akt kreacji
podmiotu zobowiązanego, o którym mowa w art. 91a k.p.k. (w zw. z art. 333 § 5 k.p.k.),
można zaproponować bardziej przystępną, czysto procesową definicję tego podmiotu,
zgodnie z którą jest nim osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna
niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną,
co do której prokurator wystąpił z wnioskiem o zobowiązanie do zwrotu korzyści
majątkowej albo jej równowartości uprawnionemu podmiotowi lub orzeczenie
przepadku świadczenia nienależnego określonego w art. 405–407, 410 i 412 k.c.
albo jego równowartości na rzecz Skarbu Państwa.
Wskazany wniosek pełni funkcję skargi karnej w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia

kwestii odpowiedzialności podmiotu zobowiązanego. Sąd nie może w tej kwestii orze-
kać z urzędu. Wniosek prokuratora warunkuje zatem orzeczenie wobec określonego
podmiotu obowiązku zwrotu korzyści majątkowej albo jej równowartości lub przepad-
ku świadczenia albo jego równowartości. Podlega on dołączeniu do aktu oskarżenia
i wymaga uzasadnienia (art. 333 § 5 k.p.k.). O jego złożeniu prokurator ma obowiązek
powiadomienia nie tylko podmiotu zobowiązanego, ale również podmiotu uprawnio-
nego określonego w art. 91a k.p.k., wraz z pouczeniem o treści powołanego przepisu
oraz art. 415a i 444 § 2 k.p.k. (art. 334 § 4 k.p.k.).
W świetle poczynionych dotąd ustaleń do miana oczywistych może pretendować stwier-

dzenie, że rozpatrzenie wniosku o orzeczenie obowiązku zwrotu korzyści majątkowej
albo jej równowartości lub przepadku świadczenia albo jego równowartości należy do
sądu. Procesowe (formalne) przesłanki uwzględnienia przez sąd wniosku prokuratora
znajdują uregulowanie w art. 415a § 1 k.p.k. Z treści tego przepisu wynika, że złożony
przez prokuratora wniosek podlega uwzględnieniu tylko w razie skazania lub warun-
kowego umorzenia postępowania karnego w sprawie o przestępstwo, które przyniosło

podmiotowi zobowiązanemu korzyść majątkową lub świadczenie pieniężne określone
w art. 405–407, 410 i 412 k.c. (art. 415a § 1 zdanie pierwsze k.p.k.). Negatywną przesłankę
uwzględnienia wniosku prokuratora stanowi ustalenie przez sąd, że roszczenie o zwrot
korzyści majątkowej lub świadczenia, których dotyczy wniosek, jest przedmiotem innego
postępowania albo prawomocnie o nim już orzeczono (tzw. klauzula antykumulacyjna
– art. 415a § 1 zdanie drugie k.p.k.).
W konsekwencji złożenia przez prokuratora wniosku o orzeczenie obowiązku zwro-

tu korzyści majątkowej albo jej równowartości lub przepadku świadczenia albo jego
równowartości podmiot zobowiązany staje się uczestnikiem procesowym. Wypada
jasno powiedzieć, chociaż wynika to z dotychczasowych rozważań, że nie jest on stroną
procesową. Świadczy o tym najlepiej tytuł działu III Kodeksu postępowania karnego,
w którym podmiot zobowiązany jest wymieniony obok stron procesowych, a więc poza
tą kategorią uczestników procesu. Jego włączenie do kategorii quasi-stron znajduje
uzasadnienie przede wszystkim w tym, że jest on bezpośrednio zainteresowany ko-
rzystnym dla siebie rozstrzygnięciem kwestii odpowiedzialności za uzyskanie korzyści
majątkowej lub nienależnego świadczenia w związku z popełnieniem przestępstwa,
która to kwestia jest ściśle związana z zasadniczym przedmiotem procesu karnego.
Z tego tytułu przysługują mu określone uprawnienia procesowe, wyraźnie przyznane
w przepisach Kodeksu postępowania karnego, które upodabniają – przynajmniej do
pewnego stopnia – jego sytuację procesową do statusu stron procesowych.
Z odesłania przewidzianego w art. 91a § 4 zdanie pierwsze k.p.k. wynika, że podmiot

zobowiązany ma m.in. prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie
włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72 § 1 k.p.k.), ustanowienia
pełnomocnika (art. 87 § 1 k.p.k.), któremu organ procesowy nie może odmówić udziału
w postępowaniu (argumentum a contrario ex art. 87 § 3 k.p.k.), dostępu do akt spra-
wy sądowej oraz sporządzania z nich odpisów lub kopii (art. 156 § 1 zdanie pierwsze
k.p.k.), a także prawo inicjatywy dowodowej (art. 167 k.p.k.). Przepis art. 91a § 4 zdanie
drugie k.p.k. statuuje uprawnienie podmiotu zobowiązanego lub jego przedstawiciela,
jeśli nie jest osobą fizyczną, do zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz do
zabrania głosu końcowego przed obrońcą i oskarżonym. Unormowanie zamieszczone
w powołanym na końcu przepisie stanowi uzupełnienie regulacji prawa do zadawania
pytań osobom przesłuchiwanym (art. 171 § 2 k.p.k.) oraz kolejności zadawania pytań na
rozprawie głównej (art. 370 § 1 k.p.k.) i kolejności zabierania głosów w fazie przemówień
końcowych (art. 406 § 1 k.p.k.). Do najważniejszych uprawnień podmiotu zobowiąza-
nego należy prawo do wniesienia apelacji, przewidziane w art. 444 § 2 k.p.k. Daje ono
temu podmiotowi możliwość uruchomienia kontroli instancyjnej wyroku w zakresie
dotyczącym zobowiązania do zwrotu korzyści majątkowej lub orzeczenia wobec niego
przepadku nienależnego świadczenia, o którym mowa w art. 405–407, 410 i 412 k.c.
(art. 442 § 2 w zw. z art. 425 § 3 k.p.k.).
Obok uprawnień przysługujących podmiotowi zobowiązanemu ciążą na nim określone

obowiązki procesowe. Do obowiązków tych należy np. stawiennictwo na każde wezwa-
nie organu procesowego oraz zawiadamianie o każdej zmianie miejsca zamieszkania,
pobytu lub siedziby (art. 75 § 1 w zw. z art. 91a § 4 zdanie pierwsze k.p.k.). Odrębną
grupę obowiązków podmiotu zobowiązanego stanowią te, które wiążą się z jego wystą-
pieniem w roli świadka. Z treści art. 91a § 2 k.p.k. wynika, że podmiot zobowiązany jest
przesłuchiwany w toku postępowania sądowego w charakterze świadka. Jeżeli nie jest
osobą fizyczną, w charakterze świadka przesłuchuje się osobę lub osoby uprawnione
do działania w jego imieniu. Przesłuchanie to ma charakter obligatoryjny, przy czym
podmiotowi zobowiązanemu przysługuje prawo odmowy złożenia zeznań (art. 91a
§ 3 k.p.k.). Przyznanie mu tego uprawnienia ma na celu uniknięcie sytuacji kolizyjnych,
w których – będąc zobowiązanym pod rygorem odpowiedzialności karnej do zeznawania
prawdy – stanąłby przed wyborem pomiędzy narażeniem się na odpowiedzialność karną
za fałszywe zeznania i dostarczeniem dowodów przeciwko sobie w zakresie grożącej
mu odpowiedzialności wynikającej z uzyskania korzyści majątkowej lub nienależnego
świadczenia w związku z popełnieniem czynu zabronionego przez inną osobę.
W procesie karnym skarbowym odpowiednikiem podmiotu zobowiązanego, o którym

mowa w art. 91a k.p.k., jest podmiot, który uzyskał korzyść majątkową z popełnie-
nia przestępstwa skarbowego. Sytuacja procesowa tego podmiotu jest przedmiotem
unormowania zamieszczonego w art. 125 § 4 i 5 k.k.s.26
Novum na gruncie procesu karnego stanowi rozwiązanie prawne przewidziane w drugim

z wspomnianych wcześniej rozdziałów, dodanych do Kodeksu postępowania karnego
w drodze ustawy z 23.03.2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. poz. 768), mianowicie w rozdziale 10b Kodeksu postępowania
karnego, dotyczące właściciela przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem. Uregu-
lowanie sytuacji procesowej tego podmiotu stanowi konsekwencję kontrowersyjnej
zmiany normatywnej dokonanej w wyniku powołanej ustawy w obszarze prawa kar-
nego materialnego, polegającej na wprowadzeniu możliwości orzeczenia przepadku
przedsiębiorstwa (lub jego równowartości), którego właścicielem jest osoba fizyczna
niebędąca sprawcą. Z art. 44a § 2 k.k. wynika, że do takiego przepadku może dojść
w razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby
pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, jeżeli przedsiębiorstwo stanowiące
własność innej osoby służyło do popełnienia przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z nie-
go korzyści, a jego właściciel chciał, aby przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego
przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści albo, przewidując taką możliwość,
na to się godził. W art. 44a § 4 i 5 k.k. znajdują uregulowanie negatywne przesłanki
orzeczenia przepadku przedsiębiorstwa.
26
Szerzej zob. J. Zagrodnik [w:] L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks..., s. 740 i n.
W obliczu przewidzianej w wymienionych przepisach prawa karnego materialnego

możliwości orzeczenia przepadku przedsiębiorstwa w stosunku do osoby fizycznej, która
nie jest sprawcą przestępstwa, a w efekcie nie jest stroną toczącego się postępowania
karnego, niczyich wątpliwości nie powinna wywoływać teza, że uregulowanie sytuacji
procesowej tej osoby było wprost konieczne dla zabezpieczenia jej interesów w toku
procesu karnego. Wobec zagrożenia przepadkiem przedsiębiorstwa stanowiącego jej
własność, osoba ta ma bezpośredni interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzyg-
nięciu przez sąd kwestii przepadku przedsiębiorstwa.
Dotychczasowe uwagi skłaniają do wniosku, że pod pojęciem właściciela przedsiębior-

stwa zagrożonego przepadkiem kryje się osoba fizyczna niebędąca sprawcą przestęp-
stwa, wobec której ujawniły się w toku procesu karnego okoliczności dające podstawę
do orzeczenia przepadku przedsiębiorstwa stanowiącego jej własność. Pojęcie przedsię-
biorstwa, którym operuje ustawodawca na gruncie przytoczonych unormowań Kodeksu
karnego i Kodeksu postępowania karnego, należy rozumieć w sposób przedmiotowy,
przewidziany w art. 551 k.c., przyjmując w rezultacie, że jego treścią jest zorganizowany
zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia
działalności gospodarczej, w szczególności wymienionych w art. 551 k.c.
Regulacja prawna w kwestii sytuacji procesowej właściciela przedsiębiorstwa zagro-

żonego przepadkiem sprowadza się do lapidarnego zwrotu normatywnego zawarte-
go w art. 91b k.p.k., zgodnie z którym podmiotowi temu przysługują prawa strony
w zakresie czynności procesowych odnoszących się do tego środka reakcji karnej.
Uregulowanie to przywodzi na myśl unormowanie uprawnień interwenienta będącego
stroną szczególną procesu karnego skarbowego, któremu przysługują w toku całego
postępowania uprawnienia w granicach interwencji (art. 120 § 3 k.k.s.). Ujawnione
podobieństwo wydaje się zrozumiałe, jeśli tylko weźmie się pod uwagę, że zarówno
właściciel przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem, jak i interwenient mają interes
prawny w zapobieżeniu orzeczeniu przepadku i to stanowi główny cel ich działalności
procesowej27. Należy jednak w tym kontekście wyraźnie zaznaczyć, że o ile ten ostatni
uczestnik jest stroną procesową, o tyle właściciel przedsiębiorstwa nie ma takiego sta-
tusu procesowego. Wynika to, tak samo jak w przypadku podmiotu zobowiązanego,
z tytułu działu III Kodeksu postępowania karnego, w którym właściciel przedsiębiorstwa
zagrożonego przepadkiem jest wymieniony obok stron procesowych, pozostając tym
samym poza tą kategorią uczestników procesu.
Biorąc pod uwagę zakres uprawnień przyznanych właścicielowi przedsiębiorstwa za-

grożonego przypadkiem, należy stwierdzić, że jest on legitymowany do podejmowania
wszelkich czynności procesowych, które mogą być udziałem stron procesowych, jeżeli
zmierzają do zapobieżenia orzeczeniu przepadku przedsiębiorstwa stanowiącego jego
własność.
27
W odniesieniu do interwenienta zob. szerzej J. Zagrodnik [w:] L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks..., s. 640.
Na tle przedstawionego uregulowania sytuacji procesowej właściciela przedsiębiorstwa

zagrożonego przepadkiem zwraca uwagę brak mechanizmu urealniającego przyznane
mu uprawnienia, który gwarantowałby temu podmiotowi możliwość aktywnego włącze-
nia się w tok procesu karnego. To sprawia, że przyznanie właścicielowi przedsiębiorstwa
uprawnień stron w zakresie wytyczonym w art. 91b k.p.k. może okazać się pustą deklara-
cją. Takiego stanu rzeczy niepodobna zaakceptować, zważywszy na wagę i prawnokarny
charakter dolegliwości wynikającej z orzeczenia przepadku przedsiębiorstwa, zwłasz-
cza że dotyczy to osoby niebędącej sprawcą przestępstwa. Dlatego należy oczekiwać
pilnej interwencji ustawodawcy i wyraźnego uregulowania de lege ferenda obowiązku
zawiadomienia osoby fizycznej będącej właścicielem przedsiębiorstwa o uprawieniach
przysługujących jej na podstawie art. 91b k.p.k., w razie ustalenia w procesie karnym
okoliczności określonych w art. 44a § 2 k.k., aktualizujących możliwość orzeczenia wo-
bec niej przepadku przedsiębiorstwa28. De lege lata, do czasu dokonania postulowanej
zmiany, obowiązek ten należy wywodzić z treści art. 16 § 2 k.p.k., przyjmując – w duchu
rzetelnego procesu – że obowiązek informacyjny statuowany w tym przepisie aktualizuje
się również w stosunku do podmiotów, które mogą dopiero stać się uczestnikami procesu
karnego, jeśli tylko wyrażą tym zainteresowanie, dowiedziawszy się o przysługujących
im w tym względzie uprawnieniach.
Podmiot zbiorowy określony w powołanej wyżej ustawie o odpowiedzialności podmio-

tów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jest uprawniony do zgłoszenia
na piśmie udziału swojego przedstawiciela w postępowaniu przed sądemw sprawie
o przestępstwo (przestępstwo skarbowe), z racji którego może być następnie po-
ciągnięty do wskazanej odpowiedzialności. Zgłoszenie to może nastąpić do cza-
su zamknięcia przewodu sądowego (art. 21 ustawy o odpowiedzialności podmiotów
zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary). W przypadku takiego zgłoszenia
podmiotowi temu przysługują w toku postępowania sądowego ściśle określone upraw-
nienia, przewidziane w przepisach wymienionych w art. 21a ustawy o odpowiedzialności
podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.
3.1.4. Współuczestnictwo procesowe
Współuczestnictwo w procesie karnym ma miejsce wówczas, kiedy w tej samej roli pro-
cesowej po stronie czynnej lub po stronie biernej występuje więcej niż jedna osoba.
Współuczestnictwo po stronie biernej zachodzi wtedy, gdy w sprawie występuje kilku

oskarżonych. Sytuacja taka jest możliwa i przewidziana przez ustawę w wypadkach łącz-
ności przedmiotowej lub podmiotowo-przedmiotowej (art. 34 k.p.k.). Aktem oskarżenia
w jednej sprawie należy objąć wszystkich sprawców, których czyny pozostają w związku
28
Wzorcem normatywnym w omawianym zakresie mogłoby być rozwiązanie przyjęte w art. 127
§ 2 k.k.s. w odniesieniu do podmiotu spełniającego warunki do zgłoszenia interwencji.
rzeczowym (współsprawca, pomocnik, podżegacz) lub podmiotowo-przedmiotowym,

gdy osoby te popełniły jeszcze dalsze przestępstwa. Nie oznacza to jednak, że w zaryso-
wanych sytuacjach współuczestnictwo ma charakter konieczny, w tym sensie, że proces
karny może toczyć się tylko łącznie przeciwko kilku osobom, np. współsprawcom.
Proces karny nie zna współuczestnictwa koniecznego, gdyż musiałoby ono oznaczać
obowiązek wstrzymania procesu przeciwko np. znanym współsprawcom, aż do chwili
ujawnienia pozostałych współsprawców albo podżegaczy lub pomocników. Rozwiązanie
takie byłoby nie do zaakceptowania, gdyż mogłoby w istocie prowadzić do absurdalnej,
sprzecznej z poczuciem sprawiedliwości sytuacji rzeczywistej bezkarności współspraw-
ców (współdziałających), jeżeli jednego z nich nie dałoby się ustalić i ująć. Dlatego też
należy stwierdzić, że w procesie karnym każdy kolejno wykryty współsprawca, pod-
żegacz, pomocnik jest pociągany do odpowiedzialności karnej. Ściganie ma miejsce
w jednym procesie (łączność przedmiotowa lub łączność podmiotowo-przedmiotowa)
lub w odrębnych procesach, jeżeli poszczególne czyny lub ich sprawcy wyjdą na jaw
w pewnych odstępach czasowych (np. po wydaniu wyroku w sprawie przeciwko jednemu
współsprawcy, ujawni się lub zostanie ujęty drugi współsprawca).
Współuczestnictwo może wystąpić również po stronie czynnej. Dotyczy ono przede

wszystkim pokrzywdzonego. Przepisy Kodeksu postępowania karnego nie wymagają,
aby wszyscy pokrzywdzeni tym samym czynem wystąpili razem w jednym procesie
karnym. Nie jest to więc konieczne do tego, by proces karny mógł się toczyć, a sprawa
została rozstrzygnięta przez sąd.
Jeżeli jeden z pokrzywdzonych tym samym czynem wniesie skargę w sprawie o przestęp-
stwo ścigane z oskarżenia prywatnego, pozostali pokrzywdzeni mogą do czasu rozpo-
częcia przewodu sądowego na rozprawie przyłączyć się do toczącego się postępowania
(art. 59 § 2 k.p.k.). Przyłączenie się do postępowania innego pokrzywdzonego tym
samym czynem powoduje, że w przedstawionej sytuacji procesowej po stronie czynnej
powstaje współuczestnictwo oskarżycieli prywatnych. Analogiczne uregulowanie, prze-
widujące możliwość przyłączenia się innego pokrzywdzonego tym samym czynem do
toczącego się postępowania do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, dotyczy układu
procesowego, w którym proces sądowy w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia
publicznego zostaje zainaugurowany, na zasadzie wyjątku, przez pokrzywdzonego na
podstawie subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55 § 3 k.p.k.). W przedstawionym ukła-
dzie powstaje współuczestnictwo oskarżycieli posiłkowych.
W obecnym stanie prawnym nie jest możliwe współuczestnictwo oskarżycieli pub-

licznych w postępowaniu karnym w sprawach o przestępstwa powszechne. Ta postać
współuczestnictwa procesowego występuje natomiast w postępowaniu w sprawach
o przestępstwa skarbowe, w którym obok prokuratora w roli oskarżyciela publicznego
może również występować finansowy organ postępowania przygotowawczego (art. 157
§ 2 k.k.s.).
3.1.5. Zdolność procesowa
Stroną może być tylko podmiot mający zdolność procesową i legitymację procesową.
Zdolność procesowa w przypadku stron procesowych oznacza prawną możność stania

się stroną stosunku spornego (stroną procesową). Ma ona charakter abstrakcyjny,
niezwiązany z konkretnym procesem. Chodzi tutaj o ogólne uprawnienie do bycia stroną
procesową w ogóle. Zdolność procesowa strony jest zbliżona pod względem znaczenia
do zdolności prawnej w prawie cywilnym, tyle że odnosi się jedynie do płaszczyzny
procesu karnego. Dla istnienia zdolności procesowej nie ma znaczenia brak zdolności
do osobistego dokonywania czynności procesowych. Są to nazwy o różnych zakresach
pojęciowych. Strona mająca zdolność procesową może jednocześnie mieć zdolność do
podejmowania czynności lub jej nie mieć (np. gdy jest osobą małoletnią). Gdy nie ma
zdolności do czynności procesowych, działa za nią jej przedstawiciel ustawowy.
Zdolność procesowa musi występować zarówno po stronie czynnej, jak i stronie biernej.
Po stronie czynnej zdolność procesową mają osoby fizyczne, niezależnie od ich wieku
lub kondycji psychicznej (ubezwłasnowolnienia). Jeżeli zdolność procesowa przy-
sługuje małoletniemu albo ubezwłasnowolnionemu całkowicie lub częściowo, prawa
strony procesowej wykonuje jej ustawowy przedstawiciel. Zdolność procesową czynną
mają również osoby prawne, a także instytucje państwowe lub samorządowe oraz inne
jednostki organizacyjne, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.
Bierną zdolność procesową do wystąpienia w charakterze oskarżonego w procesie kar-

nym mawyłącznie osoba fizyczna, która ukończyła 17 lat, a wyjątkowo, w zakresie
i przy spełnieniu warunków określonych w art. 10 § 2 k.k., gdy ukończyła 15 lat.
W przypadku stron procesu karnego sensu stricto biernej zdolności procesowej nie
mają ani osoby prawne, ani jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej29.
W procesie karnym skarbowym bierną zdolność procesową do wystąpienia w cha-

rakterze podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej mają oprócz osób
fizycznych osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej
(art. 24 § 1 k.k.s.).
3.1.6. Legitymacja procesowa
Legitymacja procesowa stanowi uprawnienie do wystąpienia w konkretnym procesie

w oznaczonej roli procesowej. Różnica pomiędzy legitymacją procesową i zdolnością
29
Zob. I. Nowikowski [w:] SystemPrawa Karnego Procesowego, t. 6, red. C. Kulesza, s. 126.
procesową polega na tym, że zdolność procesowa ma charakter abstrakcyjny i nie jest

związana z konkretnym procesem karnym, podczas gdy legitymacja procesowa stanowi
tytuł prawny dotyczący konkretnego procesu karnego.
Legitymację procesową do wystąpienia w charakterze oskarżyciela prywatnego lub

oskarżyciela posiłkowego ma pokrzywdzony przestępstwem zarzuconym oskarżonemu
w akcie oskarżenia. Obiektywny stan bezpośredniego naruszenia lub zagrożenia dobra
prawnego przestępstwem, w związku z którym toczy się konkretny proces karny, prze-
sądza o legitymacji procesowej pokrzywdzonego jako strony pierwszego stadium tego
procesu. Legitymacja procesowa oskarżyciela publicznego wynika w zasadzie z faktu
bycia prokuratorem (art. 45 § 1 k.p.k.), a na zasadzie wyjątku, z upoważnienia innego
organu państwowego do występowania w tej roli procesowej na podstawie przepisów
szczególnych (art. 45 § 1 k.p.k.). Po stronie czynnej legitymacja procesowa stanowi re-
zultat przedstawienia zarzutów określonej osobie (podejrzany) lub wniesienia do sądu
oskarżenia w stosunku do określonej osoby (oskarżony).
Legitymacja procesowa nie jest równoznaczna ze zdolnością do podejmowania

działań w procesie. Osoba mająca zdolność procesową i legitymację procesową, może
nie mieć zdolności do działania w procesie, np. pokrzywdzony małoletni, mając legity-
mację procesową do wystąpienia w roli oskarżyciela posiłkowego, nie ma uprawnienia
do osobistego działania w procesie; działania takie mogą być udziałem jego ustawowego
przedstawiciela lub pełnomocnika ustanowionego przez przedstawiciela ustawowego.
Literatura
T. Grzegorczyk, Odpowiedzialność posiłkowa w obecnym prawie karnym skarbowym i w przyszłej u.k.s.,

Pal. 19971–2; T. Grzegorczyk, Podmiot zbiorowy jako quasi-strona postępowania karnego i karnego
skarbowego, PS 2007/2; T. Grzegorczyk, Strony, ich procesowi przedstawiciele i inni uczestnicy postępo-
wania karnego, Warszawa 1998; T. Grzegorczyk, Sytuacja prawna podmiotu odpowiedzialnego za zwrot
korzyści uzyskanej z przestępstwa innej osoby w procesie karnym [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks
postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 1, Warszawa 1997; P. Kaczmarek, Zdolność sądowa jako
problem teorii prawa, Kraków 2006; J. Karaźniewicz, Uprawnienia osób najbliższych w razie śmierci po-
krzywdzonego, Prok. i Pr. 2014/3; A.T. Majowska, Konstrukcja odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
za czyny zabronione pod groźbą kary w aspekcie fundamentalnej zasady porządku prawnego – prawa
do obrony [w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. T. Kalisz, t. 29, Wrocław 2013; R. Olszewski,
Kumulacja procesowych ról uczestników polskiego postępowania karnego, Łódź 2013; L. Wilk, J. Zagrod-
nik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2016; L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo i proces karny
skarbowy, Warszawa 2015; J. Zagrodnik, Dopuszczalność kumulacji roli procesowej pokrzywdzonego
z innymi rolami procesowymi w postępowaniu karnym, PPK 2001/24; J. Zagrodnik, Analiza zmian
normatywnych wprowadzonych w warunkach stanu epidemicznego w obszarze uregulowania interwencji
w procesie karnym skarbowym, Prok. i Pr. 2021/2.
3.2. Pojęcie i rodzaje oskarżycieli
Z reguły przyjmuje się, że oskarżycielem jest tylko taki podmiot procesowy, który wystę-
puje do sądu z oskarżeniem, a więc żądaniem ukarania określonej osoby za oznaczony
czyn i żądanie to w toku procesu sądowego popiera. Definicja ta wymaga uzupełnie-
nia, ponieważ wynika z niej, że brak jednego z jej składników znaczeniowych, ujętych
w sposób koniunkcyjny, eliminuje podmiot z zakresu kategorii oskarżycieli. Uwaga ta
nasuwa się przede wszystkim w związku z uregulowaniem kompetencji prokuratora
jako oskarżyciela publicznego, są bowiem sytuacje, w których organ prokuratorski nie
wnosi oskarżenia, np. kiedy wstępuje do sprawy wszczętej na podstawie subsydiarnego
aktu oskarżenia (art. 55 § 4 k.p.k.) albo do postępowania prywatnoskargowego (art. 60
§ 1 k.p.k.). W świetle unormowań przewidzianych w powołanych przepisach nie ulega
wątpliwości, że w każdej z zarysowanych sytuacji procesowych prokurator występu-
je jako oskarżyciel publiczny. Należy zatem przyjąć, że oskarżycielem jest podmiot
procesowy, który występuje do sądu z żądaniem ukarania oznaczonej osoby za
popełnienie określonego czynu karalnego i żądanie to w toku procesu popiera albo
popiera oskarżenie wniesione przez inny podmiot.
Kategorię oskarżycieli można wewnętrznie usystematyzować, operując dwoma zasadni-

czymi kryteriami klasyfikacyjnymi, mianowicie podmiotowym oraz zakresu uprawnień
i stanowiska w procesie.
Posłużenie się pierwszym z wymienionych kryteriów pozwala stwierdzić, że w sensie

abstrakcyjnym, w oderwaniu więc od obowiązującego porządku prawnego, można sobie
wyobrazić działanie w charakterze oskarżyciela organu państwa, każdego obywatela
(actio popularis), pokrzywdzonego bądź czynnika społecznego.
Biorąc pod uwagę zakres uprawnień oraz stanowisko procesowe, zwłaszcza stosunek
jednego oskarżyciela do drugiego, można wyróżnić oskarżycieli głównych i drugo-
rzędnych30.
Oskarżycielem głównym jest „oskarżyciel typowy dla danego typu ścigania przestępstw”31.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego taki przymiot przysługuje
oskarżycielowi publicznemu. Każdy inny oskarżyciel pełni w postępowaniu sądowym
w tej kategorii spraw rolę drugorzędną. Skłania to do wyraźnego stwierdzenia, że oskar-
życiel posiłkowy jest oskarżycielem drugorzędnym nawet wówczas, gdy jest nosicielem
samoistnej skargi karnej i z tego tytułu inauguruje postępowanie sądowe w sprawie
o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego.
30
W. Daszkiewicz, Oskarżyciel w polskim procesie karnym, Warszawa 1960, s. 17.
31
W. Daszkiewicz, Oskarżyciel..., s. 17.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego oskarżycielem głównym,

typowym w tej kategorii spraw, jest oskarżyciel prywatny. W tych sprawach ujawnia się
jednak określony stosunek nadrzędności i podrzędności, świadczący o dominującej roli
oskarżyciela publicznego w postępowaniu karnym, polegający na tym, że prokurator
swoim działaniem, jeżeli tego wymaga interes społeczny, eliminuje oskarżyciela pry-
watnego jako oskarżyciela głównego z konkretnego procesu przez ingerencję w sprawę
prywatnoskargową (art. 60 k.p.k.). W konsekwencji takiej ingerencji w trakcie procesu
sądowego oskarżyciel prywatny uzyskuje pozycję oskarżyciela posiłkowego (art. 60
§ 2 k.p.k.).
Na tle obowiązującego stanu prawnego można wyróżnić trzy podstawowe katego-

rie oskarżycieli, mianowicie oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego oraz
oskarżyciela prywatnego.
3.3. Oskarżyciel publiczny
Oskarżycielem publicznym jest organ państwa, który wnosi lub popiera oskarżenie
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego.
Oskarżyciel publiczny jest stroną procesową o szczególnym charakterze. W odróżnieniu

od pozostałych stron procesowych nie ogranicza się on do realizacji wąsko pojętego
własnego (prywatnego) interesu prawnego. Spoczywa na nim procesowa powinność
podejmowania działalności procesowej w interesie publicznym. Można powiedzieć,
że interes publiczny jest absolutną determinantą działalności procesowej oskarżyciela
publicznego. Powinność kierowania się przez niego interesem publicznym obejmuje
obowiązek dokonywania czynności nie tylko w interesie ścigania karnego, ale także
w interesie strony przeciwnej – oskarżonego, w tym np. składania wniosków dowo-
dowych lub wnoszenia środków odwoławczych na jego korzyść, jeżeli wymagają tego
okoliczności sprawy.
W grupie oskarżycieli publicznych można przeprowadzić wewnętrzny podział na głów-

nych i drugorzędnych.
Głównym oskarżycielem publicznym, typowym, jeśli chodzi o postępowanie sądowe

w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, jest prokurator. Wynika
to w sposób jednoznaczny z treści art. 45 § 1 k.p.k., zgodnie z którym prokurator jest
oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami. Inny organ państwowy może być
oskarżycielem publicznym z mocy szczególnego przepisu ustawy, określającego zakres
jego działania (art. 45 § 2 k.p.k.).
Nadrzędność prokuratora jako oskarżyciela publicznego nad innym organami występu-

jącymi w tej roli procesowej uwidacznia się w trzech aspektach. Po pierwsze, działalność
prokuratora w roli oskarżyciela publicznego – jak już wyżej zaznaczono – jest regułą,
co powoduje, że nie wymaga ona szczególnego ustawowego upoważnienia. W przeci-
wieństwie do prokuratora kompetencje innych oskarżycieli publicznych muszą wynikać
wprost z przepisu szczególnego. Po drugie, prokurator jest uprawniony do występowania
w roli oskarżyciela publicznego we wszystkich sprawach, natomiast pozostali oskar-
życiele publiczni – tylko w sprawach o przestępstwa lub inne czyny zabronione, które
w drodze szczególnych przepisów zostały im powierzone. Po trzecie, prokurator swym
działaniem z reguły wypiera z procesu sądowego inne organy uprawnione do wystąpienia
w roli oskarżyciela publicznego. Uprawnienie takie przysługuje prokuratorowi przede
wszystkim w postępowaniu w sprawach o przestępstwa.
Generalne uprawnienie prokuratora do występowania w charakterze oskarżyciela pub-

licznego przed wszystkimi sądami, wynikające z przepisów Kodeksu postępowania
karnego (art. 45 § 1 k.p.k.), znajduje normatywne potwierdzenie na gruncie ustrojowym
w art. 64 § 1 zdanie pierwsze pr. prok. Na tym samym gruncie przewiduje się wprost
możliwość wykonywania przez prokuratora czynności oskarżyciela publicznego w spra-
wach wniesionych do sądu przez innych oskarżycieli (art. 64 § 1 zdanie drugie pr. prok.).
Inne organy państwa niż prokurator, działające w charakterze oskarżyciela publicznego

na podstawie przepisów szczególnych, są oskarżycielami publicznymi drugorzęd-
nymi. Mając na względzie relację, jaka zachodzi między nimi i prokuratorem, można
przeprowadzić podział organów nieprokuratorskich uprawnionych do występowania
w charakterze oskarżycieli publicznych na organy działające zamiast prokuratora oraz
organy występujące zamiast lub obok prokuratora.
Cechą wyróżniającą organy nieprokuratorskie działające w charakterze oskarżyciela

publicznego zamiast prokuratora jest to, że wykonują uprawnienia oskarżycielskie
tylko wtedy, gdy nie czyni tego prokurator. Przyjmując inny punkt widzenia, można
stwierdzić, że uprawnienia tych organów do występowania w charakterze oskarżycieli
publicznych doznają ograniczenia wskutek działań prokuratora. Wniesienie oskarżenia
lub przystąpienie przez prokuratora do oskarżenia wniesionego przez organy nieproku-
ratorskie należące do omawianej grupy prowadzi do definitywnej utraty przez te organy
uprawnień oskarżycielskich i wyrugowania ich z procesu karnego.
Do organów działających w charakterze oskarżyciela publicznego zamiast prokuratora

należą:
1) organy określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie or-
ganów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów
uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej
instancji w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak również spraw
zleconych tym organom; na podstawie tego aktu, w określonym w nim zakre-

sie, uprawnienie do występowania w roli oskarżyciela publicznego przed sądem
pierwszej instancji32 przysługuje:
a) organom Inspekcji Handlowej,
b) organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
c) Prezesowi Urzędu Komunikacji Elektronicznej,
d) Straży Granicznej,
e) naczelnikom urzędów skarbowych oraz naczelnikom urzędów celno-skarbo-
wych;
2) organy uprawnione do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego na
podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w ustawach szczególnych; do
tych organów należą:
a) strażnicy leśni, którzy mają prawo do prowadzenia dochodzeń oraz wnosze-
nia i popierania aktów oskarżenia, jeżeli przedmiotem przestępstwa jest drze-
wo lub drewno pochodzące z lasów stanowiących własność Skarbu Państwa
(art. 47 ust. 2 pkt 7 ustawy o lasach),
b) strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej, mający prawo do prowadzenia do-
chodzeń oraz wnoszenia i popierania aktu oskarżenia, jeżeli przedmiotem
przestępstwa jest zwierzyna (art. 39 ust. 2 pkt 7 Prawa łowieckiego),
c) Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz gmina
w zakresie dotyczącym naruszenia zakazu reklamy napojów alkoholowych
oraz zakazu sprzedaży alkoholu niepełnoletnim, nietrzeźwym, pod zastaw lub
na kredyt (art. 3 ust. 3 pkt 9 ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Dz.U. z 2021 r. poz. 1119).
Specyfika statusu procesowego organów nieprokuratorskich działających w cha-

rakterze oskarżyciela publicznego zamiast lub obok prokuratora polega na tym, że
w zakresie udzielonych im kompetencji oskarżycielskich korzystają z nich zarówno
wtedy, gdy prokurator występuje w procesie sądowym w roli oskarżyciela publicznego,
jak i wtedy, gdy nie bierze on w tym procesie udziału. W pierwszym wypadku omawiane
organy występują jako oskarżyciele publiczni obok prokuratora, natomiast w drugim są
jedynym oskarżycielem publicznym działającym zamiast prokuratora jako oskarżyciela
typowego w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego. Taką pozycję procesową mają
finansowe organy postępowania przygotowawczego, którym w sprawach o przestępstwa
skarbowe i wykroczenia skarbowe przysługuje uprawnienie do wniesienia i popierania
oskarżenia (art. 121 § 1 w zw. z art. 133 § 1 k.k.s.) oraz do działania obok prokuratora
w charakterze oskarżyciela publicznego w sprawach, w których on wniósł akt oskarże-
nia (art. 157 § 2 k.k.s.). Finansowymi organami postępowania przygotowawczego są:
32
Na marginesie należy zaznaczyć, że uprawnienie do działania w charakterze oskarżyciela publicznego
w sądzie pierwszej instancji obejmuje złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie,
gdyż czynność ta mieści się w zakresie popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji. Nie można
natomiast tego samego powiedzieć o wniesieniu skargi apelacyjnej.
naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celno-skarbowego oraz Szef Krajowej

Administracji Skarbowej (art. 53 § 37 k.k.s.).
W celu uniknięcia niejasności należy zaznaczyć, że wniesienie i popieranie oskarżenia

przez finansowy organ postępowania przygotowawczego nie wyklucza przystąpienia
do oskarżenia przez prokuratora jako oskarżyciela głównego. Jeżeli to nastąpi, finan-
sowy organ postępowania przygotowawczego nie traci przysługujących mu uprawnień
oskarżycielskich, wynikających z faktu wniesienia oskarżenia (argumentum a maiori
ad minus ex art. 157 § 2 k.k.s.).
Podkreślenia wymaga, że obarczenie oskarżyciela publicznego odpowiedzialnością za

realizację funkcji oskarżenia w postępowaniu sądowym nie może oznaczać jego całko-
witej swobody w zakresie wprowadzenia do procesu karnego dowodów relewantnych
dla prawidłowego osądzenia czynu zarzucanego oskarżonemu, gdyż stanowiłoby to
w istocie zaprzeczenie obowiązku działania w interesie publicznym. Wskazany interes,
będący motorem działalności procesowej oskarżyciela publicznego, narzuca więc wprost
podporządkowanie organów państwa występujących w tej roli procesowej obowiązkowi
zachowania bezstronności w ramach wykonywania funkcji ścigania karnego (oskarże-
nia). Warto przypomnieć, że w przypadku organu prokuratorskiego zasada bezstronności
i równego traktowania wszystkich obywateli wyrażona została wprost w art. 6 pr. prok.
W bezpośrednim związku z dyrektywą nakazującą oskarżycielowi publicznemu za-

chowanie bezstronności pozostaje instytucja wyłączenia go ze sprawy (art. 47 k.p.k.).
Przepis art. 46 § 1 k.p.k. statuuje zasadę obowiązkowego udziału oskarżyciela pub-

licznego w rozprawie głównej w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia pub-
licznego. Zasada ta doznaje wyjątków w wypadkach, w których ustawa stanowi inaczej.
Są one szeroko zakreślone w art. 46 § 2 k.p.k., zgodnie z którym w razie zakończenia
postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia niestawiennictwo oskarżyciela
publicznego na rozprawie nie tamuje jej toku. Mając na względzie to, że w przypadku
przeważającej liczby spraw postępowanie przygotowawcze jest prowadzone w formie do-
chodzenia, można poważnie zastanawiać się, czy rozwiązanie przyjęte w art. 46 § 2 k.p.k.
nie oznacza w istocie przełamania zasady obowiązkowego udziału oskarżyciela pub-
licznego w rozprawie głównej. Wątpliwości w tym zakresie nie rozwiewa z pewnością
uprawnienie sądu lub przewodniczącego składu orzekającego (wydającego zarządzenie
w tym przedmiocie poza rozprawą główną) do uznania obecności oskarżyciela pub-
licznego na rozprawie za obowiązkową (art. 46 § 2 zdanie drugie k.p.k.). W obliczu
zarysowanej, szeroko ujętej możliwości rozpatrzenia sprawy na rozprawie głównej bez
udziału oskarżyciela publicznego pod znakiem zapytania staje zasadniczy podział ról
procesowych w procesie sądowym oraz urzeczywistnienie choćby w podstawowym
zakresie zasady kontradyktoryjności na tym forum33.
33
Szerzej zob. R. Ponikowski, J. Zagrodnik [w:] Kodeks..., red. J. Skorupka, 2016, s. 940.
Uzupełnieniem poddanego wyżej ocenie wyjątku od obowiązkowego stawienni-

ctwa oskarżyciela publicznego na rozprawie głównej jest uregulowanie zawarte
w art. 517a k.p.k., zgodnie z którym niestawiennictwo oskarżyciela publicznego nie
tamuje rozprawy w sprawach podlegających rozpoznaniu w trybie przyspieszonym.
Oskarżyciel publiczny nie musi również brać udziału w rozprawie głównej w sprawie
publicznoskargowej, w której postępowanie sądowe zostało uruchomione na skutek
wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia przez pokrzywdzonego, który działa wówczas
zamiast oskarżyciela publicznego (art. 53 w zw. z art. 55 § 1 k.p.k.). W przedstawionym
układzie procesowym prokurator może wstąpić w każdym czasie do sprawy w charak-
terze oskarżyciela publicznego (art. 55 § 4 k.p.k.).
Niestawiennictwo oskarżyciela publicznego na rozprawie głównej, gdy jego udział jest

obowiązkowy, wyłącza w zasadzie możliwość wszczęcia przewodu sądowego lub kon-
tynuowania rozpoznania sprawy przez sąd.
W obowiązującym stanie prawnym istnieje możliwość cofnięcia aktu oskarżenia przez

oskarżyciela publicznego (art. 14 § 2 k.p.k.). Rozwiązanie to nasuwa szereg zastrzeżeń.
Skuteczne cofnięcie aktu oskarżenia oznacza w istocie unicestwienie wniesionej skargi
karnej, powodując zarazem powstanie przeszkody procesowej w postaci braku skargi
uprawnionego oskarżyciela. Przesądza to o obowiązku umorzenia postępowania karnego
przez sąd (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.), z tym że, wbrew kategorycznemu brzmieniu powo-
łanego przepisu, obowiązek ten ma w gruncie rzeczy względny charakter, w związku
z uprawnieniami oskarżyciela posiłkowego określonymi w art. 54 k.p.k. Poczynione
na końcu zastrzeżenie nie zmienia tego, że w rezultacie uprawnienia do cofnięcia aktu
oskarżenia oskarżyciel publiczny uzyskuje prawo do dysponowania skargą karną w toku
procesu sądowego. Impuls procesowy wynikający z wniesienia aktu oskarżenia przez
oskarżyciela publicznego i uruchamiający postępowanie sądowe nie ma więc charakteru
trwałego, lecz jest uzależniony od woli ścigania po stronie wymienionego podmiotu.
W konsekwencji utrzymuje on w istocie władztwo nad sprawą, mimo że proces karny
znajduje się w stadium procesowym, w którym gospodarzem procesu jest sąd i ten
organ powinien mieć monopol w zakresie decydowania o dalszym toku procesu. Dla
rozwiązania takiego trudno znaleźć przekonujące uzasadnienie. I to nie tylko dlatego,
że prowadzi do zachwiania porządkiem strukturalnym (strukturą wewnętrzną) procesu
karnego, zgodnie z którym z chwilą wszczęcia procesu sądowego organ ścigania karnego,
przestając być dominus litis, powinien tracić władztwo nad skargą karną i jednocześnie
nad sprawą. Także z tego względu, że konstrukcja cofnięcia aktu oskarżenia oznacza
wyłączenie spod kontroli sądu decyzji oskarżyciela publicznego w kwestii ścigania
karnego. Prowadzi to w sposób ewidentny do osłabienia gwarancji zasady legalizmu,
co zważywszy na podporządkowanie tej zasadzie systemu ścigania karnego w polskim
procesie karnym, wydaje się przejawem braku konsekwencji legislacyjnej34.
34
Szerzej zob. R. Ponikowski, J. Zagrodnik [w:] Kodeks..., red. J. Skorupka, 2016, s. 940.
Z treści art. 14 § 2 zdanie pierwsze i drugie k.p.k. jednoznacznie wynika, że oskarży-

ciel publiczny może cofnąć akt oskarżenia do czasu zakończenia przewodu sądowego
w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, przy czym po rozpoczęciu przewodu
sądowego cofnięcie jest dopuszczalne (prawnie skuteczne) jedynie za zgodą oskarżonego.
W razie cofnięcia aktu oskarżenia jego ponowne wniesienie przeciwko tej samej osobie
o ten sam czyn jest niedopuszczalne (art. 14 § 2 zdanie trzecie k.p.k.).
Jak już wyżej ustalono, skuteczne cofnięcie aktu oskarżenia pociąga za sobą co do
zasady obowiązek umorzenia postępowania karnego przez sąd z powodu braku skargi
uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.). Odchylenie od tej zasady, świad-
czące o względnym charakterze wskazanego obowiązku, wiąże się z unormowaniem
przewidzianym w art. 54 § 2 k.p.k., z którego wynika, że cofnięcie aktu oskarżenia przez
oskarżyciela publicznego nie stoi na przeszkodzie kontynuacji procesu sądowego, jeżeli
oskarżyciel posiłkowy bierze udział w postępowaniu lub przyłączy się do postępowania
w następstwie cofnięcia aktu oskarżenia. Rozwiązanie to razi sztucznością. Oznacza ono
w gruncie rzeczy, że mocą udziału oskarżyciela posiłkowego w procesie karnym nastę-
puje zakwestionowanie aktu unicestwienia zasadniczej skargi karnej przez oskarżyciela
publicznego wskutek jej cofnięcia, ponieważ tylko w taki sposób można racjonalnie
uzasadnić dopuszczalność kontynuacji procesu sądowego i popierania w nim oskarżenia
przez oskarżyciela posiłkowego mimo dokonania wskazanej czynności przez oskarży-
ciela publicznego. Wadliwość konstrukcyjno-teoretyczna unaocznionego powiązania
gwarancji uprawnień oskarżyciela posiłkowego z instytucją cofnięcia aktu oskarżenia
przez oskarżyciela publicznego zarysowuje się dość wyraźnie. Można by jej uniknąć,
gdyby w miejsce unormowania zawartego w art. 54 § 2 k.p.k. wprowadzić de lege ferenda
warunek braku sprzeciwu pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) wobec cofnięcia
aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego. Najbardziej pożądany byłby jednak
powrót do rozwiązania ugruntowanego w polskim systemie procesu karnego, zgodnie
z którym oskarżycielowi publicznemu przysługiwało uprawnienie do odstąpienia od
oskarżenia, które nie było wiążące dla sądu (art. 14 § 2 k.p.k. w brzmieniu z 6.06.1997 r.).
Warto odnotować, że wskazana na końcu instytucja odstąpienia oskarżyciela publicz-

nego od oskarżenia znajduje w obecnym stanie prawnym zastosowanie w wypadku
ingerencji prokuratora w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego
(art. 60 § 3 i 4 k.p.k.).
Literatura
E. Bieńkowska, Stanowisko prawne oskarżyciela publicznego w polskim procesie karnym. Kilka uwag
na tle zasady kontradyktoryjności, Pal. 1994/1–2; M. Cieślak, Odstąpienie oskarżyciela publicznego od
oskarżenia, Pal. 1961/1; M. Czekaj, Ingerencja prokuratora w sprawy o przestępstwa prywatnoskargowe,
Prok. i Pr. 1999/7–9; W. Daszkiewicz, Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia a zasada
legalizmu (artykuł polemiczny), Pal. 1961/8; W. Daszkiewicz, Oskarżyciel w polskim procesie karnym,
Warszawa 1960; K. Dudka, Rola prokuratora w znowelizowanym postępowaniu karnym, Prok. i Pr.
2015/1–2; T. Grzegorczyk, Odstąpienie oskarżyciela od oskarżenia w sprawach o przestępstwa ścigane
z urzędu [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa
2009; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie aktu oskarżenia a prawa oskarżyciela posiłkowego [w:] Role
uczestników postępowań sądowych – wczoraj, dziś i jutro, red. D. Gil, E. Kruk, Lublin 2015; K. Marszał,
Ingerencja prokuratora w ścigane przestępstw prywatnoskargowych w polskim procesie karnym, War-
szawa 1980; I. Nowikowski, O cofnięciu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego w procesie karnym
(uwagi w związku z projektem zmian kodeksu postępowania karnego) [w:] Iudicium et Scientia. Księga
jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa
2011; I. Nowikowski, Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia w aspekcie odwoływalności
czynności procesowej, AUMCS 1993/11; R.A. Stefański, Prokurator w postępowaniu karnym przed są-
dem I instancji, Prok. i Pr. 1997/1; R.A. Stefański, Prokurator w stadium jurysdykcyjnym postępowania
karnego, Prok. i Pr. 1996/12; J. Zagrodnik, Udział prokuratora w postępowaniu sądowym na podstawie
art. 55 § 4 k.p.k., Prok. i Pr. 2005/3; J. Zagrodnik, Udział prokuratora w postępowaniu sądowym wszczę-
tym przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, Prok. i Pr. 2017/2.
3.4. Pokrzywdzony
Na tle ewolucji przepisów polskiego prawa karnego procesowego z łatwością można

dostrzec wzrost znaczenia pokrzywdzonego w procesie karnym. Na gruncie obowiązują-
cego stanu prawnego świadczy o tym najlepiej ujęcie ochrony interesów pokrzywdzonego
i poszanowana jego godności w katalogu celów, których urzeczywistnieniu powinien
być podporządkowany proces karny (art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k.).
Ustawa karnoprocesowa zawiera definicję pokrzywdzonego. Potrzeba takiej definicji

wynika m.in. z faktu, że uprawnienie do działania w charakterze pokrzywdzonego w pro-
cesie karnym przyznać należy nie tylko poszkodowanemu w znaczeniu prawa cywilnego,
ale również podmiotowi, wobec którego dopuszczono się usiłowania przestępstwa,
gdy jego dobro prawne zostało bezpośrednio zagrożone przestępstwem, natomiast nie
poniósł on z tego powodu szkody w rozumieniu cywilistycznym. W przeciwnym razie
niektóre przestępstwa pozostałyby bezkarne, np. usiłowanie przestępstwa ściganego
na wniosek. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że w kontekście popełnienia przestępstwa
zakres pojęciowy terminu „poszkodowany” będzie nierzadko szerszy niż zakres poję-
cia pokrzywdzonego, w którym nie sposób pomieścić np. naruszenia dobra prawnego
skutkującego powstaniem szkody i tym samym „kreującego” poszkodowanego, jeżeli
nie wynika ono bezpośrednio z przestępstwa.
Według art. 49 § 1 k.p.k. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro
prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym
może być także niemająca osobowości prawnej instytucja państwowa lub samorządowa
albo inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną
(art. 49 § 2 k.p.k.). Zrelatywizowanie pokrzywdzenia na gruncie przytoczonej definicji
do bezpośredniego naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego przestępstwem świadczy
o jej materialnoprawnym charakterze. Nie powinno być w tym zgoła nic zaskakującego,
jeśli weźmie się pod uwagę, że pokrzywdzenie jest biernym korelatywem sprawstwa –
stanem obiektywnym, pozostającym w nierozdzielnym związku z zachowaniem czło-
wieka, które w myśl obowiązujących przepisów prawa karnego materialnego stanowi
czyn zabroniony wyczerpujący znamiona określonego typu przestępstwa35.
W ramach definicji ustawowej pokrzywdzonego można wyróżnić trzy składniki zna-

czeniowe, współtworzące treść pojęciową tego terminu: zakres podmiotowy, dobro
prawne naruszone lub zagrożone przestępstwem oraz bezpośredniość naruszenia lub
zagrożenia tego dobra przestępstwem.
Zakres podmiotowy obejmuje wyżej wymienione podmioty, a więc – obok osób fi-
zycznych lub prawnych – instytucje państwowe lub samorządowe oraz inne jednostki
organizacyjne, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. W przypadku
wymienionych na końcu jednostek organizacyjnych nie ma znaczenia, czy są to jednostki
państwowe, społeczne czy prywatne. O możliwości występowania przez te jednostki
w charakterze pokrzywdzonego decyduje wyłącznie zdolność prawna przysługująca im
na podstawie odrębnych przepisów. Do takich przepisów można zaliczyć np. przepisy
prawa handlowego, z których wynika, że zdolność prawną mają, oprócz osób prawnych,
spółki jawne, spółki partnerskie, spółki komandytowe, spółki komandytowo-akcyjne
(art. 8 ustawy z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych, tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1526
ze zm.).
W kontekście drugiego z wyróżnionych składników definicji pokrzywdzonego nabiera

istotnego znaczenia jej materialnoprawne zakotwiczenie. W celu ustalenia, czyje dobro
prawne mogło zostać in concreto bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem,
konieczne staje się sięgnięcie do przepisów prawa karnego materialnego. W dyspozycji
przepisu prawa karnego materialnego osoba pokrzywdzona może być w pewien sposób
określona rodzajowo, np. małoletni (art. 208 k.k.), osoba poniżej 15 lat (art. 200, 200a,
210 k.k.), funkcjonariusz publiczny (art. 222–223, 226 k.k.). Najczęściej jednak takiego
zacieśnienia kręgu osób pokrzywdzonych prawo karne nie przewiduje, co oznacza, że
może nim być każda osoba. Krąg pokrzywdzonych może być również szerszy, niż wynika
to z norm prawa materialnego w związku z przyjętą kwalifikacją przestępstwa, co do
którego toczy się postępowanie karne. Dotyczy to sytuacji, w których zachodzi zbieg
przepisów ustawy bądź zbieg przestępstw. W takich wypadkach krąg pokrzywdzonych
przestępstwem obejmuje również podmioty, których dobro prawne zostało bezpośrednio
35
Zob. R. Kmiecik, Ustawowa definicja pokrzywdzonego (uwagi na tle art. 40 k.p.k.), AUMCS 1977/24,
s. 164–165.
naruszone bądź zagrożone przestępstwem, zgodnie z przepisami pozostającymi w zbiegu

lub pominiętymi z uwagi na reguły wyłączające wielość ocen.
Wychodząc z założeń prawa materialnego, należy przyjąć, że o pokrzywdzeniu w ro-

zumieniu art. 49 § 1 k.p.k. można mówić jedynie wówczas, gdy (indywidualne) dobro
prawne bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem stanowi bezpośredni
przedmiot ochrony prawnokarnej. W praktyce stosowania prawa ustalenie, jakie do-
bro lub dobra stanowią w przypadku określonego typu czynu zabronionego przedmiot
bezpośredniej ochrony prawnokarnej, sprawia nierzadko spore kłopoty i daje wiele
powodów do rozbieżnych interpretacji. W tym kontekście wymaga podkreślenia, że
w każdym wypadku naruszenia przepisów prawa karnego należy wnikliwie zbadać
okoliczności określonego zachowania, w związku z którym toczy się proces karny,
i ustalić zakres ochrony oraz to, czy zachodzi związek między znamionami przestęp-
stwa i interesem indywidualnym określonego podmiotu36. Dla bytu pokrzywdzenia nie
ma znaczenia, czy dobro prawne pokrzywdzonego stanowi główny, czy też uboczny
(dodatkowy) przedmiot bezpośredniej ochrony przewidzianej w określonym przepisie
prawa karnego materialnego.
Trzeci składnik znaczeniowy definicji pokrzywdzonego, mianowicie bezpośredniość

naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego przestępstwem, oznacza, że pomiędzy
czynem wyczerpującym znamiona przestępstwa a naruszeniem lub zagrożeniem dobra
prawnego określonego podmiotu nie może być ogniw pośrednich. Innymi słowy można
powiedzieć, że bezpośredniość zachodzi, jeżeli przestępne działanie lub zaniechanie
godzi wprost w podlegające prawnokarnej ochronie dobro prawne. O bezpośredniości
naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego decydują czynności wykonawcze, określone
czasownikowo w dyspozycji przepisu prawa karnego materialnego.
Z definicji zamieszczonej w art. 49 § 1 k.p.k. wynika, że pokrzywdzonymi nie są pod-

mioty, które naprawiły szkody wyrządzone przestępstwem i z tego tytułu mają roszczenie
regresowe do sprawcy przestępstwa. Znajduje to w sposób szczególny potwierdzenie
na gruncie rozwiązania przewidzianego w art. 49 § 3 k.p.k., zgodnie z którym zakład
ubezpieczeń uważany jest za pokrzywdzonego w zakresie, w jakim pokrył szkodę wy-
rządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
W świetle brzmienia przytoczonego przepisu nie powinno nasuwać niczyich wątpliwości,
że w zakresie w nim wyznaczonym zakład ubezpieczeń nie jest pokrzywdzonym, lecz
ustawa nakazuje jedynie uważać ten podmiot za pokrzywdzonego.
Dla legitymacji procesowej pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bez-
pośredniego zagrożenia lub naruszenia jego dobra prawnego przestępstwem. Wystarczy,
że to naruszenie lub zagrożenie ma charakter hipotetyczny, w tym znaczeniu, że znajduje
uprawdopodobnienie w świetle zebranego materiału dowodowego. Weryfikacja hipo-
36
Uchwała SN z 25.03.2003 r., I KZP 50/02, OSNKW 2003/3–4, poz. 28.
tezy pokrzywdzenia następuje najczęściej dopiero w drodze prawomocnego orzeczenia

o przedmiocie procesu. Na zasadzie wyjątku może ona mieć miejsce wcześniej, jeżeli
organ procesowy stwierdzi brak uprawnień określonego podmiotu do występowania
w roli pokrzywdzonego, np. ustali, że jego dobro prawne nie stanowi bezpośredniego
przedmiotu ochrony prawnokarnej w związku z przyjętą kwalifikacją prawną czynu
zarzucanego oskarżonemu. W takich wypadkach organ procesowy np. odmawia przy-
jęcia środka odwoławczego pochodzącego od podmiotu nieuprawnionego (art. 429
§ 1 k.p.k.) lub wprost odmawia określonemu podmiotowi udziału w postępowaniu
karnym w roli procesowej, która zasadza się na pokrzywdzeniu przestępstwem (art. 56
§ 2 k.p.k.). Wyjąwszy opisane sytuacje, do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia o przed-
miocie procesu do postępowania karnego powinien być dopuszczony podmiot, co do
którego można przyjąć w świetle ustalonych faktów dowodowych, że jest pokrzywdzony
przestępstwem, w związku z którym toczy się postępowanie. Rozstrzygające znaczenie
powinna mieć w tym zakresie kwalifikacja prawna przyjmowana przez organy procesowe
na poszczególnych etapach procesowych (w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub
dochodzenia, postanowieniu o przedstawieniu zarzutów, w akcie oskarżenia, w wyroku).
Jeżeli jest więcej pokrzywdzonych jednym czynem, każdy z nich korzysta samodzielnie
z uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu. Pewien stosunek zależności ich upraw-
nień wynika z treści art. 55 § 3 i art. 59 § 2 k.p.k. Jeżeli jeden pokrzywdzony wniesie
– uzyskawszy na zasadzie wyjątku taką możliwość – akt oskarżenia w sprawie o prze-
stępstwo publicznoskargowe zamiast oskarżyciela publicznego albo wniesie oskarżenie
w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, to inny pokrzywdzony tym
samym czynem może, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej,
przyłączyć się do toczącego się postępowania, odpowiednio w charakterze oskarżyciela
posiłkowego lub oskarżyciela prywatnego.
Biorąc pod uwagę zamieszczenie przepisów o pokrzywdzonym w dziale III Kodeksu

postępowania karnego dotyczącym stron, obrońców, pełnomocników, przedstawiciela
społecznego, podmiotu zobowiązanego i właściciela przedsiębiorstwa zagrożonego
przepadkiem, można by zwyczajnie pomyśleć, że pokrzywdzony jest stroną procesową,
ponieważ z całą pewnością nie należy do żadnej z pozostałych grup uczestników wy-
mienionych w tytule powołanego działu. Sprawa jest jednak bardziej skomplikowana,
ponieważ status procesowy pokrzywdzonego jest w pewnym sensie uzależniony od
stadium procesowego, w którym występuje.
W stadium postępowania przygotowawczego pokrzywdzony jest stroną procesową

z racji samego faktu bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia jego dobra prawnego
przestępstwem (art. 299 § 1 k.p.k.). W praktyce nierzadko zdarza się, że wątpliwości
nasuwa uprawnienie określonego podmiotu do występowania w roli pokrzywdzonego
w konkretnym postępowaniu przygotowawczym, zwłaszcza że prokuratorzy, nie bardzo
wiadomo dlaczego, starają się w sposób wąski interpretować pojęcie pokrzywdzonego,
mimo że pokrzywdzony powinien być naturalnym sprzymierzeńcem organu ścigania

karnego w pierwszym stadium procesowym. W obliczu takiej praktyki należy po-
stulować, aby na postanowienie organu prokuratorskiego odmawiające określonemu
podmiotowi udziału w charakterze pokrzywdzonego w czynnościach dochodzenia lub
śledztwa przysługiwało zażalenie do sądu.
W postępowaniu przed sądem status procesowy pokrzywdzonego może przedstawiać

się w dwojaki sposób.
Pokrzywdzony jest stroną procesową, jeżeli wystąpi w jednej z dwóch ról proce-
sowych, mianowicie oskarżyciela prywatnego lub oskarżyciela posiłkowego. Wy-
stąpienie w tych rolach zależy głównie lub wyłącznie od woli i inicjatywy samego po-
krzywdzonego. Jeżeli nie skorzysta z takiej możliwości, nie jest stroną procesową.
Nie oznacza to, że jest całkowicie pozbawiony uprawnień w procesie sądowym. Ich
zakres ulega jednak istotnemu ograniczeniu. Korzysta jedynie z takich uprawnień, które
przepisy ustawy karnoprocesowej nadają mu z racji pokrzywdzenia przestępstwem,
np. uprawnień przewidzianych w art. 342 § 4 i w art. 343 § 5, uprawnienia do udziału
w rozprawie (art. 384 § 2 k.p.k.), do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia
wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu wyroko-
wym (art. 422 § 1 k.p.k.) oraz zaskarżenia takiego wyroku apelacją (art. 444 k.p.k.).
Pokrzywdzony może także korzystać z pomocy pełnomocnika (art. 87 § 1 k.p.k.).
Pokrzywdzony może sam wykonywać swe uprawnienia, jeżeli ma zdolność do czynności

procesowych. W przeciwnym razie jego uprawnienia wykonuje przedstawiciel ustawowy
(art. 51 k.p.k.). Instytucji przedstawiciela ustawowego w procesie karnym poświęcone
są odrębne rozważania w dalszej części niniejszego rozdziału, dlatego w tym miejscu
można poprzestać na odesłaniu do nich (zob. pkt 4.2).
Poza opisanymi wcześniej wypadkami, w których prawa pokrzywdzonego wykonują

strony nowe lub zastępcze (zob. pkt 3.1.2 w niniejszym rozdziale) oraz wspomnianym
wyżej przypadkiem realizacji tych praw przez przedstawiciela ustawowego, prawa po-
krzywdzonego mogą również wykonywać inne podmioty, mianowicie:
1) organy kontroli państwowej, które w zakresie swego działania ujawniły lub wy-
stąpiły o wszczęcie postępowania karnego w sprawach o przestępstwo, którym
wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej lub samorządowej albo jed-
nostki organizacyjnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, jeżeli
nie działa organ pokrzywdzonej instytucji lub jednostki (art. 49 § 4 k.p.k.);
2) organy Państwowej Inspekcji Pracy, jeżeli w zakresie swego działania ujawniły
lub wystąpiły o wszczęcie postępowania w sprawie o przestępstwo przeciwko pra-
wom osób wykonujących pracę zarobkową, o którym mowa w art. 218–221 oraz
225 § 2 k.k. (art. 49 § 3a k.p.k.).
Na podstawie przepisów szczególnych prawa pokrzywdzonego mogą ponadto wyko-

nywać:
1) przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego w zakresie przewidzianym
w ustawie z 21.07.2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. z 2020 r.
poz. 2059 ze zm.);
2) organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest ochrona zwie-
rząt, w zakresie przewidzianym w ustawie z 21.08.1997 r. o ochronie zwierząt
(Dz.U. z 2020 r. poz. 638 ze zm.).
Na koniec kilku uwag wymaga kwestia kumulacji roli procesowej pokrzywdzonego

z innymi rolami w procesie karnym37.
Nie ulega wątpliwości dopuszczalność kumulacji roli procesowej pokrzywdzonego

i świadka. Taka sytuacja jest wyraźnie przewidziana w art. 384 § 2 k.p.k. Według tego
przepisu pokrzywdzony ma prawo wziąć udział w rozprawie i pozostać na sali, choćby
miał składać zeznania jako świadek. W tym wypadku sąd przesłuchuje go w pierwszej
kolejności. W postępowaniu przygotowawczym na kumulację roli pokrzywdzonego
i świadka wyraźnie wskazuje treść art. 315a k.p.k. Przepis ten przewiduje możliwość
odstąpienia od przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka w pierwszym
stadium procesowym, jeżeli przeprowadzenie tej czynności dowodowej nie jest nie-
zbędne dla dokonania ustaleń faktycznych. Pokrzywdzonego należy jednak co do za-
sady przesłuchać w tym stadium w charakterze świadka, gdy tego zażąda. Nie jest to
żądanie bezwzględnie wiążące dla organu procesowego. Organ ten ma prawo odmówić
jego uwzględnienia, jeżeli przeprowadzenie czynności przesłuchania prowadziłoby do
przewlekłości postępowania. Wypada zauważyć, że rozwiązanie to, w zakresie, w jakim
niesie ze sobą możliwość ostatecznego odstąpienia od przesłuchania pokrzywdzonego
w postępowaniu przygotowawczym, mimo że tego żąda, nasuwa zastrzeżenia z punktu
widzenia prawa ofiary przestępstwa do bycia wysłuchaną, stanowiącego standard gwa-
rancyjny przewidziany w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE
z 25.10.2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony
ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz.Urz.
UE L 315, s. 57).
Pokrzywdzony nie może występować w roli biegłego (art. 196 § 1 k.p.k.), którego powi-
nien cechować obiektywizm. Z oczywistych względów pokrzywdzony nie może również
występować w roli ani w składzie organu prowadzącego postępowanie karne (art. 40
§ 1 pkt 1 w zw. z art. 47 § 1 k.p.k.).
Kontrowersje w piśmiennictwie wywołuje kwestia kumulacji ról procesowych oskar-

żonego i pokrzywdzonego, która wyłania się na tle sytuacji faktycznoprawnej, w której
jeden ze współoskarżonych jest jednocześnie pokrzywdzonym z powodu czynu drugiego
37
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Dopuszczalność..., s. 144 i n.
współoskarżonego w ramach przestępstwa udziału w bójce. Jest to problem na tyle

złożony, że jego pełne zobrazowanie w wykładzie o pokrzywdzonym nie wydaje się ani
możliwe, ani celowe38. Wypada natomiast zauważyć, że wykluczenie w przedstawionej
sytuacji kumulacji ról procesowych oskarżonego i pokrzywdzonego nie może wchodzić
w rachubę, gdyż musiałoby oznaczać w istocie zakwestionowanie obiektywnego stanu
pokrzywdzenia mającego swoje źródło w zdarzeniu przestępnym. W tym kontekście
podkreślenia wymaga, że przedstawienie zarzutów lub wniesienie aktu oskarżenia
przeciwko określonej osobie nie może prowadzić do podważenia pokrzywdzenia prze-
stępstwem. W obecnym stanie prawnym wyrażone zapatrywanie wynika a contrario
z treści art. 50 k.p.k. Statuowany w powołanym przepisie zakaz kumulacji ról przeciw-
stawnych stron procesowych dotyczy wyłącznie postępowania sądowego i wyklucza
możliwość realizacji przez określoną osobę – przysługujących jej z tytułu pokrzywdzenia
– uprawnień oskarżyciela posiłkowego, jeżeli w tej samej sprawie została postawiona
w stan oskarżenia39.
Literatura
E. Bieńkowska, Europejskie standardy ochrony prywatności ofiar przestępstw, Prok. i Pr. 2013/9; W. Dasz-
kiewicz, Pokrzywdzony przestępstwem [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego.
Krótkie komentarze, z. 14, Warszawa 1998; K. Dudka, Skuteczność instrumentów ochrony praw pokrzyw-
dzonego w postępowaniu przygotowawczym w świetle badań empirycznych, Lublin 2006; K. Dudka,
Rola pokrzywdzonego we współczesnym procesie karnym [w:] Współczesne tendencje w rozwoju procesu
karnego. Z perspektywy dogmatyki oraz teorii i filozofii prawa, red. J. Skorupka, I. Haÿduk-Hawrylak,
Warszawa 2011; W. Gliniecki, Pokrzywdzony w procesie karnym według zasad rzetelnego procesu,
PiP 2004/7; R. Kmiecik, Ustawowa definicja pokrzywdzonego (uwagi na tle art. 40 k.p.k.), AUMCS
1977/24; W. Posnow, Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym w polskim procesie
karnym, Wrocław 1991; B. Wójcicka, W kwestii uprawnień oskarżycielskich pokrzywdzonego sprawach
o przestępstwa ścigane z urzędu [w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci
Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. T. Nowak, Poznań 1999; J. Zagrodnik, Dopuszczalność kumulacji
roli procesowej pokrzywdzonego z innymi rolami procesowymi w postępowaniu karnym, PPK 2001/24;
J. Zagrodnik, Glosa do uchwały SN z 21.10.2003 r., I KZP 29/03, Pal. 2004/9–10; J. Zagrodnik, Glosa
do wyroku TK z 25.09.2012 r., SK 28/10, Prz. Sejm. 2013/6; J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej
w procesie karnym, Warszawa 2005; J. Zagrodnik, Pojęcie pokrzywdzonego w związku z art. 50 k.p.k.
Glosa do postanowienia SN z 26.10.2006 r., I KZP 24/06, PiP 2007/9.
38
Zob. w tej kwestii postanowienie SN z 26.10.2006 r., I KZP 24/06, OSNKW 2006/11, poz. 101; J. Za-
grodnik, Pojęcie pokrzywdzonego w związku z art. 50 k.p.k. Glosa do postanowienia SN z 26.10.2006 r., I KZP
24/06, PiP 2007/9, s. 137 i n., oraz powołane tam orzecznictwo i literatura.
39
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Pojęcie pokrzywdzonego..., s. 137–139.
3.5. Oskarżyciel posiłkowy
3.5.1. Pojęcie oskarżyciela posiłkowego
Oskarżyciel posiłkowy jest stroną czynną w postępowaniu sądowym toczącym się

z oskarżenia publicznego. Na podstawie art. 53 k.p.k. można stwierdzić, że oskarżycielem
posiłkowym jest pokrzywdzony, który działa w sprawach publicznoskargowych jako
oskarżyciel drugorzędny obok lub zamiast oskarżyciela publicznego.
Zamierzając wyeksponować dwa zasadnicze warianty działania pokrzywdzonego w cha-

rakterze oskarżyciela posiłkowego za podstawę ich rozróżnienianależy przyjąć to, czy
oskarżyciel posiłkowy wnosi i popiera oskarżenie w sprawie publicznoskargowej
zamiast oskarżyciela publicznego (a zatem gdy ten ostatni w procesie sądowym nie
występuje). Spełnienie tego kryterium znamionuje udział w postępowaniu sądowym
oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. Warto w tym miejscu podkreślić, że jest on
pierwotnym nosicielem samoistnej skargi karnej w sprawach publicznoskargowych,
w których inauguruje postępowanie sądowe zamiast oskarżyciela publicznego. Inni
oskarżyciele posiłkowi, niespełniający przyjętego kryterium, tworzą kategorię oskar-
życieli posiłkowych ubocznych. Jest to dość pojemna kategoria pojęciowa, obejmuje
bowiem zarówno pokrzywdzonych, którzy nie wnieśli oskarżenia, lecz przyłączyli się
do oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela publicznego lub oskarżyciela posiłko-
wego subsydiarnego, jak i pokrzywdzonych, którzy wprawdzie wnieśli oskarżenie, ale
w konsekwencji wstąpienia oskarżyciela publicznego do postępowania popierają „swoje”
oskarżenie, działając obok niego. Nie wydaje się jednak, aby było celowe, przynajmniej
na gruncie podręcznika, dokonywanie dalszego, wewnętrznego podziału grupy oskar-
życieli posiłkowych ubocznych.
3.5.2. Oskarżyciel posiłkowy uboczny
Oskarżycielem posiłkowym ubocznym jest pokrzywdzony, który w postępowaniu

sądowym w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego działa w charak-
terze strony procesowej, popierając oskarżenie obok oskarżyciela publicznego (art. 54
§ 1, art. 55 § 4, art. 60 § 2 k.p.k.) lub oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55
§ 3 k.p.k.) albo popierając zamiast wymienionych oskarżycieli wniesione przez nich
oskarżenie (art. 54 § 2 i art. 56 § 2 w zw. z art. 55 § 3 k.p.k.).
Podstawowy tryb wstąpienia w rolę oskarżyciela posiłkowego ubocznego jest uregulo-

wany w art. 54 § 1 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem w razie wniesienia aktu oskarżenia
przez oskarżyciela publicznego pokrzywdzony jest uprawniony, aż do czasu roz-
poczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, do złożenia oświadczenia, że
będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1 k.p.k.). Zbliżony
tryb uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego ubocznego jest przewidziany w przy-

padku postępowania sądowego zainaugurowanego przez oskarżyciela posiłkowego
subsydiarnego. W takim układzie procesowym inni pokrzywdzeni tym samym czynem
mogą, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, przyłączyć się do
postępowania i działać obok oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego zamiast oskar-
życiela publicznego (art. 55 § 3 k.p.k.).
Oświadczenie pokrzywdzonego, że będzie działał w charakterze oskarżyciela po-

siłkowego obok oskarżyciela publicznego albo że przyłącza się do postępowania
wszczętego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, może przybrać formę
pisemną lub zostać złożone ustnie do protokołu (argumentum ex art. 116 k.p.k.).
Ma ono charakter konstytuujący, tzn. że od chwili jego złożenia w procesie karnym
występuje oskarżyciel posiłkowy uboczny. Uzyskanie takiego statusu procesowego
nie wymaga zatem pozytywnej decyzji sądu. Sąd bada jednak, czy podmiot składają-
cy oświadczenie jest do tego legitymowany i czy oświadczenie złożone zostało przed
rozpoczęciem przewodu sądowego na rozprawie głównej. W wypadku negatywnej
weryfikacji któregokolwiek ze wskazanych warunków, sąd wydaje postanowienie odma-
wiające określonemu podmiotowi udziału w postępowaniu w charakterze oskarżyciela
posiłkowego ubocznego (art. 56 § 2 k.p.k.). W aktualnym stanie prawnym od decyzji
tej przysługuje zażalenie w każdym z przedstawionych trybów wstąpienia w rolę oskar-
życiela posiłkowego ubocznego (art. 56 § 3 k.p.k.).
Poza opisanymi przypadkami uzyskanie statusu procesowego oskarżyciela posiłkowe-

go ubocznego przez pokrzywdzonego może stanowić konsekwencję przekształcenia
ról procesowych, wiążącego się z ingerencją prokuratora w ściganie karne w toku
postępowania sądowego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego
(art. 60 § 2 k.p.k.) lub w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego,
w których akt oskarżenia wniósł oskarżyciel posiłkowy subsydiarny (art. 55 § 4 k.p.k.).
Jeżeli w wymienionych przypadkach prokurator wstąpi do procesu karnego w charak-
terze oskarżyciela publicznego, pokrzywdzony, który do tego momentu występował,
odpowiednio, w roli oskarżyciela prywatnego lub w roli oskarżyciela posiłkowego sub-
sydiarnego, w dalszym postępowaniu działa w charakterze oskarżyciela posiłkowego
ubocznego.
Przypomnieć należy, że cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego

w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego nie pozbawia uprawnień
pokrzywdzonego, który działa już w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego
w postępowaniu sądowym (art. 54 § 2 k.p.k.). W przedstawionej sytuacji oskarży-
ciel posiłkowy uboczny pozostaje jedynym oskarżycielem, samodzielnie (ewentualnie
wspólnie z innymi oskarżycielami posiłkowymi) popierającym oskarżenie w sprawie
o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego.
Z cofnięciem aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego wiąże się ponad-

to odrębny tryb wstąpienia pokrzywdzonego do procesu sądowego w charakterze
oskarżyciela posiłkowego ubocznego. Znajduje on zastosowanie w tych wypadkach,
w których pokrzywdzony nie korzystał uprzednio z uprawnień strony procesowej. Taki
pokrzywdzony może w terminie 14 dni od powiadomienia go o cofnięciu aktu oskar-
żenia oświadczyć, że przystępuje do postępowania jako oskarżyciel posiłkowy (art. 54
§ 2 zdanie drugie k.p.k.). Warto podkreślić, że działa on wówczas zamiast oskarżyciela
publicznego. Jeżeli oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po
terminie lub przez osobę nieuprawnioną, sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy uboczny
nie może brać udziału w postępowaniu. Postanowienie w tej materii podlega zaskarżeniu
zażaleniem (art. 56 § 3 k.p.k.). Jeżeli pokrzywdzony nie skorzysta z opisanego upraw-
nienia, określonego w art. 54 § 2 zdanie drugie k.p.k., sąd ma obowiązek umorzenia
postępowania karnego z powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1
pkt 9 k.p.k.).
3.5.3. Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny
Konstrukcja oskarżenia posiłkowego subsydiarnego opiera się na założeniu, zgod-

nie z którym w pewnych wypadkach, po spełnieniu ściśle określonych w ustawie wa-
runków, wpisanych w schemat kontroli postanowień o zaniechaniu ścigania karnego
(postanowień o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego),
pokrzywdzony może wyjątkowo uzyskać uprawnienie do wniesienia i popierania aktu
oskarżenia w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego zamiast oskar-
życiela publicznego. Z chwilą wykorzystania tego uprawnienia i wniesienia (subsydiar-
nego) aktu oskarżenia do sądu pokrzywdzony uzyskuje status oskarżyciela posiłkowego
subsydiarnego.
Oskarżenie posiłkowe subsydiarne jest środkowym elementem instytucji skargi sub-

sydiarnej, która stanowi przejaw jednej z wiodących współcześnie koncepcji kontroli
zaniechania ścigania karnego w demokratycznych państwach prawa na kontynencie
europejskim. Przewodnią myślą przyświecającą wprowadzeniu tej instytucji do pol-
skiego systemu prawa karnego procesowego w obowiązującym Kodeksie postępowania
karnego było zagwarantowanie zasady legalizmu w procesie karnym. Mając na wzglę-
dzie ewolucję procesu karnego, która przyniosła przeobrażenia w sferze aksjologii,
skutkujące położeniem większego nacisku na gwarancje procesowe pokrzywdzonego
przestępstwem, można powiedzieć, że współcześnie kontrola zaniechania ścigania kar-
nego jest w równym stopniu podporządkowana zabezpieczeniu interesów procesowych
pokrzywdzonego i jego prawa do sądu.
Sprzężenie gwarancji zasady legalizmu z zabezpieczeniem fundamentalnych upraw-

nień pokrzywdzonego w ramach instytucji skargi subsydiarnej znajduje odzwiercied-
lenie w układzie zasadniczych warunków, których spełnienie prowadzi do uzyskania

przez pokrzywdzonego prawa do zainaugurowania postępowania sądowego w sprawie
publicznoskargowej – prawa do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia (skargi sub-
sydiarnej). Jak już zaznaczono, układ ten jest oparty na schemacie kontroli postano-
wień o zaniechaniu ścigania karnego i obejmuje następujące składniki (warunki):
1) wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania
przygotowawczego;
2) wniesienie przez pokrzywdzonego zażalenia na postanowienie o odmowie
wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego,
3) uchylenie przez sąd postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępo-
wania przygotowawczego i przekazanie sprawy organowi prowadzącemu postę-
powanie przygotowawcze ze wskazaniem okoliczności, które należy wyjaśnić lub
czynności, które należy przeprowadzić;
4) wydanie przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze ponownego po-
stanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowaw-
czego;
5) wniesienie przez pokrzywdzonego zażalenia na ponowne postanowienie o od-
mowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego i utrzymanie
w mocy tej decyzji przez prokuratora nadrzędnego (argumentum ex art. 55 § 1,
art. 306 § 1 i 1a, art. 325e, 330 i 465 § 2 k.p.k.).
Ponowne postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygoto-

wawczego spełnia warunki uzyskania przez pokrzywdzonego prawa do wniesienia sub-
sydiarnego aktu oskarżenia, jeżeli jego wydanie następuje w postępowaniu toczącym się
po uchyleniu przez sąd poprzedniego postanowienia o zaniechaniu ścigania karnego40.
Analiza logiczno-językowa i systemowa art. 330 w zw. z art. 306 k.p.k. daje podstawę
do sformułowania wniosku, że decyzją ponowną w rozumieniu art. 330 § 2 k.p.k. jest
postanowienie, które jest rodzajowo tożsame z poprzedzającym jego wydanie posta-
nowieniem o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego,
uchylonym w trybie kontroli zażaleniowej przez sąd41. Można więc stwierdzić, że:
1) decyzją ponowną względem poprzednio wydanego postanowienia odmawiające-
go wszczęcia postępowania przygotowawczego, które zostało uchylone przez sąd,
jest ponowne postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia;
2) decyzją ponowną względem poprzednio wydanego postanowienia umarzającego
postępowanie przygotowawcze, które zostało uchylone przez sąd, jest ponowne
postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia42.
40
Zob. szerzej wyrok SN z 5.12.2012 r., III KK 122/12, OSNKW 2013/1, poz. 9.
41
J. Zagrodnik, Postępowanie karne – wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia a uprawnienie prokuratora
do podjęcia postępowania przygotowawczego. Glosa do postanowienie SN z 19.08.2015 r., III KK 74/15, OSP
2016/6, s. 825.
42
Zob. uchwała SN z 17.05.2000 r., I KZP 9/00, OSNKW 2000/5–6, poz. 42; por. także wyrok SN
z 9.11.2011 r., III KK 134/11, OSNKW 2011/12, poz. 111; J. Zagrodnik, Instytucja..., s. 257 i n.
Do niedawna, mianowicie do czasu zmiany art. 55 § 1 i art. 330 § 2 k.p.k., wprowa-

dzonej w drodze nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 2019 r., na tle realizacji
warunków uzyskania prawa do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia kontrowersje
wywoływała kwestia dopuszczalności wniesienia do sądu zażalenia na ponowne po-
stanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego
przez pokrzywdzonego, który z chwilą wydania wskazanej decyzji uzyskiwał prawo do
zainaugurowania postępowania sądowego zamiast oskarżyciela publicznego43. Tracą one
znaczenie w świetle aktualnego brzmienia art. 330 § 2 zdanie drugie k.p.k., z którego
wyraźnie wynika, że wskazana decyzja wprawdzie podlega zaskarżeniu, ale tylko do
prokuratora nadrzędnego. Jednocześnie, jak już ustalono wyżej, zaskarżenie tej decyzji
stanowi – zgodnie z treścią art. 330 § 2 zdanie trzecie w zw. z art. 55 § 1 zdanie pierw-
sze k.p.k. – jeden z warunków uzyskania przez pokrzywdzonego prawa do wniesienia
skargi subsydiarnej.
Uprawnienie do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia w razie utrzymania w mocy

przez prokuratora nadrzędnego ponownego postanowienia o zaniechaniu ścigania kar-
nego przysługuje wyłącznie pokrzywdzonemu, który – verba legis – „dwukrotnie
wykorzystał uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 i § 1a” (art. 330 § 2 zdanie trzecie
k.p.k.), jest więc uzależnione od dwukrotnego wykorzystania przez niego prawa do
wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępo-
wania przygotowawczego. Wymaganie to należy rozpatrywać zasadniczo w kontekście
prostych układów kontroli zażaleniowej, w ramach których może dojść do zrealizowania
warunków wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia, w których przedmiotem kontroli
jest wyłącznie postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego
albo wyłącznie postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego, przyjmu-
jąc w konsekwencji, że uprawnienie do zainaugurowania procesu sądowego w sprawie
publicznoskargowej uzyskuje pokrzywdzony, który zaskarżył zarówno pierwszą, jak
i ponowną decyzję o zaniechaniu ścigania karnego, która w jednym z takich układów
zapadła44. W sytuacjach procesowych, w których w następstwie uchylenia przez sąd
postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego
dochodzi do wydania więcej niż jednej decyzji o zaniechaniu ścigania karnego mającej
charakter ponowny w ustalonym wyżej znaczeniu, w związku rzecz jasna z kontrolą
zażaleniową realizowaną przez prokuratora nadrzędnego w trybie art. 330 § 2 zdanie
drugie k.p.k., pokrzywdzonemu przysługuje prawo do wniesienia subsydiarnego aktu
oskarżenia, jeżeli dwukrotnie zaskarżył decyzję o zaniechaniu ścigania karnego – lege
non distinguente – niezależnie od tego, której decyzji to zaskarżenie dotyczyło45.
43
Por. uchwała SN z 20.03.2008 r., I KZP 39/07, OSNKW 2008/5, poz. 32; J. Zagrodnik, Termin do
wniesienia aktu oskarżenia według art. 55 § 1 k.p.k. a data wejścia w życie ustawy z 23.091997 o zmianie
k.p.k.Glosa do uchwały SN z 20.03.2008 r., I KZP 39/07, PiP 2009/1, s. 127 i n.
44
Szerzej J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbo-
wych, wyd. 3, w druku.
45
J. Zagrodnik, P. Trzeja, Instytucja skargi subsydiarnej oraz oskarżenie posiłkowe w świetle ustawy
nowelizującej kodeks postępowania karnego z 19 lipca 2019 r., „Radca Prawny” 2020/2 (23), s. 160.
Wykorzystanie przez pokrzywdzonego prawa do wniesienia subsydiarnego aktu oskar-

żenia jest obwarowane terminem. Wynosi on jeden miesiąc i biegnie od doręczenia
pokrzywdzonemu zawiadomienia o utrzymaniu w mocy przez prokuratora nad-
rzędnego ponownego postanowienia odmawiającego wszczęcia albo umarzającego
postępowanie przygotowawcze (art. 55 § 1 k.p.k.). W kontekście biegu tego terminu
nie ma znaczenia data doręczenia wskazanego zawiadomienia – zgodnie z wymaganiem
wynikającym z art. 140 k.p.k. – pełnomocnikowi pokrzywdzonego. Wynika to przede
wszystkim z faktu, że to wyłącznie pokrzywdzonemu przysługuje prawo do samoistnej
skargi karnej w sprawie publicznoskargowej46. Jeśli nawet, sporządziwszy i podpisawszy
subsydiarny akt oskarżenia, wnosi go do sądu pełnomocnik, to w istocie wnosi akt
oskarżenia pokrzywdzonego, dla którego termin biegnie od doręczenie mu zawiadomie-
nia o utrzymaniu w mocy ponownego postanowienia o zaniechaniu ścigania karnego.
Analizowany termin ten ma charakter prekluzyjny, choć powinien mieć charakter
zawity, aby umożliwiał wniesienie aktu oskarżenia nawet po upływie tego terminu,
jeżeli opóźnienie było następstwem okoliczności niezależnych od pokrzywdzonego47.
Sporządzenie i podpisanie subsydiarnego aktu oskarżenia jest objęte przymusem ad-

wokacko-radcowskim, co oznacza, że czynności te muszą być udziałem adwokata lub
radcy prawnego (art. 55 § 2 k.p.k.). Do aktu oskarżenia dołącza się po jednym odpisie
dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora (art. 55 § 1 k.p.k.). O jego wniesieniu
zawiadamia się innych znanych sądowi pokrzywdzonych (art. 55 § 2a k.p.k.).
W związku z przymusem adwokacko-radcowskim należy odesłać w tym miejscu do

rozwiązania przewidzianego w art. 127a k.p.k., które w kontekście nieprzywracalności
terminu określonego w art. 55 § 1 k.p.k. służy urealnieniu prawa pokrzywdzonego do
ubiegania się o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia i podpisania
subsydiarnego aktu oskarżenia.
Jeżeli sąd ustali, że wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia nastąpiło po terminie

lub pochodzi on od osoby nieuprawnionej, jest zobowiązany stwierdzić, że oskarżyciel
posiłkowy subsydiarny nie może brać udziału w postępowaniu (art. 56 § 2 k.p.k.).
Postanowienie sądu w tej materii podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 56 § 3 k.p.k.).
W przypadku uzyskania przez pokrzywdzonego prawa do zainaugurowania postępowa-

nia sądowego w sprawie publicznoskargowej w wyniku odmowy wszczęcia postępowania
przygotowawczego lub umorzenia tego postępowania, gdy nie osiągnęło ono fazy in
personam, wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia oznacza skierowanie postępowania
karnego przeciwko określonej osobie.
46
Zob. postanowienie SN z 9.10.2020 r., IV KK 268/19, OSNKW 2020/11–12, poz. 51.
47
Zob. szerzej w tej kwestii krytyczne uwagi na tle wyroku TK 25.09.2012 r., SK 28/10 – J. Zagrodnik,
Glosa do wyroku TK..., s. 143 i n. oraz powołana tam literatura.
W kontekście zainaugurowania postępowania sądowego przez oskarżyciela posiłkowego

subsydiarnego odrębnej uwagi wymaga kwestia wstąpienia przez prokuratora do tego
postępowania. Przepis art. 55 § 4 zdanie pierwsze k.p.k. przesądza obecnie rolę proku-
ratora działającego w postępowaniu sądowym wszczętym na podstawie subsydiarnego
aktu oskarżenia, przewiduje bowiem, że wstępując do sprawy, staje się on oskarżycielem
publicznym. W takim wypadku postępowanie toczy się z oskarżenia publicznego, a po-
krzywdzony, który wniósł subsydiarny akt oskarżenia, korzysta z uprawnień oskarżyciela
posiłkowego, o którym mowa w art. 54 k.p.k., a więc oskarżyciela posiłkowego ubocznego
(art. 55 § 4 zdanie drugie k.p.k.). Prokurator, który wstąpił do postępowania sądowego
wszczętego przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, może cofnąć akt oskarże-
nia, ale tylko za zgodą tego pokrzywdzonego, który go wniósł, a jeżeli do oskarżenia
przyłączył się inny pokrzywdzony w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego
– po uzyskaniu również jego zgody (art. 55 § 4 zdanie trzecie k.p.k.). Ponieważ istotne
zastrzeżenia, jakie nasuwają się na tle przytoczonych unormowań, zostały podniesione
w odrębnym opracowaniu48, w tym miejscu, zważywszy na ograniczone ramy podręcz-
nika, należy w omawianym zakresie poprzestać na odesłaniu do szczegółowych uwag,
które zostały w tym opracowaniu zawarte.
3.5.4. Sytuacja procesowa oskarżyciela posiłkowego
Oskarżycielowi posiłkowemu, zarówno ubocznemu, jak i subsydiarnemu, przy-

sługuje prawo do udziału w postępowaniu sądowym w sprawach o przestępstwa
ścigane z oskarżenia publicznego w charakterze strony procesowej. Oznacza to,
że korzysta on ze wszystkich uprawnień przysługujących stronom, chyba że wyraźny
przepis je ogranicza.
Oskarżyciel posiłkowy jest niezależną stroną procesową, nawet gdy występuje obok
oskarżyciela publicznego. Korzysta on w sposób samodzielny z przysługujących mu
uprawnień procesowych, co oznacza, że jego wnioski dowodowe lub formułowane
twierdzenia nie muszą się pokrywać z wnioskami lub twierdzeniami oskarżyciela
publicznego albo innych oskarżycieli posiłkowych. Oskarżyciel posiłkowy nie może
jednak dokonywać czynności na korzyść oskarżonego, ponieważ – w przeciwieństwie
do oskarżyciela publicznego – motorem jego działania nie jest interes publiczny. Siłą
napędową działalności procesowej oskarżyciela posiłkowego jest własny interes pry-
watny, wynikający z bezpośredniego naruszenia lub zagrożenia jego dobra prawnego
przestępstwem. Należy przy tym jednak zaznaczyć, że czynności podejmowane przez
niego w tym interesie z reguły służą równocześnie zabezpieczeniu interesu publicznego
w warunkach procesu karnego. Nie może być inaczej, skoro działalność oskarżyciela
48
W kwestii krytycznej analizy tego unormowania zob. J. Zagrodnik, Udział prokuratora w postępowaniu
sądowym wszczętym..., s. 5 i n.
posiłkowego polega na popieraniu oskarżenia w sprawach o przestępstwa godzące

bezpośrednio w interes publiczny (dobro publiczne).
Oskarżyciel posiłkowy korzysta w postępowaniu sądowym z całego szeregu uprawnień

procesowych, z których część wypływa bezpośrednio z faktu pokrzywdzenia przestęp-
stwem, część z kolei przysługuje mu z racji występowania w charakterze strony proce-
sowej. Ma on prawo udziału w rozprawie (art. 384 § 1 k.p.k.), a także w posiedzeniach
sądu (zob. np. art. 343 § 1 lub 5 k.p.k.). Może zadawać pytania, składać wnioski i oświad-
czenia (zob. np. art. 167 i 368 k.p.k.). Przysługuje mu prawo korzystania z pomocy
pełnomocnika, o czym będzie jeszcze mowa dalej (zob. pkt 4.4 niniejszego rozdziału).
Wreszcie może wnosić środki zaskarżenia od decyzji wydawanych w postępowaniu
sądowym (art. 425 § 1 k.p.k.). Oskarżyciel posiłkowy, który nie włada w wystarczają-
cym stopniu językiem polskim, ma prawo do występowania przed sądem w znanym
przez niego języku i bezpłatnego korzystania z pomocy tłumacza (art. 5 § 1 p.u.s.p.).
Należy mu również co do zasady doręczyć wraz z tłumaczeniem orzeczenia podlegają-
ce zaskarżeniu lub kończące postępowanie. Tylko za jego zgodą można poprzestać na
ogłoszeniu przetłumaczonego orzeczenia kończącego postępowanie, o ile nie podlega
ono zaskarżeniu (art. 56a k.p.k.).
O pewnym uszczupleniu uprawnień oskarżyciela posiłkowego można mówić w związku

z możliwością ograniczenia przez sąd liczby oskarżycieli posiłkowych występują-
cych w sprawie, jeżeli jest to konieczne – jak to określa ustawa – dla zabezpieczenia
prawidłowego toku postępowania (art. 56 § 1 k.p.k.). W konsekwencji ograniczenia
liczby oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie sąd orzeka, że oskarżyciel
posiłkowy nie może wziąć udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział okre-
ślona liczba oskarżycieli posiłkowych (art. 56 § 2 k.p.k.). Na postanowienie sądu w tej
materii zażalenie nie przysługuje (art. 56 § 1a k.p.k.).
Wzgląd na zagwarantowanie pokrzywdzonemu prawa do wysłuchania przez sąd leży

u podłoża rozwiązania przewidzianego w art. 56 § 4 k.p.k., zgodnie z którym oskarżyciel
posiłkowy, który nie bierze udziału w postępowaniu z powodu ograniczenia liczby oskar-
życieli posiłkowych, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie
7 dni od daty doręczenia mu postanowienia odmawiającego udziału w postępowaniu.
Stanowisko to może np. wskazywać dowody, które powinny być przeprowadzone, zawie-
rać ocenę tych dowodów z perspektywy oskarżyciela posiłkowego, któremu odmówiono
udziału w postępowaniu, lub postulaty dotyczące wymiaru kary.
Pokrzywdzonemu przysługuje jednorazowe uprawnienie do wzięcia udziału w pro-

cesie karnym w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Działający w procesie karnym
oskarżyciel posiłkowy może odstąpić od oskarżenia. Takie oświadczenie jest skuteczne
i nie wymaga zgody innego podmiotu procesowego. Powoduje natomiast, że oskar-
życiel posiłkowy nie może ponownie wystąpić w danym procesie karnym w tej samej
roli (art. 57 § 1 k.p.k.). Z mocy ustawy równoznaczne z odstąpieniem od oskarżenia

jest nieusprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego i jego peł-
nomocnika na rozprawie głównej w sprawie, w której nie bierze udziału oskarżyciel
publiczny (art. 57 § 1a k.p.k. – preasumptio iuris ac de iure). W opisanej na końcu sytuacji
procesowej, a także w razie odstąpienia od oskarżenia przez oskarżyciela posiłkowego
w sprawie, w której nie występuje inny oskarżyciel posiłkowy i nie bierze w niej udziału
oskarżyciel publiczny, sąd zawiadamia o tym prokuratora, który może przystąpić do
oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia. Jeżeli prokurator tego nie
uczyni, postępowanie podlega umorzeniu. W takim wypadku postanowienie o umorze-
niu postępowania karnego może wydać również referendarz sądowy (art. 57 § 2 k.p.k.).
Śmierć oskarżyciela posiłkowego zasadniczo nie tamuje biegu procesu. Nowe strony,
a więc osoby najbliższe, a także osoby pozostające na jego utrzymaniu mogą przystąpić
do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym etapie toczącego się
procesu (art. 58 § 1 k.p.k.). W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie
popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe lub osoby pozostające
na utrzymaniu zmarłego mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeżeli nie wykorzystają tego
uprawnienia w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela posiłkowego,
sąd lub referendarz sądowy umarza postępowanie (art. 61 w zw. z art. 58 § 2 k.p.k.).
Literatura
K. Dudka, Ograniczenie liczby oskarżycieli posiłkowych w polskim procesie karnym, Prok. i Pr. 2004/7–8;
K. Dudka, Skarga subsydiarna oskarżyciela posiłkowego w procesie karnym [w:] Współczesny polski
proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. S. Stachowiak, Poznań 2002;
K. Dudka, Skuteczność instrumentów ochrony praw pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym
w świetle badań empirycznych, Lublin 2006; T. Grzegorczyk, Oskarżyciel posiłkowy w nowym kodeksie
postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze,
z. 1, Warszawa–Kraków 1997; R. Kmiecik, Oskarżyciel posiłkowy w procesie karnym, Warszawa 1977;
R. Kmiecik, Posiłkowe oskarżenie zastępcze w sprawie o przestępstwo publicznoskargowe. Uwagi na
tle kodeksu postępowania karnego z 1997 r. [w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane.
Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. T. Nowak, Poznań 1999; S. Steinborn, Węzłowe
problemy subsydiarnego oskarżenia posiłkowego, Prok. i Pr. 2001/12; B. Wójcicka, W kwestii uprawnień
oskarżycielskich pokrzywdzonego sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu [w:] Nowe prawo karne
procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza, red. T. Nowak,
Poznań 1999; J. Zagrodnik, Dopuszczalność kumulacji roli procesowej pokrzywdzonego z innymi rolami
procesowymi w postępowaniu karnym, PPK 2001/24; J. Zagrodnik, Glosa do wyroku TK z 25.09.2012 r.,
SK 28/10, Prz. Sejm. 2013/6; J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej w procesie karnym, Warszawa
2005; J. Zagrodnik, Koncepcje kontroli zaniechania ścigania karnego [w:] Iudicium et Scientia. Księga
jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa
2011; J. Zagrodnik, Kwestia uprawnień pokrzywdzonego w sytuacji ponownego zaniechania ścigania
karnego, Prok. i Pr. 2009/7–8; J. Zagrodnik, Pojęcie oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, PPK
2004/25; J. Zagrodnik, Pojęcie pokrzywdzonego w związku z art. 50 k.p.k. Glosa do postanowienia SN
z 26.10.2006 r., I KZP 24/06, PiP 2007/9; J. Zagrodnik, Postępowanie karne – wniesienie subsydiarnego
aktu oskarżenia a uprawnienie prokuratora do podjęcia postępowania przygotowawczego. Glosa do
postanowienia SN z 19.08.2015 r., III KK 74/15, OSP 2016/6; J. Zagrodnik, Termin do wniesienia aktu
oskarżenia według art. 55 § 1 k.p.k. a data wejścia w życie ustawy z 23.091997 o zmianie k.p.k.Glosa
do uchwały SN z 20.03.2008 r., I KZP 39/07, PiP 2009/1; J. Zagrodnik, P. Trzeja, Instytucja skargi
subsydiarnej oraz oskarżenie posiłkowe w świetle ustawy nowelizującej kodeks postępowania karnego
z 19 lipca 2019 r., „Radca Prawny” 2020/2(23).
3.6. Oskarżyciel prywatny
Oskarżycielem prywatnym jest pokrzywdzony, który wniósł i popiera oskarżenie o prze-

stępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Z oskarżenia prywatnego są ścigane przestęp-
stwa, co do których taki tryb ścigania przewidziany jest w przepisach Kodeksu karnego
lub ustawach szczególnych. Do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego należą
np. przestępstwa z art. 212 § 1 i 2 k.k. (zniesławienie), art. 216 § 1 i 2 k.k. (zniewaga)
oraz z art. 217 § 1 k.k. (naruszenie nietykalności cielesnej). Ściganie tych przestępstw
uzależniono w zasadzie od żądania pokrzywdzonego ze względu na to, że godzą one
bezpośrednio w interes prywatny oznaczonych osób lub osoby, a tylko pośrednio w in-
teres publiczny.
Podmiotem występującym po stronie czynnej w postępowaniu w sprawach z oskar-

żenia prywatnego jest oskarżyciel prywatny. Pokrzywdzony staje się oskarżycielem
prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej (uproszczonego aktu oskarżenia).
Skargę prywatną mogą także wnieść ustawowi przedstawiciele pokrzywdzonego, gdy
jest małoletni lub ubezwłasnowolniony (art. 51 § 2 k.p.k.), lub strony zastępcze w razie
śmierci pokrzywdzonego (art. 52 k.p.k.).
Skarga prywatna (pisemna lub ustna) może być wniesiona do sądu za pośrednictwem
Policji, która skargę przyjmuje i w razie potrzeby zabezpiecza dowody, po czym przesyła
ją do właściwego sądu (art. 488 § 1 k.p.k.).
Pod względem treści skarga prywatna (uproszczony akt oskarżenia) może ograniczać się
do oznaczenia osoby oskarżonego, określenia zarzuconego mu czynu oraz do wskazania
dowodów na poparcie oskarżenia (art. 487 k.p.k.).
Jeżeli z powodu popełnienia przestępstwa prywatnoskargowego jest więcej pokrzyw-

dzonych, w myśl art. 59 § 2 k.p.k. pozostali pokrzywdzeni tym samym czynem mogą aż
do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego
się postępowania. Przyłączenie się innego pokrzywdzonego powoduje, że po stronie

czynnej zachodzi współuczestnictwo procesowe.
W wyjątkowych sytuacjach przestępstwo prywatnoskargowe może być ścigane z urzę-

du, tzn. bez inicjatywy pokrzywdzonego, a mianowicie w wypadkach:
1) ingerencji prokuratora w ściganie przestępstwa należącego do wskazanej katego-
rii na podstawie art. 60 k.p.k.;
2) postępowania w sprawach nieletnich, jeżeli wszczęcia postępowania w sprawie
o czyn ścigany z oskarżenia prywatnego wymaga interes społeczny albo wzgląd
na wychowanie nieletniego lub ochronę pokrzywdzonego (art. 22 § 2 u.p.s.n.);
3) ścigania przestępstwa prywatnoskargowego w sprawach podlegających orzeczni-
ctwu sądów wojskowych (art. 661 § 2 k.p.k.).
Ingerencja prokuratora w ściganie przestępstwa prywatnoskargowego powinna mieć

miejsce wtedy, gdy wymaga tego interes społeczny (art. 60 k.p.k.). Ustawa karnoproce-
sowa nie definiuje tego, co należy rozumieć przez interes społeczny. W analizowanym
kontekście normatywnym zakresem pojęcia interesu społecznego trzeba objąć wszystkie
sytuacje, w których przestępstwo prywatnoskargowe narusza bezpośrednio także in-
teresy ogółu. Przykładem takiej sytuacji może być chuligański charakter przestępstwa.
Istnienie interesu społecznego należy do oceny prokuratora; de lege lata nie podlega ona
kontroli sądu. Ingerencja prokuratora może nastąpić w drodze wyraźnego oświadczenia
lub znaleźć odzwierciedlenie w sposób dorozumiany przez dokonanie przez prokuratora
określonej czynności w postępowaniu prywatnoskargowym, np. przez wniesienie ape-
lacji od wyroku wydanego w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego.
Przepis art. 60 k.p.k. daje podstawę do wyróżnienia dwóch form ingerencji prokuratora
w ściganie przestępstwa prywatnoskargowego, mianowicie:
1) wszczęcia postępowania,
2) wstąpienia do postępowania już wszczętego.
Wszczęcie postępowania prywatnoskargowego przez prokuratora ma miejsce wówczas,

gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi prywatnej.
Wstąpienie prokuratora do postępowania w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia

prywatnego jest możliwe wtedy, gdy pokrzywdzony wniósł już skargę do sądu i ją po-
pierał. O wstąpieniu do postępowania można mówić także wtedy, gdy w postępowaniu
toczącym się z urzędu zajdzie potrzeba zmiany kwalifikacji prawnej na przestępstwo
prywatnoskargowe.
Skutkiem ingerencji prokuratora w ściganie przestępstwa prywatnoskargowego jest to,

że od tego momentu postępowanie toczy się z urzędu (art. 60 § 2 k.p.k.).
W razie ingerencji w postaci wszczęcia postępowania pokrzywdzony może wziąć udział

w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego na zasadach ogól-
nych (art. 60 § 2 k.p.k.). Jeżeli prokurator ingerował w postaci wstąpienia do postępo-
wania, oskarżyciel prywatny uzyskuje z mocy ustawy pozycję oskarżyciela posiłkowego
ubocznego (art. 60 § 2 k.p.k.).
Ingerencja prokuratora trwa tak długo, jak długo istnieje uzasadniający ją interes spo-
łeczny. W razie stwierdzenia w toku procesu braku interesu społecznego prokurator
odstępuje od oskarżenia, co oznacza rezygnację z dalszego popierania oskarżenia w spra-
wie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego. Takie oświadczenie jest dla sądu
wiążące. Jeżeli odstąpienie od ingerencji nastąpiło w sytuacji, gdy miała ona postać wstą-
pienia do postępowania, oskarżyciel posiłkowy powraca do roli oskarżyciela prywatnego
(art. 60 § 3 k.p.k.). Gdy prokurator odstępuje od ścigania, które zapoczątkowane zostało
wszczęciem przez niego postępowania, zawiadamia się o tym pokrzywdzonego, który
może w terminie zawitym 14 dni złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzy-
muje oskarżenie jako prywatne. Brak takiego oświadczenia ze strony pokrzywdzonego
powoduje, że sąd lub referendarz sądowy umarza postępowanie (art. 60 § 4 k.p.k.).
Kwestie odstąpienia oskarżyciela prywatnego od oskarżenia oraz oskarżenia wzajemnego

w sprawach prywatnoskargowych są przedmiotem szczegółowej analizy w rozdziale XIII.
Literatura
M. Czekaj, Ingerencja prokuratora w sprawy o przestępstwa prywatnoskargowe, Prok. i Pr. 1999, nr 7–9;
K. Dudka, Wybrane problemy dochodzenia w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe, Prok. i Pr.
2005/6; D. Gil, Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego w polskim procesie karnym, Warsza-
wa 2011; T. Grzegorczyk, Oskarżenie wzajemne w nowym kodeksie postępowania karnego [w:] Nowa
kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego, z. 1, Warszawa 1997; R. Kmiecik, O konkludentnym
odstąpieniu oskarżyciela prywatnego od oskarżenia (art. 496 § 3 k.p.k.) [w:] Rzetelny proces karny. Księga
jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; M. Lipczyńska, Oskarżenie pry-
watne, Warszawa 1977; K. Marszał, Ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw prywatnoskargowych
w polskim procesie karnym, Warszawa 1980.
3.7. Oskarżony
3.7.1. Pojęcie oskarżonego
Oskarżony jest centralną figurą w procesie karnym jako osoba zagrożona karą w związ-
ku z zarzutem popełnienia przestępstwa. Kwestia odpowiedzialności karnej tej osoby
stanowi przedmiot procesu karnego. Sam oskarżony nie jest więc przedmiotem tego
procesu, przeciwnie – jest jego podmiotem, stroną procesową.
Kodeks postępowania karnego wyraźnie określa, kogo należy uważać za oskarżonego.
W znaczeniu ścisłym (sensu stricto) oskarżonym jest osoba, przeciwko której wnie-
siono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek
wskazany w art. 335 § 1 k.p.k. lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania
(art. 71 § 2 k.p.k.).
W znaczeniu szerszym (sensu largo) zakres pojęciowy nazwy „oskarżony” obejmuje

także podejrzanego (art. 71 § 3 k.p.k.). Podejrzanym jest osoba, co do której wy-
dano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego
postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania
w charakterze podejrzanego (art. 71 § 2 k.p.k.).
W postępowaniu wykonawczym występuje skazany, co do którego zapadł prawomocny

wyrok skazujący.
Nazwy „oskarżony” używa się w znaczeniu szerszym od dotychczas przedstawionych

(oskarżony sensu largissimo), obejmując jej zakresem pojęciowym także skazanego,
np. w kontekście postępowania kasacyjnego (zob. art. 522, 529 i 533 k.p.k.).
Oskarżonym nie jest osoba podejrzana w rozumieniu ustawy karnoprocesowej, a więc

osoba, co do której zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że popełniła przestępstwo,
ale nie przedstawiono jej zarzutów – nie postawiono w procesowy stan podejrzenia. Nie
będąc stroną procesową, osoba podejrzana uzyskuje określone w ustawie uprawnienia
procesowe w związku z podejmowanymi względem niej czynnościami procesowymi,
np. przeszukaniem (art. 236 § 1 w zw. z art. 219 i n. k.p.k.) lub zatrzymaniem (art. 244
§ 1 k.p.k.).
W dalszej części niniejszego podrozdziału nazwa „oskarżony” jest używana w szerokim

znaczeniu.
3.7.2. Uprawnienia oskarżonego
Podstawowym prawem przysługującym oskarżonemu jest prawo do obrony. Składa się

ono z wielu uprawnień cząstkowych wypełniających jego zakres, których wykorzystanie
podporządkowane jest dążeniu do odparcia oskarżenia albo odpowiedniego złagodzenia
odpowiedzialności oskarżonego, a także zredukowaniu uciążliwości, jakich doświadcza
w związku ze skierowaniem przeciwko niemu postępowania karnego.
W ramach prawa do obrony wyodrębnić należy prawo do korzystania z pomocy obrońcy.

To co znamienne dla tego uprawnienia obrończego dotyczy następstw wynikających
z jego wykorzystania, polegających na wzbogaceniu obrony, rozszerzeniu jej zakresu,
o działalność podejmowaną wyłącznie na korzyść oskarżonego przez jego obrońcę.
Niekiedy prawo do korzystania z pomocy obrońcy przeistacza się w obowiązek, gdy
oskarżony musi mieć obrońcę w procesie karnym. Kwestie obrony obowiązkowej, zawią-
zania stosunku obrończego, a także uprawnień obrońcy są szczegółowo przedstawione
w dalszej części niniejszego rozdziału (zob. pkt 4.3), dlatego w tym miejscu należy uznać
za wystarczające odesłanie w tych kwestiach do wskazanego fragmentu podręcznika.
Pozwala to jednocześnie na skoncentrowanie poniżej uwagi na uprawnieniach samego
oskarżonego, w których przejawia się prawo do obrony.
Jak już wyżej zaznaczono (zob. rozdział II pkt 3.4.2), w ramach uprawnień oskarżonego
można wyróżnić uprawnienia przysługujące temu podmiotowi jako stronie procesowej
i jako oskarżonemu.
Spośród uprawnień przysługujących oskarżonemu jako stronie procesowej istotne

znaczenie ma prawo do uczestniczenia w czynnościach procesowych.
W toku postępowania przygotowawczego prawo to doznaje istotnych ograniczeń, które

przedstawiono szerzej w rozdziale IX.
Kwestia udziału oskarżonego w posiedzeniach sądu jest uregulowana w sposób general-

ny w art. 96 k.p.k. Zgodnie z treścią tego przepisu oskarżony ma prawo wziąć udział
w posiedzeniu, gdy ustawa tak stanowi, chyba że jego udział jest obowiązkowy (art. 96
§ 1 zdanie pierwsze k.p.k.). W sytuacji objętej końcowym zastrzeżeniem uprawnienie
do udziału w posiedzeniu ulega przeobrażeniu w obowiązkowy udział oskarżonego na
tym forum rozpoznania sprawy. Wchodzi to obecnie w rachubę na podstawie decyzji
prezesa sądu lub sądu i dotyczy tzw. posiedzeń wyrokowych, czyli posiedzeń, na których
może dojść do wydania wyroku rozstrzygającego kwestię odpowiedzialności karnej
oskarżonego, np. posiedzenia w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania
karnego (art. 341 § 1 k.p.k.) lub w przedmiocie rozpoznania wniosku o skazanie bez
przeprowadzenia rozprawy (art. 343 § 5 zdanie pierwsze k.p.k.). Sąd może prowadzić
posiedzenie bez udziału oskarżonego, którego obecność uznano uprzednio za obowiąz-
kową, wyłącznie w sytuacjach określonych w art. 377 § 3 k.p.k., a więc gdy oskarżony
zawiadomiony o posiedzeniu oświadczy, że nie weźmie w nim udziału, uniemożliwia
doprowadzenie go na posiedzenie albo zawiadomiony o nim osobiście nie stawia się
bez usprawiedliwienia. W wypadkach, w których obowiązujące przepisy przewidują
uprawnienie oskarżonego do udziału w posiedzeniu lub jego udział w posiedzeniu
jest obowiązkowy, musi on być prawidłowo zawiadomiony o terminie posiedzenia.
W pozostałych przypadkach oskarżony może wziąć udział w posiedzeniu, jeśli się na
nim stawi (art. 96 § 2 k.p.k.), dowiedziawszy się we własnym zakresie o jego terminie
i miejscu odbywania. Jeżeli oskarżony jest pozbawiony wolności, sąd zarządza jego spro-
wadzenie na posiedzenie na jego wniosek, złożony w terminie 7 dni od zawiadomienia
o terminie posiedzenia, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy oskarżone-
go. Wniosek złożony po terminie podlega rozpoznaniu, jeżeli nie wymaga to zmiany
terminu posiedzenia. Nieuwzględnienie wniosku o sprowadzenie na posiedzenie sądu,
pochodzącego od oskarżonego, który nie ma obrońcy, rodzi obowiązek wyznaczenia
mu obrońcy ad hoc z urzędu dla potrzeb związanych z udziałem w posiedzeniu (art. 451
w zw. z art. 96 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Uregulowanie udziału oskarżonego w rozprawie głównej jest podporządkowane za-

łożeniu, zgodnie z którym udział ten stanowi co do zasady uprawnienie oskarżonego
(art. 374 § 1 k.p.k.). Wyjątek od tej zasady stanowią sytuacje, w których udział oskarżo-
nego w rozprawie jest obowiązkowy (art. 374 § 1 zdanie drugie i art. 374 § 1a k.p.k.)49.
Na gruncie obowiązującego stanu prawnego zasada nieobowiązkowego udziału

oskarżonego w rozprawie głównej doznaje dwóch wyjątków. Pierwszy z nich do-
tyczy obowiązkowej obecności oskarżonego na rozprawie głównej w wyniku decyzji
(przewodniczącego składu sądu lub sądu) uznającej jego obecność za obowiązkową
(art. 374 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Drugi wyjątek wynika wprost z przepisów i polega
na obowiązkowym udziale oskarżonego w rozprawie głównej w razie wniesienia oskar-
żenia w sprawie o zbrodnię (art. 374 § 1a k.p.k.). W tym wypadku obowiązek udziału
oskarżonego w rozprawie głównej dotyczy jedynie początkowych czynności związanych
z otwarciem przewodu sądowego, obejmujących zwięzłe przedstawienie zarzutów aktu
oskarżenia (art. 385 k.p.k.) oraz pouczenie oskarżonego o jego uprawnieniach, w tym
o prawie do składania wniosków dowodowych i konsekwencjach nieskorzystania z tego
prawa, a także zapytanie oskarżonego, czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu oraz
czy chce złożyć wyjaśnienia i jakie (art. 386 k.p.k.). Z chwilą dokonania wymienionych
czynności obowiązek udziału oskarżonego w rozprawie ulega przekształceniu ex lege
w uprawnienie do udziału w dalszych etapach rozprawy.
Prowadzenie rozprawy głównej podczas nieobecności oskarżonego, którego obec-

ność jest obowiązkowa, stanowi – niezależnie od źródła tego obowiązku – bezwzględ-
ną przyczynę uchylenia orzeczenia określoną w art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k., chyba że
miało to miejsce w sytuacjach uregulowanych w art. 376, 377 lub 402 § 1a k.p.k. Z po-
wołanych na końcu przepisów wynika, że rozprawę główną można prowadzić mimo
niestawienia się oskarżonego, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, jeżeli:
1) oskarżony po złożeniu wyjaśnień (ewentualnie odmowie ich złożenia) opuścił
salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego składu sądzącego, a brak jest
podstaw, aby przypuszczać, że opuszczenie sali było spowodowane okolicznoś-
ciami od oskarżonego niezależnymi (art. 376 § 1 k.p.k.);
49
Szerzej w kwestii oceny tego rozwiązania normatywnego zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 464 i n.
2) oskarżony, który złożył wyjaśnienia, prawidłowo zawiadomiony o terminie roz-

prawy odroczonej lub przerwanej, nie stawił się na niej bez usprawiedliwienia
(art. 376 § 2 k.p.k.);
3) na rozprawie przerwanej lub odroczonej nie stawił się współoskarżony, który
usprawiedliwił swoje niestawiennictwo; w takim wypadku sąd może prowadzić
rozprawę w zakresie niedotyczącym bezpośrednio wskazanego oskarżonego, je-
żeli nie ograniczy to jego prawa do obrony (art. 376 § 3 k.p.k.);
4) oskarżony wprawił się ze swej winy w stan niezdolności do udziału w rozpra-
wie, który został stwierdzony przez biegłego lekarza lub na podstawie badania
przeprowadzonego za pomocą stosowanego urządzenia, np. alkomatu (art. 377
§ 1 k.p.k.);
5) oskarżony zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, że nie weźmie w niej
udziału lub uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony
o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia;
6) w sytuacjach opisanych w poprzednich punktach, uregulowanych w art. 376
i 377 k.p.k., oskarżony nie zostaje wezwany na rozprawę (przerwaną), w której
jego udział jest obowiązkowy, z uwagi na fakt, że okres przerwy uniemożliwia
jego wezwanie oraz stawienie się na rozprawie po przerwie (art. 402 § 1a k.p.k.)50.
W wypadkach opisanych powyżej w pkt 1, 2 i 5, uznając obecność oskarżonego za

niezbędną, sąd zarządza jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. Na postano-
wienie sądu w tej kwestii przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego
sądu (art. 376 § 1 zdanie drugie i trzecie w zw. z art. 376 § 2 i art. 377 § 3 zdanie drugie
in fine i zdanie trzecie k.p.k.).
Wypada wyraźnie zaznaczyć, że przedstawione przypadki prowadzenia rozprawy pod

nieobecność oskarżonego są podyktowane określonymi zachowaniami oskarżonego,
przez które wyraża on mniej lub bardziej wyraźnie brak zainteresowania udziałem
w rozprawie.
Istotne ograniczenie uprawnienia oskarżonego do udziału w rozprawie głównej przewi-

dują przepisy art. 117 § 3a i art. 378a k.p.k., wprowadzone do ustawy karnoprocesowej
w drodze ustawy nowelizującej Kodeks postępowania karnego z 19.07.2019 r. Pierwszy
z tych przepisów daje podstawę do przeprowadzenia czynności procesowych podczas
nieobecności strony, a więc także oskarżonego, bez względu na przyczynę jego niesta-
wiennictwa, jeżeli został należycie zawiadomiony o terminie i miejscu rozprawy i stawił
się na niej jego, a udział samego oskarżonego nie jest obowiązkowy (art. 117 § 3a k.p.k.).
Można powiedzieć, że na gruncie przedstawionego rozwiązania normatywnego sta-
wienie się obrońcy na rozprawie głównej stanowi w pewnym sensie legitymizację dla
jej prowadzenia pod nieobecność oskarżonego, nawet gdy jest ona usprawiedliwiona.
50
Szerzej J. Zagrodnik [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2018,
s. 1030.
Drugi z powołanych przepisów upoważnia sąd do tego, aby w szczególnie uzasadnio-

nych wypadkach przeprowadzić postępowanie dowodowe, a zwłaszcza przesłuchać
świadków, mimo że oskarżony lub obrońca, który nie stawił się na rozprawie, będąc
uprzednio zawiadomiony o jej terminie, usprawiedliwił swoje niestawiennictwo. Co
należy rozumieć, przez „szczególnie uzasadnione wypadki”, tego ustawodawca bliżej nie
wyjaśnia. Należy stwierdzić, że przewidziana w art. 117 § 3a i art. 378a k.p.k. możliwość
przeprowadzenia rozprawy podczas usprawiedliwionej nieobecności oskarżonego,
nieobwarowana skonkretyzowanymi warunkami, jest nie do zaakceptowania z punktu
widzenia standardów prawa do obrony wynikających z przepisów art. 42 ust. 2 i art. 45
ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 3 EKPCz. Wymaga w tym kontekście podkreślenia
z całą stanowczością, że integralnym, niekwestionowanym składnikiem tego prawa jest
uprawnienie oskarżonego i obrońcy do udziału w rozprawie i do udziału w czynnościach
dowodowych, które powinny być przeprowadzone na tym forum51. Wynika to w grun-
cie rzeczy w sposób jednoznaczny z treści art. 6 ust. 3 EKPCz (lit. c i d), który wprost
statuuje prawo oskarżonego do bronienia się osobiście i w ślad za tym do osobistego
udziału w przesłuchaniu świadków oskarżenia i obrony52. Wypada zaznaczyć, że prze-
widziana w tym przepisie możliwość bronienia się oskarżonego przez ustanowionego
obrońcę nie stanowi alternatywy, której wybór pozbawiałby oskarżonego prawa do
osobistej obrony. Mówiąc innymi słowy, wziąwszy pod uwagę osobisty charakter prawa
oskarżonego do obrony nie sposób upatrywać jego realizacji i zapewnienia w obec-
ności obrońcy na rozprawie. Szczupłe ramy podręcznika nie pozwalają wprawdzie na
podniesienie wszystkich zastrzeżeń, jakie wzbudzają rozwiązania prawne przewidziane
w art. 117 § 3a i art. 378a k.p.k., ale poczynione dotąd spostrzeżenia upoważniają do
stwierdzenia, że wymienione przepisy wymagają prokonstytucyjnej i prokonwencyjnej
wykładni, ta z kolei prowadzi do wniosku, że wynikającą z nich możliwość przeprowa-
dzenia czynności dowodowych podczas nieobecności oskarżonego, który usprawiedliwił
swoje niestawiennictwo na rozprawie, należy zawęzić przez jej odniesienie do sytuacji,
w których zachodzi niebezpieczeństwo, że określonych czynności nie będzie można
przeprowadzić w toku dalszego postępowania, ewentualnie – w przypadku art. 117
§ 3a k.p.k. – do wypadków, w których przemawia za tym wzgląd na ochronę pokrzyw-
dzonego w procesie karnym53.
W ramach uzupełnienia dotychczasowych ustaleń należy podkreślić, że oskarżony, który

bierze udział w rozprawie głównej, może być w określonych w ustawie przypadkach
wydalony z sali rozpraw (zob. art. 375 § 1 i art. 390 § 2 k.p.k.). Wydalenie to ma wąskie
ramy czasowe, wyznaczone przez potrzebę przywrócenia porządku na rozprawie i po-
51
P. Wiliński [w:] System Prawa Karnego Procesowego, t. 3, cz. 2, red. P. Hofmański, s. 1541.
52
Zob. też wyrok ETPC z 6.12.1988 r. w sprawie Barberá, Messegué, Jabardo przeciwko Hiszpanii,
10590/83, HUDOC.
53
Szerzej J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbo-
wych, w opracowaniu redakcyjnym.
wagi sali rozpraw albo przez czynność przesłuchania określonej osoby, na którą może
oddziaływać krępująco obecność oskarżonego.
Ze statusem oskarżonego jako strony procesowej wiąże się również prawo do uzyskania
informacji o przysługujących mu uprawnieniach procesowych. Prawo to stanowi
w pewnym sensie odwrotność obowiązku informacji procesowej, spoczywającego
na organach procesowych, uregulowanego w sposób ogólny w art. 16 k.p.k. Zakres
informacji udzielanej oskarżonemu wynika z odrębnych przepisów określających katalog
uprawnień, o których oskarżony powinien być pouczony na poszczególnych etapach
procesu karnego. W odniesieniu do pouczenia oskarżonego w postępowaniu przygo-
towawczym katalog taki jest określony w art. 300 § 1 k.p.k., w przypadku doręczenia
oskarżonemu aktu oskarżenia wynika on z art. 338 § 1a k.p.k., w związku z doręczeniem
wezwania na rozprawę z art. 353 § 4 k.p.k., natomiast w wypadku rozprawy głównej
jest on przewidziany w art. 386 § 1 k.p.k.
Spośród uprawnień oskarżonego, które są objęte pouczeniem określonym w art. 300

§ 1 k.p.k., na odrębną uwagę zasługuje prawo do składania wyjaśnień. W uprawnie-
niu tym, należącym do kategorii uprawnień przysługujących wyłącznie oskarżonemu
z racji skierowania wobec niego ścigania karnego, znajduje wyraźne odzwierciedlenie
podwójna rola, w jakiej występuje oskarżony w procesie karnym, będąc jednocześnie
stroną procesową i osobowym źródłem dowodowym. Wyjaśnienia oskarżonego są
jego środkiem obrony, ale jednocześnie stanowią środek dowodowy i poszerzają
zakres materiału dowodowego stanowiącego podstawę ustaleń faktycznych wyroku.
W przeciwieństwie do świadka składającego zeznania (art. 233 k.k.) oskarżony nie jest
zobowiązany do mówienia prawdy – nie ponosi odpowiedzialności karnej za podanie
nieprawdy lub zatajenie prawdy w swoich wyjaśnieniach.
Złożenie wyjaśnień jest uprawnieniem oskarżonego, a nie jego obowiązkiem. Może

on odmówić złożenia wyjaśnień lub odmówić udzielenia odpowiedzi na pytania, bez
potrzeby uzasadniania swojego stanowiska. Można więc powiedzieć, że przysługuje
mu prawo do milczenia.
W bliskim związku z prawem do milczenia oraz domniemaniem niewinności oskarżo-

nego pozostaje brak obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść, stanowiący
wyraz zasady nemo se ipsum accusare tenetur. Z zasady tej wynika m.in., że oskarżo-
nego nie wolno zmuszać do złożenia prób swego pisma dla celów dowodowych (dla
porównania tego pisma z pismem znajdującym się w aktach sprawy, którego autorstwo
przypisuje się oskarżonemu). Oczywiście oskarżony może z własnej woli, w ramach
prawa do obrony, wykonać taką próbę pisma dla celów dowodowych. Brak obowiąz-
ku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść należy odnosić do sfery aktywności
oskarżonego. Nie oznacza on braku obowiązku znoszenia przez oskarżonego pewnych
działań dostarczających dowodów na jego niekorzyść, jeżeli mieszczą się one w grani-
cach ingerencji w sferę praw i wolności oskarżonego przewidzianych w ustawie (zob.

rozważania zawarte w kolejnym podpunkcie podręcznika).
W ramach uprawnień oskarżonego ściśle związanych ze skierowaniem wobec niego

ścigania karnego istotne miejsce zajmują współcześnie uprawnienia, które przysługują
mu w ramach konstrukcji prawnych przewidujących możliwość merytorycznego
rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu w ramach konsensualnego modelu procesu
sądowego, a więc na posiedzeniu poprzedzającym rozprawę główną lub na rozprawie
głównej, tyle że bez przeprowadzenia postępowania dowodowego. Z realizacją tych
uprawnień łączy się wpływ oskarżonego na sposób rozpatrzenia sprawy w procesie
sądowym. Do podstawowych uprawnień tworzących wyróżnioną grupę należy upraw-
nienie do udzielenia zgody na skazanie bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 § 1
i 1a k.p.k.), prawo oskarżonego do złożenia wniosku o wydanie wyroku skazującego
i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego, orzeczenie przepadku lub środka
kompensacyjnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego (tzw. wniosku
o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej; art. 338a i 387 § 1 k.p.k.) oraz
prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec warunkowego umorzenia postępowania karnego
na posiedzeniu poprzedzającym rozprawę główną (art. 341 § 2 k.p.k.).
Spośród innych uprawnień w toku procesu, które przysługują wyłącznie oskarżonemu,

należy ponadto zwrócić uwagę na następujące:
1) podejrzany ma prawo żądać przesłuchania go z udziałem ustanowionego obroń-
cy (art. 301 k.p.k.);
2) podejrzany ma prawo żądać, aby mu doręczono postanowienie o przedstawieniu
zarzutów z uzasadnieniem (art. 313 § 3 k.p.k.);
3) podejrzany ma prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania
przygotowawczego (art. 321 § 1 k.p.k.);
4) w czasie rozprawy głównej oskarżony uzyskuje pewne przywileje, np. ma prawo
ostatniego głosu w fazie przemówień końcowych (art. 406 k.p.k.); przywileje tego
rodzaju stawiają oskarżonego w korzystniejszej sytuacji procesowej w porówna-
niu z innymi uczestnikami procesowymi – favor defensionis;
5) oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie
włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72 k.p.k.).
Warto jeszcze zwrócić uwagę na uprawnienie oskarżonego tymczasowo aresztowanego

do porozumiewania się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz
korespondencyjnie (art. 73 § 1 k.p.k.). W postępowaniu przygotowawczym swoboda
porozumiewania się oskarżonego ze swoim obrońcą podlega ograniczeniom (art. 73
§ 2 i 3 k.p.k.). Udzielając zezwolenia na porozumiewanie się, prokurator może zastrzec,
że będzie przy tym obecny on sam lub osoba przez niego upoważniona. Może ponadto
zastrzec kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą. Zastrzeżenia te mogą mieć
miejsce jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy wymaga tego dobro
wymiaru sprawiedliwości. Nie mogą być jednak utrzymane ani dokonane po upływie
14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego (art. 73 § 4 k.p.k.). Bieg tego
terminu należy liczyć od dnia zatrzymania podejrzanego.
3.7.3. Obowiązki oskarżonego
Obok uprawnień przysługujących oskarżonemu w procesie karnym spoczywa na nim

również wiele obowiązków procesowych. Występują one tylko w takim zakresie, w jakim
przepisy je przewidują.
Jednym z podstawowych obowiązków oskarżonego jest obowiązek stawiennictwa na

każde wezwanie organów procesowych w toku trwającego procesu karnego, jeżeli
oskarżony pozostaje na wolności (art. 75 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Oskarżony jest
obowiązany także zawiadomić organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie swego
miejsca zamieszkania lub pobytu, trwającego dłużej niż 7 dni, w tym także z powodu
pozbawienia wolności w innej sprawie, jak również o każdej zmianie danych umoż-
liwiających kontaktowanie się, wskazanych w art. 213 § 1 k.p.k., o których wie, że są
znane organowi prowadzącemu postępowanie (art. 75 § 1 zdanie pierwsze k.p.k.). Do
wymienionych na końcu danych należy także numer telefonu oraz adres poczty elek-
tronicznej oskarżonego. Dane te podlegają ustaleniu w miarę możliwości (argumentum
ex art. 213 § 1 zdanie pierwsze in fine k.p.k.). Oskarżony nie ma obowiązku ich podania
organom procesowym, jeśli to jednak uczyni, bierze na siebie obowiązek informowania
organu prowadzącego postępowanie o zmianie tych danych.
W przypadku niewywiązania się przez oskarżonego z przedstawionego obowiązku in-

formacyjnego dotyczącego miejsca zamieszkania lub pobytu pisma procesowe, w tym
wezwania do stawiennictwa, kierowane do niego pod wcześniej wskazanym adresem,
uważa się za doręczone (art. 139 § 1 k.p.k.). W razie nieusprawiedliwionego niestawien-
nictwa na wezwanie organu procesowego można zarządzić jego zatrzymanie i przy-
musowe sprowadzenie (art. 75 § 2 k.p.k.). Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa ucieczki
lub ukrywania się oskarżonego, to może nawet wchodzić w rachubę jego tymczasowe
aresztowanie (art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k.).
Oskarżony przebywający za granicą z zamiarem dłuższego tam przebywania ma obo-

wiązek wskazania adresu dla doręczeń w kraju. Jeśli tego nie uczyni, pismo wysłane na
ostatnio znany adres w kraju albo, jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy
uważa się za doręczone (art. 138 k.p.k.).
Jak już ustalono wcześniej, oskarżony nie ma obowiązku przejawiania aktywności,

która oznaczałaby dostarczanie dowodów na swoją niekorzyść. Jest jednak zobowią-
zany do znoszenia określonych uciążliwości w granicach przewidzianych w ustawie,

mianowicie do poddania się:
1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom, które nie są połączo-
ne z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności pobierać od
oskarżonego odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych in-
nym osobom, w odpowiednich warunkach;
2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z do-
konaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem
że są dokonywane przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia,
z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej, nie zagrażają zdrowiu oskarżonego
i jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; przy zachowaniu tych wa-
runków oskarżony jest w szczególności zobowiązany poddać się pobraniu krwi,
włosów lub wydzielin organizmu;
3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest
to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub
innych osób (art. 74 § 2 k.p.k.).
W wykonaniu delegacji ustawowej zawartej w art. 74 § 4 k.p.k. szczegółowe warunki

i sposób dokonywania badań lekarskich oskarżonego określa rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z 23.02.2005 r. w sprawie poddawania badaniom lub wykonywania
czynności z udziałem oskarżonego oraz osoby podejrzanej (Dz.U. Nr 33, poz. 299
ze zm.).
Czynności dowodowe określone powyżej w pkt 1 mogą również być dokonane w sto-
sunku do osoby podejrzanej. Z zachowaniem wymagań określonych w pkt 2 i 3 od
osoby podejrzanej można również pobrać krew, włosy, wymaz ze śluzówki lub inne
wydzieliny organizmu (art. 74 § 3 k.p.k.).
W związku z koniecznością dokonania czynności dowodowych określonych w art. 74

§ 2 i 3 k.p.k. oskarżonego lub osobę podejrzaną wzywa się do dobrowolnego poddania
się obowiązkom określonym w tych przepisach. W razie jednak odmowy poddania się
tym obowiązkom oskarżonego lub osobę podejrzaną można zatrzymać i przymusowo
doprowadzić, a także stosować wobec nich siłę fizyczną lub środki techniczne służą-
ce obezwładnieniu, w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności (art. 74
§ 3a k.p.k.).
Zarządzenie wskazanych wyżej badań oskarżonego przez biegłych psychologów lub

lekarzy następuje w miarę potrzeby. Ich przeprowadzenie musi odpowiadać warunkom
określonym w art. 74 k.p.k. (art. 215 k.p.k.). Należy przy tym od razu poczynić zastrze-
żenie, że odrębnie jest uregulowana kwestia badania stanu zdrowia psychicznego oskar-
żonego przez biegłych lekarzy psychiatrów. Zagadnieniu temu są poświęcone rozważania
w rozdziale o dowodach, w związku z omówieniem udziału biegłego w procesie karnym.
Zatrzymując się tymczasem na chwilę przy rozwiązaniu normatywnym przewidzianym

w art. 215 k.p.k., należy zauważyć, że potrzeba przeprowadzenia badań psychologicz-
nych oskarżonego może być przede wszystkim podyktowana koniecznością poznania
osobowości oskarżonego i analizy procesów motywacyjnych towarzyszących jego
zachowaniom. Zgodnie z ugruntowanym w orzecznictwie poglądem, przeprowadzenie
takich badań jest nieodzowne, jeżeli rekonstrukcja procesu motywacyjnego zachodzą-
cego w psychice sprawcy czynu wymaga analizy jego osobowości, a więc charakteru,
usposobienia, poziomu umysłowego, reakcji emocjonalnych, stosunku do otoczenia
i zachowania się w różnych sytuacjach życiowych. Zestawienie uzyskanych w ten sposób
danych osobopoznawczych z wszystkimi okolicznościami popełnionego czynu daje
podstawę do jego oceny od strony podmiotowej54. Badania lekarskie oskarżonego mogą
być zarządzone np. w celu weryfikacji zaświadczeń lekarskich przedkładanych przez
oskarżonego w toku procesu karnego lub ustalenia jego stanu zdrowia w kontekście
możliwości stosowania wobec niego izolacyjnego środka zapobiegawczego (zob. art. 259
§ 1 pkt 1 k.p.k.) albo wykonywania go w odpowiednich warunkach (art. 260 k.p.k.). Wy-
danie postanowienia o poddaniu oskarżonego badaniom lekarskim lub psychologicznym
należy do sądu, a w postępowaniu przygotowawczym – do prokuratora. W sprawach
o przestępstwa uprawnienia takiego nie mają inne organy ścigania karnego.
Istotnym źródłem informacji o osobowości oskarżonego jest wywiad środowiskowy,

omówiony szerzej w rozdziale poświęconym dowodom. Należy również odnotować, że
badaniom osobopoznawczym jest także podporządkowane zebranie danych o osobie
oskarżonego w zakresie przewidzianym w art. 213 k.p.k.
W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu za-

pobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa mogą być
wobec niego stosowane środki zapobiegawcze, w tym także tymczasowe aresztowanie,
które jest formą rzeczywistego pozbawienia wolności oskarżonego przed prawomoc-
nym orzeczeniem o jego winie. Ponadto wobec oskarżonego mogą być stosowane inne
środki przymusu stanowiące przejaw ingerencji w sferę jego wolności i dóbr osobistych,
np. wolności komunikowania się, tajemnicy korespondencji, nietykalności mieszkania.
Środki te przedstawiono niżej w rozdziale VII.
Literatura
M. Błoński, Wyjaśnienia oskarżonego w polskim procesie karnym, Łódź 2011; W. Daszkiewicz, Samo-
oskarżenie a prawo do milczenia, PiP 1974/2; B. Gronowska, Prawo oskarżonego do milczenia oraz
wolności od samooskarżenia w ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Prok. i Pr. 2009/7–8;
D. Gruszecka, Zasięg prawa do obrony w kontekście odpowiedzialności za fałszywe zeznania, CzPKiNP
2010/2; W. Jasiński, Kumulacja ról oskarżonego i pokrzywdzonego w polskim procesie karnym, PiP
54
Wyrok SN z 13.08.1974 r., IV KR 177/74, OSNKW 1974/12, poz. 222.
4. Przedstawiciele procesowi stron 271
2008/1; M. Klejnowska, Osoba podejrzana w procesie karnym, Prokurator 2003/2; C.P. Kłak, „Osoba
podejrzana” oraz „potencjalnie podejrzana” w polskim procesie karnym a zasada nemo se ipsum ac-
cusare tenetur, IN 2012/4; R. Kmiecik, Prawo do milczenia zatrzymanej osoby podejrzanej (w świetle
reguły nemo tenetur), Prok. i Pr. 2000/7–8; P. Kruszyński, Prawo podejrzanego do obrony materialnej
w projektach k.p.k. (wybrane zagadnienia), Pal. 1993/7–8; A. Lach, Granice badań oskarżonego w celach
dowodowych. Studium w świetle reguły nemo se ipsum accusare tenetur i prawa do prywatności, Toruń
2010; A. Sakowicz, Prawo do milczenia w polskim procesie karnym, Białystok 2019; Z. Sobolewski, Sa-
mooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo se ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982; P.K. Sowiński,
Uprawnienia składające się na prawo oskarżonego do obrony. Uwagi na tle czynności oskarżonego oraz
organów procesowych, Rzeszów 2012; S. Stachowiak, Przesłuchanie podejrzanego z udziałem obrońcy,
Prok. i Pr. 1997/12; S. Stachowiak, Zakres informacji procesowej przekazywanej podejrzanemu przed
i w toku przesłuchiwania, Prok. i Pr. 2001/3; R.A. Stefański, Czynności przedstawienia zarzutów, Prok.
i Pr. 2013/7–8; R.A. Stefański, Skuteczność przedstawienia zarzutów, Prok. i Pr. 2013/6; R.A. Stefański,
Wyniki badań psychiatrycznych oskarżonego a obrona obowiązkowa, Prok. i Pr. 1997/6; L. Tyszkiewicz,
Badania osobopoznawcze w prawie karnym. Wprowadzenie w problematykę prawną i kryminologiczną,
Warszawa 1975; W. Wassermann, Zakaz kumulacji ról pokrzywdzonego i oskarżonego w postępowaniu
karnym, Prok. i Pr. 2014/1; A. Wąsek, O kilku aspektach reguły „nemo se ipsum accusare tenetur” de lege
lata i de lege ferenda [w:] Standardy praw człowieka a polskie prawo karne, red. J. Skupiński, Warszawa
1995; P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006; J. Zagrodnik,
Dopuszczalność kumulacji roli procesowej pokrzywdzonego z innymi rolami procesowymi w postępo-
waniu karnym, PPK 2001/24; J. Zagrodnik, Pojęcie pokrzywdzonego w związku z art. 50 k.p.k. Glosa
do postanowienia SN z 26.10.2006 r., I KZP 24/06, PiP 2007/9; B. Zając, Przyznanie się oskarżonego do
winy w procesie karnym, Kraków 1995.
4. Przedstawiciele procesowi stron

4.1. Uwagi wstępne
Strony mogą działać w procesie karnym same albo przez swych przedstawicieli. Niekiedy
strony mogą działać wyłącznie przy pomocy przedstawiciela, jeżeli nie mają zdolności
do czynności procesowych.
Instytucja przedstawicielstwa ma genetyczne zakotwiczenie w procesie cywilnym. Na

gruncie karnoprocesowym nie traci ona swej pierwotnej natury, dlatego można stwier-
dzić, że jej istotę stanowi podejmowanie czynności w postępowaniu karnym w cudzym
imieniu na rzecz podmiotu reprezentowanego. Przedstawiciel wyraża swą wolę w imie-
niu reprezentowanego, ze skutkiem dla tego ostatniego. Czynność dokonana przez
przedstawiciela wywołuje zatem taki sam skutek, jakby jej dokonał podmiot reprezen-
towany. Tak rozumiane przedstawicielstwo zasadza się na teorii reprezentacji, której
urzeczywistnienie podlega pewnym ograniczeniom w procesie karnym, związanym
przede wszystkim z obrońcą, na którym spoczywa obowiązek działania wyłącznie na
korzyść oskarżonego. Ograniczenia te stanowią niekiedy powód do kwestionowania

przedstawicielskiego charakteru obrony, z czym jednak trudno się zgodzić55.
Przedstawiciel musi mieć umocowanie do działania. Jego czynności mogą być doko-
nywane tylko w granicach umocowania. Umocowanie przedstawiciela może płynąć
z ustawy (przedstawiciel ustawowy) albo z ustanowienia przez mocodawcę (obrońca
lub pełnomocnik z wyboru) lub organ procesowy (obrońca lub pełnomocnik z urzędu).
4.2. Przedstawiciel ustawowy
Przedstawiciel ustawowy może działać zarówno po stronie czynnej, jak i po stronie

biernej. Przepisy ustawy karnoprocesowej pozwalają wyróżnić przedstawiciela ustawo-
wego pokrzywdzonego i przedstawiciela ustawowego oskarżonego. To rozróżnienie
ma doniosłe znaczenie, gdyż odmienny kształt przyjmuje uregulowanie pozycji przed-
stawiciela ustawowego pokrzywdzonego i przedstawiciela ustawowego oskarżonego.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego działa zamiast niego, gdy pokrzywdzony
nie ma zdolności do działań w procesie, podczas gdy przedstawiciel ustawowy oskar-
żonego działa obok oskarżonego, na jego rzecz.
Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzyw-

dzony nie może działać osobiście, gdyż jego działanie jest wykluczone z powodów
prawnych lub faktycznych.
Działanie samego pokrzywdzonego jest niemożliwe z przyczyn faktycznych, z natury

rzeczy, jeżeli jest on osobą prawną. Wówczas za pokrzywdzonego czynności procesowych
dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu (art. 51 § 1 k.p.k.). Organem
tym w wypadku spółdzielni jest jej zarząd, a w przypadku spółki (w zależności od jej
formy) – podmiot uprawniony do działania w jej imieniu.
Z powodów prawnych wykluczone jest osobiste działanie pokrzywdzonego, kiedy jest

on małoletni, tzn. kiedy nie ukończył lat 18, lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie lub
częściowo. W takiej sytuacji prawa pokrzywdzonego wykonuje przedstawiciel ustawo-
wy w rozumieniu prawa cywilnego albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony
pozostaje (art. 51 § 2 k.p.k.).
Zgodnie z prawem cywilnym ustawowymi przedstawicielami w razie małoletniości

pokrzywdzonego są z reguły jego rodzice (art. 98 § 1 k.r.o.) lub opiekun (art. 145 k.r.o.),
w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego – opiekun (art. 175 k.r.o.), a w sytuacji
ubezwłasnowolnienia częściowego – kurator (art. 178 k.r.o.).
55
Zob. J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 26 i n., oraz powołana tam literatura.
Wprawdzie art. 51 § 2 k.p.k. stanowi, że prawa pokrzywdzonego wykonuje ustawowy

przedstawiciel, co mogłoby sugerować, że może to czynić jedna osoba, jednakże nie ma
dostatecznych podstaw, aby odrzucić możliwość równoległego uprawnienia większej
liczby osób do realizacji wskazanych praw, jeżeli wynika to z przepisów prawa cywilnego.
Pozwala to przyjąć, że w przypadku małoletniości pokrzywdzonego uprawnienie do
wykonywania jego praw przysługuje obojgu rodzicom (art. 93 § 1 i art. 97 § 1 k.r.o.).
Należy przy tym domniemywać zgodę jednego rodzica na czynność dokonaną przez
drugiego rodzica w charakterze przedstawiciela ustawowego małoletniego. Wykluczone
jest jednak wykonywanie praw małoletniego pokrzywdzonego przez jednego z rodziców,
jeżeli oskarżonym o przestępstwo, z którego wynika pokrzywdzenie małoletniego, jest
drugi rodzic (argumentum ex art. 98 § 3 w zw. z art. 98 § 2 k.r.o.)56. W opisanym wypadku
przedstawicielem ustawowym pokrzywdzonego małoletniego jest kurator ustanowiony
przez sąd opiekuńczy (zob. art. 180 § 2 k.r.o.).
W art. 51 § 2 k.p.k. krąg podmiotów, które mogą działać w miejsce pokrzywdzonego

małoletniego albo ubezwłasnowolnionego całkowicie lub częściowo, jest szerzej ujęty
w porównaniu z tym, co wynika z przedstawicielstwa ustawowego w rozumieniu prawa
cywilnego. Powołany przepis wymienia osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony
pozostaje. O jej legitymacji decyduje faktyczne sprawowanie pieczy nad pokrzywdzo-
nym małoletnim lub ubezwłasnowolnionym. Ustawa ułatwia w ten sposób zastępstwo
pokrzywdzonego w procesie karnym. To, czy sprawowanie pieczy ma miejsce w konkret-
nym wypadku, może być ustalone w drodze czynności sprawdzających przewidzianych
w art. 97 k.p.k. Zdaniem Sądu Najwyższego o stałości pieczy przesądza jej całościowe
i niepodzielne pełnienie przez określoną osobę lub instytucję57.
W rozumieniu przepisów prawa karnego procesowego za przedstawiciela ustawowego

pokrzywdzonego należy również uznać osobę uprawnioną do wykonywania jego praw
ze względu na sprawowanie nad nim pieczy z powodu jego nieporadności, spowodo-
wanej w szczególności wiekiem lub stanem zdrowia (art. 51 § 3 k.p.k.). W przypadku
osoby nieporadnej ustawa nie wymaga stałości pieczy dla wykonywania praw pokrzyw-
dzonego przez przedstawiciela ustawowego. W tej roli może więc wystąpić np. osoba
sprawująca nad pokrzywdzonym doraźną pieczę opartą na odległym pokrewieństwie.
Przedstawiciel ustawowy może udzielić umocowania do reprezentowania praw po-

krzywdzonego pełnomocnikowi.
Po stronie biernej przedstawiciela ustawowego ma oskarżony, który jest nieletni,

a więc nie ukończył 17 lat, lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie albo częścio-
wo. Ustawowym przedstawicielem oskarżonego może być przedstawiciel ustawowy
56
Uchwała SN (7) z 30.09.2010 r., I KZP 10/10, OSNKW 2010/10, poz. 84.
57
Zob. postanowienie SN z 27.05.1997 r., V KKN 248/96, OSNKW 1997/9–10, poz. 77, oraz krytyczna
glosa R. Kmiecika do wskazanego postanowienia, OSP 1998/1, s. 24 i n.
w znaczeniu odpowiadającym przedstawicielstwu ustawowemu w rozumieniu prawa

cywilnego, lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje (art. 76 k.p.k.).
Jak już wyżej zaznaczono, przedstawiciel ustawowy oskarżonego może podejmować

czynności, obok oskarżonego, wyłącznie na jego korzyść. Czynności dokonane na
niekorzyść oskarżonego przez jego ustawowego przedstawiciela należy uznać za bez-
skuteczne.
4.3. Obrońca
4.3.1. Uwagi wstępne
Zadaniem obrońcy jest niesienie fachowej pomocy oskarżonemu przez udzielenie porad
prawnych i dokonywanie czynności na jego korzyść.
Działalność obrońcy stanowi zarazem przeciwwagę dla działalności składającej się na

ściganie karne i w ten sposób integralnie wpisuje się w urzeczywistnienie modelowego
założenia przewidującego rozdzielenie funkcji oskarżenia, sądzenia i obrony oraz po-
wierzenie ich realizacji różnym podmiotom w celu zapewnienia maksymalnego prawdo-
podobieństwa osiągnięcia sprawiedliwości materialnej w procesie karnym. Obrona jako
sui generis korektywa ścigania karnego stanowi aktywność procesową przyczyniającą się
w istotnym stopniu do zapobieżenia omyłkom wymiaru sprawiedliwości. Kierując się
względami natury prawnej (prawny obowiązek dowodzenia) oraz dochowując standar-
dów aksjologicznych, deontologicznych i prakseologicznych, obrońca jest zobowiązany
do podejmowania wszelkich możliwych działań zmierzających do tego, aby osoba
niewinna nie poniosła odpowiedzialności karnej, a winny nie poniósł odpowiedzial-
ności większej, niż na to zasłużył w realiach konkretnego stanu faktyczno-prawnego.
Uprawnienie do działania w roli obrońcy przysługuje osobom upoważnionym do udzie-

lania pomocy prawnej według przepisów Prawa o adwokaturze oraz ustawy o radcach
prawnych (art. 82 k.p.k.). W myśl przepisów wymienionych ustaw regułę stanowi
świadczenie pomocy prawnej w roli obrońcy przez adwokatów i radców prawnych
(art. 1 ust. 1 i art. 4 ust. 1 pr. adw., art. 6 ust. 1 u.r.p.). Należy przy tym zaznaczyć, że
radca prawny nie może występować w roli obrońcy, jeżeli wykonuje zawód w ramach
stosunku pracy. Wyłączenie to nie dotyczy radców prawnych będących pracownikami
naukowymi lub naukowo-dydaktycznymi (art. 8 ust. 6 u.r.p.).
W roli obrońcy lub pełnomocnika w sprawach karnych mogą występować również

aplikanci adwokaccy i radcowscy. Uprawnienie w tym zakresie uzyskują wraz z upły-
wem 6 miesięcy aplikacji, po których mają możliwość zastępowania adwokata lub radcy
prawnego przed organami ścigania oraz przed sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego
(art. 77 ust. 1 pr. adw., art. 351 ust. 1 u.r.p.).
Z przepisów wymienionych wyżej ustaw ustrojowych, regulujących wykonywanie za-

wodu adwokata i radcy prawnego, wynika, że obrońca w ramach swojej działalności
procesowej korzysta z immunitetu materialno-procesowego w zakresie, w jakim do-
puszcza się w toku procesu karnego nadużycia wolności słowa, stanowiącego ściganą
z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie strony, jej pełnomocnika lub
obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza. Zachowania takie podlegają ściganiu
wyłącznie w drodze dyscyplinarnej (aspekt procesowy immunitetu – zob. art. 8 ust. 2
pr. adw., art. 11 ust. 2 u.r.p.).
Istotną rękojmią prawidłowego wykonywania funkcji obrony jest tajemnica obrończa,

opisana szerzej w rozdziale o dowodach.
4.3.2. Pozycja prawna obrońcy
Kwestia pozycji prawnej (statusu prawnego) obrońcy należy do kontrowersyjnych.

W piśmiennictwie zarysowują się w tej materii dwa stanowiska, nie do końca zresztą
przeciwstawne. Według jednego z nich obrońca jest pomocnikiem procesowym oskar-
żonego. Zwolennicy tego zapatrywania akcentują samodzielność obrońcy, jego działa-
nie obok oskarżonego i wyłącznie na jego korzyść, podkreślając, że te cechy działania
obrońcy świadczą o braku elementu przedstawicielstwa w stosunku obrończym58. Zgod-
nie z drugim stanowiskiem obrońca jest przedstawicielem procesowym oskarżonego,
a wynika to z przysługującego mu uprawnienia do dokonywania czynności w imieniu
i na rzecz oskarżonego oraz reprezentowania jego interesów w procesie karnym59. Z tego
punktu widzenia drugorzędne znaczenie ma w istocie to, czy i w jakim zakresie obrońca
działa obok oskarżonego. To drugie stanowisko należy uznać za bardziej przekonujące,
gdyż obrońca działa w istocie jak przedstawiciel, na mocy upoważnienia, w interesie
oskarżonego, na jego korzyść.
Z przedstawicielskiego charakteru stosunku obrończego wynika w sposób logiczny,

że o zakresie uprawnień obrońcy przesądza zasadniczo zakres uprawnień przysłu-
gujących oskarżonemu jako stronie procesowej (nie jako osobowemu źródłu dowo-
dowemu).
Nie podważając przedstawicielskiego charakteru stosunku obrończego, należy zwró-

cić uwagę na jego cechy specyficzne, które przesądzają o szczególnym charakterze
przedstawicielstwa w przypadku obrony.
58
Zob. m.in. S. Śliwiński, Polski..., 1948, s. 395 i n.
59
W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. 1, Bydgoszcz 1999, s. 276 i n.
Pierwszą z tych cech jest obowiązek działania wyłącznie na korzyść oskarżonego

(art. 86 § 1 k.p.k.). Stanowi on istotę działalności procesowej obrońcy, sens obrony.
Z obowiązku tego można wyprowadzić zakaz podejmowania przez obrońcę czynności
niekorzystnych dla oskarżonego. Czynności dokonane z naruszeniem tego zakazu
powinny być uznane za bezskuteczne ze względu na ich niezgodność z kierunkiem
działania obrońcy określonym w art. 86 § 1 k.p.k.60 Oskarżony nie może być obciążony
negatywnymi skutkami prawnymi zaniedbań lub niewłaściwego wykonywania obowiąz-
ków przez obrońcę, np. uchybienia terminowi do wniesienia środka odwoławczego, gdy
jemu samemu nie sposób przypisać żadnej winy w tym zakresie. Uchybienie takiemu
terminowi z winy obrońcy stanowi przyczynę od oskarżonego niezależną, godzącą
w przysługujące mu prawo do obrony ze względu na pozbawienie możliwości dokonania
określonej czynności procesowej i stanowi podstawę do przywrócenia terminu do jej
realizacji na podstawie art. 126 k.p.k.
Z zakazem działania obrońcy na niekorzyść oskarżonego wiąże się ściśle zakaz obrony
kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy pozostają w sprzeczności (art. 85 § 1 k.p.k.)
Sprzeczność interesów oskarżonych zachodzi m.in. wtedy, gdy wzajemnie się pomawiają,
w takim bowiem wypadku obrona jednego z oskarżonych z natury rzeczy musi łączyć
się z kwestionowaniem wiarygodności twierdzeń drugiego oskarżonego61. Stwierdzenie
sprzeczności interesów oskarżonych należy do sądu, który wydaje w tym względzie po-
stanowienie. W przypadku obrony z wyboru sąd w postanowieniu wyznacza oskarżonym
termin do ustanowienia innych obrońców. W razie obrony z urzędu postanowienie
powinno zawierać wyznaczenie innego obrońcy niż ten, który dotąd reprezentował
interesy oskarżonych. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie, które mogą wnieść
zarówno oskarżony, jak i obrońca (art. 85 § 2 k.p.k.). W rezultacie stwierdzenia przez sąd
sprzeczności interesów oskarżonych nie jest możliwe dalsze działanie w procesie dotych-
czasowego obrońcy, np. w stosunku do jednego z oskarżonych, gdy pozostali oskarżeni
reprezentowani wcześniej przez tego obrońcę cofnęli upoważnienia do obrony62.
Drugą cechą decydującą o specyfice przedstawicielstwa w przypadku stosunku obrończe-

go jest samodzielność obrońcy w podejmowaniu czynności na rzecz reprezentowanej
strony procesowej. Samodzielność oznacza, że obrońca nie jest związany instrukcją
oskarżonego i ma możliwość działania nawet wbrew jego woli w zakresie przysługują-
cych mu uprawnień. Można powiedzieć, że obrońca i oskarżony, występując obok siebie,
zachowują niezależność w ramach swojej działalności procesowej63.
60
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 29–34 oraz powołana tam literatura.
61
Zob. wyrok SN z 15.07.1980 r., II KR 210/80, LEX nr 17260.
62
Zob. postanowienie SA w Katowicach z 9.09.2009 r., II AKz 595/09, Prok. i Pr.-wkł. 2010/5, s. 24.
63
Szerzej J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 29 i n.
4.3.3. Obrona obligatoryjna
Obrona ma charakter obligatoryjny, kiedy przepisy prawa karnego procesowego

przewidują obowiązek posiadania obrońcy przez oskarżonego, niezależnie od tego,
czy on sam tego chce. Biorąc pod uwagę zakres tego obowiązku, a więc to, czy dotyczy
on całego postępowania karnego, czy tylko określonego etapu procesowego, można
wyodrębnić dwie grupy sytuacji, w których obrona jest obowiązkowa.
Obowiązek posiadania obrońcy rozciąga się na całe postępowanie w sytuacjach okre-

ślonych w art. 79 § 1 i 2 k.p.k. Z przepisów tych wynika, że oskarżony musi mieć
obrońcę, jeżeli:
1) nie ukończył 18 lat (art. 79 § 1 pkt 1 k.p.k.);
2) jest głuchy, niemy, niewidomy;
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia
czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego
czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona (art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k.);
przesłanka ta odwołuje się do okoliczności tempore criminis; uregulowanie oma-
wianej przesłanki obrony obligatoryjnej nawiązuje wyraźnie do unormowania
niepoczytalności i ograniczonej poczytalności w art. 31 § 1 i 2 k.k.; dla przyjęcia
obrony obligatoryjnej w omawianym wypadku ma zatem decydujące znaczenie
to, czy w sprawie zachodzą okoliczności wyłączające lub ograniczające odpowie-
dzialność karną, określone w powołanych przepisach;
4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwa-
la na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny
i rozsądny; ta przesłanka obrony obligatoryjnej zasadza się na okolicznościach
dotyczących stanu zdrowia psychicznego oskarżonego tempore procedendi; na-
leży przyjąć, że stan ten nie pozwala oskarżonemu na udział w postępowaniu,
jeżeli jego kondycja psychiczna sprawia, że wzięcie przez niego udziału w postę-
powaniu sprowadzałoby się wyłącznie do fizycznej obecności, bez możliwości
realnego i aktywnego oddziaływania na przebieg procesu karnego; niemożność
samodzielnego prowadzenia obrony w sposób rozsądny ma z kolei miejsce wów-
czas, gdy oskarżonemu brakuje umiejętności radzenia sobie w procesie bez niczy-
jej pomocy lub zdolności do trafnego, rozumnego i trzeźwego oceniania sytuacji
procesowych oraz zachowania roztropności i rozwagi w podejmowanych działa-
niach procesowych64;
5) zachodzą inne okoliczności utrudniające obronę (art. 79 § 2 k.p.k.); przesłan-
ka ta stanowi uzupełnienie katalogu przesłanek obrony obligatoryjnej, wyni-
kającego z art. 79 § 1 k.p.k.; okoliczności utrudniające obronę w rozumieniu
art. 79 § 2 k.p.k. należy łączyć z właściwościami osobistymi oskarżonego, które
w znaczący sposób utrudniają wykonywanie obrony bezpośrednio przez samego
oskarżonego; jeśli tego typu okoliczności ujawnią się już w toku postępowania
64
T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, art. 1–467, Warszawa 2014, s. 354.
przygotowawczego, to należałoby oczekiwać przedstawienia akt sprawy sądowi

właściwemu do jej rozpoznania w celu podjęcia odpowiedniej decyzji w przed-
miocie obrony obligatoryjnej.
W przypadku okoliczności stanowiących przesłanki obrony obligatoryjnej, wymienio-

nych powyżej w pkt 1–4, oskarżony musi mieć obrońcę od momentu ich zaistnienia.
Z kolei w wypadku przesłanki obrony obligatoryjnej wymienionej w pkt 5 obowiązek
posiadania obrońcy oskarżonego powstaje dopiero z chwilą wydania przez sąd posta-
nowienia stwierdzającego jej spełnienie.
W zobrazowanych dotąd przypadkach, w których oskarżony musi mieć obrońcę w trak-

cie całego postępowania, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie głównej (art. 79
§ 3 k.p.k.), rozprawie apelacyjnej (art. 450 § 1 w zw. z art. 79 k.p.k.), rozprawie kasacyjnej
(art. 450 § 1 w zw. z art. 518 i 79 k.p.k.), a także w tych posiedzeniach sądu, w których
obowiązkowy jest udział oskarżonego (art. 79 § 3 in fine k.p.k.).
Obrona obligatoryjna, co do zasady, ustaje wraz z odpadnięciem przesłanek, które ją

uzasadniały, np. z chwilą ukończenia 18. roku życia przez oskarżonego lub ustania oko-
liczności utrudniających obronę, np. w wyniku znacznej poprawy wzroku w następstwie
zabiegu lekarskiego65.
Kwestia ustania obrony obligatoryjnej jest uregulowana w sposób szczególny w odnie-

sieniu do przypadków, w których obowiązek posiadania obrońcy jest podyktowany
uzasadnionymi wątpliwościami związanymi ze stanem psychicznym (poczytalności,
zdrowia psychicznego) oskarżonego tempore criminis lub tempore procedendi. W tych
wypadkach o ustaniu obrony obligatoryjnej decyduje sąd, wydając postanowienie stwier-
dzające, że udział obrońcy w procesie nie jest obowiązkowy. Podstawę takiej decyzji
stanowi uznanie przez sąd za uzasadnioną opinii biegłych, w której wyrazili stanowisko,
że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego
ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępo-
waniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu
oraz prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny (art. 79 § 4 zdanie pierwsze
k.p.k.). Postanowienie sądu wydane na podstawie art. 79 § 4 zdanie pierwsze k.p.k.,
na mocy którego ustaje obrona obowiązkowa, nie oznacza automatycznie zwolnienia
obrońcy wyznaczonego z urzędu z obowiązków obrończych. Konsekwencją wydania
takiego postanowienia jest jedynie przekształcenie obrony obowiązkowej w obronę
fakultatywną. Do zwolnienia obrońcy z urzędu wymagana jest odrębna decyzja sądu
lub prezesa sądu. Do czasu jej wydania utrzymuje się wyznaczenie obrońcy z urzę-
du. Cofnięcie wyznaczenia obrońcy z urzędu w omawianej sytuacji procesowej jest
w obecnym stanie prawnym powinnością sądu lub prezesa sądu („sąd lub prezes sądu
65
Zob. szerzej J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 61.
zwalnia”), chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, żeby oskarżony

miał obrońcę wyznaczonego z urzędu (art. 79 § 4 zdanie drugie k.p.k.).
Poza przypadkami obrony obligatoryjnej, które znajdują zastosowanie do całego po-

stępowania (art. 79 § 1 i 2 k.p.k.), a zostały przedstawione powyżej, można dodatkowo
wskazać uregulowanie obrony obowiązkowej jedynie w odniesieniu do postępowania
sądowego. Zasadnicze znaczenie ma w tym zakresie art. 80 k.p.k., zgodnie z którym
oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przez sądem okręgowym, jeżeli za-
rzucono mu zbrodnię (zdanie pierwsze wymienionego przepisu). W takim wypadku
obrońca musi wziąć udział w rozprawie głównej, a na podstawie art. 450 § 1 w zw.
z art. 80 k.p.k. jego udział jest również obowiązkowy na rozprawie apelacyjnej, a także
– w zw. z art. 518 k.p.k. – na rozprawie kasacyjnej.
Przypadki obrony obligatoryjnej w postępowaniu sądowym w sprawach o przestępstwa

podlegające orzecznictwu sądów wojskowych znajdują uregulowanie w art. 671 k.p.k.
Naruszenie przepisów o obronie obowiązkowej w toku postępowania sądowego

stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia (art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.).
Jeżeli chodzi o postępowanie przygotowawcze, to nieuczestniczenie w nim obrońcy
w przypadku obrony obligatoryjnej może być potraktowane jako bezwzględna przyczyna
uchylenia orzeczenia jedynie wtedy, gdyby to uchybienie przeniknęło do postępowania
sądowego i nie uległo w nim konwalidacji dzięki udziałowi obrońcy przed sądem.
W wypadkach, w których obrona jest nieobowiązkowa, tzn. oskarżony nie musi mieć
obrońcy, ma ona charakter fakultatywny, co oznacza, że oskarżony może korzystać
z pomocy obrońcy.
4.3.4. Sposoby nawiązania stosunku obrończego
Istnieją dwa sposoby nawiązania stosunku obrończego:

1) ustanowienie obrońcy z wyboru oraz
2) wyznaczenie obrońcy z urzędu.
Pierwszy z wymienionych sposobów polega na udzieleniu adwokatowi lub radcy

prawnemu upoważnienia do działania w charakterze obrońcy. Źródłem umoco-
wania dla działania obrońcy jest w takim wypadku jednostronne oświadczenie woli
podmiotu, który ma być reprezentowany. Może ono być złożone na piśmie lub w ustnie
do protokołu (art. 83 § 2 k.p.k.).
Regułę stanowi ustanowienie obrońcy przez samego oskarżonego. Jeżeli oskarżony jest
pozbawiony wolności, np. w związku z odbywaniem kary pozbawienia wolności lub
tymczasowym aresztowaniem albo zatrzymaniem w innej sprawie, może nastąpić udzie-

lenie przez inną osobę tzw. upoważnienia tymczasowego do jego reprezentowania
(art. 83 § 1 k.p.k.). O udzielonym upoważnieniu należy niezwłocznie poinformować
oskarżonego. Upoważnienie tymczasowe utrzymuje się do czasu ustanowienia obrońcy
przez samego oskarżonego. W razie zaakceptowania przez oskarżonego obrońcy tymcza-
sowego następuje przeobrażenie stosunku obrony w jego zwykłą postać, w przeciwnym
wypadku upoważnienie tymczasowe wygasa (argumentum ex art. 83 § 1 k.p.k.).
Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie albo częściowo, obroń-
cę ustanawia jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której stałą pieczą oskarżony
pozostaje (art. 76 k.p.k.).
W stosunku obrończym z wyboru występują dwa składniki. Pierwszym z nich jest stosu-
nek prawny wynikający z upoważnienia do działania w procesie karnym w charakterze
obrońcy. Jest on określony przepisami prawa karnego procesowego, przewidującymi
m.in. pozycję procesową przedstawiciela procesowego, jego prawa i obowiązki w ramach
wykonywanej działalności procesowej, dopuszczalność udzielenia substytucji. Drugim
składnikiem jest stosunek cywilnoprawny nawiązywany w drodze umowy zlecenia mię-
dzy oskarżonym i adwokatem lub radcą prawnym. W ramach tego stosunku znajduje
uregulowanie m.in. kwestia wynagrodzenia należnego obrońcy.
W sprawach o przestępstwa obowiązuje, podyktowane względami porządkowymi,

ograniczenie liczby obrońców z wyboru do trzech (art. 77 k.p.k.). Ma ono na celu za-
pobieżenie demonstracji obrońców w procesie karnym.
Jeżeli oskarżony korzysta z pomocy więcej niż jednego obrońcy, do tego, aby czynność
mogła być przeprowadzona, wystarczy stawiennictwo jednego z nich (art. 117a § 1 in
principio k.p.k.). Za zgodą oskarżonego, jeżeli obrona nie jest obowiązkowa, możliwe
jest również przeprowadzenie czynności mimo niestawiennictwa wszystkich obrońców,
których ustanowił (art. 117a § 1 in fine k.p.k.).
Drugi sposób zawiązania stosunku obrończego polega na wyznaczeniu obrońcy z urzędu

przez organ procesowy. Obrona z urzędu ma charakter akcesoryjny, co oznacza, że
omawiany sposób wyznaczenia obrońcy może znaleźć zastosowanie tylko wówczas, gdy
oskarżony nie ma obrońcy z wyboru (argumentum ex art. 78 § 1 k.p.k.). Z akcesoryjności
obrony z urzędu wynika również, że utrzymuje się ona tak długo, jak długo oskarżony
nie ustanowi obrońcy z wyboru.
Obowiązujące przepisy przewidują cały szereg konfiguracji procesowych, w których

następuje wyznaczenie obrońcy z urzędu (zob. np. art. 78 § 1, 1a, art. 81 § 1, art. 249 § 5,
art. 387 § 1 zdanie trzecie, art. 451 w zw. z art. 439 § 3, art. 573 § 2 w zw. z art. 451 k.p.k.).
Dwie z nich mają charakter podstawowy i dlatego – mając na względzie ograniczone
ramy podręcznika – do nich należy zawęzić dalsze uwagi, odsyłając w pozostałym za-
kresie do odrębnego opracowania, w którym przypadki wyznaczenia obrońcy z urzędu
zostały niedawno całościowo zobrazowane66.
Wyznaczenie obrońcy z urzędu ma zasadnicze znaczenie w następujących sytuacjach

procesowych:
1) obrona jest obligatoryjna, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru (art. 81 k.p.k.);
2) oskarżony niemający obrońcy z wyboru żąda, aby mu wyznaczono obrońcę
z urzędu, wykazując w sposób należyty, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla ko-
niecznego utrzymania siebie i rodziny ponieść kosztów obrony (art. 78 § 1 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym zawiązanie stosunku obrończego w wypadku obro-

ny z urzędu następuje w drodze zarządzenia prezesa sądu (przewodniczącego wydziału,
upoważnionego sędziego – art. 93 § 2 k.p.k.) lub referendarza sądowego sądu właściwego
do rozpoznania sprawy. Zarówno decyzja o wyznaczeniu obrońcy, jak i o odmowie
jego wyznaczenia przyjmuje w pierwszym stadium procesowym formę zarządzenia.
O wyznaczeniu obrońcy w postępowaniu sądowym decyduje prezes sądu (zob. m.in.
art. 378 § 1 k.p.k.) lub referendarz sądowy w drodze zarządzenia albo sąd w formie
postanowienia (art. 81a § 2 k.p.k.).
Decyzja o wyznaczeniu obrońcy z urzędu powinna wskazywać konkretnego adwokata

lub radcę prawnego, który ma występować w tej roli procesowej. Wyznaczenie następuje
z listy obrońców (art. 81a § 1 w zw. z art. 88 k.p.k.), a więc spośród adwokatów i radców
prawnych, którzy wyrazili gotowość udzielenia pomocy prawnej z urzędu.
Decyzja o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu podlega zaskarżeniu. Zażalenie

na zarządzenie prezesa sądu lub referendarza sądowego rozpoznaje sąd właściwy do
rozpoznania sprawy, a na postanowienie sądu – inny równorzędny skład tego sądu
(art. 81 § 1a k.p.k.). W razie złożenia ponownego wniosku o wyznaczenie obrońcy
z urzędu w oparciu o te same podstawy nie poddaje się go merytorycznej ocenie, lecz
pozostawia bez rozpoznania (art. 81 § 1b k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym oraz w postępowaniu sądowym, poza rozprawą

główną, na uzasadniony wniosek oskarżonego albo obrońcy, prezes sądu lub referen-
darz sądowy może wyznaczyć nowego obrońcę z urzędu w miejsce dotychczasowego
(art. 81 § 2 k.p.k.). W toku rozprawy głównej rozpoznanie wskazanego wniosku należy
do sądu (art. 378 § 2 k.p.k.).
Jeżeli w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru,
obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, sąd, prezes sądu lub referendarz
66
J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym i karnym skarbowym, Warszawa 2020,
s. 127–140.
sądowy ustanawia obrońcę z urzędu, o ile oskarżony nie powołał obrońcy z wyboru.
W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza (art. 378 § 1 k.p.k.).
Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy dotychczasowy

obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić swe obowiązki
do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę (art. 378 § 3 k.p.k.).
4.3.5. Zakres umocowania obrońcy
Zakres umocowania do działania w roli obrońcy odnosi się do ram postępowania,

w których jest on uprawniony do realizacji funkcji obrony w procesie karnym.
Zakres uprawnienia obrońcy do podejmowania działań w procesie karnym jest ure-

gulowany w sposób ogólny w art. 84 § 1 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem ustanowienie
lub wyznaczenie z urzędu daje obrońcy prawo do działania w całym postępowaniu, nie
wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, chyba że z udzielonego mu
umocowania wynikają ograniczenia co do takiego zakresu działania.
Do czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, które mogą być podejmowane przez

obrońcę w zakresie przysługującego mu umocowania, należą jedynie czynności w postę-
powaniach uregulowanych przepisami Kodeksu postępowania karnego, np. wniesienie
kasacji (art. 84 § 1 k.p.k.), złożenie wniosku o uzupełnienie wyroku (art. 420 k.p.k.)
czy wniosku o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem
sądowym (art. 542 § 1 k.p.k.).
Zakres obowiązku działania w procesie jest w przypadku obrońcy z urzędu zakreślony

węziej niż ustalony wyżej ogólny zakres jego umocowania do działania, podlega bowiem
ograniczeniu, co do zasady, do podejmowania czynności mających miejsce do czasu
prawomocnego zakończenia postępowania (art. 84 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.). Nie
wyklucza to możliwości przedsiębrania przez obrońcę z urzędu z własnej inicjatywy
czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, np. sporządzenia i podpisania kasacji.
Przedstawione dotąd uregulowania w kwestii zakresu uprawnienia i obowiązku działania

obrońcy w procesie karnym hołdują założeniu ciągłości reprezentacji do czasu prawo-
mocnego zakończenia procesu. Sprzyja ono prawidłowej i rzetelnej ochronie interesów
oskarżonego oraz służy zabezpieczeniu sprawnego toku postępowania karnego.
Założenie to doznaje pewnego odchylenia w sytuacji przewidzianej w art. 84 § 2 zdanie

drugie k.p.k., zgodnie z którym na uzasadniony wniosek obrońcy z urzędu dla dokonania
czynności poza jego siedzibą lub miejscem zamieszkania prezes sądu, przed którym ma
być dokonana czynność, lub referendarz tego sądu, a w postępowaniu przygotowawczym
– prezes sądu rejonowego miejsca czynności lub referendarz tego sądu mogą wyznaczyć
innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów lub radców prawnych.
Należy uznać, że wskazane wyżej założenie nie odnosi się w ogóle do sytuacji, w których
następuje zawiązanie stosunku obrończego ad hoc dla dokonania określonej czynno-
ści procesowej, np. czynności objętej przymusem adwokacko-radcowskim. Przymus
adwokacko-radcowski oznacza, że czynność wymaga spełnienia przez adwokata lub
radcę prawnego. Może nim być adwokat lub radca prawny występujący w sprawie
w charakterze obrońcy, ale jeżeli nie działa on w procesie, do dokonania takiej czynno-
ści niezbędne jest szczególne umocowanie określonego adwokata lub radcy prawnego.
Przymus adwokacko-radcowski dotyczy sporządzenia i podpisania apelacji od wyroku
sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora (art. 446 § 1 k.p.k.), sporządzenia
i podpisania kasacji, wniosku o wznowienie postępowania, skargi na wyrok sądu od-
woławczego (art. 526 § 2, art. 545 § 2, art. 526 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.) czy wreszcie
sporządzenia i podpisania subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55 § 2 k.p.k.).
W kontekście przymusu adwokacko-radcowskiego nie może ujść uwagi instytucja zawie-

szenia biegu terminu do dokonania określonej czynności w związku z rozpoznaniem
wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu, która znajduje zastosowanie w sytuacjach
objętych wskazanym przymusem, kiedy warunkiem skuteczności czynności procesowej
jest jej dokonanie m.in. przez obrońcę. W takich wypadkach bieg wskazanego terminu
ulega zawieszeniu dla oskarżonego do czasu rozpoznania jego wniosku o przyznanie
pomocy prawnej (art. 127a § 1 k.p.k.). Rozwiązanie to ma na celu urealnienie prawa
do skorzystania z fachowej pomocy prawnej przez wstrzymanie czasu biegnącego dla
strony do dokonania danej czynności procesowej (art. 78 § 1 k.p.k.). W razie wyznacze-
nia obrońcy z urzędu termin przewidziany dla dokonania takiej czynności biegnie od
początku, od dnia doręczenia mu postanowienia lub zarządzenia o tym wyznaczeniu
(art. 127a § 2 k.p.k.).
4.3.6. Ustanie stosunku obrończego
Kwestia ustania stosunku obrończego wymaga odrębnego rozważenia w odniesieniu

do każdego z dwóch sposobów jego zawiązania.
Ustanie obrony z wyboru może być podyktowane następującymi okolicznościami:

1) wypowiedzeniem obrony przez oskarżonego lub jego przedstawiciela ustawowe-
go;
2) wypowiedzeniem stosunku obrończego przez obrońcę, czemu musi towarzy-
szyć wskazanie powodów wypowiedzenia (zob. art. 28 ust. 1 pr. adw., art. 22
ust. 1 u.r.p.), np. utraty zaufania niezbędnego do wykonywania obrony;
3) ustanowieniem przez oskarżonego innego obrońcy niż obrońca występujący w tej

roli procesowej na podstawie upoważnienia tymczasowego (art. 83 § 1 k.p.k.);
4) kolizją interesów oskarżonych reprezentowanych przez jednego obrońcę, wyma-
gającą ustanowienia przez nich innych obrońców w zakreślonym przez sąd ter-
minie (art. 85 § 2 k.p.k.; zob. też wyżej pkt 4.3.2);
5) utratą przez obrońcę statusu prawnego adwokata lub radcy prawnego albo utratą
prawa wykonywania zawodu lub występowania w roli obrońcy (zob. m.in. art. 4b
ust. 1 i art. 72 ust. 1 i 2 pr. adw., art. 8 ust. 6 i art. 29 u.r.p.);
6) śmiercią oskarżonego, która skutkuje umorzeniem postępowania (art. 17 § 1
pkt 5 k.p.k.).
Ustanie stosunku obrończego powstałego w drodze wyznaczenia obrońcy przez sąd

lub organ sądu może wynikać z następujących okoliczności:
1) odpadnięcia przesłanek obrony obligatoryjnej, których ujawnienie, w obliczu
braku reprezentacji oskarżonego przez obrońcę z wyboru, determinowało wy-
znaczenie obrońcy z urzędu (art. 78 § 2 k.p.k.; ustanie przesłanek obrony obliga-
toryjnej zostało szerzej omówione wyżej w pkt 4.3.3 niniejszego rozdziału);
2) ustąpienia okoliczności, które świadczyły o niezamożności oskarżonego, uzasad-
niającej wyznaczenie mu obrońcy z urzędu na podstawie art. 78 § 1 k.p.k. (art. 78
§ 2 k.p.k.);
3) kolizji interesów oskarżonych reprezentowanych przez jednego obrońcę, wyma-
gającej wyznaczenia dla każdego z nich innego obrońcy (art. 85 § 2 k.p.k.; zob. też
wyżej pkt 4.3.2);
4) wyznaczenia nowego obrońcy z urzędu na uzasadniony wniosek oskarżonego lub
jego obrońcy (art. 81 § 2 k.p.k.);
5) ustanowienia obrońcy z wyboru, które ze względu na akcesoryjny charakter
obrony z urzędu powoduje automatyczne wygaśnięcie wynikającego z niej umo-
cowania;
6) utraty przez obrońcę statusu prawnego adwokata lub radcy prawnego albo utraty
prawa wykonywania zawodu lub występowania w roli obrońcy (zob. m.in. art. 4b
ust. 1 i art. 72 ust. 1 i 2 pr. adw., art. 8 ust. 6 i art. 29 u.r.p.); w opisanych wypad-
kach zachodzi konieczność wyznaczenia oskarżonemu innego obrońcy z urzędu,
chyba że odpadły okoliczności, na podstawie których uprzednio dokonano takie-
go wyznaczenia, a nie ujawniły się w ich miejsce inne, które by to uzasadniały;
7) śmierci oskarżonego, która skutkuje umorzeniem postępowania (art. 17 § 1
pkt 5 k.p.k.).
Literatura
A. Bojańczyk, Gromadzenie dowodów przez obrońcę i pełnomocnika w postępowaniu przygotowawczym

[w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wi-
liński, Warszawa 2015; A. Bojańczyk, W sprawie obowiązków procesowych obrońcy wyznaczonego

z urzędu do sporządzenia nadzwyczajnego środka zaskarżenia cz. 1, Pal. 2009/5–6, cz. 2, Pal. 2009/7–8;
J. Flik-Kłaczyńska, Granice legalności działania obrońcy i konsekwencje prawne ich przekroczenia, „Studia
Prawnoustrojowe” 2009/10; T. Gardocka, Z problematyki granic legalnego działania obrońcy w procesie
karnym, Pal. 1987/3–4; J. Giezek, P. Kardas, O etycznych i deontologicznych standardach aktywnej obrony
w zmodyfikowanym modelu procedury karnej oraz wiążącej adwokata tajemnicy zawodowej [w:] Etyka
adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015; P. Girdwoyń,
Zarys kryminalistycznej taktyki obrony, Kraków 2004; T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przy-
gotowawczym, Łódź 1988; P. Kardas, Dowody publiczne (urzędowe) a dowody prywatne [w:] Obrońca
2015; P. Kardas, O potrzebie zmiany paradygmatu obrony w sprawach karnych w świetle nowelizacji
kodeksu postępowania karnego – kilka uwag o ustawowych determinantach powinności obrońcy w po-
stępowaniu karnym [w:] Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas,
Warszawa 2015; P. Kruszyński, Obrońca w postępowaniu sądowym, Warszawa 1994; P. Kruszyński,
Stanowisko prawne obrońcy w procesie karnym, Białystok 1991; C. Kulesza, Efektywność udziału obroń-
cy w procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków 2005; C. Kulesza, Jakość obrony
formalnej jako warunek rzetelnego procesu (rozważania prawnoporównawcze) [w:] Rzetelny proces
karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; C. Kulesza, Udział
obrońcy i pełnomocnika w rozprawie – obowiązek czy uprawnienie po dniu 1 lipca 2015 r. [w:] Obrońca
2015; A. Lach, Obrońca i pełnomocnik wobec instytucji skazania bez rozprawy [w:] Obrońca i pełno-
mocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015;
A. Masłowska, Nawiązanie stosunku obrończego w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego,
„Prokurator” 2003/3; H. Paluszkiewicz, Udział obrońcy w posiedzeniu organizacyjnym jako element
budujący strategię obrony oskarżonego w stadium jurysdykcyjnym [w:] Obrońca i pełnomocnik w pro-
cesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015; W. Posnow,
Udział obrońcy w przygotowawczym stadium procesu karnego – aspekty realizacji niektórych uprawnień
[w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009;
J. Skorupka, Granice prawa do obrony i działań obrończych w procesie karnym [w:] Etyka adwokacka
a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015; J. Skorupka, Wprowadzanie
i przeprowadzanie dowodów na rozprawie głównej [w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po
1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015; P.K. Sowiński, Sprzeczność
interesów oskarżonych jako przesłanka wyłączająca możliwość wspólnej ich obrony (art. 85 k.p.k.), Pal.
2008/9–10, cz. 1, Pal. 2009/1–2, cz. 2; R.A. Stefański, Obrona obligatoryjna po 1 lipca 2015 r. [w:] Obrońca
2015; R.A. Stefański, Obrona obligatoryjna w polskim procesie karnym, Warszawa 2012; P. Wiliński,
Konstytucyjne granice prawa do obrony w procesie karnym, Pal. 2007/5–6; P. Wiliński, Obrona mate-
rialna i formalna w procesie karnym [w:] Problemy prawa i procesu karnego. Księga poświęcona pamięci
Profesora Alfreda Kaftala, red. G. Rejman, B.T. Bieńkowska, Z. Jędrzejewski, P. Mierzejewski, Warszawa
2008; P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Kraków 2006; J. Zagrodnik,
Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych, Warszawa 2016;
J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym i karnym skarbowym. Ujęcie metodyczne,
Warszawa 2020; K. Zgryzek, Obrona obligatoryjna – czy rzeczywiście konieczna? Uwagi na marginesie
art. 79 k.p.k. [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010.
4.4. Pełnomocnik
Pełnomocnik jest przedstawicielem procesowym, z którego pomocy korzystają

w procesie karnym przede wszystkim strony inne niż oskarżony, a więc pokrzyw-
dzony w postępowaniu przygotowawczym, oskarżyciel posiłkowy lub oskarżyciel
prywatny w postępowaniu sądowym (art. 87 § 1 in principio k.p.k.). Oskarżony nie
może ustanowić pełnomocnika (art. 87 § 1 in principio k.p.k.); może korzystać wyłącznie
z pomocy obrońcy.
Osoba niebędąca stroną może korzystać z pomocy pełnomocnika w procesie karnym,

jeżeli tego wymagają jej interesy w toczącym się postępowaniu (art. 87 § 2 k.p.k.). Na
aprobatę w tym względzie zasługuje pogląd, zgodnie z którym przyznanie określonej
osobie uprawnień w procesie karnym powinno pociągać za sobą możliwość korzystania
przez nią z fachowej pomocy, urealniającej ich realizację67. Do działania pełnomocnika
osoby niebędącej stroną nie jest potrzebna decyzja organu procesowego; jego ustano-
wienie przez wymienioną osobę ma charakter konstytuujący. Organ procesowy może
jednak odmówić pełnomocnikowi osoby niebędącej stroną udziału w procesie karnym,
jeżeli uzna, że ochrona jej interesów tego nie wymaga (art. 87 § 3 k.p.k.). Osobami,
które nie są stronami, a mogą korzystać z pomocy pełnomocnika, są np. osoby, których
prawa zostały naruszone w wyniku czynności postępowania karnego, o których mowa
w art. 236 czy w art. 302 k.p.k.
Pełnomocnikiem w procesie karnym może być przede wszystkim adwokat i radca

prawny (art. 88 § 1 k.p.k.) jako osoby zawodowo przygotowane do niesienia pomocy
prawnej. Do kręgu uprawnionych do występowania w roli pełnomocnika w procesie
karnym należą również radcy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej,
do których należy wykonywanie w tym procesie czynności zastępstwa Skarbu Państwa
i innych państwowych jednostek prawnych, osób prawnych z udziałem Skarbu Państwa,
osób prawnych z udziałem państwowych osób prawnych oraz organów administracji
rządowej (art. 88 § 2 k.p.k. w zw. z art. 4 ust. 1 pkt 1–3 oraz 6, art. 12 ust. 1, art. 33
ust. 1 ustawy z 15.12.2016 r. o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U.
z 2020 r. poz. 762 ze zm.).
W zakresie ukształtowania pozycji procesowej pełnomocnika w procesie karnym znaj-

duje pełne urzeczywistnienie wskazana już wyżej (zob. pkt 4.1) teoria reprezentacji,
zgodnie z którą przedstawiciel ten dokonuje czynności prawnych, wyrażając swoją wolę
w imieniu i ze skutkiem dla reprezentowanego. Oznacza to, że czynności pełnomocni-
67
W. Daszkiewicz, Prawo..., 1999, s. 282.
ka, stanowiące wyraz jego woli, wywołują taki sam skutek, jakby ich dokonał podmiot
reprezentowany, o ile, rzecz jasna, mieszczą się w zakresie umocowania.
Przedstawicielski stosunek w przypadku pełnomocnictwa nie wykazuje specyficznych

cech, które znamionują obronę (zob. pkt 4.3.2). W konsekwencji można dostrzec istotne
różnice w zakresie ukształtowania pozycji procesowej obrońcy i pełnomocnika, które
polegają na tym, że:
1) pełnomocnik, w odróżnieniu od obrońcy, nie ma samodzielnej pozycji w pro-
cesie; jest związany „wewnętrzną instrukcją” (wolą) mocodawcy; związanie to
wynika z treści art. 93 k.p.c. (w zw. z art. 89 k.p.k.), który przewiduje możliwość
niezwłocznego prostowania lub odwoływania oświadczeń pełnomocnika przez
podmiot reprezentowany, który staje obok niego w procesie karnym (argumen-
tum ex art. 93 k.p.c. w zw. z art. 89 i art. 86 § 2 k.p.k.);
2) pełnomocnik nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść, jak to ma
miejsce w przypadku obrońcy; czynności podjęte przez pełnomocnika w grani-
cach umocowania, a także zaniechanie czynności, które zgodnie z istotą pełno-
mocnictwa należy traktować jako przejaw woli reprezentowanego, pociągają za
sobą skutki dla tego ostatniego podmiotu, nawet wówczas, gdy są dla niego nie-
korzystne68.
Pewne odchylenia od przedstawionej charakterystyki pozycji procesowej pełnomocnika

dotyczą pełnomocnika podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej wy-
stępującego w procesie karnym skarbowym, do którego znajdują zastosowanie przepisy
regulujące udział obrońcy w postępowaniu karnym69.
Wzgląd na przedstawicielski charakter pełnomocnictwa upoważnia do konstatacji,

że podobnie jak w przypadku obrońcy pełnomocnik może w procesie karnym, w gra-
nicach umocowania, wykonywać uprawnienia, które przysługują reprezentowanemu
przez niego podmiotowi.
Kodeks postępowania karnego nie przewiduje aktualnie konstrukcji pełnomocnictwa

obowiązkowego. Konstrukcja taka występuje na gruncie procesu karnego skarbowego
i dotyczy wspomnianego już wyżej podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności
posiłkowej70. Warto przy tym nadmienić, że na poziomie rządowym trwają obecnie
prace legislacyjne nad konstrukcją pełnomocnictwa obligatoryjnego dla małoletniego
pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa stypizowane w rozdziale XXV k.k., a więc
przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Przychylając się zasadniczo
do tej koncepcji legislacyjnej należałoby oczekiwać, mając na względzie rzeczywiste
68
Zob. postanowienie SN z 19.06.1996 r., II KZ 22/96, OSNKW 1996/9–10, poz. 57.
69
Szerzej J. Zagrodnik [w:] L. Wilk, J. Zagrodnik, Kodeks..., s. 697 i n.
70
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Z problematyki pełnomocnika w procesie karnym skarbowym [w:] Doradca
podatkowy obrońcą praw podatnika, red. J. Glumińska-Pawlic, t. 5, Katowice 2011, s. 148 i n.
wzmocnienie praw małoletniego pokrzywdzonego w procesie karnym oraz wagę jego

dóbr prawnych podlegających ochronie prawnokarnej, że zakres zastosowania omawia-
nej konstrukcji zostanie rozciągnięty na sprawy o przestępstwa stypizowane w rozdziale
XIX, a więc sprawy o przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu.
Uregulowanie instytucji pełnomocnictwa w procesie karnym opiera się w znacznej

mierze na odesłaniu do odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących obrońcy,
wymienionych w art. 88 § 1 zdanie drugie k.p.k.
Mając na względzie zakres odesłania określony w powołanym przepisie można stwier-

dzić, że:
1) podmiot uprawniony może korzystać w procesie karnym z pomocy maksymalnie
trzech pełnomocników (art. 77 w zw. z art. 88 § 1 k.p.k.);
2) ustanowienie pełnomocnika przez stronę lub osobę niebędącą stroną przedsta-
wia się w sposób analogiczny do ustanowienia obrońcy (art. 83 w zw. z art. 88
§ 1 k.p.k.; zob. szerzej w tym względzie pkt 4.3.4 niniejszego rozdziału);
3) podmiot uprawniony może wystąpić z żądaniem wyznaczenia pełnomocnika
z urzędu, wykazując należycie, że nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomoc-
nictwa bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 § 1
w zw. z art. 88 § 1 k.p.k.); żądanie takie może również dotyczyć wyznaczenia
pełnomocnika ad hoc dla dokonania określonej czynności procesowej (art. 78
§ 1a w zw. z art. 88 § 1 k.p.k.); podlega ono niezwłocznemu rozpoznaniu przez
właściwy sąd, prezesa sądu lub referendarza sądowego (art. 81a § 2 w zw. z art. 88
§ 1 k.p.k.); pełnomocnika z urzędu wyznacza się z listy adwokatów i radców praw-
nych, którzy wyrazili gotowość udzielania pomocy prawnej z urzędu (art. 81a
§ 1 k.p.k. w zw. z art. 88 k.p.k.); w razie ujawnienia, że nie istnieją okoliczności,
na podstawie których wyznaczono pełnomocnika z urzędu, sąd może cofnąć jego
wyznaczenie (art. 78 § 2 w zw. z art. 88 § 1 k.p.k.); w omawianym kontekście wy-
maga zwrócenia uwagi, że przesłanka wyznaczenia obrońcy lub pełnomocnika
z urzędu, określona w art. 78 § 1 k.p.k., odnosi się w sposób jednoznaczny do
osoby fizycznej; w przypadku podmiotu niebędącego osobą fizyczną w kwestii
pełnomocnictwa z urzędu znajdują zastosowanie – na podstawie odesłania prze-
widzianego w art. 89 k.p.k. – przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, z któ-
rych wynika, że taki podmiot korzysta z pełnomocnika z urzędu, jeżeli wykaże
brak dostatecznych środków na koszty, a sąd uzna, iż udział w procesie karnym
adwokata lub radcy prawnego jest potrzebny do reprezentowania praw tego pod-
miotu (art. 117 § 1 i 3 k.p.c.);
4) podmiot uprawniony może wnieść zażalenie na zarządzenie prezesa sądu lub po-
stanowienie sądu o odmowie wyznaczenia pełnomocnika z urzędu; w przypad-
ku zarządzenia prezesa sądu zażalenie rozpoznaje sąd właściwy do rozpoznania
sprawy, a postanowienie sądu podlega kontroli innego równorzędnego składu
tego sądu (art. 81 § 1a w zw. z art. 88 k.p.k.); ponowny wniosek o wyznaczenie
pełnomocnika, oparty na tych samych okolicznościach, pozostawia się bez roz-

poznania (art. 81 § 1b w zw. z art. 88 k.p.k.);
5) uregulowanie zakresu uprawnień i obowiązków pełnomocnika w procesie kar-
nym przedstawia się w sposób analogiczny do uregulowania tych kwestii w przy-
padku obrońcy (art. 84 w zw. z art. 88 § 1 k.p.k.; zob. szerzej pkt 4.3.5 niniejszego
rozdziału);
6) udział pełnomocnika w postępowaniu karnym nie wyłącza osobistego w nim
udziału samego mocodawcy (art. 86 § 2 w zw. z art. 88 k.p.k.).
W kwestiach nieuregulowanych przepisami Kodeksu postępowania karnego dotyczą-

cych pełnomocnika, stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu
cywilnym (art. 89 k.p.k.). Na podstawie tego odesłania można stwierdzić, że pełno-
mocnictwo może być albo pełnomocnictwem procesowym ogólnym, tzn. obejmować
upoważnienie do reprezentowania określonego podmiotu we wszystkich sprawach
w postępowaniu karnym, w których przysługuje mu uprawnienie do występowania
w określonej roli procesowej, albo pełnomocnictwem procesowym do prowadzenia
poszczególnych spraw, np. reprezentowania podmiotu uprawnionego w określonej
sprawie karnej, bądź stanowić pełnomocnictwo do dokonania tylko określonych czyn-
ności procesowych, np. sporządzenia i podpisania apelacji od wyroku sądu pierwszej
instancji (art. 88 k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k.). Pełnomocnictwo procesowe w rozumieniu
art. 88 k.p.c. obejmuje zasadniczo, ex lege, umocowanie do wszystkich łączących się
ze sprawą czynności procesowych (zob. art. 91 k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k.).
Pełnomocnik powinien przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy

pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy lub uwierzytelniony odpis pełnomocnictwa
(art. 89 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k.). Adwokat i radca prawny mogą
sami uwierzytelnić odpis udzielonego pełnomocnictwa, natomiast w razie wątpliwości
sąd może zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony (art. 89 § 1 zdanie drugie
i trzecie k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k.). W toku sprawy, zarówno w postępowaniu przygoto-
wawczym, jak i w postępowaniu sądowym, pełnomocnictwo może być udzielone ustnie
przez oświadczenie złożone przez uprawniony podmiot, które podlega wciągnięciu do
protokołu (art. 89 § 2 k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k.).
Literatura
E. Kruk, E. Skrętowicz, O tajemnicy adwokackiej w procesie karnym, AUMCS 1996/43; Z. Krzemiński,

Pełnomocnictwo a tzw. stosunek podstawowy, Pal. 1970/2; C. Kulesza, Radca prawny jako pełnomocnik
w postępowaniu karnym skarbowym, „Radca Prawny” 2001/3; M. Lipczyńska, W. Posnow, Adwokat
– pełnomocnik pokrzywdzonego w stadium przygotowawczym procesu karnego, Pal. 1980/8–9; I. No-
wikowski, Zagadnienie odwoływalności czynności dokonanej przez pełnomocnika w procesie karnym
[w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia,
red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000; W. Posnow, Pełnomocnik w procesie
karnym [w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. L. Bogunia, t. 2, Wrocław 1998; P. Starzyński, Rola
pełnomocnika pokrzywdzonego w realizacji funkcji ścigania karnego [w:] Z problematyki funkcji procesu
karnego, red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2013; R.A. Stefański, Pełnomocnik
w procesie karnym, Prok. i Pr. 2007/2; A. Światłowski, Radca prawny jako pełnomocnik w postępowaniu
karnym, Radca Prawny 2002/4–5; J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach
karnych i karnych skarbowych, Warszawa 2016; J. Zagrodnik, Rola pełnomocnika pokrzywdzonego w toku
wstępnego badania sprawy w konsensualnym modelu postępowania sądowego, „Radca Prawny” 2015/4;
J. Zagrodnik, Z problematyki pełnomocnika w procesie karnym skarbowym [w:] Doradca podatkowy
obrońcą praw podatnika, red. J. Glumińska-Pawlic, Katowice 2011.
5. Rzecznicy interesu społecznego

5.1. Uwagi wstępne
Zadaniem rzeczników interesu społecznego jest obrona interesu społecznego, interesu
ogółu. Interes ten jest podstawą ich działania w procesie karnym. Rzecznicy nie działają
w imieniu lub na korzyść określonej strony procesowej. Niekiedy ich działanie w in-
teresie społecznym może oczywiście przynosić korzyści jednej ze stron procesowych.
Stanowi to jednak sui generis efekt uboczny towarzyszący ich aktywności nastawionej
na ochronę interesu społecznego.
Kategoria rzeczników interesu społecznego nie jest jednorodna. Rzecznikiem takim

może być instytucja państwowa lub społeczna. Występując jako funkcjonariusz pań-
stwowy, rzecznik interesu społecznego działa w imieniu określonego organu państwo-
wego, w imieniu państwa. Jeżeli jest przedstawicielem organizacji społecznej, występuje
w imieniu tej organizacji. Działając w procesie, uzyskuje najczęściej uprawnienia strony
procesowej. Nie należy go jednak identyfikować ze stroną procesową, gdyż rzecznik
w swym działaniu jest od strony niezależny; występuje obok niej lub w jej miejsce.
Do kategorii rzeczników interesu społecznego należą: przedstawiciel społeczny, Rzecz-

nik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka oraz prokurator w zakresie, w jakim
siłą napędową i zarazem wyznacznikiem kierunku jego działalności procesowej jest
wyłącznie interes społeczny, np. gdy składa wniosek na podstawie art. 49a k.p.k. Ze
względu na szczupłość miejsca bliższej charakterystyce jest poddany dalej jedynie
przedstawiciel społeczny.
5. Rzecznicy interesu społecznego 291
5.2. Przedstawiciel społeczny
Przedstawiciel społeczny jest uczestnikiem procesowym, którego działalność pro-

cesowa jest podyktowana potrzebą ochrony interesu społecznego lub interesu in-
dywidualnego, objętego zadaniami statutowymi organizacji społecznej zgłaszającej
udział swojego przedstawiciela w postępowaniu karnym, w szczególności potrzebą
ochrony wolności i praw człowieka. Interes społeczny lub interes indywidualny, które-
mu społeczny wymiar nadaje objęcie go zadaniami statutowymi organizacji społecznej,
powinien być absolutną determinantą działalności procesowej przedstawiciela społecz-
nego, przesądzającą o jego legitymacji jako rzecznika interesu społecznego.
Mimo znaczących zmian w uregulowaniu instytucji przedstawiciela społecznego, do-

konanych w drodze nowelizacji Kodeksu postępowania karnego ustawą z 10.06.2016 r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy o zawodach lekarza i lekarza
dentysty oraz ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, nadal wolno są-
dzić, że przedstawiciel społeczny nie ma obowiązku opowiedzenia się po którejkolwiek
ze stron stosunku karnoprocesowego, nawet wówczas gdy podłożem jego działalno-
ści procesowej jest interes indywidualny, objęty zadaniami statutowymi organizacji
społecznej. Nie przeczy temu fakt, że w konkretnym układzie procesowym działal-
ność przedstawiciela społecznego może przynosić faktyczną korzyść jednej ze stron
stosunku karnoprocesowego, przeistaczając się w sui generis społeczną obronę albo
społeczne oskarżenie. Nie może natomiast jednocześnie ujść uwagi, że wprowadzony
w ramach wskazanej wyżej nowelizacji mechanizm względnie obligatoryjnego dopusz-
czenia przedstawiciela społecznego do udziału w postępowaniu sądowym, oparty na
zgodzie na jego udział przynajmniej jednej ze stron procesowych, przy jednoczesnym
założeniu możliwości cofnięcia takiej zgody w każdym czasie (art. 90 § 3 k.p.k.), może
w praktyce prowadzić do pewnego uzależnienia przedstawiciela społecznego od strony,
która wskazanej zgody udziela, stawiając pod znakiem zapytania niezależność i spo-
łeczny sens jego działalności procesowej, a tym samym występowanie w roli rzecznika
interesu społecznego71.
Przedstawiciel społeczny może występować wyłącznie w postępowaniu sądowym, za-

równo przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji.
Zgłoszenie przez organizację społeczną udziału w postępowaniu sądowym jej przed-

stawiciela w charakterze przedstawiciela społecznego może nastąpić, jeżeli – jak już
wyżej sygnalizowano – zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego
interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szcze-
gólności ochrony wolności i praw człowieka (art. 90 § 1 k.p.k.). Zgłoszenie powinno
71
Zob. J. Zagrodnik, Opinia do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego,
ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta,
VIII kadencja, druk sejm. nr 451.
nastąpić na piśmie i wskazywać interes społeczny lub indywidualny, objęty zadaniami

statutowymi organizacji społecznej, oraz przedstawiciela, który ma ją reprezentować.
Musi być do niego dołączony odpis statutu lub innego dokumentu regulującego działal-
ność tej organizacji (art. 90 § 2 zdanie pierwsze i drugie k.p.k.), aby sąd miał możliwość
zweryfikowania prawidłowości podjęcia decyzji w przedmiocie zgłoszenia udziału jej
przedstawiciela w procesie karnym. Przedstawiciel organizacji społecznej przedstawia
sądowi pisemne upoważnienie do pełnienia tej funkcji w procesie sądowym (art. 90 § 2
zdanie trzecie k.p.k.). Ustawa karnoprocesowa nie wymaga, aby osoba występująca w roli
przedstawiciela społecznego pozostawała w określonej więzi faktycznej lub prawnej
z organizacją społeczną. Nie można wobec tego wykluczyć, że w roli tej wystąpi osoba,
która nie jest członkiem organizacji społecznej, o ile pozwala na to statut tej organizacji
lub inny dokument regulujący jej działalność.
Zgłoszenie przez organizację społeczną udziału jej przedstawiciela w postępowaniu

sądowym nie przesądza jego włączenia do procesu karnego. To do sądu należy decyzja
w przedmiocie dopuszczenia zgłoszonego przedstawiciela społecznego do udziału
w postępowaniu sądowym. Decyzja sądu zapada w formie postanowienia, które nie
podlega zaskarżeniu (art. 93 § 1 k.p.k.).
Dopuszczenie przedstawiciela społecznego do występowania w sprawie ma w zasadzie

charakter obligatoryjny, jeżeli przynajmniej jedna strona wyrazi na to zgodę (art. 60
§ 3 k.p.k.). Odchylenie od tej zasady ma miejsce jedynie w wypadku negatywnej wery-
fikacji legitymacji organizacji społecznej do zgłoszenia udziału swojego przedstawiciela
w konkretnej sprawie. Zgodnie z treścią art. 90 § 5 k.p.k. sąd odmawia dopuszczenia
przedstawiciela organizacji społecznej do występowania w sprawie, jeżeli stwierdzi, że
wskazany w zgłoszeniu interes społeczny lub indywidualny nie jest objęty zadaniami
statutowymi tej organizacji lub nie jest związany z rozpoznawaną sprawą.
Brak zgody stron na dopuszczenie przedstawiciela społecznego do występowania w spra-

wie nie wyklucza jego udziału w postępowaniu sądowym. Sąd dopuszcza do tego,
uznając, że leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości (art. 90 § 4 k.p.k.).
Obok odmowy dopuszczenia przedstawiciela społecznego do udziału w sprawie ustawa

karnoprocesowa przewiduje jego wyłączenie od takiego udziału. Stanowi ono wynik
cofnięcia przez stronę zgody na występowanie przedstawiciela społecznego w sprawie,
gdy żadna z pozostałych stron takiej zgody nie udziela, a w ocenie sądu interes wymiaru
sprawiedliwości nie uzasadnia jego dalszego udziału w postępowaniu sądowym (art. 90
§ 3 zdanie trzecie k.p.k.).
W jednej sprawie może występować kilku przedstawicieli społecznych. Kwestia wie-

lości przedstawicieli społecznych jest przedmiotem unormowania zawartego w art. 90
§ 6 k.p.k.
5. Rzecznicy interesu społecznego 293
Przedstawiciel społeczny może wycofać się z procesu, jeżeli organizacja społeczna

uzna, że dalsze działanie przedstawiciela nie jest podyktowane interesem społecznym
lub ważnym interesem indywidualnym, objętym jej zadaniami statutowymi. Takie
oświadczenie powinno być dla sądu wiążące, gdyż wbrew woli organizacji społecznej,
nie można jej przedstawiciela przymusić do pozostania w procesie karnym.
Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecz-

nej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie
(art. 91 k.p.k.). Może on zabierać głos w ramach przemówień końcowych. Udzielenie
głosu przedstawicielowi społecznemu w tej fazie postępowania sądowego jest w obec-
nym stanie prawnym obligatoryjne (art. 406 § 1 k.p.k.). Przedstawiciel nie ma jednak
uprawnienia do zadawania pytań osobom przesłuchiwanym na rozprawie głównej
(argumentum ex art. 370 § 1 k.p.k.) ani prawa inicjatywy dowodowej (argumentum
ex art. 167 k.p.k.). Nie jest również uprawniony do zaskarżania orzeczeń zapadających
w toku procesu karnego.
Wziąwszy pod uwagę wąski zakres uprawnień procesowych przysługujących przed-

stawicielowi społecznemu w procesie sądowym, można mieć wątpliwości, czy zmiany
w unormowaniu instytucji przedstawiciela społecznego, dokonane w ramach wskazanej
wcześniej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 10.06.2016 r., przyniosą rze-
czywiste ożywienie tej instytucji i spowodują, że jej praktyczne znaczenie przestanie
być jedynie symboliczne. Należy sądzić, że osiągnięcie takich efektów byłoby bardziej
prawdopodobne, gdyby istotnie rozszerzyć uprawnienia procesowe przedstawicie-
la społecznego, przede wszystkim przyznając mu inicjatywę dowodową, a być może
także prawo do wniesienia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji. Uprawnienie
do składania wniosków dowodowych umożliwiałoby mu realny wpływ na przebieg
postępowania dowodowego i umacniało jego pozycję procesową, stanowiąc dla or-
ganizacji społecznej silną motywację do zgłoszenia udziału swojego przedstawiciela
w postępowaniu sądowym.
Literatura
W. Daszkiewicz, Przedstawiciel społeczny w procesie karnym, Warszawa 1976; W. Daszkiewicz, Społeczni

uczestnicy procesu karnego de lege ferenda, PiP 1990/5; P. Hadrych, Warunki dopuszczenia przedsta-
wiciela społecznego w postępowaniu sądowym, Prok. i Pr. 2002/2; K. Marszał, Przedstawiciel społecz-
ny w procesie karnym, PPK 2001/24; K. Papke-Olszauskas, J. Woźniewski, Przedstawiciel społeczny
w polskim procesie karnym [w:] Aktualne problemy prawa i procesu karnego, red. M. Płachta, Gdańsk
2003; A. Wierciński, Przedstawiciel społeczny w procesie karnym, Poznań 1978; J. Zagrodnik, Opinia
Krajowej Izby Radców Prawnych w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
karnego oraz niektórych innych ustaw, VIII kadencja, druk sejm. nr 451.
Rozdział V. Czynności procesowe 295
Rozdział V
CZYNNOŚCI PROCESOWE
1. Pojęcie czynności procesowej

Proces karny – jak to już ustalono wyżej w rozdziale I – jest zjawiskiem dynamicznym,
składającym się z wielu ogniw (cząstek)1, które – razem wzięte – tworzą całościowy obraz
każdego konkretnego postępowania. Są to elementy składowe procesu, za pomocą któ-
rych proces powstaje, rozwija się i kończy. Chodzi tutaj o składniki procesu rozgrywające
się w czasie i stanowiące ogniwa biegu procesowego. Każdy z pojedynczych elementów
tego rodzaju określa się nazwą faktu procesowego. Przez fakt procesowy rozumie się
jakiekolwiek ogniwo w ruchu procesowym, z którym prawo łączy skutki procesowe.
Fakty procesowe dzieli się na dwie grupy:

1) zdarzenia procesowe,
2) czynności procesowe.
Zdarzenia procesowe odgrywają w procesie zdecydowanie mniejszą rolę niż czynności

procesowe. Przez zdarzenia procesowe rozumie się fakty procesowe, które nie polegają na
zachowaniu się uczestników procesu, a zatem są to zjawiska niezależne od uczestników
procesu, tzn. uczestnicy procesu nie mają na nie wpływu. Zdarzeniami procesowymi
mogą być tylko fakty, z którymi prawo procesowe łączy odpowiednie skutki procesowe.
Przykładem takiego zdarzenia może być śmierć oskarżonego. Z faktem tym obowią-
zujące przepisy łączą obowiązek umorzenia procesu karnego (art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k.).
Inny przykład: pożar spowodował zniszczenie akt danej sprawy i pojawia się skutek
procesowy w postaci konieczności odtworzenia tychże akt (art. 160 i n. k.p.k.).
Najważniejszym składnikiem faktów procesowych są czynności procesowe. Prze-

ważają one w procesie pod względem ilościowym i jakościowym2. Przez czynność
procesową rozumie się jakiekolwiek zachowanie uczestnika procesu mające na celu
wywołanie odpowiednich skutków przewidzianych w prawie karnym procesowym.
1
M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 49.
2
K. Woźniewski, Prawidłowość czynności procesowych w polskim procesie karnym, Gdańsk 2010, s. 18.
296 Rozdział V. Czynności procesowe
Oznacza to, że z czynnością procesową mamy do czynienia zawsze wtedy, gdy dany
uczestnik procesu nieprzypadkowo zachował się tak, a nie inaczej. Jego zachowanie
ma na celu wywołanie określonych skutków przewidzianych przez przepisy. Jeśli więc
przykładowo oskarżony wnosi apelację od wyroku, to chce wywołać konkretny skutek
procesowy przewidziany przez prawo, a polegający na doprowadzeniu do kontroli tego
wyroku przez sąd drugiej instancji.
Czynności procesowe można w różny sposób klasyfikować. Najważniejszy podział jest

dokonywany ze względu na charakter i treść czynności procesowych. W tym aspekcie
można wyodrębnić trzy zasadnicze rodzaje czynności procesowych:
1) czynności faktyczne,
2) spostrzeżenia procesowe,
3) oświadczenia procesowe.
Czynności faktyczne (czynności rzeczowe) to czynności wywołujące zmiany w świecie

zewnętrznym, tj. poza procesem. Można do nich zaliczyć np. przeszukanie, zatrzymanie
osoby, wykonanie zdjęć itd.
Spostrzeżenia procesowe (tzw. czynności receptywne) polegają na przyjęciu do wiado-

mości informacji i żądań, a także na percepcji wrażeń zmysłowych. Do czynności takich
można zaliczyć np. wysłuchanie przez sąd wywodów stron. Najczęściej towarzyszą one
oświadczeniom wiedzy, stanowiąc niejako ich drugą stronę, np. przyjęcie do wiadomości
zeznań świadka lub wyjaśnień oskarżonego. Spostrzeżenia procesowe mogą mieć także
miejsce przy dokonywaniu oględzin lub eksperymentu procesowego.
Oświadczenia procesowe zostaną szerzej omówione w kolejnym podrozdziale.
Z czynnością procesową wiąże się zdolność do czynności procesowych oraz legityma-

cja do działań w procesie. Przez zdolność do czynności procesowych należy rozumieć
uprawnienie do podejmowania czynności w procesie. Określony podmiot mający
zdolność procesową, tj. uprawnienie do stania się podmiotem procesowym w ogóle
oraz legitymację procesową, z reguły posiada jednocześnie zdolność do podejmowa-
nia czynności procesowych. Niekiedy jednak może jej nie mieć. Taka sytuacja może
wystąpić np. z powodu małoletniości lub ubezwłasnowolnienia pokrzywdzonego albo
gdy dotyczy to osoby prawnej. Z kolei przez legitymację do podejmowania czynności
procesowych należy rozumieć uprawnienie do osobistego dokonywania czynności
procesowych w ramach posiadanego upoważnienia, np. obrońca będzie mógł doko-
nywać czynności tylko na korzyść oskarżonego, a pełnomocnik w ramach udzielonego
mu pełnomocnictwa.
2. Oświadczenia w procesie karnym 297
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984; K. Woźniewski, Prawidłowość czynności proce-
sowych w polskim procesie karnym, Gdańsk 2010.
2. Oświadczenia w procesie karnym

W grupie czynności procesowych najważniejszą rolę spełniają oświadczenia proceso-
we. Są to przewidziane przez prawo procesowe uzewnętrznienia treści psychicznych
uczestnika procesu w celu przekazania ich innym jego uczestnikom3.
Oświadczenia procesowe przybierają postać:

1) oświadczeń wiedzy,
2) oświadczeń woli.
Oświadczenia wiedzy stanowią formę przekazywania informacji posiadanych przez

uczestników procesu, a zatem chodzi o wiedzę o faktach. Do tej grupy zalicza się np.:
1) oświadczenia dowodowe (zeznania świadków, wyjaśnienia oskarżonego, opinie
biegłych);
2) przytoczenia procesowe (tezy wniosków dowodowych);
3) sprawozdania procesowe (protokół).
Oświadczenia woli to z kolei forma uzewnętrznienia woli lub dążeń uczestników

procesu. Dzielą się na:
1) oświadczenia postulujące – są to z reguły oświadczenia uczestników procesu
złożone wobec organu procesowego, zawierają one postulat w postaci:
a) wniosków (np. wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania,
wniosek o wyłączenie sędziego),
b) próśb (np. prośba o ułaskawienie),
c) żądań (np. skarga odwoławcza, akt oskarżenia),
d) oświadczeń (np. oświadczenie pokrzywdzonego o wstąpieniu do procesu
w charakterze oskarżyciela posiłkowego);
2) oświadczenia imperatywne, czyli władcze, stanowiące przejaw woli organu pro-
cesowego i wiążące dla innych uczestników procesu (w tym także podległego or-
ganu), np. decyzje lub polecenia.
O bycie oświadczenia woli decyduje istnienie woli w chwili jej powzięcia i wyrażenia.
Jeżeli wola jest wyłączona, nie może być w ogóle mowy o oświadczeniu procesowym,
gdyż wola jest nieodzownym warunkiem oświadczenia woli. Wola jest zupełnie wyłączo-
na, np. w przypadku choroby psychicznej, która pozbawia możliwości rozumienia zna-
3
czenia określonego zachowania lub kierowania swym postępowaniem. O prawidłowości

oświadczenia woli decyduje także i to, aby wola nie była dotknięta wadą. Z wadami
oświadczenia woli mamy do czynienia w razie wyłączenia swobody w powzięciu woli,
np. w wypadkach wystąpienia przymusu fizycznego lub psychicznego albo błędu. Zło-
żenie oświadczenia w takich warunkach powoduje, że czynność procesowa jest wadliwa.
Powstaje pytanie, czy oświadczenie może być cofnięte. Problem ten musi być rozwa-
żony odrębnie, gdy chodzi o imperatywne oświadczenia woli organów procesowych
i oddzielnie w odniesieniu do oświadczeń woli postulujących i oświadczeń wiedzy.
Co się tyczy oświadczeń imperatywnych przybierających postać decyzji procesowych,

są to z reguły czynności nieodwołalne przez organ prowadzący proces, a więc organ ten
nie może z własnej inicjatywy odwołać (skasować) lub zmienić wydanego przezeń
orzeczenia. Jest to w sumie reguła bezwzględna w odniesieniu do wyroków i dotyczy
nawet tej sytuacji, gdy sąd po wydaniu swego wyroku stwierdzi, że jest on błędny. W pro-
cesie karnym nie funkcjonuje rozwiązane znane postępowaniu cywilnemu, polegające
na tym, że sąd pierwszej instancji po wydaniu wyroku może się do niego odnieść w ten
sposób, że go uchyli i umorzy postępowanie (art. 332 § 2 k.p.c.). W procesie karnym
możliwe jest jedynie uzupełnienie wyroku w ramach art. 420 k.p.k., ale zasadniczo nie
polega ono na merytorycznej zmianie treści wyroku. Jeśli chodzi o postanowienia
i zarządzenia, to mogą one być odwołane tylko wtedy, gdy zezwalają na to przepisy
szczególne. Oznacza to, że organ procesowy, który wydał postanowienie lub zarządzenie,
może je wtedy uchylić, zmienić lub w to miejsce wydać decyzję innej treści. Przykładem
postanowienia odwołalnego jest postanowienie o nałożeniu kary pieniężnej jako kary
porządkowej, które powinno być uchylone, gdy ukarany dostatecznie usprawiedliwi swe
niestawiennictwo w terminie tygodnia od daty doręczenia stosownego postanowienia
(art. 286 k.p.k.).
Gdy chodzi o cofnięcie oświadczonej woli przez pozostałych uczestników procesu, to

w Kodeksie postępowania karnego brak ogólnych przepisów, które by tę kwestię regulo-
wały. Unormowania zawarte w Kodeksie postępowania karnego występują w przepisach
szczególnych i siłą rzeczy dotyczą tylko niektórych czynności, np. cofnięcie środka
odwoławczego (art. 431 k.p.k.), cofnięcie wniosku o ściganie (art. 12 § 3 k.p.k.). Bio-
rąc pod uwagę, że oświadczenie jest przejawem realizacji uprawnień przysługujących
danemu podmiotowi, trzeba przyjąć możliwość cofnięcia złożonego oświadczenia
woli także w odniesieniu do tych czynności, co do których brak wyraźnej deklaracji
ustawodawcy. Uprawniony podmiot może więc np. wycofać wniosek dowodowy czy
też oświadczoną zgodę na pojednanie. Jest to jednak możliwe tylko do czasu powstania
stanu nieodwracalnego, tj. wydania decyzji w danej kwestii. Po tym czasie cofnięcie
oświadczonej woli jest niemożliwe, chyba że się okaże, iż oświadczenie było wadliwe.
W ramach egzemplifikacji można tutaj wskazać na zgodę oskarżonego na skazanie go bez
rozprawy (art. 335 i 343 k.p.k.). Oskarżony może cofnąć wyrażoną już zgodę, uznając, że
3. Dopuszczalność i skuteczność czynności procesowych 299
ten tryb rozstrzygnięcia sprawy karnej jest dla niego niekorzystny, ale może to uczynić
tylko do chwili wydania wyroku przez sąd na posiedzeniu na podstawie art. 343 k.p.k.,
czyli właśnie do momentu powstania stanu nieodwracalnego.
Możliwe jest także cofnięcie oświadczenia wiedzy, np. przyznania się do winy lub złożenie
zeznań innej treści. Jednakże nie ma ono skutku niweczącego poprzednie wyjaśnienia
lub zeznania, chyba że co innego wynika z wyraźnego przepisu (np. art. 186 § 1 k.p.k.).
Jedne i drugie należą wówczas do podstawy dowodowej danej sprawy i podlegają swo-
bodnej ocenie sądu.
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984; I. Nowikowski, Odwołalność czynności procesowych
stron w polskim procesie karnym, Lublin 2001; K. Woźniewski, Prawidłowość czynności procesowych
w polskim postępowaniu karnym, Gdańsk 2010.
3. Dopuszczalność i skuteczność czynności procesowych

Aby czynność procesowa stron mogła wywierać skutki przewidziane przez przepi-
sy prawa karnego procesowego, musi mieć dwie następujące cechy: dopuszczalność
i skuteczność.
Dopuszczalność czynności wiąże się ściśle z uwarunkowaniem prawnej możliwości

jej dokonania. Dyskusyjna może być jednak kwestia, czy przez dopuszczalność należy
rozumieć tylko to, co jest przez przepisy prawa karnego procesowego przewidziane, czy
także sferę niezakazaną tymi przepisami. Nie ulega wątpliwości, że czynność procesowa
jest z pewnością dopuszczalna, jeżeli jest przewidziana w przepisach obowiązującego
prawa procesowego.
Sprawa komplikuje się w odniesieniu do czynności, która nie jest przewidziana w prze-
pisach, ale nie jest też wyraźnie zakazana. Bez wątpienia przyjęcie zapatrywania, że
dopuszczalne są tylko te czynności, które przewidują obowiązujące przepisy prawa
karnego procesowego, spowodowałoby duże komplikacje. Wypada w tym miejscu
przypomnieć, że proces karny jest i musi być ujęty w przepisach w miarę syntetycznie.
W rezultacie nie tak rzadko praktyka staje przed zadaniem rozstrzygnięcia jakiegoś
problemu w układzie procesowym, którego ustawodawca nie unormował w przepisach.
Akceptacja wskazanego zapatrywania wykluczałaby zatem możliwość stosowania analo-
gii w wypadkach istnienia luki w przepisach, co niekiedy uniemożliwiałoby także dalszy
bieg procesu karnego. Proces mógłby wtedy stać się niewydolny w zakresie realizacji
jego celów. Kontestowane twierdzenie wywołałoby również szkody dla zasady prawdy
tam, gdzie chodzi o wprowadzenie do procesu dowodów wynikających z postępu nauki,

ale wyraźnie nieprzewidzianych w ustawie.
Często można spotkać się z poglądem, że dopuszczalna jest czynność, która nie jest za-
broniona przez prawo. Z jednej strony wydaje się więc, że to stanowisko można podzielić.
Jeśli czynność procesowa jest zabroniona, to jest zarazem niedopuszczalna i odwrotnie.
Na tym tle powstaje pytanie, kiedy czynność jest zabroniona. Nie ulega wątpliwości,
że takie sytuacje mają miejsce wówczas, gdy istnieje wyraźny zakaz w obowiązujących
przepisach prawa karnego procesowego. Występują np. w razie zakazu wykorzystania
zeznań złożonych w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskanych
wbrew zakazom z art. 171 § 5 k.p.k. (art. 171 § 7 k.p.k.), czy zakazu wydania obywatela
polskiego w ramach ekstradycji (art. 604 § 1 pkt 1 k.p.k.). Z drugiej strony trzeba mocno
podkreślić, że proces karny stanowi przykład działalności będącej ograniczeniem roz-
maitych praw i wolności obywatelskich. W tym kontekście ryzykowne byłoby odgórne
akceptowanie w całej rozciągłości stanowiska zakładającego, że dopuszczalne jest to, co
nie jest zabronione. In concreto mogłoby to doprowadzić właśnie do nieuzasadnionej
i zbędnej ingerencji w sferę tych uprawnień. Niekiedy bowiem o zakazie, a więc o tym,
czy czynność jest zabroniona, można wnioskować na podstawie przyznanego zakresu
uprawnień. Można to zilustrować przykładem. Jeżeli w myśl art. 258 § 1–3 k.p.k. tym-
czasowe aresztowanie można zastosować tylko w razie zaistnienia podstaw wymienio-
nych w tym przepisie, to oznacza, że w innych wypadkach nie jest to możliwe, a więc
w pozostałych sytuacjach tymczasowe aresztowanie byłoby niedopuszczalne.
Przyjmując tezę, że niedopuszczalna jest czynność procesowa, która jest zabroniona,

trzeba jednocześnie podkreślić, iż zabronienie (zakaz dokonania) czynności może wy-
nikać nie tylko z wyraźnego zakazu, lecz także z braku uprawnienia, które a contrario
wynika z zakresu przyznanego uprawnienia, np. w zakresie warunków stosowania
środków przymusu w procesie karnym.
Z uwagi na fakt, że proces karny stanowi zjawisko bardzo złożone strukturalnie, nie
jest możliwe wyczerpujące i pełne określenie przez ustawodawcę niepożądanych czyn-
ności procesowych. W związku z tym, obok wyraźnych zakazów procesowych, należy
przyjąć niedopuszczalność wynikającą pośrednio z norm prawnych regulujących sze-
roko rozumiane warunki dokonania określonych czynności procesowych. Chodzi tutaj
o ogólne i szczegółowe warunki, od których jest uzależnione dokonanie danej czynności,
tj. nierespektowanie przez organ procesowy właściwości do wydania danej decyzji oraz
następcza niemożność orzekania wynikająca z niespełnienia prawnych warunków de-
terminujących dopuszczalność czynności (np. upływ terminu, osoba nieuprawniona,
brak podstaw faktycznych itd.)4.
4
K. Woźniewski, Prawidłowość..., s. 172.
Niedopuszczalność czynności procesowych zachodzi więc w wypadkach, które można

przedstawić w następujących grupach, gdy:
1) występuje wyraźny zakaz zamieszczony w ustawie, o czym była mowa wyżej;
2) czynności dokonano poza zakresem przyznanych z mocy ustawy uprawnień,
np. wniesiono zażalenie na postanowienie, które jest niezaskarżalne;
3) upłynie termin prekluzyjny lub zawity;
4) czynności dokonano przez osobę nieuprawnioną (np. czynności, którą może
spełnić strona, dokonał świadek) lub bez wymaganego upoważnienia (np. czyn-
ności w charakterze pełnomocnika dokonał radca prawny bez pełnomocnictwa);
5) brak innych prawnych warunków danej czynności decydujących o jej dopusz-
czalności, np. zastosowano aresztowanie wymuszające (art. 287 § 2 k.p.k.) bez
decyzji sądowej.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego nie reguluje w sposób ogólny skutków

dokonania czynności mimo jej niedopuszczalności. W rezultacie trudno ustalić ogólną
regułę w tym względzie. Do kwestii tej należy się ustosunkować odrębnie w zależności
od tego, czy czynność taka dokonana została przez stronę lub jej przedstawiciela, czy
też przez organ prowadzący postępowanie.
Jeżeli czynności niedopuszczalnej dokonał organ procesowy, jej następstwa mogą kształ-
tować się rozmaicie. Zostały one przedstawione poniżej w punktach.
1. In abstracto najdalej idącym następstwem jest stwierdzenie nieważności orzecze-
nia.
Istota nieważności orzeczeń sprowadza się do założenia, że w razie wystąpienia
najpoważniejszych uchybień prawnych, których nie da się pogodzić z państwem
prawa i zasadą praworządności, wydane orzeczenie jest nieważne. Kategorie
przyczyn nieważności, które ograniczają się do sytuacji ekstremalnych, musi za-
wsze wymieniać ustawa. W takich wypadkach stwierdzenie nieważności należy
do sądu wyższego rzędu i powoduje, że orzeczenie od chwili jego wydania (ex
tunc) jest nieważne.
Instytucja nieważności orzeczeń była przewidziana w Kodeksie postępowania
karnego z 1928 r. W Kodeksie postępowania karnego z 1969 r. zrezygnowano
z niej. Obowiązujący Kodeks postępowania karnego wprowadził ją na nowo do
procesu karnego. Z kolei nowelą Kodeksu postępowania karnego z 2003 r. insty-
tucja ta znów została wykreślona z Kodeksu postępowania karnego. W obecnym
stanie prawnym każde orzeczenie od chwili jego wydania jest ważne bez wzglę-
du na to, jakimi wadami jest ono obciążone. Oznacza to, że np. w razie udzia-
łu w składzie orzekającym sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy art. 40
§ 1 k.p.k. (z mocy prawa) lub w razie orzekania przez sąd powszechny w sprawie
należącej do właściwości sądu wojskowego, wydany wyrok będzie ważny do cza-
su jego uchylenia w ramach systemu kontroli odwoławczej.
Stan ten należy ocenić krytycznie. Wprawdzie funkcjonowanie instytucji nie-

ważności orzeczeń w początkowym okresie po wejściu w życie obowiązującego
Kodeksu postępowania karnego nasuwało pewne trudności ze względu na próby
jej wykorzystywania przez strony jako dodatkowej instancji odwoławczej, jed-
nak później nie było w tym zakresie istotnych zastrzeżeń, gdyż ta regulacja nie
utrudniała postępowania. Twierdzenia przytoczone w motywach do wspomnia-
nej noweli Kodeksu postępowania karnego z 2003 r., że likwidacja tej instytucji
przyczyni się do usprawnienia postępowania, były więc nieuzasadnione. Zlikwi-
dowanie instytucji nieważności orzeczeń oznacza powrót do stanu prawnego
z okresu PRL. Powoduje także przełamanie skargowości w zakresie środków od-
woławczych i osłabienie prawomocności orzeczeń. Z powodu szerokiego katalo-
gu uchybień wymienionych obecnie w art. 439 § 1 k.p.k. prawomocne orzeczenie
może być bowiem uchylone.
Warto podkreślić, że na gruncie obowiązującego Kodeksu postępowania karnego
można natomiast mówić o decyzjach, które w gruncie rzeczy nie są orzeczeniami
(sententia non existens). Z taką sytuacją możemy mieć do czynienia wtedy, gdy
np. „wyrok” wyda jakaś grupa osób „z ulicy” lub portier sądowy albo gdy np. po-
stanowienie Policji o odmowie wszczęcia dochodzenia zatwierdzi pracownik se-
kretariatu zatrudniony w prokuraturze.
2. W warunkach braku instytucji nieważności orzeczeń najdalej idącą konsekwen-
cją niedopuszczalności czynności procesowej jest powstanie wady wymienionej
w art. 439 § 1 k.p.k., wymagającej bezwzględnego uchylenia orzeczenia albo w ra-
mach kasacji (art. 523 § 1 k.p.k.) albo w ramach wznowienia postępowania z urzę-
du (art. 542 § 3 k.p.k.).
3. W innych wypadkach następstwem dokonania czynności niedopuszczalnej może
być uchylenie orzeczenia w ramach środka odwoławczego z powodów określo-
nych w art. 438 pkt 2 k.p.k.
4. W razie dokonania przez organ procesowy innej czynności, niestanowiącej de-
cyzji procesowej, skutków takich uchybień nie da się sklasyfikować jednolicie.
Przykładowo można wskazać na niedopuszczalne czynności dowodowe, których
wykonanie powoduje nielegalność dowodu (zob. rozdział VI), a to z kolei skut-
kuje tym, że takie dowody podlegają wyeliminowaniu z materiału dowodowego
stanowiącego podstawę wydania orzeczenia.
W razie dokonania czynności niedopuszczalnej przez stronę należałoby przyjąć, że

taka czynność jest prawnie bezskuteczna w tym sensie, iż nie może wywrzeć zamie-
rzonych przez stronę skutków. W tym wypadku czynność niedopuszczalna jest więc
z założenia zarazem bezskuteczna, tj. nie może wywołać skutku, jaki wiąże się z daną
czynnością. Do takiej czynności organ procesowy nie powinien się merytorycznie
ustosunkować, lecz powinien stwierdzić jej bezskuteczność, np. przez odmowę przyjęcia
danego środka lub wniosku albo przez pozostawienie go bez rozpoznania. Na przykład
niedopuszczalny środek odwoławczy nie spowoduje kontroli zaskarżonego orzeczenia,
której domagał się skarżący. W konsekwencji zostanie wydane zarządzenie o odmowie

przyjęcia środka odwoławczego (art. 429 § 1 k.p.k.) albo postanowienie o pozostawieniu
środka odwoławczego bez rozpoznania (art. 430 k.p.k.).
Z reguły zatem to dokonanie czynności niedopuszczalnej przez stronę lub jej przed-
stawiciela może skutkować jej bezskutecznością. Z tego co do tej pory powiedziano,
wynika, że skuteczność to wywołanie przez czynność procesową skutku przewidzia-
nego przez prawo procesowe. Skuteczność to jak gdyby konsekwencja dopuszczalności
w tym sensie, że w pierwszej kolejności należy ustalić, czy czynność jest dopuszczalna,
a gdy okaże się, że tak, to wtedy można stwierdzić, że jest skuteczna. Niedopuszczalność
czynności procesowej stron lub ich przedstawicieli oznacza więc bezskuteczność. Wydaje
się jednak, że skuteczność nie pokrywa się całkowicie z dopuszczalnością. Dokonanie
bowiem czynności procesowej przez złożenie oświadczenia woli dotkniętego wadą
powinno implikować jego bezskuteczność. Jako przykład można podać złożenie przez
pokrzywdzonego wniosku o ściganie pod wpływem przymusu lub groźby. Jeżeli zostanie
wykazane, że nastąpiło to w takich właśnie warunkach, oświadczenie pokrzywdzone-
go, że nie żąda ścigania sprawcy, musi oznaczać, że wniosku skutecznie nie złożono5.
W tym wypadku czynność procesowa jako taka jest dopuszczalna, ale z uwagi na wadę
oświadczenia woli jest też bezskuteczna.
Można więc w pewnym uproszczeniu przyjąć, że czynność niedopuszczalna lub bez-

skuteczna to czynność wadliwa.
Wadliwa czynność procesowa może być uzdrowiona w ramach konwalidacji. Następ-

stwem konwalidacji jest to, że czynność wadliwa zostaje uzdrowiona. Konwalidacja
następuje:
1) z mocy prawa (bez dokonania czynności przez tę samą osobę), gdy wadliwość
czynności nie ma znaczenia w nowym stanie prawnym;
2) na skutek zaszłości od strony niezależnej, np. gdy pokrzywdzony małoletni do-
konał czynności, do której nie był uprawniony, a w międzyczasie stał się pełnolet-
nim albo następuje uchylenie ubezwłasnowolnienia pokrzywdzonego;
3) na skutek zachowania strony procesowej lub innego uczestnika procesowego,
który uzupełnił dotychczasowy brak z własnej inicjatywy czy też na skutek we-
zwania o uzupełnienie przez organ procesowy (np. art. 120 § 1 i 2, art. 337 k.p.k.).
Przyjmuje się, że na skutek konwalidacji uzdrowienie wadliwości w podanych wyżej

sytuacjach następuje z mocą wsteczną, tzn. od chwili dokonania czynności. Czynność
taka musi być traktowana za prawidłową od czasu jej dokonania. Czynności wadliwe
mogą być powtórzone z zachowaniem wszystkich niezbędnych rygorów i warunków,
np. ponowne przesłuchanie świadka, którego uprzednio przesłuchano w warunkach
wyłączających swobodę wypowiedzi. W tym wypadku mamy do czynienia z dwiema
5
czynnościami, ponieważ powtórzenie czynności, która była wadliwa, nie uzdrawia

jej. W takiej sytuacji wcześniejsza wadliwa czynność powinna być pominięta podczas
wydawania wyroku lub usunięta przez podmiot, który jej dokonał. Wydając wyrok, sąd
oprze się na tej drugiej czynności przeprowadzonej prawidłowo.
Od konwalidacji należy odróżnić konwersję, jeżeli za pomocą jednej czynności uzysku-

je się skutki innej czynności i gdy jednocześnie ta pierwotna czynność nie traci swej
tożsamości, np. przez złożenie apelacji w ciągu 7 dni od ogłoszenia wyroku uzyskuje
się skutek w postaci wniosku o uzasadnienie wyroku (art. 445 § 2 k.p.k.) mimo jego
niewniesienia. Mamy tutaj do czynienia z odmiennym wartościowaniem niż w wypadku
konwalidacji. Jest to konsekwencją ustawowego nakazu łączenia z konkretną czynnością
skutków właściwych dla innej czynności.
Literatura
M. Cieślak, Nieważność orzeczeń w procesie karnym PRL, Warszawa 1965; T. Grzegorczyk, O nieważności
orzeczeń sądowych w nowym kodeksie postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks po-
stępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 3, Warszawa 1997; P. Hofmański, Ciszej nad trumną nieważ-
ności..., Pal. 2003/5–6; P. Hofmański, S. Zabłocki, Nieważność orzeczeń – wybrane problemy [w:] Środki
zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody, red. A. Gaberle,
S. Waltoś, Kraków 2000; B. Janusz-Pohl, O wyroku nieistniejącym w polskim postępowaniu karnym, PiP
2013/12; A. Kaftal, Pojęcie i rodzaje nieważności wyroków sądowych, RPEiS 1962/1; A. Kaftal, Problem
niewyroku (sententia non existens) w prawie karnym procesowym, PiP 1961/11; R. Kmiecik, Dowód
ścisły w procesie karnym, Lublin 1983; R. Kmiecik, Konwalidacja i konwersja wadliwych dowodów
w procesie karnym, PiP 1989/5; R. Kmiecik, Przedmiot i kontrola wniosku o stwierdzenie nieważności
orzeczenia z mocy prawa [w:] Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora
Zbigniewa Dody, red. A. Gaberle, S. Waltoś, Kraków 2000; A. Murzynowski, Przyczynek do zagadnie-
nia nieważności czynności procesowych wykonanych w niedopuszczalnym postępowaniu karnym, NP
1962/7–8; S. Rutkowski, Nieważność orzeczeń sądowych w nowym kodeksie postępowania karnego, Prok.
i Pr. 1998/9; S. Waltoś, Konwalidacja w procesie karnym, NP 1960/4; S. Waltoś, Nieważność ipso iure,
czyli przyczynek do hipertrofii środków zaskarżenia w polskim procesie karnym [w:] Środki zaskarżenia
w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody, red. A. Gaberle, S. Waltoś,
Kraków 2000; E.L. Wędrychowska, Nieważność orzeczeń sądowych w świetle projektu kodeksu postę-
powania karnego, Prok. i Pr. 1997/6; E.L. Wędrychowska, M.P Wędrychowski, Nieważność orzeczeń
w polskim procesie karnym, Warszawa 1999; K. Woźniewski, Konwalidacja czynności procesowych
w orzecznictwie Sądu Najwyższego w latach 1970–2004, GSP 2005/14; K. Woźniewski, Prawidłowość
czynności procesowych w polskim postępowaniu karnym, Gdańsk 2010; S. Zabłocki, A jednak pożegnanie
z nieważnością, Pal. 2003/5–6; S. Zabłocki, Glosa do postanowienia SN z 27.07.1993 r., WZ 141/93, Pal.
1995/1–2; S. Zabłocki, Pożegnanie z nieważnością, Pal. 2003/3–4; J. Zagrodnik, Problem nieważności
orzeczeń wydanych przed 1 lipca 2003 r. na tle aktualnego stanu prawnego, WPP 2004/4.
4. Forma czynności procesowych 305
4. Forma czynności procesowych

Forma czynności procesowej w postępowaniu karnym nie jest sprawą najistotniejszą.
Jeśli bowiem proces karny zmierza do prawidłowego rozstrzygnięcia kwestii winy lub
niewinności oskarżonego, to priorytetowo należy potraktować zadośćuczynienie dy-
rektywie trafnej reakcji karnej (art. 2 § 1 pkt 1 k.p.k.), a tym samym sprawiedliwości
w ujęciu prawnomaterialnym. Z drugiej jednak strony nie można nie doceniać formy
czynności. Proces karny musi odpowiadać pewnym formom nakazanym przez obo-
wiązujące przepisy, które są wiążące dla każdego indywidualnie toczącego się procesu.
Jest to podporządkowane realizacji funkcji pełnionych przez przepisy karnoprocesowe.
Zgodnie z zasadą ustności czynności procesowe podejmowane na rozprawie mają

postać ustnej wypowiedzi. Forma pisemna jest w procesie karnym wymagana, wtedy
kiedy wynika to z wyraźnego unormowania. Niekiedy czynność procesowa wymaga
zarówno zachowania formy pisemnej, jak i formy ustnej, np. w odniesieniu do wyroku.
Czynność procesowa powinna być oceniana wedle jej treści. Innymi słowy, znaczenie
czynności procesowej ocenia się według treści złożonego oświadczenia (art. 118
§ 1 k.p.k.). Błędne oznaczenie czynności, a w szczególności środka zaskarżenia, nie
pozbawia czynności znaczenia prawnego (art. 118 § 2 k.p.k.). Oznacza to, że nie liczy
się nazwa (tytuł), jaką strona nadała danej czynności, ponieważ zawsze decydująca jest
treść oświadczenia procesowego. Jeśli więc oskarżyciel posiłkowy wniesie pismo proce-
sowe, które nazwie zażaleniem, i będzie się w nim domagał uchylenia wyroku, pismo
należy potraktować jako apelację, gdyż w istocie jest to środek zaskarżenia wniesiony
przeciwko wyrokowi. Z kolei gdy np. w następstwie wydania postanowienia o umorzeniu
postępowania oskarżony wniesie pismo nazwane kasacją, w którym żąda „skasowania”
tego postanowienia, jest to w istocie zażalenie i tak powinno być też potraktowane przez
organ procesowy.
Jeżeli czynność ma mieć według obowiązujących przepisów formę pisemną, powin-

na zawierać cztery typowe składniki wymagane dla każdego pisma procesowego:
1) oznaczenie organu, do którego jest skierowana oraz sprawy, której dotyczy;
2) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo, a także – w pierwszym piśmie złożo-
nym w sprawie:
numer telefonu, telefaksu, adres poczty elektronicznej – o ile wnoszący pismo je
posiada lub oświadczenie o ich nieposiadaniu;
3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem;
4) datę i podpis składającego pismo (art. 119 § 1 k.p.k.).
Za osobę, która nie może się podpisać, pismo podpisuje osoba przez nią upoważniona,
ze wskazaniem przyczyny złożenia swego podpisu (art. 119 § 2 k.p.k.). Może być to każda
przyczyna uniemożliwiająca obiektywnie własnoręczne złożenie podpisu, np. kalectwo,

kontuzja ręki itd.
W razie braków formalnych pisma procesowego znajduje zastosowanie klasyczny tryb

uzupełnienia wadliwego pisma unormowany w art. 120 k.p.k. Warunkiem uruchomienia
tego trybu jest stwierdzenie, że pismo nie odpowiada wymaganiom formalnym, przy
czym brak musi być istotny, tzn. tego rodzaju, że pismu nie można nadać biegu. Może
być to nie tylko niedochowanie wymogów przewidzianych w art. 119 k.p.k. (np. wniosek
dowodowy ze wskazaniem świadka, ale bez podania jego adresu, wniosek o sporządzenie
uzasadnienia wyroku podpisany przez pracownika sekretariatu, a nie przez prokuratora),
lecz również niespełnienie dodatkowych warunków wymaganych dla danego pisma,
np. niezłożenie należnej opłaty w razie wniesienia kasacji, niespełnienie wymogu przy-
musu adwokacko-radcowskiego (gdy ustawowo jest konieczny). Poza tym w grę wchodzi
także niedołączenie do pisma upoważnienia do podjęcia danej czynności (np. pismo
sporządził pełnomocnik procesowy, ale w aktach brak pełnomocnictwa lub nie zostało
ono dołączone do danego pisma). Wzywa się wówczas osobę, która wniosła pismo, do
usunięcia stosownego braku w terminie 7 dni (art. 120 § 1 k.p.k.). Jeżeli brak zostanie
w tym terminie usunięty, pismo wywołuje skutki od dnia jego wniesienia. W przeciw-
nym razie pismo uznaje się za bezskuteczne, o czym osoba wnosząca pismo powinna
być pouczona przy doręczeniu jej wezwania do usunięcia braku (art. 120 § 2 k.p.k.).
W postępowaniu przed sądem zarządzenia tego rodzaju może także wydać referendarz
sądowy (art. 120 § 3 k.p.k.).
5. Terminy procesowe
5.1. Pojęcie, funkcje i rodzaje terminów
W prawie karnym procesowym nazwa „termin” jest określeniem wieloznacznym. Kodeks
postępowania karnego nazwy tej używa w różnych znaczeniach.
Po pierwsze, przez „termin” rozumie się pewien czas na dokonanie oznaczonej czyn-
ności. W tym znaczeniu termin jest okresem przestrzeni czasowej odznaczającej się
początkiem i końcem. Jest to rozpiętość czasowa na dokonanie czynności, która może
być określona w dniach, tygodniach, miesiącach lub latach. Po drugie, nazwy „termin”
używa się także w odniesieniu do sytuacji, kiedy przepis ustawy oznacza końcowy
moment, w którym najpóźniej czynność może być dokonana. Przykładem takiego
unormowania są art. 12 § 3, art. 41 § 2, art. 54 § 1 k.p.k. Po trzecie, przepisy Kodeks
postępowania karnego przewidują terminy dotyczące stosowania środków przymusu,
określające rozpiętości czasowe dopuszczalności ich stosowania, np. terminy tymczaso-
wego aresztowania określone w art. 263 k.p.k. Po czwarte, nazwa „termin” jest używana
5. Terminy procesowe 307
w kontekście czasu rozpoczęcia, a niekiedy kontynuacji rozprawy (np. art. 353 § 1 i 2,

art. 402 § 1, art. 404 § 2 k.p.k.).
Pierwszy ze wskazanych sposobów rozumienia terminu oznacza pojmowanie terminu

procesowego we właściwym znaczeniu. O nim będzie mowa w dalszych wywodach
w odniesieniu do obliczania terminów. W tym też znaczeniu nazwy tej używa się w roz-
dziale 14 Kodeksu postępowania karnego (art. 122 i n. k.p.k.).
Terminy procesowe spełniają rozmaite funkcje. Można wyróżnić funkcję6:

1) dynamizującą postępowanie, tzn. terminy mają na celu przyspieszenie biegu
procesu karnego, aby nie dochodziło do jego przewlekłości (np. terminy ustalają-
ce czas trwania śledztwa i dochodzenia – art. 310, 325i § 1 k.p.k.);
2) porządkującą, tj. terminy służą wzajemnemu skoordynowaniu stadiów i faz po-
stępowania oraz poszczególnych czynności (np. art. 54 § 1, art. 331 § 1 k.p.k.);
3) funkcję gwarancyjną – zachowanie określonych terminów umożliwia realizację
uprawnień przysługujących stronom i innym uczestnikom procesu (np. terminy
do wnoszenia środków zaskarżenia), a poza tym upływ pewnych terminów wy-
łącza możliwość korygowania decyzji procesowych na niekorzyść oskarżonego
(art. 328 § 2, art. 524 § 3 k.p.k.);
4) stabilizującą – bezskuteczny upływ terminów do wnoszenia środków zaskarże-
nia powoduje uprawomocnienie się orzeczeń, co jest wyrazem pewności prawnej.
Terminy procesowe właściwe dzielimy na dwie zasadnicze grupy:

1) terminy ustawowe, tj. takie, które są przewidziane w przepisach ustawy;
2) ustanawiane przez organ procesowy, jak np. termin dostarczenia opinii przez
biegłego (art. 194 pkt 3 k.p.k.).
Terminy ustawowe są najliczniejsze. Można je podzielić na:

1) terminy stanowcze, do których należą:
a) terminy zawite,
b) terminy prekluzyjne oraz
c) pozostałe terminy stanowcze;
2) terminy niestanowcze, które określa się także jako terminy porządkowe (termi-
ny instrukcyjne).
Terminy stanowcze charakteryzują się tym, że ich przekroczenie powoduje bezsku-

teczność czynności (terminy zawite i terminy prekluzyjne) albo inne skutki procesowe
(np. prowadzenie rozprawy od początku – art. 411 § 2 k.p.k.) lub uchybienia mogące
mieć wpływ na treść orzeczenia (pozostałe terminy stanowcze).
6
Por. I. Nowikowski, Terminy w kodeksie postępowania karnego, Lublin 1988, s. 13–14.
Do grupy terminów prekluzyjnych należy zaliczyć terminy o charakterze najbardziej

kategorycznym i stanowczym. Oznacza to, że niedopuszczalne jest dokonanie czynności
po upływie takich terminów, a zatem podjęta czynność jest wtedy bezskuteczna. W celu
ustalenia, czy określony termin jest terminem prekluzyjnym, należy dokonać jego
wszechstronnej oceny. O jego charakterze decyduje kontekst uregulowania, a mianowicie
to, czy jest to termin ostateczny w sensie braku jakiejkolwiek możliwości dokonania
czynności w terminie późniejszym. Istotną cechą tych terminów jest także to, że nie
podlegają one przywróceniu. Należy jednak zwrócić uwagę, że niekiedy stwierdzenie
prekluzyjnego charakteru danego terminu może nastąpić dopiero po dokonaniu swo-
istej eliminacji polegającej zwłaszcza na ustaleniu, że dany termin nie jest terminem
zawitym. Wynika to z faktu, że terminy zawite mają swoją definicję ustawową, a zatem
łatwiej i szybciej da się stwierdzić, że termin ma charakter zawity, niż to, że jest preklu-
zyjny. Wynika to także z faktu, że terminy zawite wykazują i podobieństwa, i różnice
względem terminów prekluzyjnych. Przykłady terminów prekluzyjnych można odnaleźć
w art. 328 § 2, art. 524 § 3 k.p.k.
Co się tyczy terminu zawitego, jego definicję zawiera art. 122 § 2 k.p.k. Terminami
zawitymi są terminy do wnoszenia środków zaskarżenia, a inne o tyle, o ile ustawa
je za takie uznaje. Także w tym wypadku nie można czynności dokonać po upływie
terminu, gdyż będzie to czynność bezskuteczna. W przeciwieństwie jednak do terminu
prekluzyjnego termin zawity odznacza się mniejszym stopniem kategoryczności,
gdyż w określonych wypadkach może być przywrócony.
W zasadzie o wyodrębnieniu terminu zawitego decydują trzy kryteria:

1) termin dotyczy środka zaskarżenia (np. termin do wniesienia apelacji – art. 445
§ 1 k.p.k., zażalenia – art. 460 k.p.k., sprzeciwu od wyroku nakazowego – art. 506
§ 1 k.p.k.) – chodzi tutaj o wszystkie środki zaskarżenia, a więc – jak widać – nie
tylko środki odwoławcze;
2) ustawa wprost uznaje, że dany termin ma charakter zawity (np. art. 60 § 4, art. 61
§ 2, art. 126 § 1 k.p.k.);
3) w przepisie przewidziano skutek zawitości polegający na bezskuteczności czyn-
ności w razie upływu danego terminu – ta kwestia jest sporna, niemniej jednak
należy przyjąć tę możliwość, bo w przeciwnym razie trzeba by było zaakcepto-
wać nielogiczną konstrukcję procesową polegająca na zaliczeniu takiego terminu
do grupy pozostałych terminów stanowczych charakteryzujących się skutkiem
zawitości; jako przykład terminu zawitego wyodrębnianego w oparciu o trzecie
kryterium można wskazać 7-dniowy termin do uzupełnienia braków formalnych
pisma procesowego, gdyż w art. 120 § 2 k.p.k. zawarta jest wyraźna wzmianka
o bezskuteczności czynności (skutek zawitości) po upływie tego terminu.
Ostatnią grupę terminów stanowczych tworzą pozostałe terminy stanowcze. Ich cechą
jest to, że nie są one terminami zawitymi ani terminami prekluzyjnymi ani też nie należą
do terminów porządkowych. Czynność dokonana po upływie terminu należącego do

tej grupy nie pociąga za sobą bezskuteczności czynności i tym różni się od terminów
zawitych i prekluzyjnych. Dokonanie czynności po upływie terminu należącego do grupy
pozostałych terminów stanowczych wywołuje jednak określony skutek w sferze prawa
procesowego, np. powoduje prowadzenie rozprawy od początku w sytuacji przewidzianej
w art. 402 § 3 i art. 411 § 1 i 2 k.p.k. Tym też różnią się od terminów niestanowczych,
jakimi są terminy porządkowe (instrukcyjne), których upływ nie pociąga za sobą w ogóle
skutków procesowych.
Jak już wynika z dotychczasowych wywodów, terminy porządkowe (instrukcyjne)

charakteryzują się tym, że dokonanie czynności po ich upływie nie powoduje jej
bezskuteczności.
Upływ tego terminu w ogóle nie wywołuje skutków procesowych. Terminy porządkowe
są z reguły adresowane do organów procesowych i mają na celu mobilizowanie ich do
szybkiego dokonania czynności, aby nie dochodziło do nieakceptowalnego wydłuża-
nia postępowania. Niezachowanie takiego terminu wywołuje skutki pozaprocesowe,
a mianowicie wchodzą w grę ewentualne skutki dyscyplinarne, które powinny tutaj
stanowić wystarczającą gwarancję zachowania terminu. Terminy porządkowe znaj-
dujemy np. w art. 98 § 2, art. 310, 331 § 1 i 3, art. 423 § 1 k.p.k. Wyjątkowo terminy
porządkowe mogą być także adresowane do stron. Z reguły chodzi o terminy do skła-
dania wniosków dowodowych, aby mobilizować strony w tym zakresie w celu realizacji
zasady koncentracji materiału dowodowego, co w sumie nie wyklucza jednak zgłoszenia
takiego wniosku po upływie stosownego terminu (np. termin do składania wniosków
dowodowych przez oskarżonego ujęty w art. 338 § 1 k.p.k.).
5.2. Obliczanie terminów
Obowiązujące przepisy wyraźnie określają sposób obliczania właściwych terminów

procesowych. Przede wszystkim do biegu terminu nie wlicza się dnia, od którego
należy liczyć dany termin (art. 123 § 1 k.p.k.). Wynika z tego, że jeżeli termin jest
liczony od ogłoszenia lub doręczenia orzeczenia lub zarządzenia, to nie liczy się dnia,
w którym to ogłoszenie lub doręczenie miało miejsce. Bieg terminu rozpoczyna się od
początku dnia następnego, tj. od godz. 0.00. Termin ten kończy się w ostatnim dniu
jego biegu o godz. 24.00. Tak więc jeżeli termin do złożenia zażalenia wynosi 7 dni
i w danym wypadku liczony jest od dnia doręczenia postanowienia (art. 460 k.p.k.),
a owo doręczenie nastąpiło 1 lutego, to termin upływa 8 lutego o godz. 24.00 (1 lutego
nie wlicza się do tego terminu).
Jeżeli termin oznaczono w tygodniach, miesiącach lub latach, koniec terminu przypada
na ten dzień tygodnia lub miesiąca, który odpowiada początkowi terminu. Gdy w danym
miesiącu nie ma takiego dnia, koniec terminu przypada na ostatni dzień tego miesiąca
(art. 123 § 2 k.p.k.).
Jeżeli koniec terminu przypada na dzień uznany przez ustawę za dzień wolny od
pracy, czynność można wykonać następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od
pracy ani sobotą (art. 123 § 3 k.p.k.). Ta reguła nakazuje pominąć w obliczeniu termi-
nu dzień uznany przez ustawę za wolny od pracy, ale pod warunkiem że na ten dzień
przypada koniec terminu. Uregulowanie zamieszczone w art. 123 § 3 k.p.k. dotyczy
wyraźnie ostatniego dnia terminu, a nie pierwszego lub środkowego.
Ustawa nie wymaga, aby czynność była bezwzględnie dokonana w terminie przed
organem procesowym, przed którym powinna być spełniona. Termin jest zachowany
w wypadkach uregulowanych w art. 124 k.p.k. Ustawa także wyraźnie postanawia, że
pismo wniesione przed upływem terminu omyłkowo do niewłaściwego sądu, proku-
ratora, organu Policji albo innego organu postępowania przygotowawczego uważa się
za wniesione z zachowaniem terminu (art. 125 k.p.k.). Ta omyłka wynika z sytuacji,
w jakiej znajduje się wnoszący pismo, a niekiedy trzeba ją uprawdopodobnić.
Jeżeli warunkiem skuteczności czynności procesowej jest jej dokonanie przez obrońcę
lub pełnomocnika, termin do jej dokonania ulega zawieszeniu dla strony postępowania
na czas rozpoznania wniosku o przyznanie pomocy prawnej w tym zakresie. W wypadku
wyznaczenia obrońcy lub pełnomocnika z urzędu termin do dokonania czynności przez
wyznaczonego w ten sposób przedstawiciela procesowego biegnie od daty doręczenia
mu postanowienia lub zarządzenia o tym wyznaczeniu (art. 127a k.p.k.). Jest to insty-
tucja tzw. zawieszenia biegu terminu wprowadzona nowelą Kodeksu postępowania
karnego z 2013 r. Genezy tej zmiany można się dopatrywać w wyroku TK z 8.01.2013 r.,
K 18/10, OTK-A 2013/1, poz. 2, który zwrócił uwagę na przydatność istnienia możli-
wości zawieszenia biegu terminu na czas potrzebny do ustanowienia pełnomocnika.
Należy jeszcze zasygnalizować szczególne regulacje dotyczące obliczania terminów

innych niż terminy procesowe właściwe, wprowadzone nowelą Kodeksu postępowania
karnego z 2013 r., która weszła w życie 1.07.2015 r. Chodzi o terminy dotyczące środków
przymusu. Kwestię tę regulują: art. 127b i 127c k.p.k.
5.3. Przywrócenie terminu zawitego
Przywrócenie terminu odnosi się wyłącznie do terminu zawitego. Istota tej możliwo-
ści polega na nadaniu czynności dokonanej z naruszeniem terminu takiego znaczenia
prawnego, jakie miałaby, gdyby została dokonana z zachowaniem terminu. Przywrócenie
terminu ma więc skutek restytucyjny, tzn. przyjmuje się, że czynność została dokonana
w terminie.
Przywrócenie terminu jest przewidziane w art. 126 k.p.k. Warunki przywrócenia

terminu są następujące:
1) wystąpienie przeszkody powodującej niedotrzymanie terminu zawitego;
2) niezależny od strony charakter tej przeszkody;
3) złożenie w terminie 7 dni od daty ustania przeszkody wniosku o przywrócenie
terminu;
4) dopełnienie czynności, której należało dokonać w terminie.
Ad 1. Przeszkoda może występować zarówno w zakresie powzięcia woli, jak i jej

oświadczenia. W pierwszym wypadku przeszkoda dotyczy samego powzięcia woli
co do określonej czynności. Może być to np. brak zawiadomienia o przysługującym
uprawnieniu, co może powodować, iż określona osoba nie wie, że czynność ma być
dokonana w oznaczonym terminie. Inny przykład może dotyczyć osoby dotkniętej
chorobą psychiczną lub innymi zakłóceniami czynności psychicznych. Drugi wypadek
obejmuje sytuacje, w których powzięcie woli jest możliwe, lecz występuje przeszkoda
w jej oświadczeniu, tzn. zakomunikowaniu organowi procesowemu w oznaczonym
terminie. Taka sytuacja może być związana ze zjawiskami przyrody (np. powódź lub
inna klęska żywiołowa), z sytuacją w państwie (np. stan wyjątkowy, stan wojny) lub
z wyłączeniem możliwości własnego działania (np. choroba uniemożliwiająca podjęcie
wymaganego działania).
Ad 2. Ważne jest, aby przeszkoda była niezależna od strony lub innego uczestnika
procesu uprawnionego do podjęcia danej czynności. Przeszkody niezależne od strony
utożsamia się na ogół z przyczynami przez stronę niezawinionymi. Generalną przyczyną
przywrócenia terminu jest więc brak jakiejkolwiek formy winy osoby uprawnionej do
dokonania czynności w oznaczonym terminie. Oznacza to brak po stronie tej osoby
nawet najłagodniejszej formy winy, czyli niedbalstwa.
Nie chodzi tutaj jednak o posługiwanie się wprost formami winy przewidzianymi przez
Kodeks karny, lecz o zastosowanie pewnych elementów składowych karnomaterialne-
go ujęcia postaci winy. Do uznania niezależnego od tej osoby charakteru przeszkody
wystarczy więc przyjęcie, że osoba uprawniona nie miała woli (zamiaru) naruszenia
terminu ani też takiej możliwości nie przewidywała i na nią się nie godziła albo też nie
przewidywała bezpodstawnie, że jej uniknie, ani wreszcie, że nie zaistniała możliwość
przewidywania przez tę osobę, że swoim zachowaniem spowoduje naruszenie terminu.
W praktyce najczęściej chodzi o wykazanie staranności w działaniu, czyli o dowiedzenie
takiej postawy, która jest równoznaczna z brakiem elementów przesądzających o lek-
komyślności lub niedbalstwie.
Skoro istotne znaczenie ma staranność w traktowaniu swych spraw, nie jest przyczyną
niezależną od strony popełniona przez nią omyłka. Za przyczynę niezależną od strony
nie może być ponadto uznany brak wiary strony w skuteczność prezentowanych przez
nią argumentów, a następnie odzyskanie tej wiary pod wpływem orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego7.
Osobny problem dotyczy oceny zawinienia pracownika organu lub instytucji pań-
stwowej, samorządowej i społecznej. W stosunku do prokuratora stanowisko to jest
bardziej rygorystyczne, ale zarazem dość złagodzone. Przyjmuje się, że zaniedbania
pracownika prokuratury, które spowodowały niedotrzymanie terminu przez prokura-
tora, same w sobie nie uzasadniają przywrócenia terminu, chyba że zostanie wykazane,
że nieprawidłowość w zachowaniu tego pracownika była od prokuratora niezależna8.
Z kolei adwokat odpowiada za zaniedbania personelu swojej kancelarii. Takie dość ry-
gorystyczne traktowanie przyczyn przywrócenia terminu z punktu widzenia zawinienia
jest zrozumiałe, gdyż w przeciwnym razie terminy zawite przestałyby być stanowcze.
Natomiast należy pamiętać, że zaniedbania obrońcy oskarżonego nie mogą obarczać

samego oskarżonego, któremu wówczas należy termin przywrócić. Chodzi tutaj o jakie-
kolwiek zaniedbania ze strony obrońcy, które spowodowały bezskuteczny upływ terminu
do dokonania danej czynności. Zresztą oskarżony może przecież zrezygnować z podjęcia
określonej czynności, wiedząc, że obrońca zobowiązał się podjąć tę czynność. Omawiana
teza dotycząca skutków zaniedbań obrońcy jest mocno ugruntowana w orzecznictwie9
i w sumie bezdyskusyjna. Nie dość bowiem, że pojawia się tutaj przyczyna niezależna
od oskarżonego, to jeszcze trzeba przypomnieć o szczególnym statusie procesowym
oskarżonego zdeterminowanym tym, że stoi on pod zarzutem popełnienia przestępstwa
i grozi mu odpowiedzialność karna. Dopuszczenie możliwości przywrócenia terminu
oskarżonemu w pełni więc koresponduje z istotą obowiązku obrońcy działania wyłącznie
na korzyść oskarżonego i z zasadą prawa do obrony.
W rozważanym kontekście na aprobatę zasługuje stanowisko, że uchybienie terminowi

przez pełnomocnika samo w sobie nie jest powodem do przywrócenia terminu pod-
miotowi przezeń reprezentowanemu10.
Ad 3. Wniosek o przywrócenie terminu należy złożyć w 7-dniowym terminie zawitym

liczonym od chwili ustania przeszkody.
Termin do złożenia wniosku o przywrócenie terminu jest zawity, a zatem lege non
distinguente podlega również przywróceniu. Nie da się bowiem wykluczyć, że po roz-
poczęciu biegu terminu w następstwie ustania przeszkody pojawi się nowa przeszkoda,
która uniemożliwi jego dochowanie.
7
Postanowienie SN (7) z 10.04.1997 r., IV KKN 360/96, OSNKW 1997/9–10, poz. 72.
8
Uchwała SN z 19.12.1973 r., VI KZP 44/73, OSNKW 1974/4, poz. 59.
9
Np. postanowienie SN z 5.08.1981 r., V KRN 156/81, OSNPG 1981/12, poz. 136; postanowienie SN
z 3.10.1974 r., Z 32/74, OSNKW 1974/12, poz. 237.
10
Np. postanowienie SN z 28.05.1997 r., V KZ 45/97, Prok. i Pr. 1997/11, poz. 3.
Pewna wątpliwość może dotyczyć tego, czy ustanie przeszkody ma być rozumiane
w znaczeniu obiektywnym, tzn. od chwili, kiedy przeszkoda uniemożliwiająca za-
chowanie terminu przestała obiektywnie działać, czy od momentu subiektywnego,
gdy ustanie przeszkody doszło do świadomości osoby uprawnionej. Ta druga opcja
pozostaje w zgodności z koncepcją traktowania podstawy przywrócenia terminu jako
przyczyny niezawinionej przez uprawnionego. Jest to także stanowisko korzystniejsze
dla tej osoby. Ustalenie tej daty nie zawsze jest proste. Jeśli przeszkodą był brak wiedzy
o przysługującym uprawnieniu do zaskarżenia orzeczenia, to przeszkoda ustaje z chwi-
lą, gdy strona dowiedziała się o możliwości złożenia środka zaskarżenia. Wskazanie
tej daty przez organ procesowy może niekiedy implikować konieczność dokonywania
dodatkowych ustaleń, np. w zakresie stwierdzenia daty ustania zagrożenia wynikającego
z klęski żywiołowej.
Ad 4. Wraz ze złożeniem wniosku o przywrócenie terminu trzeba jednocześnie do-

pełnić czynności, której nie dokonano w terminie. W razie braku tej czynności należy
żądać jej dopełnienia w trybie art. 120 § 1 k.p.k. ze skutkami określonymi w art. 120
§ 2 k.p.k. Jest to bowiem brak istotny, niepozwalający na nadanie temu wnioskowi
dalszego biegu.
Wniosek o przywrócenie terminu powinien odpowiadać wymogom pisma proceso-

wego przewidzianym w art. 119 k.p.k. Wniosek ten składa się do organu, przed którym
czynność miała być dokonana (art. 126 § 2 k.p.k.). W kwestii przywrócenia terminu ten
organ orzeka postanowieniem. Na postanowienie o przywróceniu terminu zażalenie nie
przysługuje. Zażalenie służy natomiast na postanowienie odmawiające przywrócenia
terminu (art. 126 § 3 k.p.k.).
Przywrócenie terminu ma w zasadzie charakter trwały, tzn. nie może być skasowane
działaniem z urzędu tego samego organu lub organu nadrzędnego. Jedynie przywrócenie
terminu do wniesienia środka odwoławczego nie jest trwałe, gdyż sąd odwoławczy jest
uprawniony do badania zasadności przywrócenia terminu. W razie ustalenia nieza-
sadności przywrócenia terminu sąd odwoławczy pozostawia bez rozpoznania przyjęty
środek odwoławczy (art. 430 § 1 k.p.k.). Na to postanowienie przysługuje zażalenie do
innego równorzędnego składu sądu odwoławczego, chyba że orzekł o tym Sąd Najwyższy
(art. 430 § 2 k.p.k.).
Samo złożenie wniosku o przywrócenie terminu nie wstrzymuje wykonania orzeczenia.

Jednakże organ, do którego wniosek złożono, lub organ uprawniony do rozpoznania
środka zaskarżenia, jest uprawniony do wstrzymania wykonania orzeczenia. Odmowa
wstrzymania wykonania orzeczenia nie wymaga uzasadnienia (art. 127 k.p.k.).
Literatura
J. Błaszczyk, Upływ terminu zawitego w sobotę (przegląd orzecznictwa i uwagi de lege ferenda), Prok. i Pr.
2003/4; D. Drajewicz, Restytucja terminu zawitego w postępowaniu karnym, PS 2013/5; W. Grzeszczyk,
Przywrócenie terminu zawitego, Prok. i Pr. 2002/3; R. Kmiecik, O reasumpcji wadliwych decyzji nie
kończących postępowania karnego, PP 1980/7–8; I. Nowikowski, Terminy w kodeksie postępowania
karnego, Lublin 1988; P. Piszczek, Dodatkowe dni wolne od pracy a zachowanie terminu do dokonania
czynności procesowych (zagadnienia wybrane), Prok. i Pr. 2002/9; R.A. Stefański, Przyczyna niezależna
od prokuratora uzasadniająca przywrócenie terminu zawitego, Prok. i Pr. 2006/3; K. Ścisłowicz, Problemy
realizacji zasady informacji procesowej a terminy prekluzyjne, CzPKiNP 2007/1.
6. Miejsce i język czynności procesowych

Obowiązujące przepisy nie przewidują ogólnych reguł co do miejsca dokonywania
czynności procesowych. W postępowaniu przygotowawczym czynności procesowe są
dokonywane z reguły w pomieszczeniach organu ścigania, ale mogą się odbyć także
poza jego siedzibą (np. oględziny miejsca przestępstwa). Do czynności tych w zasadzie
nie mają dostępu inne osoby. Dopuszczenie do tych czynności podejrzanego lub po-
krzywdzonego oraz ich przedstawicieli regulują art. 315–318 k.p.k.
W postępowaniu sądowym zarówno rozprawy, jak i posiedzenia odbywają się w bu-

dynku sądu. Sąd może pełnić czynności poza swoją siedzibą, a w razie konieczności
także poza obszarem swojej właściwości, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawied-
liwości lub jeżeli przez to nastąpi znaczne zmniejszenie kosztów (art. 43 § 1 p.u.s.p.).
Ta możliwość jest określana mianem sesji wyjazdowej i stanowi wyjątkową formę
wykonywania przez sąd działalności jurysdykcyjnej (zob. ponadto szczególną regu-
lację unormowaną w art. 396 k.p.k.). Możliwe jest również przesłuchanie świadka na
odległość (art. 177 § 1a k.p.k.).
Warto wspomnieć, że w ramach postępowania przyspieszonego dopuszczalna jest

tzw. rozprawa odmiejscowiona. Polega ona de facto na prowadzeniu rozprawy w dwóch
miejscach równocześnie, przy czym obraz i dźwięk jest pomiędzy nimi transmitowany
tak, aby uczestnicy procesu znajdujący się w jednym miejscu mogli obserwować to, co
się dzieje w drugim miejscu (art. 517b § 2a–2d k.p.k.).
Językiem czynności procesowych jest język polski. Z ogólnych unormowań ustrojo-

wych wynika, że osoba niewładająca w wystarczającym stopniu językiem polskim ma
prawo do występowania przed sądem w znanym przez nią języku i bezpłatnego korzy-
stania z pomocy tłumacza (art. 5 p.u.s.p.). Ten przepis odnosi się do każdego uczestnika
procesowego występującego przed sądem, a więc także innych stron niż oskarżony.
7. Decyzje procesowe 315
W stosunku do oskarżonego Kodeks postępowania karnego przewiduje odrębną regu-

lację, według której oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza,
jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72 k.p.k.).
7. Decyzje procesowe
7.1. Orzeczenia i ich podziały
Decyzje procesowe, jako oświadczenia woli organu prowadzącego proces, przybierają
postać orzeczeń lub zarządzeń.
Orzeczenia stanowią najważniejsze oświadczenia organów procesowych. Dzielą się

przede wszystkim na wyroki i postanowienia (art. 93 § 1 k.p.k.). Do orzeczeń należy
także zaliczyć uchwały wydawane przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 441 § 3 k.p.k.
W postępowaniu przygotowawczym orzeczenie może przybrać jedynie postać posta-

nowienia, gdyż w tym stadium procesowym wyroków się nie wydaje. W postępowaniu
sądowym mogą zapadać tak wyroki, jak i postanowienia.
Orzeczenia podlegają rozmaitym podziałom.
Orzeczenia można więc dzielić na odwołalne i nieodwołalne w zależności od tego,

czy ten sam organ, który je wydał, może je uchylić lub zmienić z własnej inicjatywy
(czyli z pominięciem postępowania odwoławczego). Kwestia ta została wyżej omówiona
w podrozdziale 2.
Orzeczenia można dzielić na zaskarżalne lub niezaskarżalne ze względu na to, czy ist-
nieje możliwość ich zaskarżenia środkiem zaskarżenia, czy też takiej możliwości nie ma.
Można ponadto wyróżnić orzeczenia kończące postępowanie i niekończące postę-

powania. Pojęcie orzeczenia kończącego postępowanie należy łączyć z prawnym wy-
łączeniem możliwości zwyczajnego biegu danego postępowania. Trzeba jednak zauwa-
żyć, że w Kodeksie postępowania karnego na tle zaskarżania postanowień występuje
zwrot „postanowienie zamykające drogę do wydania wyroku”. Określenie to nie jest
zakresowo identyczne z nazwą „postanowienie kończące postępowanie”. To ostatnie
określenie ma zakres szerszy, gdyż z jednej strony obejmuje postanowienia zamyka-
jące drogę do wydania wyroku, a z drugiej – postanowienia kończące postępowanie,
wydane po wydaniu wyroku, np. w postępowaniu o ułaskawienie (art. 564 § 1 k.p.k.)
lub w postępowaniu wykonawczym, kiedy „zamknięcie drogi do wydania wyroku” jest
już bezprzedmiotowe.
Niekiedy dokonuje się podziału orzeczeń na merytoryczne i formalne. W świetle tej

klasyfikacji orzeczenia merytoryczne rozstrzygają sprawę co do istoty, tzn. zawierają roz-
strzygnięcie co do przedmiotu procesu. Do orzeczeń formalnych zalicza się orzeczenia
umarzające proces karny. Podział ten jest jednak zawodny. W rzeczywistości orzeczenie
umarzające proces karny może mieć charakter rozstrzygnięcia co do przedmiotu procesu,
kiedy np. umorzenie następuje z powodu znikomości społecznej szkodliwości czynu.
7.2. Wyroki
Wyroki są orzeczeniami wydawanymi wyłącznie przez sądy i trybunały (art. 174 Kon-
stytucji RP).
Z treści art. 93 § 1 k.p.k. wynika, że orzeczenie przybiera postać wyroku, gdy usta-
wa wymaga wydania tej formy rozstrzygnięcia. To ogólne stwierdzenie odsyła do
unormowań szczegółowych, którymi w tej sytuacji powinny być przepisy regulujące
wyrokowanie. Przepisy te jednak nie zawierają ogólnej reguły, która pozwalałaby na
ustalenie, kiedy należy wydać wyrok. Skoro w Konstytucji RP (art. 174 i 175) określono,
że sądy sprawują wymiar sprawiedliwości i wydają wyroki, to można wszelako wnosić,
że formę wyroku powinno mieć orzeczenie rozstrzygające w zakresie przedmiotu
procesu, tzn. ustalające winę lub niewinność oskarżonego. To jest pierwsze zasadnicze
kryterium decydujące o konieczności wydania wyroku.
Według tego kryterium w sądzie pierwszej instancji wydaje się następujące wyroki:
1) uniewinniające (art. 413 § 1 i art. 414 § 1 k.p.k.);
2) skazujące (art. 413 § 1 i 2 k.p.k.);
3) warunkowo umarzające postępowanie karne.
Kwestia zaszeregowania w powyższych ramach wyroku łącznego (art. 569 § 1 k.p.k.)

może budzić wątpliwości. Jego przedmiotem jest bowiem orzeczenie o karze łącznej,
a uściślając – ukształtowanie wymiaru kary łącznej w oparciu o prawomocne wyroki
skazujące przypisujące sprawcy przestępstwo i wymierzające karę. Jest to równoznaczne
z wykluczeniem możliwości orzekania o winie oskarżonego, skoro w wyroku łącznym
chodzi o ukształtowanie na nowo wymierzonej wcześniej kary. Wyrok ten ma jed-
nak element nowości w zakresie dotyczącym odpowiedzialności karnej skazanego, bo
chodzi o ponowne sprecyzowanie konsekwencji prawnokarnych będących rezultatem
wcześniejszego stwierdzenia winy. W tym sensie można powiedzieć, że w jakiś sposób
stanowi kontynuację rozpatrywania kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego,
a zatem jest wyrokiem skazującym szczególnego rodzaju.
Drugie kryterium tworzy stan zaawansowania procesu karnego. Odnosi się ono do
bezwarunkowego umorzenia postępowania karnego.
Według ogólnej normy z art. 17 § 1 k.p.k., w razie pojawienia się przeszkody procesowej
(negatywnej przesłanki procesowej) postępowanie ulega bezwarunkowemu umorzeniu.
Wobec tego, że przepis ten nie wskazuje formy orzeczenia, należy sięgnąć do art. 414
§ 1 k.p.k., regulującego formę rozstrzygnięcia w razie stwierdzenia przeszkody proce-
sowej. Zgodnie z tym przepisem, gdy okoliczność wyłączająca ściganie tego rodzaju
pojawi się po rozpoczęciu przewodu sądowego, konieczne jest wydanie wyroku (art. 414
§ 1 k.p.k.). W innych etapach postępowania orzeczenie w tym przedmiocie następuje
w formie postanowienia. Dotyczy to także postępowania sądowego, a zatem stwierdze-
nie przeszkody procesowej na etapie wstępnej kontroli oskarżenia, czy w ogóle jeszcze
przed rozpoczęciem przewodu sądowego (np. w ramach części wstępnej rozprawy),
implikuje wydanie postanowienia o umorzeniu procesu. Nietrudno zauważyć, że w tej
sytuacji forma orzeczenia nie jest uzależniona od przedmiotu rozstrzygnięcia, lecz od
kryterium formalnego. Jeśli zatem zajdzie konieczność umorzenia postępowania, ale
z innego powodu niż stwierdzenie przeszkody procesowej, wystarczającą i zarazem wy-
maganą formą rozstrzygnięcia jest postanowienie. Wyrazistego przykładu w tej mierze
dostarcza umorzenie absorpcyjne z art. 11 k.p.k.
Wyroki mają postać uroczystą. Są one bowiem wydawane w imieniu Rzeczypospolitej

Polskiej (art. 174 Konstytucji RP). W czasie ich ogłaszania wszystkie osoby obecne w sali
rozpraw stoją, z wyjątkiem sądu (art. 418 § 1 k.p.k.). Wyroki są wydawane na rozprawie,
ale niekiedy także na posiedzeniu. Każdy wyrok podlega zaskarżeniu apelacją.
7.3. Uchwały Sądu Najwyższego
Decyzje sądu mogą przybierać także postać uchwały. Ta forma decyzji odnosi się do
Sądu Najwyższego.
Jeżeli sąd odwoławczy zwróci się do Sądu Najwyższego o wyjaśnienie zagadnienia praw-
nego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, Sąd Najwyższy udziela odpowiedzi
w formie uchwały, która w danej sprawie jest wiążąca (art. 441 § 3 k.p.k.), a zatem wydaje
decyzję w zakresie, w jakim sąd odwoławczy oczekuje stanowiska Sądu Najwyższego
w konkretnej sprawie.
7.4. Postanowienia
Postanowienia są formą orzeczenia. Postanowienia wydaje się, jeśli ustawa nie wy-
maga wydania wyroku (art. 93 § 1 k.p.k.). Jeżeli więc z określonego przepisu wynika,
że decyzja należy do sądu, to powinno być wydane orzeczenie. Nie rozstrzyga to jeszcze,
czy w konkretnym wypadku orzeczenie ma mieć postać wyroku, czy też postanowie-
nia. Dopiero po stwierdzeniu, że orzeczenie nie musi przybrać formy wyroku, można
przyjąć, że wystarczy wydanie postanowienia. W pkt 7.2 niniejszego rozdziału ustalono,

w jakich wypadkach wydaje się wyrok.
Postanowienia mogą zapadać jako forma rozstrzygnięcia finalizująca postępowanie. Są

wtedy orzeczeniami kończącymi postępowanie (np. postanowienie o umorzeniu postę-
powania). Postanowienia często są ponadto wydawane w celu rozstrzygnięcia kwestii
incydentalnych, które pojawiły się w toku postępowania, np. w przedmiocie wyłącze-
nia sędziego (art. 42 § 3 k.p.k.), zastosowania środka zapobiegawczego (art. 251 k.p.k.).
Najczęściej postanowienia mają charakter imperatywny (rozstrzygający). Niekie-
dy mogą mieć charakter postulatywny, np. gdy sąd odwoławczy postanowieniem
przekazuje Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wymagające
zasadniczej wykładni ustawy (art. 441 § 1 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym postanowienia wydaje prokurator oraz inny upraw-

niony organ, a sąd w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 93 § 3 k.p.k.). Ponadto
w sytuacjach przewidzianych przez ustawę postanowienia może wydawać referendarz
sądowy (art. 93a § 1 k.p.k.). Przykładowo, referendarz sądowy wydaje postanowienie
w przypadkach uregulowanych w art. 23a § 1, art. 57 § 2, art. 60 § 4, art. 61 § 2 k.p.k.
Postanowienie może być wydane na rozprawie lub na posiedzeniu. Jeśli jednak posta-
nowienie wydaje referendarz sądowy, może to uczynić tylko na posiedzeniu.
Postanowienie powinno zawierać składniki wymienione w art. 94 § 1 k.p.k.
Postanowienie jest zaskarżalne zażaleniem w trzech generalnych wypadkach, jeżeli:

1) zamyka drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej;
2) dotyczy środków zabezpieczających;
3) ustawa tak przewiduje w konkretnym przepisie (art. 459 § 1 i 2 k.p.k.).
Pozostałe postanowienia nie mogą być kontrolowane w trybie zażaleniowym. Wówczas

jednak w apelacji można podnosić zarzuty, które nie mogły stanowić przedmiotu zaża-
lenia (art. 447 § 4 k.p.k.). Gdy postanowienie wydał referendarz sądowy, przysługuje
wtedy inny środek zaskarżenia, a mianowicie sprzeciw, który może wnieść strona,
a także osoba, której to postanowienie bezpośrednio dotyczy. Zgodnie z istotą sprzeciwu
jako środka kasacyjnego, w wyniku jego wniesienia zaskarżone postanowienie ex lege
traci moc (art. 93a § 3 k.p.k.). W konsekwencji wniesienia sprzeciwu sąd musi wydać
w danej kwestii postanowienie.
W Kodeksie postępowania karnego przewiduje się także postanowienia niepełne.

Są one wydawane przez organ nieprokuratorski i aby były w pełni skuteczne, muszą
być zatwierdzone przez prokuratora. Jest to np. postanowienie o odmowie wszczęcia
dochodzenia, postanowienie o zawieszeniu dochodzenia lub postanowienie o jego

umorzeniu (art. 325e § 2 k.p.k.).
7.5. Zarządzenia
Jak już wyżej zaznaczono, decyzje procesowe przybierają postać orzeczenia lub zarzą-
dzenia.
Zarządzenie wydaje się w kwestiach niewymagających postanowienia (art. 93

§ 2 k.p.k.). Ustalenie, o jakie decyzje procesowe chodzi, może tutaj nastręczać dużo
trudności, zważywszy że Kodeks postępowania karnego nie przewiduje jednoznacznego
kryterium pozwalającego stwierdzić konieczność wydania postanowienia (wydaje się
je, gdy ustawa nie wymaga wydania wyroku). Ustalenie potrzeby wydania zarządzenia
musi pozostawać w ścisłym związku z wyznaczeniem kręgu podmiotów uprawnionych
do wydania zarządzenia. Zarządzenie w toku postępowania sądowego wydaje prezes
sądu, przewodniczący wydziału, przewodniczący składu sądzącego lub upoważniony
sędzia (art. 93 § 2 k.p.k.). Jeżeli decyzję ma wydać sąd, zawsze wymaga ona jednej
z form orzeczenia. Użycie w stosunku do sądu czasownika „zarządzić” nie oznacza, że
może wydać zarządzenie. O formie decyzji: czy to ma być orzeczenie czy zarządzenie,
przesądza więc rodzaj podmiotu, który ma ją wydać. Ponieważ sąd w postępowaniu
sądowym nie wydaje zarządzeń, jego decyzja przybiera postać postanowienia, jeżeli
w tej kwestii nie jest konieczne wydanie wyroku. Konkludując, zawsze tam, gdzie sąd
ma podjąć decyzję, musi być wydane postanowienie. Jeżeli decyzja jest w rękach pre-
zesa sądu, przewodniczącego wydziału, przewodniczącego składu orzekającego lub
upoważnionego sędziego, wydaje się zarządzenie.
W czasie rozprawy zarządzenie wydaje przewodniczący składu sądzącego, np. o wy-

wołaniu sprawy (art. 381 k.p.k.), o wydaleniu oskarżonego z sali rozpraw (art. 375 § 1
i art. 390 § 2 k.p.k.). W toku postępowania sądowego zarządzenia może także wydawać
referendarz sądowy, gdy przepis szczególny ustawy tak przewiduje (art. 93a § 1 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym zarządzenia wydaje prokurator lub inny uprawnio-
ny organ (art. 93 § 3 k.p.k.). Do wydania zarządzenia poza rozprawą nie jest wymagane
posiedzenie, gdyż są to decyzje jednoosobowe.
Zarządzenie powinno zawierać elementy wymienione w art. 94 § 2 w zw. z art. 94

§ 1 k.p.k.
Zarządzenie jest zaskarżalne zażaleniem w zasadzie tylko wtedy, gdy zamyka drogę
do wydania wyroku lub kiedy jest to wyraźnie przewidziane w ustawie (art. 459 w zw.
z art. 466 k.p.k.). Przykładem takiej decyzji jest zarządzenie odmawiające przyjęcia
środka odwoławczego (art. 429 § 2 k.p.k.) oraz zarządzenie o sprostowaniu oczywistej
omyłki pisarskiej lub rachunkowej w zarządzeniu (art. 105 § 4 k.p.k.). Zarządzenia

przewodniczącego składu mogą być zaskarżone odwołaniem do całego składu sądzą-
cego, chyba że sąd orzeka jednoosobowo (art. 373 k.p.k.). W razie wniesienia takiego
odwołania konieczne jest wydanie postanowienia. Zarządzenia wydane w postępo-
waniu przygotowawczym mogą być zaskarżone zażaleniem na podstawie art. 466 § 1
i art. 302 § 1 k.p.k.
Należy jeszcze wspomnieć o możliwości wniesienia sprzeciwu od zarządzeń wydanych

przez referendarza sądowego. Tryb oraz skutki wniesienia sprzeciwu zostały tutaj ure-
gulowane analogicznie jak w odniesieniu do sprzeciwów od postanowień referendarza
sądowego (art. 93a § 3 k.p.k.).
7.6. Uzasadnienie decyzji procesowych
Można odnieść wrażenie, że w obowiązującym stanie prawnym uzasadnienie raczej nie

jest integralną częścią orzeczenia, lecz czynnością odrębną wskazującą motywy, któ-
rymi kierował się organ procesowy podczas wydawania orzeczenia. Pomimo przyjęcia
takiej, niezbyt fortunnej, konstrukcji wydaje się, że nie da się, a nawet wręcz nie można
całkowicie oddzielić uzasadnienia od orzeczenia.
Uzasadnienie orzeczenia pełni ważne funkcje w procesie. Przede wszystkim jest to

funkcja perswazyjna. Uzasadnienie ma przekonać o trafności rozstrzygnięć zawartych
w orzeczeniu i w ten sposób może realizować zadania wychowawcze. Ma więc głównie
znaczenie dla stron procesowych, ponieważ pozwala na zorientowanie się w powodach,
jakimi kierował się organ procesowy, wydając orzeczenie określonej treści. Jeśli uzasad-
nienie jest dla stron przekonujące, to w rezultacie mogą one zrezygnować z wniesienia
środka odwoławczego. Uzasadnienie pełni także funkcję kontrolną. Ma podstawowe
znaczenie dla organu odwoławczego rozpoznającego środek odwoławczy. Jest bowiem
dokumentem umożliwiającym kontrolę zaskarżonego orzeczenia w wyniku poznania
motywacji i argumentów sprecyzowanych przez organ procesowy, który wydał zaskarżo-
ne orzeczenie. Nawet jeśli organ odwoławczy nie podzieli tej argumentacji, stanowi ona
dla niego punkt wyjścia w zakresie przygotowania i podjęcia własnego rozstrzygnięcia.
Jeżeli ustawa nie zwalnia od równoczesnego sporządzenia uzasadnienia, orzeczenie

ogłasza się lub doręcza wraz z uzasadnieniem (art. 100 § 6 k.p.k.).
Tryb i formę uzasadnienia wyroku określają przepisy szczególne (art. 99 § 1 k.p.k.).

Te przepisy odnajdujemy głównie w rozdziale 47 Kodeksu postępowania karnego re-
gulującym wyrokowanie. Jak jednak wynika z art. 99a § 1 k.p.k., uzasadnienie wyroku
sądu pierwszej instancji, w tym wyroku nakazowego i wyroku łącznego oraz wyroku
sądu odwoławczego i wyroku wydanego w postępowaniu o wznowienie postępowania,

sporządza się na formularzu według ustalonego wzoru.
Wyroki sądu pierwszej instancji podlegają uzasadnieniu na wniosek uprawnionego

podmiotu (art. 422 § 1 k.p.k.). Oznacza to, że – co do zasady – sąd pierwszej instancji
nie sporządza uzasadnienia wyroku z urzędu, lecz dopiero wtedy gdy uprawniony
podmiot złoży wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku.
W pewnych szczególnych sytuacjach uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji
sporządza się z urzędu:
1) w razie zgłoszenia zdania odrębnego (art. 114 § 3 k.p.k.);
2) w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych; nie dotyczy to jed-
nak wyroku uwzględniającego wniosek o zastosowanie regulacji konsensualnej
z art. 335 § 1 i 2 oraz art. 387 k.p.k. (art. 672 k.p.k.).
Wyroki sądu odwoławczego w zasadzie podlegają uzasadnieniu z urzędu. Uzasad-

nienie takie sporządza się w terminie 14 dni (art. 457 § 1 k.p.k.). Jeżeli jednak sąd
odwoławczy zmienia lub utrzymuje w mocy zaskarżony wyrok, uzasadnienie spo-
rządza się na wniosek strony, chyba że zostało zgłoszone zdanie odrębne (art. 457
§ 2 k.p.k.). Ta wyjątkowa regulacja, zezwalająca na odstąpienie od wymogu sporządzania
uzasadnienia z urzędu, została rozszerzona w następstwie zmian wprowadzonych nowelą
Kodeksu postępowania karnego z 2013 r., które weszły w życie 1.07.2015 r. W efekcie
de lege lata tylko w razie wydania wyroku uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji
i przekazującego mu sprawę do ponownego rozpoznania sąd odwoławczy ma obowią-
zek sporządzić uzasadnienie z urzędu. Ponieważ jednak równocześnie ograniczono
możliwości sądu odwoławczego co do wydawania takich rozstrzygnięć kasatoryjnych,
w zasadzie można powiedzieć, że raczej regułą staje się uzasadnianie wyroku przez sąd
odwoławczy na wniosek strony.
Co się tyczy postanowień, obowiązuje reguła, w myśl której uzasadnienie postano-

wienia powinno być sporządzone na piśmie wraz z samym postanowieniem (art. 98
§ 1 k.p.k.). Wyjątkowo nie sporządza się uzasadnienia, jeżeli:
1) orzeka się o dopuszczeniu dowodu;
2) uwzględnia się wniosek strony, któremu inna strona się nie sprzeciwiła.
Wyjątki te nie mają jednak zastosowania, gdy orzeczenie podlega zaskarżeniu (art. 98
§ 3 k.p.k.). Następuje wtedy powrót do reguły, czyli trzeba sporządzić uzasadnienie.
Jak stanowi art. 98 § 2 k.p.k., w sprawie zawiłej lub z innych ważnych przyczyn można
odroczyć sporządzenie uzasadnienia postanowienia na czas do 7 dni. Sprawa zawiła to
sprawa złożona pod względem podmiotowym lub przedmiotowym, o skomplikowanym
stanie faktycznym oraz wymagająca rozwikłania trudnych problemów prawnych. Inne
ważne przyczyny mogą dotyczyć okoliczności dość prozaicznych, np. z uwagi na zakres
uzasadnienia potrzebny jest dłuższy czas na jego przygotowanie, a w przeciwnym razie

doszłoby do przedłużenia czasu trwania posiedzenia sądu itd. Chodzi jednak tutaj tylko
o odroczenie sporządzenia uzasadnienia, nigdy bowiem nie odracza się ogłoszenia
postanowienia. W takiej sytuacji po ogłoszeniu postanowienia należy podać ustnie
najważniejsze powody rozstrzygnięcia (art. 100 § 6 zdanie drugie k.p.k.), przy czym ów
obowiązek aktualizuje się tylko w razie zgłoszenia stosownego wniosku przez stronę
obecną przy ogłoszeniu postanowienia, przy czym wszystkie strony wówczas obecne
powinny być pouczone o tej możliwości.
Zgodnie z art. 99 § 2 k.p.k. zarządzenie wymaga pisemnego uzasadnienia tylko wtedy,

gdy podlega zaskarżeniu (np. zarządzenie o odmowie przyjęcia sprzeciwu od wyroku
nakazowego – art. 506 § 2 w zw. z art. 459 § 1 k.p.k., zarządzenie o odmowie przyjęcia
kasacji – art. 530 § 3 k.p.k.).
7.7. Uzewnętrznianie i oznajmianie decyzji procesowych
Dopóki decyzja procesowa nie zostanie uzewnętrzniona, tak długo jest ona sprawą
wewnętrzną wydającego ją organu procesowego. W wypadku orzeczeń oznacza to, że
może być ono jeszcze zmienione w wyniku dalszej narady, a zatem jeszcze jest możli-
wa reasumpcja orzeczenia. Z chwilą uzewnętrznienia jest ono już wiążące dla organu
procesowego, który je wydał. Od tego czasu staje się dokumentem urzędowym, który
nie może być uznany za nieistniejący ani też nie mogą być w nim dokonywane żadne
merytoryczne poprawki (wyjątek dotyczy uzupełnienia orzeczenia w trybie art. 420,
626 § 2 k.p.k.).
Z kolei oznajmienie jest czynnością powiadamiającą o wydanym orzeczeniu lub

zarządzeniu. Ten moment ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż od tego czasu liczy
się termin do zaskarżenia orzeczenia lub zarządzenia.
Orzeczenie lub zarządzenie wydane na rozprawie podlega równocześnie uzewnętrz-

nieniu oraz oznajmieniu przez ogłoszenie na rozprawie głównej (art. 100 § 1 k.p.k.).
Podobnie rzecz się ma, gdy idzie o orzeczenia lub zarządzenia wydane na posiedzeniu
respektującym w pełni zasadę jawności (w aspekcie zewnętrznym i wewnętrznym)
(art. 95b § 2 k.p.k.), z tym że gdyby nikt nie stawił się na ogłoszenie, to wydane orzeczenie
lub zarządzenie można uznać za ogłoszone (art. 100 § 1a k.p.k.). W ramach orzeczeń
należy tutaj więc mieć na uwadze zarówno wyroki, jak i postanowienia wydawane na
rozprawie i na jawnych posiedzeniach. Niekiedy wydany wyrok podlega doręczeniu, co
oznacza, że dopiero z chwilą doręczenia nastąpi jego oznajmienie wobec określonych
osób. Dzieje się tak np. w razie doręczenia wyroku oskarżonemu pozbawionemu wol-
ności, który nie ma obrońcy i który – pomimo złożenia wniosku o doprowadzenie go
na termin rozprawy, na którym ogłoszono wyrok – nie był obecny podczas ogłoszenia
wyroku (art. 422 § 2a k.p.k.).
Uzewnętrznienie i oznajmienie postanowień lub zarządzeń wydawanych na posiedze-

niach niejawnych (tj. z wyłączeniem publiczności) odbywa się przez ustne ogłosze-
nie takich postanowień lub zarządzeń, ale pod warunkiem że w posiedzeniu bierze
udział strona (art. 100 § 2 k.p.k.). Jeśli postanowienie lub zarządzenie jest wydawane
na posiedzeniu niejawnym w warunkach braku stron, uzewnętrznienie postanowienia
lub zarządzenia odbywa się przez przekazanie go do wykonania do sekretariatu.
Podobnie się rzecz ma z postanowieniami i zarządzeniami wydawanymi w śledztwie
lub dochodzeniu.
Odrębnie doprecyzowano reguły doręczania wyroków, a także wydanych poza rozprawą

postanowień lub zarządzeń. Wyrok doręcza się podmiotom uprawnionym do wniesienia
środka zaskarżenia, gdy ustawa tak stanowi (art. 100 § 3 k.p.k.). Postanowienie lub za-
rządzenie wydane poza rozprawą doręcza się podmiotom uprawnionym do wniesienia
środka zaskarżenia, gdy są spełnione dwa warunki:
1) od tego postanowienia przysługuje środek zaskarżenia,
2) te uprawnione osoby nie były obecne przy ogłoszeniu postanowienia lub zarzą-
dzenia (art. 100 § 4 k.p.k.).
Jeśli jednak w grę wchodzi postanowienie kończące postępowanie, to doręcza się je

tylko stronom, które były nieobecne przy jego ogłoszeniu, ale tutaj już niezależnie od
możliwości zaskarżenia tego postanowienia (niezależnie od tego, czy taka możliwość
istnieje, czy też nie). Nasuwa się wniosek, że nawet gdy na postanowienie lub zarządzenie
przysługuje środek zaskarżenia, postanowienia lub zarządzenia nie doręcza się podmio-
tom uprawnionym do jego wniesienia, gdy uprawnieni byli obecni podczas ogłaszania
postanowienia lub zarządzenia. Z tych regulacji wynika, że w razie braku obecności
stron lub innych podmiotów na posiedzeniu oznajmienie wydanego postanowienia lub
zarządzenia następuje z chwilą jego doręczenia.
Jeżeli postanowienie lub zarządzenie nie podlega zaskarżeniu, a zostało wydane poza
rozprawą i posiedzeniem albo co prawda na posiedzeniu, ale strona nie była zawiado-
miona o jego terminie, to wtedy o treści postanowienia lub zarządzenia zawiadamia
się strony (art. 100 § 5 k.p.k.).
7.8. Sprostowanie oczywistej omyłki w decyzji procesowej
Oczywiste omyłki to takie błędy, które są widoczne „na pierwszy rzut oka”. Innymi
słowy, ich popełnienie nie budzi żadnych wątpliwości, jest efektem pośpiechu, nieuwagi,
a żeby je dostrzec, wystarczy zapoznać się ze stosownym dokumentem11. Te omyłki mogą

być pisarskie, rachunkowe albo mogą występować w obliczeniu terminów. Można je
sprostować w każdym czasie w orzeczeniu lub w zarządzeniu albo w ich uzasadnieniu
(art. 105 § 1 k.p.k.). Sprostowanie nie oznacza jednak wprowadzenia do orzeczenia
składników pominiętych w nim lub powodujących zmianę w treści rozstrzygnięcia.
Takie skutki można osiągnąć jedynie za pomocą uzupełnienia orzeczenia lub wniesienia
środka odwoławczego12.
Sprostowania oczywistych omyłek dokonuje organ procesowy, który je popełnił.

Wyjątkowo, gdy postępowanie toczy się przed sądem odwoławczym, sąd ten może
z urzędu sprostować omyłkę w orzeczeniu sądu pierwszej instancji (art. 105 § 2 k.p.k.). To
unormowanie ma także odpowiednie zastosowanie w postępowaniu przygotowawczym
(art. 106 k.p.k.). Sprostowanie orzeczenia lub jego uzasadnienia jest dokonywane posta-
nowieniem, sprostowanie zarządzenia zaś – w drodze zarządzenia (art. 105 § 3 k.p.k.).
Na wydane w pierwszej instancji postanowienie lub zarządzenie co do sprostowania
omyłki przysługuje zażalenie (art. 105 § 4 k.p.k.).
7.9. Uzupełnienie orzeczeń
Uzupełnienie orzeczenia jest uzasadnione ekonomiką procesową. Ustawodawca wycho-

dzi z założenia, że można uniknąć konieczności uruchamiania postępowania odwoław-
czego, kiedy w orzeczeniu pominięto pewne rozstrzygnięcie. Uzupełnienie orzeczenia
nie może więc służyć do modyfikowania wadliwych rozstrzygnięć, gdyż w tym zakresie
należy wykorzystać postępowanie odwoławcze. Niestety ustawodawca nie jest konse-
kwentny w tej materii, ponieważ możliwe jest w omawianym trybie modyfikowanie
wadliwych rozstrzygnięć dotyczących zaliczania okresu tymczasowego aresztowania
(art. 420 § 2 k.p.k.).
Uzupełnienie wyroku jest możliwe, gdy nie zamieszczono w nim rozstrzygnięcia

co do:
1) przepadku;
2) zaliczenia okresu rzeczywistego pozbawienia wolności, okresu zatrzymania pra-
wa jazdy lub innego odpowiedniego dokumentu lub okresu stosowania środków
zapobiegawczych wymienionych w art. 276 k.p.k.;
3) nałożenia obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia po-
jazdu;
4) dowodów rzeczowych (art. 420 § 1 k.p.k.).
11
Postanowienie SN z 31.10.2008 r., II KK 64/08, OSNKW 2008/12, poz. 103.
12
Wyrok SN z 25.03.1975 r., IV KR 15/75, OSNKW 1975/7, poz. 91; postanowienie SN z 14.10.1993 r.,
II KRN 177/93, OSNKW 1993/11–12, poz. 77.
Przepis art. 420 § 2 k.p.k. pozwala na odpowiednie stosowanie § 1 tego artykułu, je-
żeli sąd nieprawidłowo zaliczył okresy wymienione w § 1. Jak podniesiono wyżej, jest
to wywołujący zastrzeżenia wypadek modyfikowania treści wyroku postanowieniem
w warunkach pominięcia postępowania odwoławczego. Wyliczenie kwestii podlegają-
cych uzupełnieniu jest wyczerpujące, a zatem co do innych kwestii niewymienionych
w art. 420 k.p.k. nie ma już takiej możliwości.
Artykuł 420 k.p.k. expressis verbis dotyczy jednak tylko wyroków. Powstaje pytanie,
czy może być stosowany także do postanowień. Na to pytanie w literaturze udziela się
odpowiedzi twierdzącej. Ten punkt widzenia należy podzielić. Stosując zatem wykład-
nię celowościową, trzeba dopuścić możliwość uzupełnienia postanowienia w zakresie
przewidzianym w art. 420 k.p.k.
Uzupełnienie orzeczenia przybiera postać postanowienia. Wydaje się je na posie-

dzeniu, na którym mogą być obecne strony. Powinny one być powiadomione o posie-
dzeniu. Nowelizacja k.p.k. z 19.07.2019 r. ogranicza jednak to uprawnienie do sytuacji,
gdy przedmiotem posiedzenia jest rozstrzygnięcie co do przepadku albo dowodów
rzeczowych. Oskarżonego aresztowanego sprowadza się na posiedzenie, gdy prezes lub
sąd uznaje to za konieczne. Na postanowienie w przedmiocie uzupełnienia orzeczenia
przysługuje zażalenie (art. 420 § 4 k.p.k.) stronom, a także innym osobom, których
prawa zostały naruszone13.
O uzupełnieniu orzeka organ procesowy, którego orzeczenie ma być uzupełnione.

Owo uzupełnienie może nastąpić zarówno przed uprawomocnieniem, jak i po upra-
womocnieniu się orzeczenia (zob. szczególne unormowanie z art. 626 § 2 i 3 k.p.k.).
Literatura
R. Broniecka, Uzasadnienie wyroku w polskim postępowaniu karnym, Warszawa 2014; M. Grochow-

ski, Uzasadnienie orzeczenia sądu drugiej instancji i jego deficyty (studium przypadku), PiP 2014/2;
W. Grzeszczyk, Uzasadnienie postanowienia w sprawach karnych, Prok. i Pr. 2001/5; M. Klejnowska,
Uproszczenia w uzasadnianiu decyzji procesowych w sprawach karnych, Prok. i Pr. 2013/3; R. Kmiecik,
Posiedzenie sądu w procesie karnym. Prawnodowodowa problematyka orzekania poza rozprawą, Lublin
1993; K. Marszał, J. Zagrodnik, Problem dopuszczalności kasacji od postanowienia sądu, wydanego w try-
bie art. 306 § 2 k.p.k., PiP 2002/4; E. Skrętowicz, Wyrok sądu karnego pierwszej instancji. Z problematyki
wyrokowania, Lublin 1989; R.A. Stefański, Sprostowanie oczywistej omyłki pisarskiej, WPP 2005/3.
13
8. Polecenia
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego przewiduje jeszcze jedną formę oświad-
czenia imperatywnego, jakim jest polecenie. Nie jest to rozstrzygnięcie procesowe.
Nie jest to zatem decyzja zapadająca w sprawie lub co do określonej kwestii. Artykuł 93
§ 4 k.p.k. stanowi, że w wypadkach określonych w ustawie sąd lub prokurator wydaje
polecenia Policji lub innym organom. Poza tym, w myśl art. 93a § 2 k.p.k., polecenia,
które zgodnie z przepisami wydaje sąd, może także wydawać referendarz sądowy.
Jest to więc oświadczenie o charakterze indywidualnym wydawane organom pod-

ległym. Adresatem polecenia mogą być zarówno Policja, jak i inne organy w ramach
prowadzonego przez nie postępowania karnego (art. 15 § 1 k.p.k.). Polecenia nie są
natomiast wiążące dla stron i innych uczestników procesu. Wydanie polecenia oznacza
nałożenie na adresata obowiązku stosownego zachowania. Znajduje to potwierdzenie
w art. 15 § 1 k.p.k. stanowiącym, że Policja i inne organy w zakresie postępowania kar-
nego wykonują polecenia sądu, referendarza sądowego lub prokuratora.
Przykładem polecenia jest uregulowanie zamieszczone w art. 326 § 3 pkt 4 k.p.k., we-
dług którego prokurator z tytułu sprawowanego nadzoru nad postępowaniem przygo-
towawczym wydaje polecenia, czy też polecenie wydawane przez sąd Policji dotyczące
dokonania określonych czynności dowodowych (art. 488 § 2 k.p.k.).
9. Tryb wydawania orzeczeń

9.1. Forum dla wydania orzeczenia
Wydanie orzeczenia przez sąd wymaga rozprawy lub posiedzenia. Wynika to z faktu,
że orzeczenie jest często decyzją kolegialną. Na tle obowiązujących przepisów da się
ponadto wyróżnić posiedzenie jawne i posiedzenie niejawne.
Sąd orzeka na rozprawie w wypadkach przewidzianych przez ustawę, a w innych – na

posiedzeniu (art. 95 § 1 k.p.k.). Oznacza to, że jeżeli nie ma rozprawy, do wydania
orzeczenia w postępowaniu sądowym konieczne jest wyznaczenie posiedzenia.
Na rozprawie znajdują pełne zastosowanie zasady procesu karnego. Jest to ten etap
procesowy, który ma na celu rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu na podstawie
przeprowadzonych na rozprawie dowodów. Do rozprawy mają dostęp strony oraz ich
przedstawiciele. Ponadto jawność rozprawy powoduje, że odbywa się ona pod kontrolą
społeczną. Na rozprawie mogą zapadać wyroki i postanowienia.
9. Tryb wydawania orzeczeń 327
Strony oraz osoby niebędące stronami, jeżeli wykażą interes prawny w rozstrzygnięciu,
mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, wówczas gdy ustawa tak stanowi (np. art. 343
§ 5 k.p.k.), chyba że ich udział jest obowiązkowy, np. art. 354 pkt 2 k.p.k. (art. 96
§ 1 k.p.k.). W pozostałych wypadkach stron i wskazanych osób nie zawiadamia się
o posiedzeniu, ale mają prawo wziąć w nim udział, jeżeli się stawią, chyba że ustawa
stanowi inaczej, np. w art. 500 § 4 k.p.k. (art. 96 § 2 k.p.k.).
W następstwie zmian nowelizacyjnych wprowadzonych w ostatnich latach należy wy-

odrębnić dwie kategorie posiedzeń w aspekcie jawności zewnętrznej. Są to:
1) posiedzenia niejawne – stanowią regułę, tzn. posiedzenie odbywa się z wyłącze-
niem publiczności;
2) posiedzenia jawne – jako wyjątek od reguły odbywają się w warunkach pełne-
go poszanowania reguły publiczności; jest to możliwe w dwóch wypadkach: gdy
ustawa tak stanowi lub gdy prezes sądu lub sąd tak zarządzi (art. 95b § 1 k.p.k.).
Ustanowienie jawnego posiedzenia, tzn. otwartego dla publiczności i środków społecz-

nego przekazu, należy ocenić pozytywnie. W zasadzie ta innowacja była konsekwencją
potrzeby uwzględnienia wymogów konstytucyjnych. W art. 45 ust. 1 Konstytucja RP
gwarantuje prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy przez sąd. Poza tym wprowadzenie
omawianej innowacji pełni funkcję porządkującą. Zanim bowiem ta zmiana weszła
w życie, praktyka sądów w tej kwestii była niejednolita. W orzecznictwie przyjęto, że
jawne powinny być nie tylko posiedzenia, na których podejmuje się rozstrzygnięcie
co do przedmiotu procesu, lecz także posiedzenia w kwestiach incydentalnych, które
wiążą się z ingerencją w sferę praw podstawowych zagwarantowanych w Konstytucji
RP14. To stanowisko zasługuje na krytyczną ocenę, bo Sąd Najwyższy zaproponował
tutaj dalece ogólne, płynne i mało wymierne kryteria, które powodowałyby istotne
trudności w wyodrębnieniu tej grupy posiedzeń, które mają być jawne.
Wyodrębniając jawne posiedzenia, ustawodawca posłużył się inną metodą. Wska-

zał posiedzenia sądowe dotyczące konkretnych spraw lub kwestii, objęte generalnym
wymogiem jawności zewnętrznej. Zgodnie z art. 95b § 2 k.p.k. jawne są następujące
posiedzenia:
1) gdy w ramach wstępnej kontroli oskarżenia sąd umarza postępowanie z powodu
negatywnych przesłanek procesowych (art. 17 § 1 pkt 2–11), oczywistego braku
faktycznych podstaw oskarżenia albo gdy wydaje wtedy postanowienie o zawie-
szeniu postępowania (art. 339 § 3 pkt 1, 2 i 5 k.p.k.);
2) gdy sąd umarza postępowanie i stosuje środek zabezpieczający lub orzeka prze-
padek (art. 340 k.p.k.);
3) gdy sąd wydaje wyrok o warunkowym umorzeniu postępowania karnego na wnio-
sek prokuratora w tej kwestii złożony zamiast aktu oskarżenia (art. 341 k.p.k.);
4) w razie skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 343 k.p.k.);
14
5) w razie rozpatrywania wniosku oskarżonego o dobrowolne poddanie się odpo-

wiedzialności karnej na posiedzeniu (art. 343a k.p.k.);
6) a także w niektórych sytuacjach dotyczących postępowania w sprawach karnych
ze stosunków międzynarodowych (art. 603, art. 607l § 1, art. 607s § 3, art. 611c
§ 4, art. 611ti § 1 k.p.k.).
W odniesieniu do jawnego ustawowo posiedzenia może się okazać, że zachodzą prze-

szkody w publicznym rozpatrzeniu sprawy. Wówczas stosuje się odpowiednio przepisy
rozdziału 42 Kodeksu postępowania karnego, a zatem jest możliwe wyłączenie jawności
posiedzenia (art. 95b § 3 k.p.k.).
Na posiedzeniu wydawane są orzeczenia z reguły oparte na materiale dowodowym

zebranym w sprawie i odpowiednio udokumentowane w aktach sprawy. Jeżeli jednak
przed wydaniem postanowienia konieczne jest sprawdzenie okoliczności faktycznych,
to dokonuje tego: sąd, sędzia delegowany lub właściwy miejscowo sąd wezwany w ra-
mach pomocy sądowej. Jeśli czynność nie wymaga przeprowadzenia dowodu, może ją
wykonać referendarz sądowy (art. 97 k.p.k.).
W zasadzie na posiedzeniach wydaje się postanowienia, z tym że w określonych wypad-

kach przewidzianych przez przepisy mogą być wydawane także wyroki. De lege lata sąd
pierwszej instancji wydaje na posiedzeniu wyrok rozstrzygający sprawę co do istoty
w następujących sytuacjach:
1) w razie skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 335 i 343 k.p.k.);
2) warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą na wniosek prokuratora
(art. 336 i 341 k.p.k.);
3) gdy sąd rozpoznaje wniosek oskarżonego o dobrowolne poddanie się odpowie-
dzialności karnej na posiedzeniu (art. 338a i 343a k.p.k.);
4) w razie wydania wyroku nakazowego (art. 500 k.p.k.).
Gdy posiedzenie odbyło się niejawnie, a na tym posiedzeniu został wydany wyrok,
wówczas treść wyroku udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres
7 dni w sekretariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole lub notatce
urzędowej z posiedzenia (art. 418a k.p.k.). Wydaje się, że regulacja art. 418a k.p.k. nie
spełnia konstytucyjnego wymogu jawnego ogłoszenia wyroku (art. 45 ust. 2 zdanie
drugie Konstytucji RP)15. Jest paradoksalnie zgodna ze standardem konwencyjnym
ukształtowanym na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ale nie ko-
responduje ze standardem konstytucyjnym. Konstytucja RP nie tylko bowiem nie
dopuszcza wyjątków ograniczających regułę publicznego ogłoszenia wyroku, ale też
nie toleruje zastępczych form sprzecznych z ideą i sensem tej reguły.
15
R. Koper, Jawność rozprawy głównej a ochrona prawa do prywatności w procesie karnym, Warszawa
2010, s. 330 i podana tam literatura.
W postępowaniu przygotowawczym do wydania postanowienia nie jest potrzebne

posiedzenie. Wynika to z faktu, że w tym stadium procesowym wydaje się decyzje
jednoosobowo. Oznacza to, że przepisy zarówno o posiedzeniu, jak i rozprawie nie mają
zastosowania w postępowaniu przygotowawczym, gdy chodzi o wydanie decyzji przez
prokuratora lub inny organ ścigania karnego. Jeżeli natomiast sąd rozpoznaje w toku
postępowania przygotowawczego zażalenia na postanowienie prokuratora (np. w wy-
padkach określonych w art. 184 § 5, art. 252 § 2 i art. 293 § 4 k.p.k.) lub wydaje postano-
wienie w ściśle określonych kwestiach (np. art. 250 § 1 k.p.k.), to czyni to na posiedzeniu.
9.2. Narada i głosowanie nad orzeczeniem
Wydanie orzeczenia bezpośrednio poprzedza narada i głosowanie. Jest to najważniejsza

faza orzekania, która musi przebiegać w sposób uniemożliwiający ingerencję w sferę
niezawisłości sędziowskiej.
Narada i głosowanie nad orzeczeniem są tajnymi etapami procesu karnego (art. 108
§ 1 k.p.k.). Jest to gwarancja procesowa niezawisłości sędziowskiej. Podczas narady
i głosowania może być obecny oprócz składu sądzącego tylko protokolant. Jednakże prze-
wodniczący składu sądzącego może uznać jego obecność za zbędną (art. 108 § 2 k.p.k.).
Osoby obecne w czasie narady (w tym protokolant) mają obowiązek zachowania w ta-
jemnicy przebiegu narady i głosowania. Zwolnienie od zachowania tej tajemnicy nie
jest dopuszczalne. Ustanowiono tutaj pełny zakaz dowodzenia okoliczności objętych
tajemnicą przebiegu narady i głosowania.
Naradą i głosowaniem kieruje przewodniczący składu sądzącego (art. 109 § 1 k.p.k.).

Jeżeli natomiast podniesione zostaną wątpliwości dotyczące: porządku, sposobu narady,
głosowania, rozstrzyga je cały skład sądzący (art. 109 § 1 k.p.k.).
Głosowanie musi być poprzedzone naradą. Ma ona na celu wymianę poglądów przez
skład sądzący na temat wszystkich kwestii podlegających rozstrzygnięciu. Chodzi
o wszelkie kwestie związane z ustaleniem popełnienia lub niepopełnienia przez oskar-
żonego przestępstwa, kwestie dotyczące wymiaru kary i stosowania innych środków
oraz inne kwestie, które powinny być rozstrzygnięte w orzeczeniu. Dopuszczalne jest
przerwanie narady. Jeżeli rozpoznawana sprawa lub kwestia dojrzała do rozstrzyg-
nięcia, sąd przystępuje bezpośrednio do głosowania. Nie można go nigdy odroczyć
na późniejszy termin.
Według art. 110 k.p.k. narada i głosowanie nad wyrokiem odbywają się osobno co do
winy i kwalifikacji prawnej czynu, co do kary, co do środków karnych, co do przepadku,
co do środków kompensacyjnych oraz co do pozostałych kwestii. Głosowanie w ra-
mach każdej grupy zagadnień ma charakter totalny, tzn. odbywa się całościowo nad
poszczególnymi rozstrzygnięciami zawartymi w orzeczeniu. Jego przeciwieństwem jest

głosowanie parcjalne, które jest niedozwolone, a które odbywałoby się nad poszczegól-
nymi kwestiami składającymi się na określone rozstrzygnięcie. Przykładowo, głosowanie
dotyczy całościowo winy, a nie poszczególnych kwestii mogących tutaj wchodzić w grę,
a więc czy oskarżony dokonał czynu w warunkach winy umyślnej, czy też nieumyślnej.
Przebieg głosowania reguluje art. 109 § 2 k.p.k. W myśl tego przepisu w pierwszej ko-
lejności głosują członkowie składu sądzącego mający mniejsze doświadczenie życiowe
lub zawodowe, aby nie byli sugerowani zdaniem sędziów bardziej doświadczonych.
Jeżeli skład sądu jest ławniczy, głosują najpierw ławnicy, przy czym pierwszy głosuje
najmłodszy wiekiem, a następnie sędzia zawodowy. Gdy sędziów zawodowych jest wię-
cej, głosują według starszeństwa służbowego, a przewodniczący głosuje ostatni. Sędzia
sprawozdawca, jeżeli nie jest przewodniczącym, głosuje pierwszy.
Orzeczenia zapadają większością głosów (art. 111 § 1 k.p.k.). Z tego punktu widze-
nia jest logiczne, że składy sądzące są nieparzyste. Może się jednak zdarzyć, że żadne
rozstrzygnięcie w wyniku głosowania nie uzyska większości, np. w zakresie kary każdy
z sędziów może głosować za innym jej wymiarem. Wówczas w grę wchodzi tzw. sztucz-
na większość, tzn. regulacja ustawowa wskazująca, jak należy ten impas rozstrzygnąć
i w rezultacie w jaki sposób należy doprowadzić do większości w ramach całego składu
sądzącego.
Istnieją dwa wypadki tzw. sztucznej większości:

1) jeżeli zdania tak się podzielą, że żadne z nich nie uzyska większości, zdanie
najmniej korzystne dla oskarżonego przyłącza się do zdania najbardziej doń zbli-
żonego, aż do uzyskania większości (art. 111 § 2 k.p.k.). Unormowanie to może
dotyczyć każdego rozstrzygnięcia zamieszczonego w orzeczeniu. Przykładowo,
jeżeli skład sądu był pięcioosobowy, a kolejno sędziowie głosowali: 5, 4, 3, 7, 6 lat
pozbawienia wolności, to wymiar pozbawienia wolności wynosi 5 lat pozbawie-
nia wolności, gdyż 7 lat przyłącza się do 6 lat (dopiero dwóch sędziów), a potem
do 5 lat pozbawienia wolności (większość trzech sędziów w składzie pięciooso-
bowym);
2) sędzia, który głosował przeciwko uznaniu oskarżonego za winnego, może
wstrzymać się od głosowania nad dalszymi kwestiami – wówczas jego głos
przyłącza się do zdania najprzychylniejszego dla oskarżonego (art. 112 k.p.k.). To
rozwiązanie uwalnia sędziego, który głosował przeciwko uznaniu oskarżonego
winnym od konieczności głosowania nad kwestią kary i innymi dalszymi kwe-
stiami. Jeśli więc sędzia przegłosowany co do winy wstrzymuje się od głosowania
nad karą, to w razie głosowania pozostałych członków trzyosobowego składu są-
dzącego za 2 i 3 latami pozbawienia wolności wymiar kary będzie wynosił 2 lata
pozbawienia wolności.
Orzeczenie podpisują wszyscy członkowie składu sądzącego, nie wyłączając przegłoso-

wanego, chyba że orzeczenie zamieszczono w protokole (art. 113 k.p.k.).
9.3. Zdanie odrębne
Zdanie odrębne to regulacja normatywna, za pomocą której ujawnia się różnica

zdań między sędziami, występująca w toku narady i głosowania. Jest to w jakimś
sensie wyłom od reguły tajności narady i głosowania. Instytucja ta zapewnia sędziemu
przegłosowanemu zamanifestowanie swego indywidualnego stanowiska. Może ponadto
stanowić istotny sygnał dla stron, że w danej sprawie występują takie zagadnienia fak-
tyczne lub prawne, których nie rozstrzygnięto jednomyślnie, a to może mieć znaczenie
dla ewentualnego wniesienia środka odwoławczego (art. 438 k.p.k.).
Sam fakt przegłosowania sędziego przez pozostałych członków składu sądzącego nie
jest równoznaczny z istnieniem zdania odrębnego. Sędzia przegłosowany może dopiero
zgłosić zdanie odrębne, choć nie jest do tego zobowiązany. Zdanie odrębne powstaje
w chwili podpisywania orzeczenia, kiedy sędzia przegłosowany zaznaczy na orzecze-
niu swoje zdanie odrębne, zamieszczając przy swoim podpisie odpowiednie słowa
(np. zdanie odrębne, votum separatum itd.), podając też, w jakiej części i w jakim
kierunku kwestionuje orzeczenie (art. 114 § 1 k.p.k.). Zdanie odrębne może dotyczyć
także uzasadnienia orzeczenia. Wówczas zdanie odrębne zaznacza się przy podpisywaniu
uzasadnienia (art. 114 § 2 k.p.k.). Oświadczenie złożone przez sędziego po podpisaniu
i ogłoszeniu orzeczenia nie może być uznane za zdanie odrębne16. Niedopuszczalne jest
także odwołanie zdania odrębnego.
Zgłoszenie zdania odrębnego wywołuje następujące skutki procesowe:

1) w terminie 7 dni od wydania wyroku należy z urzędu sporządzić jego uzasadnie-
nie, oczywiście pod warunkiem że ustawa nie wymaga sporządzenia uzasadnie-
nia wraz z wydaniem wyroku (art. 114 § 3 k.p.k.);
2) uzasadnienie wyroku podpisuje cały skład sądzący (art. 115 § 2 k.p.k.);
3) składający zdanie odrębne dołącza w ciągu 7 dni jego uzasadnienie; obowiązek
ten – nie wiedzieć czemu – nie dotyczy ławnika (art. 114 § 3 k.p.k.). Ławnik może
przecież takie uzasadnienie sporządzić.
W Kodeksie postępowania karnego unormowano jeszcze kwestię ogłoszenia zdania od-

rębnego, co powinno nastąpić łącznie z ogłoszeniem wyroku. Według art. 418 § 2 k.p.k.
zgłoszenie zdania odrębnego podaje się do wiadomości, a jeżeli członek składu sądzą-
cego, który zgłosił zdanie odrębne, wyraził na to zgodę, podaje się także jego nazwisko.
16
Wyrok SN z 12.09.1977 r., II KR 201/77, OSPiKA 1980/5, poz. 90, LEX nr 17022.
Literatura
J. Bratoszewski, Zdanie odrębne w procesie karnym, Warszawa 1973; P. Hofmański, O jawności posiedzeń
sądowych w sprawach karnych [w:] Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga
Pamiątkowa Profesora Andrzeja Bulsiewicza, red. A. Marek, Toruń 2004; W. Jasiński, Jawność zewnętrz-
naposiedzeń sądu (nawiązanie do artykułu M. Rogackiej-Rzewnickiej), Prok. i Pr. 2010/4; W. Jasiński,
Publiczność posiedzeń sądu w procesie karnym(w nawiązaniu do uchwały Sądu Najwyższego z dnia
28 marca 2012 r., sygn. I KZP 26/11), Prok. i Pr. 2013/5; S. Kalinowski, Rozprawa główna w polskim
procesie karnym, Warszawa 1975; R. Kmiecik, O pojęciu „większości głosów” (w prawie wewnętrznym
i międzynarodowym), PiP 1996/l; R. Kmiecik, Posiedzenie sądu w procesie karnym. Prawnodowodowa
problematyka orzekania poza rozprawą, Lublin 1993; R. Koper, Glosa do uchwały SN (7) z 28.03.2012 r.,
I KZP 26/11, Prok. i Pr. 2012/11; R. Koper, Jawność rozprawy głównej a ochrona prawa do prywatności
w procesie karnym, Warszawa 2010; E. Kruk, Zdanie odrębne sędziego w polskim procesie karnym.
Zagadnienia wybrane [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profe-
sora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005; K. Nowicki, Jawność
zewnętrzna posiedzeń sądu – uwagi na tle propozycji Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, WSS
2012/3; M. Rogacka-Rzewnicka, Zagadnienie jawności stosowania tymczasowego aresztowania, Prok.
i Pr. 2009/1; F. Rosengarten, Zdanie odrębne w procesie karnym, NP 1984/1; E. Skrętowicz, Wyrok
sądu karnego w pierwszej instancji. Z problematyki wyrokowania, Lublin 1989; E. Skrętowicz, Zdanie
odrębne w procesie karnym. Kwestie wybrane, AUMCS 1984/31.
10. Prawomocność orzeczeń

Obowiązujący Kodeks postępowania karnego posługuje się nazwą „prawomocność”
w wielu przepisach (np. w art. 17 § 1 pkt 7, art. 328 § 1 i 2, art. 519, 521 § 1, art. 540
§ 1, art. 540a, 540b § 1 k.p.k.), ale jej nie definiuje. Zwrot językowy „prawomocność”
jest w tych przepisach najczęściej używany jako konsekwencja ostateczności orzecze-
nia. Bezpieczeństwo prawne wymaga bowiem, aby w pewnym momencie orzeczenie
nabrało cechy ostateczności, a w rezultacie niewzruszalności.
W doktrynie i judykaturze jest zauważalny brak jednomyślności w kwestii sposobu

definiowania prawomocności oraz eksplikacji jej istoty. Choć w nauce procesu kar-
nego nie ma więc zgodności zarówno co do pojęcia, jak i warunków prawomocności,
to jednak nazwę „prawomocność” wypełnia się tą samą treścią. Z reguły intuicyjnie
prawomocność łączy się z definitywnością rozstrzygnięcia, jego niepodważalnością lub
z ostatecznym ukształtowaniem stanu prawnego17. Przez prawomocność rozumie się
stan, w którym orzeczenie jest ostateczne, tzn. kiedy stanowi ono „ostatnie słowo”
w procesie karnym, kiedy jest niepodważalne. W tym sensie prawomocność stanowi
bez wątpienia cechę orzeczenia.
17
Wyrok SN z 12.09.1977 r., II KR 201/77, OSPiKA 1980/5, poz. 90, LEX nr 17022, s. 26.
10. Prawomocność orzeczeń 333
W teorii procesu karnego nie ma przede wszystkim zgodności co do tego, kiedy taki
stan powstaje, a więc jakie są warunki prawomocności. Można tutaj wskazać na dwa
zasadnicze stanowiska. Według jednego z nich prawomocność powstaje, kiedy orzecze-
nie jest już nieodwołalne w trybie zwyczajnych środków odwoławczych18. Drugi punkt
widzenia dopatruje się prawomocności w niezaskarżalności orzeczenia za pomocą
zwyczajnych środków odwoławczych19. Różnica między nimi wynika z odmiennej in-
terpretacji skutków wynikających z art. 435 k.p.k. Ten przepis brzmi następująco: „Sąd
odwoławczy uchyla lub zmienia orzeczenie na korzyść współoskarżonych, choćby nie
wnieśli środka odwoławczego, jeżeli je uchylił lub zmienił na rzecz współoskarżonego,
którego środek odwoławczy dotyczył, gdy te same względy przemawiają za uchyleniem
lub zmianą na rzecz tamtych”.
Według pierwszego ze wskazanych stanowisk, jeżeli w wypadku zaskarżenia orzeczenia

co do jednego współoskarżonego sąd odwoławczy może także orzekać co do drugiego
współoskarżonego, mimo że co do niego orzeczenia nie zaskarżono, to wobec tego
prawomocność powstaje dopiero wtedy, gdy nie jest możliwe odwołanie orzeczenia
w trybie zwyczajnych środków odwoławczych. Oznacza to, że w wypadku zaskarżenia
orzeczenia co do jednego współoskarżonego nie uprawomocnia się ono także w stosunku
do drugiego współoskarżonego, co do którego środka odwoławczego nie wniesiono. Nie
uprawomocnia się, ponieważ dopóki nie zapadnie wyrok sądu odwoławczego, nie jest
przesądzona kwestia prawomocności tej części orzeczenia, która dotyczy oskarżonego,
który nie wniósł środka odwoławczego. Sąd odwoławczy także w tej części może przecież
wyrok „odwołać”, tzn. zmienić go lub uchylić. W konsekwencji w takim wypadku wyrok
nie może być w całości wykonany. Byłby to swoisty paradoks, ponieważ wówczas nie
da się wykonać wyroku także wobec oskarżonego, który go nie kwestionował, bo jesz-
cze nie rozpoznano w drugiej instancji sprawy tego oskarżonego, który wniósł środek
odwoławczy. Co więcej, oskarżony, który nie zaskarżył wyroku, nie może wtedy nawet
wziąć udziału w postępowaniu odwoławczym dotyczącym oskarżonego, który wyrok
zaskarżył, a przecież od wyniku tego postępowania zależałaby prawomocność wyroku
w części go dotyczącej. Widać więc wyraźnie, że rozważana koncepcja nie zasługuje
na aprobatę. Bardziej przekonujący jest drugi pogląd, zakładający, że warunkiem
prawomocności jest niezaskarżalność orzeczenia za pomocą zwyczajnego środka
odwoławczego. Jego akceptacja jest bowiem równoznaczna z przyjęciem prawomoc-
ności tej części orzeczenia, która nie została zaskarżona przez danego oskarżonego lub
oskarżonych. Aby jednak ten punkt widzenia nie mógł być kwestionowany, art. 435 k.p.k.
powinien wyraźnie stanowić, że upoważnia on do orzekania w stosunku do prawo-
mocnego orzeczenia. Konkludując, w razie zaskarżenia wyroku tylko w stosunku do
18
Por. A. Kaftal, Prawomocność wyroków sądowych w polskim prawie karnym procesowym, Warszawa
1966, s. 62 i n.
19
Por. Z. Doda, Prawomocność orzeczenia jako warunek dopuszczalności rewizji nadzwyczajnej, NP
1970/6, s. 870 i n.
jednego oskarżonego lub w zakresie jednego czynu oskarżonego, w pozostałej części

wyrok staje się prawomocny. Można wówczas mówić o prawomocności części wyroku.
Niemal powszechnie przyjmuje się, że prawomocność obejmuje dwa elementy: pra-

womocność formalną i prawomocność materialną. Są to dwa aspekty jednej i tej
samej prawomocności, mimo że mówi się o prawomocności formalnej i materialnej.
Można używać obu terminów, ponieważ spełniają one skutecznie funkcję oznaczenia
określonych sytuacji.
Prawomocność formalna oznacza stan niepodważalności orzeczenia za pomocą zwy-

czajnego środka odwoławczego, wykluczający kontynuację danego procesu karnego20.
Inaczej mówiąc, prawomocność orzeczenia powstaje, wówczas gdy nie można go zaskar-
żyć (zakwestionować) zwyczajnym środkiem odwoławczym, a tym sposobem zostaje
wykluczona kontynuacja tego procesu, w którym to orzeczenie wydano.
Powstaje jednak pytanie, kiedy stan prawomocności formalnej powstaje. Kwestii tej
Kodeks postępowania karnego nie rozstrzyga w sposób ogólny. Na podstawie skutków
procesowych można przykładowo wymienić kilka takich sytuacji, kiedy orzeczenie
uzyskuje prawomocność formalną:
1) upłynie termin do wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego, a strony i ich
przedstawiciele nie skorzystali z tego uprawnienia;
2) prezes sądu pierwszej instancji odmówi przyjęcia wniesionego środka odwoław-
czego (art. 429 § 1 k.p.k.);
3) sąd odwoławczy pozostawi wniesiony środek odwoławczy bez rozpoznania
(art. 430 § 1 k.p.k.);
4) sąd odwoławczy pozostawi bez rozpoznania cofnięty środek odwoławczy
(art. 432 k.p.k.);
5) nie złożono wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku (art. 422 § 1 k.p.k.);
6) wyczerpany zostanie tok instancji na skutek wydania przez sąd drugiej instancji
orzeczenia kończącego postępowanie.
W wypadkach podanych w pkt 2–6 należy założyć, że pozostałe uprawnione strony

w sprawie złożonej (więcej oskarżonych oraz zarzucanych im czynów) nie skorzystały
z uprawnienia do wniesienia środka odwoławczego. Jeśli np. apelację od wyroku wniosą
obie strony, to nieprzyjęcie środka odwoławczego jednej osoby nie powoduje powstania
prawomocności formalnej, gdyż pozostaje do rozpoznania drugi wniesiony środek
odwoławczy pochodzący od strony przeciwnej. Natomiast prawomocność z powodu
upływu terminu do wniesienia środka odwoławczego powstaje, wtedy gdy termin upły-
nie dla ostatniej uprawnionej osoby do wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego.
Termin ten może upływać w różnym czasie w stosunku do poszczególnych stron lub
20
10. Prawomocność orzeczeń 335
ich przedstawicieli, w zależności od tego, kiedy doręczono im odpis postanowienia lub

wyroku z uzasadnieniem.
O prawomocności formalnej można mówić przede wszystkim w stosunku do orzeczeń

kończących postępowanie, orzekających o przedmiocie procesu lub danego postępowa-
nia uzupełniającego lub incydentalnego. Odnosi się ona zarówno do orzeczeń sądowych,
jak i postanowień wydanych w postępowaniu przygotowawczym.
Wzruszenie prawomocnego orzeczenia wykluczającego kontynuowanie procesu

w stosunku do orzeczeń sądowych kończących postępowanie jest możliwe za pomocą
kasacji (art. 519 i n. k.p.k.), wznowienia postępowania (art. 540 i n. k.p.k.) lub podjęcia
postępowania warunkowo umorzonego (art. 549 i n. k.p.k.). W postępowaniu przy-
gotowawczym wzruszenie orzeczenia wykluczającego kontynuowanie procesu może
nastąpić za pomocą wznowienia (art. 327 § 2 k.p.k.) lub nadzwyczajnego wznowienia
umorzonego postępowania przygotowawczego (art. 328 k.p.k.).
Prawomocność materialna powstaje jednocześnie z prawomocnością formalną.

Jest ona jak gdyby skutkiem prawomocności formalnej21. Tylko wtedy prawomocność
formalna skutkuje prawomocnością materialną, gdy orzeczenie rozstrzyga o przedmio-
cie postępowania, co do którego się toczy. Prawomocność materialną można wyrazić
w postaci zakazu podwójnego sądzenia tej samej osoby o ten sam czyn. Artykuł 17 § 1
pkt 7 k.p.k. stanowi, że postępowania nie wszczyna się, a wszczęte podlega umorzeniu,
jeżeli postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie
zakończone. Dopóki obowiązuje prawomocne materialnie orzeczenie, dopóty wiąże się
z nim zakaz wszczynania lub kontynuowania postępowania przeciwko oznaczonej oso-
bie o określony czyn. Oznacza to, że uchylenie prawomocnego orzeczenia powoduje
ustanie zakazu wynikającego z prawomocności materialnej.
Prawomocność materialna działa „do wewnątrz” oraz „na zewnątrz” określonego po-
stępowania, w którym zapadło prawomocne orzeczenie. W pierwszym wypadku pra-
womocność orzeczenia wywołuje skutek w tym postępowaniu, w którym ono zapadło.
Oznacza ona zakaz kontynuowania tego samego postępowania przeciwko tej samej
osobie o ten sam czyn. W tej postaci naruszenie prawomocności występuje najczęściej
w praktyce. W drugim wypadku skutek prawomocności może być wyrażony w postaci
zakazu wszczynania i prowadzenia innego postępowania przeciwko tej samej osobie
o ten sam czyn.
Treścią prawomocności materialnej jest zakaz ne bis in idem (nie dwa razy o to samo).
Granice tego zakazu wyznacza więc tożsamość podmiotowa (ta sama osoba) i tożsa-
mość przedmiotowa (ten sam czyn). Możliwe jest zatem toczenie procesu przeciwko
innej osobie o ten sam czyn, jak również prowadzenie drugiego procesu przeciwko tej
21
Por. odmiennie S. Steinborn, Prawomocność..., s. 67–69.
samej osobie, lecz o inny czyn. Ustalenie tożsamości osoby nie napotyka trudności.
Natomiast ustalenie tożsamości przedmiotowej stanowi problem wyjątkowo niełatwy
w rozstrzygnięciu. Problem ten przedstawiono powyżej w ramach zasady skargowości.
Zakres zakazu ne bis in idem jest węższy w razie umorzenia procesu z powodu
przeszkody procesowej o charakterze względnym. Dotyczy on ponownego procesu
w tym samym układzie procesowym, co nie wyklucza nowego procesu przeciwko tej
samej osobie o ten sam czyn w innym układzie procesowym.
Literatura
M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984; Z. Doda, Prawomocność orzeczenia jako warunek
dopuszczalności rewizji nadzwyczajnej, NP 1970/6; J. Haber, Istota prawomocności w prawie karnym
procesowym, Zeszyty Prawnicze PAN 1960/1; P. Hofmański, Częściowa prawomocność wyroku w procesie
karnym, PPK 1991/17; P. Hofmański, Horyzontalna prawomocność części wyroku w procesie karnym, PS
1998/4; A. Kaftal, Prawomocność wyroków sądowych w polskim prawie karnym procesowym, Warszawa
1966; R. Kmiecik, Prawomocność postanowień prokuratora w świetle k.p.k. z 1997 r. [w:] Nowa kodyfika-
cja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa-Kraków
1997; K. Marszał, Przesłanka powagi rzeczy osądzonej w procesie karnym – recenzja, WPP 2007/1;
A. Murzynowski, W sprawie mocy wiążącej ustaleń prawomocnych wyroków sądowych, PiP 1966/11;
D. Orkiszewska, O rzekomej „prawomocności” postanowień w przedmiocie środków zapobiegawczych,
PS 2014/1; M. Rogalski, Res iudicata jako przesłanka procesu karnego, Rzeszów 2004; M. Rogalski,
Przesłanka powagi rzeczy osądzonej w procesie karnym, Kraków 2005; S. Steinborn, Prawomocność
części orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011; S. Wyciszczak, Rozważania na temat pojęcia
prawomocności w polskim procesie karnym, PiP 1965/4.
11. Pozostałe grupy czynności procesowych

11.1. Protokoły
Protokoły stanowią podstawową formę dokumentowania czynności procesowych.
Protokół jest – ze swej istoty – dokumentem sporządzonym w formie pisemnej.
Ustawa określa, z jakich czynności procesowych sporządza się protokół. Spisanie pro-
tokołu w tych wypadkach jest obowiązkowe. Czynności te określa art. 143 § 1 k.p.k.
Z innych czynności procesowych spisuje się protokół, jeżeli tego wymaga przepis szcze-
gólny albo przeprowadzający czynność uzna to za potrzebne. W tych sytuacjach spisanie
protokołu jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem osoby przeprowadzającej czynność
procesową. W pozostałym zakresie formą dokumentowania czynności procesowych
jest sporządzenie notatki urzędowej (art. 143 § 2 k.p.k.).
11. Pozostałe grupy czynności procesowych 337
Artykuł 148 § 1 k.p.k. ustala, co powinien zawierać protokół. Wyjaśnienia, zeznania,

oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności przez organ pro-
wadzący postępowanie zamieszcza się w protokole z możliwą dokładnością (wyjątek
w tym zakresie zawiera art. 325h k.p.k.), a osoby biorące udział w czynności mają prawo
żądać zamieszczenia w protokole z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw
i interesów (art. 148 § 2 k.p.k.).
Nowela Kodeksu postępowania karnego z marca 2016 r. nieco zmodyfikowała rygory

dotyczące anonimizacji danych pokrzywdzonych i świadków w protokołach. Regułą
jest, że w protokole nie zamieszcza się danych dotyczących miejsca zamieszkania
i miejsca pracy, numeru telefonu, telefaksu oraz adresu poczty elektronicznej po-
krzywdzonych i świadków uczestniczących w danej czynności (art. 148a § 1 k.p.k.).
Ten nakaz anonimizacji jest niezależny od miejsca w protokole, w którym miałyby
zostać zamieszczone te dane. Może być to więc zarówno miejsce, w którym podaje się
dane personalne świadka, jak i miejsce figurujące w części dotyczącej już treści zeznań.
Omawiany nakaz anonimizacji nie dotyczy natomiast miejsca pracy świadka będącego
funkcjonariuszem publicznym, składającego zeznania w związku z pełnioną funkcją.
Od tego wyjątku przewidziano jednak dalszy wyjątek, stanowiący w istocie powrót do
reguły. Osoba przeprowadzająca czynność w postępowaniu przygotowawczym albo
przewodniczący składu orzekającego może bowiem uznać, że dla dobra postępowania
karnego dane dotyczące miejsca pracy funkcjonariusza publicznego nie powinny zostać
w protokole zamieszczone (art. 148a § 2 k.p.k.). Ochrona stosownych danych polega
tutaj na tym, że zamieszcza się je w załączniku do protokołu, który z kolei przechowuje
się w załączniku adresowym do akt sprawy. Te dane pozostają jedynie do wiadomości
organu prowadzącego postępowanie karne (art. 148a § 1 k.p.k.).
Uchylenie tej ochrony polega na zarządzeniu o odstąpieniu od anonimizacji. Decyzję

w tej kwestii podejmuje przeprowadzający czynność w postępowaniu przygotowawczym
albo przewodniczący składu sądzącego. Warunki podjęcia takiej decyzji zostały wyszcze-
gólnione w art. 148a § 4 k.p.k. Sąd lub organ prowadzący postępowanie przygotowawcze
może zdecydować o ujawnieniu tych danych w niezbędnym zakresie, jeżeli mają one
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, np. są nieodzowne dla prawidłowej oceny wartości
dowodowej zeznań świadków (art. 148a § 5 k.p.k.).
Ze względu na odmienne unormowanie należy wyróżnić protokół z rozprawy, protokół

z posiedzenia oraz protokół z pozostałych czynności procesowych.
Protokół z rozprawy spisuje pracownik sekretariatu lub inna osoba upoważniona przez
prezesa sądu (art. 144 § 1 k.p.k.). Pozostałe protokoły może spisać ponadto osoba
przybrana w charakterze protokolanta przez prowadzącego czynność lub sam prze-
prowadzający czynność (art. 144 § 2 k.p.k.). To ostatnie stwierdzenie odnosi się przede
wszystkim do śledztwa lub dochodzenia. Protokolantem czynności przesłuchania po-
dejrzanego przez prokuratora nie może być prowadzący dochodzenie22. Sam fakt jego
obecności przy przesłuchaniu był uważany w orzecznictwie za okoliczność wyłączającą
swobodę wypowiedzi23.
Protokół z rozprawy lub posiedzenia podpisują niezwłocznie: przewodniczący i proto-

kolant (art. 149 § 1 k.p.k.). Protokoły z pozostałych czynności procesowych podpisują
wszystkie osoby biorące udział w danej czynności. Protokół taki przed podpisaniem
należy odczytać i uczynić o tym wzmiankę (art. 150 § 1 k.p.k.).
Możliwe jest sprostowanie oczywistych omyłek pisarskich lub rachunkowych w proto-

kole, w każdym czasie, na wniosek lub z urzędu (art. 154 k.p.k.). Niezależnie od tego,
przepisy Kodeksu postępowania karnego przewidują w odniesieniu do protokołu spe-
cjalny tryb sprostowania sensu stricto (art. 152–153, 155 k.p.k.).
Protokół jest tradycyjną formą dokumentowania czynności procesowych. Obok

protokołu, a nie zamiast niego, mogą być zastosowane bardziej nowoczesne formy do-
kumentowania czynności procesowych. Spełniają one rolę pomocniczą, akcesoryjną,
a przede wszystkim kontrolną. Niezależnie więc od spisania protokołu może być spo-
rządzony stenogram z przeprowadzonej czynności. Stenograf przekłada stenogram na
pismo zwykłe, zaznaczając, jakim posługiwał się systemem (art. 145 § 1 k.p.k.). Przebieg
czynności protokołowanych może być ponadto utrwalony za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz lub dźwięk (art. 147 § 1 k.p.k.). Jest to nadal forma pomocnicza
wobec protokołu, ale nie można jej odmówić znaczenia prawnego jako źródła kontroli
i ewentualnego uzupełnienia protokołu. Przed uruchomieniem wspomnianego urzą-
dzenia osoby uczestniczące w danej czynności powinny być o tym uprzedzone. Treść
przytoczonego art. 147 § 1 k.p.k. świadczy o ogólnej regule w tym zakresie, akcentującej
fakultatywny charakter owej rejestracji. Natomiast są pewne kategorie czynności proce-
sowych, których przebieg musi być obligatoryjnie utrwalony za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz i dźwięk. Te czynności wymienia art. 147 § 2–2c k.p.k.
11.2. Doręczanie pism
Podlegające doręczeniu orzeczenia lub zarządzenia dostarcza się w uwierzytelnionych

odpisach (art. 128 § 1 k.p.k.). Wszystkie pisma przeznaczone dla uczestników postę-
powania powinny być doręczone w taki sposób, by ich treść nie była dostępna dla osób
niepowołanych (art. 128 § 2 k.p.k.).
22
Wyrok SN z 8.11.1979 r., II KR 247/79, OSNKW 1980/4, poz. 38.
23
Wyrok SN z 23.03.1981 r., II KR 67/81, OSPiKA 1981/11, poz. 206.
Doręczanie pism obejmuje także wezwania i zawiadomienia. Wezwania wysyła się, gdy
stawiennictwo jest obowiązkowe. W przeciwnym razie doręcza się zawiadomienie.
Składniki wezwania i zawiadomienia reguluje art. 129 k.p.k.
Wezwania, zawiadomienia oraz inne pisma, od doręczenia których biegną terminy, do-
ręcza się przez operatora pocztowego w rozumieniu Prawa pocztowego z 23.11.2012 r.
(Dz.U. z 2018 r., poz. 2188), poprzez pracownika organu wysyłającego, organ proceso-
wy dokonujący czynności procesowej, gdy doręczenie następuje w toku tej czynności,
a w razie niezbędnej konieczności – przez Policję (art. 131 § 1 k.p.k.).
Pismo doręcza się adresatowi osobiście, tzn. do jego rąk. Jest to podstawowa forma do-
ręczenia stanowiąca doręczenie bezpośrednie (art. 132 § 1 k.p.k.). Drugą, równorzędną
formą doręczenia bezpośredniego jest doręczenie pisma za pośrednictwem telefaksu
lub poczty elektronicznej. W takim wypadku dowodem doręczenia jest potwierdzenie
transmisji danych (art. 132 § 3 k.p.k.). W art. 132 § 2 k.p.k. przewidziano dwie for-
my doręczenia pośredniego. W razie chwilowej nieobecności adresata w mieszkaniu
pismo doręcza się dorosłemu domownikowi, a gdyby w mieszkaniu nie było nikogo
– administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi, jeżeli podejmą się oddać pismo
adresatowi. Doręczenie bezpośrednie w formie telefaksu lub poczty elektronicznej, jak
również doręczenie pośrednie nie może mieć zastosowania w wypadkach określonych
w art. 132 § 4 k.p.k.
Jeżeli pisma nie można doręczyć bezpośrednio lub pośrednio, pismo przesłane za po-
średnictwem operatora pocztowego pozostawia się w najbliższej placówce pocztowej
tego operatora, a jeśli jest przesłane w inny sposób – w najbliższej jednostce Policji
albo we właściwym urzędzie gminy (art. 133 § 1 k.p.k.). Jest to doręczenie zastępcze.
O pozostawieniu pisma w sposób wyżej wskazany doręczający umieszcza zawiadomienie
w skrzynce do doręczania korespondencji bądź na drzwiach mieszkania adresata lub
w innym widocznym miejscu ze wskazaniem, gdzie i kiedy pismo pozostawiono oraz że
należy je odebrać w ciągu 7 dni. W razie bezskutecznego upływu tego terminu – w ślad za
orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego24 – należy czynność zawiadomienia powtórzyć
jeden raz. Rozwiązanie to ma charakter gwarancyjny dla uczestników postępowania.
Biorąc pod uwagę doniosłość skutków awizowania przesyłki, ustawodawca zmierza
do osiągnięcia stanu większej pewności, iż przesyłka rzeczywiście dotarła do adresata.
W razie dokonania tych czynności pismo uznaje się za doręczone. Tak samo należy
postąpić w razie doręczenia pisma administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi
(art. 133 § 2 k.p.k.).
Zob. inne regulacje dotyczące doręczeń (art. 134–139, 142 k.p.k.).
24
Wyrok TK z 17.09.2002 r., SK 35/01, OTK-A 2002/5, poz. 60.
11.3. Odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt sprawy
W razie zaginięcia lub zniszczenia akt sprawy możliwe jest ich odtworzenie. W tym
celu przeprowadza się specjalne postępowanie uregulowane w rozdziale 18 Kodeksu
postępowania karnego. Ma ono charakter postępowania pomocniczego względem po-
stępowania samoistnego, w którym rozstrzyga się kwestię odpowiedzialności karnej.
Postępowanie w przedmiocie owego odtworzenia jest podyktowane nie tylko względami
ekonomiki procesowej powiązanymi z niepowtarzaniem czynności już dokonanych
(zresztą niektórych z nich nie da się ponownie przeprowadzić, np. oględziny miejsca
przestępstwa), ale także potrzebą jasności co do stanu prowadzonej sprawy. To po-
stępowanie może zaistnieć zarówno w toku toczącego się procesu karnego, jak i po
jego prawomocnym zakończeniu (np. w związku ze wznowieniem postępowania albo
w związku z postępowaniem o odszkodowanie za niesłuszne skazanie). Co się tyczy tej
pierwszej opcji, ponownemu dokonaniu czynności nie stoi na przeszkodzie zawisłość
sprawy, gdyż odtworzenie akt lub powtórzenie czynności następuje w tej samej,
a nie w innej sprawie.
Tryb omawianego postępowania normują art. 160–166 k.p.k.
11.4. Dostęp do akt sprawy
W postępowaniu przygotowawczym, ze względu na wyłączenie jawności w tym stadium,

przeglądanie akt oraz sporządzanie i otrzymywanie z nich uwierzytelnionych odpisów
lub kopii jest ograniczone. Trzeba jednak przyznać, że ostatnie nowelizacje próbowały
nieco zacieśnić zakres swobody prokuratora podczas podejmowania decyzji w tym
zakresie. De lege lata regułą w postępowaniu przygotowawczym jest udostępnienie akt,
umożliwienie sporządzania odpisów i kopii oraz wydanie uwierzytelnionych odpisów lub
kopii stronom, obrońcom, pełnomocnikom oraz przedstawicielom ustawowym, ale pod
warunkiem że nie zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania
lub ochrony ważnego interesu państwa, przy czym stronom to prawo przysługuje także
po zakończeniu postępowania przygotowawczego (art. 156 § 5 k.p.k.).
Istotnym walorem nowego uregulowania jest z pewnością to, że zerwano z wymogiem

aktu formalnej zgody prokuratora na udostępnienie akt. Prokurator nie może sprzeci-
wiać się udostępnieniu akt, gdy nie zachodzą okoliczności wymienione w powołanym
przepisie. Zaproponowane jednak w tym przepisie ujęcie warunków determinujących
odmowę w tej kwestii, odwołujące się do nazw o bardzo szerokim zakresie desygnatów,
rodzi obawę, że nadal raczej regułą może być odmowa udostępnienia akt. Można tutaj
ostrożnie zaryzykować twierdzenie o pewnym podważeniu reguły przez unormowanie
mające być w założeniu wyjątkowe. Z drugiej strony organ prowadzący śledztwo lub do-
chodzenie musi dysponować potrzebnym marginesem swobody w tej kwestii, ponieważ
przedwczesne lub pochopne udostępnienie akt – nawet stronom i ich przedstawicielom

procesowym – może spowodować ujemne skutki w zakresie możliwości realizacji celów
postępowania przygotowawczego.
W przedmiocie udostępnienia akt, sporządzenia odpisów lub kopii, wydania uwierzy-

telnionych odpisów lub kopii jest wymagane wydanie zarządzenia przez organ prowa-
dzący postępowanie przygotowawcze. Oznacza to, że nie tylko odmowa zgody musi być
wyrażona przez wydanie decyzji procesowej, lecz także formalne udostępnienie akt itd.
(art. 156 § 5 k.p.k.). Prokurator może udostępnić akta także w formie elektronicznej.
Ustawodawca stara się złagodzić lub zneutralizować skutki ewentualnej odmowy udo-
stępnienia akt. To nadal w sumie dość rygorystyczne unormowanie doznaje pewnego
rozluźnienia w konkretnych sytuacjach przewidzianych zarówno w przepisach ogólnych
regulujących dostęp do akt sprawy, jak i w przepisach szczególnych (zob. art. 156 § 5
zdanie trzecie i czwarte, art. 159, 306 § 1b, art. 321 § 1 k.p.k.).
W wyjątkowych wypadkach prokurator może wyrazić zgodę na udostępnienie akt

w toku postępowania przygotowawczego innym osobom, np. dziennikarzom (art. 156
§ 5 k.p.k.).
Odrębny, dość złożony, ale też istotny problem, stanowi kwestia dostępu podejrzanego
tymczasowo aresztowanego do akt postępowania przygotowawczego.
Problematyka dostępu podejrzanego do akt postępowania przygotowawczego nabie-

ra bowiem szczególnego znaczenia w przypadku, gdy prokurator wystąpił do sądu
z wnioskiem o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania. Decyzja
w tym przedmiocie wpływa w olbrzymim stopniu na sytuację podejrzanego, który
w przypadku uwzględnienia wniosku prokuratora zostaje pozbawiony wolności przed
wydaniem prawomocnego wyroku skazującego. Żeby podejrzany mógł skutecznie
kontestować zasadność zastosowania wobec niego tymczasowego aresztowania lub
przedłużenia stosowania tego środka, a tym samym żeby mógł efektywnie realizować
prawo do obrony, konieczna jest znajomość dowodów oraz argumentów stanowiących
merytoryczną podstawę wniosku prokuratora.
W 2008 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że regulacja wynikająca wówczas z art. 156

§ 5 k.p.k., w zakresie w którym umożliwiała arbitralne wyłączenie jawności materia-
łów postępowania przygotowawczego stanowiących podstawę wniosku prokuratora
o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, była niezgodna z gwa-
rantowanym przez Konstytucję RP prawem do obrony25. Wykonując wyrok Trybu-
nału Konstytucyjnego, ustawodawca wprowadził do Kodeksu postępowania karnego
art. 156 § 5a. Nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. nadała art. 156 § 5a k.p.k.
25
Wyrok TK z 3.06.2008 r., K 42/07, OTK-A 2008/5, poz. 77.
następujące brzmienie: „W razie złożenia w toku postępowania przygotowawczego

wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu
i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść
dowodów wskazanych we wniosku”. Tym sposobem ustanowiono bezwzględny dostęp
podejrzanego i obrońcy do akt postępowania, nie określając żadnych wyjątków w tej
materii. W każdym razie nowela Kodeksu postępowania karnego z marca 2016 r. znów
wprowadziła modyfikację w omawianej kwestii. Podejrzany i jego obrońca nadal mają
zagwarantowany dostęp do akt postępowania przygotowawczego w razie złożenia wnio-
sku prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania, ale nie
jest to dostęp nieograniczony. Z materiałów udostępnianych podejrzanemu i obrońcy
wyłączone są zeznania świadków, które zostały utajnione (tzn. umieszczone w wyod-
rębnionym zbiorze dokumentów jawnym dla prokuratora i sądu) z uwagi na istnienie
uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności świadka lub osoby
dla niego najbliższej (art. 156 § 5a w zw. z art. 250 § 2b k.p.k.). Biorąc m.in. pod uwagę,
że obowiązujące uregulowania prawne (w tym zwłaszcza instytucja świadka anonimo-
wego) stanowią wystarczającą podstawę ochrony wymienionych dóbr świadka i osoby
dlań najbliższej, to nowe unormowanie wzbudza zastrzeżenia w aspekcie zgodności
z konstytucyjnym prawem do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP).
W toku postępowania sądowego stronom, obrońcom, pełnomocnikom oraz przed-

stawicielom ustawowym udostępnia się akta sprawy sądowej, dając im możliwość
sporządzenia z nich odpisów lub kopii (art. 156 § 1 k.p.k.). Za zgodą prezesa sądu akta
sprawy mogą być udostępnione także innym osobom (np. dziennikarzom), co wydaje
się rozwiązaniem dającym zbyt szerokie uprawnienia prezesowi sądu. Uprawnienie to
powinno być ograniczone do czynnika nadzoru sądowego. Oznacza to, że jedynie w wy-
jątkowych wypadkach prezes sądu (lub ewentualnie inny podmiot sądowy) w ramach
nadzoru powinien odmawiać zgody na przejrzenie akt26 (zob. unormowania wynikające
z art. 156 § 2–4 k.p.k.).
Literatura
A. Baworowski, Doręczenia elektroniczne w toku postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2007/11;

T. Bergel, Doręczenie wyroku oskarżonemu w świetle zmian zawartych w projekcie nowelizacji Kodeksu
postępowania karnego, PS 2012/11–12; K. Dudka, Dostęp do akt postępowania przygotowawczego
w świetle prawa do rzetelnego procesu karnego [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor
Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; I. Dziugieł, Ochrona „danych adresowych” w postępo-
waniu przygotowawczym, Prok. i Pr. 2016/1; T. Grzegorczyk, Czynności procesowe w postępowaniu
karnym, Warszawa 1998; T. Grzegorczyk, Protokół uproszczony jako nowy sposób utrwalenia czynności
procesowych w znowelizowanym postępowaniu karnym i w sprawach o wykroczenia, Prok. i Pr. 2003/11;
W. Grzeszczyk, Doręczenie zastępcze w procesie karnym, Prok. i Pr. 1999/4; W. Hermeliński, B. Nita-
26
R. Koper, Dostęp dziennikarzy do akt sprawy karnej, „Diariusz Prawniczy” 2006/1, s. 90.
-Światłowska, Kilka uwag o prawie do obrony w związku z nowelizacją Kodeksu postępowania karnego
z 2016 roku, Pal. 2016/9; P. Hofmański, Dostęp do akt postępowania przygotowawczego. Uwagi na tle no-
welizacji art. 156 k.p.k. [w:] Węzłowe problemy prawa karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga
ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Markowi, red. V. Konarska-Wrzosek, J. Lachowski, J. Wójcikiewicz,
Warszawa 2010; S. Kalinowski, Instytucja sprostowania protokołu w sprawach karnych, Pal. 1966/7;
P. Kardas, Standard rzetelnego procesu a prawo wglądu do akt sprawy w postępowaniu w przedmiocie
tymczasowego aresztowania, czyli historia jednej nowelizacji, Prok. i Pr. 2010/1–2; P. Kardas, Uprawnienia
obrony do wglądu w akta postępowania przygotowawczego w toku procedury „habeas corpus”. Rzecz
o obstrukcji organów wymiaru sprawiedliwości, CzPKiNP 2009/3; P. Kardas, Z problematyki dostępu do
akt postępowania w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania [w:] Adwokatura wobec
najnowszych zmian prawa sądowego, red. J. Giezek, Warszawa 2008; P. Kardas, Z problematyki dostępu
do akt sprawy w postępowaniu w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania, CzPKiNP
2008/2; P. Kardas, P. Wiliński, O niekonstytucyjności odmowy dostępu do akt sprawy w postępowaniu
w przedmiocie tymczasowego aresztowania, Pal. 2008/7–8; R. Koper, Dostęp dziennikarzy do akt sprawy
karnej, Diariusz Prawniczy 2006/1; S. Kudrelek, Dostęp podejrzanego i jego obrońcy do akt postępowania
przygotowawczego, Prok. i Pr. 2012/7–8; Z. Kwiatkowski, Dopuszczalność wykorzystywania notatek
urzędowych w polskim procesie karnym, PS 1994/7–8; K. Marszał, Utrwalenie przebiegu czynności
procesowej za pomocą urządzeń audiowizualnych [w:] Wokół problematyki dokumentu. Księga pamiąt-
kowa dedykowana Profesorowi Antoniemu Felusiowi, red. T. Widła, Katowice 2005; A. Mura, Ewolucja
dostępu do akt postępowania przygotowawczego w zakresie wniosku o zastosowanie lub przedłużenie
tymczasowego aresztowania w świetle proponowanych i nadchodzących zmian postępowania karnego,
Pal. 2014/7–8; T. Nowak, Dowód z dokumentu w polskim procesie karnym, Poznań 1994; M. Prusek,
Utajnienie zeznań świadka w procesie karnym a realizacja konstytucyjnej zasady proporcjonalności,
Pal. 2017/7–8; J. Skorupka, Prawo tymczasowo aresztowanego do znajomości wniosku w przedmiocie
tymczasowego aresztowania oraz do dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym [w:] Ad-
wokatura wobec najnowszych zmian prawa sądowego, red. J. Giezek, Warszawa 2008; J. Skorupka,
W kwestii dostępu tymczasowo aresztowanego do wniosku w przedmiocie tymczasowego aresztowania
oraz do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym na marginesie orzeczeń sądów powszechnych,
Pal. 2008/7–8; M. Stanowska, Udostępnianie dziennikarzom akt sądowych lub prokuratorskich, PS
2001/10; R.A. Stefański, Sposoby wzywania lub zawiadamiania osób w wypadkach niecierpiących zwłoki
w procesie karnym, Prok. i Pr. 2002/9; R.A. Stefański, Udostępnianie akt podejrzanemu w postępowaniu
w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania, WPP 2009/4; R.A. Stefański,
Uprawnienia prokuratora do przeglądania akt sprawy, Prok. i Pr. 2005/4; S. Steinborn, Dostęp obrony
do akt postępowania przygotowawczego w związku z procedurą habeas corpus – standard strasburski
i jego realizacja w polskim procesie karnym [w:] Problemy wymiaru sprawiedliwości karnej. Księga
jubileuszowa Profesora Jana Skupińskiego, red. A. Błachnio-Parzych, J. Jakubowska-Hara, J. Kosono-
ga, H. Kuczyńska, Warszawa 2013; A. Szczotka, Dostęp do akt sprawy w postępowaniuprzygotowaw-
czym, Prok. i Pr. 2009/2; A. Tęcza-Paciorek, K. Wróblewski, Dostęp podejrzanego do akt postępowania
w przedmiocie tymczasowego aresztowania, PiP 2010/5; A. Ważny, Elektroniczny odpis z akt sprawy,
Pal. 2008/11–12; M. Wąsek-Wiaderek, Dostęp do akt sprawy oskarżonego tymczasowo aresztowanego
i jego obrońcy w postępowaniu przygotowawczym – standard europejski a prawo polskie, Pal. 2003/3–4;
P. Wiliński, Odmowa dostępu do akt sprawy w postępowaniu przygotowawczym, Prok. i Pr. 2006/11;
J. Zagrodnik, Problem doręczania pism procesowych uczestnikowi procesu karnego, wobec którego
ogłoszono upadłość (przyczynek do analizy zakresu obowiązków syndyka masy upadłości), „Doradca
Restrukturyzacyjny” 2016/1.
Rozdział VI. Dowody 345
Rozdział VI
DOWODY
1. Znaczenie dowodów w procesie karnym

Ze względu na cel procesu karnego, jakim jest rozstrzygnięcie o jego przedmiocie, do-
wody mają w nim zasadnicze znaczenie. Uzyskane bowiem za ich pomocą informacje
stanowią podstawę ustaleń faktycznych, decydujących o treści decyzji wydawanych
w procesie karnym, w tym także rozstrzygnięć o głównym przedmiocie procesu.
Każde przestępstwo w mniejszym lub większym stopniu pozostawia w świecie ze-

wnętrznym pewne zmiany, określone „ślady”. Mogą to być „ślady” oznaczonego czynu
w miejscu jego popełnienia (np. narzędzia przestępstwa, odciski stóp, palców, inne
ślady biologiczne), jak i pozostawione w psychice osób, które postrzegły swymi zmy-
słami przebieg przestępczego zachowania. Osoby te, przez spostrzeżenie, zapamiętanie
(np. utrwalenie obrazu w pamięci), są „nosicielami śladów” popełnionego przestępstwa.
„Ślady” te odgrywają decydującą rolę w rekonstrukcji określonego zachowania, co do
którego toczy się proces karny, lub ustaleniu jego braku.
Rekonstrukcji tej dokonuje się w toku procesu w celu ustalenia, czy czyn miał miej-
sce, czy stanowi przestępstwo oraz kto ponosi odpowiedzialność karną za ten czyn.
Rekonstrukcja ta jest podobna do pracy historyka. W procesie karnym bowiem odtwa-
rza się określone zachowania, które miały miejsce w przeszłości. W jednym i drugim
przypadku tworzywem dla dokonania takiej rekonstrukcji są informacje uzyskane
z różnorakich źródeł.
Dotarcie do tych źródeł i uzyskanie potrzebnych informacji w procesie karnym możliwe

jest w drodze określonej przepisami prawa, a mianowicie przez poszukiwanie, utrwala-
nie, wprowadzanie do procesu i przeprowadzenie dowodów. Dowody z zachowanymi
„śladami” przestępstwa są źródłami pozwalającymi na uzyskanie informacji potrzebnych
do rekonstrukcji zdarzenia, co do którego toczy się proces karny. W zależności od tego,
czy „ślady” przestępstwa pozostawiono na rzeczach, czy też w psychice osób, mówimy
o rzeczowych lub osobowych źródłach dowodowych.
346 Rozdział VI. Dowody
W chwili wszczynania postępowania przygotowawczego organ procesowy znajduje się

najczęściej w sytuacji, kiedy pierwsza informacja o czynie przestępczym jest niepeł-
na, a ponadto z reguły o charakterze poszlakowym (chyba że sprawcę schwytano na
gorącym uczynku). Często także sam sprawca nie przekazuje organowi procesowemu
pełnych i prawdziwych informacji o swym czynie. Organ ten swą wiedzę o konkretnym
czynie wzbogaca przez zbieranie kolejnych informacji za pomocą przeprowadzania
dowodów. Wprawdzie źródłem tej wiedzy mogą być także czynności pozaprocesowe,
np. czynności operacyjne, ale do celów ustaleń faktycznych dotyczących przedmiotu
procesu mogą być utrwalone i wykorzystane tylko te informacje, które wynikają z prze-
prowadzonych dowodów (w tym także z dowodów uzyskanych w ramach czynności
operacyjnych). Zebrane w postępowaniu przygotowawczym dowody upoważniają organ
(zwykle prokuratora) do wniesienia aktu oskarżenia lub zobowiązują do zaniechania
dalszego ścigania. Po wniesieniu aktu oskarżenia sąd, na rozprawie, z udziałem stron
procesowych, rozstrzyga o przedmiocie procesu na podstawie przeprowadzonych do-
wodów. Stanowi o tym art. 410 k.p.k., który wyraźnie stwierdza, że podstawę wyroku
stanowić mogą tylko te okoliczności, które ujawnione zostały na rozprawie głównej.
Obowiązujące przepisy przewidują również możliwość merytorycznego orzekania wy-
rokiem na posiedzeniu (art. 341, 343 i 500 § 4 k.p.k.). W odniesieniu do tych sytuacji
brak jest odrębnego unormowania określającego podstawę zapadającego w nich wyro-
ku. W tym zakresie znajduje zastosowanie ogólny przepis, zgodnie z którym podstawę
orzeczenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu,
mających znaczenie dla rozstrzygnięcia (art. 92 k.p.k.). Wydaje się, że podstawa wy-
roku wydawanego na posiedzeniu powinna zostać wyraźnie określona w płaszczyźnie
normatywnej, z uwzględnieniem tego, że w toku posiedzenia nie przeprowadza się
postępowania dowodowego, a więc sąd w istocie opiera swoje ustalenia na dowodach
zgromadzonych w postępowaniu przygotowawczym.
Wszystkie przepisy odnoszące się do dowodów zawarte w Kodeksie postępowania

karnego określa się nazwą „prawo dowodowe”. Reguluje ono nie tylko to, co należy
uznać za źródło lub środek dowodowy, ale także cały szereg czynności odnoszących się
do dowodów, co określa się nazwą „postępowanie dowodowe”.
Literatura
M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, t. 1, Warszawa 1955; Ł. Cora, Charakter prawny
czynności kontrolujących dowody, PS 2018/11–12; Ł. Cora, Nierozłączna triada zasad karnoprocesowego
modelu postępowania dowodowego [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbo-
we i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017;
Z. Doda, A. Gaberle, Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz, t. 1, Dowody w procesie karnym,
Warszawa 1995; M. Fingas, Prekluzja dowodowa w postępowaniu odwoławczym na tle zmian modelu
postępowania jurysdykcyjnego wprowadzonych przez ustawę nowelizującą z dnia 11 marca 2016 r.
2. Pojęcie i rodzaje dowodów 347
[w:] Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, Gdańsk
2018; R. Kmiecik, Dowód ścisły w procesie karnym, Lublin 1983; R. Kmiecik, Prawo dowodowe. Zarys
wykładu, Kraków 2005; M. Kusak, Minimalne standardy gromadzenia dowodów w sprawach karnych
w UE jako sposób wzmacniania ich wzajemnej dopuszczalności [w:] Proces karny w dobie przemian.
Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, Gdańsk 2018; J. Kurzynoga, W poszukiwa-
niu optymalnego modelu postępowania dowodowego przed sądem drugiej instancji [w:] Proces karny
2020. O modelu procesu karnego w państwie prawnym, red. A. Światłowski, Krakow 2018; M. Kusak,
Minimalne standardy gromadzenia dowodów w sprawach karnych w UE jako sposób wzmacniania ich
wzajemnej dopuszczalności [w:] Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn,
K. Woźniewski, t. II, Gdańsk 2018; A. Lach, Rzetelne postępowanie dowodowe w sprawach karnych
w świetle orzecznictwa strasburskiego, Łódź 2018; P. Mirek, Nowy model postępowania dowodowego
przed sądem II instancji – aspekty praktyczne nowelizacji art. 425 KPK, „Kwartalnik Krajowej Szkoły
Sądownictwa i Prokuratury” 2014/2; P. Misztal, Prowadzenie postępowania dowodowego na rozprawie
w trybie art. 378a. Zagadnienia wybrane, PPK 2021, t. 5; H. Paluszkiewicz, Kilka uwag o kryteriach
oceny wiarygodności dowodów w polskim procesie karnym [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat.
Proces karny sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania. Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegor-
czyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2019; J. Tylman, Kilka uwag o kryteriach oceny
wiarygodności dowodów w polskim procesie karnym [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces
karny sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania. Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegorczyka
z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2019; J. Tylman, Problemy dowodowe w znowelizowanym
Kodeksie postępowania karnego (wybrane zagadnienia) [w:] Proces karny w dobie przemian. Zagadnienia
ogólne, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. I, Gdańsk 2018; J. Skorupka, Prokonstytucyjna wykładnia
przepisów prawa dowodowego w procesie karnym [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny,
prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświę-
cona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017; D. Świecki,
Przeprowadzanie dowodów na rozprawie głównej. Wybrane zagadnienia [w:] Proces karny w dobie
przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. II, Gdańsk 2018; S. Zabłocki,
Art. 167 k.p.k. po nowelizacji – wstępne nakreślenie problemów, CzPKiNP 2015/2; J. Zagrodnik, Model
postępowania dowodowego na rozprawie głównej w świetle najnowszych propozycji nowelizacji k.p.k.
[w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces karny sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania. Księ-
ga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegorczyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2019;
M. Zieliński, Poznanie sądowe a poznanie naukowe, Poznań 1979; M. Żbikowska, Ciężar dowodu
w polskim procesie karnym, Warszawa 2019.
2. Pojęcie i rodzaje dowodów

Nazwy „dowód” używa się w Kodeksie postępowania karnego w wielu przepisach. Nazwa
ta występuje prawie we wszystkich działach Kodeksu postępowania karnego. Znajdu-
jemy ją w przepisach o stronach (np. art. 74 § 1 k.p.k.) oraz w przepisach regulujących
postępowanie przygotowawcze (np. art. 297 § 1 pkt 5, art. 308, 316 § 1 k.p.k.), główne
(art. 352, 369, 405 k.p.k.), jak i odwoławcze (art. 442 § 2, art. 452 k.p.k.). Samej nazwy
kodeks jednak nie definiuje.
W języku polskim nazwa „dowód” jest typowym homonimem, tzn. nazwą o wielu
zakresach pojęciowych. W procesie karnym zakres tej nazwy też nie jest jednoznaczny.
W terminologii prawniczej nazwa „dowód” należy do wyrażeń wieloznacznych.
W procesie karnym nazwą „dowód” obejmuje się zarówno źródło informacji, formę
informacji, fakt dowodowy, jak i wszystkie czynności procesowe związane z uzyskaniem
informacji, wprowadzeniem i uzewnętrznieniem jej w procesie karnym oraz ostateczny
wynik przebiegu myślowego.
W tej sytuacji w dalszych wywodach nazwa ta będzie używana w kontekście źródła

dowodowego, środka dowodowego i faktu dowodowego.
W doktrynie panuje powszechny pogląd, iż źródłem dowodowym jest osoba lub rzecz,
które dostarczają środków dowodowych. W efekcie źródła dowodowe mogą być oso-
bowe, np. świadek, oskarżony, biegły, lub rzeczowe, np. przedmioty mające znaczenie
dla sprawy jako dowody rzeczowe, miejsce przestępstwa itd. Ten podział może niekiedy
nastręczać pewnych wątpliwości co do zakwalifikowania oznaczonego źródła dowodo-
wego do jednej lub drugiej z tych grup. Przykładem może być dokument. Jego warstwa
intelektualna może skłaniać do traktowania go za osobowe źródło dowodowe, a z drugiej
strony może być uznany za rzeczowe źródło dowodowe, gdy stanowi przedmiot (rzecz).
W tej sytuacji należy przyjąć, iż dokument jako źródło dowodowe zakwalifikować należy
do odrębnej grupy źródeł dowodowych – osobowo-rzeczowych.
Środek dowodowy jest formą przekazu informacji (spostrzeżeń), które uzyskuje się
ze źródła dowodowego, z którym organ styka się bezpośrednio, przeprowadzając do-
wód, np. zeznania świadka. Jest łącznikiem pomiędzy źródłem dowodowym a organem
procesowym. W tym znaczeniu oskarżony jest źródłem dowodowym, a jego wyjaśnienia
stanowią środek dowodowy. Świadek jest źródłem dowodowym, a jego zeznania są środ-
kiem dowodowym. Podobnie jest w przypadku biegłego, który jako źródło dowodowe
dostarcza organowi procesowemu środka dowodowego w postaci opinii lub zeznań.
Źródłem dowodowym jest także dokument, którego treść albo materiał, z którego został
sporządzony lub za pomocą którego utrwalona została informacja jest środkiem dowo-
dowym. Dowód rzeczowy jest źródłem dowodowym, a jego właściwości są środkiem
dowodowym; źródłem dowodowym może być także eksperyment procesowy, a jego
wyniki są środkiem dowodowym.
Faktami dowodowymi są poszczególne informacje (ogniwa nośnika informacji) zawarte

w środku dowodowym, np. w wyjaśnieniach lub zeznaniach, dotyczące okoliczności
określonego zachowania, w przedmiocie którego toczy się dane postępowanie karne.
2. Pojęcie i rodzaje dowodów 349
Skoro np. zeznania świadka są środkiem dowodowym, to podane w tych zeznaniach

informacje o określonych zachowaniach lub o określonym stanie będą faktami dowodo-
wymi, pozwalającymi na odtworzenie określonego zachowania zgodnie z rzeczywistym
stanem rzeczy. Te fakty mogą wprost wskazywać na popełnienie przez oskarżonego
zarzucanego mu przestępstwa (np. świadek widział, jak oskarżony włamywał się do
cudzego domu i stamtąd wynosił przedmioty do stojącego obok samochodu), względnie
pośrednio (poszlaki) dowodzić popełnienia przez oskarżonego przestępstwa (gdy
jeden ze świadków zeznał, że w czasie popełnienia przestępstwa widział przed domem
pokrzywdzonego samochód z numerami rejestracyjnymi oskarżonego, drugi – że wi-
dział, jak oskarżony do tego samochodu w tym samym czasie ładuje różne przedmioty,
inny świadek zeznał, że widział oskarżonego, jak odjeżdża sprzed domu pokrzywdzo-
nego z załadowanym furgonem, a jeszcze inny świadek zeznał, że w tej okolicy, w tym
samym czasie, widział furgon z numerami rejestracyjnymi należącymi do sprawcy).
W literaturze dokonuje się kilku podziałów dowodów. Zwróćmy uwagę na te z nich,

które mają najistotniejsze znaczenie.
Podział dowodów na osobowe, rzeczowe i osobowo-rzeczowe (dokumenty) przed-

stawiono już wyżej. Dodatkowo można tylko podkreślić, że za kryterium tego podziału
przyjmuje się rodzaj źródła dowodowego, a więc to, czy jest nim osoba czy też rzecz.
Dokumenty mają cechy zarówno osobowego, jak i rzeczowego źródła dowodowego.
Ze względu na treść środka dowodowego wyróżnia się: dowody pojęciowe i dowody

zmysłowe. Pierwsze wyrażają treść pojęciową. Do tej grupy zalicza się: zeznania świadka,
wyjaśnienia oskarżonego, opinie biegłych, treść dokumentu. Do dowodów zmysłowych
należą te, które uzyskuje się na podstawie zmysłowej percepcji osób przeprowadzają-
cych dowód, a więc będą to właściwości miejsca, rzeczy (w tym dokumentu) lub ciała
ludzkiego, które poddano oględzinom.
Podziału dowodów na pierwotne i pochodne dokonuje się w zależności od liczby

ogniw, jakie występują między organem procesowym a poznawaną rzeczywistością,
w związku z którą toczy się proces karny. Jeśli występuje tylko jedno ogniwo, to mowa
jest wówczas o dowodzie pierwotnym (np. świadek, który był obserwatorem określo-
nego zachowania będącego czynem zabronionym). Z dowodem pochodnym mamy
do czynienia, kiedy tych ogniw jest więcej (np. świadek, który słyszał o określonym
zachowaniu od innej osoby, lub protokół z przeprowadzonej czynności dowodowej).
Inaczej można powiedzieć, że z dowodem pierwotnym mamy do czynienia, kiedy cho-
dzi o źródło dowodowe, w którym zawarto „ślady” pochodzące wprost z określonego
zachowania, np. świadek będący obserwatorem tego zachowania. Jeżeli taki świadek
posiadaną informację przekaże innej osobie lub jego relacja zostanie utrwalona w postaci
protokołu, wówczas można mówić o dowodzie pochodnym (wtórnym).
W literaturze nie ma zgodności co do podziału dowodów na bezpośrednie i pośrednie.

Najczęściej twierdzi się, że dowody bezpośrednie wskazują na fakt główny, czyli wprost
na czyn zarzucany oskarżonemu, a dowody pośrednie na takie okoliczności, które
w zestawieniu z innymi dają podstawę do wysunięcia wniosku o winie lub niewin-
ności oskarżonego. Dowody pośrednie są utożsamiane z dowodami poszlakowymi.
Podział dowodów na ścisłe (formalne) i swobodne (nieformalne) nie jest rozumiany

jednolicie. Ustalenie kryterium tego często stosowanego w literaturze podziału natrafia
na trudności. Nie wydaje się właściwe ani ograniczenie dowodów ścisłych do rozprawy
głównej, ani identyfikowanie dowodów nieformalnych z dowodami wadliwymi. Za
kryterium tego podziału przyjąć należy formalizm odnośnie do przeprowadzania
dowodów. Dowód ścisły wymaga zwiększonego formalizmu, gdyż dotyczy informa-
cji odnoszących się do winy lub niewinności oskarżonego. Zwiększony formalizm
wzmacnia gwarancję, że dokonane ustalenia na podstawie dowodów ścisłych będą
odpowiadały prawdzie. Dowodzenie winy oskarżonego możliwe jest tylko w ramach
przewidzianych przepisami prawa procesowego przy zachowaniu formalizmu w czasie
przeprowadzania dowodów, np. przesłuchania osób lub odczytywania dokumentów.
Dowód swobodny nie wymaga zwiększonego formalizmu przy jego przeprowadzaniu.
Tego ściśle określonego formalizmu nie wymaga się w razie przeprowadzenia dowodu
w ramach art. 97 k.p.k. lub wtedy, kiedy sąd orzeka na posiedzeniu na podstawie do-
wodów zawartych w aktach sprawy.
Dowody swobodne mogą służyć do ustaleń w kwestiach incydentalnych, np. dotyczą-

cych wyłączenia sędziego.
Podział dowodów na obciążające i odciążające ma walor praktyczny. Dowody obciążają-

ce mają potwierdzać wniesione oskarżenie, odciążające natomiast przeciwstawiają się
oskarżeniu, dostarczają faktów korzystnych dla oskarżonego. W myśl art. 369 k.p.k.
dowody na poparcie oskarżenia powinny być w miarę możliwości przeprowadzone
przed dowodami służącymi do obrony.
3. Dopuszczalność dowodów w ogóle

Problem dopuszczalności dowodów w procesie karnym obejmuje kilka kwestii. Prze-
de wszystkim chodzi o to, czy to, co proponuje się we wniosku dowodowym lub co
zamierza się wprowadzić do procesu z urzędu, w celu uzyskania informacji, może
być w ogóle dowodem.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego wymienia takie dowody, jak: wyjaśnie-

nia oskarżonego, zeznania świadków, opinia biegłego, dokumenty, oględziny, wywiad
środowiskowy i eksperyment procesowy. Na tym tle pojawia się pytanie, czy w procesie
3. Dopuszczalność dowodów w ogóle 351
karnym dopuszczalne są tylko te wymienione dowody nazwane, czy też inne, w przepi-
sach prawa karnego procesowego niewymienione, tj. dowody nienazwane. Kwestii tej
obowiązujące przepisy polskiego prawa karnego procesowego wyraźnie nie rozstrzygają.
Odwołując się do praktyki, można wskazać na eksperyment procesowy jako przykład
dowodu, którego nie przewidywał Kodeks postępowania karnego z 1928 r., a który
w praktyce był stosowany. To z kolei spowodowało, że został on wyraźnie dopuszczony
w Kodeksie postępowania karnego z 1969 r.
Kwestia ujęta w powyższym pytaniu jest złożona. Z jednej strony może przejawiać się
tendencja do korzystania w procesie karnym z każdego istniejącego dowodu, bez względu
na to, czy należy on do kategorii wymienionych w prawie karnym procesowym, czy
też nie, jeżeli służy wyjaśnieniu okoliczności istotnej dla rozstrzygnięcia o przedmio-
cie procesu. Ten kierunek myślenia dyktują względy wynikające z dyrektywy prawdy.
Z drugiej strony nie można nie zauważyć tego, że zasadniczym celem sformalizowanego
postępowania dowodowego jest realizacja dyrektywy wynikającej z zasady prawdy. Moż-
na więc przyjąć, że dopuszczalne są tylko te dowody, które są przewidziane (nazwane)
w prawie karnym procesowym. W literaturze zdecydowanie jednak przeważa zdanie,
że w procesie karnym dopuszczalne jest to, co nie jest zabronione. Jest to stanowisko
opowiadające się za niesformalizowanym postępowaniem karnym. Odnosi się ono także
do problemu dopuszczalności dowodów. Orzecznictwo zdaje się opowiadać za bardziej
sformalizowanym przeprowadzaniem dowodów i przyjmuje, że przepisy Kodeksu po-
stępowania karnego mają na celu stworzenie najbardziej sprzyjających warunków do
wykrycia tzw. prawdy materialnej.
Stanowisko odrzucające w ogóle możliwość dopuszczalności dowodów nienazwanych

jest zbyt formalistyczne. Nie można przecież zupełnie pomijać nowych osiągnięć na-
uki, które mogłyby być przydatne dla wyjaśnienia okoliczności sprawy i dla wydania
prawidłowego rozstrzygnięcia, np. osiągnięć genetyki.
Wydaje się, że należy zatem opowiedzieć się za dopuszczalnością w procesie karnym

zarówno dowodów nazwanych, jak i dowodów nienazwanych. Jednak dla przyjęcia
dopuszczalności dowodów nienazwanych niezbędne jest spełnienie przez nie dwóch
warunków: jeśli nowy dowód jest oparty na nowych metodach badawczych, to powinny
one być wystarczająco sprawdzone, a wynikające z zastosowania tych metod ustalenia
pewne, a ponadto zastosowane metody badawcze lub dowód nie mogą naruszać gwa-
rancji procesowych podmiotów procesowych, a zwłaszcza oskarżonego.
Z dopuszczalnością dowodów w ogóle wiąże się problem dowodów uzyskanych w ra-

mach czynności operacyjno-rozpoznawczych; kwestia ta zostanie omówiona niżej.
Dowód ogólnie dopuszczalny w procesie karnym może być niedopuszczalny w ozna-

czonej sytuacji, określonej obowiązującymi przepisami prawa procesowego.
Do tych kategorii możemy zaliczyć zakazy dowodzenia oraz zakazy wykorzystania

dowodów.
4. Zakazy dowodowe
4.1. Pojęcie zakazów dowodowych
Istota zakazów dowodowych sprowadza się do tezy, iż dokonywanie ustaleń faktycznych
w procesie karnym nie może odbywać się za wszelką cenę. Należy bowiem przyjąć, iż
w niektórych sytuacjach konieczna jest ochrona określonego interesu, nawet kosztem
dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych. Podstawą rozstrzygnięcia powinny być
prawdziwe ustalenia faktyczne, jednak w niektórych sytuacjach dotarcie do prawdy
może być niemożliwe lub przynajmniej utrudnione, a to wówczas gdy ustawodawca
przyjmuje, że realizacja zasady prawdy w procesie karnym musi ustąpić miejsca potrze-
bie ochrony określonego interesu – publicznego lub prywatnego. Mowa jest wówczas
o zakazach dowodowych.
Nazwa ta może być stosowana w znaczeniu wąskim, ograniczającym jej zakres do za-
kazów dowodzenia, a nawet tylko w znaczeniu zakazów przeprowadzenia określonych
dowodów przewidzianych w art. 178 i n. k.p.k. Może być ona także stosowana w zna-
czeniu szerokim, gdy swym zakresem obejmuje wszelkiego rodzaju ograniczenia
co do możliwości dowodzenia oraz wprowadzania i przeprowadzania dowodów,
jak również ich wykorzystania w procesie karnym. W tym znaczeniu nazwa ta jest
używana w dalszych wywodach.
Pojęcie zakazów dowodowych obejmuje więc:

1) zakazy dowodzenia:
a) określonej tezy dowodowej,
b) za pomocą określonego dowodu;
2) zakazy stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia;
3) zakazy wykorzystania dowodów.
4.2. Zakazy dowodzenia
Nazwa „zakazy dowodzenia” obejmuje te sytuacje, kiedy z mocy wyraźnych przepi-

sów wyłączone zostaje dowodzenie oznaczonej tezy dowodowej albo dowodzenie
za pomocą określonego dowodu ogólnie dopuszczalnego.
4. Zakazy dowodowe 353
4.2.1. Zakazy dowodzenia oznaczonej tezy dowodowej
Zakazy dowodzenia oznaczonej tezy dowodowej oznaczają, że pewna okoliczność

nie może być w ogóle dowodzona za pomocą jakichkolwiek środków dowodowych.
Wyłączenie dowodzenia następuje tutaj nie ze względu na źródło lub środek dowodowy,
lecz ze względu na to, co ma być dowodzone. Potrzeba takiego zakazu wynika z ważnych
racji społecznych. Ma on miejsce tylko wtedy, kiedy wyraźny przepis to przewiduje.
Z takim wyłączeniem mamy do czynienia w kilku wypadkach, dotyczących np.:
1) przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem, które są tajne, a zwolnienie od
zachowania w tym względzie tajemnicy jest niedopuszczalne (art. 108 § 1 k.p.k.);
2) zakazu dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytu-
tywnym orzeczenia innego sądu (art. 8 § 2 k.p.k.), chyba że zmieniła się podstawa
faktyczna tych ustaleń;
3) oświadczeń oskarżonego co do zarzucanego mu czynu, złożonych wobec biegłego
lub lekarza udzielającego pomocy medycznej (art. 199 k.p.k.; art. 50–52 u.o.z.p.).
Ostatnia z wymienionych wyżej (pod pkt 3) sytuacji wymaga krótkiego komentarza.

Artykuł 199 k.p.k. stanowi, że oświadczenia oskarżonego złożone wobec biegłego lub
lekarza udzielającego pomocy medycznej, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą
stanowić dowodu. Przepis ten ujęty jest przedmiotowo. Oznacza to, że oświadczenia
oskarżonego – dotyczące zarzucanego mu czynu, złożone wobec biegłego lub lekarza
udzielającego mu pomocy medycznej – nie podlegają dowodzeniu. Okoliczności tych
nie można dowodzić ani za pomocą zeznań lub opinii biegłego, ani zeznań świadka le-
karza, który udzielał oskarżonemu pomocy medycznej. Wydaje się, że tych okoliczności
nie można także dowodzić za pomocą innych dowodów, np. zeznań świadka, który był
obecny przy składaniu przez oskarżonego takich oświadczeń (np. pielęgniarki); podob-
ne stanowisko zajmuje orzecznictwo. Zakazem określonym w art. 199 k.p.k. objęte są
wszelkie oświadczenia oskarżonego odnoszące się do zarzucanego mu czynu. Zakaz ten
nie ma zastosowania w sytuacji określonej w art. 199a k.p.k., tj. wówczas gdy podczas
badania przez biegłego są stosowane środki techniczne mające na celu kontrolę nieświa-
domych reakcji organizmu; do tej sytuacji nie ma zastosowania przepis art. 199 k.p.k.
Zakaz dowodzenia określonej tezy dowodowej nie odnosi się bezpośrednio do po-
szczególnych dowodów, lecz jest on dalej idący, wyklucza bowiem wszelkie dowodzenie
w oznaczonym zakresie (co do określonego przedmiotu dowodzenia).
4.2.2. Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu
Zakazy należące do tej grupy wykluczają możliwość zarówno wprowadzania, jak

i przeprowadzania określonego dowodu w procesie karnym ze względu na ozna-
czony interes społeczny.
Zakazy te są następstwem kolizji interesów społecznych. Przeprowadzenie dowodu zmie-

rzającego do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy ogólnie odpowiada interesowi
wymiaru sprawiedliwości. Może ono jednak równocześnie godzić w inne, równie ważne
dobro społeczne. Z tego rodzaju sytuacjami mamy do czynienia, np. gdy przeprowa-
dzenie dowodu miałoby naruszać tajemnicę obrończą, tajemnicę spowiedzi, tajemnicę
w zakresie ochrony zdrowia psychicznego (w trybie określonym art. 52 u.o.z.p.). Taka
sytuacja może mieć miejsce także wówczas, gdy dojść może do ujawnienia okoliczności
chronionych klauzulą tajności. W sytuacji kolizji interesów społecznych ustawodawca
musi dokonywać wyboru między tymi dobrami, kierując się wyższą ich wartością.
W tych wypadkach, w których przeprowadzenie dowodu mogłoby przynieść większą
szkodę społeczną w porównaniu z korzyściami dla wymiaru sprawiedliwości, ustanawia
się zakazy dowodzenia za pomocą określonego środka dowodowego. Poza ochroną
wskazanych wyżej tajemnic zakazy te chronią świadka przed wewnętrznym konfliktem,
kiedy musiałby zeznawać w sprawie osoby dla niego najbliższej. Gdyby rygorystycznie
traktować nakaz zeznawania przez taką osobę, istniałaby obawa uzyskania dowodu
o małej wartości, szczególnie gdyby zeznanie to miało dotyczyć okoliczności dla oskar-
żonego niekorzystnych. Świadek w czasie przesłuchania znalazłby się w kolizji między
obowiązkiem zeznawania prawdy a potrzebą ochrony dobra osoby dla niego najbliższej.
Zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu obowiązują tylko w zakresie,

w jakim zostały wyraźnie ustanowione z mocy obowiązujących przepisów.
Wśród tych zakazów można wyodrębnić dwie grupy, a mianowicie zakazy dowodzenia
za pomocą określonego dowodu o charakterze bezwzględnym i zakazy dowodzenia
o charakterze względnym. Kryterium podziału między tymi grupami sprowadza się do
charakteru tego zakazu, tzn. do tego, czy jest on stanowczy, nieprzewidujący żadnego
odstępstwa, czy też dopuszcza przeprowadzenie dowodu po spełnieniu określonego
w ustawie warunku.
Bezwzględne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu charakteryzują się

tym, że wyłączenie określonego dowodu z procesu dowodzenia jest absolutne. Dowód
objęty takim zakazem jest w jego granicach niedopuszczalny. Do takich zakazów należą:
1) zakaz przesłuchania obrońcy oskarżonego albo adwokata lub radcy prawnego
działającego na podstawie art. 245 § 1 k.p.k., co do faktów, o których się dowie-
dział przy udzieleniu porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1 k.p.k.);
2) zakaz przesłuchania duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy
spowiedzi (art. 178 pkt 2 k.p.k.);
3) zakaz odczytania lub odtworzenia wcześniej złożonych zeznań, jeśli świadek sko-
rzystał z prawa odmowy zeznań lub został zwolniony z obowiązku zeznawania
zgodnie z art. 185 k.p.k. (art. 186 k.p.k.);
4) zakaz odczytania protokołu przesłuchania świadka, jeżeli osoba ta jest następnie
w innej toczącej się sprawie przesłuchiwana w charakterze oskarżonego o współ-
udział w przestępstwie objętym postępowaniem (wniosek a contrario z art. 182

§ 3 k.p.k.);
5) zakaz utrwalania oświadczeń osoby badanej obejmujących przyznanie się do
popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary, co dotyczy także dokumen-
tacji dotyczącej badań przeprowadzonych na żądanie uprawnionego organu
(art. 51 u.o.z.p.);
6) zakaz przesłuchania osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy na podstawie
przepisów art. 50 i n. u.o.z.p. jako świadków na okoliczność wypowiedzi osoby,
wobec której podjęto czynności wynikające ze wskazanej ustawy; zakaz ten stosu-
je się odpowiednio do lekarzy wykonujących czynności biegłego (art. 52 u.o.z.p.).
Względne zakazy dowodzenia za pomocą określonego dowodu co prawda wyłączają

korzystanie w procesie karnym z określonych dowodów, ale jeżeli spełnione są warunki
przewidziane w ustawie, dowody te mogą być w procesie karnym przeprowadzone.
Takim warunkiem może być np. uzyskanie zgody odpowiedniego organu.
Do względnych zakazów dowodzenia zaliczamy:

1) zakaz ze względu na tajemnicę informacji niejawnych tajnych i ściśle tajnych
(art. 179 k.p.k.);
2) zakaz ze względu na konieczność zachowania w tajemnicy informacji niejawnych
o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wyko-
nywaniem zawodu lub funkcji (art. 180 k.p.k.);
3) zakaz ze względu na prawo odmowy złożenia zeznań (art. 182 k.p.k.);
4) zwolnienie od złożenia zeznań osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie
bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.).
4.2.3. Poszczególne zakazy dowodzenia za pomocą określonego

dowodu
4.2.3.1. Zakaz przesłuchania obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego
Zakaz przesłuchania obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego wynika z potrzeby
pełnego zagwarantowania zaufania oskarżonego do swego obrońcy, co umożliwia
oskarżonemu nieskrępowaną realizację jego prawa do obrony. Zakaz („nie wolno prze-
słuchiwać”) jest skierowany do wszystkich organów procesowych, a więc obowiązuje
on nie tylko w postępowaniu sądowym, lecz także w postępowaniu przygotowawczym.
Zakaz przesłuchania obrońcy jako świadka dotyczy zarówno obrońcy, który w tym
charakterze wystąpił w sprawie karnej, jak i adwokata lub radcy prawnego, który
udzielił porady prawnej oskarżonemu oraz adwokata lub radcy prawnego działają-
cego na podstawie art. 245 § 1 k.p.k., kiedy osoba podejrzana została zatrzymana.
Zakaz ten występuje bez względu na to, kto obrońcę ustanowił – sam oskarżony, prezes
sądu z urzędu (przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia, referendarz sądowy),
sąd albo inna osoba lub ustawowy przedstawiciel. Przewidziany w art. 178 pkt 1 k.p.k.
zakaz przesłuchania obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na pod-
stawie art. 245 § 1 k.p.k. nie obejmuje adwokata występującego w procesie karnym
w roli pełnomocnika strony.
Zakaz przesłuchania w charakterze świadka obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego
w trybie art. 245 § 1 k.p.k. obejmuje tylko te okoliczności, o których dowiedział się,
udzielając porady prawnej oskarżonemu lub prowadząc jego sprawę albo w ramach
kontaktu nawiązanego w związku z jego zatrzymanym. Z tego wynika, że zakazem
tym objęte są wszelkie informacje, o których obrońca albo adwokat lub radca prawny
dowiedział się, udzielając porady lub prowadząc sprawę, bez względu na źródła ich
pochodzenia, tzn. od oskarżonego czy też z jakiegokolwiek innego źródła.
Zakaz przesłuchania obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego w trybie art. 245
§ 1 k.p.k. jest bezwzględny, gdyż nie może być uchylony nawet na wniosek samego
obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego bądź też za zgodą oskarżonego. Zakaz
ten jednak nie obejmuje wiadomości, które dotarły do obrońcy przed wystąpieniem
w sprawie w tej roli, np. jako świadka określonego zdarzenia. Zresztą w tej sytuacji
adwokat lub radca prawny powinien rozważyć kwestię dopuszczalności podjęcia się
w tej sprawie obowiązków obrońcy. Sporna jest kwestia co do stanowiska adwokata lub
radcy prawnego, z którym zatrzymany nawiązał kontakt.
4.2.3.2. Zakaz przesłuchania duchownego
Zakaz przesłuchania duchownego jako świadka nie obejmuje zakazu badania go w ce-
lach dowodowych jako świadka w ogóle, lecz jedynie przesłuchania w zakresie faktów,
o których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz ten znajduje zakotwiczenie w konsty-
tucyjnie zagwarantowanej wolności sumienia i religii (art. 53 Konstytucji RP). Zdaniem
Sądu Najwyższego omawiany zakaz odnosi się do duchownych wszystkich kościołów,
w których praktykowana jest spowiedź indywidualna.
Zakaz ten ma charakter bezwzględny, gdyż nie może być uchylony przez organ pro-
cesowy. Nawet wówczas gdy duchowny wyraził zgodę na przesłuchanie, dowód taki
jest niedopuszczalny. Wydaje się, że zakaz ten – ze względu na jego cel – obowiązuje
także, gdyby duchowny porzucił stan kapłański. Z uwagi na istotę wskazanego tu za-
kazu, należy przyjąć, iż dotyczy on wyłącznie tych wyznań, w których realizowany jest
sakrament spowiedzi.
4.2.3.3. Zakaz ujawnienia poprzednio złożonych zeznań
Zakaz ujawnienia poprzednio złożonych zeznań wiąże się z prawem odmowy zeznań
(art. 182 k.p.k.) lub ze zwolnieniem od złożenia zeznań (art. 185 k.p.k.). Odmowa zło-
żenia zeznań lub uzyskanie zwolnienia ze złożenia zeznań powoduje, że osoba ta nie
tylko nie może być przesłuchana w charakterze świadka, ale także poprzednio złożone
przez nią zeznania nie mogą służyć za dowód ani nie mogą być odtworzone. Zakaz,
będący następstwem skorzystania z prawa odmowy zeznań lub uzyskania zgody na
niezeznawanie, ma charakter bezwzględny, gdyż od tego zakazu obowiązujące przepisy
nie przewidują żadnego odstępstwa.
Zakazem wynikającym z art. 186 § 1 k.p.k. jest objęte wszelkiego rodzaju rekonstruowa-
nie treści zeznań wymienionych w tym przepisie za pomocą notatki albo zeznań osoby,
która dokonała przesłuchania, z którego sporządzono protokół lub notatkę.
Jednak sporządzone w postępowaniu karnym protokoły oględzin ciała podlegają ujaw-

nieniu na rozprawie, choćby osoba poddana oględzinom odmówiła wyjaśnień lub ze-
znań albo została od nich zwolniona na podstawie art. 182 lub 185 (art. 186 § 2 k.p.k.).
4.2.3.4. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę informacji

niejawnych tajnych i ściśle tajnych
Według art. 179 § 1 k.p.k. osoby obowiązane do zachowania tajemnicy informacji

niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” mogą być przesłuchane co do
okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu ich od obo-
wiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony.
Definicję informacji niejawnych podlegających zakwalifikowaniu jako „ściśle tajne” lub

„tajne” zawiera art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z 5.08.2010 r. o ochronie informacji niejawnych
(Dz.U. z 2019 r. poz. 742 ze zm.).
W razie stwierdzenia w toku procesu, że przesłuchanie ma dotyczyć okoliczności ob-

jętych tajemnicą informacji niejawnych tajnych lub ściśle tajnych, należy zaniechać
przesłuchania, nawet gdyby osoba wezwana w charakterze świadka była gotowa do
złożenia zeznań.
Sąd lub prokurator powinien w takim przypadku zwrócić się do właściwego naczelnego
organu administracji rządowej o zwolnienie z obowiązku zachowania tajemnicy. Zwol-
nienia od obowiązku zachowania tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności
„tajne” lub „ściśle tajne” może udzielić uprawniony organ przełożony w stosunku do oso-
by zobowiązanej do zachowania tajemnicy. Organem przełożonym, który może udzielić
zwolnienia, kierując się potrzebami wymiaru sprawiedliwości, jest kierownik jednostki
organu wymienionego w ustawie o ochronie informacji niejawnych. Zwolnienia wolno
odmówić tylko wówczas, gdy złożenie zeznania mogłoby wyrządzić poważną szkodę
państwu (art. 179 § 2 k.p.k.). Przepisy Kodeksu postępowania karnego nie wyjaśniają,
co należy rozumieć przez poważną szkodę, pozostawiając w tym przedmiocie ocenę
organowi przełożonemu. W przypadku odmowy zwolnienia konieczne jest wskazanie
konkretnych okoliczności uzasadniających odmowę.
W razie odmowy zwolnienia z zachowania tajemnicy informacji niejawnych o klau-

zuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” przez organ przełożony, sąd lub prokurator mogą
się zwrócić do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie
świadka z obowiązku zachowania tej tajemnicy, jeżeli tego wymaga interes wymiaru
sprawiedliwości (art. 179 § 3 k.p.k.). Rozstrzygnięcie tego organu jest ostateczne.
Należy przyjąć, że art. 179 § 3 k.p.k. odnosi się wyłącznie do świadków, nie zaś do oskar-
żonych. Oskarżony może się bowiem bronić, ujawniając informacje niejawne chronione
klauzulą „ściśle tajne” lub „tajne”, nawet jeśli z mocy przepisów prawa zobowiązany jest
do ich zachowania.
Wydaje się, że przy szerokim zakresie tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „tajne”
lub „ściśle tajne”, jaki przewidują obowiązujące przepisy, o zwolnieniu z tej tajemnicy
ostatecznie powinien de lege ferenda decydować Sąd Najwyższy w składzie jednego
sędziego, gdyż de lege lata brak zgody może być podyktowany bezpodstawną ochroną
określonego urzędnika.
W razie zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli

„tajne” lub „ściśle tajne” jest on przesłuchiwany na rozprawie z wyłączeniem jawności
(art. 181 § 1 k.p.k.). Przepisu tego nie stosuje się jednak w kilku sytuacjach. Mianowicie,
gdy zwolnienie z tajemnicy nastąpiło na podstawie art. 40 ust. 2 pkt 4, art. 40 ust. 3, 3b
i 3c ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, tj. gdy pacjent lub jego przedstawiciel
wyrażą zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych
dla pacjenta skutkach jej ujawnienia. Ponadto gdy zwolnienie z zachowania tajemnicy
nastąpiło na podstawie art. 14 ust. 2 pkt 3, art. 14 ust. 3, 6 i 7 ustawy o prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta, tj. gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyrażą zgodę
na ujawnienie tajemnicy albo gdy osoba bliska zmarłemu pacjentowi wyrazi zgodę na
ujawnienie tajemnicy przez osobę wykonująca zawód medyczny, o ile inna bliska osoba
nie wyrazi sprzeciwu. Jeżeli zwolnienie z tajemnicy nastąpiło na podstawie i na zasadach
określonych w art. 181 § 1 zdanie drugie k.p.k., okoliczności objęte tajemnicą, które
zostały ujawnione na rozprawie z wyłączeniem jawności, mogą być rozpowszechniane
publicznie przez osobę, której zgoda była wymagana do zwolnienia z tej tajemnicy.
Szczegółowe przepisy regulujące sposób przechowywania protokołów przesłuchań

i innych dokumentów lub przedmiotów, na które rozciąga się obowiązek zachowania
w tajemnicy informacji niejawnych albo tajemnicy związanej z wykonywaniem zawo-
du lub funkcji (art. 181 § 2 k.p.k.), zawiera rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości
z 9.09.2017 r. w sprawie sposobu postępowania z protokołami przesłuchań i innymi
dokumentami lub przedmiotami, na które rozciąga się obowiązek zachowania w ta-
jemnicy informacji niejawnych albo zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem
zawodu lub funkcji (Dz.U. poz. 1733). Ratio legis wprowadzenia tego przepisu budzi
wątpliwości, zwłaszcza wobec faktu, że rozpowszechnianie to nie jest uzależnione od
braku szkody wywołanej tym rozpowszechnianiem.
4.2.3.5. Zakaz przesłuchania świadka ze względu na tajemnicę informacji

niejawnych poufnych lub zastrzeżonych oraz ze względu na tajemnicę
zawodową
Według art. 180 § 1 k.p.k. osoby obowiązane do zachowania tajemnicy informacji

niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” albo tajemnicy związanej
z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które
rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku
zachowania tajemnicy. Dyspozycja powołanego przepisu jest dwuczłonowa. Obejmuje
ona tajemnicę informacji niejawnych zastrzeżonych lub poufnych oraz tajemnicę zawo-
dową. Definicję informacji niejawnych należących do wymienionych kategorii zawiera
art. 5 ust. 3 i 4 ustawy o ochronie informacji niejawnych.
Tajemnica zawodowa, w myśl art. 180 k.p.k., może być związana z wykonywaniem
zawodu lub funkcji. Tajemnicę związaną z wykonywaniem zawodu można rozumieć
w dwojaki sposób. Po pierwsze, może ona obejmować wiadomości dotyczące życia pry-
watnego określonych osób, które osoba zobowiązana do zachowania tajemnicy uzyskała
z racji wykonywania swego zawodu lub pełnienia funkcji. Może tutaj w grę wchodzić
na przykład tajemnica lekarska, czy tajemnica adwokacka. Zwykle stanowisko prawne
osób wykonujących dany zawód regulują ustawy szczególne (np. tajemnicę zawodową
w odniesieniu do adwokatów ustanawia art. 6 pr. adw.). Nawet w razie braku takiego
szczególnego unormowania trzeba przyjąć, iż zachodzi obowiązek zachowania tajem-
nicy prywatnej, uzyskanej w związku z wykonywanym zawodem lub funkcją, gdyż jej
ujawnienie jest czynem karalnym (art. 266 k.k.). Po drugie, może chodzić o obowiązek
zachowania w tajemnicy wiadomości dotyczących danego zawodu lub jego organizacji.
Do zakresu tak rozumianej tajemnicy zawodowej będą należały np. szczegóły dotyczące
produkcji określonych przedmiotów, zagadnienia związane ze sprawą patentów itp.
Obowiązek zachowania tajemnicy informacji niejawnych poufnych lub zastrzeżonych

oraz tajemnicy zawodowej nie ma charakteru bezwzględnego. Sąd lub prokurator
może zwolnić osoby zeznające w charakterze świadków od obowiązku zachowania ta-
jemnicy, ustalając, czy zwolnienie to jest nieodzowne dla osądzenia sprawy. Zwolnienie
z tego obowiązku powinno przybrać postać postanowienia, w którym należy wskazać
konkretne okoliczności uzasadniające zniesienie tajemnicy. Uprawnienia tego nie mają
pozostałe organy uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego, np. or-
gany Policji. W razie potrzeby przesłuchania w śledztwie lub dochodzeniu osoby co
do faktów objętych tajemnicą zawodową lub służbową konieczne jest postanowienie
prokuratora. Po zwolnieniu osoba dysponująca informacjami chronionymi tajemnicą
jest zobowiązana do złożenia zeznań.
Odnośnie do tajemnicy statystycznej TK w wyroku z 13.12.2011 r., K 33/08, OTK-A

2011/10, poz. 116, stwierdził niezgodność art. 180 § 1 k.p.k. z Konstytucją RP w za-
kresie, w jakim przepis ten dotyczy zwolnienia od obowiązku zachowania tajemnicy
statystycznej. Trybunał zwrócił uwagę na brak w powołanym przepisie Kodeksu po-
stępowania karnego przesłanek, od których spełnienia byłaby uzależniona możliwość
zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy statystycznej. W następstwie wyrażo-
nego przez Trybunał Konstytucyjny stanowiska do art. 180 § 1 i 2 k.p.k. wprowadzona
została zmiana polegająca na ustaleniu kryterium zwolnienia z obowiązku zachowania
tajemnicy w postaci dobra wymiaru sprawiedliwości, którym powinien kierować się sąd
lub prokurator, decydując o zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy informacji
niejawnych poufnych lub zastrzeżonych albo tajemnicy zawodowej. Ponadto, jak wynika
z art. 180 § 1 in fine, wprowadzona została zaskarżalność postanowienia wydawanego
w tym przedmiocie przez wymienione organy.
W myśl art. 181 § 1 k.p.k., przesłuchanie świadka zwolnionego z zachowania tajem-

nicy informacji niejawnych poufnych lub zastrzeżonych albo tajemnicy zawodowej
odbywa się na rozprawie z wyłączeniem jawności. Zgodnie jednak z przepisem art. 181
§ 1a k.p.k., w wypadku gdy zwolnienie z tajemnicy nastąpiło na podstawie art. 40 ust. 2
pkt 4, art. 40 ust. 3, art. 40 ust. 3b i 3c ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza
dentysty (Dz.U. z 2021 r. poz. 790 ze zm.), art. 14 ust. 2 pkt 3, art. 14 ust. 3 lub art. 14
ust. 6 i 7 ustawy z 6.11.2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U.
z 2020 r. poz. 849 ze zm.), w przewidzianym przez te ustawy zakresie, okoliczności objęte
tajemnicą, które zostały ujawnione na rozprawie z wyłączeniem jawności, mogą być
rozpowszechniane publicznie przez osobę, której zgoda była wymagana do zwolnienia
z tej tajemnicy. Protokoły przesłuchań takich świadków podlegają przechowaniu tak,
jak protokoły przesłuchania świadka zwolnionego z obowiązku zachowania tajemnicy
informacji niejawnych ściśle tajnych lub tajnych (art. 181 § 2 k.p.k.).
Odrębna regulacja, zamieszczona w art. 180 § 2 k.p.k., dotyczy zachowania tajemnicy

notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dzienni-
karskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej. Osoby zobowiązane
do zachowania takiej tajemnicy mogą być przesłuchane w charakterze świadka co do
faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy to jest niezbędne dla dobra wymiaru
sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
O przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie decyduje wyłącznie sąd, także

w postępowaniu przygotowawczym. Sąd wydaje decyzję na posiedzeniu bez udziału
stron w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na
postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Należy przyjąć, że zaskarżeniu podlega za-
równo postanowienie o przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie co do faktów
objętych tajemnicą zawodową, jak i postanowienie o nieuwzględnieniu złożonego w tym
przedmiocie wniosku.
W odniesieniu do tajemnicy dziennikarskiej w obowiązującym Kodeksie postępo-

wania karnego mamy do czynienia z pełniejszą regulacją prawną. Zgodnie z art. 180
§ 3 k.p.k., zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może
dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu
do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób
udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli
osoby te zastrzegły nieujawnienie powyższych danych. Od tej reguły przewidziane zo-
stały odstępstwa polegające na tym, że art. 180 § 3 k.p.k. nie stosuje się w odniesieniu
do informacji dotyczących przestępstw, o których mowa w art. 240 § 1 k.k. (art. 180
§ 4 k.p.k.), a także że odmowa przez dziennikarza ujawnienia danych wymienionych
w art. 180 § 3 k.p.k. nie uchyla odpowiedzialności za przestępstwo, którego się dopuścił,
publikując informację (art. 180 § 5 k.p.k.).
4.2.3.6. Prawo odmowy zeznań
Osobom najbliższym w stosunku do oskarżonego pozostawiono swobodę wyboru

między zeznawaniem a odmową zeznawania w charakterze świadka. Kwestię, kto
należy do osób najbliższych, reguluje art. 115 § 11 k.k. W myśl tego przepisu osobą
najbliższą jest: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii
lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także
osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Uprawnienia tego nie traci się w razie ustania
małżeństwa lub przysposobienia (art. 182 § 2 k.p.k.). Powinowatym w linii zstępnej jest
np. pasierb.
Za istotne i konieczne elementy wspólnego pożycia w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.

uznaje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego wspólne pożycie psychiczne i fizyczne,
wspólnotę ekonomiczną oraz trwałość związku. Związek taki od związku małżeńskiego

różni się tylko brakiem pełnej legalizacji faktycznego związku.
Wyliczenie osób najbliższych jest wyczerpujące, dlatego ich krąg nie może być rozsze-
rzony w drodze interpretacji. Z tego uprawnienia nie może np. skorzystać osoba będąca
pod faktyczną opieką oskarżonego. Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi,
który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie obję-
tym postępowaniem (art. 182 § 3 k.p.k.). W razie skorzystania z tego uprawnienia ma
zastosowanie art. 391 § 2 k.p.k., tj. w takim przypadku wolno odczytywać na rozprawie
protokoły złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego.
Przystępując do przesłuchania świadka, ustala się jego stosunek do oskarżonego w celu

stwierdzenia, czy przysługuje mu prawo odmowy zeznań, a także sprawdza się sytuację
określoną w art. 182 § 3 k.p.k. Świadka należy pouczyć o przysługującym mu prawie
odmowy zeznań; forma tego pouczenia powinna być dostosowana do jego wieku i stop-
nia rozwoju. Nie ma znaczenia, z jakiej przyczyny świadek skorzystał z prawa odmowy
zeznań lub nie skorzystał z tego prawa i zeznania złożył, decyzja w tym zakresie należy
bowiem do wyłącznych uprawnień świadka, organ procesowy zaś nie może oceniać
zasadności podjętego przez świadka wyboru.
Jeżeli świadek skorzystał z prawa odmowy zeznań we wcześniejszym stadium procesu, na

rozprawie może swoje zdanie zmienić i wyrazić gotowość zeznawania, o czym należy
go pouczyć. W razie skorzystania z prawa odmowy zeznań nie później jednak niż przed
rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym, poprzednio złożone
zeznania tej osoby nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone (art. 186 § 1 k.p.k.).
Z chwilą przystąpienia do pierwszego przesłuchania świadek traci uprawnienie do
odmowy zeznań. Prawo to nie odradza się, gdy sprawa zostanie skierowana przez sąd
odwoławczy po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia do ponownego rozpoznania lub
zwrócona do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i następnie skierowana do
sądu pierwszej instancji albo gdy rozprawa będzie się odbywała od początku.
Uprawnienie do skorzystania z prawa odmowy zeznań ma zarówno osoba pełnoletnia,

jak i osoba małoletnia, która nie musi w tym celu działać przez swojego ustawowego
przedstawiciela.
Pewne wątpliwości co do prawa odmowy zeznań pojawiają się, gdy w sprawie występuje
więcej oskarżonych, a świadek pozostaje w stosunku najbliższego tylko co do jednego
z nich. Jeżeli da się ustalić, że mimo stosunku najbliższości świadka co do jednego
z oskarżonych jego zeznania dotyczą wyłącznie innego współoskarżonego, można
przyjąć, że świadek nie może skorzystać z prawa odmowy zeznań. Kwestia komplikuje
się, gdy zeznania świadka dotyczą zarówno oskarżonego najbliższego w stosunku do
świadka, jak i współoskarżonego – osoby dla niego obcej. Można w tym wypadku
rozważać dwa rozwiązania: po pierwsze, przyjąć, że świadek może skorzystać z prawa

odmowy zeznań, po drugie, założyć, że świadek powinien zeznawać, lecz zeznań tych
nie można brać pod uwagę przy ustaleniach co do oskarżonego najbliższego w stosunku
do świadka. Wydaje się, że należy opowiedzieć się za pierwszym z tych rozwiązań, gdyż
przemawia za nim ratio legis art. 182 k.p.k.
Odrębną kwestię zawiera pytanie, czy można odczytać zeznania świadka najbliższego
w stosunku do oskarżonego złożone w postępowaniu przygotowawczym, jeżeli zmarł
on przed rozprawą główną. W orzecznictwie Sądu Najwyższego na tle poprzedniego
stanu prawnego takiej możliwości nie wykluczano. Bardziej przekonywający zdaje się
być jednak pogląd akceptujący możliwość odczytania zeznań świadka zmarłego, gdy
został on uprzedzony o prawie odmowy zeznań.
Prawo odmowy złożenia zeznań dotyczy całości zeznań świadka, nie można zatem
w części odmówić ich złożenia, a w części je złożyć. Świadek może skorzystać z prawa
odmowy złożenia zeznań wyłącznie w stosunku do tego oskarżonego, dla którego jest
osobą najbliższą; niewątpliwie w praktyce taka sytuacja budziła będzie istotne trudności
wynikające z konieczności wydzielenia tego materiału dowodowego (tych okoliczności),
które dotyczą najbliższego dla świadka oskarżonego.
Aby świadek mógł skorzystać z prawa odmowy zeznań, powinien stawić się na przesłu-
chanie i złożyć w tym przedmiocie oświadczenie. W orzecznictwie trafnie przyjmuje
się, że skorzystanie przez świadka z prawa odmowy zeznań nie może zostać dokonane
na piśmie (korespondencyjnie).
4.2.3.7. Uchylenie się świadka od odpowiedzi na pytanie
Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, wtedy gdy udzielenie odpowie-
dzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za
przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 k.p.k.).
Pod rządami poprzednio obowiązującego Kodeksu postępowania karnego przyjmowano,

że użyte w art. 166 k.p.k.1969 określenie „odpowiedzialność karna” obejmuje swym za-
kresem zarówno odpowiedzialność za przestępstwo, jak i wykroczenie. Nowela Kodeksu
postępowania karnego z 2003 r. wykreśliła z art. 183 § 1 k.p.k. słowo „wykroczenie”,
dodając, iż pojęcie to obejmuje także odpowiedzialność za przestępstwo skarbowe, co
jest konsekwencją przyjęcia autonomicznej odrębności prawa karnego skarbowego.
Wyszczególnienie w powołanym przepisie terminów „przestępstwo” i „przestępstwo
skarbowe” stanowi konsekwencję ich autonomii pojęciowej, wynikającej z obecnej
regulacji prawa karnego skarbowego, w świetle której przestępstwo skarbowe stanowi
odrębną w stosunku do przestępstwa kategorię czynu zabronionego.
Uchylenie się od odpowiedzi na pytanie nie jest jednoznaczne z odmową złożenia

zeznań. Świadek w takim wypadku ma obowiązek zeznawania, a zwolniony jest tylko
z udzielenia odpowiedzi na pytanie. Przewodniczący składu sądzącego powinien ustalić,
na podstawie wstępnego zapoznania się ze sprawą, czy taki przypadek zachodzi. Jeżeli
tak, powinien pouczyć świadka, że na skierowane do niego pytanie może nie odpowiadać;
pouczenia tego nie należy traktować jako zachęty do odmowy udzielania odpowiedzi
na pytanie, nie powinno być także w takiej formie uczynione.
W orzecznictwie podkreśla się, że świadek nie ma obowiązku wyjaśnienia, dlaczego

odmawia odpowiedzi, a organ procesowy nie jest uprawniony do tego, aby badać powody
odmowy. Jest to w pełni zrozumiałe, gdyż w przeciwnym razie świadek byłby zmuszony
do ujawnienia określonych okoliczności wbrew ochronie wynikającej z przywołanego
przepisu.
Pewna szczególna sytuacja powstaje wówczas, gdy jeden współsprawca występuje w cha-
rakterze świadka przeciwko drugiemu współsprawcy. Kwestię tę rozstrzyga art. 182
§ 3 k.p.k.
4.2.3.8. Zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytanie
Artykuł 185 k.p.k. przewiduje zwolnienie od składania zeznań lub udzielania odpowie-
dzi na pytania, jeżeli świadek pozostaje w szczególnie bliskim stosunku z oskarżonym.
Świadek jednak powinien wnieść o zwolnienie. Jeżeli w postępowaniu ujawni się
okoliczność uzasadniająca takie zwolnienie, świadka należy pouczyć o uprawnieniu
do złożenia wniosku w tym przedmiocie.
Ustawa nie precyzuje, co należy rozumieć przez szczególnie bliski stosunek świadka
z oskarżonym. Z pewnością nie chodzi tutaj o stosunek najbliższości, daje on bowiem
podstawę do odmowy składania zeznań. Nie chodzi tutaj również o pozostawanie osób
odmiennej płci w faktycznym wspólnym pożyciu, gdyż także ta relacja stanowi podstawę
do odmowy zeznań. W praktyce przyjmuje się, że tutaj w grę wchodzić może np. dalsze
pokrewieństwo niż to, które określone zostało w art. 115 k.k., posiadanie wspólnych
dzieci, narzeczeństwo, pozostawanie we wspólnym pożyciu osób tej samej płci, faktyczna
opieka nad osobą kaleką itp. O tym, czy taki stosunek zachodzi, musi na tle konkret-
nych okoliczności rozstrzygnąć organ procesowy w postępowaniu przygotowawczym
lub w postępowaniu głównym. Nie wystarczy zatem samo przywołanie istnienia takiej
relacji, lecz niezbędne jest wskazanie okoliczności, które taką relację uzasadniają.
Od decyzji organu procesowego zależy zwolnienie od składania zeznań lub udzielenia

odpowiedzi na pytanie.
4.2.3.9. Biegły podlegający wyłączeniu
Artykuł 196 k.p.k. wskazuje osoby, które nie mogą być biegłymi. Jednoczenie art. 196
§ 2 k.p.k. stanowi, że w razie ujawnienia się przyczyn, wskazanych w § 1 wspomnianego
przepisu, złożona przez takiego biegłego opinia nie może stanowić dowodu w sprawie,
a na miejsce takiego wyłączonego biegłego powołuje się nowego biegłego.
4.2.3.10. Zakaz substytuowania wyjaśnień lub zeznań
Artykuł 174 k.p.k. stanowi, że dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka
nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Zakres zakazu
objętego tym przepisem został poszerzony w porównaniu do art. 158 k.p.k.1969 przez
dodanie notatek urzędowych.
Artykuł 174 k.p.k. – ze względu na definicję przyjętą na wstępie tego rozdziału – nale-
ży do zakazów dowodowych. Odnosi się on wyłącznie do oskarżonego i świadka, nie
dotyczy zaś biegłego. Zakaz ten jest adresowany do organów procesowych, którym
nie wolno zastępować wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka treścią pism,
zapisków lub notatek urzędowych.
Nie wynika jednak z niego zakaz wykorzystywania w procesie karnym wszelkiego

rodzaju pism, zapisków czy też notatek urzędowych, lecz zakaz zastępowania nimi wy-
jaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. W ten sposób przepis ten stwarza barierę dla
ograniczenia zasady bezpośredniości, aby zamiast wyjaśnień i zeznań świadka nie
poprzestawano na łatwiejszym (i niesformalizowanym) sposobie uzyskiwania infor-
macji dowodowej. Notatka urzędowa nie jest więc zabronioną przez prawo procesowe
formą dokumentowania czynności, a wręcz odwrotnie – jest ona wyraźnie przewidziana
w art. 143 § 2 k.p.k. Notatka urzędowa może być więc dowodem w procesie karnym,
o ile nie zastępuje wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka. Podobnie wszelkie pis-
ma, zapiski oraz notatki mogą być wykorzystane w procesie karnym oraz odczytane
na rozprawie na podstawie art. 393 § 3 k.p.k., byleby nie spełniały funkcji zastępczej
w stosunku do wyjaśnień oskarżonego i zeznań świadka.
Z powyższego także wynika, że oskarżony może złożyć swe wyjaśnienia na piśmie.

Taką możliwość zresztą wyraźnie przewiduje art. 176 § 1 k.p.k. w odniesieniu do postę-
powania przygotowawczego. Pisemne wyjaśnienia oskarżonego, podpisane przez niego,
z zaznaczeniem daty ich złożenia, stanowią załącznik do protokołu (art. 176 § 4 k.p.k.).
Ze sformułowania art. 174 k.p.k. można wnosić, że przez „pisma, zapiski i notatki urzę-
dowe” należy rozumieć materiały, które sporządzone zostały dla potrzeb postępowania
dowodowego. To jest oczywiste w stosunku do notatki urzędowej (art. 143 § 2 k.p.k.),
ale twierdzenie to trzeba odnieść także do pozostałych dwóch składników, a mianowicie

do pism i zapisków. Z tego można wnosić, że zakazem art. 174 k.p.k. nie są objęte inne
materiały pisemne, jak prywatne notatki, grypsy, pamiętniki itp. dokumenty powstałe
poza postępowaniem karnym, w szczególności oświadczenia, publikacje, listy oraz no-
tatki. Takie materiały mogą być odczytane na rozprawie na podstawie art. 393 § 3 k.p.k.
Jeżeli sporządzono w procesie notatkę urzędową z czynności, z której wymagane jest

spisanie protokołu, taka notatka nie może być odczytana na rozprawie (art. 393 § 1
zdanie drugie k.p.k.).
Wymaga podkreślenia, iż za niedopuszczalne uznać należy substytuowanie dowodu

z zeznań świadka lub wyjaśnień oskarżonego zeznaniem osoby przesłuchującej opartym
na pamięci i subiektywnym relacjonowaniu treści wypowiedzi osoby przesłuchiwanej.
Jak wynika z przepisu art. 393 § 4 k.p.k., wolno odczytywać na rozprawie protokoły
zeznań świadka przesłuchanego w warunkach określonych w art. 184, tj. w charakterze
świadka anonimowego.
4.3. Zakazy stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia
Zakazy te są przede wszystkim zabezpieczeniem reguły demokratycznego procesu

karnego, który zapewnia przesłuchiwanej osobie swobodę wypowiedzi.
Obowiązująca ustawa karnoprocesowa nie tylko ustanawia w tym zakresie odpowiednie

zakazy, lecz również przewiduje poważne skutki ich nieprzestrzegania.
Kodeks postępowania karnego wyraźnie postanawia w art. 171 § 5 k.p.k., że niedo-

puszczalne jest:
1) wpływanie na wypowiedź osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groź-
by bezprawnej;
2) stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających
na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nie-
świadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.
Uzupełnieniem tego przepisu jest art. 171 § 7 k.p.k., stanowiący, iż wyjaśnienia, zezna-
nia oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub
uzyskane wbrew zakazom wymienionym w § 5 nie mogą stanowić dowodu.
Powołany art. 171 § 5 k.p.k. eliminuje stosowanie wobec osoby przesłuchiwanej wszel-
kich form przemocy (fizycznej lub psychicznej), która wyklucza możliwość zachowania
według własnej woli. Przez przymus fizyczny rozumie się także tortury w szerokim zna-
czeniu, stosowane przez przesłuchującego lub przez inną osobę za jego przyzwoleniem.
Groźbą bezprawną według art. 115 § 12 k.k. jest zarówno groźba, o której mowa
w art. 190 k.k., jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub innego postępo-
wania, w którym może zostać nałożona administracyjna kara pieniężna, jak również
rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej;
przepis ten jednak dodaje, że nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania
karnego lub innego postępowania, w którym może zostać nałożona administracyjna
kara pieniężna, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem
lub zachowaniem zagrożonym administracyjną karą pieniężną.
Narkoanaliza jest dość powszechnie uznana za niedopuszczalną metodę poszukiwania

prawdy w procesie karnym. Polega ona na poddaniu oskarżonego działaniu środków
narkotycznych, których zastosowanie powoduje usunięcie lub wydatne zmniejszenie
oporów psychicznych przeciwko przyznaniu się oskarżonego do winy. Jest to metoda,
której nie da się pogodzić z prawem oskarżonego do milczenia albo uprawnieniem
świadka do odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytania. Zastosowanie nar-
koanalizy stanowi niewątpliwe ograniczenie woli oskarżonego, a uzyskane w wyniku
stosowania tej metody zeznania lub wyjaśnienia nie budzą zaufania.
Hipnoza stanowi metodę „odblokowania pamięci”; stale toczy się wokół niej dyskusja.
Trzeba z całą stanowczością stwierdzić, że stosowanie tej metody w procesie karnym
w ramach przesłuchania jest wyraźnie zabronione. Pojawiają się głosy, że niewykluczo-
ne są seanse hipnotyczne pozaprocesowe, których celem jest „odblokowanie pamięci”
określonej osoby. W takim wypadku, gdy ma być przesłuchana, zwłaszcza przez sąd,
osoba poddana wcześniej seansowi hipnotycznemu, powinna o tym powiadomić organ
przesłuchujący. Organowi temu (sądowi) trudno będzie ocenić, na ile treść zeznań
przesłuchiwanej osoby jest następstwem „przypomnienia” spowodowanego seansem
hipnotycznym, a na ile jest następstwem wpływu samego hipnotyzera.
Odrębny problem stanowią badania poligraficzne (wariograficzne) i ich wyniki. Arty-

kuł 171 § 5 pkt 2 k.p.k. zawiera zakaz stosowania środków technicznych mających na celu
kontrolę nieświadomych reakcji organizmu w związku z przesłuchaniem. Podobnie jak
w przypadku narkoanalizy i hipnozy wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia uzyskane
wbrew temu zakazowi nie mogą stanowić dowodu (art. 171 § 7 k.p.k.). Powszechnie
niekwestionowana jest teza, że ustawodawca powołanym przepisem zamierzał wyeli-
minować badanie poligraficzne z procesu karnego.
Zawarty w powołanym przepisie zapis wywołał kontrowersje w literaturze. Wydaje

się, że twierdzenie zwolenników stosowania poligrafu, iż badania te mogą służyć jako
materiał do ekspertyzy i opinii biegłego, która może być przedstawiona w procesie, było
zbyt daleko idące na tle stanu prawnego obowiązującego przed wejściem w życie noweli
Kodeksu postępowania karnego z 2003 r. W świetle zmian, jakie w obrębie regulacji
odnośnie badań poligraficznych nastąpiły z mocy noweli Kodeksu postępowania karne-
go z 2003 r., nie ma potrzeby szczegółowego przedstawiania argumentacji za i przeciw

dopuszczalności badań poligraficznych w procesie karnym. Wspomnianą nowelą nie
zmieniono treści omawianego art. 171 § 5 i 7 k.p.k., lecz dodano dwa przepisy, miano-
wicie art. 199a i 192a k.p.k. Pierwszy z nich stanowi, że stosowanie w czasie badania
przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji
organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą. Wówczas art. 199 k.p.k.
nie ma zastosowania. Drugi z tych przepisów, a mianowicie art. 192a k.p.k., stwierdza
się m.in., że w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości do-
wodowej ujawnionych śladów, za zgodą osoby badanej, biegły może zastosować środki
techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu, a także można
pobrać odciski daktyloskopijne, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próby pisma,
zapach, wykonać fotografię osoby lub dokonać utrwalenia głosu.
Niezależnie od niefortunnej redakcji art. 192a k.p.k., po noweli Kodeksu postępowania

karnego z 2003 r., w obowiązującym kodeksie mamy do czynienia z wyraźną antynomią
tych przepisów w stosunku do art. 171 § 5 pkt 2 k.p.k. Sytuacji tej nie zmienia fakt, że
oba przytoczone przepisy, wprowadzone do Kodeksu postępowania karnego wspomnia-
ną nowelą, uzależniają ich stosowanie od zgody badanej osoby. Przecież powszechnie
przyjmuje się, że badanie poligraficzne w ogóle można przeprowadzić tylko za zgodą
osoby badanej i że dla przeprowadzenia takich badań konieczna jest współpraca osoby
badanej z osobą przeprowadzającą badania. W odniesieniu do art. 192a w zw. z art. 171
§ 5 pkt 2 k.p.k. można twierdzić, że ten pierwszy przepis mieści się poza zakresem
regulacji zamieszczonej w art. 171 § 5 pkt 2 k.p.k., ponieważ odnosi się do badania
określonej osoby przez biegłego, a nie do dowodu z przesłuchania.
W świetle istniejącego stanu prawnego mamy do czynienia z kolizją norm prawnych

ujętych w art. 199a i 171 § 5 pkt 2 k.p.k. Powstaje więc pytanie: jak tę kolizję roz-
strzygnąć? Trzeba przede wszystkim sięgnąć do reguły, że przepis szczególny wyłącza
przepis ogólny, a zatem podjąć próbę ustalenia zakresów obu przepisów i zachodzą-
cych między nimi związków. Wydaje się, że art. 199a k.p.k. jest przepisem ogólnym
w zakresie dowodu z biegłego i pozwala na stosowanie badania poligraficznego bez
związku z przesłuchaniem określonej osoby. Oznacza to, że nieuchylony art. 171 § 5
pkt 2 k.p.k. ma zastosowanie wtedy, gdy badanie ma na celu kontrolę nieświadomych
reakcji organizmu badanej osoby w związku z przesłuchaniem. Określenie „w związku
z przesłuchaniem” musi oznaczać nie tylko „w czasie przesłuchania”, ale także „przed
lub po” przesłuchaniu, w celu weryfikowania prawdomówności tej osoby na podstawie
nieświadomych, czy – jak chcą niektórzy kryminalistycy – mimowolnych reakcji jej
organizmu.
Literatura
Z. Wardak, Karnoprocesowe podstawy użycia wariografu [w:] Artes serviunt vitae. Sapientia imperat.
Proces karany sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania. Księga Jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegor-
czyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2019; R. Jaworski, Znaczenie art. 199a i 171 k.p.k.
dla stosowania ekspertyzy poligraficznej (wariograficznej) n tle uzasadnienia postanowienia Sądu
Najwyższego z 29.01.2015 r., I KZP 25/14, PS 2017/5; B. Janusz-Pohl, Zakazy dowodowe w ujęciu
dyrektywalnym – zarys problematyki [w:] Nowe spojrzenie na model zakazów dowodowych w procesie
karnym, red. J. Skorupka, A. Drozd, Warszawa 2015; B. Kurzępa, Zakazy dowodowe niezupełne względne
w procesie karnym [w:] Jednostka, państwo i prawo dawniej i dziś. Prace ofiarowane Profesorowi Zbi-
gniewowi Sobolewskiemu w siedemdziesięciolecie urodzin, red. E. Ura, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Rzeszowskiego” 2003/7; B. Kurzępa, Zakazy wykorzystania dowodów w procesie karnym, WPP 2002/2;
Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005; J. Skorupka, A. Drozd, Zakazy do-
wodowe a prawo konstytucyjne [w:] Nowe spojrzenie na model zakazów dowodowych w procesie karnym,
red. J. Skorupka, A. Drozd, Warszawa 2015; J. Widacki, Wartość diagnostyczna badania poligraficznego
i jej znaczenie kryminalistyczne, Kraków 1977; J. Widacki, Opinia z badań poligraficznych w procesie
karnym, Pal. 2017/7–8; J. Wójcikiewicz, Hipnoza w prawie karnym i kryminalistyce, Kraków 1989.
4.4. Zakazy w zakresie wykorzystania dowodów w procesie

karnym
Z zakazami dowodowymi w postaci zakazu wykorzystania dowodu mamy do czynie-

nia wtedy, kiedy istota tego zakazu dowodowego sprowadza się wyłącznie do samego
tylko wykorzystania dowodu; wtedy zakaz ten można określić jako samodzielny zakaz
wykorzystania dowodów, albo kiedy jest następstwem innej regulacji w postaci zakazu
dowodzenia (wówczas mamy do czynienia z niesamodzielnym zakazem). Z jedną albo
drugą postacią zakazu wykorzystania dowodu mamy do czynienia wówczas, gdy jest
on wyraźnie przewidziany w sferze prawa karnego procesowego.
W ramach samodzielnych zakazów wykorzystania dowodów można zwrócić uwagę

na następujące:
1) zakaz wykorzystania treści oświadczenia oskarżonego, dotyczącego zarzuca-
nego mu czynu, jeżeli zostało złożone wobec biegłego albo lekarza udzielające-
go pomocy medycznej (art. 199 k.p.k.). Ustawodawca wychodzi z założenia, że
oświadczenie złożone przez oskarżonego w ramach stosunku zaufania zachodzą-
cego między nim a biegłym lub lekarzem nie może być wykorzystane w postępo-
waniu karnym w procesie dowodzenia; nie dotyczy to badania poligraficznego
(art. 199a k.p.k.);
2) zakaz wykorzystania na rozprawie protokołu przesłuchania jako świadka
osoby, która jest przesłuchiwana w charakterze oskarżonego (argumentum
a contrario z art. 391 § 2 w zw. z art. 389 § 1 k.p.k.);
3) wyjaśnienia podejrzanego nie mogą stanowić dowodu, jeżeli prokurator nie wy-
stąpił z wnioskiem do sądu o nadanie podejrzanemu statusu świadka koron-
nego albo gdy sąd postanowieniem odmówił dopuszczenia dowodu z zeznań
świadka koronnego (art. 6 u.ś.k.).
Do niesamodzielnych zakazów wykorzystania dowodów można zaliczyć np.:

1) sytuacje procesowe, kiedy pomimo zakazu dowodzenia określonej tezy dowo-
dowej lub zakazu dowodzenia za pomocą określonego dowodu dowód zosta-
nie przeprowadzony; dowód taki jako nielegalny musi być pominięty w zakresie
ustaleń faktycznych;
2) zakaz wykorzystania wyjaśnień, zeznań lub oświadczeń złożonych w wa-
runkach stosowania niedopuszczalnych metod dowodzenia przewidzianych
w art. 171 § 5 k.p.k. (art. 171 § 7 k.p.k.);
3) zakaz wykorzystania zeznań, wyjaśnień i oświadczeń złożonych w warunkach
wyłączających swobodę wypowiedzi, gdy uzyskane zostały z nadużyciem natu-
ralnych warunków przesłuchania, np. przez długotrwałe przesłuchiwanie, także
w porze nocnej lub osoby znajdującej się w stanie nietrzeźwości;
4) zakaz wykorzystania opinii złożonej przez biegłego, wobec którego po ustano-
wieniu go biegłym ujawniły się przyczyny jego wyłączenia (art. 196 § 2 k.p.k.).
Przedstawione wyliczenie nie jest pełne, lecz wydaje się, że jest wystarczające dla okre-
ślenia istoty zakazów wykorzystania dowodów oraz podziału tych zakazów na samoistne
(samodzielne) i niesamoistne (niesamodzielne).
W tym miejscu należy przywołać zmiany wprowadzone do Kodeksu postępowania

karnego nowelami z 2013 r. oraz z marca 2016 r. Obie nowele zmieniły w istotny sposób
obraz polskiej procedury karnej, przy czym nowela Kodeksu postępowania karnego
z marca 2016 r. stanowi krok wstecz w stosunku do rozwiązań wprowadzonych nowelą
Kodeksu postępowania karnego z 2013 r.
Nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. przewidywała niedopuszczalność

przeprowadzenia i wykorzystania dowodów, które zostały uzyskane do celów postępo-
wania karnego za pomocą czynu zabronionego (art. 168a k.p.k., w brzmieniu obowią-
zującym od 1.07.2015 r.). Myśl przewodnią tego rozwiązania stanowiło wytyczenie ram
prawnych dla tzw. prywatnego gromadzenia dowodów, np. przez obrońcę. Przy okazji
chodziło również o określenie granic dopuszczalności wykorzystania dowodów przed-
stawionych przez oskarżyciela publicznego. „Deforma” (nowela Kodeksu postępowania
karnego z marca 2016 r.; jej przepisy weszły w życie 15.04.2016 r.), zniosła nie tylko
przywołany art. 168a, ale ponadto wprowadziła wręcz odwrotną regulację. W efekcie,
w myśl aktualnie obowiązującego art. 168a k.p.k., dowodu nie można uznać za niedo-
puszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów
postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 k.k., chyba
5. Dowodzenie 371
że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego

obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku
na zdrowiu lub pozbawienia wolności. Ponadto dodano także art. 168b k.p.k., którego
ujęciem zakwestionowano ochronną rolę zakazów wykorzystania w procesie karnym
dowodów uzyskanych nielegalnie. Oba wymienione tu przepisy legalizują nielegalne
działania organów państwa, będące naruszeniem przepisów postępowania lub czynem
zabronionym (z wyłączeniem zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na
zdrowiu lub pozbawienia wolności, a więc najcięższych przestępstw), względnie naru-
szeniem przepisów regulujących tryb zarządzania kontroli operacyjnej. Przytoczone
tu rozwiązania trafnie uznaje się za sprzeczne z podstawami funkcjonowania państwa
prawa, w tym z Konstytucją RP i wymagają pilnego uchylenia. Nie może bowiem być
tak, że państwo, podejmując działania niezgodne z Konstytucją, wykorzystuje swoją
przewagę nad obywatelem, naruszając normy konstytucyjne.
5. Dowodzenie
5.1. Uwagi wstępne
Dowodzenie to proces poznawczy mający na celu zebranie wszelkich „śladów” po-
pełnionego przestępstwa i rekonstrukcję czynu, co do którego toczy się proces karny.
W języku polskim nazwa „dowodzenie” jest wieloznaczna. Pochodzi ona od czasownika

„dowieść”, który oznacza tyle, co „wykazać prawidłowość czegoś za pomocą przed-
stawienia dowodów, przytoczyć dowody na to, poprzeć to dowodami, udowodnić,
uzasadnić, przekonać”.
W języku prawniczym zakres nazwy „dowodzenie” jest szeroki. Obejmuje się nią zarów-
no sam proces rozumowania, polegający na wykazaniu czegoś, co podlega udowod-
nieniu, jak i ogół czynności polegających na „przeprowadzeniu dowodów”. Proces
dowodzenia odbywa się w dwóch płaszczyznach: intelektualnej i faktycznej. Warstwa
intelektualna jest wypełniona przede wszystkim rozumowaniem dedukcyjnym (dowo-
dzenie w znaczeniu logicznym) oraz rozumowaniem probabilistycznym (redukcyjnym),
gdy następstwo jest zdaniem skądinąd uznanym i na podstawie następstwa uznaje się
racje (przez sprawdzanie, wyjaśnianie). Do rozumowania konieczne jest jednak istnienie
odpowiednich przesłanek, tzw. informacji o faktach wynikających z przeprowadzo-
nych dowodów. Mniejszą rolę odgrywa rozumowanie probabilistyczne (redukcyjne).
Dowodzenie jest więc pewnym procesem, obejmującym zarówno „przeprowadzenie
dowodów”, jak i odpowiedni typ rozumowania. W tym ujęciu jest ono pewnym łańcu-
chem czynności dowodowych.
Ten ciąg czynności dowodowych jest prawnie uregulowany w zakresie „przeprowa-

dzania dowodów”.
Proces dowodzenia, będący zespołem czynności, rozpoczyna się w zasadzie od wszczęcia

procesu i trwa aż do jego prawomocnego zakończenia. Występuje nawet po prawomoc-
nym zakończeniu procesu, np. w przypadku wznowienia postępowania zakończonego
prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu podstaw de novis (art. 540 § 1 pkt 2 k.p.k.).
W procesie dowodzenia (określenia tego nie wolno mylić z tokiem procesu) można wy-
odrębnić etapy ze względu na spełniane funkcje, a mianowicie poszukiwanie i wstępne
zabezpieczanie dowodów, wprowadzanie dowodów do procesu karnego, przeprowadza-
nie dowodów oraz ocenę przeprowadzonych dowodów i czynienie ustaleń faktycznych.
Proces rozumowania, zwłaszcza rozumowania dedukcyjnego, występuje już od pierw-

szej czynności procesowej, jaką jest wszczęcie postępowania przygotowawczego. Pod-
stawą takiej czynności jest podejrzenie popełnienia przestępstwa, które musi wynikać
z konkretnych informacji. Kiedy informacje te stwarzają prawdopodobieństwo popeł-
nienia przestępstwa, wydaje się postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia
(art. 303 k.p.k.). Zawarty w tym postanowieniu opis czynu jest hipotezą, która wymaga
sprawdzenia przez przeprowadzenie dowodów dostarczających informacji o zaszłości,
w przedmiocie której toczy się proces karny. Opis czynu, w miarę wzbogacania przez
organ procesowy swej wiedzy o nim, może ulegać korektom. Taki opis czynu o zwięk-
szonym prawdopodobieństwie jego popełnienia zawiera postanowienie o przedstawieniu
zarzutów (art. 313 § 2 k.p.k.). Wreszcie na podstawie całego materiału zebranego w po-
stępowaniu przygotowawczym formułuje się opis czynu zarzucanego w akcie oskarżenia.
W wypadkach, w których sąd rozpatruje sprawę na rozprawie, po jej przeprowadzeniu
i wyczerpaniu wszystkich dostępnych dowodów, przystępuje do wyrokowania. Cały
zebrany materiał dowodowy ujawniony na rozprawie stanowi podstawę dowodową
sprawy. Podlega on swobodnej ocenie. Sąd czyni ustalenia, opierając się na dowodach
zweryfikowanych pozytywnie (podstawa wyroku).
5.2. Przedmiot dowodzenia
5.2.1. Określenie przedmiotu dowodzenia
Przedmiot dowodzenia odgrywa ważną rolę w procesie dowodzenia. Przedmiotem

dowodzenia jest to, co podlega udowodnieniu, wykazaniu w procesie karnym. Przed-
miotem tym są zarówno okoliczności natury faktycznej, jak i okoliczności natury
normatywnej.
5. Dowodzenie 373
Dowodzeniu podlega każda okoliczność faktyczna, jeżeli ma znaczenie dla sprawy.

Za pomocą dowodzenia ma być wykazane istnienie lub nieistnienie określonej okolicz-
ności i jej prawdziwość. Nazwy „okoliczności” używają przepisy Kodeksu postępowania
karnego, jednak jej nie definiują. Nazwa ta jest w nich używana w znaczeniu szerokim,
obejmującym zarówno określone zachowanie ludzkie, stanowiące oznaczony czyn, jak
i poszczególne jego wycinki, a więc pojedyncze fakty. Okolicznościami mogą być także
pewne stany, cechy, zjawiska lub stosunki mające znaczenie dla rozstrzygnięcia przed-
miotu sprawy lub wydania innego orzeczenia, np. o umorzeniu procesu lub mające zna-
czenie przy wymiarze kary. Dowodząc istnienia lub nieistnienia określonych faktów,
dowodzi się jednocześnie prawdziwości lub fałszywości twierdzeń o tych faktach.
Twierdzenie, że każda okoliczność faktyczna wymaga dowodzenia, oznacza, że powinna

ona wynikać z przeprowadzonego środka dowodowego. Przedmiotem dowodzenia
jest zatem każda okoliczność istotna dla sprawy, chyba że chodzi o fakty objęte no-
toryjnością powszechną lub takie, które zostały ustalone w prawomocnym orzeczeniu
kształtującym prawo lub stosunek prawny (art. 8 § 2 k.p.k.).
Przedmiotem dowodzenia są również okoliczności „niesporne”, przyznane przez

oskarżonego. Przyznanie się bowiem oskarżonego do winy nie stanowi najwyższego
dowodu (królowej dowodów). Przyznanie się do winy podlega sprawdzeniu pod ką-
tem jego prawdziwości. Tylko wówczas gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego
się do winy nie budzą wątpliwości, sąd może za zgodą obecnych stron przeprowadzić
postępowanie dowodowe częściowo (art. 388 k.p.k.). Sąd może także orzekać w trybie
art. 335 i 387 k.p.k., jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości.
Jest kwestią sporną, czy okoliczności normatywne, a więc przede wszystkim przepisy
obowiązującego prawa, mogą być przedmiotem dowodzenia.
W odniesieniu do prawa krajowego dostrzega się tutaj dwa przeciwstawne stanowiska.

Według jednego z nich szczegółowe przepisy prawne mogą być przedmiotem dowo-
dzenia, gdyż sędzia nie jest w stanie ich znać. Drugie stanowisko w tej kwestii zakłada,
że sędzia mający przygotowanie prawnicze i zawodowe powinien mieć umiejętność
interpretowania nawet najbardziej szczegółowych przepisów obowiązującego prawa.
Dopuszczenie w jednym wypadku w tym zakresie dowodu z opinii biegłego stwarzałoby
pokusę coraz szerszego stosowania tego dowodu w postępowaniu głównym. Sędzia
wyręczałby się nim coraz częściej. Tę tendencję trudno byłoby powstrzymać. Dlatego
należy opowiedzieć się za drugim z tych stanowisk, a więc za niedopuszczalnością
przeprowadzenia dowodu co do okoliczności normatywnych prawa krajowego. Nie ma
natomiast przeszkód, aby prawo obce było przedmiotem dowodzenia.
5.2.2. Notoryjność
Wyróżnia się dwa rodzaje notoryjności: notoryjność powszechną i notoryjność urzę-

dową.
Notoryjność powszechna obejmuje fakty powszechnie znane. Ma ona charakter względ-

ny w tym znaczeniu, że co jest notoryjne w jednym miejscu, nie musi być powszech-
nie znane w innym miejscu. Granice notoryjności powszechnej nie są ostre, gdyż nie
da się ustalić w sposób ścisły, gdzie się one zaczynają, a gdzie kończą. Wydaje się, iż
można przyjąć, że z notoryjnością powszechną mamy do czynienia, kiedy znajomość
faktów jest tak oczywista, że przeprowadzenie dowodu byłoby zbędną stratą czasu. Fakt
powszechnie znany oznacza, że jest on znany szerokiemu kręgowi osób, w tym także
organom i stronom procesowym.
Notoryjność powszechna z punktu widzenia przedmiotu dowodzenia ma takie znacze-

nie, że fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu (art. 168 k.p.k.). Na podstawie
tych faktów można czynić ustalenia bez obowiązku przeprowadzenia dowodów. Pamię-
tać jednak należy o tym, że, zgodnie z art. 168 zdanie trzecie, nie wyłącza to dowodu
przeciwnego. Przyjmuje się też, że „fakty powszechnie znane” obejmują również fakty
historyczne.
Notoryjność urzędowa obejmuje fakty znane organowi procesowemu z urzędu,

a zwłaszcza sądowi; stąd mowa o tzw. „notoryjności sądowej”. Znajomość tych fak-
tów wynika z urzędowania organu procesowego. Są one organowi na tyle znane, że nie
wymagają sprawdzenia. Jeżeli w celu upewnienia się organ procesowy fakty te sprawdza
w jakiejkolwiek postaci, wówczas konieczne jest przeprowadzenie dowodu.
Okoliczności objęte notoryjnością urzędową wymagają notyfikowania stronom.

Sąd powinien zwrócić uwagę stronom i ich przedstawicielom na to, że oznaczone fakty
są mu znane z urzędu (art. 168 k.p.k.), mogą one bowiem być stronom nieznane. Brak
notyfikacji określonego faktu mógłby strony i ich przedstawicieli zaskakiwać. Zwrócenie
uwagi umożliwi im np. złożenie oświadczeń lub zgłoszenie odpowiednich wniosków
dowodowych, gdyby taka potrzeba ich zdaniem zachodziła.
W praktyce nagminność przestępstw jest dość często przyjmowana przez sądy jako
okoliczność mająca wpływ na wymiar kary bez należytego jej udowodnienia. Słusznie
zatem w orzecznictwie i piśmiennictwie podkreśla się, że nagminność określonego
typu przestępstw na danym terenie podlega udowodnieniu jak każdy inny fakt, chyba
że w toku postępowania zwrócono stronom na nią uwagę i żadna ze stron go nie kwe-
stionowała.
5. Dowodzenie 375
5.2.3. Domniemania
W zakresie przedmiotu dowodzenia nie bez znaczenia są domniemania. Wyróżniamy

domniemania prawne (praesumptiones iuris) i domniemania faktyczne (praesump-
tiones facti).
Z domniemaniem prawnym mamy do czynienia, kiedy przepis prawa z jednym fak-

tem (podstawa domniemania, poprzednik domniemania) wiąże istnienie innego faktu
(następnik domniemania). Jeżeli wykaże się istnienie faktu stanowiącego podstawę
domniemania, z mocy przepisu prawa przyjmuje się istnienie następnika, i to bez
względu na to – co należy podkreślić – czy odpowiada to obiektywnemu stanowi rzeczy,
czy też nie.
Domniemanie prawne dzieli się na znoszące przeciwdowód (praesumptio iuris tantum)

i na nieznoszące przeciwdowodu (praesumptio iuris ac de iure). Różnica między nimi
sprowadza się do tego, że w pierwszym wypadku możliwe, a w drugim niedopusz-
czalne jest prowadzenie dowodu przeciwko następnikowi domniemania.
Domniemania prawne częściej występują w prawie cywilnym, w procesie karnym

odgrywają mniejszą rolę. Znajdujemy je np. w art. 491 § 1 i art. 496 § 3 k.p.k. Według
tych przepisów nieusprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego
pełnomocnika na posiedzeniu pojednawczym lub na rozprawie uważa się za odstąpienie
od oskarżenia. Podstawą, a więc poprzednikiem domniemań przewidywanych w tych
przepisach, jest nieusprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego
pełnomocnika. Fakt ten jest traktowany przez powołane przepisy jako odstąpienie od
oskarżenia (następnik domniemania), bez względu na to, czy oskarżyciel prywatny swym
zachowaniem chciał taki skutek wywołać, czy też nie. Są to jednocześnie przykłady na
domniemanie nieznoszące przeciwdowodu. Oznacza to, że nie można prowadzić do-
wodu przeciwko następnikowi domniemania, a więc nie można dowodzić, iż swym
zachowaniem oskarżyciel prywatny nie zamierzał odstąpić od oskarżenia. Oskarżyciel
prywatny może jednak wykazać, że brak było podstawy domniemania, tzn. że w oma-
wianych wypadkach nieobecność oskarżyciela prywatnego lub jego pełnomocnika była
usprawiedliwiona.
Domniemanie faktyczne występuje w procesie karnym częściej niż prawne. Określa się
je jako zdanie, w którym na podstawie jednego ustalonego faktu wyciąga się wnioski
o istnieniu innego faktu, z uwagi na występowanie między tymi faktami powiązania
przyczynowego, które uzasadnia wnioskowanie oparte na prawdopodobieństwie.
5.3. Uprawdopodobnienie
Z reguły podstawę decyzji procesowych stanowią fakty udowodnione. Jednak obowią-

zujące przepisy nie zawsze wymagają ustaleń opartych na faktach udowodnionych.
Niekiedy zadowalają się uprawdopodobnieniem. Jest kwestią sporną, co należy rozumieć
przez uprawdopodobnienie. Część piśmiennictwa zdaje się uprawdopodobnienie zupeł-
nie odrzucać jako nieprzewidziane przez ustawę. Zdaniem innych uprawdopodobnienie
jest słabszym stopniem udowodnienia.
Należy zaaprobować tezę, iż ujmowanie uprawdopodobnienia tak, jakby jakoby pozwa-

lało ono organowi procesowemu (sądzącemu) na świadome orzekanie na podstawie
prawdopodobieństwa, a więc bez „moralnej” pewności o faktach, nie może być akcep-
towane. Uprawdopodobnienie nie powinno stanowić odstępstwa od zasady prawdy
i usprawiedliwienia dla rezygnacji z jej dociekania. Uprawdopodobnienia nie należy
rozumieć jako przejawu zasady nieformalizmu wprowadzającej możliwość osiągnię-
cia przez sąd wewnętrznego przekonania o dowodzonej okoliczności z pominięciem
formalnego postępowania dowodowego, a więc za pomocą dowodów swobodnych.
Obowiązujące przepisy wyraźnie nie stanowią o uprawdopodobnieniu, co nie oznacza,

żeby było ono obce procesowi karnemu. Uprawdopodobnienie ma w rzeczywistości
miejsce we wszystkich tych wypadkach, w których obowiązujące przepisy prawa kar-
nego procesowego uzależniają odpowiednie skutki, np. podjęcie decyzji procesowej, od
„uzasadnionej wątpliwości” (art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k.), „uzasadnionej obawy” (art. 258
§ 1 k.p.k.), „dostatecznego podejrzenia” (art. 313 § 1 k.p.k.) itd.
5.4. Poszlaka
W języku potocznym przez poszlakę rozumie się fakt niestanowiący bezpośrednio do-
wodu popełnienia przestępstwa przez określoną osobę, jednakże rozpatrywany łącznie
z innymi faktami i dowodami pozwala na wniosek pośredni co do przestępstwa oraz
osoby sprawcy. Podobnie rozumie się poszlakę w języku prawniczym, przyjmując, że
poszlaka jest faktem pośrednio wskazującym na popełnienie lub niepopełnienie
przestępstwa. Poszlaki pozwalają na wnioskowanie o prawdziwości lub nieprawdziwości
głównego faktu dowodowego. Im więcej poszlak, tym większe prawdopodobieństwo
potwierdzenia tezy dowodowej. To prawdopodobieństwo potęgują kolejne poszlaki.
Mogą one prowadzić do pewności, czyli do udowodnienia, umożliwiając na tej podstawie
wydanie orzeczenia o przedmiocie procesu.
O procesie poszlakowym mówi się wówczas, kiedy w sprawie brak jest dowodów bezpo-
średnich, a dowodzenie odbywa się za pomocą dowodów pośrednich, dostarczających
poszlak.
5. Dowodzenie 377
5.5. Prawny obowiązek dowodzenia i ciężar dowodowy
Prawny obowiązek dowodzenia jest także nazywany formalnym ciężarem dowodowym.

Jest on następstwem obowiązywania zasady domniemania niewinności oskarżonego.
Obowiązek dowodzenia jest obowiązkiem prawnym, przewidzianym wyraźnie w ustawie

(onus probandi). Jest to obowiązek przeprowadzenia wszystkich dowodów mają-
cych istotne znaczenie dla sprawy, przemawiających zarówno za korzyść, jak i na
niekorzyść oskarżonego. Obowiązek ten wynika z art. 4 k.p.k. i ciąży wyłącznie na
organach procesowych. Przede wszystkim obowiązek ten spoczywa na sądzie, który
powinien dążyć do wszechstronnego wyjaśnienia wszystkich okoliczności, bez względu
na aktywność stron lub jej brak (zob. art. 366 § 1 k.p.k.). Teza, iż obowiązek ten również
dotyczy oskarżyciela publicznego oraz organów ścigania, już nie jest tak oczywista,
skoro wnosząc akt oskarżenia, stają się stroną procesową, gdyż należą one do kręgu
podmiotów określonych w art. 4 k.p.k. Nie ulega wątpliwości, że obowiązek dowodze-
nia w postępowaniu przygotowawczym dotyczy organów ścigania, w postępowaniu
głównym zaś – sądu.
Wymaga tu wskazania, że nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. modyfikowa-

ła ten obowiązek w kierunku zwolnienia sądu z obowiązku dowodzenia. Mianowicie
w art. 167 przewidywała, iż sąd jedynie w wyjątkowych wypadkach usprawiedliwio-
nych szczególnymi okolicznościami mógł w postępowaniu zainicjowanym przez stronę
dopuścić z urzędu określony dowód, przejmując w tym jedynie zakresie obowiązek
dowodzenia realizowany co do zasady przez oskarżyciela. Nowela Kodeksu postępo-
wania karnego z marca 2016 r. spowodowała nawrót do stanu obowiązującego przed
1.07.2015 r., w efekcie więc na sąd na powrót nałożony został obowiązek dowodzenia.
Prawny obowiązek dowodzenia nie dotyczy oskarżyciela prywatnego i oskarżyciela

posiłkowego. Kwestię czynnego uczestnictwa w procesie pozostawiono ich wyborowi.
Mogą oni czynnie uczestniczyć w procesie dowodzenia i tak najczęściej w praktyce bywa,
gdyż jest to podyktowane ich interesami procesowymi, ale nie są do tego zobowiązani.
Prawny obowiązek dowodzenia nie obciąża również oskarżonego. Oskarżony, korzysta-

jąc z domniemania niewinności, nie ma obowiązku, lecz przysługuje mu prawo dowo-
dzenia. To oskarżonemu należy udowodnić winę, on sam zaś nie musi dowodzić swej
niewinności. Może więc składać wyjaśnienia oraz wnioski o przeprowadzenie dowodów,
ale nie jest do tego zobowiązany. Dodać tu wypada, że nawet jeśli próba wykazania
istnienia alibi się nie powiedzie, nie można z tego wyciągać wniosku, że jest winien.
Wydaje się, że prawny obowiązek dowodzenia okoliczności dla oskarżonego korzyst-

nych obciąża obrońcę oskarżonego. Jest to nie tylko jego uprawnienie, lecz obowiązek
wynikający z istoty stosunku obrończego, określonego przepisami Kodeksu postępowa-
nia karnego oraz Prawa o adwokaturze i ustawy o radcach prawnych. Należy przyjąć, iż
nawet jeśli jest on przekonany o winie oskarżonego, powinien dowodzić okoliczności
korzystnych dla oskarżonego.
Od prawnego obowiązku dowodzenia, czyli formalnego ciężaru dowodowego, należy

odróżnić ciężar dowodowy w znaczeniu materialnym. Istota ciężaru dowodowego
sprowadza się do pytania o to, kto ponosi skutki braku dowodu lub niedowiedzenia
okoliczności mającej znaczenie dla rozstrzyganej sprawy. Innymi słowy – na czyje barki
spada niekorzyść (ciężar) tego, że brak jest dowodów lub że nie dowiedziono istnienia
określonej istotnej dla sprawy okoliczności?
Pytanie to nie może odnosić się do sądu, gdyż jest on w procesie organem bezstronnym,
niezainteresowanym osobiście takim lub innym rozstrzygnięciem sprawy. Sąd bowiem
nie kieruje się przy rozstrzyganiu sprawy żadnym własnym interesem.
Podniesioną w powyższym pytaniu kwestię należy rozpatrywać w odniesieniu do stron.

Jednak w zależności od tego, czy chodzi o stronę czynną, czy stronę bierną, ciężar do-
wodowy obciąża stronę, która jest dotknięta niekorzyścią płynącą z braku dowodu lub
niedowiedzenia określonej okoliczności. Niekorzyść ta obciąża stronę czynną, a więc
oskarżyciela. Oskarżyciela publicznego wprawdzie osobiście nie dotykają takie nieko-
rzyści, gdyż nie jest on bezpośrednio zainteresowany konkretnym rozstrzygnięciem,
ale uniewinnienie oskarżonego lub przyjęcie niektórych rozstrzygnięć z korzyścią dla
niego jest procesową ujemną konsekwencją odrzucającą jego tezy oskarżenia. Gdy
chodzi o pozostałych oskarżycieli, konsekwencje niewykazania istnienia faktu głównego
są jeszcze dalej idące, gdyż obok uniewinnienia to na oskarżyciela spada obowiązek
ponoszenia kosztów procesu.
Ciężar dowodowy z zasady nie dotyczy ani oskarżonego, ani jego obrońcy. Jeżeli
oskarżony nie przedstawia dowodów lub nie składa wyjaśnień albo oskarżonemu lub
jego obrońcy nie uda się wykazać istnienia lub nieistnienia określonej okoliczności, to
wcale nie oznacza, że obciąża to oskarżonego. Nieodparta obrona oskarżonego, nawet
jeśli nie jest udowodniona, prowadzi do rozstrzygnięcia korzystnego dla oskarżonego.
Nieudowodnienie tezy obrony niekoniecznie musi powodować jej odrzucenie. W tym
celu musi być wykazana jej nieprawdziwość, w przeciwnym razie teza obrony musi
zostać przyjęta.
Jedynie w sprawach o pomówienie (art. 212 k.k.) ciężar dowodowy może obciążać
oskarżonego. Jeżeli oskarżyciel wykaże istnienie znamion przestępstwa z art. 212 § 1 k.k.,
co do którego oskarżony może przeprowadzić dowód prawdy (art. 213 k.k.), w razie
nieprzeprowadzenia dowodu prawdy w warunkach stwierdzenia istnienia znamion
przestępstwa z art. 212 § 1 k.k. może nastąpić skazanie oskarżonego. Stanowi to dla
oskarżonego dotkliwą konsekwencję nieprzeprowadzenia dowodu prawdy.
5. Dowodzenie 379
5.6. Etapy dowodzenia
Dowodzenie stanowi pewien modelowy łańcuch czynności, który określa się nazwą
procesu dowodzenia. W procesie tym można wyodrębnić ze względu na ich funkcjo-
nalną rolę następujące etapy:
1) poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów,
2) wprowadzenie dowodów,
3) przeprowadzenie dowodów,
4) ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych.
Etapy 2, 3 i 4 występują w tej kolejności. Natomiast etap 1 nie zawsze ma miejsce

w procesie dowodzenia. Zwykle gdy dowód wprowadzono do procesu na wniosek
strony, pierwszy etap staje się zbędny. Innymi słowy, można powiedzieć, że o ile etapy
2–4 występują w każdym procesie dowodzenia, o tyle etap polegający na poszukiwaniu
i wstępnym zabezpieczeniu dowodów jest fakultatywny i zachodzi w zależności od
istniejącej sytuacji.
5.6.2. Poszukiwanie i wstępne zabezpieczenie dowodów
Poszukiwanie i ujawnianie dowodów należy do obowiązków organów procesowych,

zwłaszcza tych, które prowadzą postępowanie przygotowawcze. One też powinny znaj-
dować istniejące dowody za pomocą czynności procesowych oraz czynności poza-
procesowych, jakimi są czynności kontroli operacyjnej. Organy te mogą także żądać
wydania przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie (art. 217 k.p.k.). W celu
znalezienia rzeczy wymienionych w § 1 tego przepisu można dokonać przeszukania
osoby, jej rzeczy i podręcznych przedmiotów. Przeszukanie takie musi jednak uwzględ-
niać zasady i granice określone w art. 227 k.p.k., tj. czynności te muszą być dokonane
przy zachowaniu należytej staranności, w poszanowaniu prywatności i godności osób,
których to dotyczy, oraz bez wyrządzenia niepotrzebnych szkód i dolegliwości. Jak
stanowi przepis art. 223 k.p.k., przeszukania osoby i odzieży na niej należy dokonywać
w miarę możności za pośrednictwem osoby tej samej płci.
Znalezione dowody mające znaczenie dla sprawy podlegają wprowadzeniu do procesu.

W sytuacjach określonych w ustawie możliwe jest wstępne zabezpieczenie dowodów.
Taka sytuacja jest opisana np. w art. 304 § 2 k.p.k.
5.6.3. Wprowadzanie dowodów do procesu karnego
Wprowadzanie dowodów do procesu polega na ich włączaniu w obręb toczącego się

procesu karnego.
Na wstępie może powstać wątpliwość, czy wprowadzanie dowodów do oznaczonego

procesu karnego jest czynnością jednorazową, czy też czynnością odbywającą się dwu-
etapowo: raz w postępowaniu przygotowawczym, a drugi raz w postępowaniu głównym.
W postępowaniu przygotowawczym wprowadzony i przeprowadzony dowód zostaje
utrwalony dla potrzeb dalszego postępowania karnego, w tym także dla postępowania
głównego. Dołączony do aktu oskarżenia wykaz osób, które należy wezwać na rozpra-
wę, nie może być potraktowany jako nowy wniosek dowodowy. Osoby, o wezwanie
których wnosi oskarżyciel, zostały już jako dowody do procesu karnego wprowadzone
w postępowaniu przygotowawczym. Oskarżyciel, wnosząc o ich wezwanie na rozprawę,
zmierza do ponownego ich przesłuchania, tym razem na rozprawie.
Protokoły z przesłuchania tych osób sporządzone w postępowaniu przygotowawczym

będą mogły być odczytane na rozprawie tylko pod warunkiem istnienia okoliczności
przewidzianych w art. 391 i n. k.p.k., tj. np. wówczas, gdy świadek bezpodstawnie odma-
wia zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności
nie pamięta, albo przebywa za granicą lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo
nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód, lub przewodniczący zaniechał
wezwania świadka na podstawie art. 350a, a także wtedy, gdy świadek zmarł. Wskazane
w ślad za przepisem art 391 k.p.k. okoliczności stwarzające podstawę odczytania proto-
kołów zeznań świadka w praktyce są nadużywane, co powoduje znaczne przedłużenie
czasu trwania postępowania. W noweli k.p.k. z września 2013 r. zamieszczone były
przepisy, których celem było usprawnienie biegu procesu i rezygnacja z częstych i długich
odczytywań protokołów, z reguły znanych stronom i organowi procesowemu. Niestety,
„deforma” z marca 2016 r. cofnęła także w tym zakresie proces karny do ram wyty-
czonych brzmieniem przepisów Kodeksu z 1997 r., obowiązujących przed 1.07.2015 r.
W procesie karnym wprowadzanie dowodów do procesu może odbywać się dwoma

drogami, mianowicie z urzędu oraz na wniosek.
5.6.3.1. Wprowadzanie dowodów do procesu z urzędu
Wprowadzanie dowodów z urzędu do procesu karnego odgrywa większą rolę w po-

stępowaniu przygotowawczym. Wiąże się ono z dyrektywą instrukcyjności. Organy
ścigania w postępowaniu przygotowawczym, wprowadzając dowód z urzędu, nie są
zobowiązane do wydania odrębnej decyzji o wprowadzeniu dowodu do procesu karnego.
Wezwanie określonej osoby lub przystąpienie do przeprowadzenia innego dowodu jest
5. Dowodzenie 381
równoznaczne z jego wprowadzeniem do procesu. Jeśli zaistnieją podstawy do wniesienia

aktu oskarżenia, oskarżyciel będzie zobowiązany wszystkie wprowadzone do procesu
dowody przedstawić sądowi, chyba że niektóre z nich będą dla sprawy nieistotne, ale
protokół z ich przeprowadzenia powinien pozostać w aktach sprawy.
W postępowaniu głównym wprowadzanie dowodów do procesu karnego z urzędu

może nastąpić przed rozprawą lub na rozprawie. Przewodniczący składu orzekającego
po rozważeniu wniosków stron albo sąd z urzędu dopuszcza dowody, a przewodniczący
zarządza ich sprowadzenie na rozprawę. O przychylnym załatwieniu wniosku dowodo-
wego, któremu inna strona się nie sprzeciwiła, rozstrzyga ostatecznie przewodniczący;
w innych wypadkach sąd wydaje postanowienie (art. 368 § 1 k.p.k.). Zgodnie z brzmie-
niem przepisu art. 368 § 2 k.p.k., wniosku o dopuszczenie tego samego dowodu, zgło-
szonego ponownie po oddaleniu w postępowaniu przed sądem poprzedniego wniosku,
nie rozpoznaje się, jeżeli został on oparty na tych samych podstawach faktycznych,
o czym należy uczynić wzmiankę w protokole sporządzanym podczas tej czynności.
Sąd na rozprawie, zawsze kiedy to jest konieczne do wyjaśnienia istotnych okoliczności
sprawy, może postanowieniem dopuścić dowody przez strony niezawnioskowane.
5.6.3.2. Wprowadzanie dowodów do procesu na wniosek
Wprowadzenie dowodów na wniosek odgrywa większą rolę w postępowaniu głównym,

co nie oznacza, że nie występuje ono w postępowaniu przygotowawczym. W stadium
przygotowawczym wnioski dowodowe mogą składać pokrzywdzony i podejrzany oraz
ich przedstawiciele, co wynika z uprawnienia stron oraz z art. 315 k.p.k.
W postępowaniu głównym można wyodrębnić dwie grupy dowodów. Pierwszą grupę

stanowią dowody zamieszczone w wykazie dowodów dołączonym do aktu oskarżenia
przez oskarżyciela. Są to dowody, które już zostały wprowadzone do procesu w postę-
powaniu przygotowawczym. Dowody te powinny być przeprowadzone bez potrzeby
wydawania decyzji procesowych o ich dopuszczeniu, chyba że niektóre z nich są prawnie
niedopuszczalne.
Drugą grupę stanowią dowody zawnioskowane przez pozostałe strony procesowe oraz
przez oskarżyciela po wniesieniu aktu oskarżenia. Są to właściwe wnioski dowodowe,
stanowiące żądanie stron procesowych lub ich przedstawicieli, zgłoszone organowi kie-
rującemu procesem, domagające się przeprowadzenia dowodu z określonego środka
dowodowego na oznaczoną tezę dowodową. Wniosek dowodowy może być zgłoszony
ustnie lub pisemnie na rozprawie i poza rozprawą.
Wniosek taki powinien zawierać:

1) określenie tezy dowodowej (okoliczność, która ma być wykazana);
2) oznaczenie dowodu, za pomocą którego ma być potwierdzona teza dowodowa;

3) ponadto można także określić sposób przeprowadzenia dowodu (art. 169
§ 1 k.p.k.).
Wniosek dowodowy może także zmierzać do wykrycia lub do oceny właściwego dowodu
(art. 169 § 2 k.p.k.).
Wniosek dowodowy może być zgłoszony przez strony lub ich przedstawicieli. Wniosek
zgłoszony przez osobę nieuprawnioną, np. przez świadka, pozostawia się bez rozpo-
znania. Jeśli jednak w takiej niedopuszczalnej czynności mieściłaby się istotna dla
sprawy informacja, organ kierujący procesem może taki dowód wprowadzić do procesu
karnego z urzędu.
Wniosek dowodowy podlega oddaleniu w wypadkach określonych w art. 170 § 1 k.p.k.,

jeżeli: przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne (gdy np. dowód jest w ogóle
niedopuszczalny lub niedopuszczalny z powodu bezwzględnego zakazu dowodowego);
okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia spra-
wy (powinno to mieć miejsce wyłącznie w wypadkach niewątpliwych, gdy okoliczność
nie ma i nie może mieć wpływu na rozstrzygnięcie); okoliczność jest już udowodniona
zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy (jednak tylko wówczas, gdy teza dowodowa
jest zgodna z tym, co już udowodniono, nie można bowiem oddalić wniosku dowo-
dowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co
wnioskodawca zamierza udowodnić, art. 170 § 2 k.p.k.); dowód jest nieprzydatny do
stwierdzenia danej okoliczności (gdy jest oczywiste, że wnioskowany dowód nie nadaje
się do stwierdzenia tego, o co wnioskodawca wnosi); dowodu nie da się przeprowadzić
(np. gdy zawnioskowany świadek zmarł); wniosek dowodowy w sposób oczywisty
zmierza do przedłużenia postępowania.
Wykorzystanie w praktyce tej ostatniej przyczyny jako podstawy oddalenia musi być
bardzo rozważne, niewątpliwie bowiem uwzględnienie i przeprowadzenie każdego
dowodu zgodnie z wnioskiem musi spowodować wykonanie określonych czynności,
a więc w efekcie przedłużenie postępowania. Oddalenie z tej przyczyny może mieć
miejsce tylko wtedy, gdy zmierza w sposób oczywisty do przedłużenia postępowania.
Przyczynę tę można by ująć jako wyraźne nadużycie prawa.
Nie są to jedyne w tym zakresie zmiany wprowadzone w lipcu 2019 r. do polskiego

procesu karnego, znacznie poszerzające przyczyny oddalenia wniosku dowodowego.
Mianowicie pkt 6 art. 170 § 1 k.p.k. przewiduje, że wniosek dowodowy może zostać
oddalony, jeżeli został złożony po zakreślonym przez organ procesowy terminie,
o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona. Wprowadzenie takiej
przyczyny oddalenia wniosku dowodowego oznacza inkorporowanie do polskiego
procesu karnego instytucji prekluzji dowodowej, przeciwko której doktryna, ale tak-
5. Dowodzenie 383
że orzecznictwo wyraźnie oponowało. Fakt, że oddalenie wniosku dowodowego nie

może nastąpić, jeśli okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla
ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie,
czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub
65 k.k., lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym
na podstawie art. 93g k.k., niczego w tym zakresie nie zmienia. Wprowadzenie preklu-
zji dowodowej jest sprzeczne z prawem oskarżonego do obrony przed stawianym mu
zarzutem, a także istotnie ogranicza uprawnienie stron procesowych do kształtowania
podstawy dowodowej rozstrzygnięcia, może także mieć wpływ na istotne ograniczenie
uprawnień stron procesowych.
Podstawy oddalenia wniosku dowodowego są wyliczone wyczerpująco i nie można ich

zakresu rozszerzać. Oddalenie wniosku dowodowego następuje postanowieniem,
niezależnie od etapu postępowania. Na postanowienie to nie przysługuje zażalenie,
jednak zarzut co do niezasadności oddalenia może być podniesiony w apelacji od wy-
roku, skoro nie mógł stanowić przedmiotu zażalenia (art. 447 § 4 k.p.k.).
Postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego jest typową decyzją odwołalną

przez organ prowadzący proces. Oddalenie wniosku dowodowego bowiem nie stoi
na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujawniły się nowe
okoliczności (art. 170 § 4 k.p.k.). Wniosku dowodowego nie powinno się oddalać,
z góry oceniając negatywnie wartość dowodu przed jego przeprowadzeniem (zakaz
antycypacji dowodu).
Jeśli nie zachodzi jedna z wymienionych wyżej przyczyn, organ procesowy powinien
wniosek uwzględnić. W postępowaniu przygotowawczym decyzja o dopuszczeniu zaw-
nioskowanego dowodu może przybrać postać zarządzenia, chyba że ustawa wymaga
wydania postanowienia (np. w przedmiocie dopuszczenia dowodu z opinii biegłego).
W postępowaniu głównym decyzja w przedmiocie wniosku dowodowego może przybrać

postać zarządzenia prezesa sądu wydanego w ramach przygotowania do rozprawy
głównej lub przewodniczącego składu sądzącego (art. 352 k.p.k.), jeśli inna strona nie
sprzeciwiła się temu wnioskowi (art. 368 k.p.k.). W pozostałych wypadkach o dopusz-
czeniu zawnioskowanego dowodu decyduje sąd, wydając postanowienie.
5.6.4. Przeprowadzenie dowodów
Wyróżnia się trzy zasadnicze sposoby przeprowadzenia dowodów, tj. przesłuchanie,

odczytanie i oględziny.
Za dodatkowy sposób przeprowadzenia dowodów można uznać eksperyment proce-

sowy.
5.6.4.1. Przesłuchanie
Przesłuchanie jest sposobem przeprowadzenia dowodów z osobowych źródeł do-

wodowych. Tym sposobem przeprowadza się dowód z wyjaśnień oskarżonego, zeznań
świadka oraz zeznań biegłego. Biorąc pod uwagę fakt, że znakomita większość dowo-
dów w procesie karnym występuje pod postacią osobowych źródeł dowodowych, jest
oczywiste, że na czoło sposobów przeprowadzania dowodów wysuwa się przesłuchanie.
To dlatego Kodeks postępowania karnego wśród przepisów ogólnych o dowodach
przewiduje unormowanie odnoszące się do przesłuchania.
Można nawet mówić o ogólnych regułach przesłuchania. Reguły te obowiązują przy

każdym przesłuchaniu, bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępowaniu głównym
– na rozprawie, czy też w postępowaniu przygotowawczym. Do nich można zaliczyć:
1) swobodę wypowiedzi składającego wyjaśnienia lub zeznanie;
2) porządek przesłuchania;
3) zakaz substytuowania zeznań lub wyjaśnień treścią pism, zapisków lub notatek
urzędowych;
4) zakaz zadawania osobie przesłuchiwanej pytań sugerujących treść odpowiedzi
(art. 171 § 4 k.p.k.).
Reguła swobody wypowiedzi przesłuchiwanego jest określona w art. 171 § 1 k.p.k.

Według tego przepisu osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowie-
dzenie się w granicach określonych celem danej czynności. Jednocześnie przepis ten
ustala porządek przesłuchania, mianowicie po spontanicznej wypowiedzi można
zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia i kontroli zeznań. Ta ko-
lejność jest nakazana ustawą i powinna być przestrzegana, choć w praktyce, zwłaszcza
w postępowaniu przed sądem, nie zawsze jest respektowana.
Przystępując do przesłuchania oskarżonego, należy go powiadomić o stawianych mu

zarzutach. Osobę przesłuchiwaną należy zapytać, co wie w sprawie, a oskarżonego o to,
czy będzie składał wyjaśnienia i jakiej treści. W ten sposób umożliwia się im złożenie
spontanicznych wyjaśnień lub zeznań. Relacje te nie powinny być przerywane, chyba że
nie są one istotne dla sprawy. Granicami swobodnej wypowiedzi jest cel danej czynności.
Sam fakt przesłuchania stwarza szczególną sytuację dla osoby przesłuchiwanej. Wpływa
ona w mniejszym lub większym stopniu na jej psychikę (w zależności od jej wrażliwości
psychicznej). Wyłączenie swobody wypowiedzi może mieć miejsce zarówno w ra-
mach naturalnych warunków przesłuchania, jak i w postaci stosowania dodatkowych
5. Dowodzenie 385
środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną. W ramach naturalnych warunków

przesłuchania swobodę wypowiedzi można wyłączyć np. przez stosowanie przymusu
fizycznego, wielogodzinne lub wielokrotne przesłuchiwanie doprowadzające do zu-
pełnego wyczerpania osoby przesłuchiwanej lub przesłuchiwanie osoby odczuwającej
intensywne pragnienie, głód lub ostry ból, w stanie zaawansowanej ciąży i w obawie
przed aresztowaniem, czy w warunkach naruszających godnność osoby przesłuchiwa-
nej. Takich metod nie da się pogodzić z procesem rzetelnie prowadzonym i trafnie są
określane jako zakazane tortury.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego wprowadził wyraźny zakaz stosowania

dodatkowych środków oddziaływania na osobę przesłuchiwaną, zabraniając:
1) wpływania na wypowiedzi przesłuchiwanej osoby za pomocą przymusu lub
groźby bezprawnej, np. przez bicie, torturowanie lub zastraszanie;
2) stosowania hipnozy przez wprowadzanie przesłuchiwanej osoby w trans hipno-
tyczny;
3) stosowania środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy
psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych
reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem, np. w postaci narkoanalizy,
badania poligraficznego (jednak z uwzględnieniem art. 192a § 2 i art. 199a k.p.k.).
Sprawą dyskusyjną jest kwestia, czy podstęp wyłącza lub ogranicza swobodę wypowiedzi.
Niewątpliwie podstępem nie można wyłudzić żadnych oświadczeń i nie da się go po-
godzić z dyrektywą lojalności organów procesowych, z drugiej strony jednak stwierdza
się, że naganny jest podstęp stosowany w niegodnym celu, a nie w walce z przestępcami.
Zasadne wydaje się pierwsze z tych stanowisk, zwłaszcza w świetle zasady prowadzenia
rzetelnego procesu. Skoro przez podstęp w języku polskim rozumie się posunięcie,
wybieg mający na celu zmylenie, podejście, fortel, zasadzkę, a nawet oszukanie kogoś,
to takiego zachowania organu procesowego nie da się pogodzić z lojalnością wobec
pozostałych uczestników procesu.
W świetle art. 171 § 1 k.p.k. nie jest jasne, czy brak swobody wypowiedzi osoby prze-
słuchiwanej trzeba udowodnić, czy też wystarcza uprawdopodobnienie. Należy przyjąć,
że wystarczy uprawdopodobnienie zaistnienia tego faktu.
Artykuł 171 k.p.k. nie tylko ustala jako regułę swobodę wypowiedzi osoby przesłuchi-
wanej, ale jednocześnie przewiduje sankcje za naruszenie tej reguły. W myśl § 7 tego
przepisu wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających
swobodę wypowiedzi lub wbrew zakazom określonym w § 5 nie mogą stanowić do-
wodu. Dowody takie muszą być pominięte, gdyż nie mogą stanowić podstawy ustaleń
faktyczny. Należy podkreślić, że naruszenie swobody wypowiedzi, o którym mowa
w art. 171 § 7 k.p.k., może mieć miejsce zarówno w fazie obejmującej spontaniczne
wypowiedzenie się osoby przesłuchiwanej, jak i w fazie zadawania jej pytań.
Stwierdzenie, że dowód zostaje pominięty, powinno być z reguły ustalone postano-

wieniem. Trudno jednak oczekiwać, aby organ prowadzący postępowanie na etapie,
w którym wyłączono swobodę wypowiedzi, był skłonny obiektywnie orzec na ten temat.
Stąd też najczęściej dopiero w postępowaniu sądowym będą podnoszone zarzuty w tym
przedmiocie, odnoszące się do postępowania przygotowawczego (art. 171 § 1 i 5 k.p.k.).
Dowód taki może być jednak wykorzystany do ustalenia istnienia innych dowodów,
np. jeżeli z pominiętych zeznań wynika, że jeszcze inna osoba była świadkiem czynu.
Nie ma zakazu przesłuchania tej osoby, chociaż wiadomość o niej pochodzi ze „ska-
żonego” źródła.
Według art. 171 § 4 k.p.k. nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchi-
wanej treść odpowiedzi. Takie pytania uchyla organ przesłuchujący (art. 171 § 6 k.p.k.).
W razie uzyskania odpowiedzi na sugestywne pytanie wypowiedź taka podlega wnikli-
wej ocenie sądu. Wydaje się, że w takim wypadku nie ma jednak zastosowania art. 171
§ 7 k.p.k. Należy podkreślić, że adresatem tego zakazu są wszystkie podmioty uczest-
niczące w czynności przesłuchania, uprawnione do zadawania w jej trakcie pytań,
a więc także – choć wówczas decyzja o uchyleniu takiego pytania może wywoływać
pewne problemy procesowe – podmiot prowadzący czynność, tj. organ postępowania
przygotowawczego lub sąd.
Osoby przesłuchiwane mogą być konfrontowane, tzn. stawiane sobie do oczu, aby
w ten sposób np. wyjaśnić sprzeczności w ich zeznaniach, chyba że ustawa możliwość
konfrontowania wyłącza (art. 172 k.p.k.), np. w odniesieniu do świadka anonimowego.
W praktyce konfrontacja oskarżonych lub świadków stosunkowo rzadko przynosi efekt
w postaci usunięcia sprzeczności w ich depozycjach dowodowych (obie konfrontowane
osoby pozostają przy swoich wcześniej złożonych wyjaśnieniach lub zeznaniach). Częś-
ciej przynosi efekt konfrontacja biegłych, którzy tą drogą dojść mogą do ujednoliconych
rezultatów wydanych przez nich opinii.
Kolejną regułą przesłuchania jest zakaz substytuowania wyjaśnień lub zeznań treś-
cią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Jest ona ustanowiona w art. 174 k.p.k.
W myśl tego przepisu dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka nie wolno
zastępować treścią pism, zapisów lub notatkami urzędowymi.
Okazanie jest formą przesłuchania, którego celem jest rozpoznanie osoby lub rze-
czy. Osobę, jej wizerunek lub rzecz okazuje się osobie przesłuchiwanej. Ustawodawca
w art. 173 § 1 k.p.k. nie rozstrzyga, jaką osobę okazywaną ma na myśli. Trzeba wo-
bec tego przyjąć, że okazanie może dotyczyć każdego, kto jest przesłuchiwany, a więc
świadka, oskarżonego i biegłego, a także osób trzecich, np. dobranych do czynności
okazania. Z praktycznego punktu widzenia okazanie ma najczęściej zastosowanie przy
przesłuchiwaniu świadka.
5. Dowodzenie 387
Okazywanie osoby, jej wizerunku ma miejsce po to, by przesłuchiwany ją rozpoznał. Po-

winno być przeprowadzone w taki sposób, aby wyłączyć sugestię (art. 173 § 1 k.p.k.).
W odniesieniu do okazania osoby wymagane jest, aby okazywana osoba znajdowała się
w grupie co najmniej czterech osób. Wszystkie okazywane osoby powinny mieć zbliżoną
powierzchowność oraz nie może w takiej grupie uczestniczyć funkcjonariusz organu
przesłuchującego. Reguła ta powinna się także odnosić do rozpoznania na podstawie
wizerunku (np. fotografii).
Okazaniem i rozpoznaniem można także objąć pokrzywdzonego lub osobę trzecią,

np. świadka zdarzenia, jeżeli ma to znaczenie dla prowadzonego postępowania.
W razie potrzeby okazanie może być przeprowadzone również w taki sposób, aby
wyłączyć możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobą rozpoznawaną,
np. przez zastosowanie tzw. lustra weneckiego pomiędzy pomieszczeniem, w którym
znajduje się osoba przesłuchiwana, a tym, w którym umieszczono osobę rozpoznawaną
z innymi osobami.
Okazaniu rzeczy powinny towarzyszyć podobne warunki. Okazanie rzeczy ma duże

znaczenie w zakresie rozpoznania narzędzi popełnionego przestępstwa, jak i przedmio-
tów pochodzących z przestępstwa.
W doktrynie sporna jest kwestia dopuszczalności okazania głosu lub śladów zapacho-
wych. Należy przyjąć, że okazanie głosu lub śladów zapachowych jest dopuszczalne.
Z czynności okazania sporządza się protokół (art. 143 § 1 pkt 5 in fine k.p.k.).
Warunki techniczne przeprowadzenia okazania, mając na uwadze konieczność zapew-

nienia sprawnego toku postępowania, a także właściwej realizacji gwarancji proceso-
wych jej uczestników, określił Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem
właściwym do spraw wewnętrznych w drodze rozporządzenia z 2.06.2003 r. w sprawie
warunków technicznych przeprowadzenia okazania (Dz.U. Nr 104, poz. 981), mając
na uwadze konieczność zapewnienia sprawnego toku postępowania, a także właściwej
realizacji gwarancji procesowych jej uczestników.
5.6.4.2. Odczytanie
Odczytanie jest formą przeprowadzenia dowodu z dokumentu na rozprawie, gdy

chodzi o jego treść (argumentum ex art. 389, 391–394 k.p.k.). Dokument odczytuje się
w całości lub w części, jeżeli tylko w tej części ma znaczenie dla sprawy. Najczęściej od-
czytywanymi dokumentami są protokoły z czynności dowodowych, sporządzone w po-
stępowaniu przygotowawczym. Odczytania tego dokonuje w zasadzie przewodniczący

składu sądzącego, powinien to jednak czynić oskarżyciel. Dane dotyczące oskarżonego
oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się za ujawnione bez odczytania. Jeśli
jednak oskarżony lub obrońca tego żąda, dokumenty te odczytuje się.
Natomiast dokument podlega oględzinom, gdy chodzi o badanie jego autentyczności,

tj. stwierdzenie, czy nie jest przerobiony lub podrobiony.
W postępowaniu przygotowawczym dokumenty są dołączane do akt sprawy w celu

przedstawienia ich następnie sądowi.
Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich

odczytania za ujawnione w całości lub części. Należy jednak je odczytać, jeżeli wnosi
o to strona, która nie miała możliwości zapoznania się z ich treścią. Sprzeciw strony,
której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą, nie stoi jednak na przeszkodzie odczytaniu
protokołu (odpowiednie stosowanie art. 392 § 2 k.p.k.).
Na tym tle wyrazić należy przekonanie, że sposobem uniknięcia zbędnego wydłużenia

postępowania na skutek odczytywania protokołów wyjaśnień lub zeznań w trakcie
rozprawy głównej być może powierzenie odczytania stronie, która tego się domaga
lub jej przedstawicielowi, przy równoczesnym założeniu, że odczytanie musi mieścić
się w granicach określonych celem tej czynności, a więc np. zmierzać do wykazania
nieścisłości w zeznaniach świadka.
W obecnym stanie prawnym przeprowadzenie na rozprawie dowodu poprzez odczyta-

nie dokumentu może mieć miejsce w wypadkach wąsko zakreślonych w art. 394 k.p.k.
5.6.4.3. Oględziny
Kodeks postępowania karnego wyróżnia oględziny miejsca, osoby lub rzeczy (art. 207
§ 1 k.p.k.). Zadaniem oględzin jest stwierdzenie właściwości miejsca, ciała lub rzeczy.
Co prawda, z nazwy tej czynności wynika jej dokonywanie za pomocą zmysłu wzroku
(oględziny), ale w grę mogą także wchodzić spostrzeżenia poczynione za pomocą innych
zmysłów, np. węchu, smaku, dotyku itd.
Jeżeli przedmiot oględzin może ulec podczas badania zniszczeniu lub zniekształceniu,
część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować w stanie niezmienionym,
ale gdy to jest niemożliwe, stan ten trzeba utrwalić w inny sposób (art. 207 § 2 k.p.k.). To
unormowanie ma istotne znaczenie dla ewentualnej późniejszej weryfikacji dokonanych
wcześniej oględzin. Brak chociażby części przedmiotu uniemożliwiałby ewentualne
sprawdzenie dokonanego badania, gdyby nasuwało ono wątpliwości.
5. Dowodzenie 389
Spośród oględzin miejsca największe znaczenie mają oględziny miejsca przestępstwa.

Mają one na celu stwierdzenie śladów przestępstwa i ich zabezpieczenie w celach dowo-
dowych. Z oględzin tych sporządza się protokół (art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k.). Wykonuje się
także odpowiednie szkice sytuacyjne, zdjęcia lub utrwala na odpowiedniej aparaturze
obraz miejsca przestępstwa.
Oględzin osób dokonuje się w celu znalezienia śladów przestępstwa, a więc przede
wszystkim poszukuje się uszkodzeń ciała spowodowanych przez sprawcę przestępstwa
lub innych śladów pozostawionych na ciele osoby poddanej oględzinom.
Świadek, jeżeli jest pokrzywdzonym i karalność czynu zależy od jego stanu zdrowia, nie
może sprzeciwić się oględzinom i badaniom niepołączonym z zabiegiem chirurgicznym
lub obserwacją w zakładzie leczniczym. Przepisy Kodeksu postępowania karnego wy-
raźnie nie regulują, kto ma dokonać oględzin ciała. Jeżeli oględziny ciała mogą wywołać
uczucie wstydu i naruszyć godność osoby poddanej oględzinom, wówczas powinna ich
dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności; trudności
te powinny mieć charakter rzeczywisty i nie mogą być okazją do celowego naruszenia
godności osoby poddanej oględzinom. Inne osoby odmiennej płci mogą być obecne
przy tej czynności tylko w razie konieczności (art. 208 k.p.k.).
Skoro oględziny są czynnością procesową polegającą na przeprowadzeniu dowodu,

trzeba przyjąć, że dokonuje ich organ kierujący procesem. W rzeczywistości jednak
oględziny dokonywane przez organ procesowy ograniczają się do stwierdzenia istnie-
nia śladów na ciele np. pokrzywdzonego. Do stwierdzenia rodzaju, charakteru czy też
rozległości uszkodzeń ciała konieczne staje się wezwanie biegłego lekarza medycyny.
Nie jest też wykluczone wezwanie lekarza do samego stwierdzenia istnienia lub braku
śladów przestępstwa na ciele, a więc dla dokonania wstępnych oględzin.
Jeżeli zachodzi podejrzenie przestępstwa spowodowania śmierci, zawsze muszą być

zarządzone oględziny zwłok i ich otwarcie (sekcja). Sekcja zwłok jest czynnością pro-
cesową, którą kieruje organ procesowy (art. 209 § 2 k.p.k.). Sekcji powinien dokonać
biegły lekarz, w miarę możności z zakresu medycyny sądowej, w obecności prokuratora
lub sądu.
Sąd lub prokurator w celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok może zarządzić
ekshumację, tzw. wyjęcie zwłok z grobu (art. 210 k.p.k.).
Przedmioty stanowiące dowód rzeczowy podlegają oględzinom już w postępowa-

niu przygotowawczym. Dowód rzeczowy dołącza się do akt sprawy. Na rozprawie
dowody rzeczowe podlegają oględzinom tak, jak w postępowaniu przygotowawczym.
Dowody rzeczowe sprowadza się na salę rozpraw, jeżeli nie stoją temu na przeszkodzie
ich właściwości. Na wniosek strony lub gdy sąd uzna to za niezbędne, sprowadza się
je na salę rozpraw i udostępnia stronom, a w radzie potrzeby – świadkom i biegłym

(art. 395 k.p.k.).
Jeżeli strona wniosła o sprowadzenie dowodu rzeczowego lub sąd uznał to za niezbędne,
a zapoznanie się z dowodem rzeczowym przez pełny skład sądu napotyka znaczne trud-
ności albo jeżeli strony wyrażają na to zgodę, sąd wyznacza do tej czynności sędziego
ze swego składu albo sąd wezwany. Wówczas dowód z oględzin przeprowadza sędzia
wyznaczony lub sąd wezwany (rekwizycyjne przeprowadzenie dowodu) – art. 396
§ 1 k.p.k. W tej czynności mogą wziąć udział strony i ich przedstawiciele, lecz oskarżo-
nego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne
(art. 396 § 3 k.p.k.), co niewątpliwie narusza prawo do obrony oskarżonego.
Z czynności oględzin sporządza się protokół (art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k.). Sędzia wy-
znaczony lub sąd wezwany może przeprowadzić także inny dowód, którego potrzeba
wyłoni się w toku dokonywanych czynności. Należy jednak zauważyć, że ten sposób
przeprowadzania, chociażby tylko w części postępowania dowodowego, w praktyce
powinien mieć miejsce jedynie wyjątkowo, czynność ta bowiem stanowić może istotny
element podstawy do rozstrzygnięcia.
Oględzin nie należy utożsamiać z eksperymentem procesowym. Odmienność eks-

perymentu uwydatnia się w tym, że nie polega on na rejestrowaniu tego, co spostrze-
żono, lecz na odtworzeniu w sposób sztuczny pewnej sytuacji lub dokonaniu czynności
doświadczalnych.
5.6.5. Ocena dowodów i dokonywanie ustaleń faktycznych
Po wykorzystaniu wszystkich możliwości dowodowych i przed przystąpieniem do oceny

przeprowadzonych dowodów trzeba wyeliminować te, które są nielegalne. Dowody te
powinny być pominięte w zakresie oceny dowodów; nie mogą one też stanowić pod-
stawy dowodowej wyroku.
Nielegalność dowodu może być spowodowana:

1) przeprowadzeniem dowodu uzyskanego z nielegalnego źródła, kiedy był ogól-
nie niedopuszczalny lub przeprowadzony w zakresie tezy niepodlegającej dowo-
dzeniu (np. tajność narady sędziowskiej); pozyskany został z zakazanego źródła
(np. przesłuchano świadka co do okoliczności objętej tajemnicą informacji nie-
jawnych tajnych lub ściśle tajnych bez wymaganej zgody; przeprowadzony został
wbrew zakazom stosowania niedopuszczalnych metod przesłuchania (art. 171
§ 7 k.p.k.);
2) pozyskaniem dowodu w sposób nielegalny, np. zarejestrowano rozmowę tele-
foniczną bez wymaganej zgody właściwego sądu. Jeżeli jednak w wyniku kon-
5. Dowodzenie 391
troli operacyjnej zarządzonej na wniosek uprawnionego organu na podstawie

przepisów szczególnych uzyskano dowód popełnienia przez osobę, wobec której
kontrola operacyjna była stosowana, innego przestępstwa ściganego z urzędu lub
przestępstwa skarbowego niż przestępstwo objęte zarządzeniem kontroli ope-
racyjnej lub przestępstwa ściganego z urzędu xxx lub przestępstwa skarbowego
popełnionego przez inną osobę niż objętą zarządzeniem kontroli operacyjnej,
prokurator podejmuje decyzję w przedmiocie wykorzystania tego dowodu w po-
stępowaniu karnym (art. 168b k.p.k.). Ustawodawca w ten sposób zalegalizował
wynik zastosowanej kontroli operacyjnej, chociaż dotyczyła ona innego prze-
stępstwa niż objęte zarządzeniem, a więc bezprawnej;
3) nielegalnym przeprowadzeniem dowodu (np. przesłuchano osobę bez zapew-
nienia jej swobody wypowiedzi).
W pozostałym zakresie dowody podlegają ocenie organu procesowego, który kieruje

się dyrektywą wynikającą z zasady swobodnej oceny dowodów.
W wyniku dokonanej oceny wyodrębniona zostaje grupa dowodów, które uznane są

za wiarygodne – stanowi ona podstawę dowodową wyroku. Ten sam model oceny
obowiązuje w związku z wydaniem innych orzeczeń, np. o umorzeniu postępowania
z powodu istnienia przeszkody procesowej. W wypadku wyrokowania konieczne jest,
aby dowody były ujawnione na rozprawie (art. 410 k.p.k.), chyba że ustawa wyjątkowo
pozwala na orzekanie na posiedzeniu (np. art. 343 k.p.k.).
Ustalenia faktyczne stanowią opisową rekonstrukcję przebiegu określonego czynu

lub stanu. Przy wyrokowaniu chodzi o rekonstrukcję opisową określonego czynu, który
miał miejsce w przeszłości. Rekonstrukcji tej dokonuje się na podstawie dowodowej
danego orzeczenia. W zależności od ustaleń faktycznych wydaje się odpowiednią de-
cyzję. Jeżeli ustalenia wyczerpują dyspozycję przepisu prawa materialnego, stosuje się
jego kwalifikację oraz konsekwencje przewidziane w nim i w części ogólnej Kodeksu
karnego. W rekonstrukcji stanu faktycznego najbardziej uwidacznia się dowodzenie
polegające na rozumowaniu dedukcyjnym, szczególnie gdy ma miejsce dowodzenie za
pomocą dowodów pośrednich ze względu na brak dowodów wskazujących wprost na
popełnienie lub niepopełnienie czynu.
Z reguły podstawą faktyczną decyzji procesowych są fakty udowodnione. Dotyczy

to szczególnie orzeczeń o winie oskarżonego. Z faktami udowodnionymi mamy do
czynienia wówczas, gdy zachodzi obiektywna przekonywalność dowodów, tj. kiedy
potwierdzające fakty są obiektywnie przekonywające oraz gdy organ kierujący procesem
jest o tym fakcie subiektywnie przekonany. W przypadku orzeczenia o przedmiocie
procesu nie wystarcza uprawdopodobnienie, konieczne jest udowodnienie.
W razie stwierdzenia popełnienia przez oskarżonego przestępstwa, czyn ten musi być
dokładnie ustalony (art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.). W doktrynie i orzecznictwie prowadzi to
do przyjęcia niedopuszczalności dokonywania ustaleń alternatywnych w procesie
karnym jako pozostających nie do pogodzenia z pełną przekonywalnością w zakresie
dokonywania ustaleń. Przyjmuje się także, że niedopuszczalne jest postawienie osobie
zarzutów oskarżenia w postaci alternatywy (wniosek z art. 332 § 1 pkt 2 k.p.k.). Wyma-
ga tu podkreślenia, że w doktrynie wyrażany był pogląd zakładający dopuszczalność
dokonywania ustaleń alternatywnych w procesie karnym.
6. Poszczególne źródła i środki dowodowe

6.1. Oskarżony jako źródło dowodowe i jego wyjaśnienia
Oskarżony, będąc stroną procesową, może równocześnie stanowić źródło dowodowe.
Jest on bowiem zarówno uprawniony do składania wyjaśnień, jak i zobowiązany do
poddania się badaniom określonym w ustawie, choć nie ma on obowiązku dowodzenia
swojej niewinności ani dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Wyjaśnieniem jest
każde oświadczenie wiedzy oskarżonego, dostarczające informacji o okolicznościach
faktycznych rozstrzyganej sprawy, bez względu na to, czy ma ono miejsce w postępo-
waniu przygotowawczym, czy też w dalszych stadiach procesowych. Oskarżony może
nie być zainteresowany ustaleniem prawdy o przebiegu czynu i jego okolicznościach.
Przysługujące mu prawo do obrony może realizować przez składanie wyjaśnień lub
za pomocą prawa do milczenia.
Zgodnie z prawem do milczenia oskarżony może nie składać wyjaśnień ani nie odpo-
wiadać na kierowane do niego pytania. Odmowa udzielania odpowiedzi na kierowane
do niego pytania może dotyczyć zarówno jego tożsamości, jak i okoliczności sprawy.
Odmowa udzielenia odpowiedzi na pytania oraz złożenia wyjaśnień nie może jednak
skutkować dla oskarżonego niekorzystnymi następstwami procesowymi. Tak więc
skorzystanie z omawianego uprawnienia nie może być potraktowane jako milczące
przyznanie się do winy (gdyż obowiązuje domniemanie niewinności oskarżonego),
wzmocnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa przez oskarżonego czy uza-
sadnienie wymiaru surowszej kary.
Jest to związane z regułą, że korzystanie z przysługujących z mocy prawa uprawnień

nie może być ocenione negatywnie.
W niektórych sytuacjach szczególnych nie można jednak wykluczyć faktycznych nega-

tywnych następstw milczenia oskarżonego. Tak np. milczenie na temat danych personal-
nych, jeżeli nie są one znane organowi procesowemu, może powodować konsekwencje
w postaci zastosowania środka zapobiegawczego (art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k.). Wymóg także
6. Poszczególne źródła i środki dowodowe 393
wskazania, że zgodnie z art. 258a k.p.k., jeżeli oskarżony uniemożliwia lub utrudnia
wykonywanie zastosowanego wobec niego środka zapobiegawczego lub umyślnie naru-
szył obowiązek lub zakaz związany ze stosowaniem takiego środka, sąd lub prokurator
jest zobowiązany zastosować środek zapobiegawczy gwarantujący skuteczną realizację
celów jego stosowania.
W razie odmowy złożenia wyjaśnień na rozprawie należy odczytać protokół jego wy-
jaśnień złożonych wcześniej w tej lub innej sprawie (art. 389 k.p.k.). Tak więc odmowa
złożenia wyjaśnień nie eliminuje z procesu wcześniej złożonych przez tego oskarżonego
wyjaśnień, tak jak to ma miejsce w wypadku skorzystania przez świadka z prawa od-
mowy złożenia zeznań, o ile oczywiście organ procesowy dysponuje takim protokołem
wcześniej złożonych wyjaśnień.
Organ przedstawiający zarzut podejrzanemu w postępowaniu przygotowawczym może

podejmować zabiegi taktyczne w celu uzyskania wyjaśnień, ale pod warunkiem że nie
naruszają one swobody wypowiedzi ustanowionej jako reguła przesłuchania w art. 171
§ 1 k.p.k. W tym zakresie wykluczony jest także podstęp.
Wyjaśnień oskarżonego nie można uzyskiwać, a zwłaszcza przyznania się do winy,

za pośrednictwem dowodu z biegłego. Biegłemu nie można polecać, aby przełamał
nieufność oskarżonego i skłonił go do złożenia wyjaśnień co do faktów, o których
postanowił milczeć wobec organu kierującego procesem. Artykuł 199 k.p.k. wyraźnie
stanowi, że złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycz-
nej oświadczenia oskarżonego dotyczące zarzucanego mu czynu nie mogą stanowić
dowodu. Wyjątek przewiduje art. 199a k.p.k.
W razie podjęcia przez oskarżonego decyzji o złożeniu wyjaśnień do jego przesłuchania

mają zastosowanie przedstawione wyżej ogólne reguły dotyczące przeprowadzenia tej
czynności procesowej.
Składając wyjaśnienia, oskarżony – w przeciwieństwie do świadka – nie ma obowiązku

mówienia prawdy. Nie oznacza to, że oskarżony korzysta z prawa do kłamstwa. Z prawa
do milczenia wypływa jednak uprawnienie do ukrywania prawdy. Nie można bowiem
wymagać od oskarżonego, aby dostarczał dowodów przeciwko sobie (art. 74 § 1 k.p.k.).
Jeśli ma prawo do milczenia, to również nie można pociągnąć go do odpowiedzialności
za zatajenie dowodów niewinności.
Bardzo złożony jest problem granic obrony oskarżonego w ramach wyjaśnień. Chodzi
o to, czy oskarżony w swych wyjaśnieniach może bezkarnie obwiniać (pomawiać) inną
osobę o popełnienie przestępstwa albo o takie właściwości lub postępowanie, które mogą
ją poniżyć w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania. W literaturze zdania na
ten temat są podzielone. Problem dotyczy jednak głównie tego, czy w ramach wy-
jaśnień oskarżonemu wolno bezkarnie fałszywie oskarżać i pomawiać inne osoby.

Przy rozważaniu tego problemu trzeba brać pod uwagę dwie przeciwstawne tendencje.
Z jednej strony chodzi o zapewnienie oskarżonemu maksymalnej swobody bronienia
się przed stawianymi mu zarzutami, a z drugiej – o interes społeczny oraz o interes
poszczególnych osób, które są narażone na działalność oskarżonego, ogólnie sprzeczną
z obowiązującym porządkiem prawnym. Czy status oskarżonego może taką linię obro-
ny usprawiedliwiać? Jak się wydaje, oskarżony może się bronić wszelkimi sposobami,
które jego zdaniem pozwolą na odparcie wniesionego przeciwko niemu oskarżenia.
Jedyną granicą jest to, aby swym zachowaniem nie naruszył prawa karnego, grożącego
mu odpowiedzialnością karną, np. zmuszając inną osobę do złożenia określonej treści
zeznań. Należy więc przyjąć, że oskarżony fałszywie pomawiający inną osobę o popeł-
nienie czynu zabronionego wykracza poza granice obrony i może z tego tytułu ponosić
odpowiedzialność karną.
Odrębną kwestią jest to, czy samo pomówienie współoskarżonego wystarcza do

ustalenia winy drugiego współoskarżonego. Na pytanie to w zasadzie udziela się
odpowiedzi twierdzącej, z zastrzeżeniem że pomówienie musi być przekonywające
i znajdować poparcie w kontekście okoliczności całokształtu sprawy.
W swej treści wyjaśnienia mogą być przyznające się do winy, nieprzyznające się do
winy, jak również częściowo przyznające się do winy. Ten podział – jak już wyżej
podkreślono – ma znaczenie praktyczne. Przyznanie się do winy nie stanowi dowodu
nadrzędnego. Tylko wtedy, gdy przyznanie się do winy nie budzi wątpliwości, sąd
za zgodą obecnych stron może przeprowadzić postępowanie dowodowe częściowo
(art. 388 k.p.k.) lub nie przeprowadzać postępowania dowodowego, gdy oskarżony
złoży wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu oznaczonej kary bez
przeprowadzania postępowania dowodowego (art. 387 k.p.k.).
Powyższy podział nie ma natomiast znaczenia w zakresie wartości dowodowej wyjaśnień.

Każde wyjaśnienie bowiem stanowi środek dowodowy w sprawie bez względu na jego
treść, a więc bez względu na to, czy oskarżony przyznaje się w nim do winy, czy też nie.
W postępowaniu przygotowawczym podejrzanemu należy, na jego żądanie lub jego

obrońcy, umożliwić w toku przesłuchania złożenie wyjaśnień na piśmie, z ważnych
powodów przesłuchujący może jednak odmówić na to zgody (art. 176 k.p.k.). Wyjaś-
nienia oskarżonego podlegają ocenie jak każdy inny dowód w sprawie. Oczywiście sąd
nie może nie brać pod uwagę faktu, że oskarżony nie ma obowiązku mówienia prawdy.
Za pomocą pozostałych dowodów dokonuje weryfikacji twierdzeń oskarżonego. Jeżeli
te twierdzenia uzna w świetle zebranego materiału dowodowego za prawdziwe, będą
one stanowiły podstawę rozstrzygnięcia. Jeżeli twierdzeń zawartych w wyjaśnieniach,
wskazujących na niewinność oskarżonego (np. wykazujących jego alibi), nie da się
odeprzeć innymi wiarygodnymi i przekonywającymi dowodami, wówczas będą one

stanowiły podstawę wydania wyroku uniewinniającego.
6.2. Świadek i jego zeznania
W języku polskim nazwa „świadek” nie jest rozumiana jednoznacznie. W prawie karnym
procesowym jej zakres także nie jest ostry. W art. 40 § 1 pkt 4 k.p.k. użyto jej w znacze-
niu osoby obecnej przy popełnieniu czynu, która postrzegła jego przebieg chociażby
w jednym fragmencie. W innym znaczeniu używa się w literaturze nazwy „świadek
przybrany”, mając na myśli osobę, która jest przybrana do czynności, aby swą obecnością
gwarantowała prawidłowość dokonywanych czynności przeszukania (art. 224 § 2 k.p.k.).
W przytoczonych sytuacjach używa się nazwy w znaczeniu materialnym, faktycznym.
Świadkiem w znaczeniu procesowym jest natomiast:

1) każda osoba, która w tym charakterze została wezwana przez organ proceso-
wy w celu złożenia zeznań w toku procesu karnego (art. 177 § 1 k.p.k.). Momen-
tem decydującym o powołaniu świadka w procesie jest wezwanie go w tym cha-
rakterze przez organ procesowy. Wezwanie takie następuje, wówczas gdy według
posiadanych przez organ procesowy danych osoba ta ma informacje, które mogą
mieć znaczenie dla toczącego się procesu karnego;
2) także osoba zgłaszająca się do organu procesowego bez wezwania (z własnej
inicjatywy) w celu złożenia zeznań. Taka osoba staje się świadkiem w znacze-
niu procesowym, gdy dotrze do organu uprawnionego w celu jej przesłuchania
w tym charakterze. Najczęściej będzie to jednocześnie świadek w znaczeniu ma-
terialnym. Świadek w znaczeniu formalnym może być jednocześnie świadkiem
w znaczeniu materialnym, kiedy jego zeznania zawierają istotne dla sprawy fakty
dowodowe. W przeciwnym razie świadek w znaczeniu formalnym nie staje się
świadkiem w znaczeniu materialnym.
Świadek w procesie karnym jest osobowym źródłem dowodowym, a jego zeznania są

środkiem dowodowym.
Od czasu wezwania osoby w charakterze świadka lub zgłoszenia się bez wezwania ciążą
na niej określone obowiązki. Do obowiązków tych należą:
1) obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego;
2) obowiązek pozostawania do dyspozycji organu procesowego;
3) obowiązek zeznawania;
4) obowiązek złożenia przyrzeczenia;
5) obowiązek zeznawania prawdy.
Ad 1. Obowiązek stawiennictwa świadka na wezwanie (nie dotyczy to osoby, któ-

ra zgłosiła się bez wezwania) wynika z art. 177 § 1 k.p.k. oraz z innych przepisów,
np. dotyczących stosowania kar porządkowych (art. 285 i n. k.p.k.). Osoba może być
zobowiązana do stawiennictwa w charakterze świadka na skutek jej wezwania, którego
formę określają art. 129 i n. k.p.k. Z reguły wezwania tego dokonuje organ kierujący
procesem, a więc prokurator lub inny organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie,
a w postępowaniu głównym prezes sądu lub sąd. W wypadkach niecierpiących zwłoki
można wezwać lub zawiadomić osobę telefonicznie lub w inny sposób stosownie do
okoliczności, pozostawiając w aktach odpis nadanego komunikatu z podpisem osoby
nadającej (art. 137 k.p.k.). Strona, a także osoba niebędąca stroną, której prawa zostały
naruszone, nieprzebywająca w kraju ani innym państwie członkowskim Unii Euro-
pejskiej, ma obowiązek wskazać adresata dla doręczeń w kraju lub w innym państwie
członkowskim Unii Europejskiej; w razie nieuczynienia tego pismo wysłane na ostatnio
znany adres w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej albo, jeżeli
adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy uważa się za doręczone.
Osoba wezwana w charakterze świadka musi zatem być o fakcie wezwania powiado-
miona w sposób określony obowiązującymi przepisami. W przeciwnym razie nie
można wobec niej stosować środków przymusu z powodu niestawiennictwa.
Czynności nie przeprowadza się, jeżeli osoba uprawniona nie stawiła się, a brak dowodu,
że została o niej powiadomiona, oraz jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że
niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych
przyczyn.
W razie niemożliwości stawienia się na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub in-
nej niedającej się usunąć przeszkody osoba wezwana w charakterze świadka powinna
swoją nieobecność usprawiedliwić. Usprawiedliwienie nieobecności świadka z powodu
choroby wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego w trybie przepisów
ustawy o lekarzu sądowym. W przedstawionych przypadkach świadka można prze-
słuchać w miejscu jego pobytu (art. 177 § 2 k.p.k.). W toku postępowania sądowego
wykorzystuje się w tym celu instytucję sędziego wyznaczonego lub sądu wezwanego
(art. 396 § 2 k.p.k.). Przesłuchanie świadka może nastąpić także przy użyciu urządzeń
technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności.
Niestawiennictwo świadka na rozprawie może spowodować, że przewodniczący składu

zarządzi przerwę w rozprawie lub sąd postanowi o odroczeniu rozprawy. W razie nie-
usprawiedliwionego niestawiennictwa świadka, któremu doręczono wezwanie, można
zastosować kary porządkowe oraz zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie (art. 285
§ 2 k.p.k.). W myśl przepisu art. 285 § 1a k.p.k. wymienione środki mogą także zostać
w wypadkach szczególnych ze względu na ich wpływ na przebieg czynności, zastosowane
odpowiednio do obrońcy lub pełnomocnika; w postępowaniu przygotowawczym karę
pieniężną na wniosek prokuratora, nakłada sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi

się postępowanie. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo prokuratora nie powoduje
jednak możliwości zastosowania wobec niego kary pieniężnej i innych środków, co
wyraźnie wskazuje w tym zakresie na nierówność stron w postępowaniu.
Ad 2. Osoba wezwana w charakterze świadka nie tylko powinna stawić się w miejscu
i czasie oznaczonym w wezwaniu, ale także pozostawać do dyspozycji organu proce-
sowego, dopóki nie zostanie zwolniona. Ten obowiązek nie został wyraźnie wypo-
wiedziany w Kodeksie postępowania karnego, ale wynika on z istoty samego wezwania,
które związane jest z przeprowadzeniem dowodu z zeznań świadka. Jak długo czynność
ta nie została zakończona i organ kierujący procesem nie zwolni świadka, tak długo trwa
ten obowiązek. O istnieniu tego obowiązku można wnosić z art. 285 § 1 k.p.k., który
upoważnia do stosowania kar porządkowych także w razie wydalenia się świadka bez
zwolnienia z miejsca czynności przed jej zakończeniem.
Ad 3. Na osobie wezwanej w charakterze świadka ciąży prawny obowiązek zeznawania

(art. 177 § 1 k.p.k.). Jest to z jednej strony jej uprawnienie do zeznawania, z drugiej –
obowiązek, i to nie tylko obowiązek społeczny, ale prawny, sankcjonowany możliwością
zastosowania środków przymusu procesowego (art. 287 k.p.k.). Obowiązek złożenia
zeznań dotyczy zarówno posiadanych przez świadka informacji dowodowych mają-
cych znaczenie dla sprawy, w której jest przesłuchiwany, jak i danych dotyczących jego
tożsamości (por. art. 191 § 1 k.p.k.).
Jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia złożenia zeznań, należy go pouczyć o obowiązku

ich złożenia, a dopiero wówczas gdy nadal odmawia, można stosować środki określone
w art. 287 k.p.k.
Ad 4. Obowiązek złożenia przyrzeczenia ograniczony został do przesłuchania świad-

ka przez sąd lub sędziego wyznaczonego, także w ramach art. 316 § 3 k.p.k. Wynika
to z treści art. 187 § 1 k.p.k. i oznacza, że od świadka nie odbiera się przyrzeczenia
przed przesłuchaniem przez organy ścigania karnego. Co do tego uregulowania są wy-
rażane w literaturze zastrzeżenia wysuwające postulat rozszerzenia obowiązku złożenia
przyrzeczenia na postępowanie przygotowawcze. Postulat ten jest jednak co najmniej
dyskusyjny.
W Kodeksie postępowania karnego, jak się wydaje trafnie, odstąpiono od składania

przez świadków przysięgi religijnej. Przyrzeczenie jest dodatkowym elementem ma-
jącym wzmocnić wiarygodność zeznań świadka. Rotę przyrzeczenia zawiera art. 188
§ 1 k.p.k. Świadek ma obowiązek złożenia przyrzeczenia, można jednak odstąpić od
odebrania przyrzeczenia od świadka, jeżeli obecne strony się temu nie sprzeciwiają
(art. 187 § 3 k.p.k.). Świadek sam z tego obowiązku nie może się zwolnić, chyba że
ustawa wyraźnie stanowi, że nie należy od niego odbierać przyrzeczenia. Nie odbiera
się przyrzeczenia w wypadkach określonych w art. 189 k.p.k. Wyłączenia wskazane

w tym przepisie, biorąc pod uwagę ich ratio legis, są zrozumiałe, gdyż trudno mówić
o wzmocnieniu wiarygodności zeznań świadka za pomocą przyrzeczenia, wówczas gdy
nie jest on w stanie zrozumieć znaczenia przyrzeczenia (np. małoletni) lub kiedy został
prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie.
Pewne wątpliwości budzi kwestia, czy w celu stwierdzenia uzasadnionego podejrzenia, że

świadek z powodu zakłócenia czynności psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy
ze znaczenia przyrzeczenia, można przeprowadzić dowód z biegłego. Kwestia ta jest de-
likatna, świadek bowiem nie powinien doznawać dodatkowych przykrości ponad to, co
jest zupełnie konieczne z tego powodu, że zeznaje w interesie wymiaru sprawiedliwości,
w interesie społecznym. Artykuł 192 § 2 k.p.k. nie może mieć tutaj zastosowania, gdyż
dotyczy już etapu przesłuchania świadka. Wydaje się więc, że w takim przypadku nie
można przeprowadzić dowodu z biegłego lekarza psychiatry, stwierdzenie zaś istnienia
okoliczności, o której to mowa, należy do sądu.
Sąd ponadto może odstąpić od odebrania przyrzeczenia od świadka, ale pod warunkiem
że strony się temu nie sprzeciwiają (art. 187 § 3 k.p.k.). To unormowanie upoważnia
sąd do odstąpienia od odebrania przyrzeczenia od osób np. godnych zaufania dla stron,
kiedy nie jest konieczne uroczyste zapewnienie prawdomówności. Nie można odstąpić
od odebrania przyrzeczenia, jeżeli strony się temu sprzeciwiają, nie podzielając prze-
konania sądu w tym zakresie.
Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Tekst przyrzeczenia świadek powtarza za sędzią

i zapewnia w nim, że będzie mówił prawdę i że nie ukryje niczego, co mu jest wiadome
w sprawie. W tym czasie wszystkie osoby obecne na sali rozpraw, nie wyłączając sędziów,
stoją. Jeżeli świadek jest głuchy lub niemy, przyrzeczenie składa przez podpisanie tekstu
przyrzeczenia (art. 188 § 3 k.p.k.). W razie złożenia już w danej sprawie przyrzeczenia
przez świadka przypomina się mu je przy następnym przesłuchaniu. Sąd może jednak
ponownie odebrać od świadka przyrzeczenie, jeżeli to uzna za potrzebne, przypominając
wcześniej złożone (art. 188 § 4 k.p.k.).
Praktyczne znaczenie ma kwestia, czy przyrzeczenie należy odebrać od wszystkich

świadków naraz, czy też od każdego osobno przed przystąpieniem do przesłuchania.
Kwestii tej ustawa wyraźnie nie reguluje. Z uwagi na istotę i cel przyrzeczenia, należy
opowiedzieć się za odbieraniem przyrzeczenia osobno od każdego ze świadków, choć
jest to dla praktyki uciążliwe. Jeżeli przyrzeczenie ma spełniać wskazane wyżej zadanie,
powinno być ono wyraźnie odebrane od każdej osoby, gdyż w ten sposób uzyskuje się
bezpośredni kontakt między składającym a odbierającym przyrzeczenie.
Obowiązek złożenia przyrzeczenia może być wymuszony karami porządkowymi

(art. 287 k.p.k.).
Ad 5. W przeciwieństwie do oskarżonego świadek, zeznając, jest zobowiązany do

mówienia prawdy. Jest to – jak się słusznie podkreśla w literaturze – najistotniejszy
obowiązek świadka. Zeznania świadka bowiem dostarczają materiału dowodowego,
na podstawie którego najczęściej są czynione ustalenia faktyczne w procesie karnym.
Obowiązek złożenia prawdziwych zeznań wynika jednak przede wszystkim wprost
z prawa materialnego, a mianowicie z art. 233 k.k. Odpowiedzialność karna z tego prze-
pisu zachodzi wówczas, gdy świadek zeznaje nieprawdę lub prawdę zataja. Warunkiem
odpowiedzialności z tego przepisu jest, aby przyjmujący zeznanie uprzedził zeznającego
o odpowiedzialności za fałszywe zeznania lub odebrał od niego przyrzeczenie (art. 233
§ 2 k.k.). Oznacza to, że każdy organ kierujący procesem, bez względu na stadium
procesowe, powinien świadka przed przesłuchaniem pouczyć o odpowiedzialności za
fałszywe zeznania. Przestępstwo z art. 233 § 1 k.k. może być popełnione tylko z winy
umyślnej. Odpowiedzialność za fałszywe zeznania nie zachodzi zatem, gdy pojawiają
się nieścisłości w zeznaniach świadka, wynikające z deformacji w zakresie spostrzegania
i zapamiętywania, kiedy nie są one następstwem świadomej dążności do przedstawienia
faktów niezgodnie z prawdą lub zatajenia prawdy. W postępowaniu przygotowawczym
świadek podpisuje oświadczenie, że został uprzedzony o odpowiedzialności karnej za
fałszywe zeznania (art. 190 § 2 k.p.k.).
Wskazane wyżej obowiązki są niewątpliwie dla świadka uciążliwe, ograniczają jego

swobodę, a ponadto jest on narażony na różne sytuacje stresowe w czasie przesłucha-
nia. Stąd też zachodziła potrzeba zneutralizowania chociażby w pewnym stopniu tych
uciążliwości.
Następuje ono za pomocą przyznania świadkowi określonych uprawnień. Przede

wszystkim są to uprawnienia do odmowy złożenia zeznań lub odmowy udzielenia
odpowiedzi na pytania. Ponadto istnieją przepisy, które należycie stosowane mogą
świadka ochronić przed naruszeniem jego godności. Dotyczy to zarówno pytań
obraźliwych dla świadka, które podlegają uchyleniu na podstawie art. 171 § 6 k.p.k.,
jak i niestosownych zachowań oskarżonego na sali rozpraw (art. 375 k.p.k.). Wreszcie
sam świadek może żądać, aby go przesłuchano na rozprawie z wyłączeniem jawności,
jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą
(art. 183 § 2 k.p.k.).
W związku z wezwaniem i zeznawaniem w charakterze świadka uzyskuje on uprawnienie

do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa.
W odniesieniu do przesłuchania świadka obowiązują omówione wyżej ogólne reguły

przesłuchania.
Przepisy ustawy z 23.03.2017 r., modyfikujące m.in. przepisy Kodeksu postępowania

karnego, wprowadziły do procedury karnej zmiany, w wyniku których w charakterze
świadka może także zostać przesłuchany podmiot zobowiązany, o którym mowa

w art. 91a § 1 k.p.k. Podmiotem tym jest osoba fizyczna, prawna albo jednostka orga-
nizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy nadają osobowość
prawną, która uzyskała w związku z popełnieniem czynu zabronionego od Skarbu
Państwa, jednostki samorządowej, państwowej lub samorządowej jednostki organiza-
cyjnej, podmiotu, dla którego organ samorządu jest organem założycielskim, lub spółki
prawa handlowego z większościowym udziałem Skarbu Państwa lub jednostki samorzą-
dowej korzyść majątkową lub świadczenie określone w art. 405–407, 410 i 412 k.c.
Na wniosek prokuratora sąd, stosując przepisy prawa cywilnego, zobowiązuje tę osobę
lub jednostkę do zwrotu korzyści albo jej równowartości uprawnionemu podmiotowi
lub orzeka przepadek świadczenia albo jego równowartości na rzecz Skarbu Państwa.
W przypadku podmiotu innego niż osoba fizyczna przesłuchuje się osobę lub osoby
uprawnione do działania w jego imieniu. Osoba ta może odmówić zeznań, a przepisy
dotyczące prawa do pomocy tłumacza, obowiązku stawiennictwa na wezwanie, a w razie
nieusprawiedliwionego niestawiennictwa – przepisy o zatrzymaniu i przymusowym
doprowadzeniu, prawie do posiadania pełnomocnika, dostępie do akt postępowania
oraz przepisy dotyczące inicjatywy dowodowej stosuje się odpowiednio.
Świadek może zostać przesłuchany przy użyciu urządzeń technicznych umożliwia-

jących przeprowadzenie tej czynności na odległość (art. 177 § 1a k.p.k.). W postępo-
waniu przed sądem w czynności tej bierze udział referendarz sądowy, asystent sędziego
lub urzędnik zatrudniony w sądzie, w którego okręgu świadek przebywa. Rolą tych
podmiotów jest zapewnienie warunków technicznych i organizacyjnych do dokonania
tej czynności oraz zagwarantowanie jej prawidłowości. W przesłuchaniu na odległość
mają prawo brać udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Zamiast referendarza sądowego,
asystenta sędziego lub urzędnika zatrudnionego w sądzie, w miejscu przebywania świad-
ka przesłuchiwanego na odległość mogą być obecni funkcjonariusz Służby Więziennej,
jeśli świadek przebywa w zakładzie karnym lub areszcie, albo urzędnik konsularny,
jeżeli świadek będący obywatelem polskim przebywa za granicą (art. 177 § 1a k.p.k.).
Wskazana techniczna możliwość może być wykorzystana w celu przesłuchania świadka,

który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej niedającej
się usunąć przeszkody (art. 177 § 2 k.p.k.), jak również świadka anonimowego (art. 184
§ 4 k.p.k.).
Ta forma przesłuchania, zapewniając realizację zasady bezpośredniości, pozwala na taki

układ w czasie przeprowadzania przesłuchania świadka przy użyciu urządzeń technicz-
nych, że z jednej strony łączy znajduje się sąd orzekający na rozprawie lub posiedzeniu,
który jest organem przesłuchującym, a po ich drugiej stronie referendarz, asystent lub
urzędnik zatrudniony w sądzie, w którego okręgu przebywa świadek. Taki układ po-
zwala na dotarcie zeznań przesłuchiwanego świadka do sądu orzekającego, obecnych
stron i ich przedstawicieli, którzy mogą następnie zadawać świadkowi pytania. Nie jest
wykluczone użycie tego sposobu przesłuchania świadka w postępowaniu przygotowaw-

czym, choć w tej fazie postępowania potrzeba użycia go będzie z pewnością mniejsza.
Jeśli w tej czynności biorą udział specjaliści, wówczas ma zastosowanie art. 205 k.p.k.
Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o dane personalne, karalność za

fałszywe zeznania oraz stosunek do stron (art. 191 § 1 k.p.k.). Świadka należy uprzedzić
o treści art. 182, a o treści art. 183 oraz 185 k.p.k. wtedy, gdy ujawnią się okoliczności
objęte tymi przepisami (art. 191 § 2 k.p.k.).
Świadek ma zeznawać o znanych mu faktach. Dyskusyjna jest sprawa, czy świadek jest
powołany także do wyrażania swej opinii i do wyprowadzania wniosków ze znanych mu
okoliczności. W judykaturze przeważa pogląd, według którego świadek w przeciwień-
stwie do biegłego nie jest upoważniony do wyrażania swoich ocen ani do wyciągania
wniosków, lecz do podania faktów, które widział lub słyszał lub z którymi w inny sposób
zetknął się swoimi zmysłami. W literaturze to stanowisko jest kwestionowane, nie jest
bowiem wykluczone zapytanie świadka o wnioski. O ile wnioski i oceny wysuwają się na
plan pierwszy w opinii biegłego, o tyle w przypadku zeznań świadka rzeczywiście schodzą
one na plan dalszy, ale nie oznacza to, że świadek w ogóle nie może wyrażać opinii ani
wyciągać wniosków, zwłaszcza gdy ma ku temu odpowiednie doświadczenie życiowe.
Istotną kwestią dla sytuacji procesowej świadka jest problem jego badania. Problem
dotyczy dopuszczalności ewentualnych dalszych uciążliwości dla świadka w proce-
sie. W miarę rozszerzenia tych uciążliwości może się rodzić obawa niechęci obywateli
do występowania w roli świadków, co w konsekwencji mogłoby odciąć wymiar spra-
wiedliwości od istotnych dla niego źródeł dowodowych. Takim przykładem dolegliwej
uciążliwości mogłyby być badania poczytalności świadka, zwłaszcza gdyby były one
połączone z umieszczeniem go w zakładzie leczniczym. Uprawnienie, realizowane przez
organ procesowy bez zgody świadka, mogłoby odstraszyć od zeznawania te osoby, które
widziały przebieg przestępczego działania. Tę delikatną kwestię ustawodawca musi
rozwiązać w taki sposób, aby organ kierujący procesem mógł sprawdzić ewentualne
zaburzenia psychiczne świadka, a z drugiej strony nie może on nadmiernie ograniczać
swobody świadka i narażać na ryzyko publicznej weryfikacji jego stanu psychicznego.
Zgodnie z art. 192 § 1 k.p.k., jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzyw-
dzonego (np. w przypadku przestępstwa z art. 198 k.k.), nie może on sprzeciwić się
oględzinom ciała i badaniom, które nie są połączone z zabiegiem chirurgicznym lub
z obserwacją w zakładzie leczniczym. Jeśli jednak dotyczy to osób, które odmówiły
złożenia zeznań lub zostały z nich zwolnione na mocy art. 182 § 1 i 2 lub art. 185 k.p.k.,
wówczas badań tych bez ich zgody nie można przeprowadzić (art. 192 § 3 k.p.k.).
W razie istnienia wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju

umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego dokonanych spostrze-
żeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego
lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić (art. 192
§ 2 k.p.k.). W pozostałym zakresie na badanie świadka potrzebna jest jego zgoda.
Według art. 192 § 4 k.p.k. świadka, za jego zgodą, można poddać oględzinom i badaniu
lekarskiemu lub psychologicznemu, jeżeli jest to konieczne do celów dowodowych, ale
badania te nie mogą być połączone z zabiegami chirurgicznymi lub obserwacją w za-
kładzie leczniczym. Jest sprawą sporną, czy takie badanie ma wykonać jeden biegły czy
też dwóch biegłych. Wydaje się, że decyzję w tym przedmiocie powinien podjąć organ
procesowy oraz że nie ma obowiązku powołania dwóch biegłych lekarzy psychiatrów
(dwóch biegłych lekarzy psychiatrów powołuje się do wydania opinii o stanie zdrowia
psychicznego oskarżonego). Należy przyjąć, że badaniem takim może być objęta także
osoba najbliższa w stosunku do oskarżonego, która skorzystała z prawa odmowy zeznań
jako świadek, jeśli się na to godzi.
Pozostaje jeszcze do rozstrzygnięcia pytanie, czy jest możliwa kumulacja roli świadka
z innymi rolami w procesie karnym. Świadek może występować w tej roli, będąc jed-
nocześnie oskarżycielem posiłkowym czy też pełnomocnikiem strony, ale już łączenie
roli świadka z przedstawicielem społecznym wzbudza obiekcje wynikające z faktu, że
przedstawiciel społeczny ma w procesie rolę niezależną, bez potrzeby opowiadania się
po jednej lub po drugiej stronie. Łączenie roli świadka z pozycją obrońcy co do innych
okoliczności niż te, które określa art. 178 k.p.k., nasuwa liczne wątpliwości. Wydaje się,
że w takiej sytuacji ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości adwokat lub radca
prawny powinien wypowiedzieć stosunek obrończy. Świadek nie może być jednocześnie
oskarżonym i biegłym (art. 196 § 1 k.p.k.).
Możliwa jest także przemienność występowania w jednym procesie tej samej osoby
– raz w roli świadka, a w innym etapie w charakterze oskarżonego. Zdarza się, że
osoba początkowo przesłuchana w charakterze świadka staje się oskarżoną. W takim
wypadku protokół jej zeznań złożonych wcześniej w charakterze świadka nie może być
w procesie karnym wykorzystany na rozprawie (wniosek z art. 391 § 2 k.p.k.). Jeżeli osoba
najpierw przesłuchana została w charakterze oskarżonego, a następnie postępowanie co
do niej zostanie umorzone, to może być powołana jako świadek. Wówczas protokół jej
wcześniejszych wyjaśnień może być ujawniony na rozprawie w ramach art. 391 § 2 k.p.k.
Podobna sytuacja istnieje wówczas, gdy sprawę jednego współoskarżonego wyłączono
do odrębnego postępowania, drugi współoskarżony może wystąpić w niej w charakterze
świadka, ale wówczas służy mu prawo odmowy zeznań (art. 182 § 3 k.p.k.).
W obecnie obowiązującym stanie prawnym wydatnie poszerzono ograniczenia w za-

kresie wielokrotnego przesłuchania pokrzywdzonego, który nie ukończył 15 lat.
I tak, w myśl art. 185a § 1 k.p.k., w określonych w nim sprawach pokrzywdzonego, który
w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka
tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie
wymaga ponownego przesłuchania lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy
w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego.
W myśl art. 185a § 2 k.p.k. przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem

biegłego psychologa. Przesłuchanie to winno odbyć się niezwłocznie, nie później niż
w 14 dni od dnia wpływu wniosku Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzyw-
dzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51
§ 2 lub osoba pełnoletnia wskazana przez pokrzywdzonego, o którym mowa w § 1,
ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody
wypowiedzi przesłuchiwanego. Jeżeli oskarżony zawiadomiony o tej czynności nie ma
obrońcy z wyboru, sąd wyznacza mu obrońcę z urzędu.
Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli został sporządzony

zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy go odtworzyć (art. 185a § 3 k.p.k.). W spra-
wach wyżej wymienionych małoletniego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania
ukończył 15 lat, przesłuchuje się w warunkach określonych w art. 185a § 1–3 k.p.k., gdy
zachodzi obawa, że przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny
wpływ na jego stan psychiczny. Interes pokrzywdzonego powinien więc brać górę nad
interesem wymiaru sprawiedliwości.
Jak wynika z art. 185b § 1 k.p.k., świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15
lat, w sprawach o określone w nim przestępstwa przesłuchuje się w warunkach okre-
ślonych w art. 185a § 1–3 k.p.k., gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy (art. 185b § 1 k.p.k.). Jeśli jednak takie przesłuchanie dotyczy
małoletniego świadka, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat, przesłuchuje się go
w warunkach określonych w art. 177 § 1a k.p.k., tj. przy użyciu urządzeń technicznych
umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym prze-
kazem obrazu i dźwięku, jednak tylko wówczas gdy zachodzi obawa, że bezpośrednia
obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania
świadka lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Jest oczywiste, że
w takiej sytuacji organ procesowy przeprowadzający czynność przesłuchania powinien
rozważyć, czy nie należy zorganizować czynności przesłuchania w taki sposób, by odpo-
wiadała ona wymogom przewidzianym w przywołanych tu przepisach. Określonego tu
trybu przesłuchania nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu
zabronionego lub świadka, którego czyn pozostaje w związku z czynem, o który toczy
się postępowanie karne (art. 185b § 3 k.p.k.).
Jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukończyła 15 lat, czynności z jej udziałem powinny
być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego
lub faktycznego opiekuna, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie

(art. 171 § 3 k.p.k.).
Przesłuchania tu omówione przeprowadza się w odpowiednio przygotowanych po-

mieszczeniach w siedzibie sądu lub poza jego siedzibą.
Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności,

jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą
(art. 183 § 2 k.p.k.). Pytania zadawane świadkowi nie mogą zmierzać do ujawnienia
jego miejsca zamieszkania ani miejsca pracy, chyba że ma to znaczenie dla rozstrzyg-
nięcia sprawy.
Z uwagi na wzrost przestępczości, zwłaszcza zorganizowanej, świadek w związku z treścią

zeznań, jakie ma złożyć przed organem procesowym, jest coraz bardziej narażony na
groźby i inne niebezpieczeństwa ze strony oskarżonego oraz całych grup przestępczych.
Dotychczasowy stan prawny był pod tym względem zdecydowanie niezadowalający. Za
niewystarczającą uznano też ochronę świadka wynikającą z przepisów Kodeksu karnego.
Uwzględniając powyższe, w 1995 r. wprowadzono do polskiego procesu karnego in-

stytucję świadka anonimowego (świadka incognito) jako szczególną formę świadka.
To uregulowanie przejął Kodeks postępowania karnego z 1997 r. Artykuł 184 § 1 k.p.k.
stanowi, że w sytuacjach, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla ży-
cia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby dla
niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać
postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie
tożsamości świadka, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla
rozstrzygnięcia w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron
i objęte jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle
tajne”. W postanowieniu pomija się okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości
świadka, w tym dane osobowe.
Obawa niebezpieczeństwa powinna być oparta na oznaczonych, konkretnych udowod-

nionych lub przynajmniej uprawdopodobnionych okolicznościach.
Z ujęcia art. 184 § 1 k.p.k. wynika, że anonimizacji podlegają tylko te okoliczności,

które umożliwiałyby ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, o ile
nie mają one „znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie”. Skutkiem wydania takiego
postanowienia informacje umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka lub danych
osobowych pozostają wyłącznie do wiadomości sądu lub prokuratora, a gdy zachodzi
konieczność – również dla funkcjonariusza prowadzącego postępowanie. Protokół
zeznania takiego świadka wolno udostępniać oskarżonemu lub jego obrońcy w sposób
uniemożliwiający ujawnienie tożsamości świadka lub jego danych osobowych. Takiego
świadka przesłuchuje prokurator, a także sąd, który może zlecić wykonanie tej czynności
sędziemu wyznaczonemu ze swojego składu, w miejscu i w sposób zapewniający za-
chowanie w tajemnicy danych umożliwiających ujawnienie okoliczności wymienionych
w § 1. Oznacza to, że świadka anonimowego nie może przesłuchać inny organ ścigania
karnego. Przy przesłuchaniu tego świadka przez sąd lub sędziego wyznaczonego może
być obecny prokurator, oskarżony i obrońca, oskarżonego jednak sprowadza się tylko
wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne.
Przesłuchanie świadka anonimowego może nastąpić przy użyciu urządzeń technicz-

nych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość. W protokole tej
czynności z udziałem specjalistów należy wskazać ich imiona, nazwiska, specjalności
i rodzaj wykonywanej czynności. Pozostałych danych wskazanych w art. 205 § 3 k.p.k.
w protokole się nie zamieszcza. Postanowienie w przedmiocie zachowania w tajemnicy
okoliczności pozwalających na ujawnienie tożsamości świadka lub jego danych osobo-
wych doręcza się, zgodnie z art. 100 § 4 k.p.k., podmiotom uprawnionym do wniesienia
środka zaskarżenia, a postanowienie kończące postępowanie także jego stronom, chyba
że byli obecni przy ogłoszeniu postanowienia lub zarządzenia; w wypadku wskazanym
w art. 98 § 2 k.p.k., tj. w sprawie zawiłej lub z innych ważnych przyczyn stronom dorę-
cza się również postanowienie wraz z uzasadnieniem. Na postanowienie to świadkowi
i oskarżonemu, a w postępowaniu przed sądem także prokuratorowi, przysługuje zażale-
nie w terminie 3 dni. Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd właściwy
do rozpoznania sprawy. Postępowanie dotyczące zażalenia toczy się bez udziału stron
i jest objęte tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle
tajne”. W razie uwzględnienia zażalenia protokół przesłuchania świadka podlega znisz-
czeniu, o czym wzmiankę należy uczynić w aktach sprawy. Świadek do czasu zamknięcia
przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji może wystąpić z wnioskiem
o uchylenie postanowienia o zachowaniu w tajemnicy okoliczności pozwalających
na ujawnienie tożsamości świadka lub jego danych osobowych. Na postanowienie
w przedmiocie wniosku służy zażalenie. Do rozpoznania wniosku stosuje się odpo-
wiednio art. 184 § 5 k.p.k., zażalenie to jest zatem rozpoznawane przez sąd właściwy
do rozpoznania sprawy, postępowanie w tym przedmiocie toczy się zaś bez udziału
stron i jest objęte tajemnicą jako informacja niejawna „tajne” lub „ściśle tajne”. W razie
uwzględnienia wniosku protokół przesłuchania świadka podlega ujawnieniu w całości.
Jeżeli okaże się, że w czasie wydania postanowienia o anonimizacji nie istniała uzasad-
niona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych
rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej albo jeżeli świadek świadomie
złożył fałszywe zeznania lub nastąpiło jego ujawnienie, prokurator w postępowaniu
przygotowawczym, a w postępowaniu sądowym sąd – na wniosek prokuratora, może
uchylić to postanowienie. Świadkowi i oskarżonemu, a prokuratorowi w postępowaniu
przed sądem przysługuje na to postanowienie zażalenie, które rozpoznaje sąd właściwy
do rozpoznania sprawy i jest ono objęte tajemnicą. Protokół przesłuchania świadka

podlega ujawnieniu w całości.
Nie ulega wątpliwości, że instytucja świadka anonimowego ogranicza prawo do obro-

ny oskarżonego. To nakłada na praktykę konieczność rozważnego stosowania tej in-
stytucji w procesie karnym w konkretnych sprawach. W orzecznictwie podkreśla się
więc, że prawo oskarżonego i jego obrońcy w przesłuchaniu świadka anonimowego
zawiera prawo do zadawania pytań, co wynika z istoty czynności przesłuchania, jak
i zagwarantowane jest art. 14 ust. 3 lit. e MPPOiP oraz art. 6 ust. 3 lit. d EKPC. Trafnie
też podkreśla się w judykaturze, że dowód z zeznań świadka anonimowego nie może
być nie tylko wyłącznym (jedynym), ale nawet dominującym dowodem świadczącym
o sprawstwie określonej osoby.
Świadek anonimowy nie może być konfrontowany w celu wyjaśnienia sprzeczności

w jego zeznaniach.
Należy pamiętać, że pozyskiwanie depozycji dowodowych pod świadka, któremu nadano

status świadka anonimowego, zawsze łączy się z ograniczeniem zasady bezpośredniości
w procesie karnym, co nie pozostaje bez wpływu na zakres prawa do obrony oskarżonego.
Drugą szczególną formą świadka jest świadek koronny.
Instytucja świadka koronnego wzbudza zainteresowanie ze względu na poszukiwanie

nowych form zwalczania przestępczości zorganizowanej. Dosyć powszechnie przyjmuje
się, że ze świadkiem koronnym mamy do czynienia wówczas, gdy państwo czyni
sprawcy obietnice w zakresie ścigania lub ukarania za popełniony przez niego czyn
w zamian za wyjawianie tego, co wie o przestępstwach innych osób. Instytucja ta
stwarza możliwość przełamania zmowy pomiędzy sprawcami przestępstw. Daje ona
również prokuratorowi możliwość zrezygnowania w całości lub w części z oskarżenia
takiej osoby i powołania jej w charakterze świadka. Niewątpliwie są to istotne walory
instytucji świadka koronnego. Jednak obok zalet instytucja ta ma także liczne negatywne
aspekty. Przede wszystkim nie da się jej pogodzić z zasadą legalizmu. Stwarza ona zbyt
dużą swobodę dla prokuratora co do możliwości wyboru między oskarżaniem i nie-
oskarżaniem określonej osoby. Ponadto wartość w ten sposób uzyskanych zeznań może
wzbudzać istotne wątpliwości, gdyż osoba ta ma interes osobisty, aby innych sprawców
„pogrążać”, a siebie „wybielać”.
Pomimo podnoszonych zastrzeżeń ustawodawca, kierując się potrzebą intensywniejsze-

go ścigania przestępczości zorganizowanej, pierwotnie (ustawą z 1997 r.) wprowadził
do polskiego procesu karnego instytucję świadka koronnego na okres 3 lat, a następnie
jej obowiązywanie przedłużył. W 2006 r. instytucja świadka koronnego została wpro-
wadzona do polskiego porządku prawnego na stałe.
Przepisy ustawy o świadku koronnym mają zastosowanie w sprawach o przestępstwa

lub przestępstwa skarbowe popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym
na celu popełnianie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego oraz w sprawach o prze-
stępstwa taksatywnie wyliczone. Świadkiem koronnym może być tylko podejrzany,
który dopuszczony został na mocy postanowienia do składania zeznań w charak-
terze świadka.
W charakterze świadka koronnego może być dopuszczony podejrzany, jeżeli spełnione

zostały łącznie następujące warunki (kumulatywne warunki pozytywne):
1) do czasu wniesienia aktu oskarżenia do sądu jako podejrzany w swych wyjaśnie-
niach przekazał organowi prowadzącemu postępowanie informacje, które mogą
przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych
sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im, oraz ujawnił
swój i znany mu majątek pozostałych współuczestników przestępstwa lub prze-
stępstwa skarbowego (art. 3 ust. 1 u.ś.k.);
2) zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących
osób uczestniczących w przestępstwie lub przestępstwie skarbowym oraz pozo-
stałych okolicznościach popełnienia przestępstwa wymienionego w art. 1 u.ś.k.
Dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego można uzależnić od zobowiązania

się podejrzanego do zwrotu korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa lub
przestępstwa skarbowego oraz naprawienia szkody nim wyrządzonej (art. 3 ust. 2 u.ś.k.).
Z wymienionych wyżej zobowiązań sporządza się protokół, a także poucza się podej-
rzanego o treści art. 10 i 11 u.ś.k., o czym umieszcza się wzmiankę w protokole.
Przepisów ustawy o świadku koronnym nie stosuje się do podejrzanego, który (wa-
runki negatywne):
1) usiłował popełnić lub popełnił zbrodnię zabójstwa lub współdziałał w popełnie-
niu takiej zbrodni;
2) nakłaniał inną osobę do popełnienia czynu zabronionego, co do którego może
znaleźć zastosowanie instytucja świadka koronnego, w celu skierowania przeciw-
ko niej postępowania karnego;
3) kierował zorganizowaną grupą albo związkiem mającym na celu popełnienie
przestępstwa lub przestępstwa skarbowego (art. 4 u.ś.k.). Wymienione tu warun-
ki negatywne nie muszą wystąpić kumulatywnie.
W przedmiocie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego postanowienie wy-

daje sąd okręgowy właściwy dla miejsca prowadzenia postępowania przygotowawczego
na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego to postępowanie, złożony po
uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego lub upoważnionego przez niego zastępcy
Prokuratora Generalnego.
Sąd bada, na podstawie danych zawartych we wniosku i materiałów zgromadzonych

w sprawie, czy zachodzą warunki do wydania stosownego postanowienia. Przed wyda-
niem tego postanowienia sąd przesłuchuje podejrzanego co do okoliczności określonych
w art. 3 u.ś.k. Na żądanie podejrzanego dopuszcza się do udziału w przesłuchaniu
obrońcę, jeżeli się stawił. Zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania jest obo-
wiązkowe, gdy tego żąda podejrzany. Sąd wydaje postanowienie w terminie 14 dni od
dnia wpływu wniosku, określając w nim termin oraz sposób wykonania zobowiązania
do zwrotu korzyści majątkowej odniesionej z przestępstwa oraz naprawienia szkody nim
wyrządzonej. Na postanowienie to prokuratorowi przysługuje zażalenie.
Jeżeli prokurator nie wystąpi z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka

koronnego albo gdy sąd wyda postanowienie odmowne, wyjaśnienia podejrzanego,
o którym mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 u.ś.k. oraz złożone przed sądem, nie mogą sta-
nowić dowodu. W takim wypadku czynności przeprowadzone na zasadach i w trybie
określonych ustawą o świadku koronnym uznaje się za niebyłe, a określone w ustawie
dokumenty z tych czynności podlegają zniszczeniu (art. 6 u.ś.k.).
W razie wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego

postępowanie co do osoby objętej postanowieniem podlega wyłączeniu do odrębnego
postępowania i następnie zawieszeniu do czasu prawomocnego zakończenia postępo-
wania przeciwko pozostałym sprawcom.
Świadek koronny za swą postawę zostaje wynagrodzony. Następstwa wystąpienia w roli

świadka koronnego występują w zakresie prawa karnego materialnego, jak i prawa kar-
nego procesowego. W zakresie prawa karnego materialnego występuje jedyny skutek.
W takiej sytuacji nie ma możliwości wyboru. Sprawca nie podlega karze za przestęp-
stwo, w którym uczestniczył i które jako świadek koronny ujawnił. W zakresie prawa
karnego procesowego prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania
w ciągu 14 dni od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie prze-
ciwko pozostałym sprawcom. Postanowienie to nie podlega zaskarżeniu zażaleniem.
W razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby najbliższej w sto-
sunku do niego może być uruchomiony program ochrony, przewidujący ochronę
osobistą lub odpowiednią pomoc. Orzeka o tym prokurator. Organem właściwym do
wykonania takiego postanowienia jest Komendant Centralnego Biura Śledczego Policji.
6.3. Biegły i jego opinia
Biegły jest źródłem dowodowym, a jego opinia – środkiem dowodowym. Biegłego

lub biegłych powołuje się wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych.
Ustawa nie definiuje, co należy rozumieć przez wiadomości specjalne. Z pewnością

wiadomości prawnicze w zakresie prawa krajowego nie są wiadomościami specjalnymi
w znaczeniu tego przepisu, gdyż te powinien mieć sędzia. Wiadomości specjalne nie
są znane przeciętnemu członkowi społeczeństwa. Wiadomości specjalne uzyskuje
się w drodze uzyskania wykształcenia w określonej dziedzinie lub przez wykonywanie
oznaczonego zawodu pozwalającego na zdobycie doświadczenia w określonym zakresie
powyżej zwykłego poziomu w danym zawodzie.
Posiadanie przez organ postępowania przygotowawczego lub członka składu są-

dzącego wiadomości specjalnych, nie zwalnia z obowiązku sięgnięcia po opinię
biegłego. Pogląd ten jest już od dawna w orzecznictwie i piśmiennictwie utrwalony.
Organ procesowy bowiem nie może występować w procesie w podwójnej roli – jako
organ procesowy, a jednocześnie jako źródło dowodowe – biegły.
W razie pojawienia się w postępowaniu okoliczności, których wyjaśnienie wymaga

wiedzy specjalnej, organ kierujący procesem jest zobowiązany zasięgnąć opinii bie-
głego. Jest to obowiązek, a nie uprawnienie organu procesowego.
O wydanie opinii zwraca się organ procesowy do biegłego lub biegłych. Może się też
zwrócić o to do instytucji naukowej lub specjalistycznej (art. 193 § 1 i 2 k.p.k.). Wyma-
ga podkreślenia, że dowód z opinii instytucji naukowej lub specjalistycznej ma takie
samo znaczenie jak dowód z opinii indywidualnego biegłego. W wypadku powołania
biegłych z różnych specjalności o tym, czy mają oni przeprowadzić badania wspólnie
i wydać jedną wspólną opinię czy opinie odrębne, rozstrzyga organ procesowy powo-
łujący biegłych.
Inny biegły może być powołany w miejsce dotychczasowego, jeżeli w stosunku do do-
tychczasowego biegłego pojawią się okoliczności osłabiające zaufanie do jego wiedzy
lub bezstronności albo pojawią się inne ważne powody; ustawa jednak ich bliżej nie
precyzuje.
Każda osoba powołana w charakterze biegłego jest zobowiązana do wydania opinii

zgodnie ze swą wiedzą specjalistyczną (art. 195 k.p.k.). W razie bezpodstawnego
uchylania się od wykonania czynności biegłego mogą być stosowane wobec niego środki
przymusu przewidziane w art. 287 k.p.k.
Biegły składa przyrzeczenie, biegły sądowy (biegły z listy) powołuje się natomiast na
przyrzeczenie złożone przy powołaniu go w tym charakterze.
Do biegłego mają odpowiednie zastosowanie zakazy dowodzenia wynikające z tajemnicy

informacji niejawnych (ściśle tajnych, tajnych, poufnych, zastrzeżonych) i zawodowej.
O powołaniu biegłego postanowienie wydaje organ prowadzący postępowanie –

w postępowaniu przygotowawczym organ ścigania karnego, a w postępowaniu głów-
nym – sąd. Odmiennie kwestia ta została uregulowana w odniesieniu do powołania
biegłych psychiatrów; mianowicie w postępowaniu przygotowawczym postanowienie
w tym przedmiocie może wydać wyłącznie prokurator, jeśli więc postępowanie to jest
prowadzone przez inny organ ścigania, organ ten występuje z wnioskiem do prokuratora
w tym przedmiocie. W postępowaniu jurysdykcyjnym postanowienie o dopuszczeniu
dowodu z opinii biegłych psychiatrów wydaje sąd.
Postanowienie w przedmiocie dopuszczenia dowodu z opinii biegłego wydaje się na

wniosek strony lub z urzędu. Na postanowienie to nie przysługuje zażalenie, a o jego
treści powinny być strony powiadomione (art. 100 § 5 k.p.k.). W postępowaniu przy-
gotowawczym odpis tego postanowienia należy doręczyć podejrzanemu i jego obrońcy
oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi (art. 318 k.p.k.).
Dowód z opinii biegłego może być przeprowadzony w postępowaniu przygotowawczym

(art. 318 k.p.k.), postępowaniu głównym, postępowaniu apelacyjnym (art. 452 k.p.k.)
oraz w związku ze wznowieniem postępowania (art. 540 § 1 pkt 2 k.p.k.).
Przedmiotem dowodu z opinii biegłego może być badanie rzeczy i zjawisk. Ponadto
może nim być także prawo obce.
Termin wydania opinii jest terminem ustanowionym przez organ procesowy i może
być przez ten organ przedłużony. Organ procesowy jest zobowiązany do dbałości o ter-
minowe wydanie opinii przez biegłego.
Powołany biegły wydaje opinię na podstawie swej wiedzy. Jeśli przeprowadzenie

badań (ekspertyzy) nie jest konieczne, może ją wyrazić w sposób teoretyczny. Biegły
przeprowadza wszystkie badania w celu wyjaśnienia powierzonego mu zadania, ko-
rzystając przy tym z posiadanych wiadomości specjalnych. Zakres badań i wydanej na
tej podstawie opinii określa postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego
i umieszczone w nim pytania.
Opinię składa biegły ustnie lub na piśmie w zależności od ustaleń organu proce-
sowego ustanawiającego biegłego. Stronom zezwala się na zapoznanie się z opinią
także w postępowaniu przygotowawczym (art. 318 k.p.k.). Na rozprawie musi być ona
ujawniona, gdyż w przeciwnym razie nie można na niej opierać ustaleń faktycznych.
Zawartość opinii określa art. 200 k.p.k. Wyniki badań powinny być poddane ocenie.
Ostateczne wnioski powinny być jednoznaczne, poparte wynikami i przebiegiem badań
oraz przekonywająco uzasadnione.
Osoby, które brały udział w wydaniu opinii, mogą być przesłuchane w miarę potrzeby
w charakterze biegłych, a osoby, które uczestniczyły tylko w badaniach – w charakterze
świadków (art. 200 § 3 k.p.k.).
Opinia biegłego może podlegać weryfikacji. Mogą jej dokonywać strony i ich przed-
stawiciele za pomocą zadawania pytań biegłemu, także formułując własne twierdzenia
podważające twierdzenia zawarte w opinii, oraz przez wskazywanie na sprzeczności,
niejasności i na jej nieprzekonywalność. Weryfikacji tej dokonuje też organ procesowy,
a zwłaszcza sąd w toku przewodu sądowego.
W razie stwierdzenia, że opinia jest niejasna lub niepełna albo gdy zachodzi sprzeczność
w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można starać się
wyjaśnić wątpliwe punkty przez zadawanie biegłemu pytań lub w tym celu ponownie
wezwać biegłego. Jeżeli niejasności nie zostaną wyjaśnione, organ kierujący procesem
może wezwać innego biegłego. Można wówczas powołać kolejnego lub kolejnych bie-
głych, aż do pełnego wyjaśnienia okoliczności wymagającej wiedzy specjalistycznej.
W wypadkach, w których oznaczona okoliczność wymaga wyjaśnienia za pomocą wiedzy
specjalistycznej, jej wyświetlenie może nastąpić tylko na podstawie opinii biegłego, którą
organ procesowy uzna za zadowalającą. Organ kierujący procesem nie może odrzucić
wszystkich opinii i to, co wymaga wiedzy specjalistycznej, rozstrzygnąć na podstawie
własnych wiadomości. Opinia, która zadowalająco wyjaśni daną okoliczność, będzie
stanowić podstawę ustaleń faktycznych orzeczenia kończącego postępowanie. Stano-
wisko tego organu (sądu) będzie musiało być należycie i przekonująco uzasadnione.
Niekiedy obowiązujące przepisy wymagają, aby badania jednocześnie były prowadzo-

ne przez więcej niż jednego biegłego. Zgodnie z art. 202 k.p.k. w celu wydania opinii
o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego należy powołać co najmniej dwóch biegłych
lekarzy psychiatrów.
Ustawa więc wymaga bezwzględnego udziału co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów.

Ustawa reguluje też, że mają to być osoby niepozostające ze sobą w związku małżeń-
skim ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich
samodzielności (art. 202 § 4 k.p.k.). Do biegłych psychiatrów mają też zastosowanie
ogólne przepisy o wyłączeniu biegłego (art. 196 § 1 k.p.k.).
Oskarżony jest zobowiązany poddać się badaniom psychiatrycznym (art. 74 § 2

pkt 2 k.p.k.).
Podstawą dopuszczenia dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego jest istnie-

nie wątpliwości co do zdrowia psychicznego oskarżonego. Taka sytuacja powstaje
wówczas, gdy w sprawie występują fakty, które w organie kierującym procesem wy-
wołują wskazane wyżej wątpliwości. Mogą to być fakty uzyskane z urzędu przez organ
procesowy albo przedstawione przez stronę lub jej przedstawiciela. Istniejące fakty
nie mogą być wstępnie sprawdzane przez jednego biegłego lekarza psychiatrę w celu
stwierdzenia podstawy do powołania dwóch biegłych, gdyż oznaczałoby to obejście
wymogu określonego w art. 202 k.p.k. O potrzebie badania stanu zdrowia psychicznego
decyduje prokurator lub sąd samodzielnie, na podstawie własnej obserwacji, gołosłow-
ne twierdzenia oskarżonego o chorobie nie mogą zatem stanowić podstawy badania.
W doktrynie i orzecznictwie jednak przyjmuje się, że ocena procesów psychicznych
oskarżonego (zamiar, pobudki, emocje towarzyszące popełnieniu czynu zabronionego)
należy do sądu.
Postanowienie o zarządzeniu badania zdrowia psychicznego oskarżonego na podstawie

art. 202 k.p.k. może wydać tylko prokurator w postępowaniu przygotowawczym albo
sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym. Jeśli więc postępowanie przygotowawcze jest pro-
wadzone przez organ nieprokuratorski, organ ten powinien zwrócić się do prokuratora
nadzorującego postępowanie o wydanie stosownego postanowienia.
Na wniosek psychiatrów do udziału w wydaniu opinii powołuje się ponadto biegłego

lub biegłych innych specjalności (art. 202 § 2 k.p.k.). Do udziału w wydaniu opinii o sta-
nie zdrowia psychicznego oskarżonego, w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych,
sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje biegłego seksuologa
„z urzędu”, tzn. nie czekając na ewentualny wniosek biegłych psychiatrów (art. 202
§ 3 k.p.k.). W przedstawionych wypadkach biegli powołani do udziału w wydaniu opinii
opracowują ją wspólnie z biegłymi psychiatrami.
Opinia biegłych powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskar-

żonego w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu (in tempore criminis), jak i jego
aktualnego stanu zdrowia psychicznego, a zwłaszcza wskazanie, czy stan ten pozwala
oskarżonemu na udział w postępowaniu i na prowadzenie obrony w sposób samodzielny
i rozsądny, a w razie potrzeby także stwierdzenia co do okoliczności wymienionych
w art. 93b k.k. (art. 202 § 5 k.p.k.).
Badanie zdrowia psychicznego oskarżonego może być połączone z obserwacją

w zakładzie leczniczym (art. 203 § 1 k.p.k.). Postanowienie o zarządzeniu obserwacji
oskarżonego w zakładzie leczniczym może wydać tylko sąd. W postępowaniu przygo-
towawczym sąd orzeka na wniosek prokuratora (art. 203 § 2 k.p.k.).
Powszechnie w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że zarządzenie obserwacji

oskarżonego w zakładzie leczniczym może mieć miejsce tylko w razie zgłoszenia ta-
kiej konieczności przez biegłych psychiatrów i jedynie wtedy, gdy zebrane w sprawie
dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.
Biegli innych specjalności powołani w skład zespołu biegłych nie mogą złożyć wniosku
o zarządzenie obserwacji psychiatrycznej. Wynika z tego, że postanowienie o zarzą-
dzeniu obserwacji w zakładzie leczniczym musi być poprzedzone postanowieniem

o dopuszczeniu dowodu z badania stanu zdrowia psychicznego oskarżonego, na mocy
którego zostają powołani biegli psychiatrzy mogący stwierdzić niezbędność obserwacji
dla wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego. Strona może złożyć
wniosek o zarządzenie obserwacji psychiatrycznej oskarżonego, jednak dopiero wtedy
gdy wydana już została w trybie ambulatoryjnym opinia psychiatryczna. Wniosek ten
nie może jednak zastąpić wniosku zgłoszonego przez wchodzących w skład zespołu
biegłych psychiatrów.
Z wyjątkiem wypadków, w których o poddanie się obserwacji w zakładzie leczniczym

wnosi sam oskarżony, nie zarządza się jej, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy
można przewidywać, że sąd orzeknie wobec oskarżonego karę pozbawienia wolności
z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres pobytu
w zakładzie leczniczym przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności
bez warunkowego zawieszenia jej wykonania (art. 203 § 1 w zw. z art. 259 § 2 k.p.k.).
Przed wydaniem postanowienia w przedmiocie umieszczenia oskarżonego na obser-

wacji w zakładzie leczniczym sąd ma obowiązek przesłuchania oskarżonego, chyba że
jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub nieobecności w kraju. Do udziału
w przesłuchaniu należy dopuścić ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi. Zawiadomie-
nie obrońcy o terminie przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o nie
wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. O terminie posiedzenia w sprawie
umieszczenia oskarżonego na obserwacji w zakładzie leczniczym należy powiadomić
prokuratora. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo prokuratora lub obrońcy należycie
zawiadomionych o terminie posiedzenia sądu nie stoi na przeszkodzie rozpoznaniu
sprawy przez sąd (art. 203 § 2 w zw. z art. 249 § 3 i 5 k.p.k.).
Badanie w zakładzie leczniczym nie powinno w zasadzie trwać dłużej niż 4 tygodnie.
Jest to względnie maksymalny termin obserwacji w zakładzie leczniczym, ponieważ
na wniosek zakładu (biegłych psychiatrów) sąd może przedłużyć ten termin na czas
określony, niezbędny do wydania opinii. Łączny czas trwania obserwacji w danej
sprawie nie może przekroczyć 8 tygodni (art. 203 § 3 k.p.k.). Wskazany 8-tygodniowy
termin ma charakter bezwzględny w tym znaczeniu, że w żadnym wypadku nie może
dojść do jego przekroczenia.
Na postanowienie o zarządzeniu badania oskarżonego w zakładzie leczniczym oraz

o przedłużeniu czasu jego trwania przysługuje zażalenie. Sąd jest zobowiązany do
niezwłocznego rozpoznania zażalenia (art. 203 § 4 k.p.k.).
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego przewiduje odrębną podstawę praw-

ną upoważniającą sąd lub prokuratora do zarządzenia badania oskarżonego przez
biegłych psychologów lub lekarzy z zachowaniem zasad określonych w art. 74 k.p.k.
(art. 215 k.p.k.). Przepis ten nie określa ani warunków, w jakich badania takie mogą
być zarządzone, ani ich celu. Wydaje się, że uregulowanie to nawiązuje do art. 74 § 2
pkt 2 k.p.k. O ile ten ostatni przepis nakazuje oskarżonemu znoszenie takich badań,
o tyle art. 215 k.p.k. upoważnia sąd lub prokuratora do ich zarządzenia.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego nie reguluje kwestii dopuszczalności

opinii prywatnych, pozaprocesowych. Opinie takie mogą być zamawiane przez strony
procesowe i ich przedstawicieli, którzy mogą z nich korzystać np. w czasie zadawania
pytań dopuszczonemu biegłemu. Dla takiej opinii droga procesowa nie jest zamknięta,
a jej weryfikowanie może się odbywać przez przesłuchanie jej wystawcy na rozpra-
wie. Dopuszczalność wykorzystania takiej opinii w procesie karnym wynika z art. 393
§ 3 k.p.k., w którym czytamy, że na rozprawie mogą być odczytywane wszelkie doku-
menty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym, w szczególności oświadczenia,
publikacje, listy oraz notatki. Nie jest to jednak opinia biegłego, taką bowiem cechę ma
jedynie taka opinia, która została wydana przez biegłego dopuszczonego do postępo-
wania celem wydania opinii.
W doktrynie wskazano, iż opinię prywatną przedstawić może np. oskarżyciel prywatny,

gdy zajdzie potrzeba udokumentowania doznanych przez pokrzywdzonego obrażeń
ciała bądź też gdy pokrzywdzony domagał się będzie naprawienia szkody wyrządzonej
przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Wątpliwości budzi nato-
miast teza, iż w trybie przedstawionej organowi procesowemu opinii prywatnej można
wykazać, że opinia sporządzona przez biegłego dopuszczonego do wystąpienia w tych
charakterze w postępowaniu jest niepełna, niejasna lub wewnętrznie sprzeczna. Jak się
wydaje, w tym celu konieczne jest albo wezwanie ponowne tych samych biegłych albo
powołanie innych biegłych, za pomocą opinii których możliwe będzie wyeliminowanie
wad wcześniej przedłożonej opinii. Nie bez znaczenia jest jednak i to, że taka opinia
prywatna może pozwolić stronie, która zgłasza taki dowód, lepiej zapoznać się z mery-
toryczną warstwą zagadnień stanowiących przedmiot postępowania, a w konsekwencji
lepiej formułować pytania kierowane do biegłego, którego opinia została dopuszczona
do postępowania w charakterze dowodu.
Wymaga podkreślenia, że taka opinia prywatna, tak jak każdy inny dowód w postępo-
waniu, stanowi po jej włączeniu w poczet materiału dowodowego przedmiot swobodnej
oceny organu procesowego. W efekcie stanowić może podstawę ustaleń faktycznych
w procesie karnym.
Nowelą do Kodeksu karnego z 2016 r. (ustawa z 11.03.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks

postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw) zakresem przestępstwa składa-
nia fałszywych zeznań, określonego w art. 233 k.k., objęto także czynności biegłego,
rzeczoznawcy lub tłumacza, któremu grozi odpowiedzialność karna za przestępstwo
polegające na przedstawieniu fałszywej opinii, ekspertyzy lub tłumaczenia, mające
służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu prowadzonym

na podstawie ustawy. Przestępstwo to zagrożone jest karą pozbawienia wolności od
roku do 10 lat, gdy sprawca działa umyślnie, względnie karą do lat 3, gdy sprawca działa
nieumyślnie, narażając na istotną szkodę interes publiczny. Pozornie wprowadzone
do Kodeksu karnego zmiany należałoby zaaprobować, jeśli jednak wziąć pod uwagę
fakt, że w praktyce często zdarza się, że dowodem w sprawie są dwie ze sobą sprzeczne
opinie, przypisanie nieumyślności działania w związku ze sporządzeniem jednej z nich
nie wydaje się trudne. Wymaga podkreślenia, że sprzyjać to może próbom uchylenia
się od obowiązku sporządzenia na żądanie organu procesowego opinii.
6.4. Dokument i jego treść
Nazwa „dokument” nie jest w prawie karnym rozumiana jednolicie. W prawie karnym
materialnym nazwa ta występuje w kontekście ochrony prawnej tych przedmiotów,
które mają postać dokumentu. W prawie karnym procesowym nazwa ta jest używana
w odniesieniu do „nosiciela” informacji mogącej mieć znaczenie w procesie karnym,
a więc w stosunku do źródła dowodowego mającego postać pisemną.
Prawo karne materialne zawiera definicję dokumentu zamieszczoną w art. 115

§ 14 k.k. Według tego przepisu dokumentem jest każdy przedmiot lub inny zapisany
nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu
na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego albo okoliczności
mogącej mieć znaczenie prawne. Jest to szeroko rozumiany dokument, który podlega
szczególnej ochronie prawnej. W tym znaczeniu ochronie prawnej poddano nie tylko
dokumenty pisane, jak np. dyplomy ukończenia studiów, bilety tramwajowe, teatralne
itp., ale także dokumenty niepisane, np. znaki graniczne, jak również te, które przybierają
formę zapisu elektronicznego.
W prawie karnym procesowym dokument nie został wymieniony wśród dowodów

w dziale V Kodeksu postępowania karnego. Z nazwą tą spotykamy się w innych działach
tego kodeksu. Prawo karne procesowe w przeciwieństwie do prawa karnego materialne-
go nie zawiera definicji dokumentu, pozostawiając jej sprecyzowanie nauce i praktyce
procesu karnego. W tej sytuacji przy formułowaniu definicji dokumentu w procesie
karnym musi być brana pod uwagę z jednej strony definicja zawarta w art. 115 § 14 k.k.,
a z drugiej strony – specyfika tego źródła dowodowego w procesie karnym.
Dla dokumentu w znaczeniu procesowym, o którym mowa jest w niniejszych wywo-

dach, istotnymi składnikami są:
1) postać pisemna, czyli strona graficzna dokumentu, względnie postać elektronicz-
na (także w formie audio-wideo);
2) treść dokumentu, czyli zawarta w nim wypowiedź;
3) podłoże dokumentu, tzn. na jakim materiale umieszczono znaki graficzne wyra-

żające określoną treść, względnie nośnik informacji;
4) autor dokumentu, czyli podmiot, którego myśl wyrażono w dokumencie.
Przedmiot, żeby być dokumentem, musi z natury rzeczy mieć postać pisemną. Powi-
nien on być sporządzony za pomocą odpowiednich znaków graficznych. Mogą nimi
być pismo (ręczne, drukowane, maszynowe) czy też znaki graficzne wykonane np. za
pomocą haftu. W szerokim znaczeniu znaki graficzne mogą przybrać postać szkicu,
planu lub zapisu utrwalającego dźwięk lub obraz (taśma magnetofonowa, płyta CD albo
DVD, plik pozwalający na odtworzenie zapisanej w nim treści, niezależnie od formatu
elektronicznego, za którego pomocą go stworzono, w tym również plik umieszczony
w tzw. chmurze).
W dokumencie powinna być wyrażona myśl ludzka w postaci oświadczenia woli lub
wiedzy, a zatem powinien być nośnikiem określonej intelektualnej treści, jednak nieza-
leżnie od formy wyrażenia tej myśli. Ze względu na tę treść, która dla organu prowadzą-
cego proces stanowi informację, ale także ze względu na podłoże i materiał, za pomocą
którego treść intelektualna została „naniesiona” (zapisana) na to podłoże, dokument
staje się źródłem dowodowym w konkretnym procesie.
Dla uznania przedmiotu za dokument nie ma znaczenia, na jakim podłożu określona

myśl została utrwalona. Także materiał, za pomocą którego myśl intelektualna została
wyrażona, nie ma znaczenia dla uznania takiego przedmiotu za dokument. Znaki
graficzne wyrażające myśl ludzką mogą być utrwalone na papierze, płótnie, skórze,
kamieniu itp. Obecnie jednak najczęściej przybierają postać elektroniczną. Wraz z roz-
wojem elektroniki zmianie ulegają także formy i sposoby komunikacji międzyludzkiej,
co powoduje, że zmianie ulega także to, co zwykło się określać tradycyjnie dokumentem.
Problem autorstwa dokumentu wiąże się z osobą, która dokument sporządziła. Skoro
dokument wyraża myśl określonego człowieka, podmiot ten powinien być oznaczony,
chociaż nie można wykluczyć istnienia dokumentów anonimowych.
Wobec tego można przyjąć, że dokumentem w znaczeniu procesowym jest wyrażenie

myśli w postaci pisemnej, bez względu na rodzaj i materiał użytych znaków graficznych
i bez względu na to, na jakim podłożu i w jaki sposób została ona utrwalona, jeżeli
zawiera informacje mogące mieć znaczenie w postępowaniu.
Dokument jest źródłem dowodowym ze względu na zawarte w nim informacje. Z reguły

dokument „pisany” dostarcza środka dowodowego, jakim jest intelektualna treść, jego
myślowa zawartość. Wówczas dowód z dokumentu przeprowadza się na rozprawie
przez odczytanie względnie odtworzenie. Niekiedy w przypadku dokumentu nie chodzi
o jego treść, o jego zawartość intelektualną, lecz o jego cechy zewnętrzne, o to, czy nie
jest podrobiony lub przerobiony, a więc o jego autentyczność, a także o jego właści-
wości. W tym drugim przypadku chodzi o wzmożoną ochronę prawną dokumentu
w znaczeniu art. 115 § 14 k.k. W myśl art. 2 pkt 31 ustawy z 11.03.2004 r. o podatku
od towarów i usług (Dz.U. z 2021 r. poz. 685 ze zm.) dokumentem jest także faktura
w formie papierowej lub w formie elektronicznej wystawiona i otrzymana w dowolnym
formacie elektronicznym.
Dokument w znaczeniu procesowym może być sporządzony poza procesem, a na-

stępnie wprowadzony do procesu ze względu na swą treść, np. list zawierający określoną
wypowiedź, świadectwo lekarskie, karta wypisowa ze szpitala itp. (art. 393 § 3 k.p.k.).
Dokumenty są także „produkowane” w ramach procesu karnego, zwłaszcza w postaci
protokołów z czynności dowodowych, np. z przesłuchania świadka, wyjaśnień oskar-
żonego, oględzin itp. Dokumenty te mogą być w określonych sytuacjach wykorzystane
w dalszych etapach procesu karnego (zob. art. 389, 391 i n. k.p.k.).
Dokumenty dzielą się na:

1) dokumenty urzędowe i dokumenty prywatne. Podziału tego dokonuje się na
podstawie kryterium, jakim jest wystawca dokumentu. Jeżeli dokument pocho-
dzi od organu państwowego, instytucji lub organizacji społecznej, jest to doku-
ment urzędowy. Jak wynika z art. 76 § 1 k.p.a., dokument urzędowy sporządzony
w przepisanej formie przez powołane do tego organy państwowe i w ich zakresie
działania stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo stwierdzone. Nato-
miast pochodzący od osoby prywatnej jest dokumentem prywatnym. W zakresie
mocy dowodowej nie ma różnicy pomiędzy wymienionymi tu rodzajami doku-
mentów;
2) dokumenty podpisane i dokumenty niepodpisane. O dokumencie podpisanym
można mówić wtedy, gdy ujawniony jest jego wystawca. Natomiast dokument,
którego autor jest nieznany, jest dokumentem niepodpisanym, anonimowym.
W dawniejszej literaturze i orzecznictwie przyjmowano dość powszechnie, że
anonim nie może być uznany za dokument. Ten pogląd uległ pewnej ewolucji.
Wydaje się, że anonim może być wykorzystany jako dowód swobodny do po-
szukiwania dowodów lub wyjaśnienia prawdziwości sygnału o przestępstwie,
a więc jako podstawa do dokonania czynności sprawdzających zgodnie z art. 307
§ 1 k.p.k.;
3) dokumenty pierwotne i dokumenty pochodne. Ten podział dotyczy tego, czy
dokument jest oryginalny, czy też jest wtórnikiem oryginału, a więc jego odpi-
sem, odbitką kserograficzną, zdjęciem lub kopią, do wytworzenia której wyko-
rzystano program elektroniczny (np. w formie pdf). Dokument oryginalny jest
dowodem pierwotnym, a jego wtórniki dowodami pochodnymi, choć w przy-
padku dokumentów elektronicznych trudno jest jednoznacznie te dwie formy
dokumentu odróżnić.
Można przyjąć, że spisanie protokołu z zeznań świadka, z wyjaśnień oskarżone-

go jest w rzeczywistości tworzeniem w procesie karnym dokumentów, które mają
charakter wtórny w stosunku do zeznań lub wyjaśnień wymienionych tu osobo-
wych źródeł dowodowych. Ich wykorzystanie w dalszych stadiach procesowych
jest możliwe tylko w sytuacjach wyraźnie określonych, np. w art. 389 i n. k.p.k.
Odbitki kserograficzne czy przybierające postać kopii elektronicznych (zapisa-
nych np. w formacie pdf) takich protokołów będą ich wtórnikami, stanowiącymi
kolejne ogniwo między organem a poznawaną rzeczywistością;
4) dokumenty wystawione dla toczącego się procesu i dokumenty w tym celu
niesporządzone. Można powiedzieć, że część wykorzystanych w procesie doku-
mentów zostaje wytworzona w ramach samego procesu (np. protokoły zeznań,
wyjaśnień itp.). Inne dokumenty sporządza się w związku z procesem, ale poza
nim, np. wywiad środowiskowy, opinia o oskarżonym sporządzona przez szko-
łę lub przez pracodawcę. Wreszcie do procesu karnego mogą być wprowadzone
dokumenty, które wystawiono bez myśli spożytkowania ich w procesie karnym,
np. listy prywatne, wcześniejsza korespondencja urzędowa, karta wypisowa
ze szpitala itp.
Powstaje pytanie, czy notatka urzędowa jest dokumentem mającym wartość dowo-
dową. Możliwość sporządzenia notatki urzędowej przewiduje art. 143 § 2 k.p.k. Według
tego przepisu poza przypadkami wymienionymi w § 1 z innych czynności procesowych
spisuje się protokół, jeżeli przepis szczególny tego wymaga albo przeprowadzający czyn-
ność uzna to za potrzebne. W przeciwnym razie można ograniczyć się do sporządzenia
notatki urzędowej, a więc notatka urzędowa będzie mogła być sporządzona, kiedy
organ ścigania uzyska określoną informację, lecz jednocześnie nie może wprowadzić
do procesu karnego dowodu np. z powodu jego poufnego charakteru. Jest jednak prob-
lemem złożonym, czy będzie ona mogła być wykorzystana w toku przewodu sądowego,
jeśli zawiera informację dla toczącego się procesu. W rozważaniach na ten temat nie
można z jednej strony pomijać treści art. 174 k.p.k., który zawiera zakaz zastępowania
dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka notatką urzędową, a z drugiej
strony notatka urzędowa może być odczytana na rozprawie zgodnie z art. 393 § 1 k.p.k.
tylko wtedy, gdy nie zawiera informacji, które wymagają sporządzenia protokołu, a więc
np. informacji, którą można uzyskać na podstawie wyjaśnień lub zeznań.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreślono, że wszelkiego rodzaju pisma i zapiski

nie mogą zastępować dowodu z wyjaśnień oskarżonego albo dowodu z zeznań świadka,
ale mogą służyć nie tylko weryfikacji zeznań lub wyjaśnień, lecz również potwierdzeniu
i uzupełnieniu oryginalnych zeznań i wyjaśnień, jeżeli nie przeczą tym zeznaniom lub
wyjaśnieniom. Organowi ścigania pozostaje więc ujawnienie poufnego źródła informa-
cji, znalezienie innego źródła dowodowego (innego świadka) lub sporządzenie notatki
urzędowej, która jednak nie będzie mogła być wykorzystana, jeżeli ma dostarczać
informacji w zastępstwie wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka.
Formą dokumentowania czynności urzędowych poza procesem karnym jest notatka

służbowa. Informacje uzyskane przed wszczęciem postępowania karnego, np. w ramach
czynności sprawdzających, a także uzyskane w sposób poufny, mogą być utrwalone
w notatce służbowej. Natomiast notatka służbowa nie jest formą dokumentowania
czynności procesowych. Jak wskazano w orzecznictwie, notatka może stanowić infor-
mację o pewnych faktach, natomiast nie może stanowić samoistnego dowodu.
Informacja zawarta w notatce służbowej może stanowić podstawę do wszczęcia postę-

powania przygotowawczego lub do zarządzenia czynności sprawdzających (art. 307
§ 1 k.p.k.).
Dowód z dokumentu jest przeprowadzany przez odczytanie (lub odtworzenie).

Jeżeli to jest dokument inny niż protokół, odczytania dokonuje się w ramach art. 393
§ 1 k.p.k. Na odczytanie nie jest wymagana zgoda stron. Dla odczytania protokołów
wyjaśnień oskarżonego muszą wystąpić okoliczności przewidziane w art. 389 k.p.k.,
a dla odczytania protokołów zeznań świadków warunki określone w art. 391 k.p.k.
Kodeks przewiduje szerszą możliwość odczytywania na rozprawie głównej protokołów
przesłuchania świadków i oskarżonych, sporządzonych w postępowaniu przygotowaw-
czym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, gdy
bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a żadna z obecnych stron
temu się nie sprzeciwia (art. 392 § 1 k.p.k.).
Dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się
za ujawnione bez odczytywania. Należy je jednak odczytać na żądanie oskarżonego
lub obrońcy (art. 394 § 1 k.p.k.). Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na
rozprawie, odczytuje się, na wniosek strony, która nie miała możliwości zapoznania
się z ich treścią lub gdy sąd uzna to za niezbędne. Protokoły i dokumenty odczytuje
przewodniczący lub na jego zarządzenie członek składu orzekającego bądź protokolant
(art. 394a k.p.k.). Warunki uznania protokołów i dokumentów za ujawnione bez ich
odczytania zostały już omówione wyżej.
6.5. Dowód rzeczowy i jego właściwości
Dowody rzeczowe zasługują na szczególną uwagę w procesie karnym. Wynika ona

z jakości informacji, jakich one dostarczają. W przypadku dowodów rzeczowych uzy-
skane z nich środki dowodowe nie są narażone na deformacje w zakresie spostrzega-
nia, zapamiętywania i odtwarzania, jak w przypadku osobowych źródeł dowodowych.
Postrzegane właściwości rzeczy tym zmianom nie ulegają. Na przykład pozostawione
ślady nóg, linii papilarnych na narzędziach zbrodni są materiałem pewniejszym, który
może być poddany bezpośredniemu badaniu.
Kodeks postępowania karnego nie definiuje, co należy rozumieć przez dowód rze-
czowy. W literaturze przyjmuje się dość powszechnie, że dowodem rzeczowym może
być nie tylko każdy przedmiot, którego cechy mogą dostarczyć informacji dla toczącego
się procesu, ale również ciała płynne i lotne, których cechy, np. barwa, zapach, skład
chemiczny, mogą mieć znaczenie procesowe. Również zwłoki ludzkie muszą być uznane
za swoisty dowód rzeczowy (art. 209 k.p.k.).
Sposobem przeprowadzenia dowodu rzeczowego są oględziny. Etymologicznie ozna-

czałoby to możliwość postrzegania za pośrednictwem wzroku. Nazwa „oględziny” musi
być jednak rozumiana szerzej, jako sposób przeprowadzenia dowodu, który polega na
odbieraniu wrażeń nie tylko za pomocą wzroku, ale także przy użyciu innych zmysłów,
np. powonienia (zapach), dotyku (temperatura, ostrość krawędzi), smaku itp.
Obowiązujące przepisy przewidują oględziny miejsca, osoby lub rzeczy (art. 207
§ 1 k.p.k.).
Oględziny miejsca mają na celu z jednej strony postrzeganie zastanego stanu rzeczy
w miejscu przestępstwa, a z drugiej – poszukiwanie śladów popełnionego przestęp-
stwa, w tym także przedmiotów, za pomocą których przestępstwo zostało popełnione.
Oględziny przeprowadza się po popełnieniu przestępstwa. Im wcześniej się ich dokona,
tym większe są szanse zdobycia informacji o przestępstwie, gdyż ślady ulegają zatarciu
samoistnemu, np. na skutek warunków atmosferycznych lub na skutek działalności
ludzkiej. Oględziny miejsca popełnienia przestępstwa z reguły są przeprowadzane
w postępowaniu przygotowawczym. Tego stanu w postaci nienaruszonej z reguły nie
da się „przechować” do czasu rozprawy. Dlatego też oprócz protokołu oględzin miejsca
popełnienia przestępstwa sporządza się dokładne szkice oraz fotografie, które mogą być
wykorzystane w czasie przewodu sądowego. Znalezione przedmioty mogące stanowić
dowód dołącza się do akt sprawy lub pobiera się je w celu przeprowadzenia badań
(np. znalezione ślady krwi). Na szkicu zaznacza się cały układ zastanej sytuacji, jak
również miejsca znalezionych śladów. Oględziny mogą być także dokonane z udziałem
biegłego, np. w razie oględzin katastrofy w ruchu lądowym, jeśli wykorzystywana na
tym etapie postępowania wiedza specjalna biegłego może ułatwić dokonywanie ustaleń.
Kodeks postępowania karnego przewiduje odrębne uregulowania w zakresie powo-

ływania do niektórych czynności procesowych odpowiednich specjalistów. Poszu-
kiwanie śladów przestępstwa może się odbywać za pomocą urządzeń technicznych,
np. odpowiedniego naświetlenia w celu znalezienia plam krwi lub powiększenia w celu
odszukania odcisków palców.
Jeżeli dokonanie oględzin, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszu-

kania wymaga czynności technicznych, w szczególności takich, jak wykonanie pomia-
rów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów.
W protokole z czynności z udziałem specjalisty zamieszcza się dane o tej osobie oraz
jej adres. W razie potrzeby specjalista może być przesłuchany w charakterze świadka
(art. 206 § 2 k.p.k.). Do specjalistów stosuje się większość przepisów dotyczących bie-
głych (art. 206 § 1 k.p.k.).
Kolejnym rodzajem oględzin są oględziny osób. Stanowią one sposób przeprowa-

dzenia dowodu z osobowych źródeł dowodowych, gdy dokonuje się oględzin ciała
osoby żyjącej. Celem przeprowadzenia oględzin jest znalezienie śladów przestępstwa
na ciele osoby.
Oskarżony jest zobowiązany poddać się oględzinom ciała oraz innym badaniom nie-
połączonym z naruszeniem integralności ciała (art. 74 § 2 pkt 1 k.p.k.). Obowiązek ten
może być wymuszony. Oględzin tych z reguły dokonuje lekarz. Szczegółowe warunki
oględzin określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości. Nie są jednak wykluczone
wstępne oględziny ciała dokonane przez organ ścigania, które mają na celu ustalenie,
czy w ogóle takie ślady istnieją. Następnie w celu dokładnego ustalenia rodzaju i ich
rozmiarów dopuszcza się dowód z biegłego.
Oględzinom ciała może być także poddany świadek.
Oględziny ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu, powinny być dokonane przez
osobę tej samej płci, chyba że jest to połączone ze szczególnymi trudnościami. Inne
osoby odmiennej płci mogą być obecne przy oględzinach ciała tylko w razie konieczności
(art. 208 k.p.k.). Należy pamiętać, by dokonywanie oględzin odbywało się z poszano-
waniem godności osoby badanej.
Dowód z oględzin jest – podobnie jak oględziny miejsca przestępstwa – częściej doko-
nywany w toku postępowania przygotowawczego, gdyż po pewnym czasie, gdy odbywa
się rozprawa, ślady te mogą być zmienione lub utracone na skutek np. gojenia lub zago-
jenia doznanych uszkodzeń ciała, chociaż dowód taki nie jest wykluczony w dalszych
stadiach procesowych.
Z przeprowadzonych oględzin sporządza się protokół (art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k.), który
podlega odczytaniu na rozprawie (art. 393 § 1 k.p.k.).
Ostatnim rodzajem oględzin są oględziny rzeczy. Oględzin rzeczy w szerokim zna-

czeniu, a więc również cieczy, substancji lotnych, dokonuje się w celu ustalenia ich
właściwości zewnętrznych lub wewnętrznych, jak również składu (np. cieczy lub ciała
lotnego). Dostrzeżone właściwości wymagają stwierdzenia w protokole oględzin. Przed-
mioty nadające się do tego dołącza się do akt sprawy lub w inny sposób zabezpiecza, aby
pozostały one w stanie niezmienionym do czasu rozprawy sądowej. Zgodnie z brzmie-
niem art 395, jeżeli nie stoją temu na przeszkodzie właściwości dowodów rzeczowych,
na wniosek strony lub gdy sąd uzna to za niezbędne, sprowadza się je na salę rozpraw
i udostępnia stronom, a w razie potrzeby – świadkom i biegłym. Jeżeli zapoznanie się
z dowodem rzeczowym przez pełny skład sądu napotyka znaczne trudności albo jeżeli
strony wyrażają na to zgodę, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu
albo sąd wezwany (art. 396 § 2 k.p.k.). Organ procesowy może żądać wydania przed-
miotów mających znaczenie dowodowe w sprawie (art. 217 § 1 i 2 k.p.k.). W tym celu
można przeprowadzić przeszukanie (art. 219 k.p.k.). Przedmioty wydane lub znalezio-
ne można zabrać i dołączyć do akt sprawy lub oddać na przechowanie osobie godnej
zaufania (art. 228 § 1 k.p.k.). Jak wynika z art. 218 § 1 k.p.k., urzędy, instytucje i pod-
mioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub działalność telekomunikacyjną,
urzędy celno-skarbowe oraz instytucje i przedsiębiorstwa transportowe obowiązane są
wydać sądowi lub prokuratorowi, na żądanie zawarte w postanowieniu, korespondencję
i przesyłki oraz dane, o których mowa w art. 180c i 180d ustawy z 16.07.2004 r. – Prawo
telekomunikacyjne (Dz.U. z 2021 r. poz. 576 ze zm.), jeżeli mają znaczenie dla toczącego
się postępowania. Tylko sąd lub prokurator mają prawo je otwierać lub zarządzić ich
otwarcie. Pozbawioną znaczenia dla postępowania karnego korespondencję i przesyłki
należy niezwłocznie zwrócić właściwym urzędom, instytucjom lub przedsiębiorstwom
wymienionym w art. 218 § 1 k.p.k.
W razie potrzeby przeprowadzenia dokładniejszych badań specjalistycznych pobiera

się odpowiednie próbki. Jeżeli przedmiot może ulec podczas badania zniszczeniu lub
zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możności zachować w stanie
niezmienionym, a gdy to jest niemożliwe, stan ten utrwalić w inny sposób (art. 207
§ 2 k.p.k.).
Spostrzeżenia dokonane przez organ prowadzący proces w czasie oględzin wymagają

zaprotokołowania. Strony w związku z tym mogą zgłaszać oświadczenia lub wnioski
dowodowe. Wobec tego nie można czynić ustaleń na podstawie spostrzeżeń, które nie
zostały notyfikowane i zamieszczone w protokole.
Dokument poddaje się oględzinom ze względu na jego materialny substrat (a więc w celu
sprawdzenia, czy nie jest podrobiony lub przerobiony). W przypadku sporządzenia
dokumentu w formie elektronicznej można go poddać odtworzeniu.
Ważną rolę dowodową może spełniać okazanie osoby, jeżeli zostanie prawidłowo prze-
prowadzone (art. 173 § 1–3 k.p.k.). Warunki techniczne okazania reguluje rozporzą-
dzenie Ministra Sprawiedliwości z 2.06.2003 r.
6.6. Eksperyment procesowy i jego wyniki
Kodeks postępowania karnego przewiduje eksperyment procesowy w art. 211 k.p.k.

Według tego przepisu w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie
dla sprawy można przeprowadzić doświadczenie lub odtworzenie przebiegu zdarzeń
albo ich fragmentów stanowiących przedmiot rozpoznania.
Eksperyment stanowi samodzielne źródło dowodowe. Uzyskane za jego pomocą infor-

macje stanowią środek dowodowy. Nie może on być zaliczony do dowodów rzeczowych,
gdyż jego istota sprowadza się do wytworzenia przez organ procesowy pewnej sztucznej
sytuacji istniejącej w chwili dokonywania eksperymentu. W przypadku natomiast do-
wodu rzeczowego chodzi o uzyskanie informacji za pomocą oględzin tych cech, które
organ procesowy stwierdził bez dokonywania w nim jakichkolwiek zmian.
Eksperymentem procesowym w znaczeniu samodzielnego źródła dowodowego nie są

eksperymenty dokonywane przez biegłego w ramach ekspertyzy, które mają na celu
sprawdzenie określonych związków, struktury itd. Samodzielny eksperyment proce-
sowy jest częściej stosowany w postępowaniu przygotowawczym niż w postępowaniu
głównym.
Jego istota sprowadza się do stworzenia sztucznej sytuacji, zdarzenia lub stanu, które
ma odpowiadać określonej wersji rzeczywistości, wynikającej z przeprowadzonego
dowodu lub przeprowadzonych dowodów. Ma on na celu sprawdzenie w sposób do-
świadczalny przebiegu pewnych zdarzeń dla upewnienia się, czy takie zdarzenie lub
jego przebieg były w ogóle możliwe. W ten sposób może być przyjęta jako możliwa
określona wersja lub uzyskuje się informacje pozwalające na wsparcie przekonania
o wiarygodności wyjaśnień lub zeznań albo informacje, które tym wyjaśnieniom lub
zeznaniom zaprzeczają.
Ze względu na to, że eksperyment procesowy ma dużą siłę sugestywną, należy zadbać

o to, aby uzyskany wynik nie wprowadzał organów procesowych w błąd lub błędu tego
nie pogłębiał. Z tego powodu istotne znaczenie mają warunki, w jakich eksperyment
jest przeprowadzany; powinny one być na tyle, na ile to możliwe, zbliżone do tych, które
miały miejsce w rzeczywistości. Im bardziej warunki, w których przeprowadzany jest
eksperyment, są zbliżone do tych, które miały miejsce w chwili popełnienia przestęp-
stwa, tym bardziej wiarygodne są wyniki eksperymentu. Wszelkie niestaranności w tym
zakresie mogą się odbijać negatywnie na uzyskanym wyniku, a więc mogą spowodować
jego niewiarygodność.
W przeprowadzeniu dowodu z eksperymentu procesowego może wziąć udział biegły,

wezwany w tym celu przez organ procesowy, lub specjalista. Przeprowadzenie eks-
perymentu procesowego może być połączone z innymi czynnościami dowodowymi,

np. z przesłuchaniem oskarżonego (art. 212 k.p.k.).
Przeprowadzenie eksperymentu wymaga spisania protokołu. Powinien on dokładnie

wskazywać warunki, w których eksperyment był przeprowadzony, oraz uzyskane za
jego pomocą wyniki. Oprócz protokołu przebieg eksperymentu może być zarejestro-
wany za pomocą aparatury utrwalającej obraz i dźwięk. W postępowaniu głównym
eksperyment może być przeprowadzony przed całym składem sądzącym, względnie
jego przeprowadzenie może mieć miejsce w trybie rekwizycyjnego przeprowadzenia
dowodu. W zakresie oceny eksperymentu procesowego obowiązuje zasada swobodnej
oceny dowodów, z tym jednak zastrzeżeniem, że należy baczniejszą uwagę zwrócić
na warunki, w jakich eksperyment został przeprowadzony; one także powinny być
przedmiotem oceny.
6.7. Wywiad środowiskowy
Wywiad środowiskowy jest dowodem realizowanym w ramach badań osobopoznaw-

czych.
Przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w stosunku do oskarżonego zarządza

sąd, a w postępowaniu przygotowawczym – prokurator. Wywiad ten przeprowadza
kurator sądowy lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów,
a w szczególnie uzasadnionych wypadkach – Policja (art. 214 § 1 k.p.k.). Wywiad
środowiskowy zarządza się w razie potrzeby, a zwłaszcza wówczas gdy niezbędne jest
ustalenie danych co do właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego
sposobu życia oskarżonego.
Zarządzenie wywiadu środowiskowego może być obligatoryjne lub fakultatywne.

Obligatoryjne zarządzenie wywiadu ma miejsce w sprawach o zbrodnie oraz w stosunku
do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21. roku życia, jeżeli zarzucono mu
popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu (art. 214 § 2 k.p.k.). Fakultatywne
zarządzenie przeprowadzenia wywiadu środowiskowego następuje wówczas, gdy za-
istnieje taka potrzeba.
Wywiadu środowiskowego można nie przeprowadzać w stosunku do oskarżonego, który

nie ma w kraju stałego miejsca zamieszkania (art. 214 § 3 k.p.k.).
Artykuł 214 § 4 k.p.k. określa, co powinien zawierać wynik wywiadu środowiskowego.

Dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu, osoba przepro-
wadzająca wywiad ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora w postępowaniu
przygotowawczym (art. 214 § 5 k.p.k.). Osoby, które dostarczyły informacji w ramach
wywiadu środowiskowego, mogą być w razie potrzeby przesłuchane w charakterze

świadków (art. 214 § 6 k.p.k.). W charakterze świadka można przesłuchać także osoby,
które przeprowadziły wywiad (art. 216 k.p.k.). W doktrynie i orzecznictwie trafnie
podnosi się, że wywiad środowiskowy jest dowodem, który należy traktować na równi
z innymi dowodami, zatem jego treść podlega swobodnej ocenie w myśl art. 7 k.p.k.
Wywiad środowiskowy przeprowadza podmiot właściwy dla miejsca pobytu oskarżo-

nego, wyznaczony przez organ, który zarządził wywiad. Jeżeli oskarżony ma miejsce
zamieszkania, pracy lub nauki w miejscowości poza jego okręgiem, kurator może zwrócić
się do innego odpowiedniego kuratora, w drodze pomocy prawnej, o przeprowadzenie
wywiadu środowiskowego.
Minister Sprawiedliwości rozporządzeniem z 11.06.2003 r. określił regulamin czynności

w zakresie przeprowadzania wywiadu środowiskowego oraz wzoru kwestionariusza tego
wywiadu (Dz.U. Nr 108, poz. 1018). Podmiot przeprowadzający wywiad środowiskowy
zbiera niezbędne informacje od rodziny oskarżonego, sąsiadów, przełożonych oskarżo-
nego, w miejscu jego pracy, od nauczycieli lub wychowawców w szkole oraz od innych
osób lub instytucji, które mogą mieć niezbędną wiedzę o oskarżonym.
Wywiad środowiskowy obejmuje w szczególności informacje dotyczące zachowania

oskarżonego, jego warunków środowiskowych, sytuacji bytowej oskarżonego i jego
rodziny, sposobu spędzania przez oskarżonego czasu wolnego, przebiegu i oceny pracy
zawodowej lub nauki oskarżonego, kontaktów oskarżonego ze środowiskowymi grupami
patologii społecznej, z uwzględnieniem nadużywających alkoholu lub środków odu-
rzających, stanu zdrowia oskarżonego, z uwzględnieniem stanu zdrowia psychicznego,
uzależnienia od alkoholu lub środków odurzających. Wywiad powinien także zawierać
własne spostrzeżenia i konkluzje osoby przeprowadzającej wywiad, zwłaszcza dotyczące
właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego.
Szczegółowe dane, jakie zebrane być powinny obligatoryjnie w toku postępowania

karnego, wymienia art. 213 k.p.k. Paragraf 1 tego przepisu wskazuje, że w postępowa-
niu należy ustalić tożsamość oskarżonego, jego numer Powszechnego Elektronicznego
Systemu Ewidencji Ludności (PESEL), a w przypadku osoby nieposiadającej numeru
PESEL – numer i nazwę dokumentu stwierdzającego tożsamość oraz nazwę organu,
który wydał dokument, a także wiek oskarżonego, jego stosunki rodzinne i majątkowe,
wykształcenie, zawód i źródła dochodu, dane o jego karalności, oraz – w miarę moż-
liwości – numer telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej, umożliwiające kon-
taktowanie się z oskarżonym, oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP), o ile został
nadany. Odnośnie do oskarżonego będącego funkcjonariuszem publicznym w chwili
popełnienia czynu lub w czasie postępowania należy ponadto zebrać dane dotyczące
przebiegu służby publicznej, wyróżnień oraz ukarań dyscyplinarnych. W razie potrze-
by, co wynika z art. 213 § 1a k.p.k., prokurator, inny organ prowadzący postępowanie
przygotowawcze lub sąd uzyskują informację z systemu teleinformatycznego ministra

właściwego do spraw finansów publicznych dotyczącą stosunków majątkowych i źródeł
dochodu oskarżonego, w tym prowadzonych i zakończonych postępowań podatkowych,
na podstawie aktualnych danych znajdujących się w tym systemie. Informację uzyskuje
się drogą elektroniczną, natomiast w postępowaniu w sprawach o przestępstwa w ruchu
lądowym określone w rozdziale XXI Kodeksu karnego należy także uzyskać informacje
z centralnej ewidencji kierowców oraz z ewidencji kierowców naruszających przepisy
ruchu drogowego prowadzonej przez Policję, dotyczące oskarżonego. Jeżeli od sporzą-
dzenia tych informacji upłynął okres 6 miesięcy, należy uzyskać je ponownie.
Na polecenie organu zarządzającego przeprowadzający wywiad ma obowiązek go uzu-

pełnić. Po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego kurator wypełnia kwestionariusz,
którego wzór stanowi załącznik do powołanego rozporządzenia. Przeprowadzający
wywiad środowiskowy jest obowiązany zachować w tajemnicy wszystkie okoliczności,
o których dowiedział się w związku z przeprowadzeniem tego wywiadu.
Do osoby przeprowadzającej wywiad stosuje się odpowiednio przepisy o wyłączeniu

sędziego. O wyłączeniu decyduje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator
(art. 214 § 8 k.p.k.).
Literatura
M. Błoński, Zaliczenie protokołów i dokumentów w poczet materiału dowodowego bez ich odczytywa-
nia jako wyjątek od zasady bezpośredniości, sprzyjający sprawności postępowania [w:] Proces karny
w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. II, Gdańsk 2018; J. Be-
rent, Biegły lekarz w postępowaniu sądowym [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces karny
sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania. Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegorczyka z okazji
70. urodzin, red. nauk. R. Olszewski, Łódź 2019; A. Bulsiewicz, Narkoanaliza i hipnoza w procesie
karnym, PP 1986/3; A. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków–Warszawa 2007;
K. Eichstaedt, Znaczenie opinii prywatnej w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2016/4; D. Gaca, Hip-
noza w ramach „ekspertyzy prywatnej”, Gaz. Sąd. 2006/9; Z. B. Gądzik, Obserwacja psychiatryczna
w procesie karnym w świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego [w:] Prawo sądowe w orzeczni-
ctwie Trybunału Konstytucyjnego, red. D. Gil, t. IV, 2016; A. Gerecka-Żołyńska, Ujawnianie dowodów
bez ich odczytywania na rozprawie [w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r.
Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015; Z. Gostyński, Tajemnica dziennikarska
a obowiązek składania zeznań w procesie karnym, Warszawa 1997; A. Górski, Ochrona prawnokarna
lekarza i przedstawicieli innych zawodów medycznych jak funkcjonariusza publicznego – po zmianach
legislacyjnych [w:] Artes serviunt vitae. Sapientia imperat. Proces karny sensu largo. Rzeczywistość
i wyzwania. Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegorczyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszew-
ski, Łódź 2018; J. Heitzman, Pozycja biegłego psychiatry – jego opinia i możliwość jej oceny, Warszawa
2016; A. Hejnar-Zawisza, Przesłuchanie pokrzywdzonego poniżej 15 lat z udziałem biegłego psychologa
– problemy praktyczne, Warszawa 2016; P. Hofmański, Świadek anonimowy w procesie karnym, Kraków
1998; P. Hofmański, S. Zabłocki, Dowodzenie w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym – kwestie
modelowe [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grze-
gorczyk, Warszawa 2011; W. Jasiński, Nielegalnie uzyskane dowody w procesie karnym. W poszukiwa-
niu optymalnego rozwiązania, Warszawa 2019; R. Jaworski, Opinia z ekspertyzy poligraficznej jako
dowód odciążający, Wrocław 1999; R. Jaworski, Znaczenie art. 199a i 171 k.p.k. dla stosowania eksper-
tyzy poligraficznej (wariograficznej) na tle uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z 29.01.2015 r.,
I KZP 25/14, PS 2017/5; M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, Obserwacja psychiatryczna w zakładzie
leczniczym jako czynność dowodowa i środek przymusu procesowego [w:] Węzłowe problemy prawa
karnego, kryminologii i polityki kryminalnej. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi
Markowi, red. V. Konarska-Wrzosek. J. Lachowski, J. Wójcikiewicz, Warszawa 2010; J. Jodłowski,
Wpływ ograniczenia inicjatywy dowodowej sądu na realizację zasady prawdy materialnej w postępo-
waniu karnym, CzPKNP 2012/2; J. Karaźniewicz, „Prywatne gromadzenie” dowodów – rozważania na
tle zasad procesowych i konstytucyjnych [w:] Kryminalistyka i inne nauki pomostowe w postępowaniu
karnym, red. J. Kasprzak, B. Młodziejowski, Olsztyn 2009; D. Karczmarska, Dowody w znowelizowa-
nej procedurze karnej – zagadnienia wybrane, „Ius et Administratio” 2016/3; M. Klejnowska, Dowód,
ślad, informacja – wyjaśnienie znaczenia pojęć w procesie dowodzenia w sprawie karnej [w:] Węzłowe
problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; M. Klejnowska, Fizyczna eliminacja
dowodowego protokołu przesłuchania w prawie karnym procesowym, „Ius et Administratio” 2004/2;
R. Kmiecik, Dowód z opinii biegłego czy dowód z oświadczenia osoby badanej wariograficzne (art. 199a
zdanie 2 k.p.k.)? [w:] Przestępczość. Dowody. Prawo. Księga jubileuszowa prof. Bronisława Młodziejow-
skiego, red. J. Moszczyński, D. Solodov, I. Sołyszewski, Olsztyn 2016; J. Kosowski, Formalizm postę-
powania dowodowego w procesie karnym w świetle polskich postępowań sądowych [w:] Dowód w pro-
cesie karnym w perspektywie porównawczej, red. D. Gil, Lublin 2016; R. Koper, Dopuszczalność badań
psychiatrycznych świadka w procesie karnym, „Ius Novum” 2015/3; Z. Kwiatkowski, Dopuszczalność
wykorzystania „opinii prywatnej” w procesie karnym [w:] Iudicium et Scientia. Księga jubileuszowa
Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011; A. Lach,
Rzetelne postępowanie dowodowe w sprawach karnych w świetle orzecznictwa strasburskiego, Warszawa
2018; K.J. Leżak, Możliwość wykorzystania przez organy procesowe w procesie karnym „dowodu” uzy-
skanego w sposób sprzeczny z ustawą oraz konsekwencje procesowe jego przeprowadzenia. Uwagi na
marginesie wyroku Sądu Najwyższego z 16.10.2012 r. (V KK 414/11), WSS 2013/2; A. Liszewska,
Ochrona tajemnicy lekarskiej w postępowaniu karnym [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat.
Proces karny sensu largo. Rzeczywistość i wyzwania. Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegor-
czyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2018; K. Liżyńska, Obserwacja psychiatryczna
oskarżonego w zakładzie leczniczym, PiP 2016/11; A. Łakomy, Opiniowanie w zakresie zaburzeń pre-
ferencji seksualnych – uwagi na tle art. 202 § 3 k.p.k., WPP 2015/3; S. Maciejewska, Adwokat świadkiem
w procesie karnym a problem tajemnicy zawodowej [w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. L. Bo-
gunia, t. 3, Wrocław 1998; A. Malinowski, Nieumyślne sporządzenie fałszywej opinii przez biegłego.
Aspekt logiczno-językowy, PS 2018/7–8; K. Michalak, Tajemnica lekarska i psychiatryczna a polski
proces karny, Kraków 2018; H. Paluszkiewicz, Z problematyki dowodzenia na posiedzeniu wyrokowym
A. Posytek, Wartość dowodowa czynności operacyjno-rozpoznawczych, Prok. i Pr. 2011/3; K. Pruszkie-
wicz, Prawne problemy stosowania hipnozy w procesie karnym i kryminalistyce oraz jej efektywność
[w:] Prawo. Kryminalistyka. Policja. Księga pamiątkowa ofiarowana Procesorowi Bronisławowi Mło-
dziejowskiemu, red. J. Kasprzak, J. Bryk, Szczytno 2008; M. Rusinek, Z problematyki zakazów dowo-
dowych w postępowaniu karnym, Warszawa 2019; J. Siuta, J. Wójcikiewicz, Hipnoza kryminalna,
Kraków 1999; A. Sikora, M. Nowak, Wykorzystanie niekonwencjonalnych metod dowodzenia na przy-
kładzie hipnozy w polskim procesie karnym na tle wybranych systemów prawnych [w:] Dowód w pro-
cesie karnym w perspektywie porównawczej, red. D. Gil, Współczesne problemy wymiaru sprawiedliwo-
ści, t. VI, Warszawa 2016; J. Skorupka, Ciężar dowodu i ciężar dowodzenia w procesie karnym [w:] Funk-
cje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa
2011; J. Skorupka, Eliminowanie z procesu karnego dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą,
PiP 2011/3; M. Smarzewski, Słuszność a celowość stosowania obserwacji psychiatrycznej w polskim
postępowaniu karnym, PS 2019/12; Z. Sobolewski, Wartość nielegalnie uzyskanego dowodu w postępo-
waniu karnym, AUMCS 1976/1; Świadek w procesie sądowym, red. S. Waltoś, Warszawa 1985; D. Świe-
cki, Przeprowadzanie dowodów na rozprawie głównej. Wybrane zagadnienia [w:] Proces karny w dobie
przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; A.M. Tęcza-
-Paciorek, K. Wróblewski, Ciężar dowodu w procesie karnym, czyli jaka jest, a jaka będzie rola sądu
(sędziego), PS 2014/11–12; S. Waltoś, Dylematy ochrony świadka w procesie karnym, PiP 1995/4;
P. Wiliński, Usprawnianie procesu karnego poprzez koncentrację materiału dowodowego. Propozycje
de lege ferenda [w:] B. Dudzik, J. Kosowski, Funkcje procesu karnego z uwzględnieniem aspektu prawa
karnego skarbowego i europejskiego. Sprawozdanie ze Zjazdu Katedr Postępowania Karnego (Łódź
19–21.09.2011), „Studia Iuridica Lublinensia” 2011/16; J. Wójcikiewicz, Dowód naukowy w procesie
sądowym, Kraków 2000; J. Wójcikiewicz, Hipnoza w prawie karnym i kryminalistyce, Kraków 1989;
J. Wójcikiewicz, V. Kwiatkowska-Wójcikiewicz, W kwestii procesowej czynności okazania [w:] Iudicium
et scientia. Księga jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Ta-
racha, Warszawa 2011; M. Żbikowska, Ciężar dowodu w polskim procesie karnym, Warszawa 2019.
Rozdział VII. Środki przymusu w procesie karnym 429
Rozdział VII
ŚRODKI PRZYMUSU W PROCESIE KARNYM
1. Ogólna charakterystyka środków przymusu

karnoprocesowego
Środki przymusu to w zasadzie immanentny element struktury procesu karnego. Kon-
strukcja postępowania karnego już niejako odgórnie dopuszcza stosowanie tych środków.
Dzieje się tak nie tylko dlatego, że proces karny stanowi rodzaj działalności państwowej
opartej o schemat typu: władztwo – podporządkowanie. Inne tryby orzekania w postaci
postępowania prowadzonego przed organami państwa, takie jak np. postępowanie
cywilne, postępowanie administracyjne czy postępowanie sądowoadministracyjne,
również stanowią imperatywną formę rozstrzygania konfliktów. Jednakże w tych innych
postępowaniach potrzeba stosowania środków przymusu nie ujawnia się tak bardzo i nie
jest tak bardzo rozległa jak w wypadku procesu karnego. Na tle tych innych procedur
proces karny odznacza się szczególną intensywnością i dokuczliwością stosowanych
środków przymusu, zarówno co do ich rodzaju, jak i konsekwencji ich użycia.
W tym miejscu pojawia się zasadniczy powód, dla którego środki przymusu wykazują
silny związek z procesem karnym. Chodzi o wysoką rangę działalności karnoproce-
sowej w ramach funkcji pełnionych przez państwo. Należy bowiem przypomnieć, że
każde przestępstwo, w mniejszym lub większym stopniu, powoduje zakłócenie spo-
koju i bezpieczeństwa publicznego, proces karny stanowi zaś działanie zmierzające do
przywrócenia tego szeroko rozumianego porządku społecznego. Swoistym warunkiem
niezbędnym do osiągnięcia tego celu jest prawidłowe rozstrzygnięcie kwestii odpowie-
dzialności karnej oskarżonego. Organy procesowe muszą więc dysponować środkami
umożliwiającymi wydanie prawidłowego rozstrzygnięcia co do przedmiotu procesu, gdy-
by realizacja tego celu miała być zagrożona lub utrudniona. Gdyby było inaczej, proces
karny mógłby stać się niewydolną procedurą, niezdatną w zakresie oddziaływania na
rzecz przywrócenia ładu społecznego i zwiększenia poczucia bezpieczeństwa obywateli.
Zbiór środków przymusu stosowanych w procesie karnym nie odznacza się jednorod-
nością. Te środki mają jednak pewne cechy wspólne, które umożliwiają ich definiowanie.
430 Rozdział VII. Środki przymusu w procesie karnym
Środki przymusu są to czynności organów procesowych (a także innych uczestników

procesu) służące do zabezpieczenia prawidłowego biegu postępowania i jego celów,
polegające na stosowaniu odpowiedniego przymusu w toku procesu, ograniczającego
prawa osób, wobec których te środki zastosowano1.
Istota środków przymusu przejawia się przede wszystkim w zastosowaniu nacisku ze-
wnętrznego na daną osobę. Zastosowanie przymusu to bowiem nic innego jak użycie
określonej formy takiego nacisku sprawiającego, że dana osoba nie może zachować
się zgodnie z własną wolą. W pewnym zakresie ta osoba zostaje pozbawiona możli-
wości wyboru sposobu zachowania. Musi poddać się ograniczeniom wynikającym
z zastosowania środka przymusu określonego rodzaju. Można zatem powiedzieć, że
kolejna istotna cecha środków przymusu polega na tym, że wpływają one na swobodę
określonej osoby w ten sposób, że krępują wolę człowieka lub w ogóle wyłączają
możliwość postąpienia zgodnie z nią. Stosowanie środków przymusu odbywa się więc
niezależnie od woli człowieka. W zależności od stopnia dotkliwości danego środka
przymusu to ograniczenie swobody może być niewielkie (np. poręczenie społeczne),
relatywnie przeciętne (np. dozór Policji), wysokie (np. przeszukanie) albo bardzo wy-
sokie (np. tymczasowe aresztowanie).
Ważne jest zaakcentowanie, że środki przymusu zawsze muszą być skorelowane

z potrzebą osiągnięcia określonego celu procesowego. Można je bowiem stosować
o tyle, o ile zachodzi konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania.
W tym kontekście mogą być reakcją na jakieś zachowanie niezgodne z oznaczonym
obowiązkiem. Ten obowiązek może być wprost określony przez przepisy (np. obowią-
zek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego), ale może też być to obowiązek,
który nie został wprost sprecyzowany przez przepisy, lecz jego istnienie jest oczywiste,
ponieważ wynika z istoty podporządkowania się organom procesowym i niezakłócania
wykonywanych przez te organy czynności procesowych (np. obowiązek nieutrudniania
postępowania przez oskarżonego). Niekiedy środki przymusu zmierzają do urzeczywist-
nienia pewnego stanu faktycznego już nie tylko niezależnie od woli określonej osoby,
lecz także niezależnie od jej zachowania się (np. podsłuch procesowy).
Stosowanie środków przymusu procesowego często polega na nakładaniu kar lub użyciu
niezbędnej siły. Ta okoliczność mogłaby upodabniać większość środków przymusu do
kar. Środki te nie stanowią jednak kar kryminalnych. Nie zmienia to faktu, że mogą być
stosowane jako przymus państwowy wobec oskarżonego, którego wina nie została jeszcze
prawomocnie ustalona lub wobec innych osób (świadka, publiczności w sali rozpraw).
1
K. Amelung, K. Marszał, Stosowanie środków przymusu w procesie karnym. Problem karnoprocesowych
ograniczeń praw obywatelskich, Katowice 1990, s. 12–20; K. Marszał, Środki przymusu w polskim procesie
karnym de lege ferenda [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka,
red. S. Waltoś, Kraków 1993, s. 433–434; M. Cieślak, Środki przymusu na tle systemu bodźców prawnych
w procesie karnym, ZNUJ Prace Prawnicze 1960/7, s. 89 i n.
1. Ogólna charakterystyka środków przymusu karnoprocesowego 431
Niekiedy stosowanie środka przymusu procesowego jest uzależnione od zawinienia

określonej osoby (np. w razie bezpodstawnej odmowy zeznań przez świadka), ale nie
stanowi to reguły w odniesieniu do wszystkich środków tego rodzaju (np. nie można
mówić o zawinieniu, gdy chodzi o stosowanie przeszukania).
Stosowanie środków przymusu oznacza ingerencję w sferę praw obywatelskich kon-

stytucyjnie gwarantowanych. W grę wchodzi ingerencja w prawa i wolności, takie jak:
1) wolność osobista – art. 41 ust. 1–5 Konstytucji RP (np. zatrzymanie, tymczasowe
aresztowanie, umieszczenie oskarżonego na obserwacji w zakładzie leczniczym);
2) nietykalność osobista – art. 41 ust. 1 Konstytucji RP (np. przymusowe przepro-
wadzenie badań lekarskich lub innych wobec oskarżonego, pokrzywdzonego
i świadka);
3) prywatność, tzn. przez wkroczenie w sferę dwóch uprawnień stanowiących ele-
menty składowe prywatności: tajemnicę komunikowania się oraz nienaruszal-
ność mieszkania – art. 49 i 50 Konstytucji RP (np. podsłuch, przeszukanie);
4) prawa majątkowe – art. 64 ust. 1–3 Konstytucji RP (np. przez zajęcie mienia
w ramach zabezpieczenia majątkowego);
5) wolność poruszania się po terytorium Polski oraz wyboru miejsca zamieszka-
nia i pobytu – art. 52 ust. 1–3 Konstytucji RP (np. dozór Policji).
Fakt, że środki przymusu karnoprocesowego stanowią ograniczenie praw obywatelskich,

powoduje istotne implikacje w zakresie ich stosowania w procesie karnym. Przede
wszystkim trzeba podkreślić, że o ile bezdyskusyjna jest kwestia ogólnej dopuszczalności
stosowania tych środków w procesie karnym, o tyle nie jest jednoznaczna sprawa zakresu,
w jakim ma się to odbywać. W zasadzie w pewnym uproszczeniu można powiedzieć,
że środki przymusu można stosować tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny
dla zabezpieczenia prawidłowego biegu postępowania. Wynika z tego zakaz ich
stosowania, jeśli byłoby to zbędne z punktu widzenia realizacji celów procesowych.
W rozważanym kontekście proces karny nie może stać się miejscem dozwalającym na
wszelkie ingerencje w sferę praw i wolności jego uczestników.
Nie sposób w tym kontekście pominąć standardu konstytucyjnego. Trzeba przypomnieć,

że zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wszelkie ograniczenia w zakresie korzystania
z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wte-
dy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie m.in. dla jego bezpieczeństwa lub
porządku publicznego albo wolności i praw innych osób, przy czym te ograniczenia nie
mogą naruszać istoty wolności i praw objętych stosowną ingerencją. Warto podkreślić,
że na tle tego przepisu zdekodowano obowiązywanie w polskim porządku prawnym
zasady proporcjonalności składającej się z trzech elementów, takich jak:
1) zasada przydatności – naruszenie wolności lub prawa jest osiągane środkiem
skutecznym z punktu widzenia realizowanego celu;
2) zasada niezbędności – naruszenie wolności lub prawa nie może być większe,
niż jest to konieczne do osiągnięcia tego celu, a zatem chodzi o wybór środka
najmniej uciążliwego dla jednostki oraz wykazanie, że ingerencja w sferę danej
wolności lub prawa jest jedynym sposobem rozwiązania kolizji wartości;
3) zasada proporcjonalności sensu stricto – naruszenie wolności lub prawa nie
może być nadmierne w stosunku do korzyści uzyskiwanej przez podmiot doko-
nujący ingerencji.
Zasada proporcjonalności stanowi zabezpieczenie przed arbitralnością ustawodawcy,

który nie może w sposób dyskrecjonalny regulować ograniczenia wolności i praw. Speł-
nia istotną funkcję gwarancyjną, wykluczając możliwość nielimitowanego ograniczenia
praw człowieka oraz wyznaczając nieprzekraczalne granice, w jakich może się poruszać
w tym zakresie ustawodawca. Znaczenie owej zasady na gruncie ustawowych rozwiązań
karnoprocesowych jest więc oczywiste.
W polskiej nauce procesu karnego, jeszcze na długo przed uchwaleniem i obowiązywa-

niem Konstytucji RP, sformułowano podstawowe reguły w zakresie stanowienia prze-
pisów o środkach przymusu procesowego, jak i w ich stosowaniu (wykonywaniu)2. Te
reguły w dalszym ciągu zachowują aktualność. Zwrócić bowiem trzeba uwagę na fakt, że
w obowiązującym Kodeksie postępowania karnego nie wyodrębniono takich ogólnych
reguł, co też poniekąd jest konsekwencją braku przepisów ogólnych odnoszących się
do wszystkich środków przymusu.
Można zatem wyróżnić trzy reguły dotyczące stanowienia i stosowania środków przy-
musu w procesie karnym. Korespondują one z konstytucyjną regulacją ujętą w art. 31
ust. 3 Konstytucji RP. Te reguły są następujące:
1) wyłączność ustawowej podstawy w zakresie stanowienia i stosowania środków
przymusu;
2) reguła umiaru w stosunku do stosowanych środków przymusu;
3) wyłączność decyzji sądowej w przedmiocie stosowania środków przymusu.
Ad 1. Wkraczanie w prawa obywatelskie za pomocą środków przymusu karnoprocesowe-

go jest możliwe tylko w akcie prawnym o randze ustawy i tylko w wypadkach w usta-
wie wskazanych. Ta dyrektywa w pełni odpowiada ogólnej zasadzie konstytucyjnej.
Z omawianej reguły wynikają trzy zasadnicze konsekwencje.
Po pierwsze, konieczność ustawowej regulacji ograniczeń praw obywatelskich wymaga

precyzji w ujmowaniu przepisów dotyczących stosowania środków przymusu. Oznacza
to, że przy normowaniu tej problematyki nie można posługiwać się określeniami mało
ostrymi, lecz należy używać precyzyjnych sformułowań, gdyż w przeciwnym razie organ
2
Zob. K. Marszał, Proces karny, Katowice 1992, s. 263 i n.
1. Ogólna charakterystyka środków przymusu karnoprocesowego 433
państwowy będzie miał możliwość poszerzenia swych uprawnień w wyniku wykładni

zbyt ogólnie ujętych przepisów. Łączy się z tym wymóg skonstruowania pełnej regulacji
ustawowej konkretyzującej warunki lub podstawy zastosowania danego środka, organ
uprawniony do wydania decyzji w tym przedmiocie oraz tryb postępowania przed
tym organem, a także status prawny osoby, względem której stosuje się ten środek,
z wyszczególnieniem jej praw i obowiązków, a zwłaszcza prawa do kontroli stosowania
danego środka.
Po drugie, reguła wyłączności ustawowej regulacji ograniczeń praw obywatelskich nie

obejmuje analogii. Jak już wyżej stwierdzono w rozdziale I, analogia – generalnie rzecz
biorąc – nie jest wykluczona w procesie karnym. Pamiętając jednak głównie o tym,
że środki przymusu stanowią formę ingerencji w prawa człowieka, analogia musi być
uznana za niedopuszczalną w zakresie podstaw ich stosowania. Oznaczałaby bowiem
możliwość stosowania przymusu w sytuacjach wyraźnie w ustawie nieprzewidzianych.
Po trzecie, reguła wyłączności ustawowej regulacji powoduje, że w zakresie podstaw

stosowania środków przymusu karnoprocesowego nie mają znaczenia ani przepisy
niższego rzędu, ani zwyczaj.
Ad 2. Reguła umiaru w oznaczonym zakresie przypomina kształt konstytucyjnej zasady

proporcjonalności. Regułę umiaru można ująć w postaci trzech elementów:
1) zastosowano właściwy środek przymusu – oznacza to, że powinien być zastoso-
wany taki środek, za pomocą którego możliwe jest osiągnięcie określonego celu,
środek nie będzie więc właściwie zastosowany, jeżeli za jego pomocą cel proce-
sowy nie jest możliwy do osiągnięcia (stosownie do celu, który chce się osiągnąć,
powinien być dobrany odpowiedni środek przymusu);
2) zastosowano spośród właściwych środków karnoprocesowych ten, który w ogól-
ności i w konkretnej sytuacji w mniejszym stopniu wkracza w sferę praw obywa-
telskich, a zatem należy stosować ten spośród środków, który jest łagodniejszy;
3) zastosowany środek przymusu nie może spowodować szkód, które byłyby oczy-
wiście nieproporcjonalne w stosunku do zamierzonego celu, np. obawa utrud-
niania postępowania przez oskarżonego występuje w stopniu nieznacznym,
natomiast zastosowanie tymczasowego aresztowania, z uwagi na chorobę oskar-
żonego, może spowodować zagrożenie dla jego życia lub zdrowia.
Cząstkowe uregulowanie tego problemu można odnaleźć np. w art. 227 (w odniesieniu
do przeszukania) oraz w art. 257 k.p.k. (w odniesieniu do środków zapobiegawczych).
Ad 3. Trzecia reguła polega na tym, że decyzję w przedmiocie środka przymusu

powinien podejmować wyłącznie sąd. Jest to podyktowane tym, że jest to organ nie-
zależny, w pełni bezstronny i niezawisły, a tym samym daje optymalną gwarancję wy-
dania prawidłowej i wyważonej decyzji. Legitymacja sądowa powinna także chronić
przed ewentualną arbitralnością stosownej decyzji oraz powinna zabezpieczać przed

nadmierną interpretacją przepisów na korzyść kompetencji organów procesowych.
Omawiana reguła nie jest w pełni realizowana w polskim procesie karnym.
Po pierwsze, są sytuacje wymagające nagłego, specjalnego reagowania, w których ocze-

kiwanie na wydanie decyzji przez sąd mogłoby spowodować opóźnienie lub zwłokę
implikującą niemożność zrealizowania celu, który chce się osiągnąć za pomocą da-
nego środka przymusu. Chodzi tutaj o wypadki niecierpiące zwłoki. W tym zakresie
wyjątkowo można przyznać uprawnienia organom ścigania karnego. Przykładowo
prokurator może wtedy podjąć decyzję o zastosowaniu kontroli i utrwalaniu treści
rozmów telefonicznych (art. 237 § 2 k.p.k.). W wypadkach tego typu niezwykle ważne
jest, aby zatwierdzenie decyzji prokuratora należało do sądu. Oznacza to, że sąd jest
tutaj organem weryfikującym ostatecznie zasadność i legalność zastosowania środka
przymusu określonego rodzaju.
Po drugie, w odniesieniu do pewnych kategorii środków przymusu ustawodawca do-

puszcza ich stosowanie na etapie postępowania przygotowawczego przez prokuratora,
a zatem bez decyzji sądowej w tej kwestii. Nie ma przy tym znaczenia, czy chodziłoby
o sytuacje wyjątkowe (niecierpiące zwłoki), czy też inne wypadki. W ramach egzemplifi-
kacji można wskazać na środki zapobiegawcze o charakterze nieizolacyjnym stosowane
w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora. W tym wypadku musi być jednak
zagwarantowana kontrola sądowa (art. 252 § 2 k.p.k.).
W tej drugiej sytuacji sposób rozstrzygnięcia kwestii legitymacji organu procesowego

wzbudza istotne zastrzeżenia. Rzetelnie należy jednak zauważyć, że na obecnym etapie
rozwoju procesu karnego, biorąc też pod uwagę rozwiązania modelowe, nie jest niestety
możliwe, aby wszystkie środki przymusu mógł stosować tylko sąd. Przeciwko bezwzględ-
nemu przyjęciu takiej reguły (oczywiście z wyłączeniem wypadków niecierpiących
zwłoki) przemawiają rozmaite powody o charakterze strukturalnym, organizacyjnym,
finansowym, a nie bez znaczenia są także względy związane z zapewnieniem realizacji
zasady szybkości. Wypada mieć nadzieję, że omawiana reguła w przyszłości będzie
mogła być szerzej ujęta w polskim procesie karnym.
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że jeśli sąd nie został wyposażony w kompetencję do

podjęcia decyzji o zastosowaniu danego środka przymusu, to przynajmniej powinien
realizować w tym zakresie funkcje kontrolne. Ten minimalny standard jest spełniony
w polskim ustawodawstwie karnoprocesowym.
2. Rodzaje i systematyka środków przymusu w procesie karnym 435
Literatura

ograniczeń praw obywatelskich, Katowice 1990; A. Ashworth, M. Redmayne, The criminal process,
Oxford 2005; M. Cieślak, Środki przymusu na tle systemu bodźców prawnych w procesie karnym, ZNUJ
Prace Prawnicze 1960/7; W. Daszkiewicz, Konstytucyjne gwarancje wolności osobistej. Rozwiązania
de lege ferenda, RPEiS 1989/2; D. Dudek, Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie,
Lublin 2000; G. Giostra, Processo penale e informazione, Milano 1989; J. Grajewski, Środki przymusu
w projekcie k.p.k. [w:] Problemy reformy prawa karnego, red. T. Bojarski, E. Skrętowicz, Lublin 1993;
P. Hofmański, Konwencja Europejska a prawo karne, Toruń 1995; K. Marszał, Środki przymusu w pol-
skim procesie karnym de lege ferenda [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora
Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993; Prawa człowieka a policja. Problemy teoretyki i praktyki,
red. A. Rzepliński, Legionowo 1994; G.M. Rehm, Privacy in the digital age: vanishing into cyberspace?
[w:] Human rights in private law, red. D. Friedmann, D. Barak-Erez, Oxford–Portland 2001; L. Scom-
parin, La tutela del testimone nel processo penale, Padova 2000; K. Wojtyczek, Zasada proporcjonalności
[w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002.
2. Rodzaje i systematyka środków przymusu w procesie

karnym
Środkom przymusu poświęcony jest cały dział VI Kodeksu postępowania karnego,
który obejmuje: zatrzymanie, środki zapobiegawcze, kary porządkowe, zabezpieczenie
majątkowe, list żelazny, poszukiwanie oskarżonego i list gończy.
Już w tym miejscu należy zaakcentować, że list żelazny, poszukiwanie oskarżonego

i list gończy nie są środkami przymusu w znaczeniu wyżej przyjętym. Poszukiwanie
oskarżonego (art. 278 k.p.k.) oraz list gończy (art. 279–280 k.p.k.) należą bowiem do
czynności, które nie oddziaływają bezpośrednio na wolę oskarżonego. Z kolei list żela-
zny (rozdział 30 Kodeksu postępowania karnego) stwarza dla oskarżonego określone
uprawnienie, choć ma na celu zapewnienie jego stawiennictwa.
Dział VI Kodeksu postępowania karnego nie wyczerpuje wszystkich środków przymusu.

Unormowania dotyczące środków przymusu znajdujemy również w innych częściach
Kodeksu postępowania karnego, np. w przepisach o stronach (art. 74 § 2 k.p.k.), o do-
wodach (art. 219 i n. oraz art. 237 i n. k.p.k.), o postępowaniu głównym (np. art. 375 § 1
i art. 390 § 2 k.p.k.) oraz w przepisach o ustroju sądów powszechnych (np. art. 48 i n.
p.u.s.p.). Dokonanie więc podziału środków przymusu według systematyki Kodeksu
postępowania karnego nie wydaje się właściwe i możliwe.
Środki przymusu można poddawać różnym podziałom w zależności od zastosowane-

go kryterium. Takim kryterium może być dobro prawne, jakie zostało naruszone lub
ograniczone w następstwie zastosowania środka przymusu. W tym aspekcie można by

było wyszczególnić środki przymusu np. ingerujące w wolność osobistą albo środki
przymusu ograniczające prywatność jednostki. Tego podziału nie można jednak uznać
za zadowalający, gdyż nie uwzględnia istoty poszczególnych środków przymusu, nie
mówiąc o tym, że są środki przymusu, które mogą oznaczać ingerencję w więcej niż
jedno dobro podlegające ochronie, np. zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie sta-
nowi w istocie ingerencję w sferę wolności osobistej oraz nietykalności osobistej (w tym
wypadku – nietykalności cielesnej).
Wydaje się, że najwłaściwszym podziałem środków przymusu jest ten, który bierze pod
uwagę istotę i funkcję poszczególnych środków. Stosując powyższe kryterium, można
wyróżnić następujące grupy środków przymusu:
1) zatrzymanie,
2) środki zapobiegawcze,
3) kary porządkowe,
4) przymusowe wykonanie czynności procesowych.
Literatura

ograniczeń praw obywatelskich, Katowice 1990; M. Cieślak, Środki przymusu na tle systemów bodźców
prawnych w procesie karnym, ZNUJ Prace Prawnicze 1960/7.
3. Zatrzymanie
Zatrzymanie to krótkotrwałe (chwilowe) pozbawienie wolności określonej osoby
w celu zastosowania środka zapobiegawczego albo w celu jej przymusowego dopro-
wadzenia do organu procesowego.
W systemie obowiązujących przepisów prawnych zatrzymanie jest uregulowane w kilku

aktach prawnych. W rezultacie można wyróżnić: zatrzymanie procesowe i zatrzymanie
pozaprocesowe.
Co się tyczy zatrzymania pozaprocesowego, można wskazać przykładowo na dwie

najważniejsze sytuacje:
1) Policja ma prawo zatrzymywania osób stwarzających w sposób oczywisty bezpo-
średnie zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego, a także dla mienia (art. 15 ust. 1
pkt 3 u.p.) – tzw. zatrzymanie porządkowe (prewencyjne);
2) Policja ma także uprawnienie w zakresie zatrzymania osób pozbawionych wol-
ności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy
3. Zatrzymanie 437
albo zakład karny i w wyznaczonym terminie do niego nie powróciły (art. 15

ust. 1 pkt 2a u.p.) – tzw. zatrzymanie penitencjarne.
Zatrzymanie procesowe odbywa się według przepisów Kodeksu postępowania kar-

nego i w ramach procesu karnego. Ustawodawca przewidział trzy formy zatrzymania
procesowego:
1) ujęcie na gorącym uczynku,
2) właściwe zatrzymanie,
3) zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie.
Ujęcie na gorącym uczynku (ujęcie obywatelskie) zostało uregulowane w art. 243 k.p.k.
Ma miejsce tylko wówczas, gdy osobę schwytano na gorącym uczynku popełnienia
przestępstwa (in flagranti) lub w pościgu podjętym bezpośrednio po dokonaniu
przestępstwa. Wynika z tego, że ujęcie w takiej formie jest możliwe tylko w razie oczy-
wistości przestępstwa, gdy stopień podejrzenia jego popełnienia graniczy z pewnością.
Sformułowanie językowe „pościg bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa” wskazuje
na konieczność zaistnienia ciągłości czasowej pomiędzy chwilą dokonania przestępstwa
a chwilą podjęcia pościgu i następnie ujęcia sprawcy. Co ważne, ujęcia może tutaj
dokonać każdy, a ujętego należy niezwłocznie oddać w ręce Policji. Oznacza to, że nie
można przetrzymywać ujętego „na własną rękę”, nie zawiadamiając organów ścigania.
Warunkiem ujęcia jest obawa ukrycia się tej osoby lub niemożność ustalenia jej tożsa-
mości. Jeśli tożsamość osoby popełniającej przestępstwo jest znana, ujęcie obywatelskie
nie wchodzi w grę, nawet gdy zachodzi obawa ucieczki tej osoby.
Właściwego zatrzymania dokonuje Policja (art. 244 k.p.k.). Przede wszystkim zatrzy-
mać można osobę podejrzaną, co do której istnieje uzasadnione przypuszczenie, że
popełniła przestępstwo. Podstawa dowodowa zatrzymania nie jest tak rozbudowana jak
w wypadku zastosowania środka zapobiegawczego. Nie musi zatem zachodzić wysokie
prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa. „Uzasadnione przypuszczenie” musi
być wszak oparte na konkretnych informacjach wskazujących na możliwość popełnienia
określonego przestępstwa przez daną osobę. Niezależnie od konieczności wystąpienia
tej podstawy informacyjno-dowodowej, zatrzymanie może mieć miejsce wtedy, gdy
zachodzi ponadto obawa ucieczki lub ukrycia się danej osoby albo zatarcia śladów
przestępstwa, bądź też gdy nie można ustalić jej tożsamości albo gdy istnieją prze-
słanki do prowadzenia przeciwko tej osobie postępowania przyspieszonego.
Szczególne podstawy właściwego zatrzymania wiążą się z popełnieniem przestępstwa

w ramach tzw. przemocy w rodzinie. Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, co
do której zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że popełniła przestępstwo z użyciem
przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, gdy zarazem zachodzi obawa, że
ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, a zwłaszcza gdy
grozi popełnieniem takiego czynu (art. 244 § 1a k.p.k.). Zatrzymanie jest obligatoryjne,
gdy wspomniane przestępstwo zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub
innego niebezpiecznego przedmiotu i także w tej sytuacji musi zachodzić obawa, że
osoba podejrzana ponownie popełni przestępstwo względem osoby wspólnie zamiesz-
kującej, zwłaszcza gdy groziła popełnieniem takiego przestępstwa (art. 244 § 1b k.p.k.).
Trzecią formę zatrzymania stanowi zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie (art. 75

§ 2, art. 247 k.p.k.), które zarządza sąd lub prokurator, a doprowadzenia dokonuje
Policja. Ponieważ ta forma zatrzymania stanowi odmianę innego środka przymusu,
a mianowicie przymusowego wykonania czynności procesowych, zostanie omówiona
w podrozdziale 6.
Zatrzymanego w trybie art. 244 § 1 k.p.k. albo przekazanego Policji w trybie art. 243 k.p.k.
należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania. Jest to wykonanie na-
kazu konstytucyjnego, gdyż zgodnie z art. 41 ust. 3 Konstytucji RP każdy zatrzymany
powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przy-
czynach zatrzymania. Zatrzymanego należy także poinformować o przysługujących mu
prawach oraz o terminach zatrzymania (art. 244 § 2 k.p.k.). Następnie zatrzymanego
należy wysłuchać (art. 244 § 2 k.p.k.). Wysłuchanie powinno dotyczyć okoliczności prze-
stępstwa, o popełnienie którego zatrzymany jest podejrzewany. Zatrzymanie podlega
udokumentowaniu przez sporządzenie protokołu. Powinien on zawierać elementy
składowe wymagane przez art. 244 § 3 k.p.k. Odpis protokołu doręcza się zatrzymanemu.
Po dokonaniu zatrzymania należy niezwłocznie przystąpić do zebrania niezbędnych

danych, a także o zatrzymaniu zawiadomić prokuratora. W razie istnienia podstawy
do tymczasowego aresztowania z art. 258 § 1–3 k.p.k. zatrzymujący powinien wystąpić
do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie
(art. 244 § 4 k.p.k.).
Zatrzymanego należy natychmiast zwolnić w trzech sytuacjach:

1) gdy ustanie przyczyna zatrzymania,
2) na polecenie sądu lub prokuratora,
3) gdy upłyną terminy zatrzymania (art. 248 § 1 k.p.k.).
Zatrzymany powinien być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony

organ przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymcza-
sowego aresztowania. Jeżeli tak się nie stanie, powinien być niezwłocznie zwolniony.
Zatrzymanego należy także zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do
dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym
aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami (art. 41 ust. 3 Konstytucji RP, art. 248
§ 1 i 2 k.p.k.) albo gdy nie ogłoszono mu tego postanowienia na posiedzeniu przepro-
wadzanym w trybie online (art. 250 § 3b k.p.k.). Oznacza to, że maksymalny okres
zatrzymania w Polsce wynosi 72 godziny. Termin 48-godzinny i termin 24-godzinny
3. Zatrzymanie 439
nie podlegają sumowaniu. Na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. okres

zatrzymania wynosił maksymalnie 48 godzin, ale – jak się okazało – potrzeby praktyki
musiały rzutować na wydłużenie dopuszczalnego czasu trwania zatrzymania.
Obecne unormowanie wyraźnie więc nie odpowiada standardom międzynarodowym

(Europejska Konwencja Praw Człowieka i Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich
i Politycznych), w których podkreśla się niezwłoczność doprowadzenia zatrzymanego
do sądu, tak by mógł być postawiony jak najszybciej przed sądem (procedura Habeas
Corpus Act).
Zatrzymanemu przysługują określone prawa. Oto najważniejsze z nich:

1) prawo do kontaktu z adwokatem lub radcą prawnym – zatrzymanemu na jego
żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie w dostępnej formie kontaktu
z adwokatem lub radcą prawnym, a także bezpośrednią z nim rozmowę. Z uwagi
na to, że jest to z reguły początkowy, bardzo wczesny etap procesu karnego, aby
nie dopuścić do nadużywania tego prawa przez zatrzymanego, który mógłby wy-
korzystać ten kontakt w celu utrudniania prawidłowego biegu procesu, możliwe
jest rozwiązanie szczególne. Zatrzymujący może mianowicie zastrzec, że przy
wspomnianej rozmowie będzie obecny. Po nowelizacji jest to jednak dopusz-
czalne tylko w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych wypadkach (art. 245
§ 1 k.p.k.). W ten sposób ustawodawca zacieśnił zakres swobody organu zatrzy-
mującego, wprowadzając kryteria wprawdzie niejednoznaczne, ale jednak wygó-
rowane. Adwokat lub radca prawny, który udzielił pomocy prawnej zatrzymane-
mu, korzysta następnie z ochrony przewidzianej w art. 178 pkt 1 k.p.k.;
2) prawo żądania zawiadomienia określonych podmiotów – na żądanie zatrzy-
manego o zatrzymaniu powinny być zawiadomione osoby najbliższe, inne osoby
przez niego wskazane, pracodawca, szkoła lub uczelnia, gdy zatrzymanym jest
żołnierz – jego dowódca, gdy zatrzymanym jest przedsiębiorca lub niebędący
pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy – podmiot zarzą-
dzający przedsiębiorstwem (art. 245 § 2 w zw. z art. 261 k.p.k.);
3) prawo do wysłuchania – wysłuchanie może zatrzymanemu posłużyć do wskaza-
nia okoliczności przemawiających za jego zwolnieniem;
4) prawo złożenia oświadczenia i odmowy złożenia oświadczenia – w następstwie
ostatnich nowelizacji zadekretowano wreszcie prawo zatrzymanego do milcze-
nia. Oznacza to, że w ramach wysłuchania zatrzymany nie musi składać żadnego
oświadczenia, jeśli uzna, że byłoby ono niekorzystne dla niego samego lub osoby
dla niego najbliższej. Jest to bardzo istotna gwarancja dla zatrzymanego, bo, co
prawda, nawet gdyby takie oświadczenie złożył i tak nie będzie miało ono waloru
dowodowego (art. 174 k.p.k.), niemniej jednak treść tego oświadczenia mogłaby
stanowić podstawę do uzyskania dowodów przeciwko zatrzymanemu lub jego
najbliższym. Szkoda tylko, że to nowe, bardzo ważne uprawnienie osoby zatrzy-
manej zostało unormowane w Kodeksie postępowania karnego pośrednio, przez
zaakcentowanie wymogu poinformowania zatrzymanego o prawie do odmowy

złożenia oświadczenia (art. 244 § 2 i 5 k.p.k.), a nie wprost;
5) prawo do zainicjowania kontroli zatrzymania – według art. 41 ust. 2 Konstytu-
cji RP każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo
odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego zatrzyma-
nia.
W myśl art. 246 § 1 k.p.k. zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu na zatrzy-

manie. W zażaleniu zatrzymany może domagać się zbadania zasadności, legalności
oraz prawidłowości zatrzymania (art. 246 § 1 k.p.k.). Zasadność dotyczy konieczności
i proporcjonalności (jako elementów konstytucyjnej zasady proporcjonalności) zasto-
sowania tego środka, legalność odnosi się do zgodności zatrzymania z obowiązującym
prawem, prawidłowość zaś to sposób przeprowadzenia zatrzymania oraz okoliczności,
w jakich to nastąpiło. Może się bowiem zdarzyć, że zatrzymanie było zasadne, legalne,
ale nie zostało prawidłowo wykonane (np. zatrzymany był bity albo poniżany przez
funkcjonariuszy).
Zażalenie przekazuje się niezwłocznie sądowi rejonowemu miejsca zatrzymania lub pro-
wadzenia postępowania, który również niezwłocznie je rozpoznaje (art. 246 § 2 k.p.k.).
W wypadku stwierdzenia bezzasadności lub nielegalności zatrzymania sąd zarządza
natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego (art. 246 § 3 k.p.k.). Jeśli jednak sąd stwierdzi
bezzasadność, nielegalność lub nieprawidłowość zatrzymania, wówczas ma ponadto
obowiązek zawiadomić o tym prokuratora i organ przełożony nad tym, który doko-
nał zatrzymania (art. 246 § 4 k.p.k.). Gdy zatrzymany przebywa już na wolności, sąd
stwierdza post factum bezzasadność lub bezprawność zatrzymania lub inne naruszenie
prawa w czasie jego wykonania3.
Ponadto sąd lub prokurator, także w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie

art. 256 k.p.k. sprawują nadzór nad prawidłowością zatrzymania.
Zatrzymanie podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary, także w sytuacji gdy zatrzy-
manie nie przerodziło się następnie w tymczasowe aresztowanie4.
W razie oczywiście niesłusznego zatrzymania przysługuje odszkodowanie od Skarbu

Państwa za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę (art. 552
§ 4 k.p.k.).
3
Uchwała SN z 4.07.1991 r., WZP 1/91, OSNKW 1992/1–2, poz. 10.
4
3. Zatrzymanie 441
Literatura
Ł. Cora, Gwarancje praw osób zatrzymanych na podstawie art. 244 § 1 k.p.k., PS 2008/10; Ł. Cora, O po-
jęciu pozaprocesowego zatrzymania osoby, PiP 2008/3; Ł. Cora, Zatrzymanie osoby w polskim procesie
karnym. Analiza dogmatyczno-prawna, Warszawa 2015; W. Daszkiewicz, Konstytucyjne gwarancje
wolności osobistej. Rozwiązania de lege ferenda, RPEiS 1989/2; M. Gabriel-Węglowski, Zatrzymanie
procesowe – uwagi polemiczne, Prok. i Pr. 2008/9; T. Grzegorczyk, Zatrzymanie jako środek przymusu
karnoprocesowego (uwagi dyskusyjne na tle projektu zmian k.p.k.), PP 1983/6; W. Grzeszczyk, Przesłanki
zatrzymania procesowego, Prok. i Pr. 1998/2; P. Hofmański, Zatrzymanie policyjne w świetle nowego
kodeksu postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie
komentarze, z. 14, Warszawa 1998; R. Kmiecik, Prawo do milczenia zatrzymanej osoby podejrzanej
(w świetle zasady nemo tenetur), Prok. i Pr. 2000/7–8; M. Kolendowska-Matejczuk, M. Warchoł, Pra-
wo zatrzymanego do milczenia, PiP 2015/1; R. Koper, Prawo do obrony osoby podejrzanej, Prok. i Pr.
2016/2; A. Ludwiczek, Forma porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem w trybie art. 245 § 1 k.p.k.
[w:] Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Profesora Kazi-
mierza Marszała, red. P. Hofmański, K. Zgryzek, Katowice 2003; A. Ludwiczek, Problematyka kontroli
zatrzymania w nowym kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1998/11–12; A. Ludwiczek, Sytuacja
prawna adwokata udzielającego zatrzymanemu pomocy prawnej w trybie art. 245 § 1 k.p.k., PPK 2001/24;
S. Majcher, D. Stachurski, Sądowa kontrola zatrzymania w świetle Konstytucji RP, PiP 2006/4; B. Nita,
Dostęp osoby zatrzymanej do pomocy obrońcy. Uwagi w związku z wyrokiem Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka z 10 marca 2009 r. w sprawie Płonka przeciwko Polsce, Pal. 2011/11–12; J.K. Pawelec,
Zatrzymanie w ujęciu znowelizowanego Kodeksu postępowania karnego, PS 2014/6; R. Rynkun-Werner,
Zatrzymanie a prawo do obrony, Pal. 2011/11–12; J. Skorupka, Zatrzymanie procesowe osoby podejrzanej,
Prok. i Pr. 2007/11; E. Skrętowicz, D. Gil, Zatrzymanie podejrzanego w polskim procesie karnym a zgod-
ność z Konstytucją RP [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa profesora Andrzeja Zolla,
red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, t. 2, Warszawa 2012; R.A. Stefański, Zatrzymanie osoby podejrzanej
o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej [w:] Funkcje
procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011;
R.A. Stefański, Zatrzymanie sprawcy przemocy w rodzinie, WPP 2010/4; R.A. Stefański, Zatrzymanie
według nowego Kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 1997/10; S. Trechsel, Warunki zatrzymania
przez Policję, Pal. 1996/11–12; M. Wąsek-Wiaderek, O sądowej kontroli zatrzymania na gruncie art. 5
ust. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności [w:] Księga dedykowana dr Ewie
Weigend, red. S. Waltoś, Kraków 2011; M. Wąsek-Wiaderek, Standard „niezwłoczności” doprowadze-
nia osoby zatrzymanej przed sędziego i prawo do „osądzenia w rozsądnym terminie albo zwolnienia na
czas postępowania” w świetle art. 5 ust. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka [w:] Ius et lex. Księga
jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, red. A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin
2002; Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie a prawa człowieka, red. Z. Hołda, A. Rzepliński, Lublin
1992; J. Ziętek, Kontrowersje wokół zatrzymania, Prok. i Pr. 1997/5; S.W. Ziółkowski, Zatrzymanie
osoby jako środek przymusu w polskim procesie karnym, Warszawa 1984.
4. Środki zapobiegawcze
4.1. Ogólna charakterystyka
Środki zapobiegawcze to środki mające na celu zapewnienie prawidłowego prze-
biegu procesu karnego przez zapobieżenie uchylaniu się oskarżonego od wymiaru
sprawiedliwości oraz zapobieżenie przed jego działalnością zmierzającą do wpro-
wadzenia bezprawnych zmian w dowodach. Są to środki, które spełniają funkcje
procesowe powiązane z zabezpieczeniem oskarżonego dla potrzeb postępowania oraz
z zabezpieczeniem przed jego bezprawną działalnością utrudniającą proces. Niekiedy
środki zapobiegawcze spełniają cele pozaprocesowe, w zakresie zapobieżenia popeł-
nieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa (art. 249 § 1, art. 258 § 3,
art. 275a k.p.k.) albo w zakresie ochrony przed wykonywaniem określonej działalności
lub prowadzeniem pojazdów (art. 276 k.p.k.).
W zasadzie można więc powiedzieć, że środki zapobiegawcze spełniają jedną generalną

funkcję procesową polegającą na zabezpieczeniu prawidłowego biegu procesu oraz
jedną funkcje pozaprocesową – funkcję ochronną związaną z potrzebą ochrony okre-
ślonych dóbr i wartości. Kontrowersyjne jest natomiast, czy pełnią inne jeszcze funkcje
pozaprocesowe, takie jak: oddziaływanie ogólnoprewencyjne, represja czy funkcja wy-
chowawcza. Wydaje się, że nie wolno równorzędnie traktować procesowych i pozapro-
cesowych funkcji środków zapobiegawczych. Priorytetowe znaczenie mają oczywiście te
pierwsze funkcje, natomiast te drugie muszą mieć charakter bardzo ograniczony i ściśle
określony przez prawo. Jeśli jednak podstawy stosowania środków zapobiegawczych są
unormowane w sposób nieostry lub mało precyzyjny, powstaje obawa zawoalowanego,
faktycznego dążenia do realizowania szerzej funkcji pozaprocesowych.
Środki zapobiegawcze można stosować wyłącznie wobec oskarżonego.
Środki zapobiegawcze można zasadniczo podzielić na dwie grupy:

1) środki izolacyjne – polegające na pozbawieniu wolności (tymczasowe areszto-
wanie);
2) środki nieizolacyjne – polegające na ograniczeniu wolności lub ingerencji w inne
dobra oskarżonego (wszystkie środki zapobiegawcze poza tymczasowym aresz-
towaniem).
Środki zapobiegawcze są następujące:

1) tymczasowe aresztowanie (art. 250 i n. k.p.k.);
2) poręczenie:
a) majątkowe (art. 266 k.p.k.),
b) społeczne (art. 271 k.p.k.),
c) osoby godnej zaufania (art. 272 k.p.k.);
4. Środki zapobiegawcze 443
3) dozór Policji (art. 275 k.p.k.);

4) nakazanie opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzyw-
dzonym (art. 275a k.p.k.);
5) zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakaz
powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego
rodzaju pojazdów, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne (art. 276 k.p.k.);
6) zakazy związane z ochroną personelu medycznego (art. 276a k.p.k.);
7) zakaz opuszczania kraju (art. 277 k.p.k.).
W tak ujętym systemie środków zapobiegawczych tymczasowe aresztowanie ma za-

sadniczy i samodzielny charakter. Pozostałe środki zapobiegawcze mają charakter
subsydiarny, tzn. zastępczy w stosunku do tymczasowego aresztowania. Wynika to
z dwóch okoliczności. Po pierwsze, tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli
wystarczający jest inny środek zapobiegawczy (art. 257 § 1 k.p.k.). Po drugie, jeżeli ten
inny środek zapobiegawczy okaże się niewystarczający, stosuje się tymczasowe aresz-
towanie. Trzeba jednak przyznać, że w następstwie ostatnich zmian nowelizacyjnych ta
samodzielna pozycja tymczasowego aresztowania uległa zachwianiu. Nieaktualna jest
już bowiem reguła, że stosowanie pozostałych środków zapobiegawczych jest możliwe
tylko wtedy, gdy istnieje podstawa zastosowania tymczasowego aresztowania. Zgodnie
z art. 258 § 1 i 3 k.p.k. większość podstaw stosowania środków zapobiegawczych to
podstawy, które zostały odgórnie i jednoznacznie uznane przez ustawodawcę za tożsame
w odniesieniu do tymczasowego aresztowania i środków nieizolacyjnych. Innymi słowy,
zastosowanie środków nieizolacyjnych nie jest już uzależnione od tego, czy zachodzą
podstawy do stosowania tymczasowego aresztowania.
Dopuszczalność zastosowania środków zapobiegawczych jest uzależniona od określo-

nych warunków. Te warunki można podzielić na materialne i formalne.
Do warunków materialnych zalicza się:

1) istnienie odpowiedniej podstawy dowodowej;
2) istnienie podstawy środka zapobiegawczego.
Pierwszy z tych warunków określony został w art. 249 § 1 k.p.k., wedle którego środki
zapobiegawcze mogą być stosowane wtedy, gdy zebrane w sprawie dowody przeciw
oskarżonemu wskazują na duże prawdopodobieństwo, że popełnił on przestępstwo.
Podstawą oceny dokonywanej w tym zakresie jest materiał dowodowy, który zdaniem
organu procesowego w wysokim stopniu uprawdopodabnia tezę, że oskarżony popełnił
przestępstwo. Żeby można było zastosować środek zapobiegawczy, nie wystarcza ist-
nienie danych, które pozwalają na przedstawienie zarzutów. Praktycznie chodzi tutaj
o uprawdopodobnienie zbliżone do pewności wynikającej z dotychczasowych dowodów,
że oskarżony jest sprawcą przestępstwa. Takie podejście ustawodawcy jest zrozumiałe,
jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że środki zapobiegawcze są stosowane przed ustaleniem
winy oskarżonego5. Stopień owego prawdopodobieństwa jest oceniany przez organ pro-
cesowy w chwili podejmowania decyzji w przedmiocie środka zapobiegawczego. Poza
tym zebrane w sprawie dowody powinny wskazywać na wysokie prawdopodobieństwo
popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa, a nie jakiegokolwiek
innego przestępstwa. Sąd podejmujący decyzję w postępowaniu przygotowawczym
w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania ma obowią-
zek ocenić trafność kwalifikacji prawnej czynu przyjętej przez prokuratora6.
Drugim warunkiem materialnym jest istnienie podstawy pozwalającej na stosowanie

środka zapobiegawczego. Należy tutaj mieć na uwadze pewien stan przewidziany
przez ustawę, ściśle powiązany z funkcjami środków zapobiegawczych. Inaczej mó-
wiąc, jest to szczególny stan faktyczny stwarzający zagrożenie dla prawidłowego
biegu procesu lub określonych dóbr i wartości podlegających ochronie. Jak wyżej
zaznaczono, większość podstaw środków zapobiegawczych to podstawy wspólne dla
wszelkich środków tego rodzaju (art. 258 § 1, 3 i 4 k.p.k.). Ponieważ jedna z podstaw
dotyczy tylko tymczasowego aresztowania, wszystkie podstawy zostaną przedstawione
niżej, podczas omawiania tymczasowego aresztowania (pkt 4.2).
Do grupy warunków formalnych zalicza się trzy przesłanki:

1) legitymację organu procesowego;
2) przesłuchanie przed zastosowaniem środka zapobiegawczego;
3) wydanie decyzji w formie postanowienia.
Co się tyczy pierwszego z tych warunków, występuje dychotomiczne zróżnicowanie kom-

petencji. Według art. 250 § 1 k.p.k. tymczasowe aresztowanie stosuje tylko sąd. Tę regu-
łę wprowadziła nowela Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. (ustawa z 29.06.1995 r.
o zmianie Kodeksu postępowania karnego, ustawy o ustroju sądów wojskowych, ustaw
o opłatach w sprawach karnych i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U.
Nr 89, poz. 443 ze zm.). Była ona podyktowana koniecznością uwzględnienia standardu
wynikającego z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Stanowi ona poza tym przejaw
oczywistej w demokratycznym państwie prawnym potrzeby zapewnienia, aby wszelkie
decyzje o pozbawieniu wolności podejmował wyłącznie sąd. W postępowaniu przygoto-
wawczym tymczasowe aresztowanie stosuje – na wniosek prokuratora – sąd rejonowy,
w którego okręgu prowadzi się to postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki
– także inny sąd rejonowy. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie
stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy (art. 250 § 2 k.p.k.).
Pozostałe środki zapobiegawcze stosuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także

prokurator (art. 250 § 4 k.p.k.). Środków zapobiegawczych nie może zatem zastosować
inny organ ścigania, np. Policja.
5
Por. postanowienie SN z 15.04.1983 r., II KZ 31/83, OSNKW 1983/10–11, poz. 90.
6
W postępowaniu przygotowawczym środki zapobiegawcze można stosować tylko

względem tej osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów
(art. 249 § 2 k.p.k.).
Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego uprawniony organ, stosujący ten śro-

dek, ma obowiązek przesłuchać oskarżonego. Od tego wymogu można odstąpić,
gdy oskarżony ukrywa się lub jest nieobecny w kraju (art. 249 § 3 k.p.k.). Do udziału
w przesłuchaniu należy dopuścić ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi, gdyż w prze-
ciwnym razie niestawiennictwo obrońcy mogłoby spowodować niemożność zastoso-
wania tymczasowego aresztowania. Zawiadomienie obrońcy oskarżonego o terminie
przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to
przeprowadzenia czynności. O terminie przesłuchania sąd zawiadamia zawsze proku-
ratora (art. 249 § 3 k.p.k.).
Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 2013 r., która weszła w życie 1.07.2015 r.,
wyraźnie sprecyzowała elementy składowe wniosku prokuratora o zastosowanie tym-
czasowego aresztowania (art. 250 § 2a k.p.k.).
Środki zapobiegawcze stosuje się na mocy postanowienia (art. 251 § 1 i 2 k.p.k.).

W tym postanowieniu należy wymienić osobę oskarżonego, zarzucany mu czyn, jego
kwalifikację prawną oraz podstawę prawną zastosowania środka zapobiegawczego
(art. 251 § 1 k.p.k.). W postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania
należy ponadto wymienić czas jego trwania, a także trzeba oznaczyć termin, do którego
ma ono trwać. Zresztą obowiązek każdorazowego oznaczenia terminu tymczasowe-
go aresztowania trwa do uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie
(art. 251 § 2 k.p.k.).
Duże znaczenie ma uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawcze-

go. W myśl art. 251 § 3 k.p.k. uzasadnienie takiego postanowienia powinno zawierać:
1) przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego prze-
stępstwa;
2) wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie zagrożeń dla prawidłowego
toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, cięż-
kiego przestępstwa w razie niezastosowania środka zapobiegawczego;
3) wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie określonej podstawy zastoso-
wania środka zapobiegawczego i potrzeby jego zastosowania;
4) w wypadku tymczasowego aresztowania – należy ponadto wyjaśnić, dlaczego nie
uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego.
Postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania doręcza się oskarżonemu.

Postanowienie o zastosowaniu innego środka zapobiegawczego doręcza się mu, gdy nie
był obecny przy jego ogłoszeniu (art. 251 § 4 k.p.k.).
Środki zapobiegawcze istotnie ingerują w zakres praw obywatelskich jednostki. Z tego

powodu ich stosowanie musi być poddane rozbudowanemu systemowi kontroli. Wy-
różniamy trzy formy kontroli środków zapobiegawczych:
1) zażaleniowa,
2) w trybie złożenia wniosku,
3) z urzędu.
Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na

zasadach ogólnych, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 252 § 1 k.p.k.). Oznacza to,
że zażalenie można wnieść na każde postanowienie dotyczące środka zapobiegawczego,
np. na postanowienie o zastosowaniu tego środka, o odmowie jego zastosowania, o prze-
dłużeniu, o uchyleniu stosowania środka itd. Jeśli postanowienie wydał prokurator,
zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępo-
wanie (art. 252 § 2 k.p.k.). Sąd rozpoznaje zażalenie niezwłocznie, z tym że zażalenie
na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania musi być rozpoznane nie
później niż przed upływem 7 dni od przekazania sądowi zażalenia wraz z niezbędnymi
aktami (art. 252 § 3 k.p.k.).
Kontrola wnioskowa jest niezależna od kontroli zażaleniowej. Kontrolę wnioskową może

zainicjować wyłącznie oskarżony lub jego obrońca. Polega na tym, że w każdym czasie
można złożyć wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Określenie
ustawowe „w każdym czasie” oznacza, że nie ma jakichkolwiek czasowych ograniczeń
dotyczących złożenia tego wniosku (może być on składany np. codziennie). W przed-
miocie wniosku rozstrzyga najpóźniej w ciągu 3 dni prokurator, a po wniesieniu aktu
oskarżenia – sąd, przed którym sprawa się toczy (art. 254 § 1 k.p.k.).
Rozstrzygając wniosek, organ procesowy musi wydać postanowienie. To postanowienie

jest zaskarżalne zażaleniem w myśl ogólnej reguły z art. 252 § 1 k.p.k. Nowela Kodeksu
postępowania karnego z 2003 r. wprowadziła jednak ograniczenie w tym zakresie z uwa-
gi na występującą w praktyce tendencję do częstego składania takich wniosków przez
oskarżonych, aby tą drogą powodować wydłużanie czy torpedowanie postępowania.
Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko
wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania
postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego. Zażalenie na postanowienie
sądu rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów (art. 254 § 2 i 3 k.p.k.).
Kontrola z urzędu polega na tym, że organ stosujący środek zapobiegawczy powinien

w każdym czasie badać, czy zachodzi potrzeba kontynuowania danego środka. Śro-
dek zapobiegawczy powinien być niezwłocznie uchylony lub zmieniony, jeżeli ustaną
przyczyny jego stosowania lub pojawią się okoliczności uzasadniające jego uchylenie lub
zmianę (art. 253 § 1 k.p.k.). W wyniku tej kontroli organ procesowy może więc także
zmienić środek zapobiegawczy na łagodniejszy lub ostrzejszy. Środek zapobiegawczy
zastosowany przez sąd może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub

zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora (art. 253 § 2 k.p.k.).
Ustawa z 31.03.2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych

z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaź-
nych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
poz. 568 ze zm.) wprowadziła uregulowanie ujęte w art. 258a. Według tego przepisu: jeżeli
oskarżony uniemożliwia lub utrudnia wykonywanie zastosowanego wobec niego środka
zapobiegawczego lub umyślnie naruszył obowiązek lub zakaz związany ze stosowaniem
takiego środka, sąd lub prokurator jest zobowiązany zastosować środek zapobiegawczy
gwarantujący skuteczną realizację celów jego stosowania. W tym przepisie przewidziano
więc obowiązek stosowania środka zapobiegawczego. Chodzi tutaj o zastosowanie
środka wyraźnie surowszego (np. zamiana zakazu opuszczania kraju na tymczasowe
aresztowanie) albo relatywnie surowszego względem tego dotychczasowego z uwagi
na konkretne okoliczności związane z oskarżonym (np. zastosowanie poręczenia ma-
jątkowego zamiast poręczenia osoby godnej zaufania). Warto jednak przypomnieć, że
obligatoryjne stosowanie środka zapobiegawczego – jak dotąd – było przewidziane
jedynie w k.p.k. z 1969 r. i dotyczyło tymczasowego aresztowania międzyinstancyjnego.
W świetle obowiązujących przepisów oraz współczesnych uwarunkowań wprowadzenie
takiego rozwiązania prawnego, jak to określone w art. 258a k.p.k., wydaje się raczej
zbędne. Konieczność wzmocnienia oddziaływania na oskarżonego poprzez środki
zapobiegawcze można osiągnąć w wyniku odwołania się do innych przepisów Kodeksu
postępowania karnego (art. 253 § 1, art. 257 § 1).
Nadzór nad prawidłowością wykonania środków zapobiegawczych sprawuje sąd,

a w czasie postępowania przygotowawczego także prokurator (art. 256 k.p.k.).
Zawieszenie postępowania nie stoi na przeszkodzie orzekaniu co do środków zapobie-

gawczych (art. 255 k.p.k.).
Środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do rozpoczęcia wykonania kary. Dotyczy

to także tymczasowego aresztowania w razie orzeczenia kary pozbawienia wolności
(art. 249 § 4 k.p.k.).
4.2. Tymczasowe aresztowanie
Tymczasowe aresztowanie polega na faktycznym pozbawieniu wolności oskarżonego

na mocy postanowienia sądu w toku procesu karnego pomimo braku prawomocnego
stwierdzenia winy. Jest to więc środek stanowiący znaczną ingerencję w zakres praw
i wolności jednostki.
Tymczasowe aresztowanie spełnia przede wszystkim funkcję zapobiegawczą, która

polega na zapobieżeniu uchylaniu się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości oraz
na uniemożliwieniu mu nielegalnego utrudniania przebiegu procesu karnego. Jest to
zasadnicza funkcja tego środka. Funkcją uboczną jest funkcja ochronna polegająca na
zapobieżeniu popełnieniu określonych przestępstw przez oskarżonego.
Kontrowersyjne jest, czy oprócz tych funkcji można wymienić jeszcze inne funkcje,
np. ogólnoprewencyjną. Zastosowanie tymczasowego aresztowania, przez sam fakt
pozbawienia wolności, raczej nie oddziałuje odstraszająco na środowisko przestępcze.
Niedopuszczalne jest traktowanie tymczasowego aresztowania jako antycypacji kary,
zresztą byłaby to wtedy swoista funkcja represyjna. Można mieć olbrzymie wątpliwości,
czy omawiany środek zapobiegawczy ma zaspokajać oczekiwania społeczne, czy w ogóle
dać satysfakcję opinii publicznej. Przekonania, opinie czy żądania społeczne nie stanowią
bowiem podstawy zastosowania tymczasowego aresztowania.
Zastosowanie tymczasowego aresztowania jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem

sądu. Obowiązujące przepisy nie przewidują obligatoryjnego tymczasowego aresztowa-
nia. Żeby przecież ten środek zastosować, zebrane dowody muszą wskazywać na duże
prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, a ponadto musi zaistnieć
jedna z podstaw tymczasowego aresztowania.
Co się tyczy podstaw tymczasowego aresztowania, są one następujące:

1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, a zwłaszcza
gdy nie można ustalić jego tożsamości lub nie ma on w kraju stałego miejsca po-
bytu (art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k.);
2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszy-
wych zeznań lub wyjaśnień albo w inny sposób bezprawnie utrudniał postępo-
wanie karne – tzw. obawa matactwa (art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k.);
3) jeśli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego
karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo
gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności, nie niższą niż
3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia
prawidłowego toku postępowania, może być uzasadniona grożącą oskarżonemu
surową karą (art. 258 § 2 k.p.k.);
4) tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi
uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub
umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bez-
pieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa
groził.
Dwie pierwsze ze wskazanych podstaw mają charakter wyraźnie procesowy. Pozostają

one w ścisłym związku z biegiem procesu karnego. Warunkiem niezbędnym do za-
stosowania tymczasowego aresztowania na podstawie art. 258 § 1 k.p.k. jest istnienie

uzasadnionej obawy wystąpienia stanów określonych w tym przepisie. Przymiotnik
„uzasadniona” jest w tym wypadku kluczowy, ponieważ oznacza, że muszą istnieć fakty
motywujące tę obawę. Te okoliczności wymagają z kolei przytoczenia w uzasadnieniu
postanowienia (art. 251 § 3 k.p.k.). Nie mogą więc mieć charakteru abstrakcyjnego,
lecz realny. Muszą znajdować potwierdzenie w konkretnych realiach faktycznych, które
dają podstawę do przyjęcia, że oskarżony zamierza uciec, ukryć się albo bezprawnie
utrudniać postępowanie karne. Okoliczności uzasadniające wspomnianą obawę muszą
być udokumentowane dowodowo. W art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k. wyliczono jedynie przy-
kłady sytuacji uzasadniających obawę ucieczki lub ukrycia się, tj. niemożność ustalenia
tożsamości oskarżonego lub brak stałego miejsca pobytu. Mogą to być wszelkie inne
sytuacje, np. gdy oskarżony wcześniej przygotowywał się do ucieczki, lecz ta próba
została udaremniona, albo gdy wcześniej już uchylał się od wymiaru sprawiedliwości.
Również w art. 258 § 1 pkt 2 k.p.k. wskazano tylko przykładowe sposoby matactwa,
takie jak nakłanianie świadków do fałszywych zeznań lub oskarżonych do fałszywych
wyjaśnień. W grę wchodzą wszelkie inne przejawy bezprawnej działalności oskarżonego,
np. zacieranie śladów przestępstwa, niszczenie lub fałszowanie jego dowodów.
Pozostałe podstawy tymczasowego aresztowania nie mają już charakteru procesowego

i wyraźnie nawiązują do prawa karnego materialnego.
W trzeciej podstawie ustawodawca odwołuje się do znacznego zagrożenia karą co naj-

mniej 8 lat oraz do kary wymierzonej w rozmiarze nie niższym niż 3 lata pozbawienia
wolności (tzw. areszt międzyinstancyjny). Treść art. 258 § 2 k.p.k. jest tak nieprecyzyjna,
że daje sądowi zbyt dużą swobodę w zakresie podejmowania decyzji o tymczasowym
aresztowaniu. Rodzi obawę automatyzmu w tym zakresie, gdy sąd kieruje się wyłącznie
wysokością kary grożącej oskarżonemu i nawet nie jest w stanie bliżej skonkretyzować
zagrożenia dla celów procesu, o którym ten przepis wspomina7. Wątpliwości związane
z tym przepisem pogłębił Sąd Najwyższy, stwierdzając, że art. 258 § 2 k.p.k. stanowi
samodzielną (niezależną od innych podstaw) podstawę do zastosowania tymczasowego
aresztowania8. W rozważanym kontekście nie będzie przesadą stwierdzenie, że omawiany
przepis stanowi istotne, niepodlegające aprobacie ograniczenie zasady domniemania
niewinności oskarżonego oraz wolności osobistej człowieka. Wydaje się, że w podstawie
z art. 258 § 2 k.p.k. tkwią silne względy społeczne. Rzecz tyczy się społecznego żądania
szybszego i skuteczniejszego karania powiązanego z przekonaniem, że brak zastosowania
w sprawie tymczasowego aresztowania jest objawem nieskutecznego ścigania. Może się
bowiem zdarzyć, że in concreto nic nie świadczy o obawie ucieczki lub obawie matactwa
i pozostaje jedynie podstawa z art. 258 § 2 k.p.k. jako swoisty wentyl bezpieczeństwa.
Problem wszak w tym, że – jak już wyżej podkreślono – głos opinii publicznej nie może
decydować o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.
7
R. Koper, Podstawy i terminy tymczasowego aresztowania w świetle Konstytucji, PiP 2013/5, s. 5–7.
8
Jeśli chodzi o czwartą podstawę, także w tym wypadku można mówić o ograniczeniu
zasady domniemania niewinności. Jest to jednak ograniczenie akceptowalne. W pod-
stawie z art. 258 § 3 k.p.k. nie ujawniają się silne elementy represyjne, gdyż ten przepis
służy do ochrony podstawowych dóbr indywidualnych i społecznych (życie, zdrowie,
bezpieczeństwo powszechne). Poza tym z powołanego przepisu wprost wynika, że
ma być on stosowany wyjątkowo. Jest ponadto zgodny ze standardem konwencyjnym
wyznaczonym treścią art. 5 ust. 1 lit. c EKPC.
W ostatnich latach praktyka stosowania tymczasowego aresztowania wyraźnie się unor-

mowała. Spadła liczba wniosków o tymczasowe aresztowanie, a i same sądy już nie stosują
tego środka tak pochopnie i tak często, jak to jeszcze kiedyś bywało. Nie oznacza to
jednak, że zniknął w Polsce problem niezasadnych tymczasowych aresztowań. Z reguły
są one oparte na luźno i szeroko interpretowanej podstawie z art. 258 § 2 k.p.k.
Wymienione wyżej podstawy stosuje się do pozostałych środków zapobiegawczych,

z wyjątkiem podstawy z art. 258 § 2 k.p.k., która dotyczy tylko tymczasowego aresz-
towania. Co ważne, decydując o wyborze tymczasowego aresztowania lub innego
środka zapobiegawczego, sąd powinien uwzględnić rodzaj i charakter obaw wskazanych
w art. 258 § 1–3 k.p.k. przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie
ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w jego określonym stadium
(art. 258 § 4 k.p.k.). To nowe uregulowanie powinno wydatnie przyczynić się do racjo-
nalnego stosowania środków zapobiegawczych, a zwłaszcza tymczasowego aresztowania.
W Kodeksie postępowania karnego występuje kilka ograniczeń w stosowaniu tym-

czasowego aresztowania. Do tych ograniczeń można zaliczyć:
1) zakazy stosowania tymczasowego aresztowania,
2) terminy tymczasowego aresztowania.
Ad 1. Zakazy stosowania tymczasowego aresztowania nie stanowią jednolitej grupy.

Zostaną poniżej omówione w punktach.
A. Pierwszy zakaz jest podyktowany względami humanitarnymi. Od tymczasowego
aresztowania należy odstąpić (jeżeli szczególne względy nie stoją temu na prze-
szkodzie), zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności spowodowałoby
dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo (art. 259 § 1 pkt 1 k.p.k.).
B. Względy humanitarne zadecydowały także o ustanowieniu drugiego zakazu. Je-
śli szczególne względy nie stoją na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczaso-
wego aresztowania, gdy pociągałoby to wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżo-
nego lub jego najbliższej rodziny (art. 259 § 1 pkt 2 k.p.k.). Chodzi tutaj o takie
następstwa tymczasowego aresztowania, które zagrażają egzystencji oskarżonego
lub jego najbliższej rodziny.
C. Nie wolno stosować tymczasowego aresztowania, jeżeli przestępstwo zagrożo-

ne jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku (art. 259
§ 3 k.p.k.).
D. Nie stosuje się tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności spra-
wy można przewidywać, że:
1) sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warun-
kowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą, albo gdy
2) okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary
pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia (art. 259 § 2 k.p.k.).
Zakazy z dwóch ostatnich grup (pkt C i D) nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukry-
wa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia
postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości. Ograniczenie przedstawione
w pkt D nie ma także zastosowania, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orze-
czenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie
zamkniętym (art. 259 § 4 k.p.k.).
Ad 2. Terminy stosowania tymczasowego aresztowania spełniają trzy podstawowe

funkcje. Po pierwsze, z istoty tymczasowego aresztowania wynika jego ograniczony
czasowo charakter. Terminy stosowania tego środka mają zabezpieczać przed sytuacją,
w której tymczasowe aresztowanie stanie się karykaturą owej tymczasowości. Po drugie,
terminy tymczasowego aresztowania powinny działać aktywizująco na organy proceso-
we, aby starały się prowadzić postępowanie w taki sposób, aby można je było zakończyć
w rozsądnym terminie. Po trzecie, owe terminy powinny stanowić dla oskarżonego
gwarancję, że po ich upływie zostanie zwolniony z aresztu śledczego, chyba że zajdzie
konieczność przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania.
Te terminy występują zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępo-

waniu jurysdykcyjnym.
W myśl art. 263 § 1 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym sąd stosuje tymczasowe

aresztowanie na termin nie dłuższy niż 3 miesiące. Jest to podstawowy termin tym-
czasowego aresztowania. W postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu sąd powinien
wyraźnie oznaczyć czas stosowania tego środka. Sąd może zastosować tymczasowe
aresztowanie w ramach tego 3-miesięcznego terminu na okres krótszy. Możliwe jest
także przedłużenie tymczasowego aresztowania przez ten sam sąd, byleby mieściło się
ono w podstawowym 3-miesięcznym terminie.
Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności nie można było ukończyć postępowania

przygotowawczego w podstawowym terminie, tymczasowe aresztowanie może być
przedłużone przez sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek
prokuratora, gdy zachodzi tego potrzeba, na okres, który łącznie nie może przekroczyć
12 miesięcy (art. 263 § 2 k.p.k.). Ta kompetencja sądu ma charakter wyjątkowy, gdy

pojawiły się przeszkody łączące się ze skomplikowanym charakterem danej sprawy,
uniemożliwiające ukończenie postępowania przygotowawczego. Nie może być to nie-
dbalstwo lub opieszałość organów ścigania. Niezależnie od konieczności przedłużenia
postępowania przygotowawczego musi jeszcze zachodzić konieczność przedłużenia
stosowania tymczasowego aresztowania („gdy zachodzi tego potrzeba”), tzn. w dalszym
ciągu są zachowane podstawy stosowania tego środka.
Jeśli nie ukończono postępowania przygotowawczego w okresie jednego roku, w grę

wchodzi ewentualnie tzw. nadzwyczajne przedłużenie tymczasowego aresztowania.
Jest to w istocie dalsze przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania na okres
oznaczony. Dokonuje tego sąd apelacyjny na wniosek właściwego prokuratora bezpo-
średnio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo,
jeżeli taka konieczność zachodzi w związku z:
1) zawieszeniem postępowania karnego;
2) czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskar-
żonego;
3) wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości;
4) wykonywaniem czynności poza granicami kraju;
5) celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego (art. 263 § 4 k.p.k.).
W następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego katalog tych przyczyn uległ istot-

nemu zawężeniu, a przede wszystkim wykreślono niedookreśloną klauzulę „innych
istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe”9.
W postępowaniu sądowym terminy tymczasowego aresztowania są uregulowane

następująco. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wy-
dania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat
(art. 263 § 3 k.p.k.). W przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną
karą pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów określonych w art. 263
§ 2 i 3 k.p.k. zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary po-
zbawienia wolności (art. 263 § 3a k.p.k.). Jeśli sąd pierwszej instancji nie zdoła wydać
pierwszego wyroku przed upływem 2 lat, wówczas możliwe jest tzw. nadzwyczajne
przedłużenie tymczasowego aresztowania na dalszy okres oznaczony. Także w tym
wypadku właściwy jest sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie,
na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy. Katalog przyczyn owego przedłużenia
jest identyczny tak jak w wypadku postępowania przygotowawczego (art. 263 § 4 k.p.k.).
Na postanowienie sądu apelacyjnego w tej kwestii przysługuje zażalenie do sądu ape-
lacyjnego orzekającego w składzie trzech sędziów (art. 263 § 5 k.p.k.). Sąd apelacyjny
może takiego przedłużenia udzielić więcej razy.
9
Wyrok TK z 24.07.2006 r., SK 58/03, OTK-A 2006/7, poz. 85.
Po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie stosuje się już termi-
nów w art. 263 § 1–3 k.p.k. Na tym etapie postępowania o tymczasowym aresztowaniu
decyduje sąd, przed którym sprawa się toczy. Po wydaniu orzeczenia kończącego postę-
powanie będzie to sąd, który wydał to orzeczenie, a jeśli sprawa została przekazana do
drugiej instancji – sąd odwoławczy (art. 251 § 2 zdanie trzecie k.p.k.). Jednak – w myśl
art. 263 § 7 k.p.k. – każdorazowe przedłużenie tymczasowego aresztowania w tym etapie
postępowania nie może następować na okres dłuższy niż 6 miesięcy. Na tle regulacji
wynikającej z tego przepisu Trybunał Konstytucyjny trafnie orzekł o jej niekonstytucyj-
ności w takim zakresie, w jakim art. 263 § 7 k.p.k. nie określa jednoznacznie przesłanek
przedłużenia tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd
pierwszej instancji10.
Z wnioskiem o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania powinno się wystąpić,

z jednoczesnym przesłaniem właściwemu sądowi akt sprawy, nie później niż 14 dni przed
upływem dotychczas określonego terminu stosowania tego środka (art. 263 § 6 k.p.k.).
Okresy tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania (art. 265 k.p.k.).
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego nie przewiduje maksymalnych termi-

nów tymczasowego aresztowania, których nie wolno przekroczyć. Takiej funkcji nie
spełnia uregulowanie art. 263 § 4 k.p.k., gdyż przewidziana w tym przepisie możliwość
tzw. nadzwyczajnego przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, oparta
o przyczyny nie zawsze precyzyjnie sformułowane, sprawia, że terminy tego środka
mają charakter względny, a arbitralność nie zostaje tutaj całkowicie wyeliminowana.
Zdania są podzielone w kwestii zasadności wyodrębnienia w Kodeksie postępowania
karnego terminu lub terminów maksymalnych. Ustawodawca zdecydował się na inne
rozwiązanie, a mianowicie ograniczenie czasu stosowania tymczasowego aresztowania
w zależności od stadium procesu. Zgodnie z art. 263 § 4b k.p.k., tzw. nadzwyczajne
przedłużenie tymczasowego aresztowania jest niemożliwe:
1) w postępowaniu przygotowawczym – gdy kara realnie grożąca oskarżonemu za
zarzucane mu przestępstwo nie przekracza 3 lat pozbawienia wolności;
2) w postępowaniu sądowym – gdy kara realnie grożąca oskarżonemu za zarzucane
mu przestępstwo nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności.
W obu wypadkach nie stosuje się tego ograniczenia, gdy oskarżony celowo przewleka
postępowanie, czyli nadużywa prawa do obrony.
Trzeba zwrócić uwagę na szczególne uregulowania dotyczące trybu orzekania o tym-

czasowym aresztowaniu.
10
Wyrok TK z 20.11.2012 r., SK 3/12, OTK-A 2012/10, poz. 123, z glosą R. Kopera, Prz. Sejm. 2014/1,
s. 146–156.
Przede wszystkim warto wspomnieć o tymczasowym aresztowaniu warunkowym.

Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie pod
warunkiem złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia
majątkowego. Na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy, złożony najpóź-
niej w ostatnim dniu wyznaczonego terminu, sąd może przedłużyć termin złożenia
poręczenia (art. 257 § 2 k.p.k.). Jeżeli prokurator oświadczy najpóźniej na posiedzeniu
po ogłoszeniu postanowienia wydanego na podstawie § 2, że sprzeciwia się zmianie środ-
ka zapobiegawczego, postanowienie to w zakresie dotyczącym zmiany tymczasowego
aresztowania na poręczenie majątkowe staje się wykonalne z dniem uprawomocnienia
(art. 257 § 3 k.p.k.). Oznacza to, że gdy sąd drugiej instancji w następstwie kontroli
odwoławczej nie uchyli warunku z art. 257 § 1 k.p.k., na skutek sprzeciwu prokuratora
zaprzestanie stosowania tymczasowego aresztowania (a tym samym zwolnienie oskar-
żonego z aresztu) nastąpi dopiero bezpośrednio po wydaniu orzeczenia przez ten sąd.
Prokurator, przesyłając wraz z aktami sprawy wniosek o zastosowanie tymczasowego

aresztowania, poucza podejrzanego o uprawnieniach przysługujących mu w razie za-
stosowania tego środka oraz zarządza jednocześnie doprowadzenie podejrzanego do
sądu (art. 250 § 3 k.p.k.). Jeśli tymczasowe aresztowanie jest stosowane w postępowaniu
sądowym, pouczenia oskarżonego o przysługujących mu uprawnieniach związanych
z tym środkiem sąd dokonuje niezwłocznie po ogłoszeniu lub doręczeniu postanowienia
o zastosowaniu tymczasowego aresztowania (art. 250 § 3a k.p.k.).
Ustawa z 19.06.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych

przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu
o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 (Dz.U. z 2021 r. poz. 1072
ze zm.) wprowadziła możliwość przeprowadzenia online posiedzenia w przedmiocie
tymczasowego aresztowania. Zgodnie z art. 250 § 3b k.p.k. można odstąpić od przymu-
sowego doprowadzenia do sądu podejrzanego, jeżeli zostanie zapewniony jego udział
w posiedzeniu, w szczególności złożenie przez niego wyjaśnień, przy użyciu urządzeń
technicznych umożliwiających przeprowadzenie tego posiedzenia na odległość z jed-
noczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Z kontekstu uregulowania tej
kwestii w Kodeksie postępowania karnego wynika, że miejscem przebywania oskar-
żonego może być chociażby siedziba prokuratury, zakład karny lub areszt śledczy.
Obrońca bierze udział w takim posiedzeniu w miejscu przebywania oskarżonego, chyba
że obrońca stawi się w tym celu w sądzie lub gdy sąd zobowiąże go do udziału w posie-
dzeniu w budynku sądu z uwagi na konieczność uchylenia ryzyka nierozstrzygnięcia
wniosku w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania przed upływem
dopuszczalnego czasu zatrzymania oskarżonego (art. 250 § 3d k.p.k.). W wypadku, gdy
obrońca bierze udział w posiedzeniu, ale przebywa w innym miejscu niż oskarżony,
sąd na wniosek oskarżonego lub obrońcy może zarządzić przerwę na czas oznaczony
i zezwolić na telefoniczny kontakt obrońcy z oskarżonym, chyba że uwzględnienie
wniosku może zakłócić prawidłowy przebieg posiedzenia lub stwarza ryzyko nieroz-
strzygnięcia wniosku w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania przed

upływem dopuszczalnego czasu zatrzymania oskarżonego (art. 250 § 3e k.p.k.). Z jednej
strony, należy docenić próbę uproszczenia tym sposobem procedury. Z drugiej strony,
to nowe unormowanie budzi istotne zastrzeżenia. Ranga decyzji związanej ze stosowa-
niem tymczasowego aresztowania wymaga, aby oskarżony był bezpośrednio obecny na
posiedzeniu przeprowadzanym w budynku sądu. Sposób uregulowania kwestii udziału
obrońcy w posiedzeniu wskazuje, że prawo do obrony może w takich wypadkach ulec
poważnemu ograniczeniu.
Oskarżony i jego obrońca powinni mieć możliwość zapoznania się z dowodami, na

których prokurator opiera wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego
aresztowania. Zgodnie z art. 156 § 5a k.p.k. w razie złożenia w toku postępowania
przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego areszto-
wania podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części
zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku, z wyłączeniem dowodów z zeznań
świadków, o których mowa w art. 250 § 2b k.p.k. Ten ostatni przepis to nowa regulacja
umożliwiająca prokuratorowi wydzielenie tych zeznań do osobnego zbioru dokumentów,
który następnie zostaje dołączony do wniosku dotyczącego tymczasowego aresztowania.
Prokurator może tak uczynić, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla
życia, zdrowia albo wolności świadka lub osoby dla niego najbliższej. W rezultacie owe
zeznania zostają utajnione dla oskarżonego i jego obrońcy, gdyż nie zostają im udo-
stępnione. Z tymi przepisem koresponduje treść art. 249a k.p.k. W myśl tego przepisu
podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania
mogą stanowić ustalenia poczynione na podstawie:
1) dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy;
2) dowodów z zeznań świadków, które zostały utajnione w trybie art. 250 § 2b k.p.k.
Sąd ma obowiązek uwzględnić z urzędu także te okoliczności, których prokurator nie

ujawnił, jeżeli są korzystne dla oskarżonego. W takim wypadku sąd uprzedza o tym
prokuratora i musi ujawnić te okoliczności na posiedzeniu. Nasuwa się wniosek, że
zasadniczo oskarżony ma zagwarantowany dostęp do materiałów będących podstawą
postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Wyjątek dotyczy utajnio-
nych zeznań świadków.
Prokurator i obrońca mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotyczącym

przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na
zastosowanie lub przedłużenie tego środka. Niestawiennictwo obrońcy lub prokura-
tora należycie zawiadomionych o terminie, nie tamuje rozpoznania sprawy. Jeśli oskar-
żony nie ma obrońcy, na jego żądanie do tej czynności wyznacza się obrońcę z urzędu,
zarządzenie w tej kwestii może także wydać referendarz sądowy (art. 249 § 5 k.p.k.).
Z uwagi na względy humanitarne oskarżony tymczasowo aresztowany korzysta z gwa-

rancji określonych w art. 261 i 262 k.p.k.
Areszt tymczasowy jest wykonywany w aresztach śledczych (art. 208 § 2 k.k.w.). Jeżeli
stan zdrowia oskarżonego tego wymaga, tymczasowe aresztowanie może być wyko-
nywane tylko w postaci umieszczenia w odpowiednim zakładzie leczniczym, w tym
w zakładzie psychiatrycznym (art. 260 § 1 k.p.k.).
Tymczasowo aresztowany podlega niezwłocznemu zwolnieniu w wypadkach określo-

nych w art. 264 § 1 k.p.k. (zob. także unormowania zawarte w art. 264 § 2–4 k.p.k.).
Zastosowanie tymczasowego aresztowania powoduje istotne ograniczenie prawa do

obrony oskarżonego w procesie. W rezultacie ciężar obrony zostaje przerzucony na
obrońcę. Mogą się pojawić pewne ograniczenia procesowe przewidziane w przepisach,
np. co do porozumienia się oskarżonego ze swym obrońcą (art. 73 § 2 k.p.k.).
Tymczasowe aresztowanie wywołuje ewidentną dolegliwość w postaci rzeczywistego

pozbawienia wolności, a to oznacza, że podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej
kary. Ogólne uregulowanie tego problemu zamieszczono w art. 63 § 1 i 2 k.k. Na po-
czet orzeczonej kary zaliczeniu podlega również tymczasowe aresztowanie odbyte
przez oskarżonego w innej sprawie, w której postępowanie toczyło się równocześnie,
chociażby we fragmencie oraz gdy zapadł w niej prawomocny wyrok uniewinniający,
postępowanie umorzono lub odstąpiono od wymierzenia kary (art. 417 k.p.k.).
4.3. Poręczenie
Poręczenie jest środkiem nieizolacyjnym. Jest formą zapewnienia, że oskarżony stawi

się na każde wezwanie i nie będzie bezprawnie utrudniał postępowania. Jeżeli porę-
czenie okazałoby się niewystarczające, może być zastosowane tymczasowe aresztowanie.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego przewiduje trzy rodzaje poręczenia:
1) poręczenie majątkowe,
2) poręczenie społeczne,
3) poręczenie osoby godnej zaufania.
4.3.1. Poręczenie majątkowe
Poręczenie majątkowe polega na złożeniu odpowiedniej rękojmi w wartościach ma-

jątkowych. Może być złożone w postaci: pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu
lub hipoteki (art. 266 § 1 k.p.k.).
W postanowieniu o zastosowaniu poręczenia majątkowego trzeba określić jego wyso-

kość, rodzaj i warunki, a w szczególności termin złożenia przedmiotu poręczenia, mając
na względzie: sytuację majątkową oskarżonego i składającego poręczenie, wysokość
wyrządzonej szkody i charakter popełnionego czynu (art. 266 § 2 k.p.k.).
Wartości majątkowe, takie jak pieniądze, papiery wartościowe, składa się w depozy-
cie sądowym. Od tego czasu można mówić o dokonanym poręczeniu majątkowym.
Poręczający nie traci prawa własności w stosunku do przedmiotów poręczenia, lecz
zostaje pozbawiony możliwości rozporządzania nimi. Sąd włada nimi za składającego
poręczenie.
Poręczenie może złożyć sam oskarżony lub inna osoba (art. 266 § 1 k.p.k.). Osobę
składającą poręczenie majątkowe zawiadamia się o każdorazowym wezwaniu oskarżo-
nego do stawiennictwa, aby mogła wpłynąć na jego zachowanie. Do osoby składającej
poręczenie majątkowe za oskarżonego stosuje się odpowiednio art. 138 i 139 § 1 k.p.k.
(art. 267 k.p.k.).
W określonych sytuacjach możliwy jest przepadek wartości majątkowych lub zobowią-

zań albo ściągnięcie sumy poręczenia. Jest to obligatoryjne w razie ucieczki lub ukrycia
się oskarżonego oraz fakultatywne w razie utrudniania w inny sposób postępowania
(art. 268 § 1 k.p.k.). Orzekając w tym przedmiocie, można orzec częściowy przepa-
dek lub częściowe ściągnięcie tych wartości, ale stosując wówczas wobec oskarżonego
inny jeszcze środek zapobiegawczy, z wyjątkiem tymczasowego aresztowania (art. 268
§ 1a k.p.k.). W tych kwestiach orzeka z urzędu sąd, przed którym postępowanie się
toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora – sąd właściwy
do rozpoznania sprawy (art. 270 § 1 k.p.k.). Sąd orzeka na posiedzeniu, w którym mają
prawo wziąć udział oskarżony, poręczający lub prokurator lub mogą złożyć wyjaśnienia
na piśmie. Oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się na posiedzenie, jeżeli
prezes sądu lub sąd uzna to za potrzebne (art. 270 § 2 k.p.k.). Na postanowienie w tym
przedmiocie przysługuje zażalenie (art. 270 § 1 k.p.k.). Przedmiot lub sumę poręczenia
majątkowego przekazuje się wówczas lub przelewa na rzecz Skarbu Państwa. Pokrzyw-
dzony ma pierwszeństwo w zaspokojeniu swoich roszczeń wynikających z przestępstwa,
jeżeli w inny sposób nie może uzyskać naprawienia szkody (art. 269 § 1 k.p.k.).
Skutki ustania poręczenia majątkowego określa art. 269 § 2 k.p.k. Cofnięcie poręczenia
majątkowego staje się skuteczne dopiero z chwilą: przyjęcia nowego poręczenia mająt-
kowego, zastosowania innego środka zapobiegawczego, odstąpienia od stosowania tego
środka (art. 269 § 3 k.p.k.).
4.3.2. Poręczenie społeczne
Poręczenie społeczne stanowi środek zapobiegawczy, którego rola zapobiegawcza nie

opiera się na wartościach majątkowych, lecz na zapewnieniu udzielanym przez grupę
społeczną w postaci organizacji społecznej lub zespołu osób.
Poręczenie społeczne może być przyjęte od:

1) pracodawcy, u którego oskarżony jest zatrudniony;
2) kierownictwa szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem;
3) organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem;
4) zespołu żołnierskiego (jest wtedy zgłoszone za pośrednictwem właściwego do-
wódcy), jeżeli oskarżony jest żołnierzem.
Zob. także art. 273 § 2 i art. 274 k.p.k.
4.3.3. Poręczenie osoby godnej zaufania
Poręczenie osoby godnej zaufania (indywidualne) jest uregulowane w art. 272 i n. k.p.k.
Autorytet takiej osoby, jej oddziaływanie na oskarżonego, uznaje się za środek
wystarczający, aby skłonić oskarżonego do stawienia się na wezwanie organu pro-
cesowego i do nieutrudniania w inny sposób procesu karnego. Musi to być osoba,
która daje taką rękojmię. Z inicjatywą powinna wystąpić ta osoba. Organ procesowy
bada, czy osoba ta jest godna zaufania, a więc czy ma walory, aby sprostać przyjętym na
siebie obowiązkom. Nawet jeśli osoba ciesząca się bezsprzecznym autorytetem zgłosi
chęć poręczenia za oskarżonego, organ procesowy nie jest jej oświadczeniem związany
w tym sensie, że musi to poręczenie uwzględnić. Może bowiem uznać, że konieczne
jest zastosowanie innego środka nieizolacyjnego, który będzie bardziej skuteczny albo
nawet tymczasowego aresztowania.
4.4. Dozór Policji
Według art. 275 § 1 k.p.k. tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżo-
nego pod dozór Policji (a oskarżonego żołnierza, z wyjątkiem żołnierza pełniącego
terytorialną służbę wojskową dyspozycyjnie, pod dozór przełożonego wojskowego).
Dozór Policji powoduje rozmaite ograniczenia swobody oskarżonego, które muszą

być wskazane w postanowieniu sądu lub prokuratora. Oddany pod dozór ma obowiązek
stosować się do tych wymogów. Obowiązek ten może polegać na:
1) zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu;
2) zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu;
3) zawiadamianiu tego organu o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu;

4) zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub z innymi osobami;
5) zakazie zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość;
6) zakazie przebywania w określonych miejscach;
7) innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania do-
zoru (art. 275 § 2 k.p.k.).
Oddany pod dozór ma obowiązek: stawić się we wskazanej jednostce organizacyjnej

Policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość, wykonywać polecenia mające na celu
dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielać informacji koniecznych dla ustalenia,
czy oskarżony stosuje się do wymagań nałożonych we wspomnianym postanowieniu.
W celu uzyskania takich informacji można wzywać oskarżonego do stawiennictwa
w wyznaczonym terminie (art. 275 § 4 k.p.k.). W razie niestosowania się do tych wy-
magań organ dozorujący niezwłocznie zawiadamia prokuratora lub sąd, który wydał
postanowienie w przedmiocie dozoru (art. 275 § 5 k.p.k.).
4.5. Nakazanie opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego

wspólnie z pokrzywdzonym
Ten środek zapobiegawczy (art. 275a k.p.k.) jest stosowany przede wszystkim w sprawach
dotyczących tzw. przemocy domowej.
Trzeba zauważyć, że w obowiązującym Kodeksie postępowania karnego przewidziano

także – zbliżoną do tego nakazu – formę środka zapobiegawczego, jakim jest warunko-
wy dozór Policji (art. 275 § 3 k.p.k.). Zamiast tymczasowego aresztowania wolno taki
dozór zastosować, gdy oskarżony w wyznaczonym terminie opuści lokal zajmowany
wspólnie z pokrzywdzonym oraz gdy określi miejsce swego pobytu. Powstaje jednak
pytanie, jaki sens ma funkcjonowanie w Kodeksie postępowania karnego obok siebie
dwóch równoległych środków zapobiegawczych o zbliżonym zakresie przedmiotowym?
Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego w rozumieniu art. 275a k.p.k. spełnia funkcję
procesową polegającą na zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania w wyniku
odseparowania oskarżonego od pokrzywdzonego i ewentualnych świadków, ale przede
wszystkim spełnia funkcję pozaprocesową w postaci działania prewencyjnego. Istota
omawianego środka zapobiegawczego polega na nakazaniu oskarżonemu okresowego
opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, przy
czym jest to niezależne od tytułu prawnego, a zatem jest możliwe także wtedy, gdy lokal
stanowi własność oskarżonego. Wydając postanowienie o tym nakazie, można – na
wniosek oskarżonego – wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających
miejsca noclegowe (ale nie mogą być to placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie).
Warunkiem zastosowania tego środka jest zarzut przestępstwa popełnionego z uży-

ciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej oraz uzasadniona obawa,
że oskarżony ponownie popełni takie przestępstwo wobec tej osoby, a zwłaszcza gdy
jego dokonaniem groził (art. 275a § 1 k.p.k.).
Ten środek stosuje sąd lub prokurator, z tym że w postępowaniu przygotowawczym

zastosowanie następuje z urzędu lub na wniosek Policji (art. 275a § 2 k.p.k.). Szczegól-
ne uprawnienia przysługują Policji. Jeżeli bowiem wobec oskarżonego zatrzymanego
w oparciu o szczególną podstawę z art. 244 § 1a lub 1b k.p.k., zachodzą podstawy do
zastosowania omawianego środka zapobiegawczego, Policja niezwłocznie, nie później
niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje do prokuratora z wnio-
skiem o zastosowanie tego środka. Ów wniosek powinien być wtedy rozpoznany przed
upływem 48 godzin od chwili zatrzymania (art. 275a § 3 k.p.k.).
Jest to środek terminowy. Podstawowy okres jego stosowania wynosi 3 miesiące. Sąd
pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy może na wniosek prokuratora
zdecydować o przedłużeniu stosowania tego środka na dalsze okresy nie dłuższe niż 3
miesiące. Podstawą przedłużenia jest istnienie warunków do stosowania tego środka
(art. 275a § 4 k.p.k.).
4.6. Środki zapobiegawcze z art. 276 k.p.k.
Zgodnie z art. 276 k.p.k. tytułem środka zapobiegawczego można:

1) oskarżonego zawiesić w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu;
2) nakazać oskarżonemu powstrzymanie się od określonej działalności lub od pro-
wadzenia określonego rodzaju pojazdów;
3) zakazać ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania.
Wydaje się, że zasadniczy cel stosowania tych środków zapobiegawczych stanowią

względy pozaprocesowe (ochronne), co powoduje, że są to środki o charakterze nie-
typowym. Stosowanie tych środków jest niezależne od rodzaju przestępstwa, ale nie
da się ukryć, że tego rodzaju ograniczenia powinny mieć związek z przestępstwem
zarzucanym oskarżonemu.
4.7. Zakazy związane z ochroną personelu medycznego
W art. 276a k.p.k. pojawił się nowy środek zapobiegawczy, służący do ochrony
członków personelu medycznego. Ta modyfikacja została przewidziana w ustawie
z 31.03.2020 r. Ustawodawca wyszedł z założenia, że ten przepis będzie odpowiedzią
na wielokrotne postulaty środowiska medycznego zapewnienia szczególnej ochrony
pracownikom służby zdrowia, którzy są narażeni na ataki zarówno słowne, jak i fizyczne
w związku ze swoją pracą. W uzasadnieniu ustawy powołano się na to, że w okresie
pandemii ataki te szczególnie przybrały na sile w odniesieniu do ratowników medycz-
nych oraz w postaci publikacji na forach internetowych danych osobowych lekarzy wraz
z informacjami godzącymi w ich dobra osobiste.
Konstrukcja tego środka zapobiegawczego opiera się głównie na możliwości zasto-

sowania określonych zakazów będących formą ograniczenia swobody oskarżonego:
a) zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego na wskazaną odległość, b) zakaz kontaktów
z pokrzywdzonym, c) zakaz publikacji treści godzących w prawnie chronione dobra
pokrzywdzonego (art. 276a § 1 k.p.k.). Zakaz publikacji jest równoznaczny z niemoż-
nością publikowania i innego udostępniania treści godzących w dobra pokrzywdzonego,
niezależnie od tego, czy wspomniane treści zostały wytworzone przez oskarżonego czy
inną osobę, za pośrednictwem internetowych portali stanowiących usługę elektroniczną
w rozumieniu ustawy z 18.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U.
z 2020 r. poz. 344) (art. 276a § 3 k.p.k.).
Druga forma polega na połączeniu wymienionych zakazów z poręczeniem majątkowym

(art. 276a § 2 k.p.k.). Mają wtedy zastosowanie reguły poręczenia majątkowego wyni-
kające z art. 266–270 k.p.k., jednakże ze względu na specyfikę środka unormowanego
w art. 276a k.p.k. przepadek przedmiotów poręczenia majątkowego lub ściągnięcie
jego sumy następuje także w razie nieprzestrzegania przez oskarżonego zakazów wyżej
wskazanych (art. 276a § 2 k.p.k.).
Wydaje się, że w art. 276a k.p.k. samodzielnie i wyczerpująco unormowano kwestię

podstaw środka zapobiegawczego. Oznacza to, że de facto jedyną podstawą jego stoso-
wania jest ustalenie, że przestępstwo zostało popełnione na szkodę osób wymienionych
w art. 276a § 1 k.p.k. Chodzi o członka personelu medycznego w związku z wykony-
waniem przez niego czynności opieki medycznej lub osobę przybraną personelowi
medycznemu do pomocy w związku z wykonywaniem tych czynności. W sumie nie
ma znaczenia kwalifikacja prawna zarzucanego oskarżonemu czynu, jeśli spowodował
on wskazany skutek.
Jak wynika z art. 276a § 5 k.p.k., przedłużenie stosowania tego środka jest objęte wyłączną
kompetencją sądu. W postępowaniu przygotowawczym decyduje o tym sąd rejonowy,
w którego okręgu to postępowanie jest prowadzone, i na wniosek prokuratora. Ta sytu-
acja aktualizuje się jednak dopiero wtedy, gdy przedłużenie następuje na dalszy okres,
przekraczający łącznie 6 miesięcy.
Ani zakazy ujęte w art. 276a § 1 k.p.k., ani poręczenie majątkowe nie mają w tym
wypadku na celu zabezpieczenia prawidłowego toku procesu karnego. Jeśli dojdzie do
realizacji takiego celu jako zadania procesowego, to zapewne w nielicznych przypadkach.
U podstaw tej regulacji leży ochrona wszelkich dóbr osobistych pokrzywdzonego, jakie
zostały naruszone lub zagrożone przez oskarżonego w wyniku dokonanego przestęp-
stwa. Ustawodawca nie wymaga jednak zastosowania omawianego środka przymusu
od tego, by zachodziła obawa ponownego zachowania oskarżonego godzącego w dobra
osobiste pokrzywdzonego. Tym samym wprowadzono środek przymusu odstający od
istoty i celów środków zapobiegawczych przewidzianych w Kodeksie postępowania
karnego. Tymczasem ochrona pracowników służby zdrowia byłaby z powodzeniem
możliwa poprzez stosowanie dozoru Policji (art. 275 § 1 i 2 k.p.k.), a w razie zagrożenia
życia lub zdrowia członka personelu medycznego – poprzez tymczasowe aresztowanie
(art. 258 § 3 k.p.k.).
Nowelą z 19.06.2020 r. ustawodawca dodał do art. 276a k.p.k. § 1a, wedle którego
omawiany środek zapobiegawczy można zastosować także wobec oskarżonego o prze-
stępstwo stalkingu (art. 190a k.k.), gdy zostało ono popełnione z powodu zawodu
wykonywanego przez pokrzywdzonego.
4.8. Zakaz opuszczania kraju
Środek ten może być zastosowany w razie uzasadnionej obawy ucieczki. Zakaz ten
może występować w postaci prostej – jako zakaz opuszczania karu nieobwarowany
dodatkowymi obostrzeniami albo w postaci złożonej – połączony z zatrzymaniem
paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo
z zakazem wydania takiego dokumentu (art. 277 § 1 k.p.k.).
Do czasu wydania postanowienia w tym przedmiocie organ prowadzący postępowanie

może zatrzymać dokument, jednakże na czas nie dłuższy niż 7 dni. W celu odebrania
dokumentów stosuje się odpowiednio przepisy rozdziału 25 Kodeksu postępowania
karnego o zatrzymaniu rzeczy i przeszukaniu (art. 277 § 2 k.p.k.). Środek ten może być
zastosowany zarówno do obywatela polskiego, jak i do cudzoziemca.
Literatura
J. Bednarzak, Kodeks postępowania karnego.Środki zapobiegawcze, Warszawa 1970; T. Bulenda, Z. Hoł-

da, A. Rzepliński, Prawa człowieka a zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie w polskim prawie i jego
praktyce stosowania, Archiwum Kryminologii 1992/18; A. Bulsiewicz, Poręczenie majątkowe na tle
innych środków zapobiegawczych w kodeksie postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r. [w:] Nowe
prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane.Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkiewicza,
red. T. Nowak, Poznań 1999; A. Bulsiewicz, Poręczenie majątkowe w polskim procesie karnym, Toruń
1991; A. Bulsiewicz, D. Kala, Środki przymusu procesowego w dziedzinie praw majątkowych na tle
przepisów nowego kodeksu postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania
karnego.Krótkie komentarze, z. 8, Warszawa 1998; Ł. Cora, Tymczasowe aresztowanie jako ultima ratio
w polskim procesie karnym [w:] Profesor Marian Cieślak – osoba, dzieło, kontynuacje, red. W. Cieślak,
S. Steinborn, Warszawa 2013; B. Czechowicz, Zakaz opuszczania kraju – nowy środek zapobiegawczy
w k.p.k., Pal. 1996/11–12; W. Daszkiewicz, Konstytucyjne gwarancje wolności osobistej, RPEiS 1989/2;
K. Dąbkiewicz, Tymczasowe aresztowanie, Warszawa 2012; D. Dudek, Konstytucyjna wolność człowie-
ka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 2000; A. Gaberle, Nadzwyczajne przedłużenie tymczasowego
aresztowania, PiP 1997/2; A. Gaberle, Wniosek o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania po
upływie terminu z art. 222 § 2 lub 3 k.p.k. Glosa do postanowień SN z 28.11.1996 r., IV KO 35/96 oraz
z 24.01.1997 r., V KO 6/97, PiP 1997/10; H. Gajewska-Kraczkowska, Rozważania nad polską praktyką
aresztową – od sprawy Adama Kauczora do ustawy nowelizacyjnej z dnia 27 września 2013 r., WPP
2015/1; B. Gronowska, Wolność i bezpieczeństwo osobiste w sprawach karnych w świetle standardów
Rady Europy. Implikacje praktyczne dla prawa polskiego, Toruń 1996; W. Grzeszczyk, Przesłanki prze-
dłużenia tymczasowego aresztowania na podstawie art. 222 § 4 k.p.k. w świetle orzecznictwa Sądu
Najwyższego, Prok. i Pr. 1998/7–8; P. Hofmański, Konwencja Europejska a prawo karne, Toruń 1995;
P. Hofmański, Tymczasowe aresztowanie – meandry wykładni art. 263 kodeksu postępowania karnego
[w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkie-
wicza, red. T. Nowak, Poznań 1999; Z. Iwaszkiewicz, Poręczenie społeczne jako środek zapobiegawczy,
Warszawa 1974; J. Izydorczyk, Stosowanie tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym,
Kraków 2002; J. Izydorczyk, Zasada Habeas Corpus jako wzorzec respektowania prawa do wolności
a aktualne prawo polskie [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i pra-
wo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojew-
skiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017; D. Kala, Stosowanie tymczasowego areszto-
wania a realizacja zasady prawdy materialnej w polskim procesie karnym [w:] Zasada prawdy mate-
rialnej. Materiały z konferencji. Krasiczyn 15–16 października 2005 r., red. Z. Sobolewski, G. Artymiak,
Kraków 2006; P. Kardas, Kontrowersje wokół uprawnienia (i obowiązku) sądu do badania trafności
kwalifikacji prawnej w postępowaniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania, PS 2009/10; P. Kardas,
M. Dąbrowska-Kardas, Zasada minimalizacji tymczasowego aresztowania w postępowaniu jurysdyk-
cyjnym, PiP 2010/1; P. Karlik, Poręczenie majątkowe w polskim procesie karnym, Warszawa 2016;
R. Koper, Glosa do wyroku TK z 20.11.2012 r., SK 3/12, Prz. Sejm. 2014/1; R. Koper, Karnoprocesowy
status pokrzywdzonego w aspekcie stosowania tymczasowego aresztowania, Prok. i Pr. 2019/1; R. Koper,
Podstawy i terminy tymczasowego aresztowania w świetle Konstytucji, PiP 2013/5; R. Koper, Terminy
tymczasowego aresztowania a realizacja prawa do obrony [w:] Z problematyki funkcji procesu karnego,
red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2013; J. Kosonoga, Dozór Policji jako
środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, Warszawa 2008; J. Kosonoga, Nakaz opuszczenia
lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym jako nowy środek zapobiegawczy
(art. 275a k.p.k.) [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana,
red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011; K. Krasny, Zakaz opuszczania kraju – uwagi polemiczne, Prok.
i Pr. 1996/5; J. Matras, Niektóre regulacje tymczasowego aresztowania w znowelizowanym kodeksie
postępowania karnego, Prok. i Pr. 2014/4; P. Mierzejewski, Zatrzymanie paszportu jako środek zapo-
biegawczy w procesie karnym, SI 1997/33; A. Murzynowski, Areszt tymczasowy oraz inne środki zapo-
biegające uchylaniu się od sądu, Warszawa 1963; A. Murzynowski, Refleksje na temat zmian w przepi-
sach dotyczących tymczasowego aresztowania, Prok. i Pr. 1997/1; A. Murzynowski, Wątpliwości w kwe-
stii stosowania tymczasowego aresztowania, Prok. i Pr. 1997/1; A. Murzynowski, Węzłowe problemy
tymczasowego aresztowania w świetle przepisów nowego Kodeksu postępowania karnego [w:] Nowa
kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warsza-
wa–Kraków 1997; B. Nita, Tymczasowe aresztowanie a konstytucyjne gwarancje praw i wolności oby-
watelskich [w:] Profesor Marian Cieślak – osoba, dzieło, kontynuacje, red. W. Cieślak, S. Steinborn,
Warszawa 2013; H. Oślizło, Próba oceny skuteczności środków tymczasowych stosowanych wobec nie-
letnich, Pal. 1998/1–2; L.K. Paprzycki, Przesłanki procesowe zatrzymania i tymczasowego aresztowania
w kodeksie postępowania karnego z 1969 r. i w projekcie kodeksu postępowania karnego [w:] Problemy
kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993;
F. Prusak, Nieizolacyjne środki zapobiegawcze w procesie karnym, Warszawa 1978; J. Skorupka, Kon-
stytucyjny i konwencyjny standard tymczasowego aresztowania, PiP 2007/7; J. Skorupka, Obowiązki
sądu związane ze stosowaniem tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, PS
2008/7–8; J. Skorupka, O niekonstytucyjności art. 258 § 2 k.p.k., PiP 2018/3; J. Skorupka, Stosowanie
i przedłużanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, Prok. i Pr. 2006/12;
R.A. Stefański, Obowiązki w ramach dozoru Policji [w:] Iudicium et scientia. Księga jubileuszowa
profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011;
R.A. Stefański, Przesłanki tymczasowego aresztowania w nowym kodeksie postępowania karnego, WPP
1997/3–4; R.A. Stefański, Sąd właściwy do stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu
przygotowawczym, Prok. i Pr. 1996/6; R.A. Stefański, Środek zapobiegawczy nakazu opuszczenia loka-
lu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, WPP 2010/3; R.A. Stefański, Środek zapo-
biegawczy zakazu opuszczania kraju, Prok. i Pr. 1995/11–12; R.A. Stefański, Środki zapobiegawcze
w nowym kodeksie postępowania karnego, Warszawa 1998; R.A. Stefański, Terminy tymczasowego
aresztowania w sprawach, w których przejęto ściganie karne lub nastąpiła ekstradycja, Prok. i Pr.
1995/11–12; R.A. Stefański, Tymczasowe aresztowanie i związane z nim środki przymusu w nowym
kodeksie postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie
komentarze, z. 6, Warszawa 1997; R.A. Stefański, Uzasadniona obawa ucieczki podstawą stosowania
zakazu opuszczania kraju, Prok. i Pr. 1996/5; A. Szymacha-Zwolińska, Kompetencja sądu w zakresie
stosowania środków zapobiegawczych w toku postępowania przygotowawczego, PS 1997/2; D. Tarnowska,
Poręczenie majątkowe jako środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, Toruń 2002; D. Tar-
nowska, Środek zapobiegawczy zakazu opuszczania kraju, WPP 1996/3–4; J. Tylman, Funkcje tymczaso-
wego aresztowania [w:] Zagadnienia prawa konstytucyjnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tade-
usza Szymczaka, red. M. Domagała, Łódź 1994; M. Warchoł, Domniemania przy tymczasowym areszto-
waniu [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk,
Warszawa 2011; S. Wyciszczak, Tymczasowe aresztowanie w świetle zmian k.p.k., Prok. i Pr. 1995/10;
Zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie a prawa człowieka, red. Z. Hołda, A. Rzepliński, Lublin 1992.
5. Kary porządkowe
Kary porządkowe nie mają charakteru kryminalnego i są orzekane incydentalnie.
W doktrynie niemal powszechnie dokonuje się podziału kar porządkowych na kary
porządkowe sensu stricto i sankcje wymuszające. Te pierwsze to środki o charakte-
5. Kary porządkowe 465
rze represyjnym, które nie mają na celu bezpośredniego wymuszenia określonego

zachowania, lecz są reakcją na niespełnienie obowiązku procesowego. Inaczej rzecz
ujmując, są niezależne od możliwości wyegzekwowania danego obowiązku.
Kary porządkowe sensu stricto przewiduje Kodeks postępowania karnego oraz Prawo
o ustroju sądów powszechnych.
Zgodnie z art. 285 § 1 k.p.k. karą porządkową tego rodzaju jest kara pieniężna w wyso-
kości do 3000 zł, którą można nałożyć na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę,
który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzą-
cego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności
przed jej zakończeniem. Jak wynika wyraźnie z powołanego przepisu, wymierzenie tej
kary jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem organu procesowego. Powyższe uregulowa-
nie stosuje się odpowiednio do obrońcy lub pełnomocnika, w wypadkach szczególnych
ze względu na ich wpływ na przebieg czynności (art. 285 § 1a k.p.k.).
Kara pieniężna podlega uchyleniu, jeżeli ukarany dostatecznie usprawiedliwi swe

niestawiennictwo lub samowolne oddalenie się. Usprawiedliwienie może nastąpić
w ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia wymierzającego karę pieniężną
(art. 286 k.p.k.).
W sytuacjach uzasadniających zastosowanie kary pieniężnej z art. 285 § 1 k.p.k. moż-

na ponadto zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka (art. 285
§ 2 k.p.k.). Ten środek przymusu nie jest jednak karą porządkową, lecz stanowi formę
przymusowego wykonania czynności procesowej. Zostanie omówiony niżej, w pkt 6.2
niniejszego rozdziału.
W przypadku naruszenia powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych albo

w razie ubliżania sądowi, innemu organowi państwowemu lub osobom biorącym udział
w sprawie sąd może ukarać winnego karą porządkową grzywny do wysokości do 3000 zł
lub karą pozbawienia wolności do 14 dni. Osobie pozbawionej wolności, w tym także
tymczasowo aresztowanej, można wymierzyć karę przewidzianą w przepisach o wyko-
nywaniu kary pozbawienia wolności albo w przepisach o wykonywaniu tymczasowego
aresztowania (art. 49 § 1 p.u.s.p.). Postanowienie o ukaraniu karą porządkową jest
natychmiast wykonalne (zob. także art. 50 p.u.s.p.).
Przechodząc do omówienia sankcji wymuszających, trzeba podkreślić, że są one rów-

nież reakcją na zachowanie niezgodne z określonym obowiązkiem, ale mają na celu
skłonienie oznaczonej osoby do jego wykonania. Sankcją wymuszającą jest przede
wszystkim kara pieniężna w wysokości do 3000 zł. Nakłada się ją:
1) w stosunku do osoby, która bezpodstawnie uchyla się od:
a) złożenia zeznania,
b) wykonania czynności biegłego,

c) wykonania czynności tłumacza lub specjalisty,
d) złożenia przyrzeczenia,
e) wydania przedmiotu,
f) dopełnienia obowiązku poręczyciela lub
g) spełnienia innego ciążącego na niej obowiązku w toku postępowania;
2) w stosunku do przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub
jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej zobowiązanej udzielić
pomocy organowi prowadzącemu postępowanie karne, która bezpodstawnie nie
udziela tej pomocy w wyznaczonym terminie (art. 287 § 1 k.p.k.).
Jeżeli uchylanie się jest uporczywe co do obowiązków określonych wyżej w pkt 1 lit. a–c,
e można, niezależnie od kary pieniężnej, zastosować aresztowanie na czas nieprze-
kraczający 30 dni (art. 287 § 2 k.p.k.). Aresztowanie jako kara porządkowa powinno
mieć zastosowanie w ostateczności, gdy kara pieniężna nie jest w stanie zapewnić
spełnienia danego obowiązku. Uporczywość oznacza tutaj długotrwałe postępowanie
nacechowane nieustępliwością, w którym jest zawarty negatywny stosunek psychiczny
osoby zobowiązanej do nałożonego na nią obowiązku (nasilenie złej woli). Po wejściu
w życie ustawy nowelizacyjnej z 11.03.2016 r. owo aresztowanie jest także możliwe
w razie uporczywego niestawiennictwa na wezwanie organu prowadzącego postę-
powanie, jeżeli zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, o którym
mowa w art. 285 § 2 k.p.k., nie jest wystarczające dla zapewnienia stawiennictwa osoby
wezwanej. Aresztowanie powinno być uchylone, jeżeli osoba aresztowana spełni cią-
żący na niej obowiązek albo postępowanie przygotowawcze lub postępowanie w danej
instancji zostanie ukończone (art. 287 § 3 k.p.k.). Sankcje wymuszające nie mogą być
stosowane do stron procesowych, ich obrońców i pełnomocników, a w zakresie kary
za niedopełnienie obowiązku wydania rzeczy, także do osób, które mogą się uchylić od
złożenia zeznań (art. 287 § 4 k.p.k.).
Osobę ukaraną za niewykonanie obowiązków wymienionych w art. 285 § 1 i 1a lub

w art. 287 § 1, w tym obrońcę, pełnomocnika lub oskarżyciela publicznego, jeżeli spowo-
dowała dodatkowe koszty postępowania, można obciążyć tymi kosztami. Dopuszczalne
jest obciążenie kosztami kilku osób solidarnie. Nie dotyczy to żołnierza odbywającego
służbę zasadniczą oraz pełniącego służbę w charakterze kandydata na żołnierza za-
wodowego (art. 289 § 1 k.p.k.). W razie uchylenia kary porządkowej ustaje obowiązek
pokrycia kosztów postępowania (art. 289 § 2 k.p.k.).
W zakresie kar porządkowych organem uprawnionym do wydania postanowienia w tej

kwestii jest sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator (art. 290 § 1 k.p.k.).
Są dwa wyjątki w tym zakresie. Pierwszy z nich dotyczy kary porządkowej polegającej
na pozbawieniu wolności. Aresztowanie wymuszające (art. 287 § 2 k.p.k.) w postępo-
waniu przygotowawczym stosuje na wniosek prokuratora sąd rejonowy, w którego
6. Przymusowe wykonanie czynności procesowych 467
okręgu prowadzi się postępowanie (art. 290 § 1 k.p.k.). Drugi wyjątek dotyczy kary
pieniężnej unormowanej w art. 285 § 1a k.p.k. – jeśli taka konieczność zaistniałaby
w postępowaniu przygotowawczym, karę pieniężną, na wniosek prokuratora, nakłada
sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
Na postanowienia i zarządzenia w przedmiocie kar porządkowych przewidzianych

w rozdziale 31 Kodeksu postępowania karnego przysługuje zażalenie (art. 290 § 2 k.p.k.).
Złożenie zażalenia wstrzymuje wykonanie postanowienia o aresztowaniu (art. 290
§ 3 k.p.k.).
Literatura
M. Cieślak, Środki przymusu na tle systemu bodźców prawnych w procesie karnym, ZNUJ Zeszyty Praw-
nicze 1960/7; M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, Środki przymusu stosowane wobec świadków i biegłych
w procesie karnym – zagadnienia wybrane [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański,
Warszawa 2010; R. Koper, Stosowanie aresztowania wobec świadka w procesie karnym, Prok. i Pr. 2014/5;
R. Koper, Uwarunkowania ochrony wolności osobistej świadka w procesie karnym, SP 2014/1; J. Koso-
noga, Kara porządkowa aresztowania po nowelizacji z dnia 11 marca 2016 r. [w:] Verba volant, scripta
manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga
pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa
2017; J. Kosonoga, System środków dyscyplinujących uczestników postępowania karnego, Warszawa
2014; Z. Najgebauer, Orzekanie porządkowych grzywien i kar pieniężnych w postępowaniu sądowym,
NP 1971/7–8; P. Rogoziński, Aresztowanie jako kara porządkowa na tle systemu sankcji niewykonania
obowiązków procesowych [w:] Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi
Janowi Grajewskiemu, red. M. Płachta, GSP 2003/11; R.A. Stefański, Konsekwencje dla świadka w razie
bezpodstawnego uchylania się od zeznania [w:] Profesor Marian Cieślak – osoba, dzieło, kontynuacje,
red. W. Cieślak, S. Steinborn, Warszawa 2013.
6. Przymusowe wykonanie czynności procesowych

6.1. Uwagi wstępne
Przymusowe wykonanie czynności procesowych polega na urzeczywistnieniu pewnego
stanu faktycznego, niezależnie od woli i od zachowania się oznaczonej osoby oraz
przy ewentualnym użyciu niezbędnej siły dla udaremnienia oporu lub przeciwakcji
tej osoby11. W tych sytuacjach zawsze ma miejsce bezpośrednie oddziaływanie na wolę
określonej osoby, co sprawia, że jej swoboda w pewnym zakresie ulega ograniczeniu.
Tam, gdzie do spełnienia danej czynności potrzebne jest podporządkowanie się
w celu wykonania obowiązku procesowego, przymusowe wykonanie czynności pro-
11
M. Cieślak, Środki..., s. 11.
cesowych jest poprzedzone wezwaniem do dobrowolnego podporządkowania się. Ta

prawidłowość nie dotyczy wszystkich wypadków przymusowego wykonania czynności
procesowej, bo nie ma zastosowania w odniesieniu do np. zabezpieczenia majątkowego.
Jeśli jednak wspomniane podporządkowanie jest konieczne, oznacza to, że osoba zobo-
wiązana powinna mieć świadomość prawnej egzystencji danego obowiązku i należy jej
umożliwić złożenie oświadczenia o dobrowolnym wykonaniu w tej materii. Dopiero
w razie niepodporządkowania się wezwaniu w grę wchodzi zastosowanie przymusu
w omawianej formie. Jednakże oświadczenie o dobrowolnym podporządkowaniu się
złożone w trakcie przymusowego wykonywania czynności procesowej powinno na
ogół implikować zaprzestanie stosowania tego przymusu. Oznacza to, że przymusowe
wykonanie czynności procesowych powinno trwać tak długo, jak długo jest to ko-
nieczne do osiągnięcia określonego celu.
Przymusowe wykonanie czynności procesowych to niejednorodny zbiór środków przy-

musu. Można wydzielić następujące grupy przymusowego wykonania czynności
procesowych:
1) zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie;
2) przymusowe poszukiwanie, wydobycie i odebranie dowodów:
a) przeszukiwanie osób, rzeczy i pomieszczeń,
b) zatrzymanie korespondencji i przesyłki,
c) kontrola i utrwalanie rozmów;
3) przymusowe przeprowadzenie badań lekarskich (w tym oględzin zewnętrznych
ciała), psychologicznych lub innych:
a) badanie oskarżonego,
b) umieszczenie oskarżonego w zakładzie leczniczym w celu zbadania jego po-
czytalności,
c) badanie świadka,
d) badanie pokrzywdzonego,
e) badania w celach identyfikacyjnych (art. 74 § 2 i 3, art. 192a § 1 k.p.k.);
4) przymusowe zapewnienie porządku w sali rozpraw:
a) wydalenie oskarżonego z sali rozpraw,
b) wydalenie z sali rozpraw poszczególnych osób tworzących publiczność;
5) zabezpieczenie majątkowe.
Niektóre z tych grup omówiono w dalszych punktach.
6.2. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie
Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie jest wprawdzie na ogół następstwem nie-

podporządkowania się obowiązkowi procesowemu, ale ma na celu umożliwienie prze-
prowadzenia czynności procesowej, która nie może być dokonana w razie nieobecno-
ści danej osoby. W Kodeksie postępowania karnego ten środek przymusu występuje
w różnych sytuacjach. Poniżej uwaga zostanie zwrócona na najbardziej typowe wypadki
stosowania tego środka.
Przede wszystkim zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie występuje w postaci

uregulowanej w art. 247 k.p.k. Dotyczy ono osoby podejrzanej i podejrzanego. Jest
możliwe w trzech sytuacjach:
1) gdy zachodzi uzasadniona obawa, że któryś z tych podmiotów nie stawi się na
wezwanie w celu przeprowadzenia czynności z ich udziałem, takich jak przedsta-
wienie zarzutów (art. 313 § 1 k.p.k.), modyfikacja zarzutów (art. 314 k.p.k.) albo
badań lub czynności przewidzianych w art. 74 § 2 lub 3 k.p.k.;
2) gdy zachodzi uzasadniona obawa, że osoba podejrzana lub podejrzany mogą
w inny bezprawny sposób utrudniać postępowanie;
3) gdy zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego.
Decyzję w tym zakresie podejmuje prokurator. W związku z zatrzymaniem może za-

rządzić przeszukanie, stosuje się wówczas odpowiednio art. 220–222 i 224 k.p.k.
Istotne jest, że po doprowadzeniu niezwłocznie przeprowadza się czynność, dla

której dana osoba została doprowadzona. Po dokonaniu tej czynności należy tę osobę
zwolnić, chyba że zachodzi potrzeba zastosowania środka zapobiegawczego. Wówczas
prokurator ma trzy możliwości: albo natychmiast zwalnia daną osobę, jeśli uzna, że
nie zachodzi konieczność zastosowania środka zapobiegawczego, albo stosuje taki
środek w formie nieizolacyjnej i niezwłocznie zwalnia tę osobę, albo występuje do sądu
z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania.
Na zarządzenie prokuratora w przedmiocie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia

przysługuje zażalenie. Stosuje się tutaj odpowiednio art. 246 k.p.k. Zarządzenie podlega
wykonaniu przez Policję lub inny organ wymieniony w art. 312 k.p.k., w zakresie swoich
właściwości, gdy ustawa uprawnia te organy do zatrzymania osoby.
Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie jest także możliwe w razie nieusprawied-

liwionego niestawiennictwa oskarżonego na wezwanie organu procesowego w toku
postępowania. Chodzi tutaj o sytuację, gdy oskarżony przebywa na wolności, a po-
mimo tego nie dopełnia ciążącego na nim obowiązku stawiennictwa. Decyduje o tym
prokurator w postępowaniu przygotowawczym oraz sąd w postępowaniu sądowym.
Decyzja jest zaskarżalna zażaleniem. Jeżeli postanowienie w tym przedmiocie wydał
sąd, zażalenie rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów (art. 75 § 2 i 3 k.p.k.).
Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie jest ponadto dopuszczalne w odniesieniu

do świadka, a w wyjątkowych wypadkach także w stosunku do biegłego, tłumacza
i specjalisty. Dzieje się tak, gdy jedna z tych osób nie stawiła się bez należytego uspra-
wiedliwienia na wezwanie organu procesowego albo bez jego zezwolenia oddaliła się
z miejsca czynności przed jej zakończeniem (art. 285 § 2 k.p.k.). Na zarządzenie pro-
kuratora w tej kwestii zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu
prowadzi się postępowanie (art. 290 § 2 k.p.k.).
6.3. Przymusowe poszukiwanie, wydobycie i odebranie

dowodów przestępstwa
Do tej grupy zaliczono te środki przymusowego wykonania czynności procesowych,

które służą poszukiwaniu, wydobyciu i odebraniu dowodów dla potrzeb toczącego
się procesu karnego. Jeżeli nastąpi dobrowolne wydanie dowodów znajdujących się
w posiadaniu określonej osoby, nie ma potrzeby stosowania przymusowego wykonania.
Do omawianej tutaj grupy należy zaliczyć:

1) wydanie rzeczy,
2) przeszukanie osób, rzeczy i pomieszczeń,
3) zatrzymanie korespondencji i przesyłek,
4) kontrolę i utrwalanie rozmów.
Ad 1. Rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabez-
pieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku,
środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody należy wydać na żą-
danie sądu lub prokuratora, a w przypadkach niecierpiących zwłoki – także na żądanie
Policji lub innego uprawnionego organu (art. 217 § 1 k.p.k.). Osobę mającą rzecz, która
podlega wydaniu, wzywa się do wydania jej dobrowolnie, a dopiero w razie odmowy
można przeprowadzić jej odebranie (art. 217 § 2 i 5 k.p.k.).
Podstawą żądania wydania rzeczy jest postanowienie sądu lub prokuratora. Jeżeli
wydania żąda Policja albo inny uprawniony organ działający we własnym zakresie, osoba,
która rzecz wyda, ma prawo niezwłocznie złożyć wniosek o sporządzenie i doręczenie
jej postanowienia sądu lub prokuratora o zatwierdzeniu zatrzymania, o czym należy ją
pouczyć. Doręczenie tej osobie postanowienia powinno nastąpić w terminie 14 dni od
zatrzymania rzeczy (art. 217 § 4 k.p.k.).
Ten sposób wydobycia dowodów ma zastosowanie wtedy, kiedy wiadomo, że znajdują

się one w posiadaniu oznaczonej osoby. W celu przymuszenia jej do wydania dowo-
dów można stosować kary porządkowe (art. 287 § 1 i 2 k.p.k.). Protokołu można nie
sporządzać, jeżeli rzecz dołącza się do akt sprawy (art. 217 § 3 k.p.k.).
Ad 2. Przeszukanie to środek przymusu stanowiący poważną ingerencję w sferę praw

i wolności obywateli. Konstytucja RP w art. 50 zapewnia nienaruszalność mieszkania,
stanowiąc ponadto, że przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może na-

stąpić jedynie w wypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej ustalony. Takie
wyjątkowe uregulowanie zawiera m.in. Kodeks postępowania karnego.
Można wyróżnić w zasadzie dwa rodzaje przeszukania:

1) przeszukanie osób,
2) przeszukanie pomieszczeń i innych miejsc.
Najbardziej znamienna forma przeszukania to oczywiście przeszukanie pomieszczeń,

bo w tym wypadku dokuczliwość stosownej ingerencji jest znaczna, zwłaszcza gdy
dochodzi do naruszenia nietykalności mieszkania jednostki.
Przeszukania dokonuje się w celu:

1) wykrycia, zatrzymania lub zatrzymania i przymusowego doprowadzenia osoby
podejrzanej;
2) znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zaję-
ciu w postępowaniu karnym (art. 219 k.p.k.).
Warunkiem przeprowadzenia przeszukania pomieszczeń jest istnienie uzasadnionych

podstaw do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy tam się znaj-
dują (art. 219 § 1 k.p.k.). Warunkiem przeszukania osoby jest istnienie uzasadnionych
podstaw do przypuszczenia, że poszukiwane rzeczy znajdują się u tej osoby, w jej odzieży
lub w podręcznych przedmiotach (art. 219 § 2 k.p.k.). Sformułowanie językowe „uza-
sadnione podstawy do przypuszczenia” to wprawdzie określenie nieostre i ogólne, ale
na tyle elastyczne, aby uniknąć sytuacji, w których konieczność dokonania przeszukania
nie znalazłaby odzwierciedlenia w przepisach.
W odniesieniu do przeszukania osoby trzeba zwrócić uwagę na wyrok TK z 14.12.2017 r.,

K 17/14, Dz.U. poz. 2405, LEX nr 2407339, w którym art. 219 § 2 k.p.k. uznano za
niezgodny z Konstytucją RP w zakresie, w którym nie określa on granic przeszukania
osoby. W rezultacie nowelizacja k.p.k. z 19.07.2019 r. wprowadziła nową treść art. 219
§ 2 k.p.k.: „W celu znalezienia rzeczy wymienionych w § 1 i pod warunkiem określonym
w tym przepisie oraz z uwzględnieniem zasad i granic określonych w art. 227 można
też dokonać przeszukania osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów”.
Obowiązujące przepisy nie precyzują, czy przeszukanie może dotyczyć wyłącznie oskar-
żonego, czy też pomieszczeń i rzeczy innych osób. Wobec braku takiego rozróżnienia
trzeba przyjąć, że może dotyczyć także tych innych osób. W doktrynie trafnie jednak
postuluje się wyodrębnienie w Kodeksie postępowania karnego dwóch reżimów prze-
szukania: dotyczącego przeszukania w pomieszczeniu oskarżonego i osoby podejrzanej
oraz stosownego uregulowania odnoszącego się do osoby trzeciej12. Oznaczałoby to

zróżnicowanie podstaw i zakresu przeszukania pod względem podmiotowym, aby
stosowanie tego środka było dopuszczalne w szerszym zakresie i w wyższym stopniu
w wypadku oskarżonego i osoby podejrzanej.
W art. 227 k.p.k. unormowano istotne, ogólne reguły przeprowadzania przeszukania.

Mianowicie przeszukanie powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności,
z zachowaniem umiaru, w granicach niezbędnych dla osiągnięcia celu tej czynności
przy zachowaniu należytej staranności, przy poszanowaniu prywatności i godności
osób, których ta czynność dotyczy oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód
i dolegliwości (art. 227 k.p.k.). Przeszukanie bowiem, niezależnie od osobistych dość
przykrych odczuć, jest czynnością wywołującą także nieprzyjemne reperkusje w śro-
dowisku miejsca zamieszkania, pracy zawodowej itd.
Postanowienie w przedmiocie przeszukania, zawierające też polecenie jego przeprowa-

dzenia, może wydać prokurator lub sąd. Wiele argumentów przemawia za tym, aby był
to wyłącznie sąd13. Przeszukania dokonuje natomiast prokurator albo Policja, a w wy-
padkach wskazanych w ustawie – także inny organ (art. 220 § 1 k.p.k.). Organ ten przed
przystąpieniem do przeszukania powinien okazać osobie, u której ma być dokonane
przeszukanie, postanowienie sądu lub prokuratora (art. 220 § 2 k.p.k.).
W Kodeksie postępowania karnego przewidziano specjalny tryb przeszukania doty-

czący wypadków niecierpiących zwłoki14. Chodzi tutaj o nagłe sytuacje (zwłaszcza
w początkowym okresie postępowania przygotowawczego), w których pojawia się
niebezpieczeństwo powstania daleko idących szkód, gdyby do przeszukania nie doszło
lub gdyby ono nastąpiło dopiero po pewnym czasie koniecznym do uzyskania zgody
organu procesowego. Innymi słowy, zachodzi ryzyko utraty lub zniekształcenia dowo-
dów przestępstwa. W tym też sensie należy odczytywać wzmiankę w art. 220 § 3 k.p.k.
o tym, że postanowienie sądu lub prokuratora nie może zostać wydane. Wówczas organ
dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację
służbową, a następnie zwraca się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie
12
J. Grochowski, Podstawy dowodowe przeszukania w kodeksie postępowania karnego, PPK 1992/18,
s. 47–48; A. Sakowicz, Przeszukanie mieszkania a prawa do poszanowania prywatności jednostki [w:] Teo-
retyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi
Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011,
s. 920–921; J. Skorupka, Konstytucyjne i konwencyjne granice przeszukania w postępowaniu karnym, cz. 1 i 2,
Pal. 2007/9–10 i 11–12, s. 52–53; S. Steinborn, Problem organu uprawnionego do stosowania przeszukania
w toku procesu karnego w świetle unormowań konstytucyjnych i prawnomiędzynarodowych, GSP 2008/19,
s. 375.
13
Zob. szeroko K. Marszał, Problem organu uprawnionego do stosowania środków przymusu w procesie
karnym, PPK 1993/19, s. 101, 108–109; J. Grochowski, Przeszukanie w procesie karnym jako instytucja
wyznaczająca granice konstytucyjnych praw osobistych, PPK 1991/17, s. 134–135; S. Steinborn, Problem...,
s. 368–375; J. Skorupka, Konstytucyjne..., s. 56–57; A. Sakowicz, Przeszukanie..., s. 915–916, 922.
14
Por. R. Koper, Przeszukanie w wypadkach niecierpiących zwłoki, Prok. i Pr. 2014/11–12, s. 14 i n.
przeszukania. Osobę, u której nastąpiło w tych warunkach przeszukanie, należy pouczyć

o jej prawie zgłoszenia do protokołu żądania doręczenia postanowienia sądu lub pro-
kuratora w przedmiocie zatwierdzenia przeszukania. Gdy ta osoba zgłosi to żądanie,
owo postanowienie należy jej doręczyć w terminie 7 dni od daty czynności (art. 220
§ 3 k.p.k.). Wydaje się że zawsze w takich wypadkach należałoby doręczać z urzędu
postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia przeszukania, a zatem nie powinno być
to uzależnione tylko od zgłoszenia żądania przez osobę uprawnioną. Należałoby więc
w tym zakresie powrócić do stanu prawnego sprzed 1.07.2003 r.
Obowiązujące przepisy nie regulują tego, czy sąd lub prokurator mogą odmówić za-
twierdzenia przeszukania. Wynika to jednak z posiadanej przez te organy sfery upraw-
nień. Mogą zatem odmówić zatwierdzenia tej czynności, jeżeli uznają, że dokonano jej
z naruszeniem obowiązujących przepisów dotyczących jej dopuszczalności. W takiej
sytuacji przeszukanie jest nielegalne.
Przeszukania zamieszkałych pomieszczeń można dokonać w porze nocnej tylko

w sytuacjach niecierpiących zwłoki. Za porę nocną uważa się czas od godziny 22.00
do godziny 6.00 (art. 221 § 1 k.p.k.). Przeszukanie rozpoczęte za dnia może być kon-
tynuowane mimo nastania pory nocnej (art. 221 § 2 k.p.k.). W porze nocnej można
jednak przeszukać także lokale, które są dostępne w tym czasie dla nieokreślonej liczby
osób albo służą do przechowywania przedmiotów (art. 221 § 3 k.p.k.).
Przeszukania osoby i odzieży na niej należy dokonywać w miarę możności za pośred-

nictwem osoby tej samej płci (art. 223 k.p.k.).
Osobę, u której ma nastąpić przeszukanie, należy przed rozpoczęciem czynności

zawiadomić o celu przeszukania i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów
(art. 224 § 1 k.p.k.). Dobrowolne wydanie tych przedmiotów powoduje bezpodstaw-
ność przeprowadzenia przeszukania. Uwidacznia się tutaj wyraźnie przymusowy cha-
rakter przeszukania, w tym stosowanie tego środka bez zgody osoby, której to dotyczy.
Podczas przeszukania ma prawo być obecna osoba, u której przeszukanie następuje,

oraz osoba przybrana przez prowadzącego przeszukanie. Ponadto może być obecna
osoba wskazana przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, jeżeli nie uniemożliwia
to przeszukania albo nie utrudnia go w istotny sposób (art. 224 § 2 k.p.k.). Jeżeli przy
przeszukaniu nie ma na miejscu gospodarza lokalu, do przeszukania należy przy-
wołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada (art. 224 § 3 k.p.k.).
Przy rozpoczęciu przeszukania pomieszczenia lub miejsca zamkniętego, należącego
do instytucji państwowej lub samorządowej, należy o zamierzonym przeszukaniu za-
wiadomić kierownika tej instytucji lub jego zastępcę albo organ nadrzędny i dopuścić
ich do uczestnictwa w tej czynności (art. 222 § 1 k.p.k.). Przeszukanie pomieszczenia
zajętego przez wojsko może nastąpić tylko w obecności dowódcy lub osoby przez niego
wyznaczonej (art. 222 § 2 k.p.k.).
Jeżeli kierownik instytucji państwowej lub samorządowej albo osoba, u której przepro-
wadza się przeszukanie, oświadczy, że wydane lub znalezione w czasie przeszukania
pismo lub inny dokument zawiera informacje niejawne lub wiadomości objęte tajemnicą
zawodową lub inną tajemnicą prawnie chronioną albo ma charakter osobisty, organ do-
konujący tej czynności przekazuje je niezwłocznie bez odczytywania prokuratorowi lub
sądowi w opieczętowanym opakowaniu (art. 225 § 1 k.p.k.). Obowiązek ten nie dotyczy
pism lub innych dokumentów zawierających informacje niejawne o klauzuli „zastrze-
żone” lub „poufne” albo stanowiących tajemnicę zawodową, gdy ich posiadaczem jest
osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa, jak również nie dotyczy pism lub innych
dokumentów o charakterze osobistym, gdy ta osoba jest ich posiadaczem, autorem lub
adresatem (art. 225 § 2 k.p.k.). Jeżeli obrońca lub inna osoba, u której dokonuje się
przeszukania, oświadczy, że wydane lub znalezione w toku przeszukania pisma lub inne
dokumenty obejmują okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, organ
dokonujący czynności pozostawia te dokumenty wymienionej osobie bez zapoznawania
się z ich treścią lub wyglądem. Jeżeli jednak oświadczenie osoby niebędącej obrońcą
budzi wątpliwości, organ dokonujący czynności przekazuje te dokumenty w opieczę-
towanym opakowaniu, bez ich odczytywania sądowi, który po zapoznaniu się z nimi,
zwraca je w całości lub w części, w tym samym trybie osobie, od której je zabrano, albo
wydaje postanowienie o ich zatrzymaniu dla celów postępowania (art. 225 § 3 k.p.k.).
Gdy chodzi o wykorzystanie dokumentów zawierających informacje niejawne lub ta-

jemnicę zawodową, jako dowodów w postępowaniu karnym, stosuje się odpowiednio
zakazy i ograniczenia wynikające z art. 178–181 k.p.k. Jednakże w postępowaniu przy-
gotowawczym o wykorzystaniu jako dowodów dokumentów zawierających tajemnicę
lekarską, decyduje prokurator (art. 226 k.p.k.).
Wydane lub znalezione w czasie przeszukania przedmioty, należy po dokonaniu oglę-

dzin, sporządzeniu spisu i opisu zabrać lub oddać na przechowanie osobie godnej
zaufania z zaznaczeniem obowiązku przedstawienia ich na każde żądanie organu pro-
wadzącego postępowanie (art. 228 § 1 k.p.k.). Tak samo należy postąpić z przedmiotami,
które mogą stanowić dowód innego przestępstwa, podlegają przepadkowi lub których
posiadanie jest zabronione (art. 228 § 2 k.p.k.).
Z przeszukania lub zatrzymania rzeczy sporządza się protokół (art. 143 § 1 pkt 6 k.p.k.).
Protokół powinien odpowiadać wymogom art. 229 k.p.k.
Jeżeli przeszukanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora, a w ciągu
7 dni od dnia przeszukania nie nastąpiło jego zatwierdzenie, należy niezwłocznie zwrócić
zatrzymane rzeczy osobie uprawnionej (art. 230 § 1 k.p.k.) – zob. ponadto uregulowania
art. 230 § 2 i 3, art. 231, 232, 232a i 233 k.p.k. Rozporządzenia przedmiotem dokonane
po jego odebraniu lub zabezpieczeniu są bezskuteczne w stosunku do Skarbu Państwa
(art. 234 k.p.k.).
Na postanowienie dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy, w przedmiocie dowo-

dów rzeczowych oraz na inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa
zostały naruszone. Jeżeli w grę wchodzi postanowienie lub czynność w postępowaniu
przygotowawczym, zażalenie rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się
postępowanie. Jeżeli jednak postanowienie lub zarządzenie wydał referendarz sądowy,
przysługuje sprzeciw w trybie art. 93a § 3 i 4 k.p.k. (art. 236 k.p.k.).
Ad 3. Urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub

działalność telekomunikacyjną, urzędy celno-skarbowe oraz instytucje i przedsiębior-
stwa transportowe zobowiązane są wydać sądowi lub prokuratorowi, na żądanie zawarte
w postanowieniu, korespondencję i przesyłki oraz dane, o których mowa w art. 180c
i 180d Prawa telekomunikacyjnego, jeżeli mają znaczenie dla toczącego się postępo-
wania. Tylko sąd lub prokurator mają prawo je otwierać lub zarządzić ich otwarcie
(art. 218 § 1 k.p.k.).
Postanowienie sądu lub prokuratora w przedmiocie kontroli korespondencji i przesyłki

doręcza się adresatom korespondencji oraz abonentowi telefonu lub nadawcy, którego
wykaz połączeń lub innych przekazów informacji został wydany. Doręczenie postano-
wienia może być odroczone na czas oznaczony, niezbędny ze względu na dobro sprawy,
lecz nie później niż do prawomocnego zakończenia postępowania (art. 218 § 2 k.p.k.).
Korespondencję i przesyłki pozbawione znaczenia dla postępowania niezwłocznie

zwraca się właściwym urzędom, instytucjom lub przedsiębiorstwom (art. 218 § 3 k.p.k.).
Poza tym, urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność telekomunikacyjną

obowiązane są niezwłocznie zabezpieczyć, na żądanie sądu lub prokuratora zawarte
w postanowieniu, na czas określony nieprzekraczający 90 dni, dane informatyczne
przechowywane w urządzeniach zawierających te dane na nośniku lub w systemie
informatycznym. Jeśli te dane są pozbawione znaczenia dla postępowania, należy je
niezwłocznie zwolnić spod zabezpieczenia (art. 218a k.p.k.).
Ad 4. Kontrola i utrwalanie rozmów to w istocie forma podsłuchu będącego jednym

z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień w procesie karnym. Dopuszczalność sto-
sowania podsłuchu – co do zasady – nie budzi wątpliwości, gdyż trzeba niekiedy
chronić dobro wymiaru sprawiedliwości związane z zapewnieniem prawidłowe-
go wyrokowania, a w konsekwencji trzeba ograniczyć sferę uprawnień jednostki.
Sporna może się natomiast okazać kwestia granic stosowania podsłuchu lub jego form.
W każdym razie nie jest i nie może być uznana za dyskusyjną teza, że podsłuch stanowi
wyjątkowo dotkliwą, a wręcz nawet drastyczną ingerencję w prywatność człowieka.
Konstytucja RP w art. 49 zapewnia wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się.

Ograniczenie tego uprawnienia może nastąpić jedynie w wypadkach określonych w usta-
wie i w sposób w niej określony. W obowiązującym ustawodawstwie występują ogra-
niczenia wolności i tajemnicy komunikowania się. Na tle tej możliwości wyróżniamy
podsłuch procesowy – stosowany w ramach postępowania karnego oraz podsłuch
pozaprocesowy – stosowany przez uprawnione organy państwowe w ramach czynno-
ści operacyjno-rozpoznawczych (np. art. 19 u.p.). Poniżej zostanie omówiony jedynie
podsłuch procesowy.
Procesowa kontrola i utrwalanie rozmów to pojęcie szerokie, na które składa się:

1) kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych (art. 237 i n. k.p.k.);
2) kontrola i utrwalanie – przy użyciu środków technicznych – treści innych roz-
mów lub przekazów informacji, w tym korespondencji przesyłanej drogą elektro-
niczną (art. 241 k.p.k.).
Podsłuch telefoniczny to pojęcie węższe, stanowiące fragment większej całości, jaką

jest podsłuch telekomunikacyjny. Podsłuch telekomunikacyjny oznacza tajemne pod-
łączenie się do przewodów telekomunikacyjnych lub odpowiednich częstotliwości, na
których ma miejsce przekazywanie informacji i rejestrowanie ich za pomocą specjalnej
aparatury. Chodzi tutaj o wszelkie wypadki przesyłania informacji za pośrednictwem
sieci telekomunikacyjnej, tj. przez przewody, systemy radiowe, optyczne lub jakiekol-
wiek inne urządzenia wykorzystujące energię elektromagnetyczną15. Dopuszczalny jest
więc podsłuch elektroniczny czy w ogóle kontrola realizowana za pomocą komunikacji
radiowej oraz przez modem, Internet, telefaks, pocztę głosową itd. Jak wynika z przed-
stawionego wyżej podziału, podsłuch może także polegać na tajemnym rejestrowaniu
za pomocą specjalnej aparatury (za pomocą zminiaturyzowanego aparatu podsłucho-
wego) rozmów odbywających się w pomieszczeniu lub poza nim (w ramach wolnej
przestrzeni). Jest to wtedy podsłuch inwigilacyjny, który raczej jest dopuszczalny na
podstawie wskazanego wyżej art. 241 k.p.k.
Procesowy charakter podsłuchu uregulowanego w Kodeksie postępowania karnego

został wyraźnie podkreślony zaakcentowaniem, że jest on możliwy po wszczęciu po-
stępowania (art. 237 § 1 k.p.k.). Są dwa cele kontroli i utrwalania rozmów:
1) wykrycie i uzyskanie dowodów dla toczącego się postępowania,
2) zapobieżenie popełnieniu nowego przestępstwa (art. 237 § 1 k.p.k.).
15
Por. orzeczenie SN wydane na tle stanu prawnego sprzed 2003 r.: uchwała SN z 21.03.2000 r., I KZP
60/99, OSNKW 2000/3–4, poz. 26.
Niestety regulacja Kodeksu postępowania karnego jest dość uboga, gdy idzie o spre-
cyzowanie warunków stosowania podsłuchu. Ustawodawca ograniczył się jedynie do
określenia przestępstw, w odniesieniu do których podsłuch jest możliwy. Zgodnie
z art. 237 § 3 k.p.k. kontrola i utrwalanie rozmów jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy
toczące się postępowanie lub uzasadniona obawa popełnienia nowego przestępstwa
dotyczy przestępstw wyliczonych w tym przepisie. Jest to katalog zamknięty i obejmuje
przestępstwa najpoważniejsze lub te, które z uwagi na swój wysoki szkodliwy społecznie
charakter usprawiedliwiają objęcie ich zakresem podsłuchu.
Ustawodawca doprecyzował zakres podmiotowy podsłuchu. Jak wynika z art. 237

§ 4 k.p.k., jest to możliwe w stosunku do osoby podejrzanej, oskarżonego oraz w sto-
sunku do pokrzywdzonego lub innej osoby, z którą może się kontaktować oskarżony
albo która może mieć związek ze sprawą lub grożącym przestępstwem. Należy jednak
zwrócić uwagę, że powołany przepis nie daje podstawy do stosowania podsłuchu wobec
dowolnej osoby, innej niż osoba podejrzana, oskarżony, pokrzywdzony, ale wyłącznie
w stosunku do takiej, co do której są wiarygodne informacje, że oskarżony może z nią
się kontaktować lub może mieć ona związek ze sprawą lub z grożącym przestępstwem16.
Wynika z tego oczywisty zakaz podsłuchiwania osób przypadkowych.
Zarządzenie kontroli i utrwalania rozmów stanowi domenę sądu, tylko bowiem

sąd podejmuje decyzję w tej kwestii, wydając postanowienie (art. 237 § 1 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym sąd decyduje na wniosek prokuratora. Ta reguła
doznaje ograniczenia w wypadkach niecierpiących zwłoki. Wówczas kontrolę i utrwa-
lanie rozmów może zarządzić prokurator, który w ciągu 3 dni jest zobowiązany zwrócić
się do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie wydanego postanowienia. Sąd wydaje posta-
nowienie w przedmiocie wniosku prokuratora w terminie 5 dni na posiedzeniu bez
udziału stron (art. 237 § 2 k.p.k.). Podsłuch zarządzony przez prokuratora to podsłuch
legalny jedynie warunkowo, tzn. jego legalność jest uzależniona od zgody następczej
sądu w tej materii. Co ważne, w razie niezatwierdzenia postanowienia prokuratora sąd
w postanowieniu wydanym w przedmiocie wniosku prokuratora zarządza zniszczenie
wszystkich utrwalonych zapisów. Wniesienie zażalenia na to postanowienie rodzi skutek
w postaci wstrzymania jego wykonania (art. 237 § 3 k.p.k.).
Stosowanie kontroli i utrwalania rozmów jest ograniczone czasowo. Może ono trwać
najwyżej 3 miesiące, z możliwością przedłużenia w szczególnie uzasadnionych wy-
padkach na okres najwyżej dalszych 3 miesięcy (art. 238 § 1 k.p.k.). Wymaga to
oczywiście wydania postanowienia przez sąd.
Ogłoszenie postanowienia o kontroli i utrwalaniu rozmów osobie, której ono dotyczy,

może być odroczone na czas niezbędny ze względu na dobro sprawy, lecz w postępo-
16
Por. K. Dudka, Kontrola korespondencji i podsłuch w polskim procesie karnym, Lublin 1998, s. 76–82.
waniu przygotowawczym takie odroczenie może mieć miejsce nie później niż do czasu
zakończenia tego postępowania (art. 239 k.p.k.).
Na postanowienie dotyczące kontroli i utrwalania rozmów przysługuje zażalenie. Osoba,

której to postanowienie dotyczy, może domagać się w zażaleniu zbadania zasadności
i legalności podsłuchu. Zażalenie rozpoznaje sąd wyższego rzędu (art. 240 k.p.k.). Za-
żalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd (art. 240 k.p.k.) – to uregulowa-
nie nie ma racjonalnego uzasadnienia, jeżeli weźmie się pod uwagę, że postanowienie
prokuratora wymaga zatwierdzenia przez sąd i że wydane postanowienie zwykle nie
jest od razu ogłaszane.
Urzędy i instytucje prowadzące działalność telekomunikacyjną oraz przedsiębiorca te-

lekomunikacyjny w rozumieniu Prawa telekomunikacyjnego, obowiązani są umożliwić
wykonanie postanowienia sądu lub prokuratora w zakresie przeprowadzenia kontroli
rozmów oraz zapewnić rejestrowanie faktu przeprowadzenia takiej kontroli (art. 237
§ 5 k.p.k.).
Prawo odtwarzania zapisów ma sąd lub prokurator, a w wypadkach niecierpiących

zwłoki, za zgodą sądu lub prokuratora, także Policja (art. 237 § 6 k.p.k.). Z kolei prawo
zapoznawania się z rejestrem przeprowadzonych kontroli rozmów ma sąd, a w postę-
powaniu przygotowawczym prokurator (art. 237 § 7 k.p.k.).
Odrębny problem stanowi kwestia granic stosowania podsłuchu. Nowela Kodeksu

postępowania karnego z marca 2016 r. usunęła z art. 237 k.p.k. § 8, który brzmiał
następująco: „Wykorzystanie dowodu uzyskanego podczas kontroli i utrwalania treści
rozmów telefonicznych jest dopuszczalne wyłącznie w postępowaniu karnym w spra-
wie o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, w stosunku do którego jest możliwe
zarządzenie takiej kontroli”. Wspomnianą nowelą zmieniono także treść art. 237a k.p.k.,
który obecnie brzmi tak: „Jeżeli w wyniku kontroli uzyskano dowód popełnienia przez
osobę, wobec której kontrola była stosowana, innego przestępstwa ściganego z urzędu
lub przestępstwa skarbowego niż przestępstwo objęte zarządzeniem kontroli lub prze-
stępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego popełnionego przez inną
osobę niż objętą zarządzeniem kontroli, prokurator podejmuje decyzję w przedmiocie
wykorzystania tego dowodu w postępowaniu karnym”.
Kontrola i utrwalanie rozmów powinno być zakończone niezwłocznie po ustaniu przy-

czyn wymienionych w art. 237 § 1–3 k.p.k., najpóźniej wraz z upływem okresu, na który
podsłuch został wprowadzony (art. 238 § 2 k.p.k.).
W miarę szczegółowo unormowano w Kodeksie postępowania karnego kwestię znisz-

czenia utrwalonych zapisów. Prokurator po zarządzeniu kontroli, ale jeszcze w toku
trwającego postępowania przygotowawczego, ma obowiązek złożyć wniosek do sądu
o zarządzenie zniszczenia wszystkich utrwalonych zapisów, jeśli w całości nie mają zna-
czenia dla postępowania karnego. Sąd w tej kwestii wydaje postanowienie na posiedzeniu
bez udziału stron (art. 238 § 3 k.p.k.). Po zakończeniu postępowania przygotowawczego
prokurator musi złożyć wniosek o zarządzenie zniszczenia utrwalonych zapisów w tej
części, w której nie mają one znaczenia dla postępowania karnego, w którym zarzą-
dzono podsłuch oraz gdy nie stanowią one dowodu w rozumieniu art. 237a k.p.k.
W przedmiocie tego wniosku sąd orzeka na posiedzeniu, ale mogą w nim wziąć udział
strony (art. 238 § 4 k.p.k.). Ponadto z wnioskiem o zarządzenie zniszczenia utrwalonych
zapisów może także – nie wcześniej niż po zakończeniu postępowania przygotowaw-
czego – wystąpić osoba, wobec której podsłuch był stosowany. Wówczas sąd orzeka
na posiedzeniu, w którym mogą wziąć udział strony oraz wnioskodawca (gdy nie jest
stroną) – art. 238 § 5 k.p.k. Po zakończeniu kontroli stosowanej w trakcie postępowania
sądowego zniszczenie utrwalonych zapisów zarządza oczywiście sąd.
6.4. Zabezpieczenie majątkowe
Zabezpieczenie majątkowe stanowi formę przymusowego wykonania czynności pro-

cesowych, gdyż pozbawia określoną osobę swobody dysponowania oznaczonymi
wartościami majątkowymi. De lege lata w procesie karnym występuje zabezpieczenie
majątkowe z urzędu. Wraz z likwidacją powództwa cywilnego nie ma możliwości
zabezpieczenia majątkowego na wniosek. Są dwa tryby orzekania o zabezpieczeniu
majątkowym:
1) tryb zwykły – polegający na wydaniu postanowienia w tym przedmiocie, a na-
stępnie na zajęciu określonych wartości lub przedmiotów (art. 291–294 k.p.k.);
2) tryb szczególny – dotyczący de facto wypadków niecierpiących zwłoki, gdy naj-
pierw dokonuje się zajęcia mienia, a potem podejmuje się decyzję o zabezpiecze-
niu majątkowym (art. 295 k.p.k.).
Przedmiotem zabezpieczenia majątkowego są wartości majątkowe, tj. mienie lub prawa

majątkowe. Ma ono na celu zabezpieczenie wykonania przyszłego orzeczenia sądowego.
Muszą być spełnione dwa podstawowe warunki:

1) oskarżonemu zarzucono popełnienie przestępstwa, za które lub w związku z któ-
rym można orzec:
a) grzywnę,
b) świadczenie pieniężne,
c) przepadek,
d) przepadek przedsiębiorstwa lub jego równowartości,
e) środek kompensacyjny,
f) zwrot pokrzywdzonemu lub innemu uprawionemu podmiotowi korzyści ma-

jątkowej, jaką sprawca osiągnął z popełnionego przestępstwa albo jej równo-
wartości,
g) koszty sądowe;
2) zachodzi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzecze-
nia w zakresie danej sankcji grożącej oskarżonemu lub w zakresie kosztów sądo-
wych będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione (art. 291 § 1, 2 i 3 k.p.k.).
Zestawienie tych warunków oznacza, że muszą wystąpić konkretne okoliczności wska-

zujące na to, że wykonanie w przyszłości kary grzywny lub innych środków penalnych
jest zagrożone i w związku z tym należy przeciwdziałać ukryciu, sprzedaniu czy też
pozbyciu się w inny sposób mienia przez oskarżonego przewidującego wydanie nieko-
rzystnego dlań rozstrzygnięcia.
Zabezpieczenie majątkowe może zasadniczo nastąpić na mieniu oskarżonego, ale

nie tylko. Dopuszczalne jest także zabezpieczenie na mieniu, m.in.:
1) osoby, o której mowa w art. 45 § 2 k.k.;
2) osoby, o której mowa w art. 45 § 3 k.k.;
3) osoby wskazanej w art. 44a § 2 k.k.;
4) podmiotu zobowiązanego w rozumieniu art. 91a k.p.k. (art. 291 § 1–2a k.p.k.).
Trzeba doprecyzować, że w sytuacji opisanej wyżej w pkt 2 chodzi tylko o zabezpie-

czenie wykonania orzeczenia przepadku, sytuacja z pkt 3 dotyczy wyłącznie grożącego
przepadku przedsiębiorstwa, natomiast pkt 4 odnosi się do zabezpieczenia orzeczenia
w zakresie grożącego zwrotu korzyści majątkowej lub jej równowartości lub przepadku
świadczenia albo jego równowartości (art. 291 § 2–2a k.p.k.).
Co się tyczy sposobów zabezpieczenia, to występuje w tym zakresie pewne zróżni-

cowanie. Regułą jest, że zabezpieczenie następuje w sposób określony w Kodeksie
postępowania cywilnego (art. 292 § 1 k.p.k.). Zabezpieczenie grożącego przepadku
następuje jednak przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątko-
wych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz
ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w razie jej braku – w zbiorze złożonych
dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości oskar-
żonego (art. 292 § 2 k.p.k.). Zabezpieczenie wykonania orzeczenia, o którym mowa
w art. 291 § 1 k.p.k., może również nastąpić przez ustanowienie przymusowego
zarządu przedsiębiorstwa i wyznaczenie zarządcy. Tryb postępowania w tym zakresie
oraz obowiązki zarządcy reguluje art. 292a i 292b k.p.k.
Podstawą zabezpieczenia w trybie zwykłym (w znaczeniu wyżej przyjętym) jest po-

stanowienie o zabezpieczeniu, które wydaje sąd, a w toku postępowania przygo-
towawczego – prokurator (art. 293 § 1 k.p.k.). W następstwie nowelizacji Kodeksu
postępowania karnego z 2013 r. zwiększono zakres wymagań w odniesieniu do takiego

postanowienia, co ma działać m.in. na rzecz wyeliminowania automatyzmu podczas
podejmowania decyzji o zabezpieczeniu majątkowym. W postanowieniu należy kwo-
towo określić zakres i sposób zabezpieczenia, mając na względzie rozmiar możliwej do
orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny, środków karnych lub środków
kompensacyjnych, przy czym – co ważne – rozmiar zabezpieczenia musi odpowiadać
jedynie potrzebom tego, co ma zabezpieczać. Wymóg kwotowego określenia zabez-
pieczenia nie dotyczy przedmiotów podlegających przepadkowi, jako pochodzących
bezpośrednio z przestępstwa lub służących albo przeznaczonych do jego popełnienia
(art. 293 § 2 k.p.k.).
Na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego przysługuje zażalenie

(art. 293 § 3 k.p.k.). Jeżeli postanowienie wydał prokurator, a postępowanie przygoto-
wawcze jest prowadzone w okręgu innego sądu niż sąd właściwy miejscowo i rzeczowo,
wówczas zażalenie rozpoznaje sąd pierwszej instancji, w którego okręgu prowadzi się
postępowanie przygotowawcze (art. 293 § 4 k.p.k.).
Jak już wcześniej powiedziano, skutek wydania postanowienia o zabezpieczeniu jest

taki, że następuje zajęcie określonego mienia lub praw. Co istotne, w wyniku wejścia
w życie ostatnich nowelizacji, takie postanowienie z chwilą jego wydania stanowi tytuł
wykonawczy (art. 293 § 5 k.p.k.). Czynności egzekucyjnych związanych z wykonaniem
postanowienia o zabezpieczeniu nie podejmuje się, gdy zabezpieczenie nastąpiło na
rzeczach, które oskarżony uprzednio wydał organowi procesowemu lub które zatrzy-
mano w trybie przepisów rozdziału 25 Kodeksu postępowania karnego, tj. przepisów
dotyczących zatrzymania rzeczy lub przeszukania (art. 293 § 6 k.p.k.). Podmiot określony
w art. 45 § 3 k.k. może wystąpić z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o ustale-
nie, że mienie lub jego część nie podlega przepadkowi, wtedy do czasu prawomocnego
rozstrzygnięcia sprawy postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu (art. 293 § 7 k.p.k.).
Istotne znaczenie ma nowa treść art. 291 § 4 k.p.k. Wynika z niego obowiązek nie-
zwłocznego uchylenia zabezpieczenia majątkowego w całości lub w części, jeżeli
ustaną przyczyny, na skutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze
albo gdy powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie chociażby w części. Zabez-
pieczenie zawsze upada, gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone: grzywna, przepadek,
nawiązka, świadczenie pieniężne lub nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia
szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a powództwo o te roszczenia nie
zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orze-
czenia (art. 294 § 1 k.p.k.). W razie wytoczenia powództwa w tym terminie dokonane
zabezpieczenie pozostaje w mocy, jeżeli sąd w postępowaniu cywilnym nie orzeknie
inaczej (art. 294 § 2 k.p.k.).
Szczególny tryb zabezpieczenia majątkowego to nic innego jak tymczasowe zajęcie

mienia ruchomego. W razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzyw-
nę lub inne środki reakcji penalnej wymienione w art. 291 k.p.k., można dokonać
tymczasowego zajęcia mienia ruchomego osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi obawa
usunięcia tego mienia. Zajęcie tego mienia następuje tutaj przez faktyczne jego zajęcie,
a w terminie 7 dni powinno być wydane postanowienie o zabezpieczeniu. Jest to więc
odwrotna kolejność czynności w porównaniu z właściwym zabezpieczeniem mienia
przewidzianym w art. 291 k.p.k. Owego zajęcia dokonuje Policja lub inny uprawniony
organ z mocy art. 312 k.p.k.
Tymczasowe zajęcie upada, jeżeli w ciągu 7 dni od daty jego dokonania nie zostanie
wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym (art. 295 § 4 k.p.k.). W celu zajęcia
mienia można dokonać zatrzymania rzeczy lub można przeprowadzić przeszukanie,
ponieważ stosuje się odpowiednio przepisy art. 217–235 k.p.k. (art. 295 § 2 k.p.k.).
Tymczasowe zajęcie nie może dotyczyć tych przedmiotów, które nie podlegają egzekucji,
np. przedmiotów urządzenia domowego (art. 295 § 3 k.p.k.).
Literatura
M. Błoński, Zakres przedmiotowy i podmiotowy podsłuchu procesowego, Pal. 2012/7–8; A. Bulsiewicz,

Zabezpieczenie roszczeń cywilnych i kar majątkowych w procesie karnym (uwagi na tle projektu Kodeksu
postępowania karnego z 1995 r.), SI 1997/33; A. Bulsiewicz, Zabezpieczenie roszczeń odszkodowawczych
i kar majątkowych w postępowaniu karnym, Warszawa 1975; A. Bulsiewicz, D. Kala, Środki przymusu
procesowego w dziedzinie praw majątkowych na tle przepisów nowego Kodeksu postępowania karnego
[w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego.Krótkie komentarze, z. 8, Warszawa 1998;
M. Cieślak, Środki przymusu na tle systemu bodźców prawnych w procesie karnym, ZNUJ Prace Praw-
nicze 1960/7; D. Drajewicz, Zakaz dowodowego wykorzystania procesowej kontroli rozmów, PiP 2010/8;
B. Draniewicz, Poszanowanie mieszkania na podstawie art. 8 EKPCz, MoP 2002/17; D.W. Dudek, Prze-
szukanie a realizacja prawa konstytucyjnej zasady nietykalności osobistej i nienaruszalności mieszkania,
Pal. 1986/3; K. Dudka, Kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych w projekcie kodeksu postępowania
karnego z 1991 r., PS 1994/7–8; K. Dudka, Kontrola korespondencji i podsłuch w polskim procesie kar-
nym, Lublin 1998; K. Dudka, Przeszukanie w kodeksie postępowania karnego – zagadnienia wybrane,
AUMCS 2000/47; K. Dudka, Zatrzymanie korespondencji w projekcie kodeksu postępowania karnego
z 1995 r. na tle dotychczasowych uregulowań, Prok. i Pr. 1996/4; J. Grochowski, Definicja i elementy
składowe instytucji przeszukania w procesie karnym, PPK 1990/16; J. Grochowski, Podstawy dowodowe
przeszukania w kodeksie postępowania karnego, PPK 1992/18; J. Grochowski, Przeszukanie w procesie
karnym jako instytucja wyznaczająca granice konstytucyjnych praw osobistych, PPK 1991/17; J. Gro-
chowski, Skutki wadliwego przeprowadzenia przeszukania w celu uzyskania dowodów rzeczowych, PPK
1993/19; T. Grzegorczyk, Podsłuch telefoniczny i kontrola korespondencji w projekcie nowej procedury
karnej, AUL Folia Iuridica 1994/60; T. Grzegorczyk, Procesowa i pozaprocesowa kontrola rozmów jako
legalne wkraczanie w sferę konstytucyjnie chronionej wolności i tajemnicy komunikowania się po zmianie
przepisów w tej materii w 2011 r. [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga Jubileuszowa profesora
Andrzeja Zolla, red. P. Kardas, T. Sroka, W. Wróbel, Warszawa 2012; A. Jaskuła, Zaskarżanie postano-
wień w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego w procesie karnym, Prok. i Pr. 2000/6; A. Kaznowski,
Karnoprocesowe aspekty przeszukania osoby w polskiej procedurze karnej, WPP 2008/3; A. Kaznowski,
Problematyka przeszukania mieszkania, Prok. i Pr. 2010/4; R. Kmiecik, Kontrola rozmów telefonicz-
nych jako czynność procesowa i operacyjno-rozpoznawcza [w:] Wybrane problemy teorii i praktyki
państwa i prawa, red. H. Groszyk, L. Dubel, Lublin 1986; R. Koper, Badanie świadka w aspekcie jego
ochrony w procesie karnym, Warszawa 2015; R. Koper, Podmiotowe i przedmiotowe granice stosowania
podsłuchu w procesie karnym, IN 2019/1; R. Koper, Przeszukanie w wypadkach niecierpiących zwłoki,
Prok. i Pr. 2014/11–12; R. Koper, W sprawie regulacji stosowania środków przymusu bezpośredniego
w procesie karnym, Prz. Pol. 2014/4; R. Koper, Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka
w procesie karnym, PP 2014/1; J. Kudrelek, Uwagi dotyczące tymczasowego zajęcia mienia ruchomego
w świetle Kodeksu postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r., Prz. Pol. 1998/2; J. Kudrelek, M. Lisiecki,
Zabezpieczenie majątkowe w postępowaniu karnym. Materiały do ćwiczeń, Szczytno 2004; B. Kurzępa,
Kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych według kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999/3;
A. Lach, Granice badań oskarżonego w celach dowodowych. Studium w świetle reguły nemo se ipsum
accusare tenetur i prawa do prywatności, Toruń 2010; J. Machlańska, Dowód z podsłuchu procesowego
a ochrona tajemnicy obrończej, Pal. 2016/1–2; K. Marszał, Podsłuch w polskim procesie karnym de lege
lata i de lege ferenda [w:] Problemy nauk penalnych. Prace ofiarowane Pani Profesor Oktawii Górniok,
red. L. Tyszkiewicz, Katowice 1996; K. Marszał, Problem organu uprawnionego do stosowania środków
przymusu w procesie karnym, PPK 1993/19; J. Misztal-Konecka, Zabezpieczenie majątkowe w postępo-
waniu karnym na składnikach majątku wspólnego małżonków, MoP 2007/10; Z. Młynarczyk, Kontrola
i utrwalanie rozmów telefonicznych w procesie karnym, Prok. i Pr. 1996/2–3; Z. Młynarczyk, Przeszukanie
i odebranie przedmiotów w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 1996/4; G. Musialik, Dopuszczalność sto-
sowania podsłuchu telekomunikacyjnego w stosunku do osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy
zawodowej na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1997 roku, Pal. 1998/11–12; B. Nita, Przedmio-
towy zakres podsłuchu procesowego, Prok. i Pr. 2002/9; A.H. Ochnio, Konfiskata korzyści z przestępstwa
– nowe rozwiązania w prawie Unii Europejskiej, cz. 1 i 2, Prok. i Pr. 2016/4 i 5; T. Razowski, Organ
właściwy do rozpoznania zażalenia na postanowienie prokuratora o zabezpieczeniu majątkowym, Prok.
i Pr. 2006/3; A. Sakowicz, Przeszukanie mieszkania a prawa do poszanowania prywatności jednostki
[w:] Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana
Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger,
Lublin 2011; J. Skorupka, Konstytucyjne i konwencyjne granice przeszukania w postępowaniu karnym,
cz. 1 i 2, Pal. 2007/9–10 i 11–12; J. Skorupka, Krytycznie o stanowisku Sądu Najwyższego w kwestii
legalności kontroli rozmów telefonicznych, Prok. i Pr. 2011/4; J. Skorupka, Wykonanie zabezpieczenia
majątkowego, Prok. i Pr. 2005/2; P. Starzyński, Postępowanie zabezpieczające w polskim procesie kar-
nym, Warszawa 2007; P. Starzyński, Tymczasowe zajęcie mienia ruchomego w postępowaniu karnym,
Prz. Pol. 2004/3; P. Starzyński, Zabezpieczenie majątkowe w postępowaniu przygotowawczym, Prok.
i Pr. 2005/7–8; R.A. Stefański, Postępowanie z przedmiotami zbędnymi dla postępowania karnego, Prok.
i Pr. 1995/1; S. Steinborn, Problem organu uprawnionego do stosowania przeszukania w toku procesu
karnego w świetle unormowań konstytucyjnych i prawnomiędzynarodowych, GSP 2008/19; S. Stypu-
ła, Podsłuch procesowy na gruncie znowelizowanego kodeksu postępowania karnego, Pal. 2012/7–8;
D. Szumiło-Kulczycka, Kontrola osobista, przeglądanie zawartości bagaży, przeszukanie (przyczynek do

kwestii racjonalności legislacji), PiP 2012/3; A. Szwedowski, Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
jako jeden z przedmiotów zabezpieczenia majątkowego, Prok. i Pr. 2016/6; Z. Uniszewski, Przeszukanie.
Problematyka kryminalistyczna, Warszawa 2000; B. Wójcicka, Przeszukanie w procesie karnym (uwagi
na tle projektu kodeksu postępowania karnego – redakcja z czerwca 1996 r.), AUL Folia Iuridica 1997/65;
K. Zgryzek, Przeszukanie jako czynność procesowa i kryminalistyczna, Pal. 1977/2; E. Ziarnik-Kotania,
Zabezpieczenia majątkowe w nowych ustawach karnych, Prok. i Pr. 1998/6.
Rozdział VIII. Tok procesu karnego 485
Rozdział VIII
TOK PROCESU KARNEGO
1. Ogólna charakterystyka
Proces karny jest zjawiskiem społecznym, funkcjonującym w określonych realiach
i podlegającym dynamicznemu rozwojowi. M. Cieślak zaproponował podział i nazew-
nictwo poszczególnych etapów biegu procesu, które zostało stosunkowo powszech-
nie w doktrynie i judykaturze zaakceptowane. Należy zatem przyjąć, że proces karny
rozwija się w czasie oznaczonym torem wypełnionym zespołem faktów procesowych,
tj. zdarzeń i czynności procesowych. Proces karny tworzy więc pewien łańcuch ściśle
ze sobą powiązanych faktów procesowych, następujących po sobie w ściśle określonym
porządku, powodujących, że proces ten zostaje zawiązany, rozwija się i kończy. Ten
zespół faktów procesowych należy określić jako tok procesu lub droga procesu. Mowa
tu o toku procesu w znaczeniu abstrakcyjnym, tj. o pewnym wzorcu przebiegu procesu
określonym obowiązującymi przepisami. Ten wzorzec – model wirtualny – zostaje
wypełniony konkretnymi faktami procesowymi w ramach odbywającego się, a więc
realnego procesu karnego. Konkretny (oznaczony) proces może przebiegać tylko
takim tokiem, który jako wzorzec jest przewidziany przez ustawodawcę w przepisach
prawa karnego procesowego.
Zespoły faktów procesowych tworzą wydzielone odcinki nazywane etapami. Pełnią

one szczególne funkcje i warunkują możliwość przejścia do kolejnego etapu. Ich celem
jest wydanie rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Jest niewątpliwe, że poszczególne
etapy różnią się od siebie tworzącymi je faktami oraz czasem ich przebiegu.
Wydzielenie poszczególnych odcinków – etapów – toku procesu pozwala na ustalenie

stadiów procesowych, w ramach których można wydzielić mniejsze fragmenty, zwa-
ne fazami procesowymi. Z kolei może zaistnieć potrzeba wyodrębnienia dalszych,
mniejszych ich fragmentów, które określić można mianem podfaz procesu karnego,
a nawet jeszcze mniejsze fragmenty stanowiące części podfaz, z których je wydzielono.
Taki podział toku procesu niewątpliwie sprzyja uporządkowaniu wiedzy na temat biegu
486 Rozdział VIII. Tok procesu karnego
procesu, ale także lepszej orientacji w zakresie umiejscowienia poszczególnych faktów

procesowych.
W przebiegu postępowania karnego można wyróżnić, biorąc pod uwagę pełnione przez
nie funkcje, trzy stadia procesu karnego:
1) postępowanie przygotowawcze,
2) postępowanie jurysdykcyjne,
3) postępowanie wykonawczo-likwidacyjne.
Postępowanie przygotowawcze stanowi pierwsze stadium procesu karnego. W sprawach

o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego stadium to jest obligatoryjne. W obecnym
kształcie jest postępowaniem niesądowym, prowadzonym przez prokuratora, Policję lub
inne organy. Prokurator jest organem, który albo prowadzi to postępowanie albo je nadzo-
ruje. Zapoczątkowuje je pierwsza czynność ścigania, kończy zaś wniesienie aktu oskarżenia,
chyba że nastąpi jego obumarcie. Postępowanie to można podzielić na dwie fazy:
1) śledztwo lub dochodzenie (postępowanie przygotowawcze sensu stricto);
2) sporządzenie aktu oskarżenia (art. 331 i n. k.p.k.); następuje ono już po zamknię-
ciu śledztwa lub dochodzenia, ale zgodnie z systematyką Kodeksu postępowania
karnego ta faza należy do postępowania przygotowanego (łącznie zatem z fazą
postępowania przygotowawczego sensu stricto tworzy fazę postępowania przygo-
towawczego sensu largo).
W ramach śledztwa i dochodzenia można wyróżnić dwie podfazy:

1) postępowanie in rem (ściganie anonimowe; w tej podfazie sprawca jest jeszcze
nieznany);
2) postępowanie in personam (ściganie imienne).
Obie te podfazy rozgranicza czynność przedstawienia zarzutów (art. 313 k.p.k.), co ozna-
cza, że postępowanie przygotowawczego jest skierowane przeciwko określonej osobie.
Po tej fazie postępowania następuje stadium określane jako postępowanie jurysdykcyj-

ne. W ramach tego stadium należy wyróżnić postępowanie główne, czyli postępowanie
przed sądem pierwszej instancji, oraz postępowanie odwoławcze. To ostatnie jest uru-
chamiane tylko wówczas, gdy wniesiony zostanie przez stronę lub jej przedstawiciela
środek odwoławczy. Mówimy wówczas o wzbogaceniu toku procesu; takie wzbogacenie
może nastąpić także wtedy, gdy sąd odwoławczy uchyli zaskarżone orzeczenie i skieruje
sprawę do postępowania ponownego.
W postępowaniu głównym wyróżnić można trzy fazy:

1) przygotowanie do rozprawy głównej,
2) rozprawę główną,
3) czynności końcowe.
2. Zubożenie i wzbogacenie toku procesu 487
Przebieg ostatniego stadium, tj. postępowania wykonawczo-likwidacyjnego zależy od

tego, jaka będzie treść rozstrzygnięcia kończącego postępowanie, w tym od rodzaju
orzeczonej w nim kary. W jego przebiegu wyróżnić można trzy fazy przebiegające od
uprawomocnienia się wyroku do zatarcia skazania. Tymi fazami są: przygotowanie
do wykonania kary, rzeczywiste wykonanie kary oraz zlikwidowanie konsekwencji
związanych ze skazaniem. Postępowanie to jest prowadzone zgodnie z przepisami
Kodeksu karnego wykonawczego oraz Kodeksu karnego. Z tego zatem powodu za-
liczenie postępowania wykonawczo-likwidacyjnego do postępowania karnego musi
budzić wątpliwości.
Proces karny, traktowany jako postępowanie zasadnicze, którego przedmiotem jest

kwestia odpowiedzialności karnej sprawcy za popełnione przestępstwo, przebiega zwy-
kle przez wszystkie wskazane wyżej etapy. In concreto przebieg procesu może jednak
odbiegać od wyżej przedstawionego modelu. Różnice mogą wynikać z różnych przy-
czyn sprowadzających się do odpadania niektórych etapów procesu, wzbogacania toku
procesu dodatkowymi etapami, „obumarcia” procesu czy też czasowego wstrzymania
biegu procesu.
2. Zubożenie i wzbogacenie toku procesu

2.1. Zubożenie toku procesu
Zubożenie toku procesu ma miejsce wówczas, kiedy następuje odchylenie od modelu
uznanego jako typowy, polegające na pominięciu niektórych etapów procesowych
występujących w przebiegu modelowym. Oznacza to zubożenie o pewne jego odcinki.
Ograniczenie określonych etapów procesu może mieć miejsce tylko wówczas, gdy jest
to przewidziane obowiązującymi przepisami.
Zubożenie (pominięcie) niektórych etapów procesu może mieć miejsce w różnych

sytuacjach. Przede wszystkim ma to miejsce w postępowaniu prywatnoskargowym,
gdyż w tym postępowaniu nie przeprowadza się postępowania przygotowawczego po-
przedzającego wniesienie aktu oskarżenia, chyba że postępowanie karne toczyło się już
w przekonaniu, że jego przedmiotem jest przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego.
Do przypadków zubożenia procesu w zakresie rozprawy głównej należy zaliczyć także

skazanie na posiedzeniu w trybie określonym w art. 335 i 343 k.p.k., czy orzekanie
w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania na posiedzeniu w przypadku
braku sprzeciwu ze strony oskarżonego (art. 341 k.p.k.). Zubożenie procesu karnego ma
miejsce także wówczas, gdy nie jest konieczne przeprowadzenie pełnego postępowania
dowodowego, np. wtedy gdy oskarżony przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu
czynu w sposób niebudzący wątpliwości (art. 388 k.p.k.), względnie gdy może mieć
zastosowanie instytucja dobrowolnego poddania się przez oskarżonego odpowiedzial-

ności karnej w trybie art. 387 k.p.k.
2.2. Wzbogacenie toku procesu
Zmiany w zakresie biegu procesu odmiennego od przebiegu typowego (zwyczajnego)

nie polegają jedynie na zubożeniu procesu. Proces karny bowiem może także zostać
wzbogacony o dodatkowe etapy, które nie występują w jego modelowym przebiegu.
To uzupełnienie procesu o nowe etapy może być spowodowane różnymi przyczynami.
Możliwe jest zresztą nawet wzbogacenie określonego procesu o kilka etapów. Jako przy-
kład należy tu wskazać na skutki dla biegu procesu wniesienia środka odwoławczego
w postaci apelacji. Jej wniesienie uruchamia postępowanie odwoławcze, w następstwie
którego może dojść do uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do
postępowania ponownego, by po jego przeprowadzeniu pojawiła się ponownie moż-
liwość zaskarżenia wydanego w postępowaniu ponownym orzeczenia, co oczywiście
otwiera sposobność do kolejnego przeprowadzenia postępowania odwoławczego. Takie
powtórzenia i nawroty w zakresie biegu postępowania są w pełni możliwe i uzasadnione
potrzebą przeprowadzenia pełnego postępowania pozbawionego wad, względnie posze-
rzonego o uzupełniony materiał dowodowy. Nie można zatem się domagać ograniczenia
liczby nawrotów w postępowaniu prowadzonym w konkretnej sytuacji procesowej,
orzeczenie kończące postępowanie może bowiem zostać wydane dopiero po zebraniu
pełnego materiału dowodowego i w postępowaniu wolnym od wad merytorycznych
i formalnych.
Wskazane tu wzbogacenie toku procesu może miejsce np. w związku z potrzebą prze-
prowadzenia postępowania odwoławczego (art. 425 i n. k.p.k.), przeprowadzenia postę-
powania w ramach nadzwyczajnej kontroli prawomocnych orzeczeń sądowych (art. 519,
539a i 540 k.p.k.), cofnięcia sprawy do stadium wcześniejszego (np. art. 442 k.p.k.),
przeprowadzenia postępowania mediacyjnego (art. 23a k.p.k.) względnie wydania
postanowienia uzupełniającego (art. 420 k.p.k.).
Wzbogacenie toku procesu ma miejsce także w związku z wprowadzoną do procedury

karnej art. 5 ustawy z 10.06.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania kar-
nego, ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta możliwością przekazania sprawy na wniosek prokuratora
w określonych sytuacjach procesowych przez sąd prokuratorowi w celu uzupełnienia
śledztwa lub dochodzenia, jeżeli prokurator uzna, że ujawniły się istotne okoliczności,
względnie przesądza o tym konieczność poszukiwania dowodów lub zachodzi koniecz-
ność przeprowadzenia innych czynności mających na celu wyjaśnienie okoliczności
sprawy. Wniosek taki prokurator może wnieść najpóźniej przed wydaniem wyroku.
W wyniku przekazania sprawy zawisłość sprawy przed sądem ustaje, a prokurator może
3. „Obumarcie” procesu karnego 489
np. złożyć nowy akt oskarżenia. Temporalny zakres wskazanych tu czynności został
jednak istotnie ograniczony, mają one bowiem zastosowanie w sprawach, w których
przed dniem wejścia w życie tej ustawy, tj. przed 5.08.2016 r. skierowano do sądu akt
oskarżenia, wniosek o wydanie wyroku skazującego, wniosek o warunkowe umorzenie
postępowania lub wniosek o umorzenie postępowania przygotowawczego i orzeczenie
środka zabezpieczającego.
3. „Obumarcie” procesu karnego

Z „obumarciem” procesu mamy do czynienia wówczas, gdy nie może się on rozwijać
i gdy następuje jego likwidacja. Przyczyny takiego „obumarcia” procesu mogą być
różne. Mogą nimi być zarówno przeszkody procesowe, jak i przyczyny decydujące
o warunkowym umorzeniu procesu karnego oraz inne. O „obumarciu” procesu możemy
zatem mówić, gdy następuje bezwarunkowe umorzenie procesu karnego, jak również
wtedy, gdy na posiedzeniu przed rozprawą zostanie wydany wyrok warunkowo uma-
rzający postępowanie. Bezwarunkowe umorzenie postępowania powodujące obumarcie
procesu należy odróżnić od postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania karnego
(art. 305 § 1 k.p.k.), które, co prawda, także uniemożliwia ściganie karne, jednak zostaje
wydane przed zawiązaniem procesu karnego.
3.1. Bezwarunkowe umorzenie procesu karnego
Bezwarunkowe umorzenie procesu karnego oznacza zaprzestanie ścigania karnego. Od

chwili wydania prawomocnego orzeczenia w tym przedmiocie proces przestaje istnieć
– następuje jego „obumarcie”.
3.1.1. Przyczyny bezwarunkowego umorzenia procesu karnego
Bezwarunkowe umorzenie procesu karnego ma miejsce wtedy, gdy pojawi się odpo-
wiednia prawem przewidziana przyczyna.
Przez przyczynę bezwarunkowego umorzenia procesu rozumie się stan (okoliczność)

powodujący prawną niedopuszczalność postępowania. Nie może ulegać wątpliwości,
że normatywne ujęcie tych przyczyn jest kwestią o dużej doniosłości procesowej i fak-
tycznej, zakazuje bowiem wszczęcia i dalszego toczenia procesu karnego. Przyczyna taka
musi zostać syntetycznie sformułowana w orzeczeniu umarzającym postępowanie
karne (art. 322 § 2 k.p.k.). Jeśli w określonym postępowaniu wystąpi kilka przyczyn,
wówczas każda z nich musi zostać wskazana w orzeczeniu umarzającym postępowanie.
Przyczyny umorzenia postępowania wskazane zostały w art. 17 § 1 k.p.k. Są one

następujące:
1) niepopełnienie czynu, w związku z którym prowadzono postępowanie (art. 17
§ 1 pkt 1 zdanie 1 k.p.k.);
2) brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia czynu (art. 17
§ 1 pkt 1 zdanie 2 k.p.k.);
3) brak ustawowych znamion czynu zabronionego (art. 17 § 1 pkt 2 zdanie 1 k.p.k.);
4) ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa (art. 17 § 1 pkt 2 zdanie
2 k.p.k.);
5) znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.);
6) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze (art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k.);
7) śmierć oskarżonego (art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k.);
8) przedawnienie karalności (art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.);
9) prawomocne zakończenie postępowania przeciwko temu samemu sprawcy o ten
sam czyn (art. 17 § 1 pkt 7 zdanie 1 k.p.k.) – prawomocność materialna;
10) toczy się inne postępowanie przeciwko temu samemu sprawcy o ten sam czyn
(art. 17 § 1 pkt 7 zdanie 2 k.p.k.) – zawisłość sprawy;
11) niepodleganie orzecznictwu polskim sądom karnym (art. 17 § 1 pkt 8 k.p.k.);
12) brak skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.);
13) brak wymaganego zezwolenia na ściganie (art. 17 § 1 pkt 10 zdanie 1 k.p.k.);
14) brak wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, o ile ustawa nie
stanowi inaczej (art. 17 § 1 pkt 10 zdanie 2 k.p.k.);
15) inna okoliczność wyłączająca ściganie (art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k.).
Poza wyżej wymienionymi, przyczynami umorzenia postępowania są także:

1) niewykrycie sprawcy przestępstwa (art. 322 § 1 k.p.k.); w tym wypadku umorze-
nie postępowania ma miejsce w fazie in rem, po umorzeniu zaś sprawa może być
wpisana do rejestru przestępstw (art. 325f § 1 k.p.k.);
2) nieudowodnione popełnienia przestępstwa (art. 322 § 1 k.p.k.), gdy postępowanie
nie dostarczyło podstaw do sporządzenia aktu oskarżenia.
Odpowiednikiem tej przyczyny jest w postępowaniu sądowym umorzenie postępo-

wania w trybie określonym w art. 339 § 3 pkt 2 k.p.k. z powodu oczywistego braku
faktycznych podstaw oskarżenia, a także z powodu wystąpienia przyczyn określonych
w art. 17 § 1 pkt 2–11.
„Obumarcie” procesu w postaci umorzenia postępowania może mieć miejsce tak-

że w wypadku określonym w art. 11 § 1 k.p.k., tj. wówczas gdy zostanie stwierdzona
niecelowość orzeczenia wobec oskarżonego kary w ramach absorpcyjnego umorzenia
postępowania karnego, względnie wtedy, gdy postępowanie zostanie prawomocnie
zakończone przeciwko pozostałym sprawcom, co stanowi podstawę umorzenia postę-
powania prowadzonego przeciwko świadkowi koronnemu (art. 9 ust. 1 u.ś.k.).
3.1.2. Organy uprawnione do bezwarunkowego umorzenia procesu

karnego
W postępowaniu jurysdykcyjnym organem uprawnionym do bezwarunkowego umo-

rzenia procesu karnego jest sąd.
O umorzeniu postępowania zdecydować może w ściśle określonych przypadkach także

referendarz sądowy. Uczynić to może, gdy oskarżyciel posiłkowy odstąpi od oskarżenia
w sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału i do której prokurator nie
przystąpi w terminie 14 dni od doręczenia mu zawiadomienia o odstąpieniu od oskar-
żenia (art. 57 § 2 k.p.k.). Ponadto referendarz sądowy może umorzyć postępowanie
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, jeżeli pokrzywdzony,
który nie wniósł oskarżenia w terminie zawitym 14 dni od daty powiadomienia go
o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia, nie złoży aktu oskarżenia lub oświadcze-
nia, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne (art. 60 § 4 k.p.k.) albo też jeżeli osoba
uprawniona w zawitym terminie 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego
nie wstąpi w jego prawa (art. 61 § 2 k.p.k.).
W postępowaniu przygotowawczym decyzję o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia

wydaje organ, który je prowadzi. Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania
zostało wydane przez Policję, wymaga ono zatwierdzenia przez prokuratora (art. 305
§ 3 zdanie drugie in fine k.p.k.). Postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu
sprawy do rejestru przestępstw oraz o umorzeniu dochodzenia wydaje organ prowadzący
postępowanie (art. 325e § 1 k.p.k.). Postanowienie o umorzeniu dochodzenia wymaga
zatwierdzenia przez prokuratora (art. 325e § 2 zdanie pierwsze k.p.k.). Oznacza to, że
postanowienie o umorzeniu postępowania wydane przez Policję jest czynnością niepełną
i staje się nią dopiero po zatwierdzeniu.
Zgodnie z brzmieniem art. 311 § 2 k.p.k. prokurator może powierzyć Policji prowa-
dzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych
czynności śledztwa. W takim wypadku Policja może dokonać innych czynności, jeżeli
wyłoni się taka potrzeba. Należy przyjąć, iż w tym przypadku (art. 311 § 4 k.p.k.) chodzi
o czynności o charakterze dowodowym, nie zaś o czynności prowadzące do likwidacji
całego postępowania przez jego umorzenie, do takiej bowiem czynności wymagane
byłoby wyraźne upoważnienie ustawowe.
3.1.3. Decyzja o bezwarunkowym umorzeniu procesu karnego
O formie decyzji sądowej o bezwarunkowym umorzeniu postępowania sądowego

przesądza stan zaawansowania sprawy oraz przyczyna umorzenia.
Jeżeli przyczyną umorzenia postępowania jest jedna z okoliczności wyłączających ści-

ganie, a zatem przeszkoda procesowa, wtedy o formie orzeczenia w tym przedmiocie
decyduje stan zaawansowania sprawy. Jeśli potrzeba bezwarunkowego umorzenia po-
stępowania ujawni się przed rozpoczęciem przewodu sądowego, wówczas decyzja ta
przybiera postać postanowienia. Jeżeli zaś przyczyna ta (okoliczność wyłączająca ściga-
nie) zostanie ujawniona lub powstanie po rozpoczęciu przewodu sądowego, wtedy sąd
– zgodnie z art. 414 § 1 k.p.k. – orzeka o umorzeniu wyrokiem. Jeśli jednak przyczyną
bezwarunkowego umorzenia postępowania jest ta, która określona została w art. 17 § 1
pkt 1 i 2 k.p.k., sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba żesprawca w chwili czynu
był niepoczytalny (art. 414 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
W wymienionych wcześniej przypadkach o umorzeniu może orzec także referendarz

sądowy; jego decyzja przybiera wówczas formę postanowienia (art. 93a § 1 k.p.k.).
Decyzja o umorzeniu śledztwa (art. 305 § 3 k.p.k.), jak i dochodzenia (art. 325e k.p.k.)
przybiera postać postanowienia. Powinno ono wskazywać przyczynę umorzenia.
O umorzeniu śledztwa lub dochodzenia zawiadamia się osobę lub instytucję państwo-
wą, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz
ujawnionego pokrzywdzonego, a także podejrzanego z pouczeniem o przysługujących
im uprawnieniach (art. 305 § 4 k.p.k.). Postanowienie wydane przez Policję zatwierdza
prokurator.
Na postanowienie o umorzeniu śledztwa przysługuje zażalenie stronom oraz instytucji

państwowej lub samorządowej (a więc instytucja społeczna, która złożyła zawiado-
mienie o popełnieniu przestępstwa, takim uprawnieniem nie dysponuje). Zażalenie
może wnieść także osoba, która złożyła zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa,
jednak tylko wtedy gdy przedmiotem zawiadomienia były przestępstwa, o jakich mowa
w art. 306 § 1a pkt 3 k.p.k., i tylko wówczas gdy postępowanie karne wszczęto w wyniku
jej zawiadomienia, a wskutek tego przestępstwa doszło do naruszenia jej praw. Podmioty
uprawnione do wniesienia zażalenia mają także prawo przejrzenia akt, prokurator
zaś może w tym celu udostępnić im akta w postaci elektronicznej (art. 306 § 1b zdanie
drugie k.p.k.). Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego
wydał prokurator, o ile ustawa nie stanowi inaczej, rozpoznaje je sąd właściwy do roz-
poznania sprawy (art. 465 § 1 k.p.k.). W sprawach z oskarżenia prywatnego zażalenie na
postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego rozpoznaje
prokurator nadrzędny, jeżeli postanowienie zapadło z uwagi na brak interesu społecz-
nego w ściganiu z urzędu sprawcy (art. 465 § 2a k.p.k.). Zażalenie na postanowienie
prowadzącego postępowanie przygotowawcze, jeżeli nie jest nim prokurator, rozpoznaje
prokurator sprawujący nadzór nad tym postępowaniem art. 465 § 3 k.p.k.). Prokurator,
który wydał zaskarżone postanowienie, może przychylić się do zażalenia i je uwzględ-
nić, uchylając postanowienie o umorzeniu postępowania. W przeciwnym wypadku
przekazuje je do rozpoznania właściwemu organowi. Jeżeli sąd uwzględni zażalenie,

znajdzie zastosowanie art. 330 k.p.k.
3.1.4. Czynności dokonywane w związku z bezwarunkowym

umorzeniem postępowania przygotowawczego
Wydanie postanowienia o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia nie kończy wszystkich

czynności. Pozostaje bowiem jeszcze sprawa kontroli tej decyzji w ramach nadzoru
prokuratorskiego w postępowaniu przygotowawczym.
Ponadto w związku z umorzeniem postępowania przygotowawczego zachodzić może

konieczność dokonania następujących czynności:
1) w razie istnienia podstaw określonych w art. 45a k.k. lub w art. 43 § 1–2, art. 43a
oraz art. 47 § 4 k.k.s., prokurator, po uprawomocnieniu się postanowienia o umo-
rzeniu postępowania, występuje do sądu w myśl art. 323 § 3 k.p.k. z wnioskiem
o orzeczenie przepadku. Z wnioskiem takim prokurator może wystąpić również
w wypadku umorzenia postępowania wobec niewykrycia sprawcy przestępstwa
skarbowego lub wykroczenia skarbowego, o ile przepis przewiduje orzeczenie
przepadku;
2) o prawomocnym umorzeniu postępowania zawiadamia się te podmioty, które
zawiadomiono o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 k.p.k.);
3) prokurator może postąpić także w myśl art. 18 k.p.k., tj. jeżeli czyn stanowi tyl-
ko wykroczenie może przekazać sprawę Policji w celu wystąpienia z wnioskiem
o ukaranie do właściwego sądu lub samemu z wnioskiem takim wystąpić albo –
dopatrując się w czynie przewinienia dyscyplinarnego albo naruszenia obowiąz-
ków służbowych lub zasad współżycia społecznego, jeżeli umorzenie postępo-
wania nastąpiło zwłaszcza z powodu znikomego stopnia społecznej szkodliwości
czynu – przekazać sprawę innemu właściwemu organowi.
3.1.5. Umorzenie postępowania przygotowawczego przez sąd

i zastosowanie środków zabezpieczających
W obowiązującym Kodeksie postępowania karnego odmiennie uregulowano kwestię

umorzenia postępowania przygotowawczego z powodu niepoczytalności oskarżone-
go i zastosowania środków zabezpieczających w postaci elektronicznej kontroli miejsca
pobytu, terapii, terapii uzależnień, pobytu w zakładzie psychiatrycznym (art. 93a k.k.),
a także w postaci zakazów: zajmowania określonego stanowiska, wykonywania okre-
ślonego zawodu, prowadzenia określonej działalności gospodarczej, prowadzenia
działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką
nad nimi, przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się
z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób, opuszczania określonego

miejsca pobytu bez zgody sądu, wstępu na imprezę masową, wstępu do ośrodków gier
i uczestnictwa w grach hazardowych, prowadzenia pojazdów oraz nakazu okresowego
opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 93a § 2 k.k.).
W wypadku stwierdzenia w postępowaniu przygotowawczym niepoczytalności oskar-

żonego i potrzeby zastosowania środków zabezpieczających, prokurator po zamknięciu
śledztwa lub dochodzenia, zgodnie z art. 324 k.p.k., kieruje sprawę do sądu z wnioskiem
o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Nie usunęło to
wątpliwości dotyczących tego, czy sąd uprawniony jest do umorzenia śledztwa lub
dochodzenia, jeśli stwierdzi brak podstaw do zastosowania środka zabezpieczają-
cego wnioskowanego przez prokuratora. Do noweli Kodeksu postępowania karnego
z 2003 r. zasadne było pytanie o to, czy sąd w takiej sytuacji jest uprawniony do podjęcia
decyzji o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia, czy też w tym celu zwraca akta sprawy
prokuratorowi. W orzecznictwie przyjęto, że w wypadku, gdy sąd, rozpoznając wnio-
sek prokuratora złożony na podstawie art. 324 k.p.k., dojdzie do wniosku, że brak jest
podstaw do orzeczenia środka zabezpieczającego, odmawia uwzględnienia wniosku
i przekazuje sprawę prokuratorowi. Na postanowienie sądu w tym przedmiocie przy-
sługuje zażalenie (art. 324 § 3 k.p.k.).
Dysponentem wniosku prokuratora, o jakim mowa w art. 324 k.p.k., jest sam prokurator,
może on więc złożony do sądu wniosek cofnąć, cofnięcie zaś wiąże sąd. Jest oczywiste,
że w art. 324 k.p.k. jest mowa o jednym wniosku, w którym zamieszczone zostały dwa
żądania – o umorzenie postępowania oraz o zastosowanie środka zabezpieczającego.
Tym samym prokurator nie może skutecznie cofnąć złożonego przez sobie wniosku
wyłącznie w części dotyczącej zastosowania środka zabezpieczającego, sąd więc
takim wnioskiem nie jest związany. Prokurator, składając wniosek, powinien określić
środek zabezpieczający, którego zastosowania żąda. Sąd jednak wnioskiem tym nie jest
związany i może orzec każdy inny środek zabezpieczający; możliwe jest także orzeczenie
kilku środków zabezpieczających łącznie.
Jak wynika z art. 354 k.p.k., wniosek prokuratora kierowany jest, co do zasady, na
rozprawę, chyba że w świetle materiałów postępowania przygotowawczego popełnienie
czynu przez podejrzanego i jego niepoczytalność w chwili czynu nie budzą wątpliwości,
a prezes sądu uzna za celowe rozpoznanie sprawy na posiedzeniu z udziałem prokuratora,
obrońcy i podejrzanego. Podejrzany jednak nie bierze udziału w posiedzeniu, jeżeli
z opinii biegłych wynika, że byłoby to niewskazane, chyba że sąd uzna jego udział za
konieczny. Pokrzywdzony ma prawo wziąć udział w posiedzeniu. Regulacja zamiesz-
czona w art. 354 k.p.k. budzi zasadnicze wątpliwości nie tylko odnośnie do forum
rozpoznania wniosku (rozprawa jest tu co prawda regułą, jednak łatwość kierowania
wniosku na posiedzenie może w praktyce sprzyjać rozpoznawaniu wniosku z reguły na
tym forum), ale także odnośnie do stosunkowo łatwego wyeliminowania podejrzanego
od udziału w posiedzeniu („byłoby to niewskazane”). W efekcie w praktyce na posie-

dzeniu bez udziału podejrzanego i bez wysłuchania stanowiska podejrzanego (w ten
sposób jego prawo do obrony zostaje w istotny sposób ograniczone) zapaść może decyzja
w przedmiocie umieszczenia go np. w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, bez
sprecyzowania czasu trwania tego umieszczenia, a więc bezterminowo i bez kontaktu
z podejrzanym.
W postępowaniu zainicjowanym wnioskiem z art. 324 k.p.k. nie stosuje się przepi-
sów o oskarżycielu posiłkowym. Sąd przed orzeczeniem środka zabezpieczającego
wysłuchuje biegłego psychologa, a w sprawach osób niepoczytalnych, o ograniczonej
poczytalności lub z zaburzeniami osobowości wysłuchuje także biegłych psychiatrów,
choć jeśli uzna to za niewskazane, może od tego wysłuchania biegłych psychiatrów
odstąpić. Jeśli sprawa dotyczy osób z zaburzeniami preferencji seksualnych (w stanie
prawnym brak jest definicji tego pojęcia, co sprzyjać może dowolności wykładni w tym
zakresie), wysłuchuje biegłego psychologa, biegłych psychiatrów oraz biegłego leka-
rza seksuologa i biegłego psychologa seksuologa (art. 354a § 1 k.p.k.). Jeżeli sprawca,
wobec którego istnieją podstawy do orzeczenia terapii lub terapii uzależnień, wyrazi
zgodę na terapię lub terapię uzależnień, sąd może, uznając to za wskazane, wysłuchać
jednego lub kilku biegłych (art. 354a § 2 k.p.k.).
Jak wynika z art. 380 k.p.k., przepisy dotyczące oskarżonego stosuje się odpowiednio do
osoby, której prokurator zarzuca popełnienie czynu w stanie niepoczytalności i wnosi
o umorzenie postępowania oraz o zastosowanie wobec niej środków zabezpieczających.
Respektując wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19.08.2020 r.1, należy uznać za obo-

wiązkową obecność na rozprawie podejrzanego, o którym mowa w art. 380 k.p.k. (arg.
ex art. art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 374 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Odchylenie
od tego obowiązku musiałoby znajdować oparcie w opinii biegłych, z której wynikałoby,
że udział w rozprawie podejrzanego jest niewskazany lub bezcelowy.
3.1.6. Absorpcyjne umorzenie postępowania karnego
Absorpcyjne umorzenie postępowania karnego jest przewidziane w art. 11 k.p.k. Umo-

rzenie to jest możliwe po spełnieniu określonych w przywołanym przepisie koniunk-
cyjnie występujących warunków.
Istotę tzw. umorzenia absorpcyjnego sprowadzić można do tezy, zgodnie z którą nie
opłaca się prowadzić postępowania w sytuacji, kiedy kara, którą można byłoby wymie-
rzyć za to przestępstwo, mogłaby być pochłonięta przez orzeczoną karę. Jeśli jednak
mowa o pochłanianiu jednej kary przez drugą, to w ten sposób siłą rzeczy następuje
1
K 46/15, Dz.U. z 2020 r. poz. 1458.
nawiązanie do istoty kary łącznej i wymiaru tej kary. Pamiętać jednak należy, że kara
łączna orzeczona wyrokiem łącznym dotyczyć może tylko przestępstw popełnionych
przed wydaniem chociażby nieprawomocnego pierwszego wyroku. To oznacza, że na
dobrodziejstwo wynikające z połączenia kar nie zasługuje sprawca z powodu czynu
popełnionego po wydaniu pierwszego wyroku. Takiej konsekwencji przeczą jednak
założenia umorzenia absorpcyjnego, art. 11 § 1 k.p.k. pozwala bowiem na umorzenie
postępowania co do drugiego czynu, niezależnie od tego kiedy został popełniony,
a więc także wówczas gdy drugi czyn popełniony został po wydaniu wyroku w sprawie
pierwszego z czynów.
W instytucji umorzenia absorpcyjnego wyraźnie mieści się czynnik oportunistyczny

wyrażony słowami „orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe”.
Pozostawia więc ocenę organowi procesowemu, nie wskazując kryteriów, na których
podstawie ocena ta mogłaby być dokonana.
Artykuł 11 § 1 in fine k.p.k. wymaga, by umorzeniu absorpcyjnego nie sprzeciwiał

się interes pokrzywdzonego. Niewątpliwie fakt spełnienia tego warunku będzie trudny
do ustalenia bez przeprowadzenia postępowania mediacyjnego w trybie określonym
w art. 23a k.p.k. Ocena, czy interes pokrzywdzonego nie tworzy przeszkody w absorp-
cyjnym umorzeniu postępowania, ma charakter zobiektywizowany i stanowi wyłączną
kompetencję organu procesowego. Kodeks nie wymaga jednak zgody pokrzywdzonego
lub wyraźnego wypowiedzenia się w kwestii zaniechania postępowania. Umorzenie
absorpcyjne jest także możliwe wówczas, gdy pokrzywdzony wyrazi sprzeciw.
Wzgląd na interes pokrzywdzonego będzie przeszkodą w absorpcyjnym umorzeniu

postępowania prywatnoskargowego, zarówno tego, które zostało wszczęte w wyniku
złożenia aktu oskarżenia przez oskarżyciela prywatnego, jak i zainicjowanego wskutek
ingerencji prokuratora. Unicestwienie toku postępowania prywatnoskargowego, w razie
gdy jest to zgodne z interesem pokrzywdzonego, jest bowiem możliwe w razie pojednania
pomiędzy stronami, mediacji albo odstąpienia od oskarżenia.
Dla oportunistycznego zakończenia postępowania ustawa nie wymaga stwierdzenia

tożsamości pokrzywdzonego przestępstwem absorbującym i absorbowanym.
O umorzeniu absorpcyjnym orzeka organ prowadzący postępowanie. Artykuł

11 k.p.k. może mieć zastosowanie w toku całego postępowania, gdyż brak w nim ogra-
niczeń w tym zakresie. Umorzenie śledztwa lub dochodzenia może jednak nastąpić
wyłącznie w fazie in personam, wówczas gdy istnieją dowody uprawdopodobniające fakt
popełnienia występku zagrożonego karą maksymalną w wysokości 5 lat pozbawienia
wolności w stopniu wystarczającym dla wniesienia aktu oskarżenia. Umorzenie postępo-
wania przez sąd jest niezależne od ewentualnych wniosków prokuratora, a zlikwidowanie
toku postępowania jest możliwe zarówno przed rozprawą w ramach fakultatywnego
posiedzenia, w czasie rozprawy i w końcu podczas postępowania odwoławczego. Nie-

zależnie od tego, w jakim stadium podjęta została decyzja o absorpcyjnym umorzeniu
postępowania, zawsze będzie miała formę postanowienia.
Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została jeszcze prawomocnie orzeczona, postępo-
wanie można zawiesić. Wystarczającym warunkiem zawieszenia postępowania jest brak
prawomocnie orzeczonej kary w postępowaniu absorbującym – lege non distinguente
jest więc to możliwe zarówno wówczas, gdy w sprawie o inne przestępstwo karę wy-
mierzono jeszcze nieprawomocnym wyrokiem, ponadto gdy dopiero wniesiono w jej
toku akt oskarżenia, i wreszcie, gdy postępowanie w przedmiocie wydania prejudykatu
toczy się w stadium przygotowawczym przeciwko temu samemu oskarżonemu.
Zawieszone postępowanie należy umorzyć lub podjąć przed upływem 3 miesięcy od

uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o to inne przestępstwo. Termin 3-miesięczny
jest terminem stanowczym, a jego niezachowanie skutkuje bezskutecznością podjęcia
zawieszonego postępowania, nie zaś jego umorzeniem. Bariery czasowe pełnią funkcję
gwarancyjną, mającą zapewnić oskarżonemu zniesienie stanu niepewności prawnej po
upływie 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie o inne przestępstwo.
Umorzenie postępowania powinno nastąpić, gdy sprawdziły się przewidywania dotyczą-
ce prejudykatu, tj. w procesie toczącym się równolegle z zawieszonym postępowaniem
orzeczono karę, która czyni niecelowe każde orzekanie za przestępstwo absorbowane.
Podjęcie postępowania następuje celem jego kontynuacji, jego przesłankę może więc
stanowić uniewinnienie sprawcy w sprawie o potencjalny prejudykat lub skazanie
sprawcy na karę, której rodzaj lub wysokość nie pozwalają na uznanie niecelowości
orzeczenia kary za przestępstwo będące przedmiotem zawieszonego postępowania. Na
postanowienie w przedmiocie zawieszenia postępowania służy zażalenie.
Wydane na podstawie art. 11 § 1 k.p.k. orzeczenia podlegają zaskarżeniu na zasa-

dach ogólnych.
3.2. Warunkowe umorzenie postępowania karnego
Instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego, przewidziana w art. 66 i n.

k.k., stanowi narzędzie w zakresie polityki karania. Jej celem jest oddziaływanie na
sprawców przypadkowych, w stosunku do których nie ma potrzeby stosowania trady-
cyjnej kary kryminalnej.
Warunkowe umorzenie może być stosowane w postępowaniu jurysdykcyjnym przed

rozprawą (art. 341–342 k.p.k.) lub w czasie rozprawy (art. 414 § 1 k.p.k.).
3.2.1. Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania karnego
Warunkowe umorzenie postępowania karnego może mieć miejsce tylko wtedy, gdy
stwierdzony zostanie fakt łącznego wystąpienia okoliczności określonych w art. 66 k.k.,
które określa się przesłankami warunkowego umorzenia postępowania karnego. Przez
przesłanki warunkowego umorzenia rozumie się warunki, od których uzależnione jest
zastosowanie tej instytucji.
Należą do nich:
1) wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne; ze sformułowania tego należy
wnosić, że warunkowe umorzenie nie jest dopuszczalne, jeżeli wina i społeczna
szkodliwość czynu charakteryzuje się znacznym stopniem społecznej szkodliwo-
ści;
2) zagrożenie czynu karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności;
3) dotychczasowa niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne;
4) brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu;
5) postawa sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste uzasadniają przypuszcze-
nie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawne-
go, a w szczególności nie popełni przestępstwa (pozytywna prognoza).
Przesłanką warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą jest także brak

sprzeciwu oskarżonego (art. 341 § 2 k.p.k.).
Sąd nie jest związany wnioskiem prokuratora o zastosowane warunkowego umorzenia

postępowania karnego, jeśli bowiem uzna, że zastosowanie tej instytucji byłoby nieuza-
sadnione, kieruje sprawę na rozprawę.
3.2.2. Postępowanie w przedmiocie warunkowego umorzenia

postępowania
Jeżeli spełnione są przesłanki warunkowego umorzenia postępowania, prokurator

może, zamiast aktu oskarżenia, skierować do sądu wniosek o warunkowe umorzenie
(art. 336 § 1 k.p.k.).
Do wymagań formalnych, jakie spełnić powinien wniosek prokuratora, stosuje się od-
powiednio art. 332 § 1 pkt 1, 2, 4 i 5 k.p.k., określające warunki formalne, jakim musi
odpowiadać akt oskarżenia, a uzasadnienie wniosku można ograniczyć do wskazania
dowodów świadczących o tym, że ani wina oskarżonego, ani okoliczności przemawiające
za warunkowym umorzeniem nie budzą wątpliwości (art. 336 § 2 k.p.k.). Prokurator we
wniosku może także wskazać okres próby, obowiązki, jakie należy nałożyć na oskarżone-
go i, stosownie do okoliczności, sformułować wnioski co do dozoru (art. 336 § 3 k.p.k.).
Do wniosku dołącza się, do wiadomości sądu, listę ujawnionych osób pokrzywdzonych

z podaniem ich adresów. Wraz z wnioskiem prokurator przesyła w trybie art. 334 k.p.k.
akta sprawy oraz akt oskarżenia, po jednym odpisie dla każdego z oskarżonych.
Sprawę z wnioskiem prokuratora prezes sądu kieruje na posiedzenie przed rozprawą

(art. 339 § 1 pkt 2 k.p.k.). Strony, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział
posiedzeniu (art. 339 § 5 k.p.k.).
W razie możliwości porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii na-

prawienia szkody lub zadośćuczynienia, sąd może odroczyć posiedzenie, wyznaczając
stronom w tym celu odpowiedni termin. Także na wniosek oskarżonego i pokrzywdzo-
nego sąd zarządza przerwę lub odracza posiedzenie (art. 341 § 3 k.p.k.).
Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby od roku do lat 3 i biegnie

od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 67 § 1 k.k.).
W przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania sąd orzeka na posiedzeniu

wyrokiem (art. 341 § 5 k.p.k.). Pokrzywdzony może złożyć wniosek o doręczenie odpi-
su wyroku wraz z uzasadnieniem (art. 422 § 1 zdanie pierwsze k.p.k.); przysługuje mu
uprawnienie do wniesienia apelacji od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie
wydanego na posiedzeniu (art. 444 k.p.k.).
Sąd nie umarza postępowania warunkowo, lecz kieruje sprawę na rozprawę, jeżeli
oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu postępowania albo gdy sąd uznaje,
że warunkowe umorzenie postępowania byłoby nieuzasadnione (art. 341 § 2 k.p.k.).
W takim przypadku wniosek prokuratora zastępuje akt oskarżenia (art. 341 § 2
zdanie drugie k.p.k.). Na tym tle pojawiają się wątpliwości, ponieważ we wniosku jest
zamieszczone żądanie umorzenia warunkowo postępowania, natomiast akt oskarżenia
powinien formułować wolę oskarżyciela publicznego dalej idącą niż sam wniosek o wa-
runkowe umorzenie. Zgodnie z brzmieniem art. 414 § 4 k.p.k. – art. 341 k.p.k. stosuje
się odpowiednio. Prokurator jest zobowiązany w terminie 7 dni uzupełnić wniosek
o składniki określone w art. 333 § 1–3 k.p.k. (art. 341 § 2 zdanie trzecie k.p.k.).
Po rozpoczęciu przewodu sądowego sąd może wyrokiem (art. 414 § 1 k.p.k.) warun-
kowo umorzyć postępowanie, mimo braku wniosku o warunkowe umorzenie postę-
powania, prokurator może jednak ponownie złożyć wniosek o warunkowe umorzenie
postępowania, jeśli jego zdaniem przesłanki do warunkowego umorzenia postępowania
zachodzą. Zgoda oskarżonego na warunkowe umorzenie postępowania na rozprawie
nie jest wymagana.
3.2.3. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego
Sąd jest zobowiązany do podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, jeżeli

sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został skazany (art. 68
§ 1 k.k.), a także wówczas gdy oskarżony narusza porządek prawny po udzieleniu mu
upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego, chyba że przemawiają przeciwko
temu szczególne względy.
Sąd jest uprawniony do podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, jeżeli

sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił
inne przestępstwo, jeżeli uchyla się od dozoru, uchyla się od wykonania orzeczonego
obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepad-
ku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody (art. 68 § 2 k.k.). Zgodnie
z brzmieniem art. 68 § 2a k.k. sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli okoliczności,
w których mowa w § 2, zaistnieją po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia przez
sądowego kuratora zawodowego, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne
względy. Sąd może podjąć postępowanie karne, także jeżeli sprawca po wydaniu
orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnie-
niem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy tym czasie popełnił
przestępstwo (art. 68 § 3 k.k.).
O podjęciu postępowania warunkowo umorzonego decyduje sąd właściwy do rozpo-

znania sprawy (art. 549–550 k.p.k.). O podjęciu postępowania sąd orzeka na wniosek
oskarżyciela, pokrzywdzonego lub kuratora sądowego albo z urzędu. W posiedzeniu
mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony i jego obrońca oraz pokrzywdzony
i jego pełnomocnik (art. 550 § 2 k.p.k.). Na postanowienie o pozostawieniu wniosku
bez rozpoznania oraz w kwestii podjęcia postępowania przysługuje zażalenie (art. 550
§ 3 k.p.k.). O podjęciu postępowania warunkowo umorzonego należy powiadomić
poręczającego (art. 550 § 4 k.p.k.). W razie podjęcia postępowania warunkowo umo-
rzonego sprawa toczy się od nowa na zasadach ogólnych, przed sądem właściwym do
jej rozpoznania (art. 551 k.p.k.).
Zgodnie z art. 68 § 4 k.k. warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć

później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby.
4. Czasowe wstrzymanie biegu procesu karnego

Czasowe wstrzymanie biegu procesu polega na jego zatamowaniu. Proces karny nie
przestaje istnieć, jak w przypadku jego umorzenia, lecz jego bieg ulega zahamowaniu
na czas trwania przeszkody. Z czasowym wstrzymaniem biegu procesu karnego mamy
do czynienia np. w razie:
4. Czasowe wstrzymanie biegu procesu karnego 501
1) zawieszenia postępowania (art. 22 k.p.k.);

2) okresowego pozostawienia sprawy bez biegu (art. 120 k.p.k.);
3) przerwy (art. 401 k.p.k.) i odroczenia rozprawy (art. 404 k.p.k.);
4) odroczenia wydania wyroku (art. 411 k.p.k.).
Czasowe wstrzymanie biegu procesu wynikające z zawieszenia postępowania może mieć

miejsce zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępowaniu jurysdykcyj-
nym. W stadium postępowania przygotowawczego zawieszenie postępowania może mieć
miejsce w zasadzie wyłącznie w fazie in personam, a więc w czasie, gdy postępowanie
toczy się przeciwko określonej osobie.
Zawieszenie biegu procesu oznacza, że proces karny został wstrzymany z powodu wy-
stąpienia określonych w ustawie przyczyn. Przyczyny zawieszenia nie mają charakteru
przyczyn procesowych (odróżniać je zatem należy od przyczyn wskazanych w art. 17
§ 1 k.p.k., tj. od przeszkód procesowych), lecz są przeszkodami faktycznymi, które
uniemożliwiają toczenie postępowania karnego w czasie, gdy występują. Wyliczenie
w art. 22 k.p.k. przyczyn zawieszenia ma charakter przykładowy, na co wskazuje
określenie „a w szczególności”.
Przyczyną zawieszenia postępowania karnego jest okoliczność faktyczna uniemożliwia-

jąca prowadzenie postępowania przez okres długotrwały, tj. przez okres, którego data
ustania nie jest znana w chwili podejmowania decyzji o zawieszeniu postępowania.
Artykuł 22 k.p.k. wskazuje, że przyczyną zawieszenia postępowania może być w szcze-

gólności:
1) niemożność ujęcia oskarżonego;
2) choroba psychiczna oskarżonego uniemożliwiająca branie udziału w postępo-
waniu, z wyjątkiem sytuacji gdy choroba psychiczna wyłącza odpowiedzialność
oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo;
3) inna ciężka choroba oskarżonego uniemożliwiająca mu branie udziału w postę-
powaniu.
Pierwsza z wymienionych przyczyn (niemożność ujęcia oskarżonego) obejmuje zarów-

no sytuacje, kiedy oskarżony przebywa za granicą, jak i te, gdy jest w kraju, lecz jest
nieuchwytny dla organów ścigania lub wymiaru sprawiedliwości. Druga z przyczyn
(choroba psychiczna oskarżonego) może stanowić przyczynę umorzenia postępowania
(art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.), jak i zawieszenia postępowania. Jeżeli choroba psychiczna ist-
niała w czasie popełnienia przestępstwa, wyłączając odpowiedzialność karną sprawcy,
postępowanie zostaje umorzone (bezwarunkowo), jeżeli jednak choroba psychiczna
istniała w czasie trwania postępowania uniemożliwiając udział oskarżonego w postępo-
waniu, wówczas zastosowanie znajdzie art. 22 k.p.k., tj. na czas trwania tej przeszkody
postępowanie zostanie zawieszone.
Cechą przyczyn faktycznych powodujących konieczność zawieszenia postępowania jest

ich długotrwałość. Zakresu tego pojęcia Kodeks postępowania karnego nie precyzuje,
pozostawiając jego wykładnię doktrynie i judykaturze. Chodzi tu o takie okoliczności,
których czasu trwania w chwili podejmowania decyzji o zawieszeniu postępowania nie
można z góry przewidzieć. Poza wymienionymi w art. 22 k.p.k. przyczynami zawiesze-
nia postępowania, wskazać można na stan klęski żywiołowej, zakłócenia komunikacji
wyłączające możliwość procedowania, działania wojenne na obszarze objętym właści-
wością sądu, przed którym toczy się postępowanie lub na którym znajduje się siedziba
organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, zaginięcie lub zniszczenie akt
wymagające ich rekonstrukcji w trybie przewidzianym przepisami ujętymi w rozdziale
18 Kodeksu postępowania karnego.
Przyczyna zawieszenia postępowania powinna skutkować brakiem możliwości pro-

wadzenia postępowania, a nie jedynie utrudnieniem, nawet poważnym jego prowa-
dzenia. Brak jest podstaw do zawieszenia postępowania w przypadku oczekiwania
na prejudycjalne rozstrzygnięcie innego sądu, prawomocnie kształtujące prawo lub
stosunek prawny (art. 8 § 2 k.p.k.). Wyjątek od samodzielności jurysdykcyjnej sądu
karnego obejmuje bowiem jedynie przypadki związania sądu już wydanymi orzecze-
niami, posiadającymi atrybut prawomocności. Przewidywanie ich wydania nie wyklu-
cza postępowania, sąd orzekający może bowiem kwestię prejudycjalną rozstrzygnąć
samodzielnie, incider tantum, tj. ze skutkami ograniczonymi tylko dla danego postę-
powania. Inaczej należy potraktować okres oczekiwania na prejudycjalny wyrok Try-
bunału Konstytucyjnego dotyczący zgodności z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową
międzynarodową lub ustawą aktu normatywnego, stanowiący odpowiedź na pytanie
prawne sformułowane przez sąd w razie, gdy rozstrzygnięcie wątpliwości ma znaczenie
dla rozstrzygnięcia konkretnej procedowanej sprawy. Ze względu na zmianę przepisów
o Trybunale Konstytucyjnym uchylającą przepis przewidujący zawieszenie postępowa-
nia, w związku z którym wniesiono pytanie prawne de lege lata, w razie wystąpienia do
Trybunału w celu rozstrzygnięcia wątpliwości konstytucyjnych sąd występujący może
zawiesić postępowanie jedynie na podstawie właściwych przepisów proceduralnych,
traktując okres oczekiwania na prejudykat jako egzemplifikację długotrwałej przeszkody
uniemożliwiającej prowadzenie postępowania.
Tylko wyjątkowo możliwe jest zawieszenie postępowania ze względu na długotrwałą

nieosiągalność określonego dowodu. Dopuszczalność wstrzymania biegu procesu
w takiej sytuacji można zaakceptować jedynie wówczas, gdy w konfiguracji danej sprawy
niedostępność dowodu, choć przemijająca, rzeczywiście uniemożliwia prowadzenie
postępowania (tu można wskazać na długotrwałą niedostępność jedynego źródła do-
wodowego). W pozostałych przypadkach trudności związane z odszukaniem, zabez-
pieczeniem lub wykorzystaniem dowodów nie mogą stanowić samoistnej podstawy
wstrzymania biegu procesu – powodowałoby to bowiem stan długotrwałej niepewności
podejrzanego lub oskarżonego wyłącznie z powodów leżących po stronie organów

procesowych.
W razie istnienia łączności przedmiotowej w sprawie postępowanie zostaje zawieszone

tylko w stosunku do tego oskarżonego, do którego odnosi się zaistniała przeszkoda. Co
do pozostałych oskarżonych postępowanie nie ulega zahamowaniu.
Postanowienie o zawieszeniu postępowania przygotowawczego wydaje organ pro-

wadzący postępowanie; jeśli nie jest nim prokurator, wymaga ono jego zatwierdzenia
(art. 325 k.p.k.). W postępowaniu sądowym postanowienie o zawieszeniu postępowania
wydaje sąd; w razie śmierci oskarżyciela prywatnego do czasu wstąpienia w jego pra-
wa osoby najbliższej lub osoby pozostającej na utrzymaniu zmarłego postanowienie
o zawieszeniu postępowania może wydać także referendarz sądowy (art. 61 § 1 zdanie
drugie k.p.k.).
Na postanowienie w przedmiocie zawieszenia postępowania przysługuje zażalenie

(art. 22 § 2 k.p.k.), które rozpoznaje sąd właściwy do rozpoznania sprawy lub sąd wyż-
szego rzędu, jeśli postanowienie wydał sąd.
Zawieszenie postępowania nie powoduje całkowitego bezruchu w postępowaniu. W tym

okresie wolno dokonywać niektórych czynności, np. w celu zabezpieczenia zebranych
dotąd dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem (art. 22 § 3 k.p.k.), zawieszenie
postępowania nie stoi także na przeszkodzie dopuszczalności orzekania w przedmiocie
środków zapobiegawczych (art. 255 k.p.k.).
Zawieszenie postępowania trwa do czasu ustania przeszkody. Po ustaniu przeszkody

postępowanie powinno być podjęte i nadal prowadzone.
Na tle instytucji zawieszenia postępowania pojawia się sporna kwestia, czy zawieszenie
stanowi przyczynę spoczywania biegu terminu przedawnienia karalności, o którym
mowa w art. 102 k.k. Jak się wydaje, należy przyjąć, iż zawieszenie postępowania nie
powoduje zawieszenia biegu terminu przedawnienia karalności.
Autonomiczne podstawy zawieszenia postępowania przewidują regulacje szczególne.

Na ich podstawie czasowe wstrzymanie biegu postępowania jest możliwe w następu-
jących sytuacjach:
1) w razie śmierci oskarżyciela prywatnego lub oskarżyciela posiłkowego subsydiar-
nego w celu umożliwienia osobom najbliższym wstąpienia w ich prawa w cha-
rakterze stron nowych (art. 61 § 1 k.p.k. oraz art. 58 § 2 k.p.k. w zw. z art. 61
§ 1 k.p.k.);
2) w oczekiwaniu na prejudykat dający podstawę absorpcyjnego umorzenia postę-
powania (art. 11 § 2 k.p.k.);
3) w przypadku uzyskania przez podejrzanego lub oskarżonego mandatu posła lub

senatora (art. 105 ust. 3 oraz art. 105 ust. 3 w zw. z art. 108 Konstytucji RP);
4) w razie dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego, bezruch w procesie
trwa aż do czasu zakończenia postępowania przeciwko pozostałym sprawcom
(art. 7 u.ś.k.);
5) w przypadku zaistnienia długotrwałej przeszkody uniemożliwiającej wykonanie
kary, np. z powodu niemożności ujęcia sprawcy, jego choroby psychicznej lub in-
nej przewlekłej, ciężkiej choroby skazanego (art. 15 § 2 k.k.w.);
6) na wypadek ukrywania się nieletniego i niemożności jego ujęcia (art. 30a u.p.s.n.);
7) po przekazaniu przewodniczącemu Trybunału Stanu uchwały Sejmu o pociąg-
nięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej podejrzanego lub oskarżonego
(art. 11 ust. 4 u.TS);
8) w oczekiwaniu na prejudycjalny wyrok Trybunału Konstytucyjnego dotyczący
zgodności z Konstytucją RP, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą
aktu normatywnego, stanowiący odpowiedź na pytanie prawne sformułowane
przez sąd, w razie gdy rozstrzygnięcie wątpliwości ma znaczenie dla rozstrzyg-
nięcia konkretnej procedowanej sprawy – ze względu jednak na zmianę przepi-
sów o Trybunale Konstytucyjnym uchylającą przepis przewidujący zawieszenie
postępowania, w związku z którym wniesiono pytanie prawne, de lege lata w ra-
zie wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego w celu rozstrzygnięcia wątpliwo-
ści konstytucyjnych sąd występujący może zawiesić postępowanie na podstawie
właściwych przepisów proceduralnych, traktując czas oczekiwania na prejudykat
jako egzemplifikację długotrwałej przeszkody uniemożliwiającej prowadzenie
postępowania.
Literatura
M. Błoński, Kilka uwag o wyroku warunkowo umarzającym postępowanie, „Kwartalnik Krajowej Szkoły
Sądownictwa i Prokuratury” 2015/1; M. Błoński, B. Najman, Umorzenie postępowania wskutek cofnię-
cia aktu oskarżenia, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2015/94; I. Bondarczuk, Warunkowe umorzenie
postępowania w świetle zasady domniemania niewinności, Prok. i Pr. 2011/4; R. Broniecka, Umorzenie
absorpcyjne – wyjątek od zasady legalizmu [w:] Zasada legalizmu w procesie karnym, red. B. Dudzik,
J. Kosowski, E. Kruk, I. Nowikowski, Lublin 2015; T. Dudek, Zawieszenie postępowania karnego
skarbowego ze względu na prejudykat, Prok. i Pr. 2012/11; M. Czapliński, Zawieszenie postępowania
karnego z uwagi na prejudykat a samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego, PS 2015/11–12; Z. Go-
styński, Zawieszenie postępowania w nowym ustawodawstwie karnoprocesowym, Warszawa 1998;
M. Jachimowicz, Istota i charakter prawny podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, Prok. i Pr.
2004/10; M. Jachimowicz, Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego postępowania
karnego, Prok. i Pr. 2010/4; K. Kochel, Umorzenie absorpcyjne a prawa pokrzywdzonego, „Opolskie
Studia Administracyjno-Prawne” 2014/3; A. Kołodziejczyk, Miejsce oportunizmu w polskim procesie
karnym na przykładzie umorzenia absorpcyjnego – kilka refleksji odnośnie wykorzystania instytucji
w praktyce [w:] Zasada legalizmu w procesie karnym, red. B. Dudzik, J. Kosowski, E. Kruk, I. Nowi-
kowski, Lublin 2015; R. Koper, Warunki umorzenia postępowania karnego w trybie art. 59a k.k., IN
2014/3; T. Kozioł, Z problematyki przesłanek warunkowego umorzenia postępowania karnego, CzPKiNP
2000/2; E. Kruk, Umorzenie kompensacyjne postępowania karnego w trybie art. 59a – zarys problematyki,
„Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2015/4; E. Kruk, Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.
Zagadnienia wybrane [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga
jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowi-
kowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011; P. Kruszyński, Znikomy stopień społecznej szkodliwości
czynu jako podstawa umorzenia postępowania, [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa
Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011; J. Kudrelek, Zawieszenie postępowania
a spoczywanie terminu przedawnienia w postępowaniu karnym, Prz. Pol. 2007/1; J. Kudrelek, Zawie-
szenie postępowania karnego. Koncepcja zawieszenia postępowania w świetle przepisów k.p.k. z 1997 r.,
Prz. Pol. 2004/4; J. Kudrelek, Zawieszenie postępowania w szczególnych trybach procesu karnego a zasada
ciągłości, Prz. Pol. 2006/2; A. Lach, Umorzenie postępowania karnego na podstawie art. 59a k.k., Prok.
i Pr. 2015/1–2; M. Melezini, Instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego w kodeksie
karnym z 1997 r. po zmianach [w:] O stabilność kodeksu karnego w świetle realiów. Księga Jubileuszowa
prof. zw. dr hab. Stanisława Hoca, red. D. Mucha, t. 1, Opole 2018; B. Nita-Światłowska, Zawieszenie
postępowania przed sądem powszechnym w związku z postępowaniem w przedmiocie kontroli konstytu-
cyjnej przed Trybunałem Konstytucyjnym – obligatoryjne czy fakultatywne?, PS 2013/1; I. Nowikowski,
Postępowanie w przedmiocie wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczają-
cych (art. 324 k.p.k.) – zagadnienia wybrane [w:] Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana
Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz,
P. Wiliński, Warszawa 2008; H. Paluszkiewicz, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w stadium
postępowania przed sądem [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia
węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa–Kraków 1997; M. Radajewski, Zawieszenie postępowania
kasacyjnego wskutek zainicjowania sporu kompetencyjnego przed Trybunałem Konstytucyjnym. Glosa
do postanowienia Sądu Najwyższego z 1.08.2017 r., II KK 313/16, PS 2018/2; T. Razowski, Umorzenie
postępowania z powodu okoliczności wyłączających ściganie sprawcy jako podstawa odpowiedzialności
podmiotu zbiorowego, WPP 2004/4; S. Stachowiak, Wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie
postępowania karnego przez sąd [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie
komentarze, z. 1, Warszawa 1997; D. Stachurski, Sądowa kontrola zaniechania ścigania karnego – rze-
czywiste czy pozorne wzmocnienie zasady legalizmu w procesie karnym?, PS 2012/3; R.A. Stefański,
Umorzenie „absorpcyjne” postępowania odstępstwem od zasady legalizmu [w:] Zasady procesu karnego
wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska, A. Gaberle,
A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000; W. Sych, Wniosek prokuratora o umorzenie postępowania
i zastosowanie środków zabezpieczających jako szczególny rodzaj skargi w polskim procesie karnym
[w:] Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi,
red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008; K. Witkowska,
Zawieszenie postępowania karnego a rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie, Prok. i Pr. 2011/11;
J. Zagrodnik, Umorzenie absorpcyjne a instytucja skargi subsydiarnej w polskim procesie karnym, Prok.
i Pr. 2000/2.
Rozdział IX. Postępowanie przygotowawcze 507
Rozdział IX
POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
1. Ogólna charakterystyka postępowania

przygotowawczego
1.1. Model postępowania przygotowawczego
Przez model postępowania przygotowawczego należy rozumieć zespół zasadniczych
składników strukturalnych określonego układu tego postępowania, pozwalających
na jego odróżnienie od innych układów w zakresie pozytywnego (modelu-odwzo-
rowania) lub teoretycznego (modelu-wzorca) ukształtowania pierwszego stadium
procesowego. Składniki strukturalne tworzące ten zespół dotyczą sposobu rozwiązania
na gruncie postępowania przygotowawczego następujących kwestii:
1) organu kierującego postępowaniem przygotowawczym, tzn. ustalenia, czy orga-
nem tym jest sąd (sędzia), prokurator czy inny organ ścigania karnego;
2) zadań postępowania przygotowawczego;
3) zakresu uprawnień stron w postępowaniu przygotowawczym, tzn. zakresu reali-
zacji w jego ramach dyrektyw wynikających z zasady kontradyktoryjności;
4) formy postępowania przygotowawczego;
5) dokumentowania czynności dowodowych i możliwości ich wykorzystania w po-
stępowaniu sądowym.
Zgodnie z obowiązującym Kodeksem postępowania karnego postępowanie przygoto-

wawcze stanowi samodzielne stadium procesu karnego. Samodzielność ta ma charakter
względny w tym sensie, że postępowanie przygotowawcze, podporządkowane realiza-
cji szczególnych zadań wynikających ze skonkretyzowania pod kątem tego stadium
procesowego ogólnych zadań procesu karnego, pozostaje zarazem w ścisłym związku
z kolejnymi stadiami procesowymi, przede wszystkim z postępowaniem głównym i przy-
bliża osiągnięcie głównego celu procesu karnego, jakim jest prawidłowe rozstrzygnięcie
o jego przedmiocie.
508 Rozdział IX. Postępowanie przygotowawcze
Postępowanie przygotowawcze jest obligatoryjnym stadium postępowania karnego

w sprawach o przestępstwa ścigane w trybie publicznoskargowym. W tej kategorii
spraw realizacja zadań postępowania przygotowawczego warunkuje przejście procesu
do drugiego stadium, czyli postępowania sądowego (argumentum ex art. 10 i 303 k.p.k.).
Postępowanie przygotowawcze nie występuje z reguły w sprawach o przestępstwa ścigane
w trybie prywatnoskargowym, w których proces karny rozpoczyna się co do zasady
od stadium jurysdykcyjnego, po wniesieniu przez pokrzywdzonego aktu oskarżenia
do sądu.
Postępowanie przygotowawcze jest niesądowym stadium postępowania karnego w tym

znaczeniu, że prowadzi je lub nadzoruje czynnik niesądowy, mianowicie prokurator, na
którym spoczywa odpowiedzialność za realizację w tym stadium działalności procesowej
składającej się na funkcję ścigania karnego (art. 311 i 326 k.p.k.).
Autonomia organu prokuratorskiego w zakresie działalności procesowej podejmowa-

nej w postępowaniu przygotowawczym nie jest pełna. W toku postępowania przygo-
towawczego sąd dokonuje wielu czynności, w których przejawia się realizacja przez ten
organ funkcji gwarancyjnej, polegającej na czuwaniu nad przestrzeganiem przyjętych
form procesowych (legalności działania organów procesowych) i granic ingerencji
w sferę praw i wolności człowieka1. W szczegółach czynności sądu w pierwszym stadium
procesowym są przedstawione w dalszej części niniejszego rozdziału (zob. podrozdział
3.4 i 3.5).
Wzmocnienie roli sądu w postępowaniu przygotowawczym w obowiązującej ustawie

karnoprocesowej w porównaniu ze stanem prawnym wynikającym z Kodeksu postę-
powania karnego z 1969 r. nie oznacza bynajmniej, że wszystko w tej materii można
uznać za konsekwentnie doprowadzone do końca. Obszar działalności procesowej, na
który rozciąga się realizacja przez czynnik sądowy funkcji gwarancyjnej w postępo-
waniu przygotowawczym, powinien w przyszłości ulec dalszemu rozszerzeniu, przede
wszystkim w drodze objęcia kontrolą sądową czynności organów ścigania karnego
ograniczających prawo stron do aktywnego udziału w pierwszego stadium procesu
karnego oraz powierzenia sądowi wyłącznej kompetencji do decydowania w sprawie
stosowania środków przymusu, stanowiących przejaw najgłębszej ingerencji w sferę
wolności i praw człowieka2.
1
Zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 249–250 i powołana tam literatura; tak również M. Mittag, A legal
theoretical approach to Criminal Procedure Law. The structure of rules in the German Code of Criminal Pro-
cedure, „German Law Journal” 2006/7(8), s. 644 i n. W tym samym duchu jeszcze wcześniej wypowiadał
się w niemieckim piśmiennictwie E. Schmidt, Der Strafprozess. Aktuelles und Zeitloses, „Neue Juristische
Wochenschrift” 1969/27, s. 1140 i n.
2
Por. A. Murzynowski, Uwagi na temat projektu kodeksu postępowania karnego (rozważania modelowe),
PP 1991/6, s. 15; P. Kruszyński, M. Warchoł, Pozycja sędziego śledczego na tle modeli postępowania przygo-
towawczego, cz. 2, Pal. 2008/5–6, s. 48 i n.
1. Ogólna charakterystyka postępowania przygotowawczego 509
1.2. Zadania postępowania przygotowawczego
Zadania (cele) postępowania przygotowawczego wyznaczają ramy, w jakich powinno

nastąpić wyjaśnienie sprawy w pierwszym stadium procesu karnego. Przesądzają
zatem o zakresie postępowania przygotowawczego3.
Podstawowym zadaniem postępowania przygotowawczego jest ustalenie podstawy

do wniesienia aktu oskarżenia (powstania procesu sądowego). Osiągnięciu tego celu
służy realizacja zadań cząstkowych, do których należą:
1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo;
2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy;
3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.;
4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i roz-
miarów szkody (art. 297 § 1 pkt 1–4 k.p.k.).
Wysunięcie na pierwszy plan ustalenia, czy rzeczywiście popełniono przestępstwo,

wydaje się w pełni zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę, że ma ono ścisły związek
z badaniem sprawy pod kątem dopuszczalności wszczęcia i prowadzenia procesu kar-
nego. Do wszczęcia postępowania karnego wymagane jest uzasadnione podejrzenie
popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.). Omawiane zadanie wymaga zbadania, czy
określone zachowanie miało miejsce, czy stanowi ono czyn zabroniony oraz czy spełnia
warunki określone w prawie karnym, które decydują o jego przestępności. Pozytywny
wynik tego badania jest siłą napędową ścigania karnego – wszczęcia i prowadzenia po-
stępowania przygotowawczego w celu realizacji innych zadań tego stadium procesowego.
W bliskim związku z pierwszym zadaniem cząstkowym pozostaje zadanie polegające

na wykryciu sprawcy przestępstwa. Jego zrealizowanie nakłada na organ procesowy
powinność przedstawienia zarzutów wskazanej osobie (art. 313 k.p.k.).
Badania osobopoznawcze oskarżonego, polegające na zebraniu danych określonych

w art. 213 i 214 k.p.k., mają na celu zapewnienie realizacji dyrektywy prewencji indy-
widualnej przy rozstrzyganiu o przedmiocie procesu.
Przewidziane w art. 297 § 1 pkt 4 k.p.k. wyjaśnienie sprawy zakłada w istocie uzupeł-
nienie obrazu określonego zdarzenia, w związku z którym toczy się proces karny,
wynikającego z realizacji opisanych dotychczas pokrótce zadań. Ma ono umożliwić
organowi procesowemu zdecydowanie, czy istnieją podstawy do wniesienia aktu oskar-
żenia, czy też należy umorzyć postępowanie karne lub podjąć inną właściwą decyzję
3
Obok tego można wskazać zakres postępowania przygotowawczego w ujęciu temporalnym, w przypad-
ku którego termin ten służy do oznaczenia okresu rozwojowego procesu karnego trwającego od wszczęcia
postępowania karnego do wniesienia aktu oskarżenia. Zob. L. Schaff, Zakres i formy postępowania przygo-
towawczego, Warszawa 1961, s. 9 i n.; J. Zagrodnik, Model..., s. 153 i n.
(np. o uzupełnieniu dochodzenia). Podporządkowane temu celowi wyjaśnienie sprawy

w postępowaniu przygotowawczym może obejmować, oprócz ustalenia czasu, miejsca,
sposobu popełnienia przestępstwa oraz jego skutków, wyjaśnienie okoliczności dotyczą-
cych winy sprawcy, elementów przedmiotowych i podmiotowych rzutujących na ocenę
czynu oraz innych okoliczności relewantnych prawnokarnie ze względu na ich znaczenie
dla końcowego rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu (np. okoliczności wyłączających
odpowiedzialność karną lub ją ograniczających). Podkreślając w art. 297 § 1 pkt 4 k.p.k.
obowiązek ustalenia pokrzywdzonego i rozmiarów szkody w postępowaniu przygoto-
wawczym, ustawodawca daje wyraz dążeniu do upełnoprawnienia pokrzywdzonego
w postępowaniu karnym.
W obecnym stanie prawnym nie jest wymagane, aby wyjaśnienie sprawy w pierwszym
stadium procesu karnego miało charakter wyczerpujący. Wynika to z założenia, że
wyjaśnienie sprawy w sposób wszechstronny jest zadaniem postępowania sądowego
i w związku z tym obowiązek jego dopilnowania spoczywa na sądzie, a nie organach
ścigania karnego. Założenie to jest wyrazem dążenia do przyspieszenia procesu kar-
nego i świadczy zasadniczo – co wyraźnie należy zaznaczyć – o oparciu układu relacji
(interakcji) między postępowaniem przygotowawczym oraz postępowaniem sądowym
na prymacie tego ostatniego stadium4. Niestety prymat ten ma w gruncie rzeczy wymiar
jedynie teoretyczny, ponieważ w praktyce organy ścigania podejmują z reguły czynności
zmierzające do wyczerpującego wyjaśnienia sprawy w pierwszym stadium procesowym,
a ograniczenia w zakresie realizacji zasady bezpośredniości w postępowaniu głównym
sprawiają, że ich rezultaty w istotny sposób wpływają na rozpoznanie sprawy przez sąd
i podstawę ustaleń faktycznych wyroku.
Drugim z podstawowych zadań postępowania przygotowawczego jest zebranie do-

wodów. Zadanie to jest nierozdzielnie związane z pierwszym, ponieważ informacje
umożliwiające poczynienie ustaleń w kwestii podstawy do wniesienia aktu oskarżenia
muszą wynikać ze środków dowodowych (np. wyjaśnień, zeznań, treści dokumen-
tów), których dostarczają osobowe i rzeczowe źródła dowodowe. Decyzja kończąca
postępowanie przygotowawcze może być oparta wyłącznie na materiale dowodowym
zgromadzonym w tym stadium. Rzetelne wyjaśnienie istotnych okoliczności sprawy
pod kątem ustalenia podstaw do zainaugurowania postępowania sądowego wymaga
zebrania i uwzględnienia przez organ procesowy dowodów dotyczących okoliczności
przemawiających zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (art. 4 k.p.k.).
Ustawa karnoprocesowa przewiduje w kilku wypadkach możliwość ograniczenia

zakresu czynności dowodowych podejmowanych w postępowaniu przygotowaw-
4
T. Grzegorczyk, Model postępowania przygotowawczego w świetle kodeksu postępowania karnego
z 1997 r. oraz jego nowelizacji w okresie 1998–2007 [w:] Kodeks karny i kodeks postępowania karnego po
dziesięciu latach obowiązywania. Ocena i perspektywy zmian, red. M. Mozgawa, K. Dudka, Warszawa 2009,
s. 157; J. Zagrodnik, Model..., s. 160–161.
czym. Ograniczenia te występują przede wszystkim w dochodzeniu i dlatego są przy-

bliżone w pkt 1.4.3.4 niniejszego rozdziału. Stąd też, odsyłając do ustaleń zawartych
we wskazanej części podręcznika, można poprzestać w tym miejscu na przedstawieniu
nowego rozwiązania normatywnego pozwalającego na ograniczenie czynności dowo-
dowych w postępowaniu przygotowawczym, niezależnie od jego formy, przewidzianego
w art. 315a k.p.k. (w zw. z art. 325h k.p.k.). Zgodnie z tym przepisem organy prowadzące
postępowanie przygotowawcze mogą odstąpić od przesłuchania pokrzywdzonego w cha-
rakterze świadka, jeżeli przeprowadzenie tego dowodu nie jest niezbędne dla dokonania
ustaleń faktycznych. Rozwiązanie to jest uzasadnione względami pragmatycznymi
i ma na celu doprowadzenie do zmiany rozpowszechnionej praktyki przesłuchiwania
w charakterze świadków wszystkich pokrzywdzonych, w niektórych sprawach nawet
kilkudziesięciu, kilkuset czy kilku tysięcy, tylko ze względu na przysługujący im status
pokrzywdzonego, mimo że ich zeznania nie pogłębiają stanu poznania procesowego co
do czynu, w związku z którym toczy się postępowanie. Służy również wyeliminowaniu
możliwości kwalifikowania braku przesłuchania takich pokrzywdzonych w kategorii
istotnego braku śledztwa lub dochodzenia, który uzasadniałby zwrot sprawy prokura-
torowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego na podstawie art. 344a
§ 1 k.p.k. Odwołując się do przykładu zastosowania art. 315a zdanie pierwsze k.p.k.,
można sięgnąć do spraw o przestępstwa przywłaszczenia czy przestępstwa oszustwa,
w wypadku których pokrzywdzenie znacznej liczby osób jest bardzo często następstwem
wieloczynowego, ale zarazem tożsamego, jednorodzajowego zachowania sprawcy, któ-
ry postępuje według ustalonego wcześniej schematu, wykorzystując te same lub pod
istotnym względami podobne możliwości zawładnięcia cudzym mieniem albo dopro-
wadzenia do niekorzystnego nim rozporządzenia. Pod względem prawnym zachowania
te podlegają zakwalifikowaniu przy zastosowaniu art. 12 k.k., regulującego tzw. czyn
ciągły, ewentualnie art. 91 § 1 k.k., regulującego konstrukcję tzw. ciągu przestępstw.
Nie kwestionując przedstawionych racji przemawiających na rzecz odstąpienia od
przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka w śledztwie lub dochodzeniu,
można zastanawiać się – jak już zaznaczono wcześniej – czy możliwość zwrócenia się
przez pokrzywdzonego z żądaniem przeprowadzenia co do niego wskazanej czynności
dowodowej, przewidziana w art. 315a zdanie drugie k.p.k., stanowi dostateczne zabezpie-
czenie jego praw, zwłaszcza z punktu widzenia standardów gwarancyjnych wynikających
z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25.10.2012 r. ustanawiającej
normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępu-
jącej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, skoro organ procesowy może odmówić
temu żądaniu, jeżeli jego uwzględnienie prowadziłoby do przewlekłości postępowania.
Trzecim podstawowym zadaniem postępowania przygotowawczego jest zabezpieczenie

i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu. Obejmuje ono zarówno do-
wody rzeczowe, jak i wyjaśnienia, zeznania oraz spostrzeżenia lub wrażenia wynikające
z oględzin. Utrwalenie dowodów następuje w formie protokołu (art. 143 k.p.k.). Wraz
z wniesieniem aktu oskarżenia oskarżyciel publiczny przesyła sądowi akta postępowania

przygotowawczego wraz z załącznikami (art. 334 § 1 k.p.k.).
Na tle utrwalenia materiału dowodowego w niezbędnym zakresie dla potrzeb sądu

i przekazania sądowi akt postępowania przygotowawczego ujawniają się pewne obawy
co do prawidłowego rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu w postępowaniu sądowym.
Materiał taki jest „skażony” nastawieniem oskarżycielskim, gdyż organy ścigania karnego
nawet podświadomie biorą pod uwagę możliwość jego wykorzystania w celu wsparcia
działalności oskarżycielskiej w postępowaniu sądowym. W tym kontekście ważne staje
się ustalenie zakresu i warunków wykorzystania tego materiału na rozprawie głównej
w charakterze podstawy dowodowej wyroku w taki sposób, aby jego odtworzenie nie
zdominowało postępowania dowodowego przed sądem. Nie sposób uznać, że zamysł
ten znajduje w oczekiwanym stopniu urzeczywistnienie na gruncie obowiązującego
stanu prawnego. Rola sądu w aktualnych realiach prawnych sprowadza się w pewnym
sensie do kontroli poprawności czynności dokonanych w pierwszym stadium procesu
karnego, co wydaje się trudne do pogodzenia z funkcją tego organu w procesie karnym
i dążeniem do zapewnienia maksymalnego prawdopodobieństwa osiągnięcia sprawied-
liwości materialnej w warunkach procesu karnego5.
1.3. Strony i ich przedstawiciele w postępowaniu

przygotowawczym
1.3.1. Śledczość i przejawy kontradyktoryjności postępowania

przygotowawczego
Postępowanie przygotowawcze jest w znacznej mierze oparte na zasadzie śledczej. Nie

ma w tym postępowaniu warunków do pełnego urzeczywistnienia dyrektywy wynika-
jącej z zasady kontradyktoryjności, i to nie tylko dlatego, że rolą sądu w tym stadium
nie jest ostateczne rozstrzygnięcie sporu prawnego pomiędzy stronami procesowymi,
lecz przede wszystkim dlatego, że w tym stadium procesu nie dochodzi do pełnego
rozdzielenia funkcji procesowych. Prokurator kieruje (prowadzi lub nadzoruje) po-
stępowaniem karnym na tym etapie procesowym, skupiając w swym ręku zadania sta-
nowiące przejaw realizacji funkcji ścigania, funkcji orzekania, a także w pewnej mierze
funkcji obrony, np. gdy przeprowadza dowody przemawiające na korzyść oskarżonego.
Jest on zarazem stroną sporu prawnego, którego rozstrzygnięcie należy do sądu, co
w pełni ujawnia się w roli (oskarżyciela publicznego), w jakiej występuje w kolejnym
stadium procesowym.
5
S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 1968,
s. 153–154; J. Zagrodnik, Model..., s. 180 i n.
Podniesione okoliczności świadczą wyraźnie o tym, że w pierwszym stadium postępo-

wania karnego prokurator jako faktyczna strona sporu prawnego znajduje się w pozycji
uprzywilejowanej w stosunku do strony przeciwnej, czyli podejrzanego. Z tego względu
spór prawny, który zawiązuje się w momencie skierowania postępowania karnego prze-
ciwko określonej osobie nie może się w pełni rozwinąć w pierwszym stadium proceso-
wym. Brak równowagi sił pomiędzy stronami tego sporu nie oznacza bezwzględnego
podporządkowania postępowania przygotowawczego zasadzie śledczej, gdyż musiałoby
to oznaczać całkowite wykluczenie udziału stron w tym postępowaniu. Należy wierzyć,
że nie jest to możliwe w realiach współczesnego, polskiego procesu karnego, przede
wszystkim ze względu na gwarancje procesowe, które służą urealnieniu praw oskarżo-
nego w postępowaniu karnym opartym na zasadzie humanitaryzmu.
Kodeks postępowania karnego wprost przewiduje, że pokrzywdzony i podejrzany są

stronami postępowania przygotowawczego (art. 299 § 1 k.p.k.). Prokuratorowi przysłu-
gują prawa strony w ramach czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym
(art. 299 § 3 k.p.k.). W wypadkach przewidzianych w ustawie określone uprawnienia
przysługują również osobom niebędącym stronami (art. 299 § 2 k.p.k.), np. w zakresie
wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa (art. 306 § 1 k.p.k.)
lub wniesienia skargi na bezczynność organu ścigania (art. 306 § 3 k.p.k.).
O zakresie realizacji zasady śledczości w postępowaniu przygotowawczym przesądza

zakres przewidzianych od niej wyjątków, związanych z uprawnieniami przysługu-
jącymi podejrzanemu, pokrzywdzonemu oraz ich przedstawicielom procesowym,
stanowiącymi przejawy kontradyktoryjności w pierwszym stadium procesu karnego.
Ustalając te uprawnienia, ustawodawca musi mieć na względzie kilka okoliczności. Po
pierwsze, interes ścigania karnego związany z zasadniczym zadaniem postępowania
przygotowawczego, czyli ustaleniem podstaw do wniesienia aktu oskarżenia. Po drugie,
potrzebę zabezpieczenia interesów procesowych podejrzanego i pokrzywdzonego oraz
bardziej zobiektywizowanego rozpoznania sprawy w omawianym stadium. Po trzecie,
odpowiednie rozłożenie akcentów w aspekcie wyjaśnienia sprawy w procesie karnym,
aby rozszerzenie uprawnień stron i innych uczestników postępowania przygotowawcze-
go nie doprowadziło do przekształcenia procesu karnego w tym stadium w rozpoznanie
sprawy zastępujące w istocie rozprawę główną.
Obowiązujące przepisy stwarzają stronom oraz ich przedstawicielom możliwość aktyw-

nego wpływania na zakres, przebieg i prawidłowość postępowania przygotowawczego.
Najogólniej rzecz ujmując, strony postępowania przygotowawczego mają prawo do:
1) korzystania z pomocy przedstawiciela procesowego (pełnomocnika lub obrońcy);
2) inicjatywy dowodowej, w tym żądania przesłuchania świadka przez sąd;
3) udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego;
4) dostępu, co do zasady za zgodą organu prowadzącego postępowanie przygoto-

wawczego, do akt sprawy (kwestia ta jest szerzej omówiona w rozdziale V, po-
święconym czynnościom procesowym);
5) zaskarżania decyzji procesowych;
6) porozumiewania się, w tym w ramach postępowania mediacyjnego.
1.3.2. Udział stron w czynnościach dowodowych postępowania

przygotowawczego
1.3.2.1. Uwagi ogólne
Udział stron w czynnościach dowodowych postępowania przygotowawczego należy

do najważniejszych przejawów kontradyktoryjności w pierwszym stadium proce-
sowym. Stworzenie stronom takiej możliwości wynika z zasady jawności w jej aspekcie
wewnętrznym. Udział stron w przeprowadzeniu dowodów otwiera im drogę do wy-
korzystania instrumentów aktywności procesowej w postaci wniosków i oświadczeń,
które podlegają zaprotokołowaniu (art. 143 i 148 § 2 k.p.k.). Odgrywa jednocześnie
istotną rolę z punktu widzenia kontroli prawidłowości czynności dowodowych oraz
ich rzetelnego utrwalenia na potrzeby przyszłego postępowania sądowego. Nie może
ujść uwagi, że przesłuchanie z udziałem oskarżonego lub jego obrońcy sprzyja również
spojrzeniu na sprawę przez organ ścigania w pełniejszym, bardziej „zrównoważonym”
świetle, odsłaniającym okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na nie-
korzyść oskarżonego.
Uregulowanie udziału stron i ich przedstawicieli w czynnościach dowodowych pierw-

szego stadium procesowego pozwala na wyróżnienie następujących kategorii czynności,
w których udział ten może mieć miejsce:
1) tzw. czynności niepowtarzalne;
2) przesłuchanie świadków przez sąd w wypadkach określonych w art. 185a–
–185c k.p.k.;
3) czynności zawnioskowane przez stronę lub ich przedstawiciela procesowego;
4) czynności związane z powołaniem biegłego;
5) inne czynności dowodowe w postępowaniu przygotowawczym.
1.3.2.2. Udział stron w tzw. czynnościach niepowtarzalnych
Kwestia udziału stron i ich przedstawicieli procesowych w tzw. czynnościach niepowta-

rzalnych jest uregulowana w art. 316 k.p.k. Przez czynności niepowtarzalne w rozumie-
niu tego przepisu należy rozumieć czynności dowodowe śledztwa lub dochodzenia,
w odniesieniu do których zachodzi uzasadniona obawa, że ich przeprowadzenie

w postępowaniu dowodowym przed sądem nie będzie w ogóle możliwe albo stanie
się bezcelowe, np. wskutek utraty przez miejsce lub rzecz właściwości decydujących
o ich znaczeniu dowodowym. Do takich czynności należą m.in. oględziny miejsca,
rzeczy oraz osoby (ze względu na zazwyczaj ograniczony czas retencji śladów dowodo-
wych), oględziny i otwarcie zwłok oraz wyjęcie zwłok z grobu, eksperyment procesowy,
w szczególności jeżeli przy jego pomocy utrwala się lub ujawnia ślady i dowody, które
mają charakter zanikowy (są nietrwałe), przesłuchanie świadka in articulo mortis.
Podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, oraz obrońcę i pełno-

mocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, należy dopuścić do udziału w czynnościach
niepowtarzalnych, chyba że wynikająca z tego zwłoka pociągałaby za sobą niebezpie-
czeństwo utraty lub zniekształcenia dowodów (art. 316 § 1 in fine k.p.k.). Oznacza to,
że dopuszczenie stron i ich przedstawicieli do udziału w wymienionych czynnościach
następuje z urzędu, a zatem składanie wniosku w tym względzie przez uprawnione osoby
jest zbędne. Organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie ma obowiązek zawiadomić
osoby uprawnione o czasie i miejscu przeprowadzenia czynności niepowtarzalnej.
Z obowiązku tego zwalnia niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu, które
wynikałoby ze zwłoki w przeprowadzeniu czynności związanej z dopuszczeniem do
udziału w niej stron i ich przedstawicieli. Wypada odnotować, że niebezpieczeństwo
takie dość często będzie towarzyszyło czynnościom niepowtarzalnym, determinując
poniekąd ich charakter.
Pozbawienie podejrzanego wolności sprawia, że sprowadzenie go na miejsce określonej

czynności wymaga z reguły większego odstępu czasu, pociągając za sobą poważniejszą
zwłokę w przeprowadzeniu czynności. Z tego względu ustawodawca odrębnie reguluje
odstąpienie od dopuszczenia do udziału w czynnościach niepowtarzalnych w odniesie-
niu do podejrzanego pozbawionego wolności, przyjmując, że nie należy go sprowadzać,
gdyby spowodowało to zwłokę grożącą utratą lub zniekształceniem dowodów (art. 316
§ 2 k.p.k.).
Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozpra-

wie, stronom i ich przedstawicielom procesowym przysługuje uprawnienie do zwró-
cenia się do sądu z żądaniem jego przesłuchania przez ten organ (art. 316 § 3 k.p.k.).
Niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie, należy
przyjąć zarówno w przypadkach, w których świadek znajduje się w obliczu śmierci
(in articulo mortis), jak i w odniesieniu do sytuacji, w których łączy się ono z chorobą
świadka, która może uniemożliwić lub znacznie ograniczyć jego zdolność odtwarzania
materiału spostrzeżeniowego (np. choroba Alzheimera, otępienie w chorobie Creutzfel-
dta-Jakoba, otępienie w przypadku pląsawicy Huntingtona), a także sytuacji, w których
niemożność przesłuchania świadka na rozprawie głównej wiąże się z jego wyjazdem
na stałe lub na długi czas poza granice kraju. Niebezpieczeństwo to musi być realne.
1.3.2.3. Kwestia udziału stron w przesłuchaniu świadka przez sąd

w przypadkach określonych w art. 185a–185c k.p.k.
Uprawnienia stron, w szczególności oskarżonego, do udziału w czynnościach dowodo-

wych postępowania przygotowawczego doznają ograniczenia w przypadkach uregulowa-
nych w art. 185a–185c k.p.k. w związku z przewidzianym w tych przepisach założeniem
jednorazowości przesłuchania określonych kategorii świadków. Z powołanych przepisów
wynika, że niezależnie od stanu zaawansowania sprawy do sądu należy przesłuchanie:
1) świadków, którzy w chwili przesłuchania nie ukończyli 15 lat, będących po-
krzywdzonymi w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności (rozdział XXIII
Kodeksu karnego), przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (rozdział XXV
Kodeksu karnego), przeciwko rodzinie i opiece (rozdział XXVI Kodeksu karne-
go), a także w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groź-
by bezprawnej (art. 185a § 1 k.p.k.);
2) świadków, którzy w chwili przesłuchania ukończyli 15 lat, będących małoletnimi
pokrzywdzonymi w sprawach o przestępstwa należące do kategorii przestępstw
wymienionych w poprzednim punkcie, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że
przesłuchanie w innych warunkach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na ich
stan psychiczny (art. 185a § 4 k.p.k.);
3) świadków niebędących pokrzywdzonymi, którzy w chwili przesłuchania nie
ukończyli 15 lat, w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i oby-
czajności (rozdział XXV Kodeksu karnego), przeciwko rodzinie i opiece (rozdział
XXVI Kodeksu karnego), a także w sprawach o przestępstwa popełnione z uży-
ciem przemocy lub groźby bezprawnej (art. 185b k.p.k.);
4) świadków będących pokrzywdzonymi przestępstwem zgwałcenia (art. 197 k.k.),
wykorzystania bezradności lub upośledzenia (art. 198 k.k.) albo przestępstwem
nadużycia zależności (art. 199 k.k.), którzy w chwili przesłuchania ukończyli 15
lat (art. 185c § 1a w zw. z § 1 k.p.k.).
Jednorazowość przesłuchania wymienionych powyżej świadków ma na celu przede

wszystkim oszczędzenie im w ramach toczącego się postępowania karnego dodatkowych
dolegliwości łączących się z popełnieniem przeciwko nim przestępstwa, które mogłoby
zrodzić kilkukrotne przesłuchanie i bezpośredni kontakt z oskarżonym; służy zatem
ochronie przed tzw. wtórną wiktymizacją w warunkach procesu karnego (art. 185a
i 185c k.p.k.). Ma również na celu uchronienie określonych kategorii świadków przed
obciążeniami psychicznymi mogącymi łączyć się z przesłuchaniem w procesie karnym
(art. 185b k.p.k.). Jednorazowość przesłuchania nie ma charakteru bezwzględnego,
ponieważ pod pewnymi warunkami w sytuacjach przewidzianych w powołanych prze-
pisach możliwe jest ponowne przesłuchanie określonych w nich świadków.
Sąd przeprowadza przesłuchanie świadków należących do wymienionych kategorii

z udziałem biegłego psychologa. Posiedzenie sądu powinno być wyznaczone w celu
dokonania tej czynności dowodowej w sposób niezwłoczny, nie później niż w terminie
14 dni od wpływu wniosku w tej kwestii do sądu. Uprawnienie do udziału w posie-
dzeniu sądu przysługuje zasadniczo prokuratorowi, korzystającemu w takim wypadku
z uprawnień strony, obrońcy oraz pełnomocnikowi pokrzywdzonego. Uprawnienie
do bezpośredniego udziału w przesłuchaniu nie przysługuje oskarżonemu. Jeżeli
w wypadkach określonych wyżej w pkt 1–3 oskarżony zawiadomiony o czynności
przesłuchania nie ma obrońcy z wyboru, sąd wyznacza mu do udziału w tej czynności
obrońcę z urzędu (art. 185a § 2 zdanie czwarte w zw. z art. 185a § 4 i art. 185b § 1 k.p.k.).
W razie konieczności ponownego przesłuchania świadka-pokrzywdzonego określo-

nego powyżej w pkt 4, spowodowanego wyjściem na jaw istotnych okoliczności, któ-
rych wyjaśnienie wymaga takiego przesłuchania, może w nim wziąć udział oskarżony,
przy czym na wniosek świadka przesłuchanie przeprowadza się za pomocą urządzeń
umożliwiających przeprowadzenie czynności na odległość, jeżeli zachodzi uzasadniona
obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziały-
wać krępująco na zeznania pokrzywdzonego lub wywierać negatywny wpływ na jego
stan psychiczny (art. 185c § 3 k.p.k.). Na takich samych warunkach, przy pośrednim
udziale oskarżonego, przesłuchuje się małoletniego świadka, który w chwili przesłu-
chania ukończył 15 lat, jeżeli sprawa, w której składa zeznania, dotyczy przestępstwa
popełnionego z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwa przeciwko
wolności seksualnej i obyczajności (rozdział XXV Kodeksu karnego) albo przeciwko
rodzinie i opiece (rozdział XXVI Kodeksu karnego) – art. 185b § 2 k.p.k.
1.3.2.4. Udział stron w czynnościach dowodowych przeprowadzanych

z ich inicjatywy
Najpełniejsze zagwarantowanie uprawnienia stron do udziału w czynnościach dowodo-

wych w postępowaniu przygotowawczym jest powiązane z przysługującym stronom oraz
ich przedstawicielom procesowym uprawnieniem do składania wniosków dowodowych.
Stronie, która złożyła wniosek dowodowy, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie
można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają (art. 315 § 2 k.p.k.).
Jedyny wyjątek w tym względzie dotyczy podejrzanego pozbawionego wolności, którego
nie sprowadza się, gdyby to spowodowało poważne trudności (art. 318 zdanie drugie
w zw. z art. 315 § 2 zdanie drugie k.p.k.). Organ procesowy nie może natomiast odmówić
wskazanemu żądaniu, powołując się na istotny interes śledztwa lub dochodzenia. Można
zatem powiedzieć, że omawiane uregulowanie gwarantuje – w razie dopuszczenia do-
wodu zawnioskowanego przez stronę lub jej przedstawiciela – jego przeprowadzenie co
do zasady w ich obecności, jeżeli tylko wyrażą taką wolę. Złożenie przez stronę żądania
dopuszczenia do udziału w czynności dowodowej podejmowanej na jej wniosek lub
wniosek jej przedstawiciela procesowego zobowiązuje organ procesowy do powiadomie-
nia strony i jej przedstawiciela o terminie i miejscu przeprowadzenia takiej czynności.
1.3.2.5. Udział stron w czynnościach związanych z powołaniem biegłego
Ujawnienie w postępowaniu przygotowawczym okoliczności mających istotne znacze-

nie dla rozstrzygnięcia sprawy, których stwierdzenie wymaga wiadomości specjalnych,
pociąga za sobą obowiązek zasięgnięcia opinii biegłego. W razie dopuszczenia dowodu
z opinii biegłego w postępowaniu przygotowawczym podejrzanemu i jego obrońcy
oraz pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi należy doręczyć postanowienie o do-
puszczeniu dowodu z biegłego oraz zezwolić na udział w przesłuchaniu biegłego
i umożliwić zapoznanie się z opinią biegłego, jeżeli została złożona na piśmie (art. 318
zdanie pierwsze k.p.k.).
Doręczenie postanowienia o powołaniu biegłego, niezwłocznie po jego wydaniu, pozwala

stronom i ich przedstawicielom procesowym na zapoznanie się z przedmiotem i zakre-
sem ekspertyzy zleconej biegłemu, a także ze szczegółowymi pytaniami skierowanymi
do biegłego, jeżeli zostały one sformułowane.
Udziału w czynności przesłuchania biegłego można odmówić tylko podejrzanemu

pozbawionemu wolności, gdy jego sprowadzenie spowodowałoby poważne trudności
(art. 318 zdanie drugie k.p.k.).
1.3.2.6. Udział stron w innych czynnościach dowodowych
Kwestia udziału stron i ich przedstawicieli w pozostałych czynnościach postępowania

przygotowawczego jest uregulowana w art. 317 § 1 k.p.k. (w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.).
Zgodnie z tym przepisem strony, a obrońcę lub pełnomocnika, gdy są już w sprawie
ustanowieni, należy na żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledz-
twa lub dochodzenia. Wyrażona w tym przepisie ogólna reguła znajduje zastosowanie
w odniesieniu do czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym, które
nie zostały zawnioskowane przez strony lub ich przedstawicieli, a udział w nich zależy
od zwrócenia się przez uprawniony podmiot z żądaniem dopuszczenia do udziału
w czynności.
Udział w innych czynnościach dowodowych wymaga zgody organu prowadzącego

śledztwo lub dochodzenie, natomiast do podjęcia decyzji odmownej w tym wzglę-
dzie, i to w formie postanowienia, jest uprawniony wyłącznie prokurator. Odmowa
uwzględnienia żądania strony lub jej przedstawiciela procesowego może mieć miejsce
w szczególnie uzasadnionych przypadkach, jeżeli przemawia za tym ważny interes śledz-
twa lub dochodzenia (art. 317 § 2 w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.). Prokurator może także
odmówić sprowadzenia podejrzanego pozbawionego wolności, jeśli spowodowałoby
to poważne trudności (art. 317 § 2 in fine k.p.k.).
Przedstawiony mechanizm odmowy dopuszczenia stron i ich przedstawicieli do udziału

w innych czynnościach postępowania przygotowawczego może nasuwać obawy naduży-
wania w wyniku zbyt szerokiego rozumienia „szczególnie uzasadnionych wypadków”
i traktowania interesu śledztwa lub dochodzenia w charakterze uniwersalnego wytrychu
zamykającego postępowanie przygotowawcze przed wymienionymi uczestnikami. Mając
to na względzie, de lege ferenda należałoby rozważyć wprowadzenie sądowej kontroli
postanowienia prokuratora o odmowie dopuszczenia stron lub ich przedstawicieli do
udziału w innych czynnościach postępowania przygotowawczego, przede wszystkim
po to, aby zapobiec zbyt pochopnemu wydawaniu takich decyzji (funkcja stymulująca
kontroli).
1.4. Formy postępowania przygotowawczego
Najprościej rzecz ujmując, można stwierdzić, że pod pojęciem form postępowania

przygotowawczego kryją się jego odmiany gatunkowe.
Wnikając głębiej w tytułowe zagadnienie, można stwierdzić, że forma postępowa-

nia przygotowawczego oznacza sposób odwzorowania w płaszczyźnie normatywnej
struktury tego postępowania, obejmującej dwie, zróżnicowane pod względem treś-
ciowym, fazy rozwojowe pierwszego stadium procesu, mianowicie fazę in rem i fazę
in personam6. W konkretnym systemie prawa karnego procesowego odwzorowanie to
przejawia się w wewnętrznym układzie postępowania przygotowawczego. Struktura
postępowania przygotowawczego toruje w sposób naturalny drogę do odwzorowania
treściowego zróżnicowania faz rozwojowych tego postępowania w ramach jego form,
natomiast w rzeczywistości jej normatywne odzwierciedlenie nie musi pociągać za sobą
ukształtowania form postępowania przygotowawczego pod kątem ustalonego porządku
strukturalnego, lecz może ten porządek także zamazywać, a nawet mu przeciwdziałać7.
Kodeks postępowania karnego przewiduje wyodrębnienie dwóch form pierwszego

stadium procesu karnego, śledztwa oraz dochodzenia, podlegających – bezpośrednio
lub w ramach nadzoru – prokuratorowi.
W obecnym stanie prawnym śledztwo i dochodzenie należy uznać za zasadnicze for-

my postępowania przygotowawczego, stanowiące typowy przebieg procesu karnego
w jego pierwszym stadium w odpowiadających tym formom kategoriach spraw. Trzeba
6
L. Schaff, Zakres..., s. 159 i n.
7
L. Schaff, Zakres..., s. 160 i n.; por. też A. Murzynowski, Model postępowania przygotowawczego w euro-
pejskich państwach socjalistycznych, „Zeszyty Naukowe Akademia Spraw Wewnętrznych” 1983/33, s. 88 i n.;
szerzej zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 287 i n.
przy tym zaznaczyć, że dochodzenie ma w pewnym sensie charakter akcesoryjny

względem śledztwa, ponieważ w sprawach, w których zachodzą przesłanki do jego
prowadzenia, postępowanie przygotowawcze może toczyć się w formie śledztwa. Na-
tomiast w sprawach, w których powinno toczyć się śledztwo, nie można prowadzić
dochodzenia – byłoby ono nielegalne.
Zasadnicze odmienności między śledztwem i dochodzeniem sprowadzają się do

następujących kwestii:
1) wagi czynu, w związku z którym jest prowadzone postępowanie przygotowawcze;
2) organów prowadzących postępowanie;
3) czasu trwania postępowania przygotowawczego.
Odmienności te mają charakter względny, gdyż istnieje wiele wyjątków zacierających

i tak niewielkie różnice pomiędzy obu formami postępowania przygotowawczego.
W zakresie uregulowania form postępowania przygotowawczego można wskazać wspól-

ny obszar regulacji, który wynika z art. 325a § 2 k.p.k., przewidującego, że przepisy
dotyczące śledztwa znajdują odpowiednie zastosowanie do dochodzenia, jeśli przepisy
rozdziału 36a Kodeksu postępowania karnego, zawierające unormowania odnoszące
się wyłącznie do dochodzenia, nie stanowią inaczej.
Biorąc pod uwagę, że każda z form postępowania przygotowawczego wyczerpuje w pełni

porządek strukturalny pierwszego stadium, należy je uznać za równowartościowe pod
względem treściowym. Prowadzi to do konstatacji, że zarówno śledztwo, jak i docho-
dzenie obejmuje dwie następujące fazy:
1) postępowanie in rem (ściganie anonimowe), które rozpoczyna się od wszczę-
cia postępowania przygotowawczego i trwa do czasu przedstawienia zarzutów
określonej osobie; jest to faza, w której ma miejsce poszukiwanie, gromadzenie
i utrwalenie dowodów przestępstwa oraz weryfikacja konstruowanych na ich
podstawie hipotez dotyczących przebiegu zdarzenia, w związku z którym toczy
się proces karny, pozwalająca ostatecznie ustalić przypuszczalnego sprawcę i do-
konać ewentualnie jego ujęcia;
2) postępowanie in personam (ściganie imienne), jest już właściwym ściganiem
oznaczonej osoby, określanej mianem podejrzanego (art. 71 § 1 k.p.k.); jest to
faza, która zmierza do ustalenia, czy prawdopodobieństwo popełnienia przestęp-
stwa przez podejrzanego jest wystarczające do zainaugurowania merytorycznego
rozpoznania sprawy przed sądem; rozpoczyna się ona od przedstawienia zarzu-
tów określonej osobie, a kończy wraz z zakończeniem śledztwa lub dochodzenia.
Mając na względzie ustalony powyżej brak zróżnicowania treściowego między śledz-

twem i dochodzeniem oraz zacieranie się różnic pomiędzy tymi formami, wynikające
z zastosowania w ustawie dość labilnych kryteriów dyferencjacyjnych, należy wyrazić
przekonanie, że na gruncie obecnego sposobu ukształtowania przebiegu procesu karnego

nie znajduje dostatecznego uzasadnienia wyodrębnienie dwóch form postępowania
przygotowawczego8.
1.4.2. Śledztwo
1.4.2.1. Rodzaje śledztw
Uregulowanie śledztwa w obowiązującym stanie prawnym daje podstawę do rozróż-

nienia śledztwa obligatoryjnego i fakultatywnego.
Śledztwo obligatoryjne ma miejsce w tych przypadkach, w których obowiązujące

przepisy przesądzają o bezwzględnym prowadzeniu postępowania przygotowawczego
w tej formie (art. 309 pkt 1–4 k.p.k.). Jest ona niejako narzucona przez ustawę karno-
procesową, nie zależy więc od oceny (decyzji) organu procesowego.
Śledztwo jest obligatoryjne w sprawach:

1) których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości sądu okręgo-
wego;
2) o występki – gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji,
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywia-
du Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby Ochrony Państwa, Straży
Marszałkowskiej, Służby Celno-Skarbowej lub Centralnego Biura Antykorupcyj-
nego;
3) o występki – gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicznej, Żan-
darmerii Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub
organu nadrzędnego nad finansowanym organem postępowania przygotowaw-
czego, w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki
popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności
służbowych;
4) o występki, w których nie prowadzi się dochodzenia.
Podstawowe znaczenie ma objęcie zakresem przedmiotowym śledztwa obligatoryjnego

spraw należących do właściwości rzeczowej sądu okręgowego zgodnie z treścią art. 25
§ 1 k.p.k. (pkt 1). W wypadkach wskazanych w pkt 2 o konieczności prowadzenia postę-
powania przygotowawczego przesądza kryterium podmiotowe odnoszące się do statusu
zawodowego osoby, co do której zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że popełniła
przestępstwo (osoba podejrzana). Przewidziane w pkt 3 wyróżnienie spraw o występki,
w których należy prowadzić śledztwo, opiera się na kryterium podmiotowo-przedmio-
8
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 294–297 oraz powołana tam literatura.
towym, wymagającym uwzględnienia statusu osoby podejrzanej oraz rodzaju sprawy,

w której jest prowadzone postępowanie przygotowawcze, np. czy jest to sprawa należąca
do właściwości finansowych organów postępowania przygotowawczego. Określenie
występków, w których nie prowadzi się dochodzenia (pkt 4), wymaga z kolei uwzględ-
nienia przedmiotowego zakresu dochodzenia, wynikającego z treści art. 325b k.p.k.
Postępowanie przygotowawcze wymaga formy śledztwa w sprawach o występki, które
nie mieszczą się w katalogu przedmiotowym przewidzianym w art. 325b § 1 k.p.k. lub
są wyłączone z prowadzenia dochodzenia na podstawie art. 325b § 2 k.p.k.
Poza zakresem spraw o występki, w których śledztwo jest obowiązkowe, postępowanie

przygotowawcze w tej kategorii spraw może być prowadzone w formie śledztwa. W ta-
kich wypadkach śledztwo ma charakter fakultatywny i decyduje o nim prokurator,
biorąc pod uwagę wagę lub zawiłość sprawy (art. 309 pkt 5 k.p.k.). Decyzja prokuratora
powinna przybrać formę postanowienia. Wyraźnie ocenny charakter kryterium śledztwa
fakultatywnego prowadzi do zatarcia różnic między śledztwem i dochodzeniem pod
względem wagi czynu.
W zakresie podsądności sądom wojskowym zakres przedmiotowy śledztwa obligatoryj-

nego obejmuje sprawy o zbrodnie. W innych sprawach postępowanie przygotowawcze
może być prowadzone w formie śledztwa, gdy w ocenie prokuratora wojskowego wymaga
tego waga lub zawiłość sprawy (art. 668 § 1 k.p.k.).
1.4.2.2. Organ uprawniony do prowadzenia śledztwa
Organem prowadzącym śledztwo jest prokurator (art. 311 § 1 k.p.k.).
W toku śledztwa prokurator może korzystać z pomocy lub wyręczać się innym or-
ganem. Przed podjęciem decyzji w tej kwestii konieczne jest wydanie postanowienia
o wszczęciu śledztwa. We wszczętym śledztwie prokurator może powierzyć Policji:
1) przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie (np. do momentu
ustalenia sprawcy podejrzanego o popełnienie przestępstwa);
2) dokonanie poszczególnych czynności śledztwa.
W wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 k.p.k., w których obowiązek prowadzenia

postępowania przygotowawczego w formie śledztwa jest ściśle związany ze statusem
zawodowym osoby podejrzanej (np. osobą tą jest sędzia), prokurator może powierzyć
Policji jedynie dokonanie poszczególnych czynności śledztwa (art. 311 § 2 in fine
k.p.k.).
Instytucja powierzenia śledztwa Policji ma na celu wykorzystanie jej potencjału kadro-

wego oraz znajdujących się w dyspozycji Policji środków technicznych pozwalających
na łączenie czynności procesowych z czynnościami operacyjnymi.
O zakresie powierzenia decyduje w zasadzie prokurator, uwzględniając realia konkretnej

sprawy. Możliwe jest powierzenie śledztwa np. co do niektórych podejrzanych lub co do
niektórych czynów. Powierzenie śledztwa w całości lub części nie może jednak obejmo-
wać czynności związanych z przedstawieniem zarzutów, zmianą lub uzupełnieniem
postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz zamknięciem śledztwa (art. 311 § 3
in principio k.p.k.). Przytoczone zastrzeżenie nie wyklucza w wypadkach niecierpiących
zwłoki przeprowadzenia w śledztwie powierzonym przesłuchania określonej osoby
w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów
(art. 311 § 3 in fine k.p.k.).
W śledztwie powierzonym Policja jest uprawniona, w zakresie powierzenia, do wyda-

wania decyzji w formie postanowienia, chyba że ustawa zastrzega wydanie określonej
decyzji wyłącznie dla prokuratora. Takie zastrzeżenie dotyczy postanowień wydawanych
w ramach wymienionych wyżej czynności, które nie mogą być objęte zakresem powie-
rzenia śledztwa (art. 311 § 3 in principio k.p.k.), a także np. postanowienia o zwolnieniu
z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej (art. 180 § 1 k.p.k.) czy postanowień
w przedmiocie zastosowania środków zapobiegawczych (art. 250 § 4 k.p.k.).
Prokurator może zawsze zastrzec do osobistego przeprowadzenia jakąkolwiek czynność

śledztwa (art. 311 § 5 k.p.k.), a w szczególności czynności wymagające postanowienia
(np. o powołaniu biegłego – art. 194 k.p.k.).
W świetle przedstawionych rozwiązań normatywnych wydaje się nader oczywiste, że

zwrotu ustawowego „powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości” nie można
rozumieć dosłownie, nie jest bowiem możliwa sytuacja, w której wszystkie czynności
śledztwa powierzonego byłyby udziałem Policji.
Policja może wyjść poza zakres śledztwa powierzonego lub czynności powierzonych,
jeżeli taka potrzeba wyłoni się w toku wykonywania czynności (art. 311 § 4 k.p.k.).
Przedstawione powyżej pokrótce uprawnienia Policji przysługują również organom

Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji
Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii Wojskowej, w zakre-
sie ich właściwości, a także innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych
(art. 312 k.p.k.).
1.4.2.3. Czas trwania śledztwa
Terminy prowadzenia postępowania przygotowawczego mają na celu przyspieszenie

postępowania, co ma istotne znaczenie w kontekście realizacji ogólnego celu postępo-
wania karnego, określonego w art. 2 § 1 pkt 4 k.p.k., zgodnie z którym rozstrzygnięcie
sprawy powinno nastąpić w rozsądnym terminie. Pełnią one również funkcję gwaran-
cyjną wobec stron, w szczególności podejrzanego. Terminy śledztwa mają charakter
instrukcyjny, co oznacza, że dokonanie określonych czynności procesowych po upływie
terminu nie powoduje ich bezskuteczności.
Podstawowy termin śledztwa wynosi 3 miesiące (art. 310 § 1 k.p.k.). Rozpoczyna on

bieg od czasu wszczęcia śledztwa. Jest on zachowany, jeżeli przed jego upływem śledztwo
zostało zakończone w drodze zamknięcia śledztwa lub umorzenia postępowania. Odręb-
nie biegnie termin do sporządzenia i wniesienia aktu oskarżenia (art. 331 § 1 i 3 k.p.k.).
W wymiarze praktycznym podstawowy termin śledztwa najczęściej nie jest wystar-

czający do jego zakończenia. Przedłużenie tego terminu jest unormowane w art. 310
§ 2 k.p.k., w którym przewiduje się dwie grupy sytuacji oddzielone cezurą związaną
z upływem jednego roku prowadzenia śledztwa.
W uzasadnionych wypadkach okres śledztwa może być przedłużony na dalszy czas

oznaczony przez prokuratora nadzorującego śledztwo lub prokuratora bezpośrednio
przełożonego wobec prokuratora, który prowadzi śledztwo, nie dłuższy jednak niż rok
(art. 310 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.).
W szczególnie uzasadnionych wypadkach właściwy prokurator nadrzędny wobec pro-

kuratora nadzorującego lub prowadzącego śledztwo może przedłużyć jego okres na
dalszy czas oznaczony (art. 310 § 2 zdanie drugie k.p.k.).
Na tle przedstawionej regulacji ustawowej na podkreślenie zasługują dwie okoliczno-

ści. Po pierwsze, że uprawniony prokurator w przypadku przedłużania czasu trwania
śledztwa zarówno w granicach do roku, jak i powyżej roku, może parokrotnie ten czas
przedłużać, zawsze jednak oznaczając termin przedłużenia. Po drugie, że przepisy Ko-
deksu postępowania karnego nie przewidują maksymalnego czasu trwania śledztwa.
W praktyce zdarzają się śledztwa, które trwają kilka lat.
Pewne kontrowersje co do określania czasu trwania śledztwa (a także dochodzenia)

mogą powstać w sytuacjach:
1) zwrotu sprawy przez sąd do uzupełnienia postępowania przygotowawczego
(art. 344a i 344b k.p.k.);
2) podjęcia na nowo albo wznowienia umorzonego postępowania przygotowawcze-
go (art. 327 k.p.k.);
3) uchylenia przez Prokuratora Generalnego prawomocnego postanowienia o umo-

rzeniu postępowania przygotowawczego (art. 328 k.p.k.).
Powstaje pytanie, czy w przedstawionych wypadkach termin śledztwa biegnie od po-

czątku, czy też ma swój dalszy ciąg od momentu dokonania wymienionych czynności.
Ustawa nie rozstrzyga tej kwestii w sposób jednoznaczny. Wydaje się, że skoro we
wszystkich przedstawionych wypadkach chodzi o kontynuację wszczętego uprzednio
śledztwa, należy przyjąć, że czas jego trwania powinno się liczyć w dalszym ciągu, nie
wliczając, rzecz jasna, okresów, w których sprawa była umorzona lub znajdowała się
na etapie sporządzenia aktu oskarżenia i w stadium jurysdykcyjnym procesu karnego.
1.4.3. Dochodzenie
1.4.3.1. Zakres przedmiotowy dochodzenia
Dochodzenie stanowi drugą formę postępowania przygotowawczego, która znajduje

zastosowanie, jeżelinie jest obligatoryjne śledztwo, a prokurator nie postanowił go
prowadzić ze względu na wagę lub zawiłość sprawy.
Postępowanie przygotowawcze przyjmuje formę dochodzenia w sprawach o przestęp-

stwa należące do właściwości rzeczowej sądu rejonowego:
1) zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, z tym że w wy-
padku przestępstw przeciwko mieniu tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu
przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 200 000 zł;
2) przewidziane w art. 159 k.k. (bójka lub pobicie z użyciem niebezpiecznego przed-
miotu), art. 254a k.k. (polegające na naruszeniu porządku publicznego w zakresie
korzystania ze wskazanych w tym przepisie urządzeń użyteczności publicznej,
np. sieci wodociągowej, ciepłowniczej) i art. 262 § 2 k.k. (ograbienie zwłok, grobu
lub innego miejsca spoczynku) – te trzy przestępstwa zagrożone są karami po-
zbawienia wolności do lat 8;
3) przewidziane w art. 279 § 1 k.k. (kradzież z włamaniem – zagrożenie karą pozba-
wienia wolności do lat 10), art. 286 § 1 i 2 (oszustwo i wymuszenie okupu) oraz
w art. 289 § 2 k.k. (kwalifikowana postać przestępstwa zaboru pojazdu w celu
krótkotrwałego użycia), jeżeli wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wy-
rządzona lub grożąca nie przekracza 200 000 zł (art. 325b § 1 k.p.k.).
Zasada, zgodnie z którą dochodzenie prowadzi się w sprawach o przestępstwa zagrożone

karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, doznaje wielu wyjątków w związku
z uregulowaniem zawartym w art. 325b § 2 k.p.k., który przewiduje wyłączenie z zakresu
dochodzenia przestępstw wymienionych w tym przepisie, mimo że odpowiadają one
wskazanemu zagrożeniu karnemu. Tytułem przykładu można wskazać, że wyłączenie to

rozciąga się na przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci (art. 155 k.k.), prze-
stępstwa przewidziane w rozdziale XXXVI Kodeksu karnego (przestępstwa przeciwko
obrotowi gospodarczemu) oraz przestępstwa określone w rozdziale XXXVII Kodeksu
karnego (przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi).
1.4.3.2. Organy uprawnione do prowadzenia dochodzenia
Zasadniczym organem państwa prowadzącym dochodzenie jest Policja, chyba że pro-

wadzi je prokurator (art. 325a k.p.k.).
Ponadto dochodzenie mogą prowadzić organy, którym przysługują uprawnienia Policji,

a mianowicie:
1) organy Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Ad-
ministracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii
Wojskowej, w zakresie ich właściwości (art. 312 pkt 1 w zw. z art. 325a k.p.k.);
2) organy, których uprawnienia wynikają z przepisów szczególnych (art. 312 pkt 1
w zw. z art. 325a k.p.k.).
Na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22.09.2015 r. w spra-

wie organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów
uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji
w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak również zakresu spraw zleconych
tym organom, wydanego w oparciu o delegację ustawową zawartą w art. 325d k.p.k.,
uprawnienie do prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia,
obok Policji, przysługuje:
1) organom Inspekcji Handlowej, w sprawach o ujawnione przez te organy w cza-
sie przeprowadzania kontroli przestępstwa przewidziane w art. 43 ust. 1 i 2 oraz
art. 453 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmo-
wi oraz w art. 38 ustawy z 15.12.2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz.U. z 2020 r.
poz. 1706);
2) organom Państwowej Inspekcji Sanitarnej, w sprawach o przestępstwa określo-
ne w art. 37b ustawy z 14.03.1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U.
z 2021 r. poz. 195), w art. 96–99 ustawy z 25.08.2006 r. o bezpieczeństwie żywności
i żywienia (Dz.U. z 2020 r. poz. 2021 ze zm.), w art. 14 ust. 3 ustawy z 30.03.2001 r.
o kosmetykach (Dz.U. z 2013 r. poz. 475 ze zm., nie obowiązuje) oraz w art. 31–34,
36–40, 50 i 51 ustawy z 25.02.2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszani-
nach (Dz.U. z 2020 r. poz. 2289);
3) Prezesowi Urzędu Komunikacji Elektronicznej w sprawach o przestępstwa okre-
ślone w art. 208 ust. 2 Prawa telekomunikacyjnego.
Ponadto na podstawie przepisów ustaw szczególnych dochodzenie mogą prowadzić:

1) strażnicy leśni; uprawnienie to przysługuje im w sprawach, w których przedmio-
tem przestępstwa jest drzewo lub drewno pochodzące z lasów stanowiących włas-
ność Skarbu Państwa (art. 47 ust. 2 pkt 7 ustawy o lasach);
2) strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej; omawiane uprawnienie mają w spra-
wach, w których przedmiotem przestępstwa jest zwierzyna (art. 39 ust. 2 pkt 7
Prawa łowieckiego).
W świetle powyższego zestawienia podmiotów uprawnionych do prowadzenia docho-

dzenia wypada zauważyć, że uprawnienie do prowadzenia dochodzenia w każdej spra-
wie przysługuje wyłącznie prokuratorowi i Policji. Zakres uprawnień przysługujących
innym organom jest ograniczony do dochodzeń prowadzonych w sprawach o ściśle
określone czyny.
Prokurator prowadzący dochodzenie może powierzyć Policji lub innemu organowi,

któremu przysługują uprawnienia Policji, jego przeprowadzenie w całości lub w okre-
ślonym zakresie albo przeprowadzenie poszczególnych czynności dochodzeniowych
(art. 311 § 2 i art. 312 w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.).
1.4.3.3. Czas trwania dochodzenia
Czas trwania dochodzenia został określony w art. 325i § 1 k.p.k. Przepis ten przewidu-
je, że dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy (podstawowy termin
dochodzenia). Prokurator nadzorujący lub prowadzący dochodzenie może przedłużyć
ten okres do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas
oznaczony. Przedłużanie czasu trwania dochodzenia może być wielokrotne. Przepisy
ustawy nie zakreślają maksymalnego czasu trwania dochodzenia. Wydłużający się czas
trwania dochodzenia może skłonić prokuratora do uznania sprawy za zawiłą i posta-
nowienia o przejęciu dochodzenia do śledztwa (fakultatywnego).
Terminy dochodzenia mają charakter instrukcyjny.
Uwagi poczynione na temat terminu śledztwa zachowują zasadniczo aktualność w od-

niesieniu do terminu przewidzianego dla dochodzenia.
1.4.3.4. Dochodzenie skrócone i dochodzenie rejestrowe
Dążeniu do uproszczenia i przyspieszenia postępowania przygotowawczego jest podpo-

rządkowana konstrukcja tzw. dochodzenia skróconego, unormowana w art. 325h k.p.k.
Określając w tym przepisie granice dopuszczalnych uproszczeń w dochodzeniu, usta-
wodawca przyjmuje, że postępowanie przygotowawcze w tej formie można ograni-

czyć do ustalenia podstaw do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia
postępowania (np. jego umorzenia). O wykorzystaniu wskazanej możliwości decyduje
organ prowadzący dochodzenie. W praktyce omawiane uregulowanie powinno mieć
zastosowanie w sprawach mniej skomplikowanych, przy czym nie chodzi tylko o sprawy,
w których wina oskarżonego nie budzi wątpliwości.
Oprócz unormowania przewidującego ograniczenie zakresu dochodzenia, wytyczeniu

granic jego „skrócenia” służy wyszczególnienie czynności, które wymagają bez-
względnego przeprowadzenia, jeżeli w konkretnym przypadku zachodzą ku temu
odpowiednie podstawy (art. 325h § 1 zdanie drugie k.p.k.). Należą do nich:
1) przesłuchanie podejrzanego po poinformowaniu go o treści zarzutu (art. 325g
§ 2 k.p.k.);
2) przesłuchanie pokrzywdzonego, z tym że od tego przesłuchania można odstąpić
na warunkach określonych w art. 315a k.p.k., a więc zasadniczo wtedy, gdy czyn-
ność ta nie jest niezbędna do dokonania ustaleń faktycznych (art. 325h § 2 k.p.k.);
3) czynności związane z końcowym zaznajomieniem z materiałami dochodzenia,
jeżeli podejrzany lub obrońca złożą odpowiedni wniosek (art. 321 § 1–5 k.p.k.);
4) czynności dowodowe, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, stano-
wiące tzw. czynności niepowtarzalne.
Wymienione czynności podlegają utrwaleniu w formie protokołów. Utrwalenie innych

czynności dowodowych wymaga wprawdzie również sporządzenia protokołu, ale może
on być ograniczony do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział
w tych czynnościach. Taki protokół ma zatem formę uproszczoną; nie stosuje się do
niego art. 148 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.
Dalej sięgające uproszczenia dochodzenia są przewidziane w ramach postępowania

przyspieszonego. Problematyka dochodzenia w postępowaniu przyspieszonym jest
szerzej przedstawiona w rozdziale poświęconym postępowaniom szczególnym (rozdział
XI podrozdział 3).
Ograniczenie czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym może po-

nadto mieć miejsce w razie przyznania się oskarżonego do winy, gdy w świetle jego
wyjaśnień okoliczności popełnienia przestępstwa i wina oskarżonego nie budzą
wątpliwości. Jeżeli w takim wypadku prokurator zdecyduje o wniesieniu do sądu, za-
miast aktu oskarżenia, wniosku o skazanie bez rozprawy, to może zaniechać dalszych
czynności dowodowych z wyjątkiem przeprowadzenia w niezbędnym zakresie czynności
procesowych koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich
utratą, zniszczeniem lub zniekształceniem (art. 335 § 1 zdanie pierwsze i trzecie k.p.k.).
Gdyby wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy budziły wątpliwości, przed
wystąpieniem ze wskazanym wnioskiem należy dodatkowo przeprowadzić czynności
dowodowe niezbędne do oceny wiarygodności złożonych wyjaśnień (art. 335 § 1 zdanie

drugie k.p.k.).
Odrębnej uwagi wymaga instytucja tzw. dochodzenia rejestrowego (umorzenia reje-

strowego), uregulowana w art. 325f k.p.k. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dane uzyskane
w toku czynności, o których mowa w art. 308 § 1 k.p.k. (dochodzenie w niezbędnym
zakresie) lub prowadzonego przez okres co najmniej 5 dni dochodzenia, nie stwarzają
dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych,
można wydać postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru
przestępstw. Dochodzenie poprzedzające ewentualne wykorzystanie wskazanej możliwo-
ści przebiega na zasadach ogólnych. Jego specyfikę stanowi jedynie krótki czas trwania
postępowania przygotowawczego. Dochodzenie rejestrowe ma na celu usprawnienie
działań w walce z przestępczością przez odciążenie organów ścigania od spraw
„mniejszego kalibru”, w których nikłe są widoki na wykrycie sprawcy, co z założe-
nia ma służyć skoncentrowaniu sił i środków na wykrywaniu i zwalczaniu poważnej
przestępczości. Rozwiązanie to budzi wiele kontrowersji w nauce procesu karnego9.
Postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw nie

wymaga zatwierdzenia przez prokuratora (art. 325e § 2 k.p.k.). Podlega ono natomiast
zaskarżeniu w trybie przewidującym wniesienie zażalenia na to postanowienie do
prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem. Dopiero gdy nie
przychyli się on do zażalenia, trafia ono do rozpoznania przez sąd (art. 325e § 4 k.p.k.)10.
Po wydaniu postanowienia o umorzeniu rejestrowym Policja, na podstawie odrębnych
przepisów, prowadzi czynności (o charakterze operacyjno-rozpoznawczym) w celu
wykrycia sprawcy i uzyskania dowodów. W razie ujawnienia danych pozwalających
na wykrycie sprawcy na Policji spoczywa obowiązek wydania postanowienia o podję-
ciu dochodzenia na nowo (art. 325f § 3 k.p.k.). Nie wyklucza to możliwości podjęcia
umorzonego postępowania przygotowawczego przez prokuratora na podstawie art. 327
§ 1 k.p.k. O podjęciu dochodzenia Policja ma obowiązek zawiadomić osobę lub insty-
tucję, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnionego pokrzywdzonego
(art. 305 § 4 w zw. z art. 325f § 3 zdanie drugie k.p.k.).
Literatura
E. Bieńkowska, Uprawnienia pokrzywdzonego w ujęciu nowych projektów nowelizacji prawa karnego,

Prok. i Pr. 2014/11–12; K. Dudka, Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w świetle prawa
9
Zob. R.A. Stefański, Postępowanie „rejestrowe” w procesie karnym [w:] Aktualne..., red. M. Płachta,
s. 285 i n.; S. Waltoś, Tak zwane umorzenie rejestrowe, czyli legislacyjna kula w płocie [w:] Aktualne...,
red. M. Płachta, s. 277 i n.; zob. też J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień o umorzeniu postę-
powania rejestrowego, Prok. i Pr. 2008/9, s. 42 i n.
10
Zob. szerzej J. Zagrodnik, Specyfika..., s. 42 i n.
do rzetelnego procesu karnego [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy,
red. J. Skorupka, Warszawa 2009; T. Grzegorczyk, Kilka refleksji na temat sugestii wprowadzenia
instytucji sędziego śledczego [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa
2010; T. Grzegorczyk, Model postępowania przygotowawczego w świetle kodeksu postępowania karnego
z 1997 r. oraz jego nowelizacji w okresie 1998–2007 [w:] Kodeks karny i kodeks postępowania karnego po
dziesięciu latach obowiązywania. Ocena i perspektywy zmian, red. M. Mozgawa, K. Dudka, Warszawa
2009; P. Hofmański, J. Śliwa, Dwugłos w sprawie nowego kształtu postępowania przygotowawczego,
Prok. i Pr. 2015/1–2; P. Hofmański, S. Zabłocki, O modelu postępowania przygotowawczego i sądowego
(w związku z pracami Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego) [w:] Problemy penologii i praw człowieka
na początku XXI stulecia. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy, red. B. Stańdo-Kawe-
cka, K. Krajewski, Warszawa 2011; A. Kaftal, Model postępowania przygotowawczego de lege ferenda
w prawie polskim, SP 1989/1; P. Kardas, Garść refleksji o standardzie rzetelnego procesu w kontekście
zasady prawdy materialnej oraz konstrukcji czynności sądowych w postępowaniu przygotowawczym
[w:] Rzetelny proces karny. Materiały konferencji naukowej, Trzebieszowice 17–19 września 2009 r.,
red. J. Skorupka, W. Jasiński, Warszawa 2010; R. Koper, Badanie świadka w aspekcie jego ochrony
w procesie karnym, Warszawa 2015; R. Koper, Konstytucyjnoprawne źródła zasady legalizmu [w:] Funk-
cje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa
2011; R. Koper, Prawo do obrony osoby podejrzanej, Prok. i Pr. 2016/2; C. Kulesza, Sędzia śledczy na tle
zmian europejskich modeli postępowania przygotowawczego [w:] Węzłowe problemy procesu karnego,
red. P. Hofmański, Warszawa 2010; C. Kulesza, Sędzia śledczy w modelu postępowania przygotowawczego
na tle prawnoporównawczym, Białystok 1991; W. Posnow, Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu
przygotowawczym w polskim procesie karnym, Wrocław 1991; W. Posnow, Udział obrońcy w przygoto-
wawczym stadium procesu karnego – aspekty realizacji niektórych uprawnień [w:] Rzetelny proces karny.
Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; F. Prusak, Pociągnięcie
podejrzanego do odpowiedzialności w procesie karnym, Warszawa 1973; M. Rogacka-Rzewnicka, O de-
waluacji instytucji prawnych na przykładzie sędziego śledczego [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy
współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu,
red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011; L. Schaff, Zakres i formy
postępowania przygotowawczego, Warszawa 1961; J. Skorupka, Wpływ kontradyktoryjności rozprawy
głównej na przebieg postępowania przygotowawczego [w:] Kontradyktoryjność w polskim procesie kar-
nym, red. P. Wiliński, Warszawa 2013; J. Skorupka, Znaczenie porozumień procesowych dla modelu
postępowania przygotowawczego [w:] Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w praktyce
wymiaru sprawiedliwości, red. C. Kulesza, Warszawa 2009; R.A. Stefański, Krytycznie o obecnym
modelu postępowania przygotowawczego [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański,
Warszawa 2010; R.A. Stefański, Postępowanie „rejestrowe” w procesie karnym [w:] Aktualne problemy
prawa i procesu karnego Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, red. M. Płachta, GSP
2003/11; W. Sych, Wpływ pokrzywdzonego na tok postępowania przygotowawczego w polskim procesie
karnym, Kraków 2006; A. Taracha, Udział stron w czynnościach niepowtarzalnych według kodeksu
postępowania karnego, AUMCS 1984/31; A. Taracha, Zasada kontradyktoryjności w postępowaniu
przygotowawczym w projekcie kodeksu postępowania karnego z 1991 r., AUMCS 1994/41; D. Tarnow-
ska, Różnice między dochodzeniem a śledztwem w polskim procesie karnym, Szczecin 2009; J. Tylman,
Cele i zadania postępowania przygotowawczego w procesie karnym [w:] Współczesne problemy procesu
2. Przebieg postępowania przygotowawczego 531
karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Profesora Kazimierza Marszała, red. P. Hofmański,
K. Zgryzek, Katowice 2003; J. Tylman, Gwarancje procesowe podejrzanego w postępowaniu karnym,
ZNUŁ 1971/83; J. Tylman, Uwagi o modelu postępowania przygotowawczego [w:] Węzłowe problemy
proces karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; S. Waltoś, Kilka słów o polskim modelu postępowania
przygotowawczego [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorup-
ka, Warszawa 2009; S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle prawnoporównawczym,
Warszawa 1968; S. Waltoś, Postępowanie przygotowawcze we współczesnym polskim procesie karnym.
Uwagi na marginesie modelu procesu [w:] Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawied-
liwości. Księga ku czci Profesora Kazimierza Marszała, red. P. Hofmański, K. Zgryzek, Katowice 2003;
S. Waltoś, Tak zwane umorzenie rejestrowe, czyli legislacyjna kula w płocie [w:] Aktualne problemy
prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, red. M. Płachta, GSP
2003/11; J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej w procesie karnym, Warszawa 2005; J. Zagrodnik,
Koncepcje kontroli zaniechania ścigania karnego [w:] Iudicium et Scientia. Księga jubileuszowa Profesora
Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Tarach, Warszawa 2011; J. Zagrodnik, Model
interakcji postępowania przygotowawczego oraz postępowania głównego w procesie karnym, Warszawa
2013; J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień o umorzeniu postępowania rejestrowego, Prok.
i Pr. 2008/9; J. Zagrodnik, Zasada legalizmu w polskim procesie karnym [w:] Zasady prawa. Materiały
konferencyjne, red. C. Martysz, A. Matan, Z. Tobor, Bydgoszcz–Katowice 2007.
2. Przebieg postępowania przygotowawczego

2.1. Wszczęcie i odmowa wszczęcia postępowania
przygotowawczego
2.1.1. Podstawa wszczęcia postępowania przygotowawczego
Podstawą wszczęcia śledztwa lub dochodzenia jest uzasadnione podejrzenie popełnie-

nia przestępstwa (art. 303 w zw. z 325a § 2 k.p.k.). Z określenia w ten sposób podstawy
wszczęcia procesu karnego zdaje się wynikać nade wszystko, że ustawodawca z jednej
strony nie wymaga do wszczęcia pełnego przekonania organu ścigania karnego o po-
pełnieniu przestępstwa, z drugiej strony nie pozostawia w tym zakresie miejsca na
dowolność wskazanego organu, która mogłaby skutkować wszczęciem postępowania
karnego bez jakiejkolwiek podstawy. Rozwiązanie takie ma na celu zagwarantowanie,
żeby w uzasadnionych przypadkach była podejmowana decyzja o wszczęciu śledztwa
lub dochodzenia i zarazem żeby nie podejmowano jej pochopnie, gdyż mogłoby to
prowadzić do uruchamiania złożonej machiny procesu karnego niosącej ze sobą z re-
guły ingerencję w sferę życia prywatnego obywateli, ich wolności i praw, na podstawie
błahych, niewystarczających poszlak. Na tle podniesionych uwag można stwierdzić, że
podstawa wszczęcia postępowania przygotowawczego stanowi sui generis próg poznania
procesowego, którego osiągnięcie aktualizuje wynikający z zasady legalizmu obowiązek

wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego o czyn ścigany z urzędu.
Problematyka dotycząca podstawy wszczęcia jest na gruncie teoretycznym złożona

i trudna, choć w wymiarze praktycznym nie wywołuje większych problemów, a orga-
ny państwa powołane do ścigania przestępstw radzą sobie w zakresie podejmowania
decyzji o wszczęciu.
Podstawa wszczęcia postępowania przygotowawczego wiąże się ze stopniem poinfor-

mowania organu uprawnionego do wszczęcia śledztwa lub dochodzenia o zdarzeniu
faktycznym, w związku z którym miałoby się ono toczyć (podstawa faktyczna wszczęcia
procesu karnego). Chodzi w istocie o stopień uprawdopodobnienia popełnienia prze-
stępstwa, odpowiadający wspomnianemu progowi poznania procesowego wymaganemu
do wszczęcia postępowania karnego. W tym kontekście należy wyodrębnić dwa warunki
wszczęcia postępowania przygotowawczego, mianowicie:
1) warunek obiektywny w postaci obiektywnej przekonywalności informacji uzy-
skanych przez organ procesowy, uprawdopodobniających popełnienie przestęp-
stwa (uzasadniających hipotezę popełnienia przestępstwa);
2) warunek subiektywny, wynikający z oceny zebranych informacji przez organ
procesowy i polegający na nabraniu przezeń wewnętrznego przekonania („su-
biektywnej pewności”11), że popełnienie przestępstwa jest wysoce prawdopodob-
ne.
W świetle powyższych ustaleń należy stwierdzić, że do wszczęcia postępowania przy-

gotowawczego nie wystarczy ani pogłoska, ani domysł czy przypuszczenie popełnienia
jakiegoś bliżej nieokreślonego przestępstwa. Jeżeli wiadomości znajdujące się w po-
siadaniu organu ścigania karnego są niepewne lub nie wystarczają do nabrania przez
ten organ podejrzenia popełnienia przestępstwa, istnieje możliwość przeprowadzenia
czynności sprawdzających (art. 307 k.p.k.).
Zakładając pewne uproszczenie, można stwierdzić, że jeśli na kanwie informacji doty-

czących danego zdarzenia faktycznego można zbudować dwie lub trzy wersje określające
przebieg tego zdarzenia i jeśli choćby jedna z tych poprawnie zbudowanych wersji wska-
zuje na możliwość popełnienia przestępstwa, to należy przyjąć, że zachodzi uzasadnione
podejrzenie popełnienia przestępstwa (osiągnięty zostaje stopień uprawdopodobnienia
popełnienia przestępstwa wymagany do wszczęcia procesu karnego)12. Jest oczywiste,
że w takich przypadkach wszczęte postępowanie przygotowawcze będzie zmierzało do
rzetelnej weryfikacji przyjętych wersji i – w zależności od tego, która z nich znajdzie
potwierdzenie – podjęcia odpowiedniej decyzji procesowej. Jeśli potwierdzenie znajdzie
11
R. Kmiecik, Posiedzenie sądu w procesie karnym. Prawnodowodowa problematyka orzekania poza
rozprawą, Lublin 1993, s. 36.
12
Zob. L. Schaff, Zakres..., s. 33.
wersja, że przestępstwa nie popełniono, należy postępowanie przygotowawcze umorzyć.

Jeśli zaś potwierdzi się wersja, że przestępstwo popełniono, śledztwo lub dochodzenie
będzie kontynuowane i będą realizowane zadania wyznaczone dla tego stadium procesu.
2.1.2. Źródła informacji o przestępstwie
Informacje o popełnieniu przestępstwa docierają do organów ścigania karnego z róż-

norodnych źródeł. Jedne z nich okazują się w określonych sytuacjach bardziej pewne
(wiarygodne), inne natomiast nakazują zachowanie powściągliwości, jeżeli chodzi
o ocenę wynikających z nich informacji.
Podstawowym źródłem informacji o przestępstwie jest zawiadomienie o popełnieniu

przestępstwa. Zgodnie z art. 304 § 1 k.p.k. każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu
przestępstwa ściganego z urzędu, maspołeczny obowiązekzawiadomienia o tym
prokuratora lub Policji. Normę wyrażoną w powołanym przepisie należy uznać za
przykład lex imperfecta, jako że nie zawiera sankcji prawnej za niedopełnienie statuowa-
nego w niej obowiązku. Uwzględniając społeczny charakter powszechnego obowiązku
zawiadomienia o przestępstwie, wynikającego z art. 304 § 1 k.p.k., należy przyjąć, że
konsekwencją jego niewykonania może być negatywna ocena w sferze moralnej i sankcje
społeczne, które nie stanowią kary kryminalnej.
Prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, czyli obowiązek denuncjacji, któ-

rego niedopełnienie jest opatrzone sankcją karną, istnieje tylko w zakresie, w jakim
został wyraźnie ustanowiony. Takie wyjątkowe unormowanie przewiduje art. 240 k.k.,
z którego wynika – najogólniej rzecz ujmując – że co do zasady na każdym spoczywa
obowiązek zawiadomienia o najpoważniejszych przestępstwach. Z kręgu podmiotów
przestępstwa stypizowanego w powołanym przepisie należy wyłączyć sprawcę, który
miałby zawiadamiać o własnym przestępstwie. Przemawia za tym wzgląd na regułę
nemo se ipsum accusare tenetur. Ze wskazanego kręgu wyłączyć należy także adwoka-
tów lub radców prawnych, którzy dowiedzieli się o popełnieniu jednego z przestępstw
określonych w art. 240 k.k. przy udzielaniu porady prawnej lub prowadzeniu sprawy,
ponieważ w przeciwnym wypadku – wbrew obowiązkowi wynikającemu z tajemnicy
adwokackiej lub radcowskiej, w tym tajemnicy obrończej – musieliby w istocie donieść
na klienta, któremu niosą pomoc prawną.
Prawny obowiązek zawiadomienia spoczywa na instytucjach państwowych i samo-

rządowych (art. 304 § 2 k.p.k.), które w związku ze swą działalnością dowiedziały się
o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu. Oprócz niezwłocznego zawiadomienia
o przestępstwie prokuratora lub Policji, wymienione instytucje są zobowiązane do
przedsięwzięcia niezbędnych czynności do czasu przybycia organu powołanego do
ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby
nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. Obowiązki spoczywające na

instytucjach państwowych i samorządowych podlegają sankcji karnej w tym znaczeniu,
że właściwy funkcjonariusz publiczny (osoba pełniąca funkcję kierowniczą lub pono-
sząca z innego tytułu szczególną odpowiedzialność za działalność określonej instytucji)
może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za niedopełnienie obowiązków we
wskazanym zakresie (zob. art. 231 k.k.).
O prawnym obowiązku zawiadomienia należy także mówić w przypadku organów in-

spekcji i kontroli (np. NIK, organy kontroli skarbowej), które w wyniku swoich działań
ujawniają fakt popełnienia przestępstwa. Także sąd w określonej sytuacji będzie musiał
wypełnić obowiązek zawiadomienia, stwierdzając np. w toku prowadzonego postępo-
wania przestępstwo w postaci złożenia fałszywych zeznań (art. 233 k.k.) czy też próbę
udzielenia korzyści majątkowej sędziemu lub ławnikowi w związku z pełnionymi przez
nich funkcjami (art. 229 k.k.).
Zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa przez prokuratora

jest obligatoryjne, Policja przekazuje wraz z posiadanymi materiałami niezwłocznie
prokuratorowi, do którego kompetencji zastrzeżona jest decyzja w sprawie przeprowa-
dzenia postępowania przygotowawczego we wskazanej formie. Obowiązek ten powstaje
również w sytuacjach, w których Policja uzyskała informację o wskazanym przestępstwie
z własnych źródeł (art. 304 § 3 k.p.k.).
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa może być złożone w formie pisemnej lub

ustnej. Przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie wymaga spisania protokołu
(art. 143 § 1 pkt 1 k.p.k.). W art. 304a k.p.k. ustawodawca przewiduje sporządzenie
wspólnego protokołu z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie i przesłucha-
nia w charakterze świadka osoby zawiadamiającej. W protokole takim można ponadto
zamieścić wniosek o ściganie.
Zawiadamiającemu musi towarzyszyć przekonanie, że przestępstwo zostało popełnione.

Umyślne, w zamiarze bezpośrednim (dolus directus), wprowadzenie organów ścigania
karnego w błąd przez zawiadomienie o przestępstwie, którego nie popełniono, podlega
odpowiedzialności karnej na podstawie art. 238 k.k.
Zawiadomienie jest często składane przez pokrzywdzonego.
Pokrzywdzonemu składającemu zawiadomienie o przestępstwie przysługuje upraw-

nienie do otrzymania, na jego wniosek, potwierdzenia złożenia zawiadomienia,
zawierającego datę oraz miejsce jego przyjęcia, wskazanie organu przyjmującego wraz
z danymi do kontaktu, sygnaturę sprawy, dane określające tożsamość pokrzywdzonego,
czas i miejsce popełnienia czynu, którego dotyczy zawiadomienie, oraz zwięzły opis
czynu i wyrządzonej szkody. O uprawnieniu tym pokrzywdzony musi zostać pouczony

(art. 304b k.p.k.).
Szczególną formą informowania organu ścigania karnego o przestępstwie jest anonim,

który nie zawiera danych o autorze (nadawcy) informacji. Przedmiotem zainteresowa-
nia w przypadku anonimów jest ich zawartość treściowa. Występują one stosunkowo
często w wymiarze praktycznym, a stopień ich prawdziwości mieści się między bardzo
odległymi biegunami. Przedstawiona w anonimie informacja wskazująca na popełnie-
nie przestępstwa wymaga sprawdzenia. W zależności od wyników przeprowadzonej
weryfikacji organ ścigania karnego podejmie decyzję o wszczęciu postępowania przy-
gotowawczego, jeżeli podana w anonimie informacja znalazła potwierdzenie w faktach
ustalonych przez ten organ.
Kolejnym źródłem informacji o przestępstwie jest tzw. samooskarżenie, polegające na

tym, że sam sprawca przestępstwa zgłasza organowi ścigania fakt popełnienia określo-
nego czynu. Sytuacje takie zdarzają się w praktyce i czasami dotyczą bardzo poważnych
przestępstw, np. popełnionego zabójstwa.
Źródłem informacji o przestępstwie może być artykuł prasowy, audycja radiowa lub
telewizyjna, w szczególności materiał o charakterze reportażu, przedstawiający zdarzenie
wskazujące na zaistnienie przestępstwa.
Informacja o przestępstwie może również wynikać z czynności urzędowych organu

ścigania karnego lub jego własnych obserwacji.
Istotną rolę w aspekcie podejmowania decyzji o wszczęciu postępowania przygotowaw-

czego odgrywają informacje uzyskane w drodze czynności operacyjno-rozpoznawczych.
Dowodowe wykorzystanie w postępowaniu karnym informacji uzyskanych w ramach
tych czynności wymaga z reguły ich procesowego przekształcenia w dowody (np. oso-
ba udzielająca informacji policjantowi musi być przesłuchana w charakterze świadka
w trybie przewidzianym przepisami Kodeksu postępowania karnego). Niekiedy jednak
wprost z przepisów ustaw stanowiących podstawę prawną prowadzenia czynności ope-
racyjno-rozpoznawczych (np. art. 19, 19a i 20 u.p., art. 27, 29 i 30 ustawy z 24.05.2002 r.
o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, Dz.U. z 2020 r. poz. 27
ze zm.) wynika, że materiały uzyskane w ramach takich czynności (np. z podsłuchu,
kontroli korespondencji, zakupu kontrolowanego) mogą być wykorzystane jako dowód
w procesie karnym.
2.1.3. Czynności sprawdzające
Stopień poinformowania organu ścigania karnego o przestępstwie (stopień uprawdopo-

dobnienia popełnienia przestępstwa) wynikający z zawiadomienia o jego popełnieniu
może okazać się niewystarczający do wszczęcia postępowania przygotowawczego. W ta-
kim wypadku znajduje zastosowanie instytucja czynności sprawdzających uregulowana
w art. 307 k.p.k., stanowiącym, że w razie potrzeby można żądać uzupełnienia danych
zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub zarządzić sprawdzenie faktów w tym
zakresie.
Z treści przytoczonego przepisu jasno wynika, że czynności sprawdzające przeprowa-

dza się przede wszystkim w razie złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa,
niezależnie od jego formy. Przepis art. 307 k.p.k. przewiduje dwie zasadnicze formy
czynności sprawdzających:
1) żądanie uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiado-
mieniu o przestępstwie (np. dostarczenia określonych dokumentów, uściślenia
okoliczności określonego zdarzenia, aby było możliwe poddanie go prawnokar-
nej ocenie);
2) zarządzenie sprawdzenia faktów podanych w zawiadomieniu o przestępstwie.
Uzupełnienie zawiadomienia może polegać na sprecyzowaniu lub wyjaśnieniu in-

formacji zawartych w zawiadomieniu oraz dostarczeniu lub wskazaniu właściwych
dowodów (dokumentów lub przedmiotów), jeżeli z treści zawiadomienia wynika, że
znajdują się lub mogą znajdować się w posiadaniu podmiotu zawiadamiającego o po-
pełnieniu przestępstwa. Niekiedy do organów ścigania karnego trafiają zawiadomienia
zawierające niepełne informacje na temat określonego zdarzenia faktycznego ze względu
na asekurancką postawę zawiadamiającego. W takich wypadkach z reguły konieczne
staje się wystąpienie z żądaniem przedstawienia pełnej informacji, jaką dysponuje
zawiadamiający o przestępstwie.
Uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu może polegać na przesłuchaniu

osoby zawiadamiającej w charakterze świadka, w bezpośrednim następstwie złożenia
przez tę osobę ustnego zawiadomienia o przestępstwie (art. 307 § 3 k.p.k.).
Sprawdzenie faktów w zakresie objętym zawiadomieniem o przestępstwie może mieć

miejsce zarówno wtedy, gdy żądanie uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu
nie przyniosło oczekiwanych efektów, jak i wtedy, gdy nie sformułowano takiego żądania,
a więc jako jedyna forma czynności sprawdzających znajdująca zastosowanie w danym
wypadku zawiadomienia o przestępstwie. Ta forma czynności sprawdzających znajduje
przejaw w postaci wywiadów i obserwacji.
Zakres czynność sprawdzających jest ograniczony, przeprowadza się je bowiem wyłącz-

nie w granicach niezbędnych do powzięcia decyzji w przedmiocie wszczęcia procesu
karnego. W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się:
1) dowodu z opinii biegłego;
2) czynności wymagających spisania protokołu (art. 143 k.p.k.), z wyjątkiem przyję-
cia ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie oraz przesłu-
chania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej o przestępstwie (art. 307
§ 2 k.p.k.).
Czynności sprawdzające mają również miejsce w wypadkach, w których organy ścigania

karnego w celu zbadania, czy zachodzi podstawa wszczęcia postępowania przygoto-
wawczego dokonują sprawdzenia własnych informacji, nasuwających przypuszczenie,
że popełniono przestępstwo. W tych sytuacjach jedyną czynnością wymagającą za-
protokołowania, która może mieć miejsce, jest przyjęcie ustnego wniosku o ściganie
(art. 307 § 5 k.p.k.).
W świetle brzmienia art. 307 § 1 (a także § 5) k.p.k. wydaje się niemal oczywiste, że czyn-
ności sprawdzające są dokonywane przed wszczęciem postępowania przygotowawczego.
Są to zatem czynności, których podstawą prawną jest przepis Kodeksu postępowania
karnego (art. 307 k.p.k.), lecz nie należą one do postępowania karnego sensu stricto,
wyprzedzają bowiem jego zawiązanie. W razie stwierdzenia po ich przeprowadzeniu,
że nie ma podstaw do prowadzenia postępowania przygotowawczego, nie wydaje się
decyzji o jego umorzeniu, lecz o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Postępowanie sprawdzające nie powinno trwać dłużej niż 30 dni od otrzymania za-
wiadomienia o przestępstwie (argumentum ex art. 307 § 1 zdanie drugie k.p.k.). W tym
terminie powinno być wydane postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia
albo o odmowie wszczęcia. Termin przewidziany dla czynności sprawdzających ma
charakter instrukcyjny, co oznacza, że postanowienie o wszczęciu lub odmowie wszczę-
cia wydane po upływie 30 dni od zawiadomienia o przestępstwie jest skuteczne. Warto
jednak przy tym zaznaczyć, że w wypadku niepowiadomienia osoby lub instytucji
zawiadamiającej o przestępstwie o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa (lub do-
chodzenia) w ciągu 6 tygodni od złożenia zawiadomienia, mogącym świadczyć o braku
reakcji organu państwa na zawiadomienie, zawiadamiającemu przysługuje uprawnienie
do wniesienia zażalenia na bezczynność organu do prokuratora nadrzędnego albo powo-
łanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (art. 306 § 3 k.p.k.).
2.1.4. Postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia
Zgodnie z treścią art. 305 § 1 k.p.k. (w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.) niezwłocznie po
otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie organ uprawniony do prowadzenia
postępowania przygotowawczego obowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu

lub odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Na tle tej regulacji zwraca uwagę
wyraźne zaakcentowanie niezwłoczności reakcji organu państwa powołanego do ścigania
przestępstw na złożenie zawiadomienia o przestępstwie. Wydaje się to zrozumiałe, jeżeli
wziąć pod uwagę, że wszelka zwłoka stwarza ryzyko zatarcia dowodów i może pociągać
inne ujemne następstwa dla postępowania karnego. Może również nasuwać zastrzeże-
nia z punktu widzenia ochrony interesów procesowych pokrzywdzonego. Działanie
niezwłoczne jest niezmiernie istotne z punktu widzenia prakseologicznej dyrektywy
sprawnego i skutecznego działania. Wymaganie niezwłoczności wydania postanowienia
o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia nie oznacza, że musi ono
być wydane natychmiast po złożeniu zawiadomienia o przestępstwie. Niezwłoczność
oznacza brak zbędnej zwłoki. Zwłokę w wydaniu decyzji procesowej w omawianej
kwestii należy uznać za uzasadnioną, jeżeli w świetle zawiadomienia o przestępstwie
okazuje się potrzebne przeprowadzenie czynności sprawdzających (art. 307 k.p.k.)
albo natychmiastowe przedsięwzięcie czynności procesowych w celu zabezpieczenia
śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem,
odsuwające w czasie formalne wszczęcie procesu karnego (art. 308 k.p.k.).
Obowiązek niezwłocznego wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa lub docho-

dzenia powstaje, rzecz jasna, jedynie wtedy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie
popełnienia przestępstwa (podstawa wszczęcia postępowania przygotowawczego).
Mimo że art. 305 k.p.k. odnosi się w § 1 wprost do konfiguracji procesowej, w której
złożono zawiadomienie o przestępstwie, należy przyjąć, że w zakresie dotyczącym formy
wszczęcia postępowania przygotowawczego oraz kompetencji organów procesowych
znajduje on zastosowanie w sytuacjach, w których podstawa wszczęcia wynika z innych
źródeł, np. z własnych informacji organu ścigania karnego.
Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje prokurator (art. 305 k.p.k.). Jeśli do Po-
licji lub innego organu ścigania wpłynie zawiadomienie o przestępstwie, które wymaga
prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie śledztwa, albo też Policja
lub inny organ dysponuje danymi świadczącymi o popełnieniu takiego przestępstwa,
przekazuje je niezwłocznie prokuratorowi, bo tylko on może wydać postanowienie
o wszczęciu śledztwa.
Zgodnie z art. 325e § 1 k.p.k. postanowienie o wszczęciu dochodzenia wydaje Policja

lub inny organ prowadzący postępowanie (prokurator lub organ ścigania karnego,
któremu przysługują uprawnienia Policji). Może ono zostać zamieszczone w protokole,
o którym mowa w art. 304a k.p.k. (protokół z przyjęcia ustnego zawiadomienia o prze-
stępstwie i przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej) i nie wymaga
uzasadnienia. Wykorzystanie wskazanych uproszczeń postępowania przygotowawczego
pozostaje w sferze uprawnień organu procesowego.
O wszczęciu postępowania przygotowawczego zawiadamia się osobę lub instytucję

państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestęp-
stwie oraz ujawnionego pokrzywdzonego (art. 305 § 4 i art. 325a § 2 k.p.k.).
Ustawa nie przewiduje natomiast obowiązku powiadomienia prokuratora o wszczęciu

dochodzenia przez inne organy ścigania karnego. W tym względzie niczego nie zmie-
niło uchylenie w drodze nowelizacji Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. art. 325e
§ 3 k.p.k., który wprost stwierdzał brak takiego obowiązku. W obecnym stanie prawnym
nadal zatem utrzymuje się wyraźny dysonans między brakiem ustawowego obowiązku
powiadomienia prokuratora o wszczęciu dochodzenia i przewidzianym w ustawie obo-
wiązkiem nadzoru organu prokuratorskiego nad dochodzeniami w zakresie, w jakim
sam ich nie prowadzi (art. 326 § 1 k.p.k.). Trudno oczekiwać realnego wykonywania
przez prokuratora nadzoru nad dochodzeniami od chwili ich wszczęcia, skoro nie ma
on wiedzy, że określone dochodzenie jest prowadzone.
Postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego musi zawierać dwa istotne

składniki:
1) określenie czynu będącego przedmiotem postępowania;
2) wskazanie jego kwalifikacji prawnej (art. 303 k.p.k.).
Wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego rozpoczyna

pierwszą fazę postępowania przygotowawczego, określaną jako postępowanie w sprawie
(in rem), np. w sprawie zabójstwa czy w sprawie zaboru pojazdu mechanicznego w celu
krótkotrwałego użycia.
2.1.5. Faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego
Obok formalnego wszczęcia postępowania przygotowawczego, polegającego na wydaniu

postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, które stanowi zasadniczą formę
zawiązania procesu karnego, istnieje możliwość faktycznego wszczęcia postępowania
przygotowawczego w drodze dochodzenia w niezbędnym zakresie, określanego czasem
również mianem czynności niecierpiących zwłoki lub postępowania zabezpieczające-
go. Dochodzenie w niezbędnym zakresie znajduje uregulowanie w art. 308 k.p.k. Dotyczy
ono wypadków, w których istnieje pilna potrzeba przeprowadzenia określonych czyn-
ności procesowych zmierzających do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa,
kiedy każda zwłoka mogłaby doprowadzić do ich utraty, zniekształcenia lub zniszczenia.
Mając na względzie treść powołanego przepisu oraz ustalenia w kwestii podstawy

wszczęcia postępowania przygotowawczego, można stwierdzić, że przeprowadzenie
dochodzenia w niezbędnym zakresie jest uzależnione od jednoczesnego spełnienia
dwóch warunków:
1) uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, bez którego wszczęcie

postępowania przygotowawczego w ogóle nie wchodzi w rachubę;
2) wystąpienia sytuacji niecierpiącej zwłoki, w której ujawnia się zagrożenie na-
tychmiastowej utraty, zniekształcenia lub zniszczenia śladów lub dowodów
przestępstwa.
Wymaga jednoznacznego podkreślenia, że dochodzenie w niezbędnym zakresie jest wy-

jątkiem od reguły, zgodnie z którą postępowanie przygotowawcze rozpoczyna wydanie
postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia. Uzasadnienia dla tego wyjątku
należy upatrywać w tym, że w sytuacjach wymagających natychmiastowego działania
organów procesowych w celu zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa wydanie
postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia powodowałoby dodatkowe opóź-
nienie, które potęgowałoby niebezpieczeństwo utraty, zniekształcenia lub zniszczenia
tych śladów lub dowodów. Aby więc uniknąć takich konsekwencji, w odniesieniu do
wypadków niecierpiących zwłoki, ustawodawca przewiduje w art. 308 k.p.k. możliwość
dokonania czynności procesowych przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa
lub dochodzenia. W wypadku wykorzystania tej możliwości wszczęcie dochodzenia
opiera się na faktycznym dokonaniu czynności dowodowych. Powoduje to, że brak jest
wyraźnej granicy oddzielającej czynności pozaprocesowe od czynności procesowych
dokonywanych w dochodzeniu w niezbędnym zakresie. Jej wytyczenie opiera się na
założeniu, że początek dochodzenia w niezbędnym zakresie przypada na moment
dokonania pierwszej czynności przewidzianej przepisami Kodeksu postępowania
karnego, mającej na celu zabezpieczenie śladów lub dowodów przestępstwa.
Dochodzenie w niezbędnym zakresie powinno trwać stosunkowo krótko, aby nie

dochodziło do zastępowania przy jego pomocy właściwego śledztwa lub dochodzenia.
Czas dochodzenia w niezbędnym zakresie został w obowiązującym Kodeksie postępo-
wania karnego wyraźnie uregulowany w art. 308 § 5, z którego wynika, że czynności
składające się na to dochodzenie mogą być dokonywane tylko w ciągu 5 dni od dnia
przeprowadzenia pierwszej czynności dowodowej. Ponieważ są to czynności podej-
mowane we wszczętym postępowaniu przygotowawczym, z chwilą dokonania pierwszej
z nich rozpoczyna bieg termin śledztwa lub dochodzenia (art. 308 § 6 k.p.k.).
Dochodzenie w niezbędnym zakresie jest przeprowadzane w granicach koniecznych

dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem
lub zniszczeniem.
Przepis art. 308 § 1 k.p.k. zawiera przykładowe wyliczenie czynności procesowych, które
mogą być przeprowadzone w ramach dochodzenia w niezbędnym zakresie. Obejmuje
ono:
1) oględziny, w razie potrzeby z udziałem biegłego;
2) przeszukanie;
3) czynności określone w art. 74 § 2 pkt 1 k.p.k. w stosunku do osoby podejrzanej

(oględziny zewnętrzne ciała oraz inne badania niepołączone z naruszeniem in-
tegralności ciała, pobranie odcisków, fotografowanie oraz okazanie jej w celach
rozpoznawczych innym osobom);
4) inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania krwi, włosów i wydzielin or-
ganizmu.
Ponadto, zgodnie z art. 308 § 2 k.p.k., dopuszczalne jest przesłuchanie osoby podejrzanej
o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postano-
wienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego
postanowienia. Przesłuchanie musi rozpocząć się w takim wypadku od informacji
o treści zarzutu.
Dochodzenie w niezbędnym zakresie może mieć miejsce zarówno w sprawach, w których

dopuszczalne jest prowadzenie postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia,
jak i w sprawach, w których obowiązkowe jest śledztwo. Po dokonaniu czynności nie-
cierpiących zwłoki należy wydać postanowienie o wszczęciu dochodzenia albo przekazać
akta sprawy prokuratorowi w celu wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa, jeżeli
wymagane jest prowadzenie postępowania przygotowawczego w tej formie (art. 308
§ 1 zdanie drugie k.p.k.). Wydanie tych decyzji oznacza przekształcenie dochodzenia
w niezbędnym zakresie we właściwe śledztwo lub dochodzenie.
W rezultacie faktycznego wszczęcia postępowania nie może już z natury rzeczy wchodzić
w rachubę podejmowanie decyzji o odmowie wszczęcia postępowania przygotowaw-
czego. W razie stwierdzenia w dochodzeniu w niezbędnym zakresie braku podstaw do
wszczęcia postępowania przygotowawczego lub innych okoliczności wykluczających
możliwość dalszego prowadzenia procesu karnego (przeszkód procesowych), należy
wydać postanowienie o umorzeniu postępowania karnego.
Jeżeli w sprawie, w której prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, w ramach czynności

niecierpiących zwłoki przesłuchano osobę podejrzaną w charakterze podejrzanego przed
wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia
przesłuchania prokurator musi albo wydać postanowienie o przedstawieniu zarzutów
albo – w razie braku warunków do jego sporządzenia – umorzyć postępowanie w sto-
sunku do osoby przesłuchanej (art. 308 § 3 i 4 k.p.k.). Podejmując decyzję, prokurator
nie ogranicza się do oceny sytuacji procesowej istniejącej w momencie przedstawienia
zarzutów, lecz bierze pod uwagę zasadność dalszego prowadzenia postępowania prze-
ciwko określonej osobie. Niezbędne jest podkreślenie, że umorzenie postępowania
w stosunku do określonej osoby nie unicestwia toczącego się procesu karnego, lecz
powoduje jego cofnięcie z fazy ścigania imiennego (in personam) do fazy postępo-
wania w sprawie (in rem), chyba że przedstawiono już zarzuty innej osobie.
Przepis art. 308 § 1 k.p.k. stanowi, że uprawnienie do przeprowadzenia czynności pro-

cesowych niecierpiących zwłoki przysługuje prokuratorowi oraz Policji. Odwołując
się do treści art. 312 k.p.k., można stwierdzić, że dochodzenie w niezbędnym zakresie
mogą prowadzić również inne organy wymienione w tym przepisie lub organy, którym
na podstawie przepisów szczególnych przysługują uprawnienia Policji.
2.1.6. Odmowa wszczęcia śledztwa lub dochodzenia
Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego dotyczy co do zasady przypadków,

w których złożono zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Wynika to z wykładni
językowej i systemowej art. 305 § 1 k.p.k., która daje podstawę do konstatacji, że odmowa
wszczęcia śledztwa lub dochodzenia powinna mieć miejsce, gdy istnieje podmiot,
któremu można odmówić wszczęcia postępowania przygotowawczego, czyli adresat
takiej decyzji, a to jest ewidentne w przypadku zawiadomienia o przestępstwie. Jeżeli
informacja o przestępstwie napływa z innych źródeł, organ ścigania karnego poprzestaje
z reguły na sporządzeniu notatki służbowej, w której stwierdza brak podstaw do wszczę-
cia postępowania przygotowawczego w konkretnej sprawie. Nie można jednak w tych
wypadkach wykluczyć formalnej odmowy wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Mogą
ją uzasadniać ważne racje społeczne, np. jeżeli informacja o popełnieniu przestępstwa,
która dotarła do organu ścigania z innych źródeł niż zawiadomienie (np. środków maso-
wego przekazu), „wskazuje w sposób oczywisty, że poważne przestępstwo miało miejsce,
jednakże równie niewątpliwie nastąpiło już przedawnienie karalności, albo sprawca nie
podlega orzecznictwu polskich sądów karnych”13. Należy przyjąć, że odmowa wszczęcia
śledztwa lub dochodzenia powinna mieć miejsce w każdym wypadku, niezależnie od
źródła informacji o przestępstwie, jeżeli znany jest potencjalny pokrzywdzony. Za
takim zapatrywaniem przemawiają względy gwarancyjne, przede wszystkim potrzeba
zapewnienia wskazanemu podmiotowi możliwości uruchomienia sądowej kontroli
odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego na podstawie art. 306 § 1 k.p.k.
Zasadniczą przyczyną odmowy wszczęcia śledztwa lub dochodzenia jest stwierdzenie

przez organ procesowy braku podstaw do wszczęcia postępowania przygotowaw-
czego, a więc braku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa.
Rozważając kwestię wszczęcia postępowania przygotowawczego, organ procesowy musi

ponadto brać pod uwagę inne przeszkody procesowe wymienione w art. 17 § 1 k.p.k.,
które uniemożliwiają wszczęcie postępowania karnego, a ich działanie rozciąga się
na postępowanie przygotowawcze. Stwierdzenie takich przeszkód przed wszczęciem
postępowania przygotowawczego wymaga odmowy wszczęcia śledztwa lub dochodzenia,
mimo że zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa.
13
Decyzja o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego przybiera formę po-

stanowienia (art. 305 § 1 k.p.k.). Biorąc pod uwagę jego zaskarżalność, krytycznie należy
ocenić generalną możliwość zrezygnowania z uzasadnienia postanowienia o odmowie
wszczęcia dochodzenia (art. 325e § 1 k.p.k.). Oceny tej nie zmienia wprowadzenie wy-
jątku w omawianym względzie w art. 325e § 1a k.p.k., jest on bowiem wąsko zakreślony
i dotyczy jedynie sporządzenia uzasadnienia postanowienia o odmowie wszczęcia do-
chodzenia na wniosek inspektora pracy lub NIK, jeżeli organy te złożyły zawiadomienie
o przestępstwie. Brak uzasadnienia postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia
stawia pod znakiem zapytania należytą kontrolę instancyjną, zwłaszcza że w przy-
padku odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego trudno dla niej znaleźć
realne oparcie w aktach sprawy. W aspekcie omawianej kwestii należy zwrócić uwagę,
że w przypadku stron procesowych ustawodawca przewiduje sui generis mechanizm
rekompensujący do pewnego stopnia, choć z pewnością nie całkowicie, deficyt informa-
cyjny wynikający z braku uzasadnienia decyzji o zaniechaniu ścigania karnego. Polega
on na obowiązku podania ustnie najważniejszych powodów rozstrzygnięcia przez organ
prowadzący dochodzenie, jeżeli strona o to wniesie (art. 325e § 1 zdanie trzecie k.p.k.).
W konsekwencji powyższych ustaleń należy podkreślić, że w obecnym stanie prawnym

obligatoryjny charakter ma w każdym wypadku jedynie sporządzenie uzasadnienia
postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa (art. 98 § 1 k.p.k.), natomiast posta-
nowienie o odmowie wszczęcia dochodzenia podlega obowiązkowemu uzasadnie-
niu, gdy wniesie o to inspektor pracy lub NIK w następstwie złożonego uprzednio
zawiadomienia o przestępstwie (art. 325e § 1a k.p.k.).
Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia wydaje prokurator albo

Policja lub inny organ, któremu przysługują uprawnienia Policji (art. 305 § 3 w zw.
z art. 311–312 i art. 325a § 2 oraz art. 325f k.p.k.). Postanowienie o odmowie wszczęcia
postępowania przygotowawczego, które nie zostało wydane przez prokuratora, wymaga
jego pisemnego zatwierdzenia (art. 305 § 3 i art. 325e § 2 k.p.k.).
Wymóg zatwierdzenia postanowienia „nieprokuratorskich” organów ścigania karnego

jest przejawem kontroli legalizmu ścigania przestępstw i wzmożonej ochrony interesów
pokrzywdzonego w śledztwie lub dochodzeniu. Postanowienie o odmowie wszczęcia
postępowania przygotowawczego wydane przez organ nieprokuratorski wywołuje skutki
procesowe dopiero z chwilą jego zatwierdzenia przez prokuratora. Do tego czasu po-
zostaje ono czymś na kształt projektu decyzji.
O odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia zawiadamia się osobę lub instytucję
państwową, samorządową lub społeczną, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie,
oraz ujawnionego pokrzywdzonego, z pouczeniem o przysługujących im uprawnieniach
(art. 305 § 4 oraz art. 325a k.p.k.).
Pokrzywdzonemu oraz instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, która

złożyła zawiadomienie o przestępstwie (art. 306 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 325a § 2 k.p.k.),
przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodze-
nia. Uprawnienie do zaskarżenia tej decyzji przysługuje również osobie, która złożyła
zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli wskutek jego popełnienia doszło do narusze-
nia jej praw (art. 306 § 1 pkt 3 w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.). Złożenie zażalenia przez
pokrzywdzonego otwiera drogę do kontroli zażaleniowej postanowienia o odmowie
wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, która może prowadzić do uzyskania przez niego
prawa do wniesienia aktu oskarżenia w sprawie publicznoskargowej zamiast prokura-
tora (subsydiarnego aktu oskarżenia; zob. szerzej w kwestii oskarżyciela posiłkowego
subsydiarnego rozdział IV).
Wypada przypomnieć, że jeżeli osoba lub instytucja, która złożyła zawiadomienie o prze-
stępstwie, nie zostanie w ciągu 6 tygodni powiadomiona o wszczęciu albo odmowie
wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, przysługuje jej prawo do wniesienia zażalenia na
bezczynność organu procesowego do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do
nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (art. 306 § 3 oraz art. 325a
§ 2 k.p.k.).
Literatura
Z. Doda, Wszczęcie postępowania karnego – mechanizmy selekcji [w:] Proces karny a polityka karna,
red. S. Waltoś, Kraków 1991; D. Drajewicz, Dowodowe wykorzystanie kontroli operacyjnej w postępo-
waniu karnym, Prok. i Pr. 2010/7–8; K. Dudka, Anonim a wszczęcie postępowania karnego, Prok. i Pr.
2005/4; A. Gaberle, Dochodzenie wstępne w polskim procesie karnym. Podstawowe założenia i problemy
[w:] Postępowanie przygotowawcze (węzłowe problemy na tle radzieckiego i polskiego prawa karnego
i procesowego), red. M. Cieślak, V.E. Cugonov, Kraków 1973; T. Grzegorczyk, Odmowa wszczęcia
postępowania przygotowawczego, PP 1979/4; W. Grzeszczyk, Postępowanie przygotowawcze w ko-
deksie postępowania karnego, Kraków 1998; R. Kmiecik, Anonim informacyjny a odmowa wszczęcia
postępowania przygotowawczego, PiP 2007/11; P. Kruszyński, Z problematyki wszczęcia postępowania
w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek, PP 1987/12; J. Kudła, Wykorzystanie wyników czynności
operacyjno-rozpoznawczych określonych w art. 19, art. 19a i art. 19b ustawy o Policji w postępowaniu
karnym [w:] Czynności dochodzeniowo-śledcze i działania operacyjne Policji a rola sądu w postępowa-
niu przygotowawczym (materiały pokonferencyjne), red. S. Lelental, J. Kudrelek, I. Nowicka, Szczytno
2008; Z. Młynarczyk, Czynności sprawdzające i odmowa wszczęcia postępowania karnego, Prok. i Pr.
1995/5; Z. Młynarczyk, Wszczęcie śledztwa i dochodzenia, Prok. i Pr. 1995/4; Z. Młynarczyk, Zawia-
domienie o przestępstwie, Prok. i Pr. 1995/3; T. Nowak, Sprawdzenie zawiadomienia o przestępstwie,
NP 1978/4; J. Peczeniuk, Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego, WPP 1995/2; R. Poni-
kowski, Aspekty procesowe i kryminalistyczne pierwszej informacji o przestępstwie, NP 1973/5; R. Po-
nikowski, Informacja o przestępstwie a wszczęcie postępowania karnego, NP 1983/7–8; A. Posytek,
Wartość dowodowa czynności operacyjno-rozpoznawczych, Prok. i Pr. 2011/3; F. Prusak, Postępowanie
sprawdzające w nowym k.p.k., PP 1971/2; L. Schaff, Zakres i formy postępowania przygotowawczego,

Warszawa 1961; A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze a ochrona praw jednostki, PP 1988/8–9;
A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe, Lublin
2006; A. Taracha, Czynności sprawdzające w kodeksie postępowania karnego [w:] Problemy reformy
prawa karnego, red. T. Bojarski, E. Skrętowicz, Lublin 1993; J. Tylman, Instytucja czynności sprawdza-
jących w postępowaniu karnym, Łódź 1984; J. Tylman, Pojęcie wszczęcia postępowania karnego, ZNUŁ
1961/22; J. Tylman, Uwagi o modelu postępowania przygotowawczego [w:] Węzłowe problemy procesu
karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; J. Tylman, Warunki dopuszczalności wszczęcia postępowania
karnego, ZNUŁ 1959/14; J. Tylman, Zasada legalizmu w procesie karnym, Warszawa 1965; J. Widacki,
Rola i zakres kryminalistycznych czynności sprawdzających, ZNUJ 1971/51; R. Wolny, Anonim jako
podstawa wszczęcia postępowania karnego, NP 1969/6; J. Zagrodnik, Instytucja skargi subsydiarnej
w procesie karnym, Warszawa 2005; J. Zagrodnik, Koncepcje kontroli zaniechania ścigania karnego
[w:] Iudicium et Scientia. Księga jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-
-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011; J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień o umorzeniu
postępowania rejestrowego, Prok. i Pr. 2008/9.
2.2. Instytucja przedstawienia zarzutów
2.2.1. Czas i podstawa przedstawienia zarzutów
Instytucja przedstawienia zarzutów odgrywa szczególną rolę w stadium postępowania

przygotowawczego. Składa się na nią zespół czynności rozgraniczających postępo-
wanie przygotowawcze w fazie in rem i w fazie in personam, w wyniku których po-
stępowanie karne zostaje skierowane przeciwko określonej osobie. Osoba ta zostaje
w ten sposób pociągnięta do odpowiedzialności karnej i staje się podejrzanym, który
jest stroną postępowania przygotowawczego.
Ze względów gwarancyjnych duże znaczenie ma czas i podstawa przedstawienia za-

rzutów określonej osobie. Przedstawienie zarzutów nie może być przedwczesne, gdyż
mogłoby oznaczać nieuzasadnione pociągnięcie określonej osoby do odpowiedzialności
karnej i włączenie w tryby złożonej machiny procesu karnego, z której działaniem łączy
się często ingerencja w sferę praw i wolności obywatela. Nie może być również spóźnio-
ne, gdyż groziłoby to pozbawieniem określonej osoby możliwości działania w procesie
karnym w charakterze strony. W razie istnienia podstaw do przedstawienia zarzutów za
niedopuszczalne należy uznać przesłuchanie osoby podejrzanej w charakterze świadka,
aby uniknąć w ten sposób ewentualnego wykorzystania przez podejrzanego prawa do
odmowy złożenia wyjaśnień, oznaczałoby to bowiem w istocie pogwałcenie zasady nemo
se ipsum accusare tenetur (art. 74 § 1 k.p.k.) oraz przysługującego podejrzanemu prawa
do odmowy złożenia wyjaśnień i odmowy odpowiedzi na pytania (art. 175 § 1 k.p.k.).
Przedstawienie zarzutów powinno nastąpić, gdy stopień uprawdopodobnienia po-

pełnienia przestępstwa w chwili wszczęcia postępowania przygotowawczego lub
w toku dalszych czynności procesowych pozwala na podmiotową konkretyzację
ścigania karnego. W świetle brzmienia art. 313 k.p.k. należy uznać, że podstawę przed-
stawienia zarzutów stanowią dane (fakty dowodowe), które uzasadniają dostatecznie
podejrzenie popełnienia przestępstwa przez określoną osobę. Dane pozwalające na
właściwe ściganie karne (ściganie określonej osoby) mogą istnieć w chwili wszczęcia
śledztwa lub dochodzenia lub wynikać z czynności dowodowych przeprowadzonych we
wszczętym postępowaniu. Powinny one odnosić się zarówno do samego faktu popeł-
nienia przestępstwa, jak i do sprawstwa określonej osoby. Dostateczność uzasadnienia
podejrzenia popełnienia przestępstwa przez określoną osobę stanowi kategorię ocenną,
która wymaga zrelatywizowania do danych dostępnych organowi procesowemu. Nie-
zbędne jest pewne minimum dowodowe, by przedstawienie zarzutu określonej osobie
można uznać za dostatecznie uzasadnione. Rzecz zatem w tym, aby hipoteza popełnie-
nia przestępstwa przez określoną osobę znajdowała oparcie w zebranych dowodach,
pozwalających organowi procesowemu nabrać „subiektywnej pewności” o jej trafności.
Dwa fakty procesowe – wszczęcie śledztwa lub dochodzenia oraz przedstawienie okre-
ślonej osobie zarzutu popełnienia przestępstwa – najczęściej oddziela pewien odstęp
czasu, wypełniony poszukiwaniem, zbieraniem i przeprowadzaniem dowodów. Są
jednak i takie sytuacje, kiedy te dwa fakty procesowe następują jednocześnie lub też
bezpośrednio po sobie (np. w przypadku schwytania sprawcy na gorącym uczynku).
2.2.2. Części składowe instytucji przedstawienia zarzutów
Instytucję przedstawienia zarzutów tworzy pewien ciąg czynności procesowych, na

który, w przypadku jej pełnej formy, składają się:
1) czynności zasadnicze:
a) sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów,
b) niezwłoczne ogłoszenie jego treści podejrzanemu,
c) przesłuchanie podejrzanego (chyba że ogłoszenie postanowienia lub przesłu-
chanie podejrzanego nie jest możliwe z powodu jego ukrywania się lub nie-
obecności w kraju);
2) czynności uzupełniające:
a) pouczenie podejrzanego o prawie żądania podania mu ustnie podstaw zarzu-
tów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie,
b) niezwłoczne podanie podejrzanemu ustnie podstaw zarzutów lub sporządze-
nie uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów i doręczenie go
podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy (art. 313 § 1 i 3 k.p.k.).
Postanowienie o przedstawieniu zarzutów sporządza organ prowadzący postępowanie

przygotowawcze, z wyjątkiem wypadków powierzenia prowadzenia śledztwa Policji
lub innemu uprawnionemu organowi, w których czynność ta jest zastrzeżona dla
prokuratora (zob. art. 311 § 3 in principio k.p.k.). Należy jednocześnie przypomnieć, że
nieprokuratorski organ ścigania karnego może przesłuchać podejrzanego w śledztwie
powierzonym w wypadkach niecierpiących zwłoki (zob. art. 308 § 2 w zw. z art. 311
§ 3 in fine k.p.k.).
Zgodnie z art. 313 § 2 k.p.k. postanowienie o przedstawieniu zarzutów powinno

zawierać:
1) wskazanie podejrzanego,
2) dokładne określenie zarzucanego mu czynu,
3) wskazanie kwalifikacji prawnej tego czynu.
Na tle przedstawionego ciągu czynności powstaje w sposób naturalny pytanie, z jakim

momentem przedstawienie zarzutów można uznać za dokonane. Chodzi o ustalenie
momentu, w którym określona osoba uzyskuje status podejrzanego ze wszystkimi tego
konsekwencjami w zakresie możliwości podejmowania przez nią lub na jej rzecz akcji
obrończej. W aspekcie podniesionej kwestii pierwszoplanowe znaczenie ma stwier-
dzenie, że do skierowania postępowania przeciwko określonej osobie nie jest co do
zasady wystarczające samo sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów,
jego podpisanie i wpięcie do akt sprawy. Sporządzenie postanowienia o przedstawieniu
zarzutów jest czynnością techniczną warunkującą jego wydanie14. Koniecznym dopeł-
nieniem tej czynności jest niezwłoczne ogłoszenie postanowienia o przedstawieniu
zarzutów osobie podejrzanej. Staje się ona podejrzanym z chwilą przystąpienia do jej
przesłuchania przez organ procesowy15. Wyjątek w tym względzie dotyczy wyłącznie
sytuacji, w których osoba podejrzana ukrywa się lub przebywa za granicą i nie jest
praktycznie możliwe dokonanie wymienionych czynności, ponieważ organ procesowy
nie ma kontaktu z osobą, której mają one dotyczyć (art. 313 § 1 in fine k.p.k.). W ta-
kich przypadkach wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów i tym samym
skierowanie postępowania przeciwko określonej osobie sprowadza się do sporządzenia
wskazanej decyzji procesowej. Jej ogłoszenie podejrzanemu zostaje odsunięte w czasie,
przy czym powinno nastąpić niezwłocznie po ustaniu jednej ze wskazanych przyczyn
uniemożliwiającej dokonanie tej czynności bezpośrednio po sporządzeniu postanowie-
nia o przedstawieniu zarzutów. Do skutecznego przedstawienia zarzutów nie wystar-
czy sporządzenie takiego postanowienia w innych wypadkach niż wymienione wyżej,
np. w razie ciężkiej choroby osoby podejrzanej.
Podsumowując powyższe uwagi, można stwierdzić, że – z zastrzeżeniem przedstawio-

nych wyjątków – sporządzenie i ogłoszenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów
14
Zob. wyrok SN z 2.06.2010 r., V KK 376/09, LEX nr 590304.
15
R.A. Stefański, Skuteczność..., s. 8 i n.; J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 117–118.
stanowią następujące po sobie czynności składające się na jego wydanie w stosunku

do osoby podejrzanej, które powoduje, że w postępowaniu przygotowawczym pojawia
się podejrzany. Po ogłoszeniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów prowadzący
postępowanie przygotowawcze przystępuje do przesłuchania podejrzanego.
Wymaga podkreślenia, że jeszcze przed przystąpieniem do pierwszego przesłuchania

podejrzany (oskarżony sensu largo) powinien zostać pouczony o przysługujących mu
uprawnieniach i ciążących na nim obowiązkach, wyliczonych szczegółowo w art. 300
§ 1 zdanie pierwsze k.p.k. Pouczenie podejrzanego wymaga zachowania formy pisem-
nej i podlega wręczeniu podejrzanemu, który potwierdza podpisem jego otrzymanie
(art. 300 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Obowiązujące przepisy nie gwarantują udziału obrońcy w zasadniczych czynnościach

składających się na przedstawienie zarzutów, w tym w pierwszym przesłuchaniu
podejrzanego. Z perspektywy zapewnienia podejrzanemu realnej obrony i zabezpie-
czenia jego interesów procesowych udział obrońcy w trakcie pierwszego przesłuchania
podejrzanego jest ze wszech miar pożądany. Może temu służyć wykorzystanie przez
podejrzanego uprawnienia do żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego
obrońcy (art. 301 k.p.k.). Warunek w postaci ustanowienia obrońcy należy uznać za
spełniony, jeżeli osoba podejrzana stawiła się na wezwanie organu procesowego w celu
przedstawienia zarzutów wraz z adwokatem lub radcą prawnym albo udzieliła adwo-
katowi lub radcy prawnemu umocowania do jej reprezentowania w procesie karnym
w związku z wezwaniem do stawienia się na przesłuchanie w charakterze podejrzanego,
a następnie z chwilą rozpoczęcia przesłuchania w tym charakterze, wystąpiła z żądaniem
dopuszczenia adwokata lub radcy prawnego do udziału w czynnościach w charakterze
obrońcy16.
Przepis art. 301 k.p.k. przewiduje w zasadzie jednorazowe uprawnienie podejrzanego

do żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy.
Przedstawiając czynności składające się na instytucję przedstawienia zarzutów, wspo-

mniano już o tym, że podejrzany ma prawo żądać podania mu ustnie podstaw zarzu-
tów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie. W tym miejscu należy dodać, że
uprawnienie to przysługuje do czasu zawiadomienia podejrzanego o terminie zazna-
jomienia z materiałami śledztwa lub dochodzenia. Wystąpienie z żądaniem podania
w formie ustnej podstaw zarzutów nie wyklucza żądania sporządzenia uzasadnienia
postanowienia o przedstawieniu zarzutów na piśmie. Należy natomiast przyjąć, mając
na względzie logiczny porządek czynności, że sporządzenie uzasadnienia postanowienia
o przedstawieniu zarzutów zwalnia organ procesowy z obowiązku ustnego przytocze-
nia podstaw zarzutów, ponieważ zawiera w sobie poniekąd to ostatnie. Uzasadnienie
16
Szerzej J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 121–123.
doręcza się podejrzanemu i ustanowionemu obrońcy w terminie 14 dni od zgłoszenia

żądania (art. 313 § 4 k.p.k.).
Zawartość treściowa uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów jest okre-

ślona w ustawie w sposób nader oszczędny. Zgodnie z art. 313 § 4 k.p.k. należy w nim
w szczególności wskazać, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów.
Nie ulega wątpliwości, że ze swej istoty uzasadnienie musi przekonywać do tego, że za-
chodzą podstawy do skierowania postępowania karnego przeciwko określonej osobie17.
2.2.3. Odchylenia w kolejności dokonywania czynności w ramach

instytucji przedstawienia zarzutów
Odchylenia w zakresie przedstawionego w poprzednim punkcie porządku czynności

składających się na instytucję przedstawienia zarzutów są podyktowane dążeniem do
przyspieszenia procesu karnego i mają miejsce przede wszystkim w odniesieniu do
dochodzenia (art. 325g § 2 k.p.k.) oraz dochodzenia w niezbędnym zakresie (art. 308
§ 2 k.p.k.). Sprowadzają się one zasadniczo do możliwości rezygnacji ze sporządzenia
postanowienia o przedstawieniu zarzutów (uproszczone przedstawienie zarzutów).
W takim wypadku przedstawienie zarzutów następuje na początku przesłuchania okre-
ślonej osoby w charakterze podejrzanego i polega na poinformowaniu jej o treści zarzutu,
który podlega jednocześnie wpisaniu do protokołu przesłuchania. Wpisanie zarzutu do
protokołu jest odpowiednikiem sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów
występującego w przypadku pełnej formy instytucji przedstawienia zarzutów, natomiast
powiadomienie o treści zarzutu jest odpowiednikiem ogłoszenia tego postanowienia18.
Naturalną konsekwencją opisanych odchyleń jest brak możliwości żądania sporządzenia
uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zarzutów, nie ma bowiem decyzji, której
mogłoby dotyczyć takie żądanie. Nie wyklucza to natomiast uprawnienia podejrzane-
go do wystąpienia z żądaniem sporządzenia na piśmie uzasadnienia przedstawienia
zarzutów jako takiego.
W przypadku uproszczonego przedstawienia zarzutów osobę podejrzaną uważa się za

podejrzanego z chwilą rozpoczęcia jej przesłuchania, które – jak już zaznaczono –
następuje przez poinformowanie o treści zarzutu (art. 308 § 2 zdanie drugie i art. 325g
§ 2 zdanie drugie k.p.k.).
Przedstawione wyżej uproszczenia dotyczą wyłącznie formy, jaką przyjmuje przedsta-

wienie zarzutów. Nie ulegają natomiast żadnemu ograniczeniu wymagania w zakresie
podstawy faktycznej przedstawienia zarzutów.
17
J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 127.
18
R.A. Stefański, Skuteczność..., s. 25; J. Zagrodnik, Metodyka..., s. 119.
Podkreślenia wymaga, że rezygnacja ze sporządzenia postanowienia o przedstawieniu

zarzutów w dochodzeniu nie może mieć miejsca, jeżeli podejrzany jest tymczasowo
aresztowany (art. 325g § 1 in fine k.p.k.) lub zachodzi potrzeba zastosowania wobec niego
innego środka zapobiegawczego (argumentum ex art. 249 § 2 k.p.k.), a także wówczas gdy
podejrzany nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, ponieważ w takim
wypadku istnieje obowiązek doręczenia mu postanowień o przedstawieniu, uzupełnie-
niu lub zmianie zarzutów wraz z tłumaczeniem (art. 72 § 3 w zw. z art. 72 § 1 k.p.k.).
Jak już zaznaczono przy okazji omawiania dochodzenia w niezbędnym zakresie, jeżeli
w jego ramach dojdzie do przesłuchania podejrzanego w sprawie, w której prowadzenie
śledztwa jest obowiązkowe, prokurator w ciągu 5 dni od przesłuchania musi wydać po-
stanowienie o przedstawieniu zarzutów albo umorzyć postępowanie przeciwko osobie
przesłuchanej (art. 308 § 3 k.p.k.).
2.2.4. Rozszerzenie i zmiana zarzutów
Dokładne określenie zarzucanego czynu w ramach instytucji przedstawienia zarzutów

stanowi dla podejrzanego gwarancję, że skierowane przeciwko niemu postępowa-
nie będzie toczyć się w ramach zakreślonego w ten sposób „programu śledztwa lub
dochodzenia”, ustalającego przedmiotowe granice wyjaśnienia sprawy w pierwszym
stadium procesowym. W toku postępowania przygotowawczego może jednak ujaw-
nić się potrzeba zmodyfikowania tego programu w wyniku dynamicznego rozwoju
procesu karnego i wzbogacenia przez organ procesowy swej wiedzy na temat czynu
zarzucanego podejrzanemu. Z potrzeby tej może wynikać konieczność rozszerzenia lub
zmiany zarzutów postawionych podejrzanemu w dotychczasowym postępowaniu. Jej
ustalenie przez organ procesowy wymaga zasadniczo wydania nowego postanowienia
o przedstawieniu zarzutów. W dochodzeniu skutkiem tego ustalenia może być również
ustne poinformowanie podejrzanego o stawianym mu – rozszerzonym lub zmienionym
– zarzucie i przesłuchanie go co do jego nowej treści.
Zgodnie z art. 314 w zw. z art. 325a § 2 k.p.k. obowiązek dokonania określonych wyżej
czynności powstaje, gdy w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego okaże
się, że:
1) podejrzanemu należy zarzucić czyn nieobjęty wydanym uprzednio postanowie-
niem o przedstawieniu zarzutów lub informacją o treści stawianego mu zarzutu;
2) podejrzanemu należy zarzucić czyn w postaci zmienionej w istotny sposób;
3) czyn zarzucany podejrzanemu należy zakwalifikować z surowszego przepisu.
Dwie pierwsze sytuacje wiążą się z ustaleniami faktycznymi, natomiast trzecia z oceną
prawną czynu zarzucanego podejrzanemu.
Pierwszy z wymienionych przypadków dotyczy rozszerzenia zarzutów w rezultacie

ujawnienia w toku prowadzonego postępowania przygotowawczego faktu popełnienia
przez podejrzanego innego przestępstwa niż to, którego popełnienie zarzucono mu
w dotychczasowym postępowaniu.
W drugiej sytuacji chodzi wprawdzie o ten sam czyn (zmiana zarzutu), ale w postaci
zmienionej w istotny sposób. Nie chodzi zatem o jakąkolwiek zmianę, ale o taką, kiedy
to postać (obraz) czynu ulega zmianie w sposób istotny. Zmiana taka może wynikać
np. ze zmiany przedmiotu wykonawczego lub zmiany w zakresie form zjawiskowych
i stadialnych czynu. Należy zaznaczyć, że ze zmianą opisu czynu nie musi łączyć się
konieczność przyjęcia innej (zmienionej) kwalifikacji prawnej czynu, choć oczywiście
może się to okazać czasami niezbędne.
Trzecia sytuacja wiąże się z koniecznością zakwalifikowania czynu zarzucanego podej-

rzanemu z surowszego przepisu. Nie dotyczy ona zmiany kwalifikacji na łagodniejszą
lub na równorzędną, choć obowiązek zmiany zarzutów w takich wypadkach byłby
pożądany ze względu na zagwarantowanie podejrzanemu możliwości skutecznej rea-
lizacji prawa do obrony. De lege ferenda należałoby rozszerzyć omawiany obowiązek
na każdą zmianę kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego podejrzanemu, niezależnie
od kierunku tej zmiany.
Zmiana lub rozszerzenie zarzutów wymaga nie tylko sporządzenia nowego postanowie-
nia o przedstawieniu zarzutów, lecz również jego niezwłocznego ogłoszenia podejrzane-
mu i przesłuchania go oraz pouczenia o uprawnieniach przysługujących mu w związku
z wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Ponowienie wszystkich czynno-
ści składających się na instytucję przedstawienia zarzutów następuje w ramach przed-
stawionego wyżej porządku procesowego (zob. wyżej pkt 2.2.2), wynikającego z treści
art. 313 § 1 i 3 k.p.k. Odchylenia od tego porządku w przypadku dochodzenia wynikają
z możliwości zmiany lub rozszerzenia zarzutów w drodze powiadomienia podejrzanego
o nowej treści zarzutu przed przystąpieniem do jego ponownego przesłuchania (art. 314
w zw. z art. 325a § 2 i art. 325g k.p.k.).
Literatura
M. Błoński, Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym, Łódź 2011; Ł. Chojniak, Niezaskarżalność

postanowienia o przedstawieniu zarzutów, Prok. i Pr. 2013/4; E. Gruza, „Nie oświadczam się” – czyli
taktyka przesłuchania podejrzanego, „Edukacja Prawnicza” 2011/2; T. Grzegorczyk, Instytucja przed-
stawienia zarzutów w postępowaniu uproszczonym, ZNUŁ 1974/106; T. Grzegorczyk, Zmiana posta-
nowienia o przedstawieniu zarzutów w postępowaniu karnym, „Zeszyty Naukowe Akademii Spraw
Wewnętrznych” 1973/2–3; T. Grzegorczyk, B. Wójcicka, Dochodzenie i śledztwo w nowym Kodeksie
postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia wę-
złowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa–Kraków 1997; D. Kala, Problematyka swobody wypowiedzi osoby
przesłuchiwanej w procesie karnym. Uwagi de lege ferenda, Pal. 1994/7–8; E. Karski, Podejrzany a osoba
podejrzana i ich charakter według Kodeksu postępowania karnego, NP 1976/5; R. Kmiecik, Prawo do
milczenia zatrzymanej osoby podejrzanej (w świetle reguły nemo tenetur), Prok. i Pr. 2000/7–8; R. Kmie-
cik, Przedstawienie, zmiana i rozszerzenie zarzutów w postępowaniu przygotowawczym (na tle prob-
lematyki niezmienności i niepodzielności przedmiotu procesu) [w:] Problemy wymiaru sprawiedliwości
karnej. Księga jubileuszowa Profesora Jana Skupińskiego, red. A. Błachnio-Parzych, J. Jakubowska-Hara,
J. Kosonoga, H. Kuczyńska, Warszawa 2013; R. Koper, Prawo do obrony osoby podejrzanej, Prok. i Pr.
2016/2; J. Kosonoga, Przedstawienie i modyfikacja zarzutów a rola obrońcy [w:] Obrońca i pełnomocnik
w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015; A. Ma-
łolepszy, B. Piechota, Zaskarżalność postanowienia o przedstawieniu zarzutów – uwagi polemiczne, Prok.
i Pr. 2014/2; Z. Muras, Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym i prawie karnym materialnym, War-
szawa 2010; A. Murzynowski, Faktycznie podejrzany w postępowaniu przygotowawczym, Pal. 1971/10;
F. Prusak, Faktycznie podejrzany w procesie karnym, Pal. 1971/3; F. Prusak, Pociągnięcie podejrzanego
do odpowiedzialności w procesie karnym, Warszawa 1973; F. Prusak, Problematyka określenia momentu
stosownego do przedstawienia zarzutów, Pal. 1972/6; E. Skrętowicz, Odmowa wydania postanowienia
o przedstawieniu zarzutów (z problematyki art. 276 § 2 k.p.k.), PP 1980/11; S. Stachowiak, Zakres in-
formacji procesowej przekazywanej podejrzanemu przed i w toku przesłuchiwania, Prok. i Pr. 2001/3;
R.A. Stefański, Czynności przedstawienia zarzutów, Prok. i Pr. 2013/7–8; R.A. Stefański, Skuteczność
przedstawienia zarzutów, Prok. i Pr. 2013/6; R.A. Stefański, Skutki odmowy wydania postanowienia
o przedstawieniu zarzutów w nowym Kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1998/1; D. Tarnowska,
Instytucja przedstawienia zarzutów w polskim procesie karnym, Szczecin 2013; J. Zagrodnik, Metodyka
pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych, Warszawa 2016.
2.3. Zakończenie śledztwa i dochodzenia
Zakończenie śledztwa lub dochodzenia przyjmuje dwojaką formę, która jest uzależniona
od tego, czy wyniki postępowania wskazują na potrzebę umorzenia postępowania kar-
nego, czy na istnienie podstaw do skierowania sprawy do rozpoznania w postępowaniu
sądowym. W pierwszym przypadku śledztwo lub dochodzenie kończy wydanie postano-
wienia o bezwarunkowym umorzeniu postępowania karnego, w drugim zakończenie
śledztwa lub dochodzenia następuje w drodze ich zamknięcia, pod warunkiem że nie
zachodzi potrzeba uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia.
Uprawomocnienie się postanowienia o bezwarunkowym umorzeniu postępowania

karnego przerywa tok procesu karnego i powoduje jego ustanie. Decyzja ta kończy zara-
zem postępowanie przygotowawcze. Jej wydanie może również nastąpić po zamknięciu
śledztwa lub dochodzenia.
Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia nie jest równoznaczne z zakończeniem postępo-

wania przygotowawczego i „przejściem” procesu karnego w nowe stadium, ponieważ
do pierwszego stadium procesu karnego należy także sporządzenie aktu oskarżenia lub
innego pisma inicjującego proces sądowy.
2.3.1. Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia
Czynności składające się na instytucję zamknięcia śledztwa lub dochodzenia są dokony-

wane wówczas, gdy – jak to stwierdza ustawodawca – istnieją podstawy do zamknięcia
śledztwa lub dochodzenia (art. 321 § 1, art. 325g § 1 k.p.k.). Należy przyjąć, że podstawy
takie istnieją, gdy materiał dowodowy zebrany w toku śledztwa lub dochodzenia pozwala
organowi procesowemu na powzięcie subiektywnego przekonania, że podejrzany jest
sprawcą przestępstwa (sprawcą określonego typu czynu zabronionego w przypadku
niepoczytalności podejrzanego) i że sprawa powinna trafić do rozpoznania i rozstrzyg-
nięcia przez sąd. Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia wchodzi zatem w rachubę
w sytuacjach, w których postępowanie przygotowawcze dostarczyło podstaw do spo-
rządzenia i wniesienia aktu oskarżenia (art. 331 i 335 § 2 k.p.k.), wniosku o skazanie
bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 § 1 k.p.k.), wniosku o warunkowe umorzenie
postępowania przez sąd na posiedzeniu (art. 336 k.p.k.) lub wniosku o umorzenie po-
stępowania ze względu na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie wobec niego
środków zabezpieczających (art. 324 k.p.k.).
W ramach instytucji zamknięcia śledztwa lub dochodzenia można wyodrębnić dwa

zasadnicze ogniwa, mianowicie:
1) czynności związane z końcowym zaznajomieniem podejrzanego i jego obrońcy
z materiałami postępowania przygotowawczego;
2) postanowienie o zamknięciu śledztwa lub zamknięcie dochodzenia.
Końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania przygotowawczego składa się

z określonego ciągu czynności procesowych, który obejmuje:
1) powiadomienie podejrzanego i obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia
z materiałami postępowania z jednoczesnym pouczeniem o prawie uprzed-
niego przejrzenia akt w terminie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy,
określonym przez organ procesowy. Wymienione czynności mają w obecnym
stanie prawnym charakter fakultatywny i następują na wniosek podejrzanego
lub jego obrońcy o końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania (art. 321
§ 1 k.p.k.). O uprawnieniu do złożenia takiego wniosku podejrzany powinien
być pouczony przed pierwszym przesłuchaniem (art. 300 § 1 k.p.k.). Ustawa nie
zakreśla terminu do złożenia wniosku o końcowe zaznajomienie z materiała-
mi postępowania przygotowawczego. Może to nastąpić przy okazji pierwszego
przesłuchania podejrzanego. Należy jednocześnie uznać, że uprawnienie w tym
względzie przysługuje do czasu wydania postanowienia o zamknięciu śledztwa
lub zamknięcia dochodzenia. Omawiany wniosek jest podstawą i zarazem siłą
napędową czynności składających się na zaznajomienie z materiałami postępo-

wania przygotowawczego. W razie jego braku zamknięcie śledztwa lub docho-
dzenia sprowadza się in concreto wyłącznie do drugiego z wyszczególnionych
ogniw.
Termin na zapoznanie się podejrzanego z aktami sprawy powinien być wyzna-
czony w taki sposób, aby od doręczenia zawiadomienia o nim podejrzanemu
i jego obrońcy upłynęło co najmniej 7 dni (art. 321 § 2 k.p.k.). Jego ustalenie ma
miejsce wówczas, gdy podejrzany lub jego obrońca, w konsekwencji powiado-
mienia o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przy-
gotowawczego, wyrażą wolę uprzedniego przejrzenia akt. Termin 7-dniowy jest
terminem minimalnym, który musi być respektowany przez organ procesowy
w każdym przypadku. Nade wszystko, wyznaczając termin końcowego zazna-
jomienia z materiałami postępowania, organ procesowy powinien kierować się
dążeniem do zagwarantowania oskarżonemu realnej możliwości zapoznania się
z aktami sprawy w granicach nieprzekraczających rozsądnie rozumianej potrze-
by, wynikającej z celu tej czynności polegającego na uzyskaniu wiedzy na temat
rezultatów przeprowadzonego w stosunku do podejrzanego śledztwa lub docho-
dzenia. W tym kontekście uwzględnienia przez organ procesowy wymaga przede
wszystkim obszerność materiału dowodowego i stopień jego złożoności (czytel-
ność), a ponadto także indywidualne zdolności percepcyjne podejrzanego zwią-
zane np. z jego wykształceniem lub stanem zdrowia;
2) udostępnienie podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy do osobistego przej-
rzenia. Organ procesowy nie może odmówić wymienionym uczestnikom pro-
cesowym dostępu do akt sprawy, jeżeli wystąpili z wnioskiem w tym względzie
w ramach instytucji zamknięcia śledztwa lub dochodzenia. Pozwala to stwierdzić,
że art. 321 § 1 k.p.k. – w zakresie w nim przewidzianym – stanowi lex specialis
względem unormowania zawartego w art. 156 § 5 k.p.k. stwarzającego w określo-
nych wypadkach możliwość odmowy udostępnienia akt sprawy w toku postę-
powania przygotowawczego. Nie może w tym kontekście ujść uwagi, że z chwilą
powiadomienia podejrzanego lub obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia
z materiałami postępowania przygotowawczego pokrzywdzonemu, jego pełno-
mocnikowi lub przedstawicielowi ustawowemu również nie można odmówić
udostępnienia akt sprawy (art. 156 § 5 zdanie czwarte k.p.k.). Spoczywający na
organie procesowym obowiązek udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt
sprawy obejmuje zapewnienie im odpowiednich warunków techniczno-organi-
zacyjnych, umożliwiających swobodne zapoznanie się z zawartością treściową
akt. Prokurator jest legitymowany do udostępnienia akt w formie elektronicznej
(art. 156 § 5 zdanie szóste i art. 321 § 1 zdanie drugie k.p.k.);
3) zaznajomienie podejrzanego i jego obrońcy z wszystkimi materiałami postę-
powania przygotowawczego. Udział w tej czynności pozostaje w sferze upraw-
nień wymienionych podmiotów. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo po-
dejrzanego lub jego obrońcy w czynności zaznajomienia nie tamuje dalszego
postępowania (art. 321 § 3 i 4 k.p.k.), nie stoi zatem na przeszkodzie zamknięciu

śledztwa lub dochodzenia, o ile nie ma potrzeby uzupełnienia śledztwa lub do-
chodzenia (art. 321 § 6 k.p.k.). Usprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego
lub jego obrońcy wymaga wyznaczenia innego terminu zaznajomienia z materia-
łami postępowania przygotowawczego.
Zaznajomienie polega na ustnym zreferowaniu (przedstawieniu) przez organ
procesowy zebranego w sprawie materiału dowodowego. Służy ono zagwaran-
towaniu z jednej strony samokontroli organów procesowych w zakresie legalno-
ści i zasadności czynności procesowych, z drugiej – uporządkowaniu materiału
dowodowego zebranego w postępowaniu przygotowawczym oraz zabezpieczeniu
prawa podejrzanego do obrony.
W trakcie zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego zarów-
no podejrzany, jak i jego obrońca mogą wypowiadać się na temat prezentowanego
materiału dowodowego, a także składać oświadczenia oraz wyjaśniać nasuwa-
jące się wątpliwości. Artykuł 321 k.p.k. nie przewiduje obowiązku końcowego
przesłuchania podejrzanego, co nie oznacza, że podejrzany na tym etapie postę-
powania przygotowawczego wyjaśnień złożyć nie może. Jeżeli podejrzany wy-
razi gotowość złożenia wyjaśnień, organ procesowy powinien mu to w zasadzie
umożliwić;
4) sporządzenie protokołu z czynności końcowego zaznajomienia podejrzanego
z materiałami postępowania (art. 143 § 1 pkt 8 k.p.k.); utrwalenie tej czynności
w formie protokołu ma charakter obligatoryjny;
5) zgłoszenie przez strony wniosków o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia
w terminie 3 dni od końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania
(art. 321 § 5 k.p.k.). Z powołanego przepisu wynika, że uprawnienie do wystąpie-
nia z wnioskiem przysługuje nie tylko oskarżonemu (i jego obrońcy), ale również
drugiej stronie postępowania przygotowawczego, mianowicie pokrzywdzonemu
(i jego pełnomocnikowi). Wykorzystanie tego uprawnienia przez pokrzywdzo-
nego może natrafiać na istotne trudności, ponieważ nie jest on zaznajamiany
z materiałami postępowania przygotowawczego ani powiadamiany o terminie tej
czynności procesowej, z którym jest związany początek biegu 3-dniowego termi-
nu do złożenia wniosku dowodowego.
Wniosek o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia może być złożony przez strony lub
ich przedstawicieli na piśmie albo ustnie do protokołu (art. 116 k.p.k.). W przypadku
uwzględnienia wniosku stronie, która go złożyła, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi
nie można odmówić wzięcia udziału w czynności, jeżeli tego żądają (art. 315 § 2 w zw.
z art. 321 § 5 zdanie drugie k.p.k.).
Trzydniowy termin do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia nie

ma charakteru zawitego. Jeżeli wniosek taki nie zostanie złożony w związku z zazna-
jomieniem z materiałami postępowania przygotowawczego, nie ma żadnych przeszkód,
aby strony lub ich przedstawiciele wystąpili z określonymi wnioskami dowodowymi

w kolejnym stadium postępowania karnego.
Jakkolwiek trudno byłoby zakwestionować aspekt gwarancyjny uprawnienia podejrza-

nego do zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego i wystąpienia
z wnioskiem o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia, w praktyce do wykorzystania
tych uprawnień dochodzi stosunkowo rzadko. Powodów takiego stanu rzeczy można
się domyślać. Należy sądzić, że w końcowej fazie pierwszego stadium procesu karnego,
w której uruchomienie postępowania sądowego jest w zasadzie przesądzone, taktyka
obrończa dyktuje podejrzanemu i jego obrońcy powściągliwość w składaniu wniosków
o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia i zachowanie środków obrony na lepszą okazję,
jaką stwarza jawne rozpoznanie sprawy przed sądem. Można w tym upatrywać realizacji
w warunkach procesu karnego kardynalnej maksymy wyznaczającej strategię walki, we-
dle której siły powinny być skoncentrowane w miejscu i czasie rozstrzygającego starcia.
Jeżeli w rezultacie przedstawionego wyżej ciągu czynności związanych z końcowym

zaznajomieniem podejrzanego lub jego obrońcy z materiałami postępowania przygo-
towawczego nie ujawni się potrzeba uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia w drodze
przeprowadzenia dowodów zawnioskowanych przez strony lub ich przedstawicieli pro-
cesowych albo dopuszczonych z urzędu przez organ procesowy, następuje zamknięcie
śledztwa lub dochodzenia. W przypadku śledztwa wymaga to wydania postanowienia
o zamknięciu śledztwa. Podlega ono ogłoszeniu lub zawiadamia się o jego treści po-
dejrzanego oraz jego obrońcę (art. 321 § 6 k.p.k.). W dochodzeniu nie jest wymagane
wydanie postanowienia o jego zamknięciu, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresz-
towany (art. 325g § 1 k.p.k.).
Organem procesowym, do którego należy dokonanie przedstawionych wyżej czynno-

ści, jest w przypadku śledztwa wyłącznie prokurator (art. 321 § 1 w zw. z art. 311 § 1
i 3 k.p.k.), a w wypadku dochodzenia – organ prowadzący postępowanie przygoto-
wawcze w tej formie (art. 321 § 1 k.p.k.).
W następstwie zamknięcia śledztwa prokurator przystępuje do sporządzenia i wnie-

sienia aktu oskarżenia.
W rezultacie zamknięcia dochodzenia prokurator, Policja lub inny organ, któremu

przysługują uprawnienia Policji, przystępuje do sporządzenia aktu oskarżenia. Akt
oskarżenia, który nie został sporządzony przez prokuratora, co do zasady zatwierdza
i wnosi do sądu prokurator (art. 331 § 1 k.p.k.). Jednak organy wymienione w rozporzą-
dzeniu Ministra Sprawiedliwości wydanym na podstawie delegacji ustawowej zawartej
w art. 325d k.p.k. (np. Inspekcja Handlowa) są uprawnione do wniesienia aktu oskar-
żenia bezpośrednio, tzn. bez zatwierdzenia, do sądu, chyba że prokurator postanowi
inaczej (art. 331 § 2 k.p.k.).
2.3.2. Uzupełnienie trwającego postępowania przygotowawczego
Proces poznawczy w postępowaniu karnym, podporządkowany wyjaśnieniu sprawy

pod względem faktycznym i prawnym, bazuje na przeprowadzaniu dowodów i jest
nastawiony na skompletowanie materiału dowodowego pozwalającego na rozstrzygnię-
cie kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby ściganej za zarzucany jej czyn.
Z tej perspektywy każda czynność dowodowa wpływająca na osiągnięcie wyższego
stopnia poznania procesowego mogłaby być traktowana w kategoriach uzupełnienia
postępowania karnego w stosunku do stanu istniejącego przed jej dokonaniem. Takie
rozumienie uzupełnienia postępowania byłoby jednak zbyt szerokie.
Właściwe rozumienie uzupełnienia postępowania przygotowawczego należy łączyć

z sytuacjami, w których mimo braków w zakresie wyjaśnienia istotnych dla sprawy
okoliczności organ procesowy zmierza do zakończenia śledztwa lub dochodzenia,
oraz sytuacjami, w których wskazane braki zostaną ujawnione po zakończeniu
śledztwa lub dochodzenia w trwającym postępowaniu przygotowawczym. W przed-
stawionych wypadkach może być zarządzone uzupełnienie postępowania przygotowaw-
czego zmierzające do usunięcia wskazanych braków wynikających z niewykonania lub
nieprawidłowego wykonania czynności procesowych w śledztwie lub dochodzeniu.
W zakresie uzupełnienia postępowania przygotowawczego w czasie jego trwania w teorii

wyróżnia się uzupełnienie niezakończonego śledztwa lub dochodzenia oraz uzupełnienie
śledztwa lub dochodzenia już formalnie zakończonego.
Uzupełnienie niezakończonego śledztwa lub dochodzenia może być zarządzone

w dwóch podstawowych sytuacjach, a mianowicie:
1) w razie złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia przez podej-
rzanego lub jego obrońcę albo pokrzywdzonego lub jego pełnomocnika w termi-
nie 3 dni od daty zaznajomienia podejrzanego i jego obrońcy z materiałami po-
stępowania przygotowawczego; uznając zasadność wniosku, organ dokonujący
czynności składających się na instytucję zamknięcia śledztwa lub dochodzenia
zarządza uzupełnienie postępowania przygotowawczego zmierzające do przepro-
wadzenia wszystkich lub niektórych zawnioskowanych czynności;
2) w wypadku przekazania prokuratorowi akt śledztwa powierzonego w celu do-
konania czynności związanych z zamknięciem śledztwa; dostrzegając braki
w śledztwie powierzonym Policji lub innemu organowi, któremu przysługują
uprawnienia Policji, prokurator może zarządzić jego uzupełnienie.
Uzupełnienie zakończonego dochodzenia w czasie trwania postępowania przygo-

towawczego może mieć także miejsce po otrzymaniu przez prokuratora aktu oskar-
żenia sporządzonego w dochodzeniu przez Policję lub inny uprawniony organ, jeżeli
prokurator dostrzeże w materiale dowodowym braki wykluczające jego zatwierdzenie
i wniesienie do sądu. Prokurator może także postanowić o uzupełnieniu zamkniętego

śledztwa, jeżeli dostrzeże taką potrzebę w trakcie sporządzania aktu oskarżenia (art. 331
§ 1 in fine k.p.k.).
Decyzja w kwestii uzupełnienia postępowania przygotowawczego może zapaść również

w postępowaniu sądowym. Przybiera ona formę postanowienia sądu o zwrocie całej
sprawy do postępowania przygotowawczego (zob. przede wszystkim art. 344a k.p.k.).
Decyzja w sprawie uzupełnienia postępowania przygotowawczego jest wiążąca dla

organu, do którego należy przeprowadzenie czynności uzupełniających. W następstwie
uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia należy ponowić czynności, które powinny być
dokonane w ramach określonej formy postępowania przygotowawczego, np. przepro-
wadzić powtórnie czynności końcowego zaznajomienia podejrzanego i jego obrońcy
z materiałami postępowania, jeżeli wymienione podmioty zwrócą się z odpowiednim
żądaniem, i wydać postanowienie o zamknięciu śledztwa.
Literatura
A. Gaberle, Sformułowanie przyczyn umorzenia w postanowieniu umarzającym postępowanie przy-

gotowawcze, NP 1970/9; A. Gaberle, Umorzenie postępowania przygotowawczego w polskim procesie
karnym, Warszawa 1972; T. Grzegorczyk, Realizacja niektórych uprawnień obrońcy w postępowaniu
przygotowawczym w świetle badań aktowych, PP 1980/12; W. Grzeszczyk, Zamknięcie śledztwa lub do-
chodzenia, Prok. i Pr. 1997/11; Z. Młynarczyk, Zakończenie postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr.
1995/9; A. Murzynowski, Zamknięcie śledztwa. Głos w dyskusji nad śledztwem, NP 1954/3; F. Prusak,
Zamknięcie postępowania przygotowawczego, NP 1974/4; W. Radecki, Ocena materiału dowodowego
przez prokuratora, PP 1975/5; S. Stachowiak, Miejsce i rola instytucji zamknięcia postępowania przygoto-
wawczego w polskim procesie karnym, PiP 1984/7; S. Stachowiak, Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia
po nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 2004/2; R.A. Stefański, Organ uprawniony
do umorzenia postępowania przygotowawczego z powodu niepoczytalności podejrzanego w nowym
Kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1997/12; R.A. Stefański, Podstawy i przyczyny umorzenia
postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 1996/2–3; R.A. Stefański, Zbieg przyczyn umorzenia po-
stępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2000/4; J. Tylman, Z problematyki zakończenia postępowania
przygotowawczego, ZNUŁ 1972/85; S. Wyciszczak, O sposobach merytorycznego załatwienia postępo-
wania przygotowawczego w nowym Kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1998/1; S. Wyciszczak,
Zakończenie postępowania przygotowawczego jako etap procesu karnego, PP 1975/6; S. Wyciszczak,
Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia, Prok. i Pr. 1995/9; J. Zagrodnik, Umorzenie absorpcyjne a in-
stytucja skargi subsydiarnej w polskim procesie karnym, Prok. i Pr. 2000/2; K. Zgryzek, Postępowanie
w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w polskim procesie karnym, Katowice 1989;
K. Zgryzek, Wniosek o zastosowanie środka zabezpieczającego, PPK 1989/15.
3. Kontrola postępowania w stadium przygotowawczym 559
3. Kontrola postępowania w stadium przygotowawczym

3.1. Uwagi wstępne
Kontrolę w sferze stosowania prawa należy identyfikować z wglądem w zachowania
ludzkie i ich rezultaty mający na celu zapewnienie ich prawidłowości19. W tym
znaczeniu kontrola w toku procesu karnego odnosi się w sposób oczywisty przede
wszystkim do zachowań uczestników procesowych przyjmujących pozytywny kształt
(czynności procesowych w ścisłym znaczeniu). Obejmuje ona również weryfikację za-
chowań polegających na bezczynności uczestników procesu (zachowań występujących
w postaci negatywnej).
W postępowaniu przygotowawczym, do którego nie ma dostępu publiczność (wykonu-

jąca kontrolę społeczną), szczególne znaczenie ma kontrola sprawowana przez organy
procesowe. Pozostaje ona w ścisłym związku z kontrolą ze strony innych uczestników
procesowych, kiedy ich wnioski inicjują kontrolę ze strony organów procesowych. Na
tle dokonanego spostrzeżenia można wyróżnić kontrolę sprawowaną z urzędu oraz
kontrolę sprawowaną na wniosek.
Kontrola sprawowana z urzędu ma charakter administracyjno-nadzorczy. Oprócz

tego, że jest ona podejmowana z własnej inicjatywy organu kontrolującego, cechuje
ją przedmiot kontroli, którym najczęściej nie są same decyzje procesowe, lecz sposób
procedowania, oraz cel kontroli, którym jest z reguły zapobieżenie na przyszłość nie-
prawidłowościom w ramach określonej działalności.
W postępowaniu przygotowawczym kontrola z urzędu obejmuje:

1) nadzór prokuratorski nad toczącym się postępowaniem przygotowawczym;
2) kontrolę prawomocnych postanowień umarzających postępowanie przygoto-
wawcze.
Kontrola przeprowadzana na wniosek ma charakter ściśle procesowy. W postępo-

waniu przygotowawczym jest ona inicjowana na skutek wniesienia zażalenia, które
uruchamia postępowanie zażaleniowe przed sądem (art. 465 § 2 k.p.k.) albo przed
prokuratorem nadzorującym postępowanie przygotowawcze (art. 465 § 3 k.p.k.), proku-
ratorem nadrzędnym nad prokuratorem prowadzącym lub nadzorującym postępowanie
przygotowawcze w wypadkach wyraźnie przewidzianych w obowiązujących przepisach
(np. art. 465 § 2a k.p.k.) lub prokuratorem bezpośrednio przełożonym (np. art. 302
§ 3 k.p.k.).
19
Zob. M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 363.
3.2. Nadzór prokuratora nad śledztwem lub dochodzeniem
Prokurator jest panem postępowania przygotowawczego (dominus litis). Wynika

to w sposób jednoznaczny z art. 326 § 1 k.p.k., który stanowi, że prokurator sprawuje
nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jakim sam go nie pro-
wadzi, i może także objąć nadzorem czynności sprawdzające podejmowane w oparciu
o art. 307 k.p.k. Warto przypomnieć, że faktyczne wykonywanie nadzoru w sprawach,
w których prowadzone jest dochodzenie, może natrafiać na gruncie obowiązującego
stanu prawnego na trudności ze względu na brak obowiązku zawiadomienia prokuratora
o wszczęciu dochodzenia (zob. wyżej w niniejszym rozdziale pkt 2.1.4).
Zgodnie z art. 326 § 2 k.p.k. prokurator ma ustawowy obowiązek (stałego) czuwania

nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie
postępowania. W świetle tego przepisu wydaje się oczywista odpowiedzialność proku-
ratora za prawidłową realizację działalności objętej funkcją ścigania karnego w pierw-
szym stadium postępowania karnego. W ramach sprawowanego nadzoru prokurator
powinien podejmować działania zmierzające do zagwarantowania sprawnej realizacji
zadań postępowania przygotowawczego określonych w art. 297 k.p.k. z poszanowa-
niem przepisów prawa, zwłaszcza w zakresie dotyczącym uprawnień przysługujących
stronom i innym uczestnikom procesowym. Nie powinna nastręczać wątpliwości teza,
że w granicach wytyczonych przez cel nadzoru prokuratorskiego należy pomieścić
nie tylko działania polegające na sprawdzeniu prawidłowości czynności procesowych
i stwierdzeniu uchybień, lecz także wyciąganie konsekwencji z ich ujawnienia, przez
usuwanie nieprawidłowości i zapobieganie im na przyszłość.
Z tytułu sprawowanego nadzoru prokurator może sięgać do różnych narzędzi od-

działywania nadzorczego. Znajdują one egzemplifikacyjne wyszczególnienie w art. 326
§ 3 k.p.k.
Istotne znaczenie z punktu widzenia efektywności środków oddziaływania nadzorczego

ma unormowanie przewidziane w art. 326 § 4 k.p.k. Zgodnie z nim w razie niewyko-
nania przez organ niebędący prokuratorem postanowienia, zarządzenia lub polecenia
wydanego przez prokuratora sprawującego nadzór na jego żądanie przełożony funk-
cjonariusza wszczyna postępowanie służbowe i o jego wyniku informuje prokuratora.
Możliwość wglądu prokuratora w działalność organów prowadzących postępowanie

przygotowawcze i tym samym jej nadzorowania wynika również z uprawnień organu
prokuratorskiego przewidzianych w odrębnych przepisach. Chodzi w tym zakresie
przede wszystkim o przepisy, w których ustawodawca zastrzega do osobistej dyspozycji
prokuratora realizację określonych czynności procesowych w postępowaniu przygoto-
wawczym, np. stosowanie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych (art. 250 § 4 k.p.k.),
składanie wniosku do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania (art. 250 § 2
i 3 k.p.k.), zarządzenie wyjęcia zwłok z grobu (art. 210 k.p.k.). Odrębną grupę tworzą
przepisy przewidujące wymóg zatwierdzenia przez prokuratora określonych postano-
wień i czynności innych organów ścigania karnego. Zatwierdzeniu prokuratora podlegają
np. przeszukanie dokonane przez Policję lub inny organ w wypadkach niecierpiących
zwłoki (art. 220 § 3 k.p.k.) czy postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu
śledztwa albo dochodzenia wydane przez Policję lub inny nieprokuratorski organ ści-
gania karnego (art. 305 § 3 i art. 325e § 1 i 2 k.p.k.). W wymienionych przykładowo
czynnościach należy upatrywać prerogatyw organu prokuratorskiego w zakresie nad-
zoru nad działalnością inwestygatorską nieprokuratorskich organów ścigania karnego,
świadczących niezbicie o przynależnej mu roli gospodarza procesu karnego w stadium
przygotowawczym.
3.3. Kontrola prawomocnych postanowień o umorzeniu

postępowania przygotowawczego
Prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego oznacza

zakończenie procesu karnego w ramach pierwszego stadium i w zasadzie stanowi prze-
szkodę do jego kontynuowania. Jednak wzgląd na zagwarantowanie zasady legalizmu
oraz urzeczywistnienie zasady trafnej reakcji karnej w tym jej aspekcie, który znajduje
odbicie w dyrektywie głoszącej, że nikt winny nie powinien ujść odpowiedzialności
karnej, przemawia za tym, aby przyjąć pod pewnymi warunkami możliwość weryfikacji
prawomocnych decyzji kończących postępowanie przygotowawcze i ich wzruszenia
w wypadkach, w których zakończenie procesu w pierwszym stadium okazuje się nie-
zgodne ze stanem faktycznym lub ze stanem prawnym. Zamysł ten znajduje realizację
w postaci omówionych poniżej instrumentów kontroli prawomocnych postanowień
o umorzeniu postępowania przygotowawczego.
3.3.2. Podjęcie umorzonego postępowania przygotowawczego
Na podstawie art. 327 § 1 zdanie pierwsze k.p.k. umorzone postępowanie przygoto-

wawcze może być w każdym czasie, aż do upływu terminu przedawnienia karalności,
podjęte na nowo na mocy postanowienia prokuratora, jeżeli nie będzie się toczyć
przeciw osobie, która w poprzednim (umorzonym) postępowaniu występowała
w charakterze podejrzanego. Gdyby postępowanie miało być ponownie skierowa-
ne przeciwko tej samej osobie, wzruszenie postanowienia o umorzeniu wymagałoby
wznowienia postępowania (art. 327 § 2 k.p.k.) lub jego uchylenia przez Prokuratora
Generalnego (art. 328 k.p.k.).
Podjęcie postępowania przygotowawczego może nastąpić zarówno przed, jak i po

uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postępowania.
Na tle unormowania zawartego w art. 327 § 1 k.p.k. wyróżnić należy dwie konfiguracje
procesowe, w których przepis ten może znaleźć zastosowanie. Pierwsza z nich odnosi
się do sytuacji, w których postępowanie przygotowawcze zostało umorzone, zanim
w procesie pojawił się podejrzany, a więc w fazie in rem. Druga – dotyczy wypadków,
w których umorzone postępowanie było prowadzone w fazie in personam (przeciwko
określonej osobie), jednak w następstwie podjęcia postępowania zostaje ono skierowane
przeciwko innej osobie.
Ustawodawca nie stawia żadnych wymagań co do podstawy podjęcia na nowo umo-

rzonego postępowania przygotowawczego. Zazwyczaj jednak podjęcie jest konsekwen-
cją ujawnienia nowych okoliczności uzasadniających kontynuowanie procesu karnego.
Może ono wynikać także z odmiennej oceny stanu faktycznego lub prawnego w sprawie.
Decyzja o podjęciu na nowo umorzonego postępowania przygotowawczego wymaga

formy postanowienia. Może je wydać prokurator, który wcześniej wydał lub zatwierdził
postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Postanowienie o podjęciu
postępowania przygotowawczego nie podlega zaskarżeniu.
Instytucja podjęcia postępowania przygotowawczego uregulowana w art. 327 § 1 k.p.k.

znajduje odpowiednie zastosowanie w sprawach, w których odmówiono wszczęcia
postępowania (art. 327 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Z oczywistych względów nie stanowi instrumentu prokuratorskiego nadzoru nad po-

stępowaniem przygotowawczym podjęcie przez Policję postępowania, które zakończy-
ło się umorzeniem i wpisaniem sprawy do rejestru przestępstw (art. 325f § 3 k.p.k.).
Przedstawione uprawnienie Policji, które aktualizuje się w razie ujawnienia danych
pozwalających na wykrycie sprawcy, należy traktować w kategoriach uzupełnienia unor-
mowania zawartego w art. 327 § 1 k.p.k., co oznacza, że nie wyklucza ono w przypadku
umorzenia rejestrowego podjęcia postępowania przygotowawczego przez prokuratora
na podstawie powołanego przepisu.
3.3.3. Wznowienie prawomocnie umorzonego postępowania

przygotowawczego
Wznowienie prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego jest formą

wzruszenia prawomocnej decyzji kończącej to postępowanie, pozwalającą na kontynu-
ację postępowania przygotowawczego przeciwko tej samej osobie, która w umorzonym
postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego. Ponieważ wznowienie umo-
rzonego postępowania przygotowawczego służy do obalenia postanowienia o umo-

rzeniu, z którym związany jest zakaz ne bis in idem, ustawodawca precyzuje w art. 327
§ 2 zdanie pierwsze k.p.k. dość rygorystyczne warunki wznowienia postępowania
przygotowawczego, które zostało prawomocnie umorzone. Odwołując się do treści
powołanego przepisu, można wyróżnić warunek materialny oraz warunek formalny
wznowienia prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego.
Warunek materialny należy identyfikować z określoną w ustawie przyczyną wznowienia

(podstawą wznowienia) umożliwiającą kontynuowanie postępowania przygotowaw-
czego przeciwko osobie, która w umorzonym postępowaniu miała status procesowy
podejrzanego. Zgodnie z art. 327 § 2 k.p.k. przyczynę wznowienia stanowi:
1) ujawnienie nowych istotnych faktów lub dowodów nieznanych w poprzednim
postępowaniu;
2) uchylenie lub istotna zmiana treści prawomocnego wyroku, ze względu na któ-
ry postępowanie przygotowawcze zostało umorzone absorpcyjnie na podstawie
art. 11 § 1 k.p.k.
W odniesieniu do pierwszej z wymienionych przyczyn wymaga dodatkowo podkreśle-

nia, że zachodzi ona zarówno wtedy, gdy w sprawie ujawnią się nowe fakty, jak i wtedy,
gdy ujawnią się nowe dowody, chociażby dotyczyły one faktów znanych w umorzonym
postępowaniu. Przyczynę wznowienia stanowią nowe fakty lub dowody, które nie były
znane organowi procesowemu w poprzednim postępowaniu (noviter producta). Bez
znaczenia w kontekście spełnienia warunków wznowienia postępowania pozostaje
znajomość tych faktów lub dowodów przez strony postępowania przygotowawczego.
Wzgląd na „istotność” ujawnionych faktów lub dowodów skłania do konstatacji, że pod-
stawę wznowienia stanowią tylko takie fakty i dowody, w świetle których postanowienie
o umorzeniu postępowania przygotowawczego okazuje się bezpodstawne i otwierają
się widoki na wniesienie aktu oskarżenia lub wniosku o skazanie bez przeprowadzenia
rozprawy albo wniosku o warunkowe umorzenie postępowania karnego.
Warunek formalny wznowienia prawomocnie umorzonego postępowania przygo-

towawczego dotyczy legitymacji organu procesowego. Do wydania postanowienia
o wznowieniu uprawniony jest prokurator nadrzędny nad tym, który wcześniej wydał
lub zatwierdził postanowienie o umorzeniu postępowania. To rozwiązanie stanowi
dodatkowe zabezpieczenie przed pochopnym wznowieniem postępowania przygoto-
wawczego przeciwko osobie, wobec której poprzednio prawomocnie umorzono śledztwo
lub dochodzenie. Gwarancyjny charakter ma również unormowanie zawarte w art. 327
§ 2 zdanie drugie k.p.k., zgodnie z którym w wypadku wznowienia prawomocnie umo-
rzonego postępowania przewidziane w ustawie ograniczenia okresu tymczasowego
aresztowania stosuje się do łącznego czasu trwania tego środka zapobiegawczego.
Zarówno przed wydaniem postanowienia o wznowieniu prawomocnie umorzonego

postępowania przygotowawczego, jak i przed wydaniem postanowienia o podjęciu
postępowania przygotowawczego prokurator może przedsięwziąć osobiście lub zlecić
Policji dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności
uzasadniających wydanie postanowienia wzruszającego decyzję o umorzeniu postę-
powania przygotowawczego (art. 327 § 3 k.p.k.). Czynności te muszą przybrać formę
procesową, a więc formę przewidzianą przepisami Kodeksu postępowania karnego.
Ważnym zabezpieczeniem przed nieuzasadnionym wznowieniem postępowania przygo-

towawczego i ponownym skierowaniem ścigania karnego przeciwko określonej osobie
jest rozwiązanie przyjęte w art. 327 § 4 k.p.k. Przepis ten daje podstawę do wniosku,
że w razie stwierdzenia po wniesieniu aktu oskarżenia, że postępowanie przygoto-
wawcze wznowiono mimo braku podstaw, sąd umarza postępowanie ze względu na
konsumpcję skargi publicznej.
3.3.4. Nadzwyczajne wznowienie prawomocnie umorzonego

postępowania przygotowawczego
Nadzwyczajne wznowienie prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego

polega na uchyleniu przez Prokuratora Generalnego prawomocnego postanowienia
o umorzeniu postępowania przygotowawczego w stosunku do osoby, która występowała
w charakterze podejrzanego, w wypadku stwierdzenia, że umorzenie postępowania było
niezasadne (art. 328 k.p.k.). Stanowi ono nadzwyczajny środek wzruszenia prawomoc-
nych postanowień o umorzeniu postępowania przygotowawczego wydanych w fazie in
personam przez organy ścigania karnego i swym charakterem przypomina konstrukcję
nadzwyczajnych środków zaskarżenia, które służą wzruszeniu prawomocnych orzeczeń
sądu kończących postępowanie.
Uznanie postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego za niezasadne

może wynikać z ustalenia przez Prokuratora Generalnego błędu w ustaleniach faktycz-
nych, błędu w zakresie prawnej oceny sprawy lub uchybień dotyczących prawa mate-
rialnego lub procesowego, które mogły mieć wpływ na wydanie decyzji o umorzeniu
postępowania przygotowawczego. Przepis art. 328 § 1 k.p.k. znajduje zastosowanie, jeżeli
ze względu na brak nowych faktów lub dowodów nie wchodzi w rachubę wznowienie
postępowania na podstawie art. 327 § 2 k.p.k.
Analizowane uprawnienie Prokuratora Generalnego jest ograniczone terminem. Po

upływie roku od daty uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu śledztwa lub
dochodzenia Prokurator Generalny może uchylić lub zmienić postanowienie albo
jego uzasadnienie jedynie na korzyść podejrzanego (art. 328 § 2 k.p.k.). Termin ten
został wydłużony z 6 miesięcy w ramach noweli Kodeksu postępowania karnego z marca
2016 r., co musi nasuwać zastrzeżenia z gwarancyjnego punktu widzenia, w szczególno-

ści z perspektywy ochrony oskarżonego przed pozostawaniem w długotrwałym stanie
niepewności co do jego sytuacji prawnej mimo prawomocnego umorzenia względem
niego postępowania karnego20. Z treści art. 328 § 2 k.p.k. wynika, że uchylenie lub
zmianę postanowienia albo jego uzasadnienia na niekorzyść podejrzanego po upływie
terminu określonego w tym przepisie należy uznać za bezskuteczną. Skutek zawitości
– przy założeniu, że nie wchodzi w rachubę przywrócenie tego terminu – pozwala na
jego zaliczenie do grupy terminów prekluzyjnych.
Uchylenie przez Prokuratora Generalnego prawomocnego postanowienia o umorzeniu

postępowania przygotowawczego jest wykluczone w wypadku, w którym sąd utrzymał
w mocy wskazane postanowienie w rezultacie przeprowadzenia jego kontroli zażale-
niowej (art. 328 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Literatura
W. Boczkowski, Z problematyki podjęcia i wznowienia umorzonego postępowania przygotowawczego

oraz uchylenia prawomocnego postanowienia o jego umorzeniu, Pal. 1976/11; M. Cieślak, Pojęcie
i rodzaje nadzoru w procedurze karnej na tle obowiązującego prawa, PiP 1963/8–9; J. Gurgul, Nadzór
prokuratora nad śledztwem powierzonym Milicji Obywatelskiej, NP 1977/1; A. Kaftal, Kontrola prawo-
mocnych orzeczeń w postępowaniu przygotowawczym, PP 1971/5; R. Kmiecik, O resumpcji wadliwych
decyzji nie kończących postępowania karnego, NP 1980/7–8; R. Kmiecik, Prawomocność postanowień
prokuratora w świetle k.p.k. z 1997 r. [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego.
Zagadnienia węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa-Kraków 1997; Z. Młynarczyk, Nadzór proku-
ratora nad postępowaniem przygotowawczym. Akt oskarżenia, Prok. i Pr. 1995/10; F. Prusak, Nadzór
prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym, Warszawa 1984; P. Strzelec, Uwagi o nadzorze
prokuratorskim sprawowanym w trybie artykułu 326 kodeksu postępowania karnego [w:] W kręgu teorii
i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński,
E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005; P. Tomaszewski, Niektóre problemy związane z podjęciem na
nowo prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego, WPP 1994/3–4; P. Tomaszewski,
Uwagi o metodach nadzoru procesowego nad dochodzeniem, WPP 1974/3; P. Tomaszewski, Uwagi
o nadzorze prokuratora nad dochodzeniem w fazie jego wszczęcia, WPP 1972/1; J. Tylman, Problemy
nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym, AUW Prawo 1990/173; J. Tylman, Problemy nadzoru
prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym [w:] Aktualne problemy prawa i procesu karnego.
Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskiemu, red. M. Płachta, Gdańsk 2003; J. Zagrodnik,
Instytucja skargi subsydiarnej a środki kontroli postanowień o odmowie wszczęcia lub umorzeniu po-
stępowania przygotowawczego z art. 327 i 328 k.p.k., WPP 2004/3; J. Zagrodnik, Postępowanie karne
– konsekwencje zastosowania w toku rozprawy przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykro-
20
Zob. J. Zagrodnik, Opinia Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych
dotycząca projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw
(druk sejmowy nr 207), VIII kadencja, druk sejm. nr 207.
czenia (art. 400 § 1 k.p.k.) w postępowaniu rozpoczętym jako sprawa o przestępstwo.Glosa do uchwały
SN (7) z 28.01.2016 r., I KZP 13/15, OSP 2017/7–8.
3.4. Kontrola trwającego postępowania przygotowawczego na

wniosek
Kontrola trwającego postępowania przygotowawczego na wniosek przebiega w ramach

postępowania odwoławczego uruchamianego na skutek wniesienia zażalenia.
Przedmiotem kontroli zażaleniowej w postępowaniu przygotowawczym są:

1) postanowienia i zarządzenia wydane przez prokuratora lub inny organ prowa-
dzący postępowanie przygotowawcze, które zamykają drogę do wydania wyro-
ku oraz postanowienia i zarządzenia, co do których dopuszczalność wniesienia
zażalenia wynika z przepisu szczególnego (art. 459 § 1 i 2 w zw. z art. 465 § 1
i art. 466 § 1 k.p.k.); w ramach tej ostatniej grupy decyzji procesowych należy
wyróżnić całą grupę postanowień i zarządzeń, które naruszają prawa osób niebę-
dących stronami (art. 302 § 1 k.p.k.);
2) czynności procesowe inne niż decyzje w wypadkach przewidzianych w ustawie
(art. 467 § 1 k.p.k.), np. czynności naruszające prawa stron lub osób niebędących
stronami, jak choćby czynności wykonawcze w ramach przeszukania (art. 302
§ 2 k.p.k.);
3) zaniechanie czynności w wypadkach przewidzianych w ustawie, np. niepowia-
domienie osoby lub instytucji składającej zawiadomienie o przestępstwie w ter-
minie 6 tygodni od jego złożenia o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowa-
nia karnego (art. 306 § 3 k.p.k.).
Uprawnienie do wniesienia zażalenia przysługuje zasadniczo stronom oraz ich przed-

stawicielom procesowym, a także osobom niebędącym stronami, których posta-
nowienie, zarządzenie lub inna czynność bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa
stanowi inaczej (art. 459 § 3 i w zw. z art. 465 § 1, art. 466 § 1 i art. 467 § 1 k.p.k.). Nie-
kiedy legitymacja do wniesienia zażalenia jest uregulowana w sposób szczególny. W tym
zakresie zwraca przede wszystkim uwagę unormowanie przewidziane w art. 302 k.p.k.,
z którego wynika, że osobom niebędącym stronami przysługuje zażalenie na postano-
wienia, zarządzenia oraz inne czynności naruszające ich prawa. W sposób szczególny
uregulowana jest również legitymacja do zaskarżenia decyzji o zaniechaniu ścigania
karnego. Zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia
przysługuje pokrzywdzonemu, instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej,
która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz osobie zawiadamiającej o popeł-
nieniu przestępstwa, jeżeli wskutek jego popełnienia doszło do naruszenia jej praw
(art. 306 § 1 w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.). Do wniesienia zażalenia na postanowienie
o umorzeniu postępowania przygotowawczego są uprawnione strony, a więc podejrzany
oraz pokrzywdzony, a ponadto instytucja państwowa lub samorządowa, która złożyła

zawiadomienie o przestępstwie, oraz osoba, która złożyła zawiadomienie o jedynym
z przestępstw wymienionych w art. 306 § 1a k.p.k., jeżeli w wyniku jej zawiadomienia
wszczęto postępowanie karne, a wskutek przestępstwa doszło do naruszenia jej praw
(art. 306 § 1a w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.).
W zakresie kompetencji do rozpoznania zażaleń na postanowienia organu proku-

ratorskiego obowiązuje w obecnym stanie prawnym zasada, w myśl której kontrola
zażaleniowa należy do sądu właściwego do rozpoznania sprawy w pierwszej instan-
cji, natomiast wyjątkowo, w wypadkach wyraźnie przewidzianych w ustawie, jest
przeprowadzana przez inny sąd lub prokuratora (art. 465 § 2 k.p.k.).
Wprawdzie przytoczona zasada, formalnie rzecz biorąc, na podstawie art. 466 § 1

i art. 467 § 1 k.p.k. odnosi się do zażaleń na zarządzenia prokuratora oraz na inne
czynności niż decyzje procesowe lub zaniechanie czynności przez ten organ, to w rze-
czywistości w przypadku kontroli wymienionych kategorii zachowań organu prokura-
torskiego zarysowuje się wyraźna przewaga koncesji na rzecz rozwiązania wyjątkowego,
przewidującego rozpoznanie zażalenia przez prokuratora. Wynika to przede wszystkim
z unormowania zawartego w art. 302 § 3 k.p.k., w którym został szeroko zakreślony
krąg czynności procesowych prokuratora, których kontrola, uruchamiana na skutek
wniesienia zażalenia, należy do prokuratora bezpośrednio przełożonego.
Organem legitymowanym do rozpoznania zażaleń na postanowienia, zarządzenia oraz

inne czynności lub zaniechanie czynności nieprokuratorskiego organu prowadzącego
postępowanie przygotowawcze jest prokurator sprawujący nadzór nad tym postępo-
waniem (art. 465 § 3 w zw. z art. 466 § 1 i art. 467 § 1 k.p.k.).
Należy stwierdzić, że do zasadniczych przejawów sądowej kontroli czynności organu

prokuratorskiego w postępowaniu przygotowawczym należy rozpoznawanie zażaleń
na postanowienia o zaniechaniu ścigania karnego, czyli postanowienia o odmowie
wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego. Sądowa kontrola tych decyzji
ma istotne znaczenie gwarancyjne, przede wszystkim z punktu widzenia pokrzywdzonego.
Do innych przykładów sądowej kontroli czynności prokuratora w postępowaniu przy-

gotowawczym należy rozpoznawanie zażaleń na następujące decyzje organu prokura-
torskiego:
1) o odmowie udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym (art. 159 in fine
k.p.k.);
2) o zabezpieczeniu majątkowym (art. 293 § 3 k.p.k.);
3) w przedmiocie środków zapobiegawczych innych niż tymczasowe aresztowanie
(art. 252 § 2 i 3 k.p.k.);
4) o zatrzymaniu osoby (art. 246 k.p.k.).
Poprzestając na przykładach czynności procesowych organu prokuratorskiego, których

kontrola zażaleniowa, w drodze wyjątku od zasady wyrażonej w art. 465 § 2 k.p.k., na-
leży do prokuratora (nadrzędnego lub bezpośrednio przełożonego), można wymienić:
1) postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowaw-
czego w sprawach z oskarżenia prywatnego (art. 465 § 2a k.p.k.);
2) postanowienia lub zarządzenia, a także inne czynności naruszające prawa osób
niebędących stronami (art. 302 k.p.k.);
3) czynności procesowe niestanowiące decyzji procesowych, naruszające prawa
stron postępowania przygotowawczego (art. 302 § 2 w zw. z art. 302 § 3 k.p.k.).
3.5. Czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym
W poprzednim podrozdziale zostały zobrazowane czynności sądu w postępowaniu przy-

gotowawczym polegające na korygowaniu działalności prokuratora w ramach kontroli
zażaleniowej decyzji wydawanych przez ten organ w pierwszym stadium procesowym.
Do czynności sądu w pierwszym stadium postępowania karnego należą także sądowe
czynności postępowania przygotowawczego, które polegają na:
1) podejmowaniu decyzji procesowych (postanowień), które są wynikiem uprzed-
niej kontroli i oceny działań podjętych w postępowaniu przygotowawczym pod
względem prawnym i faktycznym i które podlegają dalszej kontroli instancyjnej,
np. wydanie postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania (art. 250
§ 1 k.p.k.);
2) wykonywaniu określonych czynności procesowych, które nie mają charakteru
decyzji procesowych, np. przesłuchaniu świadka (art. 316 § 3 k.p.k.).
Wymienione powyżej czynności sądowe są realizowane w postępowaniu przed sądem

(postępowaniu sądowym), które wyjątkowo przebiega w stadialnych granicach postę-
powania przygotowawczego21.
Dokonanie przewidzianych w ustawie sądowych czynności w postępowaniu przygoto-

wawczym należy, co do zasady, do sądu powołanego do rozpoznania sprawy w pierwszej
instancji22. Wyjątki od tej zasady dotyczą sytuacji, w których ustawa przewiduje kompe-
tencje innego sądu, jak ma to miejsce, np. w art. 281 oraz 282 § 2 k.p.k. stanowiących, że
wydanie oraz odwołanie listu żelaznego należy do kompetencji miejscowo właściwego
sądu okręgowego (zob. też art. 250 § 2 k.p.k.).
21
Zob. szerzej K. Marszał, J. Zagrodnik, Problem dopuszczalności kasacji od postanowienia sądu, wy-
danego w trybie art. 306 § 2 k.p.k., PiP 2002/4, s. 62 i n.
22
Zob. szerzej K. Marszał, J. Zagrodnik, Właściwość sądu w związku z zażaleniem na postanowienie
o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia. Glosa do uchwały SN z 23.02.1999 r., I KZP 35/98, PiP 2000/1,
s. 110 i n.
Sąd dokonuje czynności jednoosobowo, także wtedy, gdy rozpoznaje zażalenie na

czynności postępowania przygotowawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 329
§ 2 k.p.k.).
Do czynności sądu polegających na podejmowaniu decyzji w toku postępowania

przygotowawczego należy wydanie postanowień m.in. w następujących kwestiach:
1) zastosowania oraz przedłużenia tymczasowego aresztowania w postępowaniu
przygotowawczym (art. 250 i 263 k.p.k.);
2) przepadku przedmiotu poręczenia majątkowego lub ściągnięciu sumy poręcze-
nia (art. 270 § 1 k.p.k.);
3) zastosowania na wniosek prokuratora aresztowania jako kary porządkowej
(art. 290 § 1 w zw. z art. 287 § 2 k.p.k.);
4) skierowania podejrzanego na obserwację psychiatryczną w zakładzie leczniczym
oraz przedłużenia czasu trwania takiej obserwacji (art. 203 § 2 i 3 k.p.k.).
Spośród czynności sądu polegających na wykonaniu określonych czynności postę-

powania przygotowawczego wymienić trzeba przede wszystkim przesłuchanie świad-
ka na wniosek strony, prokuratora albo innego organu prowadzącego postępowanie
przygotowawcze, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można
przesłuchać na rozprawie (art. 316 § 3 k.p.k.). Do tej grupy czynności należy rów-
nież przesłuchanie świadków i świadków-pokrzywdzonych w wypadkach określonych
w art. 185a–185c k.p.k., a ponadto przesłuchanie podejrzanego przed zastosowaniem
środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania (art. 249 § 3 w zw.
z art. 250 § 1 k.p.k.).
Literatura
D. Drajewicz, Ingerencja sądu w postępowanie przygotowawcze, PS 2013/3; K. Eichstaedt, Czynności

sądu w postępowaniu przygotowawczym w polskim prawie karnym, Warszawa 2008; J. Grajewski,
Ingerencja sądu w postępowanie przygotowawcze w świetle przepisów nowego Kodeksu postępo-
wania karnego (zarys problematyki) [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego.
Zagadnienia węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa–Kraków 1997; A. Kaftal, Kontrola sądowa
postępowania przygotowawczego, Warszawa 1974; D. Karczmarska, Przesłuchanie małoletniego
pokrzywdzonego w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 2014/1; C. Ku-
lesza, Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym w systemach prawnych niektórych państw
zachodnich, PiP 1987/4; C. Kulesza, Sędzia śledczy w modelu postępowania przygotowawczego na
tle prawnoporównawczym, Białystok 1991; C. Kulesza, Sędzia śledczy w polskim modelu postępo-
wania przygotowawczego (uwagi de lege ferenda), PiP 1988/12; A. Ludwiczek, Wpływ sądu na
postępowanie dowodowe w postępowaniu przygotowawczym [w:] Czynności dochodzeniowo-śledcze
i działania operacyjne Policji a rola sądu w postępowaniu przygotowawczym (materiały pokonferen-
cyjne), red. S. Lelental, J. Kudrelek, I. Nowicka, Szczytno 2008; K. Marszał, J. Zagrodnik, Problem
dopuszczalności kasacji od postanowienia sądu, wydanego w trybie art. 306 § 2 k.p.k., PiP 2002/4;
K. Marszał, J. Zagrodnik, Właściwość sądu w związku z zażaleniem na postanowienie o umorzeniu
śledztwa lub dochodzenia. Glosa do uchwały SN z 23.02.1999 r., I KZP 35/98, PiP 2000/1; F. Prusak,
Udział sędziego śledczego w procesie karnym według poglądów polskiej doktryny, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Rzeszowskiego 1987/3; M. Rogacka-Rzewnicka, O dewaluacji instytucji prawnych na
przykładzie sędziego śledczego [w:] Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, red. A. Michalska-Warias,
I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011; J. Skorupka, Obowiązki sądu związane ze stoso-
waniem tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, PS 2008/7–8; R.A. Stefań-
ski, Aktualny model zaskarżania postanowień o zaniechaniu ścigania karnego, Prok. i Pr. 2007/12;
S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 1968;
S. Waltoś, Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym, PP 1971/1; A. Wilkowska-Płóciennik,
Przesłuchanie pokrzywdzonego dziecka w trybie art. 185a k.p.k., Prok. i Pr. 2010/6; J. Zagrodnik,
Koncepcje kontroli zaniechania ścigania karnego [w:] Iudicium et Scientia. Księga jubileuszowa
Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011;
J. Zagrodnik, Kwestia uprawnień pokrzywdzonego w sytuacji ponownego zaniechania ścigania
karnego, Prok. i Pr. 2009/7–8; J. Zagrodnik, Postępowanie karne – wniesienie subsydiarnego aktu
oskarżenia a uprawnienia prokuratora do podjęcia postępowania przygotowawczego.Glosa do po-
stanowienia SN z 19.08.2015 r., III KK 74/15, OSP 2016/6; J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli
postanowień o umorzeniu postępowania rejestrowego, Prok. i Pr. 2008/9.
4. Zasadnicza skarga karna

4.1. Pojęcie i istota zasadniczej skargi karnej
Zasadniczą skargą karną, określaną dalej również mianem skargi zasadniczej, jest skarga
warunkująca integralne postępowanie przed sądem co do głównego przedmiotu
procesu, czyli postępowanie sądowe w kwestii odpowiedzialności karnej określonej
osoby ściganej za zarzucany jej czyn.
Sporządzenie zasadniczej skargi karnej i wniesienie jej do sądu pierwszej instancji jest
ściśle związane z zasadą skargowości, zgodnie z którą wszczęcie postępowania sądowego
następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu
(art. 14 § 1 k.p.k.). W systemie procesu karnego opartym na zasadzie skargowości
(skargowa forma procesu karnego) zasadnicza skarga karna jest podwaliną postępo-
wania sądowego co do przedmiotu procesu i stanowi warunek jego dopuszczalności
(przesłankę procesową – art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.).
Czynność procesowa w postaci wniesienia skargi zasadniczej może być realizowana

zarówno przez uprawnione do tego organy państwa, jak i – w określonych wypadkach
4. Zasadnicza skarga karna 571
– przez pokrzywdzonego. W systemie procesowym opartym na zasadzie skargowości

czynności tej nigdy nie wykonuje sąd.
Istotę zasadniczej skargi karnej stanowi żądanie rozpoznania przez sąd sprawy o prze-
stępstwo zarzucone oskarżonemu i wyciągnięcia wobec niego konsekwencji praw-
nokarnych wynikających z jego popełnienia23. Podstawową formę takiego żądania
stanowi akt oskarżenia.
Złożenie w sądzie zasadniczej skargi karnej przez uprawnionego oskarżyciela należy

do kategorii czynności procesowych, które polegają przede wszystkim na oświadczeniu
woli. Jest to oświadczenie o charakterze postulującym, zawierające żądanie rozpozna-
nia sprawy przez sąd. Z punktu widzenia przesłanki, jaką jest skarga, najistotniejsze dla
wyrażenia tego żądania są dwa składniki (essentialia negotii skargi): określenie osoby
oskarżonego oraz opis zarzucanego mu czynu przestępczego. Biorąc pod uwagę, że
oskarżyciel opiera skargę zasadniczą na ustaleniach faktycznych, które w jego ocenie
stwarzają wystarczającą podstawę do rozpoczęcia postępowania sądowego, wydaje
się oczywiste, że na jej treść składa się również oświadczenie wiedzy oskarżyciela
stanowiące podstawę dla oświadczenia przez niego woli ścigania. Wola oskarżyciela
musi być wyrażona w taki sposób, by sąd nie miał wątpliwości co do treści i zakresu
wniesionej skargi.
4.2. Funkcje aktu oskarżenia
Sprzężenie w skardze zasadniczej elementu woluntatywnego (żądania) z przekazem

określonej treści intelektualnej związanej ze sprecyzowaniem żądania skierowanego do
sądu (wskazaniem faktów ustalonych przez organ ścigania karnego lub pokrzywdzo-
nego) znajduje swoje odbicie w naturze skargi karnej jako czynności procesowej, która
służy nie tylko do przeniesienia procesu karnego na kolejny etap w jego dynamicznym
rozwoju, lecz także odgrywa określoną rolę w kontekście informacji procesowej oraz
podsumowania zakończonego postępowania przygotowawczego, a przede wszystkim
w aspekcie wytyczenia ram programowych dla rozpoznania i rozstrzygnięcia (roz-
patrzenia) sprawy przez sąd. Na kanwie tego spostrzeżenia rolę zasadniczej skargi
karnej może ująć w postaci jej funkcji, które zostaną zobrazowane na przykładzie
aktu oskarżenia. Do funkcji aktu oskarżenia należą: funkcja bilansująca, inicjująca,
programowa i informacyjna.
Funkcja bilansująca polega na tym, że akt oskarżenia stanowi wyraz podsumowania

i analizy wyników postępowania przygotowawczego, które z reguły poprzedza stadium
sądowe procesu karnego. Podstawę tej skargi stanowi zgromadzony w postępowaniu
przygotowawczym materiał dowodowy, który w ocenie prokuratora lub innego upraw-
23
Szerzej zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 346, oraz powołana tam literatura.
nionego organu uzasadnia przekonanie o popełnieniu przestępstwa przez podejrzanego

i skierowanie sprawy do sądu w celu jej rozpatrzenia.
Funkcja inicjująca jest nazywana również funkcją impulsu procesowego. Jej sens
wyraża się w tym, że wniesienie aktu oskarżenia powoduje wszczęcie postępowania
sądowego i powstanie stanu zawisłości sprawy przed sądem (litis pendentio) bez potrzeby
dokonywania w tym zakresie czynności przez organ sądowy. Akt oskarżenia jest więc
motorem postępowania karnego przed sądem pierwszej instancji, wprawiającym w ruch
mechanizm rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy przez wymieniony organ. Postępo-
wanie sądowe zawiązane przez wniesienie aktu oskarżenia może być zakończone tylko
rozstrzygnięciem sądu. Omawiana funkcja jest bezpośrednią konsekwencją zaliczenia
skargi uprawnionego oskarżyciela do przesłanek procesowych, których spełnienie wa-
runkuje dopuszczalność procesu w stadium sądowym (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.).
Funkcja programowa polega na tym, że akt oskarżenia przewiduje odpowiedni pro-

gram dla sądu dotyczący rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy. Oparcie systemu prawa
karnego procesowego na zasadzie skargowości przesądza o tym, że wskazany program
jest dla sądu wiążący w toku całego postępowania jurysdykcyjnego, co oznacza nakaz
respektowania jego granic podmiotowych oraz przedmiotowych i zarazem zakaz ich
przekroczenia przez sąd.
Granice podmiotowe są zakreślone względem osoby oskarżonego. Postępowanie

jurysdykcyjne może się toczyć tylko przeciwko tej osobie, która jako oskarżona została
wskazana w akcie oskarżenia. Sąd nie może jednocześnie rozszerzyć postępowania na
inne osoby, nieobjęte zarzutem sformułowanym w akcie oskarżenia. W razie skiero-
wania aktu oskarżenia przeciwko kilku osobom, sąd musi je wszystkie objąć ramami
toczącego się przed nim postępowania.
Granice przedmiotowe zakreśla przedmiot procesu. Sąd jest zobowiązany do roz-

poznania sprawy w pełnym zakresie czynu. Nie może pozostawić bez rozpoznania
fragmentów tego samego czynu. Mając obowiązek rozpoznania sprawy w ramach czynu
objętego aktem oskarżenia, sąd nie może rozszerzać postępowania na inne czyny, któ-
re nie zostały w nim wskazane. Jedynym wyjątkiem jest w tym względzie tzw. proces
wpadkowy (art. 398 k.p.k.), który pozwala pod pewnymi warunkami na przedmioto-
we rozszerzenie oskarżenia w trakcie rozprawy głównej w drodze ustnego zarzucenia
oskarżonemu popełnienia innego czynu oprócz objętego aktem oskarżenia.
Funkcja informacji procesowej jest ściśle związana z zasadą rzetelnego procesu oraz
z zasadą jawności. Akt oskarżenia stanowi źródło informacji o przedmiocie postępo-
wania, zarówno dla oskarżonego i jego obrońcy, jak i dla innych stron lub quasi-stron
uczestniczących w procesie (poza oczywiście oskarżycielem, który sporządził i wniósł
do sądu skargę). Treść aktu oskarżenia pozwala oskarżonemu na zorientowanie się co
do zarzucanego mu czynu oraz dowodów, za pomocą których oskarżyciel zamierza

wykazać jego winę przed sądem. Wobec tego, że w obecnym stanie prawnym upublicz-
nienie oskarżenia na rozprawie głównej polega na zwięzłym przedstawieniu zarzutów
oskarżenia (zob. art. 385 k.p.k.), w aspekcie jawności zewnętrznej funkcja informacji
procesowej doznaje pewnego osłabienia.
Zgodnie z art. 334 § 3 k.p.k. o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu (a także o treści
art. 343 k.p.k., dotyczącego uprawnień związanych z rozpoznaniem wniosku o skazanie
bez przeprowadzenia rozprawy, art. 343a k.p.k., dotyczącego prawa do złożenia przed
rozprawą główną wniosku o dobrowolne poddanie się karze i trybu jego rozpoznania
oraz art. 378a k.p.k., przewidującego możliwość przeprowadzenia postępowania do-
wodowego podczas nieobecności oskarżonego lub obrońcy, mimo że usprawiedliwili
należycie swoje niestawiennictwo) oskarżyciel publiczny zawiadamia oskarżonego
i ujawnionego pokrzywdzonego, a także osobę lub instytucję, która złożyła zawiado-
mienie o przestępstwie. Pokrzywdzonego należy pouczyć zarazem o uprawnieniu do
złożenia, aż do czasu zamknięcia przewodu sądowego, wniosku o naprawienie szkody
wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę oraz o prawie do
zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Stwarza się
tym samym pokrzywdzonemu możliwość podjęcia odpowiednich działań prowadzących
do wystąpienia w roli strony procesowej w stadium jurysdykcyjnym.
4.3. Forma zasadniczej skargi karnej
4.3.1. Uwagi ogólne
Pojęcie formy zasadniczej skargi karnej nie jest jednoznaczne. Można je identyfikować
ze środkiem technicznym (metodą) wyrażenia oświadczenia stanowiącego treść skar-
gi karnej, biorąc pod uwagę, czy ma ona postać pisemną czy ustną. Forma zasadniczej
skargi karnej może również oznaczać układ wypowiedzi (pisemnej lub ustnej) skła-
dającej się na jej treść, a także jej szatę językową (np. styl, poprawność formułowania
zdań)24. Nie tracąc z pola widzenia i nie kwestionując żadnego z wyróżnionych aspektów
formy zasadniczej skargi karnej, dla potrzeb związanych bezpośrednio z uporządkowa-
niem dalszych rozważań należy opowiedzieć się za użytkiem znaczeniowym terminu
„forma” pozwalającym na jego wykorzystanie w kontekście zasadniczej skargi karnej
dla oznaczenia jej odmian rodzajowych25. Przyjmując to założenie terminologiczne,
można wyróżnić trzy kategorie zasadniczych skarg karnych. Do pierwszej należy akt
oskarżenia i jego warianty formalne. Drugą kategorię tworzą skargi zastępujące akt
24
S. Waltoś, Akt oskarżenia w procesie karnym, Warszawa 1963, s. 9.
25
Analogiczne zapatrywanie w odniesieniu do aktu oskarżenia wyraził S. Stachowiak [w:] K. Marszał,
S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 446.
oskarżenia w procesie karnym. Trzecia obejmuje skargi zasadnicze nienależące do żadnej

z wyróżnionych wcześniej kategorii (pozostałe zasadnicze skargi karne).
4.3.2. Akt oskarżenia
Akt oskarżenia jest podstawową formą zasadniczej skargi karnej.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego akt oskarżenia wnosi do

sądu oskarżyciel publiczny, którym jest z reguły prokurator (art. 45 § 1 k.p.k.), a tylko
wyjątkowo inny organ państwowy, z mocy szczególnych przepisów ustawy, określających
zarazem zakres jego działania (art. 45 § 2 k.p.k.).
Przepis art. 331 § 1 k.p.k. stanowi, że w ciągu 14 dni od daty zamknięcia śledztwa albo
od otrzymania aktu oskarżenia sporządzonego przez Policję w dochodzeniu, prokura-
tor sporządza akt oskarżenia lub zatwierdza akt oskarżenia sporządzony przez Policję
w dochodzeniu i wnosi go do sądu albo wydaje postanowienie o umorzeniu, o zawie-
szeniu albo o uzupełnieniu śledztwa lub dochodzenia. Z unormowania tego wynika, że
po przeprowadzonym śledztwie akt oskarżenia sporządza i wnosi do sądu prokurator.
W przypadku dochodzenia obowiązuje reguła, w myśl której akt oskarżenia sporządza
Policja lub inny organ, któremu przysługują uprawnienia Policji w pierwszym stadium
procesowym, natomiast do organu prokuratorskiego należy jego zatwierdzenie i – pod
warunkiem zaakceptowania – wniesienie do sądu.
Organy dochodzeniowe, których uprawnienia wynikają z rozporządzenia Ministra

Sprawiedliwości w sprawie organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia do-
chodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed
sądem pierwszej instancji w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak również
zakresu spraw zleconych tym organom, wydanego na podstawie delegacji ustawowej
zamieszczonej w art. 325d k.p.k., mogą nie tylko sporządzić, ale również wnieść samo-
dzielnie akt oskarżenia bezpośrednio do sądu, chyba że prokurator postanowi inaczej
(art. 331 § 2 k.p.k.). Możliwość taką mają również inne nieprokuratorskie organy ścigania
karnego, jeżeli przewidują ją przepisy ustaw szczególnych.
Jeżeli podejrzany jest tymczasowo aresztowany, zakreślony wyżej 14-dniowy termin

na sporządzenie lub zatwierdzenie i wniesienie aktu oskarżenia do sądu albo podjęcie
innej stosownej decyzji ulega skróceniu do 7 dni (art. 331 § 3 k.p.k.). Obydwa terminy
mają charakter instrukcyjny (porządkowy), co oznacza, że czynność dokonana po ich
upływie nie jest bezskuteczna.
Ważne znaczenie ma unormowanie przewidziane w art. 331 § 4 k.p.k., według którego

w sprawie, w której wobec podejrzanego stosowane jest tymczasowe aresztowanie, akt
oskarżenia powinien być wniesiony nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas
określonego terminu stosowania tego środka zapobiegawczego.
4.3.2.1. Zwykły akt oskarżenia
Zwykły (zwyczajny) akt oskarżenia stanowi formę zasadniczej skargi karnej, którą należy
uznać za typową w procesie karnym.
Zwyczajny akt oskarżenia wymaga sporządzenia na piśmie. Pisemny charakter tej czyn-
ności gwarantuje precyzyjne sformułowanie treści skargi oraz zapewnia jej trwałość.
Dzięki zachowaniu formy pisemnej jest możliwe wyrażenie żądania stanowiącego istotę
zasadniczej skargi karnej w sposób najbardziej adekwatny do jej funkcji związanych
z zaprogramowaniem dalszego postępowania rozpoznawczego oraz udzieleniem in-
formacji procesowej.
Pisemna forma aktu oskarżenia ma niebagatelne znaczenie z punktu widzenia oskarżo-

nego, stwarza bowiem gwarancję, że inny czyn (w znaczeniu rzeczywistym) nie zostanie
oskarżonemu przypisany w wyroku.
Pisemny charakter aktu oskarżenia przesądza o tym, że jego treść musi realizować okre-
ślony porządek strukturalny. W zakresie sposobu ukształtowania struktury treściowej
aktu oskarżenia można wskazać dwa zasadnicze rozwiązania modelowe, mianowicie
model germański i model romański. Pierwszy z nich przewiduje zamieszczenie uzasad-
nienia oskarżenia na końcu pisma procesowego, po przytoczeniu składników postula-
tywnych skargi karnej. Model romański zakłada przedstawienie w pierwszej kolejności
motywów oskarżenia, i dopiero na tym podłożu sprecyzowanie jego treści w konkluzji.
W świetle unormowania zamieszczonego w art. 332 k.p.k. nie ulega wątpliwości, że po-
rządek struktury treściowej aktu oskarżenia przewidziany w polskim procesie karnym
opiera się na pierwszym z przedstawionym wzorców.
Stanowiąc pismo procesowe, zwyczajny akt oskarżenia musi spełniać warunki pisma
procesowego określone w art. 119 § 1 pkt 4 k.p.k., czyli powinien zawierać datę i podpis
wnoszącego skargę. Pozostałe wymagania formalne, które musi spełniać każde pismo
procesowe, wymienione w art. 119 § 1 pkt 1–3 k.p.k., mieszczą się już w art. 332 § 1 k.p.k.
określającym łącznie z art. 332 § 2 i art. 333 k.p.k. składniki struktury treściowej aktu
oskarżenia (wymagania formalne aktu oskarżenia).
Z treści art. 332 § 1 i 2 k.p.k. wynika, że akt oskarżenia powinien zawierać:

1) określenie oskarżonego, przez podanie jego imienia i nazwiska oraz innych da-
nych o jego osobie, w tym numeru telefonu, telefaksu i adresu poczty elektro-
nicznej lub informacji o ich nieposiadaniu lub niemożności ich ustalenia, a także
danych o zastosowanym środku zapobiegawczym oraz zabezpieczeniu majątko-

wym (art. 332 § 1 pkt 1 k.p.k.); ten składnik aktu oskarżenia służy zakreśleniu
granic podmiotowych postępowania sądowego;
2) dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu,
miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza
wysokości powstałej szkody (art. 332 § 1 pkt 2 k.p.k.); jest to tzw. konkluzja aktu
oskarżenia, która musi odpowiadać dyspozycji przepisu prawa karnego material-
nego w tym znaczeniu, że jej treść powinna zawierać konkretne fakty wypełnia-
jące dyspozycję przepisu określającego dany typ czynu zabronionego, w związku
z którym toczy się proces karny; procesowy opis czynu zamieszczony w konkluzji
aktu oskarżenia zakreśla granice przedmiotowe postępowania sądowego;
3) wskazanie, że czyn zarzucany oskarżonemu został popełniony w warun-
kach wymienionych w art. 64 lub 65 k.k. albo w art. 37 § 1 k.k.s. (art. 332 § 1
pkt 3 k.p.k.); chodzi o wskazanie, że czyn został popełniony w warunkach usta-
wowo określonego powrotu do przestępstwa (art. 64 k.k.), sprawca uczynił sobie
z popełnienia przestępstwa stałe źródło dochodu, popełnił przestępstwo, dzia-
łając w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu popełnienie prze-
stępstwa, popełnił przestępstwo o charakterze terrorystycznym (art. 65 k.k.) albo
że popełnił przestępstwo skarbowe w warunkach uzasadniających nadzwyczajne
obostrzenie kary określonych w art. 37 § 1 k.k.s.;
4) wskazanie przepisów ustawy karnej, pod które podpada zarzucany czyn (kwa-
lifikacja prawna czynu – art. 332 § 1 pkt 4 k.p.k.); musi ono oczywiście harmoni-
zować z określeniem (opisem) zarzucanego czynu i stanowi wyraz oceny prawnej
czynu, dokonanej przez oskarżyciela;
5) wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 332 § 1 pkt 5 k.p.k.);
chodzi tu o wskazanie sądu rzeczowo i miejscowo właściwego do rozpoznania
sprawy; sąd ma obowiązek badania z urzędu swojej właściwości miejscowej,
a zwłaszcza rzeczowej (art. 35 k.p.k.).
Obowiązek sporządzenia uzasadnienia aktu oskarżenia jest przewidziany jedynie

w odniesieniu do spraw, w których postępowanie przygotowawcze zakończyło się
w formie śledztwa. Jeżeli postępowanie to zakończyło się w formie dochodzenia akt
oskarżenia może nie zawierać uzasadnienia (art. 332 § 3 k.p.k.). Zważywszy, że w wymia-
rze praktycznym w przeważającej liczbie spraw postępowanie przygotowawcze kończy
się w formie dochodzenia, obowiązujące rozwiązanie ustawowe w kwestii wymogu
uzasadnienia aktu oskarżenia trudno uznać za zadowalające, oznacza ono bowiem,
że w dalszym ciągu w całej masie spraw oskarżony może być pozbawiony możliwości
zapoznania się z motywami oskarżenia, co istotnie osłabia realność odpowiedniego
przygotowania się do obrony w postępowaniu sądowym.
Zgodnie z art. 332 § 2 k.p.k. w uzasadnieniu należy przytoczyć fakty i dowody, na któ-
rych oskarżenie się opiera, a w miarę potrzeby wyjaśnić podstawę prawną oskarżenia
i omówić okoliczności, na które powołuje się oskarżony w swej obronie.
W praktyce wykształciły się dwie metody sporządzania uzasadniania aktu oskarżenia:

1) chronologiczna, polegająca na przedstawieniu okoliczności sprawy w takiej ko-
lejności, w jakiej były one wykrywane w toku postępowania przygotowawczego;
metodę tę należy stosować w odniesieniu do spraw o skomplikowanym stanie
faktycznym; w tej metodzie chodzi o zobrazowanie drogi procesowej wiodącej
do wykrystalizowania się zarzutu stanowiącego tezę oskarżenia; pozwala ona na
wykazanie m.in., że uzyskiwane sukcesywnie w postępowaniu przygotowawczym
środki dowodowe dostarczały faktów wskazujących na popełnienie przestępstwa,
które układały się w pewną logiczną całość tylko w stosunku do oskarżonego;
2) systematyczna, polegająca na przedstawieniu okoliczności sprawy w takiej ko-
lejności, w jakiej przebiegały one w rzeczywistości; można powiedzieć, że punk-
tem odniesienia w przypadku takiego uzasadnienia jest chronologia zdarzenia,
w związku z którym toczy się proces karny; metoda ta przewiduje ukazanie od
razu pełnego obrazu tego zdarzenia; przebieg postępowania dowodowego w ra-
mach pierwszego stadium procesowego, który doprowadził do jego odsłonięcia,
schodzi na dalszy plan.
Niekiedy znajduje zastosowanie metoda mieszana, polegająca na tym, że uzasadnienie

aktu oskarżenia sporządza się częściowo według jednej, a częściowo według drugiej
ze wskazanych wyżej metod, co oznacza, że co do niektórych okoliczności przedstawia
się same wnioski wynikające z przeprowadzenia postępowania przygotowawczego,
a co do innych wskazuje się kolejność ustalenia faktów dowodowych pozwalających
na wyprowadzenie określonych wniosków.
Zgodnie z art. 333 § 1 k.p.k. akt oskarżenia powinien także zawierać:

1) listę osób, których wezwania na rozprawę główną oskarżyciel żąda, z podaniem
ich adresów;
2) wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej doma-
ga się oskarżyciel.
Wykaz dowodów z jednej strony wskazuje podstawę dowodową ustaleń faktycznych,

leżących u podłoża aktu oskarżenia, a z drugiej strony stanowi wniosek dowodowy
skierowany do sądu o przeprowadzenie wymienionych w nim dowodów.
Akt oskarżenia może zawierać skierowany do sądu wniosek prokuratora o zaniechanie

wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań świadków, którzy zostali przesłuchani, prze-
bywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, które nie są tak doniosłe,
aby konieczne było bezpośrednie przesłuchanie świadków na rozprawie, w szczególności
takie, którym oskarżony w swych wyjaśnieniach nie zaprzeczył. Ustawodawca zastrzega

jednak, że nie może to dotyczyć świadków, którzy na podstawie art. 182 k.p.k. mają
prawo odmówić złożenia zeznań (art. 333 § 2 w zw. z art. 350a k.p.k.). Novum stanowi
możliwość zaniechania wezwania świadków ze wskazanych względów z urzędu przez
przewodniczącego składu orzekającego (art. 350a k.p.k.). Jeśli weźmie się pod uwagę, że
w ten sposób przewodniczący uzyskuje uprawnienie do korygowania w istocie stanowi-
ska organu prokuratorskiego co do konieczności przesłuchania określonych świadków
bezpośrednio przed sądem w celu udowodnienia zarzutów stawianych oskarżonemu
w akcie oskarżenia, to trudno uchylić się od spostrzeżenia, że przyjęte w art. 350a k.p.k.
rozwiązanie, oprócz tego, że otwiera drogę do dalszego ograniczenia realizacji zasady
bezpośredniości w toku rozprawy głównej, prowadzi zarazem do osłabienia zasadniczego
na gruncie współczesnego procesu karnego podziału ról procesowych (rozstrzyganie,
oskarżenie, obrona) oraz podważenia wynikającego z niego założenia, zgodnie z którym
za realizację funkcji oskarżenia, a tym samym dowodowe wykazanie zasadności tezy
oskarżenia bezpośrednio przed sądem, powinien odpowiadać oskarżyciel.
Do wiadomości sądu do aktu oskarżenia dołącza się także listę ujawnionych osób
pokrzywdzonych z podaniem ich adresów, a także adresy osób, których wezwania
oskarżyciel żąda. Należy ponadto podać numery telefonów, telefaksów i adresy poczty
elektronicznej wskazanych osób, chyba że informacji tych nie można ustalić (art. 333
§ 3 k.p.k.). Do aktu oskarżenia należy również dołączyć listę pokrzywdzonych, którzy
zgłosili w postępowaniu przygotowawczym wniosek o powiadomienie ich o sposobie
zakończenia sprawy listem zwykłym, przesłanym na wskazany przez nich adres, za
pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej, wraz z odpisem prawomocnego
orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie lub jego wyciągiem, które mogą być
przesłane w postaci elektronicznej (art. 333 § 3a k.p.k.).
Prokurator może dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o orzeczenie wobec podmiotu

zobowiązanego, o którym mowa w art. 91a k.p.k., zwrotu korzyści majątkowej albo
jej równowartości uprawnionemu podmiotowi lub przepadku świadczenia pie-
niężnego albo jego równowartości na rzecz Skarbu Państwa, jeśli wskazana korzyść
lub świadczenie zostały uzyskane w związku z popełnieniem przestępstwa (art. 333
§ 5 k.p.k.). Wniosek taki wymaga uzasadnienia. O jego wniesieniu prokurator ma
obowiązek zawiadomić podmiot zobowiązany oraz podmiot uprawniony, udzielając
im jednocześnie stosownych pouczeń (zob. art. 334 § 4 k.p.k.).
Wraz z aktem oskarżenia przesyła się sądowi akta postępowania przygotowawczego

razem z załącznikami, załącznik adresowy do akt sprawy, a także po jednym odpisie
aktu oskarżenia dla każdego oskarżonego, a w przypadku dołączenia do aktu oskarże-
nia wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy również dla pokrzywdzonego
(art. 334 § 1 i 2 k.p.k.). Sądowi przekazuje się cały materiał zgromadzony w stadium
postępowania przygotowawczego. Nie wolno dokonywać jakiejkolwiek selekcji zgro-

madzonego materiału.
Zgodnie z art. 335 § 2 k.p.k. prokurator może dołączyć do aktu oskarżenia wniosek
o skazanie oskarżonego na posiedzeniu i orzeczenie uzgodnionych z nim kar lub in-
nych środków przewidzianych za zarzucany mu występek, uwzględniających też praw-
nie chronione interesy pokrzywdzonego, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa
i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości, oświadczenia dowodowe oskarżonego nie
są sprzeczne z dokonanymi ustaleniami, a jego postawa wskazuje, iż cele postępowania
zostaną osiągnięte. Uzgodnienie może również obejmować wydanie określonego roz-
strzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu (art. 335 § 1 zdanie piąte w zw. z art. 335
§ 2 zdanie drugie k.p.k.). Przedstawiony wniosek, określany mianem niesamodzielnego
wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy, otwiera drogę do rozstrzygnięcia
sprawy przez sąd w ramach konsensualnego modelu procesu sądowego, bez potrze-
by przeprowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie głównej. Można więc
powiedzieć, że służy usprawnieniu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.
Oskarżony w ramach tego modelu unika stygmatyzacji związanej z zasiadaniem na
ławie oskarżonych na jawnej rozprawie głównej, może liczyć na szybkie wyjaśnienie jego
sytuacji prawnej, a nierzadko również na orzeczenie łagodniejszej kary. Z perspektywy
pokrzywdzonego rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu karnego w ramach konsen-
sualnego modelu procesu sądowego daje możliwość względnie szybkiego uzyskania
naprawienia szkody lub zadośćuczynienia doznanej krzywdzie, a także pozwala uniknąć
ciężarów, które mogłyby się łączyć z jego udziałem w postępowaniu dowodowym na
rozprawie głównej.
Z treści przytoczonego wyżej przepisu jednoznacznie wynika, że instytucja wniosku

o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy bazuje na porozumieniu między oskarży-
cielem i oskarżonym w kwestii skazania i wymiaru określonej kary lub innego środka.
Dla rozstrzygnięcia sprawy w ramach konsensualnego modelu procesu sądowego po-
rozumienie to wymaga akceptacji sądu i braku sprzeciwu pokrzywdzonego (art. 343
§ 2 i 3 k.p.k.). Zawarcie przez oskarżyciela (organ ścigania karnego) porozumienia
z oskarżonym, a następnie wniesienie aktu oskarżenia bez wniosku o ściganie należy
nie tylko ujmować w kategorii jaskrawej nielojalności procesowej, ale również oceniać
przez pryzmat zasadności i tym samym dostatecznych podstaw do zainaugurowania
postępowania sądowego. Do sformułowania takiego zapatrywania skłania wzgląd na
procesowy entourage, w jakim w praktyce dochodzi do porozumienia oskarżyciela pub-
licznego z oskarżonym, łączy się z nim bowiem złożenie przez oskarżonego wyjaśnień,
których treść jest w pewnym sensie podporządkowana wsparciu wniosku o ściganie bez
przeprowadzenia rozprawy, a tym samym aktu oskarżenia. W sytuacji sprzeniewierze-
nia się porozumieniu przez oskarżyciela i wniesienia aktu oskarżenia bez omawianego
wniosku należy spodziewać się tego, że wyjaśnienia oskarżonego w postępowaniu są-
dowym będą w istotnym stopniu odmienne od złożonych w zarysowanych warunkach

w pierwszym stadium procesowym.
Uzasadnienie aktu oskarżenia, do którego jest dołączony wniosek o skazanie bez prze-
prowadzenia rozprawy, można ograniczyć do wskazania dowodów świadczących o tym,
że okoliczności popełnienia czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości oraz że
cele postępowania zostaną osiągnięte bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 § 3 zdanie
drugie w zw. z art. 335 § 2 zdanie drugie k.p.k.). Z oczywistych względów do takiego
aktu oskarżenia nie dołącza się listy dowodów, które miałyby być przeprowadzone na
żądanie oskarżyciela na rozprawie głównej (art. 335 § 2 zdanie trzecie k.p.k.).
4.3.2.2. Szczególne formy aktu oskarżenia
Pod pojęciem szczególnych form aktu oskarżenia kryją się jego odmiany gatunkowe
(warianty), które różnią się od aktu oskarżenia uznanego za typowy w procesie karnym
(zwyczajnego aktu oskarżenia) w zakresie dotyczącym struktury treściowej lub metody
uzewnętrznienia żądania stanowiącego istotę zasadniczej skargi karnej. Obowiązujące
przepisy pozwalają na wyróżnienie następujących trzech szczególnych form aktu
oskarżenia, mianowicie:
1) skróconego aktu oskarżenia, który może być sporządzony w sprawach, w któ-
rych postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia
(art. 332 § 3 k.p.k.); jak już wyżej ustalono, taki akt oskarżenia może nie zawierać
uzasadnienia (art. 332 § 3 k.p.k.); musi on natomiast spełniać wszystkie inne usta-
wowe wymagania przewidziane dla zwykłego aktu oskarżenia;
2) uproszczonego aktu oskarżenia, wnoszonego do sądu przez pokrzywdzonego
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (rozdział 52 Ko-
deksu postępowania karnego); treść takiego aktu oskarżenia może sprowadzać
się do oznaczenia osoby oskarżonego, zarzucanego mu czynu oraz wskazania
dowodów, na których opiera się oskarżenie (art. 487 k.p.k.); dalsze ułatwienie
dla pokrzywdzonego przestępstwem ściganym z oskarżenia prywatnego wynika
z treści art. 488 § 1 k.p.k., który nakłada na Policję obowiązek przyjęcia ustnej lub
pisemnej skargi na żądanie wskazanego podmiotu i przesłania jej do właściwego
sądu; rozwiązanie to ma istotne znaczenie z punktu widzenia pokrzywdzonego,
ponieważ nierzadko może on nie móc ustalić sprawcy przestępstwa lub nie wie-
dzieć, czy dany czyn stanowi przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, czy
też z oskarżenia prywatnego;
3) ustnego aktu oskarżenia, inicjującego tzw. proces wpadkowy (art. 398 k.p.k.),
polegający na przedmiotowym rozszerzeniu oskarżenia w toku prowadzonej
rozprawy w sądzie pierwszej instancji; taki akt oskarżenia wymaga precyzyjne-
go ujęcia w protokole rozprawy; ustawa nie określa w sposób odrębny wymagań
formalnych ustnego aktu oskarżenia; nie budzi jednak wątpliwości, że musi on
zawierać składniki struktury treściowej zwykłego aktu oskarżenia, które można

uznać za niezbędne z punktu widzenia istoty zasadniczej skargi karnej, a więc
wskazywać oskarżonego, dokładnie określać zarzucany mu czyn (konkluzję aktu
oskarżenia), wskazywać jego kwalifikację prawną; powinien również zawierać
informację o popełnieniu czynu w warunkach określonych w art. 64 lub 65 k.k.
albo art. 37 § 1 k.k.s.; zgodnie z treścią art. 398 § 2 k.p.k. w razie odroczenia
rozprawy, na której nastąpiło przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia, oskarży-
ciel ma obowiązek wniesienia w formie pisemnej nowego lub dodatkowego aktu
oskarżenia.
4.3.3. Skargi zastępujące akt oskarżenia
Skargami zastępującymi akt oskarżenia są skargi skargi zasadnicze, które spełniają

w procesie karnym funkcje aktu oskarżenia, ale nim nie są. Można stwierdzić, że
o zaliczeniu określonej skargi zasadniczej do tytułowej kategorii przesądza jej znacze-
nie w postępowaniu karnym. W obecnym stanie prawnym w postępowaniu karnym
w sprawach o przestępstwa (procesie karnym sensu stricto) można wyróżnić dwie skargi
zastępujące akt oskarżenia, mianowicie wniosek o warunkowe umorzenie postępowania
karnego oraz wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym.
Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego jest sporządzany przez

prokuratora lub nieprokuratorski organ ścigania karnego uprawniony do wniesienia
i popierania oskarżenia w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego
(art. 336 oraz 325i § 3 k.p.k.). Sporządzenie i wniesienie takiego wniosku ma miejsce,
jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, okre-
ślone w art. 66 § 1 i 2 k.k. Podobnie jak omówiony wcześniej niesamodzielny wniosek
o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy, który jest dołączany do aktu oskarżenia,
wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego stanowi skargę karną umoż-
liwiającą rozstrzygnięcie sprawy w ramach konsensualnego modelu procesu sądowego,
bez potrzeby przeprowadzenia rozprawy głównej.
Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego musi zawierać większość

składników stanowiących obowiązkowe składniki zwykłego aktu oskarżenia, stosuje
się do niego bowiem odpowiednio art. 332 § 1 pkt 1, 2, 4 i 5 k.p.k. Wymaga on uzasad-
nienia, z tym że jego zawartość treściową można ograniczyć do wskazania dowodów
świadczących o tym, że wina oskarżonego nie budzi wątpliwości, a ponadto okoliczności
przemawiających za warunkowym umorzeniem (art. 336 § 2 k.p.k.). We wniosku można
wskazać proponowany okres próby, obowiązki, które należy nałożyć na oskarżonego
i – stosownie do okoliczności – wnioski co do dozoru (art. 336 § 3 k.p.k.). Do wniosku
dołącza się, do wiadomości sądu, listę ujawnionych osób pokrzywdzonych, z podaniem
ich adresów (art. 336 § 4 zdanie pierwsze k.p.k.). Z wnioskiem o warunkowe umo-
rzenie postępowania przesyła się sądowi akta postępowania przygotowawczego wraz

z załącznikami, załącznik adresowy do akt sprawy, a także po jednym odpisie wniosku
dla każdego oskarżonego. O przesłaniu wniosku do sądu zawiadamia się oskarżonego
oraz pokrzywdzonego, a także osobę lub instytucję, która złożyła zawiadomienie o prze-
stępstwie. Pokrzywdzonego należy pouczyć o prawie do złożenia wniosku o orzeczenie
obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienie doznanej krzywdzie oraz upraw-
nieniu do złożenia oświadczenia wyrażającego wolę działania w charakterze oskarżyciela
posiłkowego (art. 334 w zw. z art. 336 § 4 zdanie drugie k.p.k.).
Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym podlega sporządze-

niu i przekazaniu do sądu przez Policję wraz ze zgromadzonym materiałem dowodo-
wym, jeżeli zachodzą przesłanki rozpoznania sprawy w postępowaniu przyspieszonym
(art. 517d § 1 k.p.k.). Ponieważ wniosek ten jest poddany szczegółowej analizie w roz-
dziale XI w ramach rozważań poświęconych postępowaniu przyspieszonemu, w tym
miejscu, aby uniknąć zbędnego powielania poruszanych zagadnień, należy odesłać do
lektury wskazanego fragmentu podręcznika.
4.3.4. Inne zasadnicze skargi karne
Do zasadniczych skarg karnych, które nie mieszczą się w ramach żadnej z przedsta-
wionych dotychczas kategorii skarg, opisanych w dwóch poprzednich podpunktach,
należą wniosek o umorzenie postępowania przygotowawczego i zastosowanie środka
zabezpieczającego (art. 324 k.p.k.) oraz wniosek o skazanie bez przeprowadzenia roz-
prawy, który podlega wniesieniu zamiast aktu oskarżenia i dlatego jest dalej określany
mianem samodzielnego wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335
§ 1 k.p.k.). Uzasadnienie dla ich ujęcia w ramach odrębnej kategorii zasadniczych skarg
karnych wynika z faktu, że w przeciwieństwie do skarg zastępujących akt oskarżenia nie
spełniają one istotnych funkcji, które są właściwe temu pismu procesowemu. Ujawnia
się to w sposób jednoznaczny na tle uregulowania sposobu negatywnego załatwienia
wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających oraz
samodzielnego wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy. Stwierdzenie przez
sąd braku podstaw do uwzględnienia takich wniosków wymaga przekazania sprawy
prokuratorowi w celu dalszego prowadzenia postępowania przygotowawczego lub
podjęcia innej decyzji w sprawie (zob. art. 324 § 2 i art. 343 § 7 zdanie pierwsze k.p.k.),
co wyklucza kontynuację rozpoznania sprawy przez sąd aż do jej merytorycznego roz-
strzygnięcia, jak to ma zasadniczo miejsce w wypadkach przedstawionych wcześniej
skarg zastępujących akt oskarżenia26.
Do złożenia wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabez-

pieczających dochodzi w razie ustalenia, że podejrzany dopuścił się czynu w stanie
26
S. Stachowiak [w:] K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces..., s. 425.
niepoczytalności oraz że istnieją podstawy do zastosowania w stosunku do niego

środków zabezpieczających określonych w art. 93a § 1 k.k. (elektronicznej kontroli
miejsca pobytu, terapii, terapii uzależnień, pobytu w zakładzie psychiatrycznym) lub
do orzeczenia tytułem środka zabezpieczającego nakazu lub zakazów określonych
w art. 39 pkt 2–3 k.k. (np. zakazu zajmowania określonych stanowisk, wykonywania
określonego zawodu, prowadzenia określonego rodzaju działalności gospodarczej,
zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją
małoletnich lub opieką nad nimi czy zakazu prowadzenia pojazdów – art. 99 § 1 k.k.).
W konsekwencji stwierdzenia przedstawionych warunków wniosku o umorzenie po-
stępowania i zastosowanie środków zabezpieczających prokurator jest zobowiązany
do wystąpienia z nim do sądu, po zaznajomieniu podejrzanego lub jego obrońcy
z materiałami postępowania przygotowawczego, jeżeli o to wniosą, i wydaniu posta-
nowienia o zamknięciu śledztwa lub dochodzenia (art. 324 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Warunki wystąpienia z samodzielnym wnioskiem o skazanie bez przeprowadzenia

rozprawy są określone w art. 335 § 1 k.p.k. Zasadniczą różnicę w zakresie uregulowa-
nia tych warunków w porównaniu z unormowaniem warunków wniosku o skazanie
bez przeprowadzenia rozprawy dołączanego do aktu oskarżenia stanowi wymaganie
przyznania się do winy oskarżonego. W realizacji tego warunku można upatrywać
przejawu dążenia oskarżonego do ekspiacji. Przyznanie się do winy musi być pełne
(confessio plena), co oznacza, że powinno dotyczyć całokształtu istotnych okolicz-
ności w sprawie odnoszących się do kwestii sprawstwa, winy oraz kwalifikacji praw-
nej. Tylko takie przyznanie się może uczynić zbędnymi inne dowody i uzasadnia
rozwiązanie, zgodnie z którym wyjaśnienia oskarżonego, które muszą towarzyszyć
przyznaniu się do winy, stanowią w istocie fundament ustaleń faktycznych, na których
opiera się rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej w drodze uwzględnienia
samodzielnego wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy27.
Z art. 335 § 1 k.p.k. wynika, że samodzielny wniosek może być złożony w sprawie
o występek, jeżeli, poza omówionym warunkiem, w świetle wyjaśnień oskarżonego
nie budzą wątpliwości okoliczności popełnienia przestępstwa i jego wina, postawa
oskarżonego wskazuje, że cele postępowania, o których mowa w art. 2 § 1 k.p.k.,
zostaną osiągnięte, mimo że nie będzie przeprowadzona rozprawa, a w zakresie
uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków reakcji karnej znalazły uwzględ-
nienie prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Wszystkie wymienione warunki
muszą być spełnione kumulatywnie. Jeżeli to nastąpi, lecz zachodzi konieczność
weryfikacji wyjaśnień oskarżonego pod kątem ich wiarygodności, czynności do-
wodowych dokonuje się jedynie w zakresie niezbędnym do jej przeprowadzenia
(art. 335 § 1 zdanie drugie k.p.k.). W innych wypadkach, w następstwie przyzna-
nia się do winy oskarżonego i złożenia przez niego wyjaśnień, można zaniechać
dalszych czynności dowodowych z wyjątkiem przeprowadzenia w niezbędnym
27
Zob. J. Zagrodnik, Model..., s. 137.
zakresie czynności koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestęp-

stwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, m.in. oględzin, przeszu-
kania, czynności pobrania od podejrzanego krwi, włosów, wydzielin organizmu
(art. 335 § 1 zdanie trzecie k.p.k.).
Literatura
K. Dudka, Skuteczność instrumentów ochrony pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym

w świetle badań empirycznych, Lublin 2006; D. Gil, Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywat-
nego w polskim procesie karnym, Warszawa 2011; T. Grzegorczyk, Wniosek o rozpoznanie sprawy
w postępowaniu przyspieszonym jako surogat aktu oskarżenia [w:] Skargowy model procesu karnego.
Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki,
H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008; J. Gurgul, Akt oskarżenia – uwagi polemiczne, Prok. i Pr.
2011/12; P. Hofmański, S. Zabłocki, Granice skargi oskarżycielskiej w świetle najnowszego orzecznictwa
red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008; W. Jasiński,
Skrócony akt oskarżenia, Prok. i Pr. 2007/6; W. Jasiński, Węzłowe elementy konstrukcji aktu oskarżenia
i ich rola w komunikacji między oskarżycielem publicznym a sądem, AUW Przegląd Prawa i Admini-
stracji 2007/76; R. Kaczor, Akt oskarżenia jako pisemna forma skargi oskarżyciela publicznego. Uwagi
polemiczne, Prok. i Pr. 2011/4; R. Kaczor, Warunkowe umorzenie postępowania karnego a ocena czynu
i jego sprawcy, PS 2011/7–8; R. Kmiecik, Akt oskarżenia jako pisemna forma skargi oskarżyciela
publicznego, Prok. i Pr. 2010/1–2; R. Koper, Skazanie oskarżonego bez rozprawy a zasady procesowe,
SP 2002/4; R. Koper, Warunki skazania oskarżonego wyrokiem bez rozprawy, PS 1999/5; R. Koper,
Zgoda oskarżonego jako warunek skazania bez rozprawy, Pal. 2001/5–6; T. Kozioł, Warunkowe
umorzenie postępowania karnego, Warszawa 2009; R. Łyczywek, O architekturze aktu oskarżenia,
PP 1978/2; I. Pączek, Wniosek o skazanie bez rozprawy po noweli k.p.k. z dnia 27 września 2013 r.,
Prok. i Pr. 2015/10; S. Stachowiak, Funkcje zasady skargowości w polskim procesie karnym, Poznań
1975; S. Stachowiak, Wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania karnegoprzez sąd
[w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 1, Warszawa
1997; S. Steinborn, Porozumienia w polskim procesie karnym. Skazanie bez rozprawy i dobrowolne
poddanie się odpowiedzialności karnej, Warszawa 2005; W. Sych, Wniosek prokuratora o umorzenie
postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających jako szczególny rodzaj skargi w polskim
Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa
2008; S. Waltoś, Akt oskarżenia w procesie karnym, Warszawa 1963; H. Wąsik, Zasady sporządza-
nia aktu oskarżenia, Prok. i Pr. 1999/11–12; E. Wdzięczna, Warunkowe umorzenie postępowania
karnego w świetle koncepcji sprawiedliwości naprawczej, Toruń 2010; J. Zagrodnik, Instytucja skargi
subsydiarnej w procesie karnym, Warszawa 2005; J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełno-
mocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych, Warszawa 2016; J. Zagrodnik, Model interakcji
postępowania przygotowawczego oraz postępowania głównego w procesie karnym, Warszawa 2013;
J. Zagrodnik, Postępowanie karne – wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia a uprawnienie pro-
kuratora do podjęcia postępowania przygotowawczego. Glosa do postanowienia SN z 19.08.2015 r.,

III KK 74/15, OSP 2016/6; K. Zgryzek, Skargi zastępujące akt oskarżenia w polskim procesie karnym
red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008.
Rozdział X. Postępowanie główne 587
Rozdział X
POSTĘPOWANIE GŁÓWNE
1. Przygotowanie do rozprawy głównej

1.1. Oddanie pod sąd – zagadnienia ogólne
Pojęciem oddania pod sąd posługuje się doktryna w dwóch różnych, ale nie oznacza
to, że przeciwstawnych sobie, znaczeniach – w znaczeniu szerokim oraz w znaczeniu
ścisłym.
Pojęciem oddania pod sąd sensu largo określa się akt procesowy określonej władzy
lub osoby, na podstawie którego dana osoba zostaje postawiona w stan oskarżenia za
zarzucany jej czyn i odpowiada przed sądem, który ma rozstrzygnąć o przedmiocie
postępowania, tj. o winie lub niewinności tej osoby oraz o pozostałych skutkach czynu,
przewidzianych w prawie karnym materialnym.
Oddanie pod sąd sensu stricto oznacza akt sądowy, polegający na kontroli przez sąd
zasadności oskarżenia przed rozpoczęciem rozprawy głównej. W tym znaczeniu
oddanie pod sąd bywa także określane jako oddanie pod sąd przez sąd. To ostatnie
określenie wyraźnie wskazuje na rolę, jaką ma do spełnienia sąd na tym etapie postę-
powania, i dowodzi, że to do sądu należy zbadanie, czy istnieją merytoryczne warunki
rozpatrzenia wniesionej przez oskarżyciela sprawy.
Oddanie pod sąd polega na wniesieniu do sądu przez określoną władzę lub osobę
oskarżenia. Jeśli spełnia ono warunki formalne, zobowiązuje sąd do wyznaczenia roz-
prawy głównej.
Teoretycznie rzecz biorąc, wstępna kontrola oskarżenia może następować przed lub po
wniesieniu oskarżenia do sądu. Jeśli kontrola ta ma miejsce przed wniesieniem aktu
oskarżenia, wówczas w jej wyniku sąd albo zezwala na wniesienie aktu oskarżenia, albo
uznaje, że zebrany w sprawie materiał dowodowy nie wystarcza do postawienia oznaczo-
nej osoby w stan oskarżenia przed sądem. W tym ostatnim przypadku sąd podejmuje
588 Rozdział X. Postępowanie główne
czynności kontrolne już na etapie przygotowawczym (postępowania przygotowawczego),

co powoduje, że niezasadne, w przekonaniu sądu, oskarżenie, nie zostanie przedłożone
sądowi do rozpatrzenia, a tym samym oskarżenie to nie zainicjuje postępowania jurys-
dykcyjnego. Jeśli natomiast kontrola następuje po wniesieniu oskarżenia, w zależności
od jej wyników sąd albo wyznacza rozprawę, albo podejmuje inną stosowną decyzję.
Oddanie pod sąd w znaczeniu ścisłym (inaczej: oddanie przez sąd pod sąd) może być
obligatoryjne lub fakultatywne. Obligatoryjne oddanie przez sąd pod sąd może mieć
miejsce we wszystkich sprawach lub – jak w systemie francuskim – jedynie w sprawach
o poważniejsze przestępstwa, np. w sprawach o zbrodnie. W tym ostatnim przypadku
kwestię potrzeby wstępnego badania sprawy pozostawia się do uznania określonej
władzy sądowej. O ile w przypadku obligatoryjnego oddania przez sąd pod sąd bada-
nie sprawy nie jest zależne od spełnienia określonych warunków, o tyle w przypadku
oddania przez sąd pod sąd fakultatywnego następuje ono jedynie w razie spełnienia
wyraźnie określonych szczególnych warunków.
Pojęcie oddanie przez sąd pod sąd bywa także stosowane na oznaczenie zespołu prze-
pisów regulujących wstępną kontrolę oskarżenia dokonywaną przez sąd. W obecnie
obowiązującym Kodeksie postępowania karnego przepisy te zostały zgrupowane w roz-
dziale 40.
Kodeks postępowania karnego przyjął rozwiązanie o charakterze mieszanym. Mia-

nowicie w niektórych sytuacjach przewiduje obligatoryjne oddanie przez sąd pod sąd
(art. 339 § 1, 3 i 4 k.p.k.), w pozostałych natomiast przypadkach pozostawia tę kwestię
uznaniu prezesa sądu. Prezes może skierować sprawę na posiedzenie, jeżeli oskarżony,
któremu zarzucono przestępstwo zagrożone karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawie-
nia wolności, przed doręczeniem mu zawiadomienia o wyznaczeniu rozprawy złożył
wniosek o wydanie wyroku skazującego bez postępowania dowodowego, a prezes uzna,
że cele postępowania nie sprzeciwiają się rozpoznaniu sprawy na posiedzeniu (art. 339
§ 3a k.p.k.).
Oddanie przez sąd pod sąd ma wiele zalet. Po pierwsze, wstępna kontrola oskarżenia
stanowi gwarancję ochrony interesów oskarżonego w procesie karnym. Chodzi mia-
nowicie o to, by nikt nie stał się ofiarą bezpodstawnych i nieuzasadnionych oskarżeń,
w tym zwłaszcza pozbawionych dostatecznej podstawy faktycznej, i był chroniony przed
hańbą niesłusznego zasiadania na ławie oskarżenia na jawnej rozprawie. Po drugie,
oddanie przez sąd pod sąd oszczędza kosztów organom i osobom uczestniczącym
w procesie oraz chroni sąd i strony przed niepotrzebnymi czynnościami. Po trzecie,
wzmacnia autorytet i powagę władzy państwowej, sprzyjając eliminowaniu niesłusz-
nych oskarżeń, nic bowiem nie może być bardziej szkodliwe dla demokratycznego
państwa prawnego, jakim jest w myśl art. 2 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska, jak
obecność na ławie oskarżonych osoby, wobec której oskarżenie w sądzie okazuje się
1. Przygotowanie do rozprawy głównej 589
być całkowicie bezpodstawne. Po czwarte wreszcie, za oddaniem przez sąd pod sąd
przemawia fakt, iż kontrola zasadności oskarżenia dokonywana jest przez organ są-
dowy, a więc obiektywnie i bezstronnie, bez ulegania tendencjom oskarżycielskim, jakie
niekiedy cechują podmiot wnoszący oskarżenie do sądu. Pamiętać bowiem należy, że
kontrola jednego organu nad drugim w procesie karnym sprzyja likwidowaniu błędów
i wad w pracy tego organu.
W polskim procesie karnym instytucja oddania pod sąd obejmuje:

1) kontrolę warunków formalnych aktu oskarżenia (art. 337 k.p.k.),
2) kontrolę sprawy (art. 339 i 344 k.p.k.).
1.2. Kontrola warunków formalnych aktu oskarżenia
Na tle regulacji zamieszczonej w Kodeksie postępowania karnego z 1969 r. instytucja

kontroli warunków formalnych aktu oskarżenia wywoływała wiele wątpliwości doty-
czących zwłaszcza katalogu i charakteru braków formalnych aktu oskarżenia, skutków
nieuzupełnienia braków w terminie oraz charakteru prawnego samego terminu. Wąt-
pliwości dotyczące katalogu i charakteru braków formalnych aktu oskarżenia wynikały
z wyraźnie dualistycznego ujęcia warunków formalnych i usuwania braków w tym
zakresie pism procesowych. Mimo że akt oskarżenia jest pismem procesowym, kwestia
warunków formalnych wszystkich, poza aktem oskarżenia, pism procesowych regu-
lowana była w art. 104 k.p.k.1969 (jego odpowiednikiem jest art. 119 k.p.k.), tryb ich
usuwania unormowany był zaś w art. 105 k.p.k.1969 (przepis ten ma swój odpowiednik
w art. 120 k.p.k.). Natomiast kwestia warunków formalnych aktu oskarżenia była nor-
mowana art. 295–298 k.p.k.1969, a tryb ich usuwania – art. 298 k.p.k.1969 (odpowiednio
art. 332 i 333 oraz 337 k.p.k.). W dodatku regulacje zamieszczone w Kodeksie postępo-
wania karnego z 1969 r. nie były ze sobą zbieżne. Taki stan normatywny powodował,
iż w doktrynie brak było zgodności co do trybu usuwania braków formalnych aktu
oskarżenia. Według jednego zapatrywania wyłączną podstawą ustalenia rodzajów wa-
runków formalnych aktu oskarżenia i trybu ich usuwania były art. 295–298 k.p.k.1969,
co oznaczało, że w stosunku do aktu oskarżenia art. 105 k.p.k.1969, odnoszący się do
pism procesowych, nie miał zastosowania. Przeciwstawne temu poglądowi stanowi-
sko zakładało, że art. 295–298 k.p.k.1969 nie stanowią wyłącznej podstawy ustalania
rodzaju warunków formalnych aktu oskarżenia i trybu ich usuwania, stanowią ją bo-
wiem również art. 104 § 1 pkt 4 i art. 105 § 1 k.p.k.1969; zapatrywanie to opierało się
na założeniu – trzeba przyznać, że trafnym – iż katalog warunków formalnych aktu
oskarżenia określony art. 295–298 k.p.k.1969, odnoszącymi się wyłącznie do tego aktu
procesowego, nie jest katalogiem pełnym (zamkniętym) i nie można wyłącznie na
jego podstawie ustalać wszystkich tych warunków, które muszą być spełnione przez
pismo inicjujące postępowanie przed sądem. U podłoża tych różnic leżało stwierdze-
nie, że o ile art. 105 § 1 k.p.k.1969 obligował do wydania zarządzenia wzywającego do
usunięcia braku formalnego pisma procesowego tylko wówczas, gdy pismu temu nie
można było nadać biegu, o tyle art. 298 k.p.k.1969 (regulujący tryb usuwania braków
formalnych aktu oskarżenia) takiego zróżnicowania nie wprowadzał, co oznaczało,
że każdy brak formalny aktu oskarżenia należało uznać za istotny, a więc koniecz-
ny do usunięcia. W obu dotyczących trybu usuwania braków formalnych przepisach
(tj. w art. 105 i 298 k.p.k.1969) wskazany był identyczny 7-dniowy termin do usunięcia
braku, jednak co do charakteru tego terminu (czy jest to termin instrukcyjny, czy zawity
lub zbliżony do zawitego), a więc jakie są skutki nieusunięcia braku w terminie – także
nie było jednomyślności.
W orzecznictwie przyjmowano, że „przepis art. 298 k.p.k.1969 w zakresie w nim unor-

mowanym jest przepisem szczególnym w stosunku do norm art. 105 § 1 i 2 k.p.k.1969
i tylko w tym zakresie wyłącza jego stosowanie”.
W obecnym stanie prawnym kwestia ta została bardziej precyzyjnie ujęta. Mianowi-

cie zgodnie z art. 337 k.p.k., w trybie w nim określonym, kontroli podlega nie tylko
spełnienie szczególnych warunków formalnych przewidzianych w przepisach o akcie
oskarżenia (zob. art. 332, 333 lub 335 k.p.k.), ale także spełnienie ogólnych warunków
formalnych, jakim powinny odpowiadać pisma procesowe (art. 119 k.p.k.). To zaś ozna-
cza współistnienie dwóch przepisów odnoszących się, co prawda, do kontroli warunków
formalnych, jednak wskazany tu wcześniej art. 337 k.p.k. dotyczy w pełnym zakresie
tego szczególnego pisma procesowego, jakim jest akt oskarżenia, braki formalne innych
pism procesowych są bowiem usuwane w trybie określonym w art. 120 k.p.k.
Kontrola warunków formalnych aktu oskarżenia jest dokonywana, podobnie zresztą jak
to miało miejsce w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, przez prezesa sądu;
jego uprawnienia – w zależności od wewnętrznego podziału czynności w sądzie – reali-
zować może przewodniczący wydziału albo upoważniony sędzia (argumentumex art. 93
§ 2 k.p.k.). Kontrola ta dokonana być może także przez referendarza sądowego, który
w postępowaniu przed sądem może wydawać zarządzenia w przedmiocie wezwania do
usunięcia w terminie 7 dni braku formalnego aktu oskarżenia, jak również uznania pisma
dotkniętego brakiem i nieuzupełnionego w terminie za bezskuteczne (art. 120 § 3 w zw.
z art. 120 § 1 i 2 k.p.k.). Takie określenie zakresu uprawnień wymienionych tu podmio-
tów powinno sprzyjać usprawnieniu postępowania karnego w jego początkowej fazie.
Po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu prezes poddaje go kontroli pod kątem wypeł-
niania przez to pismo procesowe wymogów szczególnych właściwych wyłącznie aktowi
oskarżenia. Prezes jest zobowiązany do badania pod kątem spełniania warunków for-
malnych każdego wniesionego do sądu aktu oskarżenia.
Prezes sądu bada wniesiony akt oskarżenia pod kątem wymogów formalnych wskaza-
nych w art. 332, 333 lub 335 k.p.k., a także w art. 334 k.p.k., oraz tych, które właściwe
są każdemu pismu procesowemu, określonych w art. 119 k.p.k. Jeżeli prezes stwierdzi
istnienie braków formalnych, tj. jeśli stwierdzi, że akt oskarżenia nie spełnia warun-
ków wskazanych w podanych przepisach, zwraca go oskarżycielowi, wzywając do ich
uzupełnienia w terminie 7 dni. Kodeks realizuje w ten sposób zasadę, zgodnie z którą
niespełnienie przez akt oskarżenia jakiegokolwiek warunku formalnego jest traktowane
jako tożsame z brakiem skargi, spełnienie każdego warunku formalnego jest bowiem
przesłanką nadania temu aktowi biegu. Dowodzi to faktu, że akt oskarżenia jest pis-
mem szczególnym, którego znaczenie procesowe jest całkowicie odmienne od innych
pism procesowych. Z tego także wynika, iż wszystkie braki (uchybienia) formalne aktu
oskarżenia traktować należy jednakowo. O ile więc w przypadku pism procesowych
niebędących aktem oskarżenia konieczność usunięcia braku pojawia się tylko wtedy,
gdy pismu temu z powodu braku formalnego nie można nadać biegu, o tyle taki skutek
wywołuje każdy brak formalny aktu oskarżenia.
Szczególny tryb badania warunków formalnych aktu oskarżenia dotyczy zarówno tego,
który został wniesiony przez oskarżyciela publicznego, jak i tego, który wniesiony został
przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego czy oskarżyciela prywatnego.
Ponadto, w myśl art. 336 § 5 k.p.k., do wniosku o warunkowe umorzenie postępowania

stosuje się odpowiednio przepisy rozdziału 40 Kodeksu postępowania karnego dotyczące
aktu oskarżenia, co oznacza, że złożony zamiast aktu oskarżenia wniosek o warunkowe
umorzenie postępowania (art. 336 § 1 k.p.k.) musi spełniać takie same warunki formalne,
jakie powinny cechować akt oskarżenia. Jak bowiem wynika z treści art. 341 § 2 zdanie
drugie k.p.k., wniosek o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia.
Pismem, które zastępuje akt oskarżenia, jest także wniosek o ukaranie sporządzany
przez Policję w postępowaniu przyspieszonym (art. 517d § 1 in fine k.p.k.). Wynika
z tego, że wniosek ten powinien być także zbadany pod kątem spełniania warunków
formalnych właściwych aktowi oskarżenia, skoro powinien zawierać dane określone
w art. 332 § 1 k.p.k. i wobec faktu, że stosuje się do niego odpowiednio art. 333 § 1–3
i art. 334 § 1 i 2 k.p.k. (art. 517d § 3 k.p.k.).
W przedmiocie zwrotu aktu oskarżenia oskarżycielowi prezes sądu (przewodniczący

wydziału, upoważniony sędzia, referendarz sądowy) wydaje zarządzenie, w którym
wskazuje wszystkie stwierdzone braki formalne aktu oskarżenia oraz określa termin,
do którego braki te należy usunąć. Nie zawsze jednak wydanie przez prezesa sądu za-
rządzenia musi łączyć się ze zwrotem samego aktu oskarżenia; w niektórych bowiem
wypadkach wystarczające jest wezwanie oskarżyciela do dołączenia do aktu oskarżenia
brakującego dokumentu, np. listy osób, których wezwania na rozprawę oskarżyciel żąda.
W niektórych więc wypadkach autor skargi może zostać wezwany do siedziby sądu
w celu usunięcia braku formalnego aktu oskarżenia (jak się wydaje, w ten sposób mógłby
być usunięty brak podpisu pod aktem oskarżenia, zwrot w tym celu aktu oskarżenia
wydaje się bowiem być zbyt głębokim sformalizowaniem kontroli aktu oskarżenia).
W judykaturze wyrażono trafny pogląd, iż nie jest dopuszczalny zwrot sprawy prokura-
torowi, by rozszerzył oskarżenie na inne jeszcze czyny oskarżonego, choćby mieszczące
się w grupie zachowań objętych dotąd oskarżeniem. Sąd bowiem rozpoznaje sprawę
w granicach oskarżenia wyznaczonych przez opis zdarzenia faktycznego zawarty w skar-
dze wszczynającej sprawę, przełamywanie tego byłoby zaś obrazą skargowości procesu.
Należy także wskazać, że zarządzenie w przedmiocie zwrotu oskarżycielowi aktu oskar-
żenia dotyczy wyłącznie czynności polegającej na usunięciu braków formalnych tego
aktu, jakakolwiek zatem ingerencja w meritum sprawy (np. drogą rozszerzenia zakresu
oskarżenia) jest w tym trybie niedopuszczalna.
Na wydane przez prezesa sądu zarządzenie oskarżycielowi przysługuje zażalenie do

sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 337 § 2 k.p.k.), tj. do tego sądu, który
rozpoznawałby sprawę, gdyby akt oskarżenia spełniał odpowiednie warunki. Należy
zaznaczyć, że zażalenie to przysługuje każdemu oskarżycielowi, który wniósł akt oskar-
żenia do sądu, a więc nie tylko prokuratorowi. Wbrew ogólnej regule zamieszczonej
w art. 466 § 2 k.p.k., zgodnie z którą zażalenie na zarządzenie prezesa sądu rozpoznaje
sąd odwoławczy, zażalenia na zarządzenie o zwrocie aktu oskarżenia w celu usunięcia
braków nie rozpoznaje sąd instancyjnie nadrzędny, lecz ten, który jest właściwy do
rozpoznania sprawy. Jeżeli oskarżyciel nie wnosi zażalenia lub jeśli zażalenie to nie zo-
stanie uwzględnione – jest zobowiązany wnieść w wyznaczonym terminie poprawiony
lub uzupełniony akt oskarżenia, zgodnie ze stanowiskiem prezesa sądu wyrażonym
w zarządzeniu o zwrocie aktu oskarżenia. Jeśli natomiast wniesione przez oskarżyciela
zażalenie zostanie uwzględnione, prezes sądu zobowiązany jest do podjęcia dalszych
czynności związanych z wniesionym aktem oskarżenia, a dotyczących przygotowania
rozprawy głównej.
Na tle regulacji zawartej w art. 337 k.p.k. pojawiają się dwa istotne problemy interpreta-
cyjne. Jeden z nich dotyczy podstawy prawnej zwrotu aktu oskarżenia w celu usunięcia
jego braków. Jeśli akt oskarżenia nie będzie spełniał jednego z warunków właściwych
skardze, a określonych w art. 332, 333 lub 335 k.p.k., oraz jeśli prezes sądu stwierdzi, że
nie zostały spełnione warunki określone w art. 334 k.p.k., wówczas podstawą prawną
takiego zwrotu będzie art. 337 k.p.k. Wskazany przepis stanowił będzie podstawę prawną
zwrotu aktu oskarżenia także wtedy, gdy akt oskarżenia dotknięty będzie brakami z obu
tych grup równocześnie. Jeśli natomiast przyczyną zwrotu będzie niespełnianie przez
akt oskarżenia wymogów określonych w art. 119 § 1 k.p.k. albo jeśli brak polegał będzie
na niezłożeniu należytych opłat lub upoważnienia do podjęcia czynności procesowej,
a więc jedynie takich, które odnoszą się do pism procesowych, wówczas znajdzie za-
stosowanie art. 120 § 1 k.p.k.
Druga wątpliwość dotyczyła będzie skutków niezachowania 7-dniowego terminu okre-

ślonego w art. 337 § 1 lub w art. 120 § 1 k.p.k. Inaczej rzecz ujmując: chodzi o charakter
prawny tego terminu, mianowicie, czy jest to jedynie termin instrukcyjny, czy też jest to
termin zawity lub zbliżony do terminu zawitego. Należy wskazać, że orzecznictwo nie
zajmuje w tym zakresie jednolitego stanowiska. Także poglądy doktryny w tym zakre-
sie nie są zbieżne. Niektórzy autorzy odmawiają temu terminowi charakteru terminu
zawitego, zdaniem innych – jest to termin zbliżony swym charakterem do terminów
zawitych lub wprost termin zawity.
Jest rzeczą niewątpliwą, iż, co prawda, prezes sądu jest zobowiązany do zwrotu aktu
oskarżenia oskarżycielowi, jeśli stwierdzi, że akt ten jest dotknięty (jakimikolwiek)
brakami, jednak oskarżyciela nie można w żaden sposób zmuszać do wniesienia po-
prawionego lub uzupełnionego aktu oskarżenia, stałoby to bowiem w kolizji z zasadą
skargowości. Na tym tle pojawia się pytanie o to, co stanie się wówczas, gdy oskarży-
ciel uchybi 7-dniowemu terminowi do wniesienia poprawionego lub uzupełnionego
aktu oskarżenia i wniesie ten akt oskarżenia w terminie późniejszym albo gdy w ogóle
zrezygnuje z jego wniesienia. Co prawda, art. 337 § 1 k.p.k. kwestii tej nie normuje, ale
skoro kontrola warunków formalnych pism procesowych została uregulowana także
w art. 120 k.p.k., tam właśnie należy szukać skutków procesowych uchybienia terminowi.
W myśl wspomnianego art. 120 § 2 zdanie drugie k.p.k., jeśli brak formalny pisma nie
zostanie usunięty w terminie, wówczas pismo to uznaje się za bezskuteczne. Jeżeli zatem
oskarżyciel publiczny nie wniesie w terminie do sądu poprawionego lub uzupełnionego
aktu oskarżenia, spowoduje to ustanie stanu zawisłości sprawy przed sądem i sprawa
na powrót przejdzie w fazę postępowania przygotowawczego (organem kierującym tą
fazą postępowania będzie oskarżyciel, któremu zwrócony został akt oskarżenia). Gdy-
by potraktować bezskuteczny upływ wyznaczonego do usunięcia braku formalnego
terminu za tożsamy z przeszkodą procesową, o jakiej mowa w art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.
(brak skargi uprawnionego oskarżyciela), wówczas dojść by musiało do umorzenia
postępowania z tej tylko przyczyny, że oskarżyciel nie zdążył usunąć stwierdzonego
przez prezesa sądu braku. Takie rozwiązanie, stwarzając stan rzeczy osądzonej w tym
zakresie, byłoby wysoce społecznie niesprawiedliwe. Należy zatem w konkluzji przyjąć,
że termin 7-dniowy do usunięcia braków formalnych aktu oskarżenia jest terminem
zawitym, do tej grupy terminów należą bowiem także te, których uchybienie (inaczej:
niezrealizowanie czynności w wyznaczony terminie) powoduje bezskuteczność czyn-
ności (zob. art. 122 § 1 in fine k.p.k.).
Artykuł 337 § 1 k.p.k. stanowi, że dotknięty brakiem akt oskarżenia zwraca się oskar-
życielowi. Jest rzeczą oczywistą, że odnosi się to nie tylko do oskarżyciela publicznego,
lecz także do oskarżyciela prywatnego i oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. O ile
jednak podstawę prawną obowiązku usunięcia przez oskarżyciela publicznego braku
aktu oskarżenia stanowi art. 337 § 3 k.p.k., o tyle w przypadku pozostałych dwóch ro-
dzajów oskarżycieli szukać jej należy w art. 120 § 2 k.p.k. Skoro pismu, które dotknięte
jest brakami, nie można nadać biegu, przeto jeśli oskarżyciel ten nie usunie braku
w terminie, wówczas takie pismo (wniesiony przez tego oskarżyciela akt oskarżenia)
nie może zostać uznane za skargę inicjującą postępowanie, a postępowanie to należy
umorzyć z powodu braku skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.).

Jeśli nie stały będą temu na przeszkodzie inne przesłanki procesowe (np. przedawnienie),
taki akt oskarżenia uzupełniony i wniesiony po terminie wyznaczonym przez prezesa
sądu w zarządzeniu wywoła skutek procesowy w postaci zawiązania procesu z dniem
wniesienia do sądu poprawionego aktu oskarżenia.
Jeżeli prezes sądu stwierdzi, że wniesiony akt oskarżenia odpowiada warunkom for-
malnym albo jeśli stwierdzone przez niego braki zostały w wyznaczonym terminie
usunięte, zarządza doręczenie jego odpisu oskarżonemu oraz jego obrońcy, jeżeli
został w sprawie ustanowiony. Taki akt oskarżenia spowoduje powstanie stanu zawisłości
sprawy przed sądem na dzień jego wniesienia; tak więc w przypadku aktu oskarżenia
dotkniętego brakami, jeśli zostały one usunięte w terminie, mamy do czynienia z pewną
fikcją prawną polegającą na potraktowaniu takiego aktu oskarżenia tak, jakby był po-
zbawiony wad od momentu jego wniesienia do sądu. W przypadku gdy akt oskarżenia
zawiera wniosek o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy, o jakim mowa
w art. 335 § 1 k.p.k., odpis tego aktu oskarżenia doręcza się również każdemu ujawnio-
nemu pokrzywdzonemu. Doręczając oskarżonemu odpis aktu oskarżenia, prezes sądu
wzywa go do przedłożenia wniosków dowodowych, wyznaczając do tego celu 7-dniowy
termin. Pomimo stanowczości brzmienia powołanego przepisu, oskarżony nie traci
uprawnienia do późniejszego zgłoszenia wniosków dowodowych, gdyż 7-dniowy termin
ma charakter instrukcyjny; przepis ten zatem nie wprowadza tzw. prekluzji dowodowej,
której istnienie byłoby sprzeczne z prawem oskarżonego do obrony. Ustawodawca za
pomocą tego terminu zmierza, co prawda, do koncentracji materiału dowodowego, ale
jednocześnie nie pozbawia oskarżonego możliwości zgłaszania wniosków dowodowych
po tym terminie (dotyczy to także takich dowodów, które znane były oskarżonemu
wcześniej), zgłaszanie bowiem wniosków dowodowych jest uprawnieniem oskarżonego
i mieści się w zakresie określonej taktyki obrończej – jego lub jego obrońcy.
W obecnym stanie prawnym w zakresie inicjatywy dowodowej, do zrealizowania której

wzywany jest oskarżony w związku z doręczeniem mu odpisu aktu oskarżenia, dochodzi
do wyraźnego zachwiania równowagi procesowej stron, tj. naruszenia zasady kontra-
dyktoryjności. Oto bowiem oskarżony w sposób stanowczy wzywany jest do składania
wniosków dowodowych w terminie 7-dniowym od dnia doręczenia mu odpisu aktu
oskarżenia, druga strona zaś (w tym wypadku pokrzywdzony) do podobnej aktywności
nie jest wzywana.
Istotnym elementem aktu oskarżenia jest jego uzasadnienie, na podstawie którego sąd,
strony procesowe i inni uczestnicy postępowania mogą dowiedzieć się, jakie dowody
zostały zebrane w sprawie o czyn, którego oskarżenie dotyczy. Akt oskarżenia doręcza
się oskarżonemu i jego obrońcy, zawsze wraz z uzasadnieniem, chyba że istnieje oba-
wa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”, wówczas akt
oskarżenia doręcza się oskarżonemu bez uzasadnienia, jednak należy go udostępnić
z zachowaniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd (art. 338 § 3 k.p.k.).
W przedmiocie doręczenia odpisu aktu oskarżenia zarządzenie wydaje prezes sądu lub
referendarz sądowy, pouczając go o treści wymienionych w art. 338 § 1a k.p.k. przepisów,
a także pouczając go o możliwości złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu,
jednak nie później niż w terminie 7 dni od daty doręczenia wezwania albo zawiadomienia
o terminie rozprawy albo posiedzenia, a także o możliwości obciążenia oskarżonego
kosztami wyznaczenia obrońcy z urzędu w zależności od wyniku procesu. W przypadku
złożenia wniosku, o którym mowa w art. 335 § 1 lub 2 k.p.k., odpis wniosku doręcza
się ujawnionemu pokrzywdzonemu.
Ważnym elementem prawa do obrony oskarżonego jest uprawnienie do wniesienia w ter-

minie 7 dni o daty jego otrzymania pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia; o uprawnie-
niu tym oskarżonego należy pouczyć (art. 338 § 2 k.p.k.), także wówczas gdy korzysta już
z pomocy obrońcy. Warto zauważyć, że poprzednio obowiązujący Kodeks postępowania
karnego nie przewidywał tego wzmacniającego kontradyktoryjność i prawo do obrony
uprawnienia oskarżonego. Ta pisemna odpowiedź na akt oskarżenia nie ma charakteru
sprzeciwu, lecz najczęściej stanowi formę pierwszej pisemnej polemiki z tezami zamiesz-
czonymi w akcie oskarżenia. Jej zgłoszenie nie powoduje obligatoryjnego skierowania
sprawy na posiedzenie przed rozprawą, jednak na podstawie jej treści prezes sądu może
stwierdzić istnienie takiej potrzeby, np. wówczas, gdy konieczne wydaje się rozważenie
możliwości umorzenia postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych pod-
staw oskarżenia albo gdy pojawia się potrzeba wydania postanowienia w przedmiocie
tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu. W praktyce często zresztą
wraz z odpowiedzią na akt oskarżenia jest formułowany wniosek oskarżonego lub jego
obrońcy o skierowanie sprawy na posiedzenie przed rozprawą. Podobnie jak termin
do składania wniosków dowodowych po otrzymaniu odpisu aktu oskarżenia (art. 338
§ 1 k.p.k.), także ten 7-dniowy termin do wniesienia odpowiedzi na akt oskarżenia
nie ma charakteru prekluzyjnego, co oznacza, że oskarżony nie traci uprawnienia do
złożenia pisma procesowego, w którym przedstawiony zostanie jego pogląd na sprawę,
w późniejszym terminie. Zasadniczy sens odpowiedzi oskarżonego (lub jego obrońcy) na
akt oskarżenia sprowadza się zatem do przedstawienia sądowi stanowiska oskarżonego
wobec oskarżenia po to, by – jeśli pojawi się taka potrzeba – sprawa mogła być przez
prezesa sądu skierowana na posiedzenie przed rozprawą.
Jeżeli akt oskarżenia omyłkowo nie został zwrócony w celu usunięcia braków formalnych
i wyznaczona została rozprawa, w przedmiocie tego zwrotu postanowienie może wydać
sąd, po wywołaniu sprawy, jednak jeszcze przed rozpoczęciem przewodu sądowego,
tj. przed odczytaniem tego – dotkniętego brakami – aktu oskarżenia. Jeśli natomiast
brak taki zostanie ujawniony już po odczytaniu aktu oskarżenia, tj. po rozpoczęciu
przewodu sądowego, zwrot takiego aktu oskarżenia w celu usunięcia braków nie jest
dopuszczalny; w takim wypadku trzeba przyjąć, iż postępowanie przed sądem uru-
chomione zostało wadliwym aktem oskarżenia, na sądzie zaś będzie ciążył obowiązek
dokonania czynności, których powinien był dokonać oskarżyciel, gdyby akt ten został
mu zwrócony. Trzeba tu także wskazać, że jeśli np. brak aktu oskarżenia polega na
niedołączeniu do aktu oskarżenia dowodów wskazujących na okoliczności popełnie-
nia zarzucanego oskarżonemu czynu, prokurator w każdym czasie taki dowód może
przedstawić, formułując stosowny wniosek dowodowy.
Wypada dodać, że dokonywana przez prezesa sądu kontrola może dotyczyć wyłącznie
warunków formalnych aktu oskarżenia, nie może natomiast łączyć się z merytorycznym
badaniem sprawy. W obecnym stanie prawnym brak jest przepisu, który obligowałby
prezesa sądu (lub pozostałe podmioty uprawnione do dokonania tej kontroli) do do-
konania kontroli formalnej aktu oskarżenia w określonym terminie. Jak się wydaje,
jedynym przepisem obligującym do niezwłocznego działania jest art. 2 § 1 pkt 4 k.p.k.,
w którym mowa o działaniu w rozsądnym terminie.
1.3. Wstępne badanie sprawy
Przejście do kolejnego stadium rozprawy jest możliwe dopiero wówczas, gdy akt oskar-
żenia odpowiada wszystkim warunkom formalnym przewidzianym wyżej wskazanymi
przepisami (choć w praktyce zdarzyć się może, jak wspomniano wyżej, że przez prze-
oczenie wadliwy akt oskarżenia przeniknie do rozprawy). Jeśli zatem akt oskarżenia
zwrócony został oskarżycielowi w celu usunięcia braków, póki nie zostanie wniesiony
poprawiony lub uzupełniony, sprawa nie może zostać skierowana na posiedzenie przed
rozprawą, a jeśli to nie jest konieczne lub potrzebne – na rozprawę.
Czynności dokonywane w ramach tzw. wstępnego badania sprawy realizowane są

w dwóch etapach. O jednym z nich była mowa wyżej; na tym etapie badania dokonuje
prezes sądu (przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia lub referendarz sądowy,
w zależności od podziału czynności) i dotyczy ono wyłącznie warunków formalnych
wniesionego do sądu aktu oskarżenia. Prezes sądu nie jest uprawniony do dokonywa-
nia jakiejkolwiek analizy merytorycznej wniesionego oskarżenia. Drugi etap kontroli
wstępnej ma już charakter merytoryczny i jest dokonywany wyłącznie przez sąd na po-
siedzeniu poprzedzającym rozprawę główną. Sprawę na posiedzenie kieruje prezes sądu
z własnej inicjatywy; co prawda obecnie obowiązujący Kodeks postępowania karnego,
w odróżnieniu od poprzedniego stanu prawnego, nie wspomina o uprawnieniu stron
do złożenia wniosku o skierowanie sprawy na posiedzenie, nie oznacza to jednak, że
strony (lub ich przedstawiciele) nie mogą z takim wnioskiem wystąpić. Uprawnienie
stron (a także innych osób bezpośrednio zainteresowanych) do wystąpienia ze sto-
sownym wnioskiem przewiduje art. 9 § 2 k.p.k., wskazujący wyraźnie, że fakt, iż organ
procesowy podejmuje określoną czynność z urzędu (z własnej inicjatywy), nie oznacza,
że z wnioskiem o dokonanie tej czynności nie mogą wystąpić wymienione podmioty;
taki wniosek strony lub osoby bezpośrednio zainteresowanej może stanowić impuls dla
prezesa sądu do rozważenia potrzeby skierowania sprawy na posiedzenie i wzmacnia

niewątpliwie kontradyktoryjność procesu. Posiedzenie, o którym tu mowa, określane
bywa w doktrynie mianem posiedzenia przygotowawczego i zostanie omówione niżej.
Wstępne badanie sprawy przez sąd przed rozprawą główną zostało w Kodeksie postę-
powania karnego z 1997 r. znacznie poszerzone oraz rozbudowane o nowe czynności
procesowe.
W poprzednio obowiązującym stanie prawnym w żadnej z sytuacji procesowych prezes

sądu nie miał obowiązku skierowania sprawy na posiedzenie przez rozprawą; w każdej
zatem sytuacji badał, czy istnieje taka potrzeba. Artykuł 299 k.p.k.1969 wyraźnie prze-
widywał, że skierowanie sprawy na posiedzenie przed rozprawą mogło mieć miejsce
tylko wówczas, gdy zachodziła potrzeba wydania rozstrzygnięcia przekraczającego
uprawnienia prezesa sądu, a więc gdy zachodziła konieczność wydania rozstrzygnięcia
w formie postanowienia; każda zatem przyczyna skierowania sprawy na posiedzenie
miała charakter fakultatywny. W obecnie obowiązującym Kodeksie postępowania kar-
nego w niektórych sytuacjach została przesądzona konieczność skierowania sprawy
na posiedzenie przed rozprawą. Skierowanie sprawy na posiedzenie powinno nastąpić
w terminie nie późniejszym niż 30 dni od daty wniesienia aktu oskarżenia do sądu; nie-
wątpliwie celem tego rozwiązania jest usprawnienie biegu postępowania i zapobieganie
zbędnej zwłoce w tym zakresie; termin ten jest jednak terminem instrukcyjnym, jego
naruszenie nie zostało bowiem obwarowane żadnymi konsekwencjami procesowymi.
Udział stron oraz obrońców i pełnomocników został uregulowany, co do zasady,

w art. 339 § 5 k.p.k. I tak, strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą wziąć udział w po-
siedzeniach sądu wymienionych w art. 339 § 1 k.p.k., tj. tych, które przeprowadzane
są obligatoryjnie w razie zaistnienia określonej w tym przepisie przesłanki. Podmioty
te mogą także wziąć udział w posiedzeniach wyznaczonych w trybie art. 339 § 3 pkt 1
(umorzenie postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2–11 k.p.k.), pkt 2 (umorzenie po-
stępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia) i pkt 6 k.p.k.
(wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka
przymusu). Jednak wówczas gdy przedmiotem posiedzenia jest kwestia orzeczenia
o środku zabezpieczającym określonym w art. 93a § 1 pkt 4 k.k., udział w posiedzeniu
prokuratora i obrońcy jest obowiązkowy. Wymienione strony, obrońcy i pełnomocnicy
mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, jeżeli się stawią; zawiadomienie ich o terminie
posiedzenia nie jest obowiązkowe, rozpoznanie sprawy pod ich nieobecność pozostaje
zaś bez wpływu na dopuszczalność podejmowanych czynności. Od tej reguły, określonej
w art. 96 § 2 k.p.k., ustawa wprowadza pewne wyjątki („chyba że ustawa stanowi ina-
czej”); rzecz dotyczy orzekania na posiedzeniu o warunkowym umorzeniu postępowania
(art. 341 § 1 k.p.k.), w związku z aktem oskarżenia zawierającym wniosek prokuratora
o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy (art. 343 § 5 k.p.k.), orzekania
o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania (art. 249 § 5 k.p.k.); orzekania
o umorzeniu postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy czynu zabronionego

i zastosowaniu wobec niego środka zabezpieczającego (art. 354 pkt 2 k.p.k.) oraz wyda-
nia wyroku nakazowego (art. 500 § 4 k.p.k.). W wypadku złożenia przez oskarżonego
wniosku, o którym mowa w art. 338a, o terminie posiedzenia zawiadamia się strony,
przesyłając im odpis wniosku (art. 343a § 1 k.p.k.).
W toku dalszego postępowania, a zwłaszcza na rozprawie, sąd nie jest związany ani oceną
stanu faktycznego, ani oceną prawną, przyjętą za podstawę postanowień i zarządzeń
wydanych na posiedzeniu w ramach wstępnego badania sprawy (art. 347 k.p.k.). Jeśli
zatem np. sąd na posiedzeniu stwierdził istnienie braku przeszkód procesowych, nie
oznacza to, że w dalszym postępowaniu podstawą jego umorzenia nie może być właśnie
przeszkoda procesowa. Podobnie jeśli sąd na posiedzeniu uzna, że nie zachodzi potrzeba
umorzenia postępowania z powodu braku oczywistych podstaw oskarżenia, nie stoi to
na przeszkodzie wydaniu w przyszłości – jeśli z zebranego w sprawie materiału dowo-
dowego będzie to wynikało – wyroku uniewinniającego po przeprowadzeniu rozprawy.
Również stwierdzenie na posiedzeniu wadliwości kwalifikacji prawnej czynu przyjętej
w akcie oskarżenia nie stoi na przeszkodzie przyjęciu w wyroku tej kwalifikacji, która
w akcie oskarżenia została wskazana. Wspomniany przepis stanowi więc potwierdzenie
zasady samodzielności jurysdykcyjnej sądu.
Z uwagi na rodzaj przyczyny skierowania sprawy na posiedzenie można mówić o po-

siedzeniu przed rozprawą obligatoryjnym i fakultatywnym.
1.3.1. Obligatoryjne posiedzenie przed rozprawą
Obligatoryjne posiedzenie sądu przed rozprawą ma miejsce wówczas, gdy sam Kodeks
postępowania karnego wymaga w określonych sytuacjach poprzedzenia rozprawy ta-
kim posiedzeniem; w takich przypadkach prezes sądu jest zobowiązany wnieść sprawę
na posiedzenie sądu, kodeks zaś nie pozostawia tej kwestii jego ocenie. Następuje to
wówczas, gdy:
1) prokurator złożył wniosek o orzeczenie środków zabezpieczających (art. 339 § 1
pkt 1 k.p.k.);
2) zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umorzenia postępowania
(art. 339 § 1 pkt 2 k.p.k.), a zwłaszcza wtedy, gdy prokurator złożył odpowiedni
wniosek o warunkowe umorzenie postępowania;
3) do aktu oskarżenia dołączono wniosek, o którym mowa w art. 335 k.p.k., tj. wnio-
sek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych
z oskarżonym kar (art. 339 § 1 pkt 3 i 3a k.p.k.);
4) oskarżony jest tymczasowo aresztowany – w celu rozstrzygnięcia o utrzymaniu
w mocy, zmianie lub uchyleniu tego środka; w razie potrzeby sąd na posiedzeniu
może orzec również o innych środkach zapobiegawczych (art. 344 k.p.k.).
Ad 1. Wniosek prokuratora w przedmiocie umorzenia postępowania i zastosowania

środków zabezpieczających (art. 324 k.p.k.) kieruje się zasadniczo na rozprawę, jeżeli
jednak popełnienie czynu i niepoczytalność oskarżonego nie budzą wątpliwości, a prezes
sądu na wniosek obrońcy oskarżonego uzna to za celowe, kieruje sprawę do rozpoznania
na posiedzeniu z udziałem prokuratora, podejrzanego i jego obrońcy. Podejrzany nie
bierze udziału w posiedzeniu, jeżeli z opinii biegłych wynika, że byłoby to niewskazane,
jednak sąd może uznać jego udział za konieczny. W posiedzeniu tym ma także prawo
wziąć udział pokrzywdzony (art. 354 pkt 2 k.p.k.); o uprawnieniu tym należy pokrzyw-
dzonego pouczyć, a o terminie posiedzenia zawiadomić. W postępowaniu tym stosuje
się przepisy rozdziału 41 Kodeksu postępowania karnego („Przygotowanie do rozprawy
głównej”), z tym że nie stosuje się przepisów o oskarżycielu posiłkowym. Do osoby, co
do której prokurator zgłosił wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków
zabezpieczających, stosuje się odpowiednio przepisy o oskarżonym (art. 380 k.p.k.). Jak
wynika z przepisu art. 354a § 1 k.p.k., przed orzeczeniem środka zabezpieczającego,
o którym mowa w art. 93a § 1 k.k., albo nakazu lub zakazów, o których mowa w art. 39
pkt 2–3 k.k., orzeczonych tytułem środka zabezpieczającego, sąd wysłuchuje biegłego
psychologa, a w sprawach osób niepoczytalnych, o ograniczonej poczytalności lub
z zaburzeniami osobowości albo gdy sąd uzna to za wskazane – ponadto biegłych
lekarzy psychiatrów, zaś w sprawach osób z zaburzeniami preferencji seksualnych –
biegłego psychologa lub biegłych lekarzy psychiatrów oraz biegłego lekarza seksuologa
lub biegłego psychologa seksuologa. W sprawach osób uzależnionych można również
wysłuchać biegłego w przedmiocie uzależnień.
Po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego,

w razie stwierdzenia istnienia podstaw określonych w art. 45a k.k. lub art. 43 § 1 i 2,
art. 43a oraz art. 47 § 4 k.k.s., prokurator występuje do sądu z wnioskiem o orzecze-
nie, tytułem środka zabezpieczającego, przepadku. Prokurator z takim wnioskiem
może także wystąpić w wypadku umorzenia postępowania wobec niewykrycia sprawcy
przestępstwa, przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, o ile przepis
przewiduje orzeczenie przepadku. O przepadku tym sąd rozstrzyga na posiedzeniu.
Osoba roszcząca sobie prawo do korzyści lub przedmiotów, których przepadek orze-
czono tytułem środka zabezpieczającego, może dochodzić swych roszczeń tylko w po-
stępowaniu cywilnym (art. 340 § 3 k.p.k.).
Ad 2. Na posiedzeniu przed rozprawą może nastąpić również warunkowe umorzenie

postępowania, o ile został przez prokuratora złożony stosowny wniosek. W razie uznania
wniosku prokuratora za zasadny, sąd orzeka o warunkowym umorzeniu postępowania
na posiedzeniu wyrokiem (art. 341 § 5 k.p.k.), jeśli natomiast uzna, że warunkowe umo-
rzenie byłoby niezasadne albo jeśli oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu
postępowania, wówczas kieruje sprawę na rozprawę. W takim wypadku wniosek ten
zastępuje akt oskarżenia (art. 341 § 2 zdanie drugie k.p.k.).
Prokurator, oskarżony i pokrzywdzony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu w przed-

miocie warunkowego umorzenia postępowania, jeżeli jednak prezes sądu lub sąd tak
zarządzi, ich udział w posiedzeniu jest obowiązkowy (art. 341 § 1 k.p.k.). Sąd może
uzależnić zastosowanie warunkowego umorzenia od porozumienia się oskarżonego
z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia. W tym celu może
odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin, zarządza zaś stosowną
przerwę lub odracza posiedzenie, gdy w tym przedmiocie oskarżony i pokrzywdzony
złożą wniosek uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień (art. 341 § 1 i 2 k.p.k.).
Forma rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku prokuratora o warunkowe umorzenie

postępowania uległa zasadniczej zmianie z dniem 1.07.2003 r. Dotychczas sąd czynił to
postanowieniem, orzekał bowiem o tym na posiedzeniu. Obecnie mimo faktu, że forum
orzekania w tym przedmiocie nie uległo zmianie (posiedzenie), zmodyfikowano formę
orzeczenia, uzgadniając ją z konstytucyjnym wymogiem orzekania o winie sprawcy
zawsze wyrokiem, niezależnie od tego, na jakim forum orzeczenie to zostanie wydane
(art. 42 ust. 3 Konstytucji RP stanowi, że „każdego uważa się za niewinnego, dopóki
jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem”). W tym kontekście nie
jest trafny pogląd Trybunału Konstytucyjnego, w myśl którego warunkowe umorzenie
postępowania karnego nie przełamuje domniemania niewinności, może zatem nastąpić
także w formie postanowienia; pogląd ten spotkał się z uzasadnioną krytyką w doktrynie.
Ad 3. Określone w art. 339 § 1 pkt 3 k.p.k. tzw. skazanie oskarżonego bez przeprowa-
dzenia rozprawy, jest instytucją wprowadzoną do polskiego procesu karnego Kodeksem
postępowania karnego z 1997 r.
W obecnym stanie prawnym realizacja instytucji skazania oskarżonego bez przeprowa-

dzenia rozprawy jest warunkowana złożeniem przez prokuratora wniosku o takie ska-
zanie, który przyjąć może dwojaką postać. Wniosek, o jakim mowa w art. 335 § 1 k.p.k.,
jest wnioskiem samoistnym, tj. takim, z którym prokurator występuje do sądu zamiast
aktu oskarżenia, natomiast ten, który określony został w art. 335 § 2 k.p.k., przybiera
postać wniosku niesamoistnego, prokurator dołącza go bowiem do wnoszonego do
sądu aktu oskarżenia. Nie jest to jednak jedyna różnica dzieląca oba wnioski. Wniosek
samoistny składa prokurator, wówczas gdy oskarżony przyznaje się do winy, a w świetle
jego wyjaśnień okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości,
postawa oskarżonego wskazuje zaś, że cele postępowania zostaną osiągnięte i z tego
powodu można zaniechać przeprowadzenia dalszych czynności. Do wniosku samo-
istnego, jak wynika z przepisu art. 335 § 1a k.p.k., stosuje się odpowiednio przepisy
dotyczące aktu oskarżenia zawarte w rozdziale 40, z wyjątkiem art. 344a. Jeżeli zachodzi
potrzeba oceny wiarygodności złożonych wyjaśnień, czynności dowodowych dokonuje
się jedynie w niezbędnym zakresie. W każdym jednak wypadku, jeżeli jest to konieczne
dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem
lub zniszczeniem, należy przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe
(a zwłaszcza dokonać oględzin, przeszukania lub czynności wymienionych w art. 74 § 2

pkt 1 k.p.k.). W drugim wypadku, tj. w przypadku wniosku niesamoistnego, prokurator
może dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazujące-
go, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa i wina oskarżonego nie budzą wątpliwo-
ści, oświadczenia dowodowe złożone przez oskarżonego nie są sprzeczne z dokonanymi
ustaleniami, a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte
bez przeprowadzenia rozprawy. Treścią obu tych wniosków jest żądanie prokuratora
wydania wyroku skazującego na posiedzeniu i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym
kar lub innych środków przewidzianych za zarzucany mu występek, uwzględniających
również prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Uzgodnienie może obejmować
także wydanie określonego rozstrzygnięcia w przedmiocie poniesienia kosztów procesu.
Wniosek o skazanie bez rozprawy jest rozpoznawany na posiedzeniu, na którym nie

prowadzi się postępowania dowodowego. Prokurator, oskarżony i pokrzywdzony mogą
wziąć udział w posiedzeniu, a ich udział jest obowiązkowy, jeżeli prezes sądu lub sąd
tak zarządzi (art. 343 § 5 k.p.k.). Zawiadamiając pokrzywdzonego o posiedzeniu, poucza
się go o możliwości zakończenia postępowania bez przeprowadzenia rozprawy oraz
wcześniejszego złożenia oświadczenia, o którym mowa w art. 54 § 1 k.p.k., że będzie
działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Oznacza to, że nie stosuje się tu reguły
określonej w przywołanym tu dopiero co przepisie, zgodnie z którą oświadczenie to
może zostać złożone nie później niż do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego.
Jeżeli pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona nie wystąpiła z wnioskiem o zasądze-
nie obowiązku naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości lub części
(wniosek taki może zostać zgłoszony na podstawie art. 46 k.k.), wówczas sąd może
uzależnić uwzględnienie wniosku o skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozpra-
wy od naprawienia szkody w całości lub w części lub od zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę. W celu osiągnięcia porozumienia oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii
naprawienia szkody, sąd może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom stosowny
termin (art. 343 § 1 zdanie drugie w zw. z art. 341 § 3 k.p.k., stosowanym odpowiednio).
Sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku od dokonania w nim przez prokuratora
wskazanej przez siebie zmiany, zaakceptowanej przez oskarżonego. Zgodnie z art. 343
§ 5a k.p.k. sąd poucza oskarżonego o treści art. 447 § 5 k.p.k., który stanowi, że podstawą
apelacji od wyroku uwzględniającego wniosek o skazanie bez rozprawy nie mogą być
zarzuty związane z treścią porozumienia oskarżonego z pokrzywdzonym.
Uwzględniając wniosek, sąd skazuje oskarżonego wyrokiem na posiedzeniu (art. 343

§ 6 k.p.k.). Uwzględnienie wniosku jest uprawnieniem sądu i jest możliwe tylko wów-
czas, gdy nie sprzeciwia się temu pokrzywdzony, należycie powiadomiony o terminie
posiedzenia. Jeśli nie ma zastosowania art. 46 k.k., tj. jeśli sąd, skazując sprawcę, nie
orzekł o obowiązku naprawienia w całości lub części szkody wyrządzonej przestęp-
stwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, sąd może uzależnić uwzględnienie
wniosku o skazanie bez rozprawy od naprawienia szkody lub zadośćuczynienia. Sąd
nie jest związany treścią wniosku, co oznacza, że może uzależnić jego uwzględnienie
od dokonania w nim przez prokuratora wskazanej przez siebie zmiany, zaakceptowanej
przez oskarżonego.
Skutki uznania przez sąd, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku pro-
kuratora są różne w zależności od tego, czy złożony został wniosek samoistny, czy też
wniosek ten był dołączony do aktu oskarżenia. W pierwszym przypadku sąd zwraca
prokuratorowi sprawę (art. 343 § 7 zdanie pierwsze k.p.k.) do dalszego procedowania.
W przypadku wniosku niesamoistnego sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogól-
nych, a prokurator w terminie 7 dni dokonuje czynności określonych w art. 333 § 1
i 2 k.p.k., tj. uzupełnia akt oskarżenia o listę osób, których wezwania na rozprawę żąda,
o wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej się doma-
ga, a ponadto może wnieść o zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań
świadków przebywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, którym
oskarżony w wyjaśnieniach swych nie zaprzeczył, a nie są one tak doniosłe, aby konieczne
było bezpośrednie przesłuchanie tych osób na rozprawie (nie dotyczy to jednak osób
wskazanych w art. 182 k.p.k., tj. tych, które mają prawo odmowy składania zeznań).
Wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka

karnego, przepadku lub środka kompensacyjnego bez przeprowadzenia postępowania
dowodowego może złożyć także sam oskarżony. Jak stanowi art. 338a k.p.k., jest to
możliwe wówczas, gdy zarzucane oskarżonemu przestępstwo jest zagrożone karą nie-
przekraczającą 15 lat pozbawienia wolności; złożony w tym trybie wniosek może także
dotyczyć określonego rozstrzygnięcia w przedmiocie poniesienia kosztów procesu.
Wniosek ten oskarżony może złożyć przed doręczeniem mu zawiadomienia o terminie
rozprawy, co w praktyce może powodować istotne trudności w zakresie ustalenia, czy
termin do złożenia tego wniosku przez oskarżonego nie minął. Dla uniknięcia związa-
nych z tym problemów interpretacyjnych oskarżony powinien go złożyć bezpośrednio
po otrzymaniu odpisu aktu oskarżenia (najlepiej wraz z odpowiedzią na akt oskarżenia),
nie jest bowiem możliwe zlokalizowanie czasowe jakiejś czynności przed zrealizowaniem
się czynności przyszłej i jeszcze uprawnionemu odnośnie do daty jej realizacji nieznanej.
Ad 4. Potrzeba badania celowości stosowania tymczasowego aresztowania na każdym

etapie postępowania karnego jest oczywista. Zgodnie bowiem z art. 253 § 1 k.p.k., sąd,
a w postępowaniu przygotowawczym – prokurator, są zobowiązani badać, czy nie ustały
przyczyny, wskutek których środek ten został zastosowany. Jeżeli więc oskarżony jest
aresztowany, to w każdym takim wypadku po wniesieniu aktu oskarżenia należy zbadać
celowość dalszego stosowania tego środka, potrzebę jego zmiany lub uchylenia. W razie
potrzeby sąd orzeka także o innych środkach zapobiegawczych. Do chwili rozpoczęcia
przewodu sądowego rozstrzygnięcie w tym przedmiocie wydawane jest na posiedzeniu,
w trybie określonym w art. 344 k.p.k. Tak jak w przypadku wcześniej już omówionych
przyczyn skierowania sprawy na posiedzenie przed rozprawą, tak i w tym wypadku
sąd jest zobowiązany do podjęcia postanowienia w tym przedmiocie z urzędu, co nie

oznacza jednak, że strony i osoby bezpośrednio w tym zainteresowane nie mogą składać
wniosków tego dotyczących (art. 9 § 2 k.p.k.).
1.3.2. Fakultatywne posiedzenie przed rozprawą
W odróżnieniu od obligatoryjnego fakultatywne posiedzenie przed rozprawą ma

miejsce, wówczas gdy prezes wnosi sprawę na posiedzenie, jeżeli według jego oceny
zachodzi potrzeba wydania innego (niż te, które powodują obowiązek skierowania
sprawy na posiedzenie) rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia, tj. gdy
zachodzą stany wymagające wydania postanowienia przez sąd. Istnienie takiej po-
trzeby Kodeks postępowania karnego pozostawia zatem ocenie samego prezesa, choć
niewątpliwie wpływ na nią mogą mieć stosowne wnioski stron i osób bezpośrednio
w tym zainteresowanych, składane w trybie art. 9 § 2 k.p.k.
Fakultatywne wniesienie sprawy na posiedzenie jest zależne od wyników wstępnego

badania sprawy, którego dokonuje prezes sądu; inaczej mówiąc, to od jego oceny zależy,
czy w takich wypadkach skieruje sprawę na posiedzenie. Poza wypadkami, gdy skierowa-
nie sprawy na posiedzenie przed rozprawą jest obligatoryjne, na podstawie art. 339 § 3
i 4 k.p.k. prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie także wtedy, gdy zachodzi potrzeba
wydania rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia. Wyliczenie zamieszczone
w tych przepisach nie jest taksatywne, Kodeks postępowania karnego zaś – jako przykład
takich sytuacji – wskazuje na potrzebę:
1) umorzenia postępowania z powodu niedopuszczalności procesu (art. 339 § 3
pkt 1 k.p.k.). Sąd z urzędu bada istnienie przeszkód procesowych określonych
w art. 17 § 1 pkt 2–11 k.p.k., wystarczy bowiem stwierdzenie jednej z nich, by
postępowanie karne musiało ulec umorzeniu;
2) umorzenia postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw
oskarżenia (art. 339 § 3 pkt 2 k.p.k.). Warunkiem umorzenia postępowania z tej
przyczyny jest uprzednie stwierdzenie zupełności postępowania przygotowaw-
czego; oznacza to, że postępowanie przygotowawcze nie może być dotknięte bra-
kami, zwłaszcza takimi, które da się uzupełnić. Umorzenie następuje wówczas,
gdy brak podstaw faktycznych oskarżenia jest oczywisty. Oznacza to, że wskazany
przepis może mieć zastosowanie, gdy brak dowodów uzasadniających oskarżenie
jest wyraźny, rzucający się w oczy, tj. gdy może być stwierdzony bez potrzeby
przeprowadzania dodatkowych badań. To jednak oznacza, że ocena prezesa sądu
powinna być dokonywana ze szczególną ostrożnością, decyzja o skierowaniu
sprawy z tej przyczyny na posiedzenie daje bowiem wyraz przekonaniu prezesa
co do istnienia (a ściślej: co do braku istnienia) podstaw oskarżenia. W orzecz-
nictwie podkreśla się, że oczywisty brak podstaw faktycznych oskarżenia zacho-
dzi m.in. w sytuacji braku jakichkolwiek dowodów świadczących o popełnieniu
przez oskarżonego przypisywanego mu czynu, nie może natomiast być efektem

ich oceny; stwierdza się również, że umorzenie postępowania w tym trybie jest
możliwe tylko wówczas, gdy zebrane dowody mają jednoznaczną wymowę, a do-
konanie trafnych ustaleń co do popełnienia przez oskarżonego zarzuconego mu
czynu oraz stopnia społecznej szkodliwości tego czynu nie wymaga oceny ma-
teriału dowodowego albo też może być następstwem pojawienia się przeszkody
procesowej już po wniesieniu aktu oskarżenia (np. oskarżony zmarł);
3) wydania postanowienia o niewłaściwości sądu lub o zmianie wskazanego w ak-
cie oskarżenia trybu postępowania. Sąd bada z urzędu swą właściwość, a w razie
stwierdzenia swej niewłaściwości przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub in-
nemu organowi (art. 35 § 1 k.p.k.). W tym etapie może też zadecydować o zmia-
nie trybu postępowania, np. z przyspieszonego na zwyczajny;
4) zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania
przygotowawczego (art. 339 § 3 pkt 3a k.p.k.). Zwrot ten następuje wówczas, gdy
sąd dostrzega możliwość uzupełnienia materiałów postępowania, a istniejący
materiał dowodowy jest niewystarczający dla skierowania sprawy na rozprawę.
Wymaga podkreślenia, że nowela Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. (obo-
wiązująca od 1.07.2015 r. do 14.03.2016 r.) trafnie pozbawiła sąd uprawnienia do
wydania decyzji w tym przedmiocie, domaganie się bowiem uzupełnienia ma-
teriału dowodowego o określone dowody powoduje, że sąd traci przymiot orga-
nu bezstronnego, a postępowanie, przynajmniej w tym zakresie, przestaje być
postępowaniem kontradyktoryjnym. Niestety kontrreforma – nowela Kodeksu
postępowania karnego z marca 2016 r. – przywróciła poprzednio obowiązują-
cy stan prawny. Istotnym brakiem postępowania przygotowawczego jest przede
wszystkim brak o charakterze dowodowym, ale jest nim także np. niezachowanie
prawem wymaganej formy postępowania przygotowawczego (mimo obligatoryj-
nego śledztwa prowadzono dochodzenie);
5) wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania; podstawą wydania tego
rodzaju decyzji procesowej jest pojawienie się po wniesieniu do sądu aktu oskar-
żenia przeszkody o charakterze faktycznym, której czasu trwania nie można
oszacować. Artykuł 22 § 1 k.p.k., wymieniając przykładowo te przyczyny, wska-
zuje na brak możliwości ujęcia oskarżonego oraz brak możliwości brania przez
niego udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej
choroby. Przeszkody te mają mieć charakter przeszkód długotrwałych, a postę-
powanie zawiesza się na czas ich trwania;
6) wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego
środka przymusu, gdy areszt tymczasowy lub inny środek przymusu nie był do-
tąd stosowany albo gdy zachodzi potrzeba orzekania o takim środku przymusu;
sąd zatem może wydać postanowienie o utrzymaniu w mocy, zmianie, uchyle-
niu lub – jeśli wcześniej nie był stosowany – o zastosowaniu środka przymusu
(np. o kontroli i utrwalaniu rozmów);
7) wydania wyroku nakazowego, gdy istnieją ku temu przesłanki określone

w art. 500 § 1 i 3 k.p.k.;
8) rozważenia celowości przekazania sprawy do postępowania mediacyjnego,
przewidzianego w art. 23a k.p.k. (art. 339 § 4 k.p.k.);
9) wydania rozstrzygnięcia przez sąd na tym etapie procesowym co do innych wy-
żej niewyliczonych kwestii, których rozstrzygnięcie przed przystąpieniem do
organizacji rozprawy jest albo konieczne, albo celowe z uwagi na wymogi eko-
nomiki procesowej, jeśli tylko przekracza to uprawnienia prezesa sądu. Kwestie
te to np. potrzeba wyłączenia części sprawy do odrębnego rozpoznania (art. 34
§ 3 k.p.k.), wyłączenia jawności rozprawy (art. 360 § 1 k.p.k.), w celu rozważenia
wydania postanowienia o poszukiwaniu oskarżonego listem gończym (art. 279
§ 1 k.p.k.).
Wśród przyczyn powodujących fakultatywne skierowanie sprawy na posiedzenie przed

rozprawą są takie, które poprzedzają rozprawę (np. wymienione wyżej w pkt 5–6 i 8)
oraz takie, co do których wydane postanowienie wyłącza potrzebę prowadzenia przyszłej
rozprawy (np. w razie umorzenia postępowania z powodu przeszkody procesowej lub
istnienia oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia – pkt 1 i 2).
1.3.3. Posiedzenie przygotowawcze (art. 349 k.p.k.)
W fazie przygotowania do rozprawy głównej istotne znaczenie dla jej sprawnego prze-
prowadzenia ma niewątpliwie dobre zorganizowanie wielu jej czynności, bowiem ich
realizowanie po rozpoczęciu przewodu sądowego może istotnie spowolnić bieg roz-
prawy, a w niektórych sytuacjach wręcz uniemożliwić. W piśmiennictwie wielokrotnie
podnoszono, że jednym z najpoważniejszych mankamentów polskiego procesu karnego
jest długotrwałość prowadzonych postępowań, a wśród przyczyn – zła organizacja
czynności procesowych w ramach rozprawy głównej. Niewątpliwie jako jeden ze spo-
sobów poprawy istniejącego stanu może być traktowane posiedzenie zarządzane przez
prezesa sądu w trybie określonym w art. 349 k.p.k. Takie posiedzenie było przewidziane
w przywołanym tu przepisie w brzmieniu obowiązującym od 1.09.1998 r., a więc od
daty wejścia w życie obecnego postępowania karnego, jednak dopiero nowy kształt tego
przepisu nadany mu nowelą Kodeksu postępowania karnego z 2013 r., obowiązujący
od 1.07.2015 r., istotnie zmienił znaczenie posiedzenia przygotowawczego.
W trybie tego przepisu prezes sądu może skierować sprawę na posiedzenie, jeżeli
ze względu na zawiłość sprawy lub inne ważne powody może to przyczynić się do
usprawnienia postępowania, a zwłaszcza do należytego przygotowania i organizacji
rozprawy głównej. Artykuł 349 k.p.k. jest niewątpliwie wyrazem dbałości o realizację
zasady koncentracji materiału dowodowego. Wskazane tu przyczyny wyraźnie dowodzą,
że posiedzenie przed rozprawą ma charakter przygotowawczy. Artykuł 349 k.p.k. jest
dowodem założenia, że tylko sprawa dobrze przygotowana merytorycznie i organi-

zacyjnie powinna być dopuszczona do rozpoznania na rozprawie oraz że wszystkie te
kwestie, które mogą być rozstrzygnięte, zanim zostanie wywołana, a zwłaszcza zanim
zostanie rozpoczęty przewód sądowy, powinny być rozstrzygnięte na tym wstępnym
etapie postępowania. Przykładem takiej sytuacji może być potrzeba zmiany składu
sądu, gdy z uwagi na zawiłość sprawy w miejsce składu jednoosobowego rozpoznawać
sprawę powinien sąd w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 28 § 2 k.p.k.). Prezes
sądu przed skierowaniem sprawy na posiedzenie w trybie art. 349 k.p.k. powinien nie-
zwłocznie wyznaczyć sędziego albo członków składu orzekającego; posiedzenie to zatem
przeprowadzane jest przez ten skład, który orzekał będzie w danej sprawie na rozprawie.
Jak wynika z brzmienia art. 349 k.p.k., zasadniczym powodem skierowania w trybie
tego przepisu sprawy na posiedzenie jest stwierdzenie przez prezesa sądu, iż z uwagi
na przewidywany zakres postępowania dowodowego zasadne jest przypuszczenie, że
w sprawie niezbędne będzie wyznaczenie co najmniej pięciu terminów rozpraw. Jest
jednak oczywiste, że w praktyce prezes może skierować sprawę na posiedzenie także
wówczas, gdy przewidywana liczba terminów rozpraw będzie mniejsza niż ta, która
została wskazana w art. 349 § 1 k.p.k. Celem bowiem tego rozwiązania jest usprawnienie
biegu postępowania, jeśli więc takie usprawnienie byłoby celowe w razie przewidywa-
nej mniejszej liczby terminów, nic nie stoi na przeszkodzie, by także w takiej sytuacji
posiedzenie przygotowawcze zostało przeprowadzone. Potwierdza to § 2 przywołanego
artykułu, skoro mowa tam o możliwości skierowania sprawy na posiedzenie także
wówczas, gdy ze względu na zawiłość sprawy lub z innych ważnych powodów prezes
uzna, że skierowanie sprawy na posiedzenie może usprawnić postępowanie. Równo-
cześnie prezes powinien wezwać oskarżyciela publicznego, pełnomocników i obrońców
do przedstawienia w terminie 7 dni pisemnego stanowiska dotyczącego planowania
przebiegu rozprawy oraz jej organizacji, w tym dowodów, które powinny być przepro-
wadzone jako pierwsze na tych rozprawach w terminie 7 dni od doręczenia wezwania.
Jest oczywiste, że zgłoszenie stanowiska w tym przedmiocie po upływie 7-dniowego
terminu jest dopuszczalne, jednak może się okazać, że w sytuacji zwłoki sąd przychyli
się do propozycji drugiej strony, względnie sam, wobec milczenia stron (strony), ustali
tę kolejność. Stanowisko stron w przedmiocie organizacji przyszłej rozprawy nie jest
wiążące dla sądu, choć niewątpliwie zasada lojalności procesowej wymaga, by propozy-
cja strony była przez sąd rozważona. Na posiedzeniu przygotowawczym sąd rozstrzyga
także w przedmiocie zgłoszonych przez strony wniosków dowodowych.
Jak się wydaje, najistotniejsze zmiany odnoszą się do skutków ogłoszenia zarządzenia
przewodniczącego składu sądzącego o wyznaczeniu terminów rozprawy. Oto bowiem
wyznaczenie terminów przyszłych rozpraw jest wiążące dla stron, obrońców i pełnomoc-
ników uczestniczących w posiedzeniu, a także tych, które będąc prawidłowo wezwane
lub zawiadomione, nie wzięły udziału w tym posiedzeniu, tzn. osoby te nie muszą być
wzywane lub zawiadamiane o terminie rozprawy. To zarządzenie, jak wynika z art. 349
§ 8 k.p.k., jest równoznaczne z wezwaniem obecnych uczestników postępowania do

udziału w rozprawie albo zawiadomieniem o jej terminach. Jak się wydaje, rozwiąza-
nie to powinno zrewolucjonizować problem doręczeń w procesie karnym, zwłaszcza
w początkowym stadium rozprawy. Niewątpliwie przyczynić to się może poważnie do
ograniczenia w praktyce przypadków tzw. obstrukcji procesowej, stosowanej niekiedy
przez strony procesowe, a zwłaszcza obrońców i pełnomocników, ale także zobowiąże sąd
do ścisłego przestrzegania ustalonych w porozumieniu ze stronami terminów rozprawy.
Posiedzenie, o którym mowa w art. 349 k.p.k., powinno się odbyć w ciągu 30 dni od daty
jego wyznaczenia. Przepis ten niewątpliwie, podobnie jak art. 339 § 4a in fine k.p.k., ma
charakter dyscyplinujący, co jednak nie oznacza, że czynności dokonane po upływie
terminów wskazanych w tych przepisach są czynnościami bezskutecznymi.
1.4. Czynności związane z organizacją rozprawy
W sprawach, w których nie wyznaczono posiedzenia w trybie art. 349 k.p.k., prezes
sądu (przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia) wydaje pisemne zarządzenie
wskazujące sędziego albo członków składu orzekającego.
Jeżeli wniesiony do sądu akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym albo jeśli
stwierdzone braki tego aktu zostały usunięte w terminie, a ponadto jeżeli brak jest ob-
ligatoryjnych lub fakultatywnych przyczyn skierowania sprawy na posiedzenie przed
rozprawą lub po ich rozpoznaniu na posiedzeniu nie zostało wydane postanowienie
kończące postępowanie (np. postępowanie nie zostało umorzone z powodu istnienia
przeszkód procesowych lub z powodu istnienia oczywistego braku faktycznych pod-
staw oskarżenia) albo jeżeli odbyło się już posiedzenie przygotowawcze, względnie
jeżeli posiedzenie to nie zostało wyznaczone, prezes sądu (przewodniczący wydziału,
upoważniony sędzia) wydaje pisemne zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy głównej
(art. 350 § 2 k.p.k.). Wskazuje w nim:
1) sędziego albo członków składu orzekającego, wyznaczając równocześnie prze-
wodniczącego tego składu, jeśli tworzy go co najmniej dwóch sędziów zawodo-
wych, o ile sam nie przewodniczy temu składowi;
2) dzień, godzinę i miejsce (salę) rozprawy;
3) strony i inne osoby, które należy wezwać na rozprawę lub zawiadomić o jej ter-
minie;
4) inne czynności konieczne dla przygotowania rozprawy.
Artykuł 350a k.p.k. upoważnia przewodniczącego składu do zaniechania wezwania na

rozprawę świadków, którzy zostali przesłuchani, przebywających za granicą lub mających
stwierdzić okoliczności, które nie są tak doniosłe, aby konieczne było bezpośrednie
przesłuchanie świadków na rozprawie, w szczególności takie, którym oskarżony w wy-
jaśnieniach swych nie zaprzeczył. Nie dotyczy to osób wymienionych w art. 182 k.p.k.,
tj. osób najbliższych dla oskarżonego, a także takich świadków, którzy w innej toczącej
się sprawie są oskarżonymi o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.
Niewątpliwie przepis ten może mieć wpływ na przyspieszenie postępowania dowodo-
wego, jednak istotnie ogranicza regułę bezpośredniości w przeprowadzaniu dowodów
na rozprawie. Aprobata dla tego rozwiązania łączyć się powinna z brakiem sprzeciwu
ze strony oskarżonego dla takiego ograniczenia postępowania dowodowego.
Wyznaczenie sędziego i całego składu orzekającego stanowi niezwykle ważki problem

z punktu widzenia realizacji zasady obiektywizmu i niezawisłości sędziowskiej, wyra-
żający się w instytucji sędziego ustawowego. Otóż z góry powinno być wiadome, do
których spraw sędzia zostanie wyznaczony, tak aby czynnik administracyjny nie mógł
decydować o składzie sądu według własnego uznania. W poprzednio obowiązującym
stanie prawnym wobec braku ustawowej regulacji tego zagadnienia prezes sądu dyspono-
wał zbyt wielką swobodą w tym zakresie. Obowiązujący od 1998 r. Kodeks postępowania
karnego kwestię tę regulował w art. 351. Zgodnie z nim sędzia albo sędziowie powołani
do orzekania w sprawie wyznaczani byli w kolejności według wpływu sprawy oraz jaw-
nej dla stron listy sędziów danego sądu lub wydziału. Kolejność wpływu oraz jawność
listy sędziów miała zapewnić stronom możliwość kontroli prawidłowości wyznaczenia
składu orzekającego w sprawie, w której są stronami. Ten sposób wyznaczania składu
sądu zabezpieczał także realizację interesu wymiaru sprawiedliwości. Wymieniony tu
przepis został skreślony z dniem 12.08.2017 r.
Zasady przydzielania spraw poszczególnym sędziom i asesorom sądowym zostały istot-

nie zmienione wprowadzonymi do ustawy o ustroju sądów powszechnych modyfikacja-
mi. Mianowicie art. 47a p.u.s.p. stanowi, że sprawy są przydzielane sędziom i asesorom
sądowym losowo, chyba że sprawa podlega przydziałowi sędziemu pełniącemu dyżur.
Przydział spraw jest co do zasady równy, chyba że został zmniejszony ze względu na
pełnioną funkcję, uczestniczenie w przydziale spraw innej kategorii lub z innych przy-
czyn przewidzianych ustawą. Zasady te stosuje się odpowiednio do przydziału spraw
referendarzom sądowym. Jeżeli została przydzielona sprawa wymagająca nadzwyczajne-
go nakładu pracy, sędzia sprawozdawca może zwrócić się do prezesa sądu z wnioskiem
o wstrzymanie przydziału kolejnych spraw na czas określony; prezes wniosek ten roz-
patruje niezwłocznie, a decyzja w tym przedmiocie jest doręczana sędziemu, którego
dotyczy, oraz podaje się ją do wiadomości sędziów danego sądu. Decyzja ta może zostać
zaskarżona odwołaniem. Należy podnieść, iż wskazane tu zasady losowego przydzie-
lania spraw sędziemu pozornie jedynie usprawniają i ujawniają reguły wyznaczania
składu sądu. W rzeczywistości mogą prowadzić do naruszenia zasady bezstronności
i niezawisłości sędziowskiej, wobec braku precyzji w określeniu powodów odstąpienia
od reguł losowego przydzielania spraw określonym sędziom. Wymaga także podkreśle-
nia, iż istotne uprawnienia w tym zakresie uzyskał prezes sądu, bezpośrednio podległy
władzy wykonawczej, a ponadto że w dotychczasowym stanie prawnym odstępstwo od
wyznaczenia składu według wpływu sprawy było możliwe tylko w formie pominięcia
sędziego z powodu jego choroby lub innej ważnej przeszkody, co należało zaznaczyć
w zarządzeniu o wyznaczeniu rozprawy (art. 351 § 1 zdanie drugie k.p.k., w brzmieniu
z 6.06.1997 r.). Zmiany w zakresie przepisów o wyznaczaniu składu sądu mają wyraź-
nie dowieść podporządkowania wymiaru sprawiedliwości, chronionego dotąd regułą
bezstronności, władzy wykonawczej. Zmian tych nie należy aprobować.
Uchybienie regułom wyznaczania składu sądu stanowi bezwzględną przyczynę uchy-

lenia orzeczenia, o jakiej mowa w art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k., określaną jako nienależyta
obsada sądu.
Ustalając miejsce rozpoznania sprawy, prezes sądu wskazuje salę, w której rozprawa
ma się odbyć, lub decyduje o tym, że rozprawa odbędzie się na sesji wyjazdowej.
Do obowiązków prezesa sądu związanych z organizacją przyszłej rozprawy należy także

ustalenie osób, które należy wezwać lub zawiadomić. Wzywa się osoby, które mają
obowiązek stawiennictwa na rozprawę, natomiast zawiadamia się te osoby, które są
uprawnione do uczestnictwa w rozprawie, nie mając jednak takiego obowiązku (art. 117
§ 1 k.p.k.). Wzywa się świadków i biegłych; jeżeli sąd uzna obecność oskarżonego za
obowiązkową, wzywa się także oskarżonego. Zawiadamia się natomiast pozostałe strony
procesowe, a także te osoby, które występują na rozprawie w charakterze przedstawiciela
procesowego stron (obrońcę, pełnomocnika). Prokuratora zawiadamia się o rozprawach
i posiedzeniach przez doręczenie wykazu spraw (tzw. wokandy), które mają być w danym
dniu rozpoznane (art. 135 k.p.k.). Artykuł 132 § 3 k.p.k. pozwala, by pismo było dorę-
czone adresatowi także za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej; w takim
wypadku dowodem doręczenia jest potwierdzenie transmisji danych. Jeśli oskarżony
jest pozbawiony wolności w tej lub innej sprawie, konieczne jest wydanie zarządzenia
o doprowadzeniu go na rozprawę (art. 350 § 2 k.p.k.). Zgodnie z art. 117a k.p.k., jeżeli
strona ma więcej niż jednego obrońcę lub pełnomocnika, czynność procesową można
przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego z nich, chyba że strona
wyrazi zgodę na przeprowadzenie czynności bez udziału obrońcy lub pełnomocnika,
których udział nie jest obowiązkowy. Przepis ten uznać należy za istotnie ograniczający
zakres prawa do obrony oskarżonego. Skoro bowiem ustawa zezwala na posiadanie
przez oskarżonego nie więcej niż trzech obrońców, przeprowadzenie czynności bez
ich udziału nie powinno być dopuszczalne. Akceptacja tego rozwiązania musiałaby się
wiązać z wyrażoną przez oskarżonego zgodą, jednak tylko wówczas, gdy w czynno-
ści miałby wziąć udział przynajmniej jeden z wyznaczonych obrońców. Wskazany tu
art. 117a § 2 k.p.k. stosuje się odpowiednio do pełnomocnika osoby niebędącej stroną,
o której mowa w art. 87 § 2 k.p.k.
Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do pełnomocnika osoby niebędącej stroną, o której

mowa w art. 87 § 2 k.p.k.
Prezes sądu wydaje także zarządzenie o dopuszczeniu dowodów i sprowadzeniu ich

na rozprawę. Czyni to z urzędu albo na wniosek stron.
Wyznaczając termin rozprawy, prezes sądu musi jednocześnie zapewnić oskarżonemu

prawo do obrony. Musi zatem zadbać o to, by pomiędzy doręczeniem oskarżonemu
aktu oskarżenia a terminem rozprawy (rozpoczęciem rozprawy) upłynęło co najmniej
7 dni. W razie niedochowania tego terminu sąd na wniosek oskarżonego lub jego
obrońcy zgłoszony do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego odracza rozprawę
(art. 353 k.p.k.); sąd w takim przypadku nie bada, czy rzeczywiście uchybienie terminowi
spowodowało naruszenie prawa do obrony oskarżonego, wystarczający jest bowiem sam
wniosek w tym zakresie. Jeśli mimo zgłoszonego wniosku rozprawa jest prowadzona
w dalszym ciągu, zgodnie z art. 438 pkt 2 k.p.k., stanowić to może podstawę uchylenia
zaskarżonego orzeczenia, o ile uchybienie to mogło mieć wpływ na jego treść. Jeżeli
oskarżony ma obrońcę, niezgłoszenie takiego wniosku nie stanowi przeszkody dla pro-
wadzenia rozprawy w dalszym ciągu, jeśli natomiast występuje w procesie bez obrońcy,
powinien zostać o tym uprawnieniu pouczony, tak by brak wniosku nie był wynikiem
nieświadomości oskarżonego co do posiadanego uprawnienia. Zgłoszenie wniosku
o odroczenie rozprawy jest jedynie uprawnieniem oskarżonego lub jego obrońcy, mimo
bowiem niedochowania 7-dniowego terminu oskarżony i jego obrońca mogą być przy-
gotowani do obrony i nie mieć interesu w odroczeniu rozprawy.
Siedmiodniowy termin, o którym mowa w art. 353 § 1 k.p.k., dotyczy wyłącznie

oskarżonego i jego obrońcy; inne strony nie mogą zatem z tego powodu wnioskować
o odroczenie rozprawy. Wraz z doręczeniem oskarżonemu wezwania na rozprawę lub
zawiadomieniem o jej terminie poucza się go o treści przepisów wymienionych w § 4
tego artykułu.
Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może złożyć wniosek o wyznaczenie

obrońcy z urzędu. Wniosek ten prezes sądu (przewodniczący wydziału lub upoważ-
niony sędzia), sąd lub referendarz sądowy rozpoznaje niezwłocznie. Obrońcę z urzędu
wyznacza się z listy obrońców prowadzonej przez okręgowe rady adwokackie oraz rady
okręgowych izb radców prawnych, w trybie określonym rozporządzeniem Ministra
Sprawiedliwości z 28.09.2020 r. w sprawie sposobu zapewnienia oskarżonemu korzy-
stania z pomocy obrońcy z urzędu (Dz.U. poz. 1681).
2. Ogólna charakterystyka rozprawy głównej

Rozprawa główna jest najważniejszym etapem postępowania karnego z punktu widzenia
rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Poza wyjątkowymi sytuacjami określonymi
w art. 342 § 1 (wyrok warunkowo umarzający postępowanie) oraz w art. 343 § 6 k.p.k.
(skazanie oskarżonego wyrokiem bez przeprowadzenia rozprawy), w zasadzie tylko
2. Ogólna charakterystyka rozprawy głównej 611
w tym etapie postępowania może być wydany wyrok stwierdzający winę lub niewin-
ność oskarżonego. Wszystkie wcześniejsze etapy postępowania karnego mają charakter
przygotowawczy. Ich celem jest stwierdzenie istnienia podstaw do postawienia określo-
nej osoby w stan oskarżenia oraz zabezpieczenie materiału dowodowego na potrzeby
postępowania głównego (rozprawy sądowej). Badając twierdzenia aktu oskarżenia, sąd
zapoznaje się z informacjami zebranymi w wyniku postępowania dowodowego prze-
prowadzonego w stadium przygotowawczym procesu karnego. Na ich podstawie czyni
ustalenia co do winy lub niewinności oskarżonego. Podstawę tych ustaleń mogą stanowić
tylko takie okoliczności, które zostały ujawnione na rozprawie głównej (art. 410 k.p.k.).
Fakt ten podkreśla rolę rozprawy głównej w toku procesu karnego i dowodzi, że podstawą
ustaleń nie mogą być okoliczności nieujawnione w toku rozprawy głównej (nie dotyczy
to notoryjności – art. 168 k.p.k. – która jednak powinna być notyfikowana stronom).
A zatem podstawę ustaleń mogą stanowić tylko te fakty dowodowe (ujawnione w toku
rozprawy), co do których strony miały możliwość wypowiedzenia się (stawiania pytań,
złożenia oświadczeń lub wniosków dowodowych). Stwierdzenie to ma doniosłe znacze-
nie z punktu widzenia zasad prawa do obrony oraz kontradyktoryjności.
Etap procesu karnego w postaci rozprawy głównej wyróżnia się ponadto tym, że znaj-
dują w nim najszersze zastosowanie zasady procesowe, np. zasada prawdy obiektywnej,
zasada bezpośredniości, zasada publiczności, zasada ustności.
Rozprawa główna pełni także istotne funkcje wychowawcze, dlatego tak ważna jest
dbałość o należytą kulturę jej przebiegu. Na okoliczność tę wyraźnie zwraca się uwagę
w orzecznictwie i piśmiennictwie.
Rozprawą w zasadzie kieruje przewodniczący składu orzekającego, ale niektóre czyn-

ności związane z kierowaniem rozprawą należą do kompetencji całego składu. Prze-
wodniczący składu orzekającego kieruje rozprawą, czuwając nad jej prawidłowym
przebiegiem (art. 366 § 1 k.p.k.). Są to czynności związane z porządkiem rozprawy,
zaliczane do tzw. kierownictwa formalnego rozprawy. Do przewodniczącego należy
też znaczna część czynności tzw. kierownictwa materialnego rozprawy, tzn. czynności
związanych z wyjaśnianiem okoliczności sprawy. Przewodniczący ma bowiem dopil-
nować, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy i dążyć do tego,
aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie (art. 366 k.p.k.). Nowela
Kodeksu postępowania karnego z 2013 r., która nadała kodeksowi kształt obowiązujący
pomiędzy 1.07.2015 r. a 14.04.2016 r., zmieniając istotnie zadania sądu w zakresie postę-
powania dowodowego, zmodyfikowała ponadto zakres obowiązków przewodniczącego
składu orzekającego; wówczas ograniczały się one jedynie do kierowania rozprawą
i czuwania nad jej prawidłowym przebiegiem, co było zbieżne z przyjętym tą nowelą
modelem postępowania karnego, eksponującym jego kontradyktoryjny charakter. Po
dacie wejścia w życie noweli Kodeksu postępowania karnego marca 2016 r. stan prawny
w interesującym nas tu zakresie powrócił do regulacji obowiązującej przed 1.07.2015 r.
Obecnie do uprawnień przewodniczącego składu w ramach kierownictwa rozprawą

należą takie czynności, jak:
1) podejmowanie decyzji o otwarciu i zamknięciu rozprawy (art. 381 k.p.k.);
2) sprawdzanie obecności osób wezwanych na rozprawę (art. 381 k.p.k.);
3) kierowanie postępowaniem dowodowym (art. 366 k.p.k.);
4) decydowanie o przychylnym załatwieniu wniosku dowodowego, któremu inna
strona się nie sprzeciwiła (art. 368 k.p.k.);
5) sprawowanie policji sesyjnej, tzn. wydawanie wszelkich zarządzeń niezbędnych
do utrzymania na sali sądowej porządku i spokoju (art. 372 k.p.k.);
6) zarządzanie przerwy w rozprawie (art. 402 k.p.k.);
7) udzielanie głosu stronom i innym uczestnikom postępowania (art. 406 k.p.k.);
8) kierowanie przebiegiem narady i głosowania (art. 109 k.p.k.);
9) ogłaszanie wyroku i pouczanie o prawie, terminie i sposobie jego zaskarżenia
(art. 418 § 1 i art. 100 § 6 k.p.k.).
Zadania przewodniczącego składu orzekającego sprecyzowane zostały także przepisami

rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 18.06.2019 r. – Regulamin urzędowania
sądów powszechnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1141 ze zm.); wskazuje się w nich m.in. obo-
wiązek zapewnienia członkom składu możliwości zaznajomienia się z aktami sprawy
oraz zobowiązanie do dbałości o punktualność rozpoczęcia posiedzenia (§ 84 reg. sąd.).
Niektóre czynności kierowania rozprawą wykonuje także cały skład orzekający. Sąd
może realizować zarówno czynności zaliczane do kierownictwa formalnego, np. wydalenie
z sali poszczególnych osób, jeśli naruszają powagę, spokój lub porządek czynności albo
całej publiczności z powodu jej niewłaściwego zachowania (art. 48 p.u.s.p.), jak i czynności
kierownictwa materialnego, np. oddalenie wniosku dowodowego (art. 170 § 1 k.p.k.).
Wynika to z tego, że decyzje te muszą zostać podjęte wyłącznie w formie postanowienia.
Do uprawnień sądu w tym zakresie należą m.in. takie czynności, jak:

1) rozstrzygnięcie natychmiastowego odwołania od zarządzenia przewodniczącego
wydanego na rozprawie, chyba że sąd orzeka jednoosobowo (art. 373 k.p.k.);
2) wyłączenie jawności rozprawy (art. 360 k.p.k.);
3) zezwolenie przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za po-
mocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy (art. 357 k.p.k.);
4) odroczenie rozprawy (art. 404 k.p.k.);
5) oddalenie wniosku dowodowego (art. 170 § 3 k.p.k.).
W przebiegu rozprawy głównej można wyróżnić następujące etapy:

1) część wstępną rozprawy,
2) przewód sądowy,
3) przemówienia stron,
4) wyrokowanie.
3. Część wstępna rozprawy głównej 613
3. Część wstępna rozprawy głównej

Pierwszym etapem rozprawy głównej jest część wstępna. Rozprawę główną i tym samym
pierwszy jej etap rozpoczyna wywołanie sprawy (art. 381 k.p.k.). Dokonuje tego protoko-
lant na zarządzenie przewodniczącego składu orzekającego. Wywołanie sprawy polega
na głośnym oznajmieniu w poczekalni przed salą rozpraw (także za pośrednictwem
aparatury nagłaśniającej), że będzie rozpoznawana kolejna, umieszczona na wokandzie
sprawa, z podaniem jej numeru (sygnatury), nazwiska oskarżonego i zarzucanego mu
czynu. Wywołanie sprawy ma dla postępowania karnego takie znaczenie, że od tego
momentu zaczyna działać zasada ciągłości (z niezmiennością składu orzekającego). Tak
rozpoczęta rozprawa powinna być zakończona w jednym terminie (postulat ten wynika
z art. 366 § 2 k.p.k.), chyba że wyjątkowo zajdzie konieczność zarządzenia przerwy
(art. 401 k.p.k.) lub odroczenia rozprawy (art. 404 k.p.k.). Niestety w polskim wymiarze
sprawiedliwości reguła i wyjątek zostały odwrócone: wymóg zakończenia rozprawy na
pierwszej rozprawie głównej stał się wyjątkiem, regułą zaś – przerywanie lub odracza-
nie rozprawy. Czas wywołania sprawy może mieć znaczenie dla realizacji praw stron
procesowych. Z tego powodu wywołanie sprawy nie powinno nastąpić wcześniej niż
wyznaczona dla rozprawy godzina jej rozpoczęcia. Przedwczesne wywołanie sprawy
może pozbawić strony przyznanych im uprawnień do udziału w rozprawie i stanowi
naruszenie przepisów prawa procesowego (art. 438 pkt 2 k.p.k.). Wypada przypomnieć,
że do obowiązków przewodniczącego składu należy m.in. dbałość o punktualne roz-
poczynanie posiedzenia sądu.
Część wstępna rozprawy głównej służy przede wszystkim sprawdzeniu obecności osób
wezwanych i zbadaniu, czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy (art. 381 k.p.k.).
W tym etapie mogą być załatwione również inne kwestie. W ramach części wstępnej
rozprawy głównej dokonuje się czynności, które można ująć w czterech grupach:
1) sprawdzenie obecności osób wezwanych i zawiadomionych;
2) sprawdzenie, czy nie zachodzą przeszkody do rozpoznania sprawy;
3) wykonanie czynności, które mogą być dokonane najpóźniej przed rozpoczęciem
przewodu sądowego;
4) załatwienie innych kwestii związanych z biegiem rozprawy.
Sprawdzenie obecności ma istotne znaczenie dla dalszego biegu rozprawy. Sprawdze-

nie to obejmuje zarówno osoby wezwane, jak i zawiadomione o terminie rozprawy.
Od stawiennictwa osób wezwanych oraz od zawiadomienia osób uprawnionych do
wzięcia udziału w rozprawie zależy faktyczna możliwość przeprowadzenia rozprawy.
W wypadku niestawiennictwa stron lub ich przedstawicieli trzeba w pierwszej ko-
lejności ustalić, czy zostali oni prawidłowo, tj. zgodnie z przepisami o doręczeniach,
wezwani lub zawiadomieni o terminie rozprawy, a następnie czy swą nieobecność
usprawiedliwili zgodnie ze stosownymi przepisami. W razie braku dowodu prawid-
łowego doręczenia wezwania lub zawiadomienia, rozprawa podlega odroczeniu.
Podobnie należy postąpić, gdy podmioty te swą nieobecność usprawiedliwiły lub ist-
nieje uzasadnione przypuszczenie, że niestawiennictwo wynikło z powodu przeszkód
żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn (art. 117 § 2 k.p.k.). Usprawiedliwienie
nieobecności z powodu choroby wymaga przedstawienia zaświadczenia wystawionego
przez lekarza sądowego, potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub
zawiadomienie organu prowadzącego postępowanie (art. 117 § 2a k.p.k.). Jak stano-
wi art. 117 § 3 k.p.k., w razie niestawiennictwa strony, obrońcy lub pełnomocnika,
których stawiennictwo jest obowiązkowe, czynności procesowej nie przeprowadza
się, chyba że ustawa stanowi inaczej. Jednak niestawiennictwo strony, która została
należycie zawiadomiona o czynności procesowej, niezależnie od jego przyczyny, nie
stoi na przeszkodzie przeprowadzeniu tej czynności, jeżeli stawił się jej obrońca lub
pełnomocnik, co jednak nie dotyczy czynności, w których udział strony jest obo-
wiązkowy (art. 117 § 3a).
Zasady wydawania zaświadczeń (usprawiedliwień) oraz zakres uprawnień lekarzy sądo-

wych do ich wystawiania określają przepisy ustawy z 15.06.2007 r. o lekarzu sądowym
(Dz.U. Nr 123, poz. 849 ze zm.).
W razie prawidłowego doręczenia wezwania lub zawiadomienia oraz braku dostatecz-

nego usprawiedliwienia nieobecności, skutki niestawiennictwa są uzależnione od roli,
w jakiej oznaczona osoba występuje w procesie karnym. I tak:
1) oskarżony ma prawo brać udział w rozprawie, jednak w myśl art. 374 § 1 k.p.k.
przewodniczący lub sąd mogą uznać jego obecność za obowiązkową; w sprawach
o zbrodnie obecność oskarżonego jest obowiązkowa podczas czynności okre-
ślonych w art. 384 i 385 k.p.k.; przewodniczący może wydać zarządzenie w celu
uniemożliwienia oskarżonemu wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozpra-
wy. Wyjątkowo tylko pod nieobecność oskarżonego wolno prowadzić rozprawę,
jeżeli oskarżony:
a) wprawił się ze swej winy w stan niezdolności do udziału w rozprawie (art. 377
§ 1 k.p.k.),
b) którego obecność na rozprawie lub na posiedzeniu jest obowiązkowa, za-
wiadomiony o terminie rozprawy lub posiedzenia oświadcza, że nie weźmie
udziału w rozprawie lub w posiedzeniu, uniemożliwia doprowadzenie go na
rozprawę lub na posiedzenie albo zawiadomiony o nich osobiście nie stawia
się na rozprawę lub na posiedzenie bez usprawiedliwienia, sąd może prowa-
dzić postępowanie bez jego udziału; sąd może jednak zarządzić zatrzymanie
i przymusowe doprowadzenie oskarżonego. Na postanowienie w przedmiocie
zatrzymania i przymusowego doprowadzenia przysługuje zażalenie do inne-
go równorzędnego składu tego sądu. Jak stanowi przepis art. 374 § 3 k.p.k.,
przewodniczący składu, na wniosek prokuratora, może wyrazić zgodę na
udział oskarżonego w rozprawie przy użyciu urządzeń technicznych, umoż-
liwiających udział w rozprawie na odległość, z jednoczesnym bezpośrednim
przekazem obrazu i dźwięku, jeżeli nie stoją temu na przeszkodzie względy

techniczne. Obrońca, w wypadkach określonych w § 4 art. 374 k.p.k., bierze
udział w rozprawie w miejscu przebywania oskarżonego, chyba że stawi się
w tym celu w sądzie;
c) nie stawił się na rozprawę w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku
łącznego (art. 573 § 2 k.p.k.), sąd może jednak postanowić inaczej i uznać sta-
wiennictwo oskarżonego za obowiązkowe;
2) niestawiennictwo obrońcy oskarżonego powoduje odroczenie rozprawy zarówno
wtedy, gdy obrona jest obowiązkowa (np. art. 79 i 80 k.p.k.), jak i wtedy, gdy obro-
na nie jest obowiązkowa, lecz oskarżony oświadczy, że chce korzystać z pomocy
obrońcy;
3) skutki niestawiennictwa prokuratora należy oceniać w zależności od tego, czy
jego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, czy też nie (art. 46 k.p.k.); udział
prokuratora w rozprawie nie jest obowiązkowy w sprawach z oskarżenia prywat-
nego (chyba że nastąpiła ingerencja prokuratora w takiej sprawie) i w sprawach
wszczętych na skutek wniesienia tzw. subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55
§ 4 k.p.k.);
4) niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika bez usprawied-
liwionej przyczyny uważa się za odstąpienie od oskarżenia; w takim wypadku
prowadzący posiedzenie postępowanie umarza (art. 491 § 1 k.p.k.);
5) w razie niestawiennictwa świadka, niezależnie od nałożenia kary pieniężnej i za-
rządzenia przymusowego doprowadzenia (art. 285 k.p.k.) należy podjąć decyzję
o prowadzeniu rozprawy lub o jej odroczeniu. Decyzja o prowadzeniu rozprawy
zapada wtedy, gdy będzie istniała możliwość odczytania zeznań tego świadka
(art. 392 k.p.k.) lub gdy sąd ma możliwość przeprowadzenia postępowania do-
wodowego w części, a w celu przeprowadzenia dowodu z zeznań nieobecnego
świadka przewodniczący zarządzi przerwę w rozprawie (art. 401 k.p.k.) lub sąd
rozprawę odroczy (art. 404 § 1 k.p.k.);
6) niestawiennictwo tłumacza będzie uniemożliwiało przeprowadzenie czynności,
chyba że nie stawił się również sam oskarżony (argumentum ex art. 72 k.p.k.);
7) niestawiennictwo biegłego lub specjalisty najczęściej będzie powodowało prze-
rwę lub odroczenie rozprawy.
W części wstępnej sprawdza się ponadto istnienie innych okoliczności uniemożli-

wiających odbycie rozprawy w wyznaczonym terminie. Wśród takich okoliczności
można wymienić konieczność zawieszenia postępowania z powodu przyczyn określo-
nych w art. 22 k.p.k., a także niezachowanie 7-dniowego okresu pomiędzy zawiadomie-
niem oskarżonego o rozprawie a terminem rozprawy (art. 353 k.p.k.). W tym ostatnim
wypadku, jeśli oskarżony lub jego obrońca wniosą o odroczenie rozprawy, sąd jest
zobowiązany wydać postanowienie tej treści (art. 353 § 2 k.p.k.).
Obowiązek badania istnienia przeszkód procesowych obciąża organ procesowy na

każdym etapie postępowania, zatem także na tym etapie postępowania stwierdzenie
istnienia przeszkody procesowej musi spowodować wydanie postanowienia o umo-
rzeniu postępowania (art. 17 § 1 k.p.k.). Jednak niemożność przypisania winy sprawcy
czynu nie wyłącza postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających
(art. 17 § 3 k.p.k.).
Niezwykle ważnym momentem w rozprawie jest rozpoczęcie przewodu sądowego.

Rozpoczyna go zwięzłe przedstawienie przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia (z dniem
1.07.2015 r. zrezygnowano z odczytywania w całości aktu oskarżenia), jeżeli jednak
w rozprawie nie bierze udziału oskarżyciel, zwięzłego przedstawienia zarzutów oskarże-
nia dokonuje przewodniczący składu. Przewodniczący informuje też o treści odpowiedzi
na akt oskarżenia, jeśli została wniesiona. Jak się wydaje, obowiązek przedstawienia
zarzutów oskarżenia powinien spoczywać wyłącznie na oskarżycielu, realizacja tej
czynności przez przewodniczącego składu narusza bowiem zasadę bezstronności sądu.
W myśl obowiązujących przepisów dopuszczalność dokonania wielu czynności pro-

cesowych ustaje z chwilą rozpoczęcia przewodu sądowego. Czynności te mogą być
dokonane w części wstępnej rozprawy głównej, a niektóre z nich mogą być zrealizowane
jeszcze wcześniej, bo już w postępowaniu przygotowawczym. Jeżeli z jakiejś przyczyny
postępowanie wróci do fazy poprzedzającej rozpoczęcie przewodu sądowego (np. prze-
kroczony został termin, na jaki odroczono wydanie wyroku – art. 411 § 2 k.p.k. – albo
po uchyleniu przez sąd odwoławczy zaskarżonego wyroku sprawa została przekazana
do postępowania ponownego – art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k.), czynności te do czasu
„ponownego” rozpoczęcia przewodu sądowego mogą być ponownie dokonane. Jeżeli
czynność taka została dokonana wcześniej, lecz sąd nie wydał w tym przedmiocie po-
stanowienia, albo jeśli dokonano jej w części wstępnej rozprawy, sąd powinien wydać
co do takiej czynności stosowną decyzję przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Do
tej grupy należą następujące czynności:
1) cofnięcie za zgodą sądu wniosku o ściganie (art. 12 § 3 k.p.k.); wniosek o ściganie
może być cofnięty w postępowaniu sądowym za zgodą sądu aż do zamknięcia
przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. W sprawach z oskarżenia
publicznego cofnięcie wniosku po rozpoczęciu przewodu sądowego jest skutecz-
ne, jeżeli nie sprzeciwi się temu oskarżyciel publiczny obecny na rozprawie lub
posiedzeniu. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne;
2) cofnięcie przez oskarżyciela publicznego aktu oskarżenia. Ponowne wniesienie
aktu oskarżenia przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn jest niedopuszczalne
(art. 14 § 2 k.p.k.);
3) zgłoszenie wniosku o wyłączenie sędziego z powodu istnienia okoliczności tego
rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności
w danej sprawie (art. 41 § 1 k.p.k.); wniosek taki może zostać zgłoszony po roz-
poczęciu przewodu sądowego, jeżeli przyczyna wyłączenia powstała lub stała się
stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego (art. 41 § 2 k.p.k.);
4) złożenie przez pokrzywdzonego oświadczenia, że będzie działał w charakterze
oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1 k.p.k.);
5) przyłączenie się innego pokrzywdzonego tym samym czynem do toczącego się
postępowania (art. 55 § 3 k.p.k. oraz art. 59 § 2 k.p.k.);
6) zgłoszenie wniosku o odroczenie rozprawy, jeśli pomiędzy doręczeniem zawia-
domienia a terminem rozprawy upłynęło mniej niż 7 dni (art. 353 § 2 k.p.k.);
7) przekazanie sprawy właściwemu sądowi, jeśli zostanie ujawnione, że czyn oskar-
żonego stanowi wykroczenie (art. 400 k.p.k.);
8) umorzenie postępowania przez sąd postanowieniem, jeśli stwierdzona zostanie
okoliczność wyłączająca ściganie (art. 414 § 1 i 2 k.p.k.);
9) umorzenie postępowania bez zgody oskarżonego w sprawie o czyn ściga-
ny z oskarżenia prywatnego, jeśli oskarżyciel prywatny odstąpi od oskarżenia
(art. 496 § 2 k.p.k.);
10) wniesienie przez oskarżonego oskarżenia wzajemnego w sprawie o czyn ścigany
z oskarżenia prywatnego (art. 497 § 1 k.p.k.);
11) cofnięcie sprzeciwu od wyroku nakazowego (art. 506 § 5 k.p.k.).
W części wstępnej rozprawy powinny być także dokonane czynności związane z bie-
giem i organizacją przyszłej rozprawy. W tej grupie należałoby wskazać przykładowo
na następujące czynności:
1) sąd postanowieniem zezwala przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na
dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu roz-
prawy (art. 357 § 1 k.p.k.);
2) jeżeli nie przemawia przeciw temu wzgląd na prawidłowość postępowania, sąd
na wniosek strony wyraża zgodę na utrwalenie przez nią przebiegu rozprawy za
pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk (art. 358 k.p.k.);
3) sąd może także wydać postanowienie o wyłączeniu jawności całości lub części
rozprawy;
4) przewodniczący może wydać zarządzenie w celu uniemożliwienia oskarżonemu
wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy (art. 374 § 2 k.p.k.);
5) przewodniczący, na wniosek prokuratora, wyraża zgodę na udział oskarżonego
w rozprawie przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających udział w roz-
prawie na odległość (art. 374 § 3 k.p.k.);
6) przewodniczący może wydać zarządzenie opuszczenia sali przez osoby, które nie
mogą uczestniczyć w rozprawie (art. 356 § 1 i 3 k.p.k.);
7) przewodniczący może zezwolić określonym osobom na uczestniczenie w rozpra-
wie (art. 356 § 2 i art. 361 § 3 k.p.k.).
Decyzje co do wyżej przedstawionych kwestii mogą zostać wydane odpowiednio przez

sąd lub przewodniczącego składu także w toku przewodu sądowego, jeśli potrzeba
wydania takiej decyzji ujawni się dopiero po rozpoczęciu przewodu.
Jeśli zostały dokonane wszystkie czynności w ramach części wstępnej rozprawy głównej,
przewodniczący ustala, na podstawie danych osobowych lub innych danych, czy któryś
ze świadków ma prawo odmowy złożenia zeznań – bądź to jako osoba najbliższa dla
oskarżonego (art. 182 k.p.k.), bądź to z powodu pozostawania z oskarżonym w szczegól-
nie bliskim stosunku osobistym (art. 185 k.p.k.). Jak trafnie podkreśla się w literaturze,
takim szczególnie bliskim stosunkiem jest związek i powiązanie, co prawda, niekwa-
lifikujące się do stosunku najbliższości, ale społecznie akceptowane lub przynajmniej
tolerowane, takie jak narzeczeństwo, pozostawanie we wspólnym pożyciu osób tej samej
płci, pokrewieństwo lub powinowactwo z konkubentem oskarżonego, przyjaźń lub inny
tego typu stosunek osobisty. Judykatura natomiast wskazuje, że jeśli podstawą takiego
stosunku jest istnienie między osobą przesłuchiwaną a osobą oskarżoną tylko luźnego,
np. typowego dla kultury młodzieżowej związku, to wymaga to od oceniającego ten
fakt organu przesłuchującego szczególnej wnikliwości i rozsądku. O uprawnieniu do
odmowy z tych powodów składania zeznań należy takiego świadka uprzedzić (art. 191
§ 2 k.p.k.). Jeżeli zostanie ustalone, że świadek nie jest uprawniony do odmowy składania
zeznań, przewodniczący poucza świadka o obowiązku mówienia prawdy i uprzedza
o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań (art. 190 § 1 k.p.k.). Kodeks
postępowania karnego nie rozstrzyga, czy w przypadku większej liczby świadków, każ-
dego z nich z osobna poucza się i uprzedza, czy też można takie pouczenie i uprzedzenie
sformułować wobec wszystkich stających na rozprawie świadków równocześnie, zanim
wydane zostanie zarządzenie o opuszczeniu sali rozpraw przez tych świadków, którzy
składali będą zeznania w dalszej kolejności (art. 384 § 1 k.p.k.). W praktyce problem
ten bywa rozwiązywany różnie. Jeśli pouczenie i uprzedzenie jest kierowane do kilku
świadków równocześnie, wydaje się, iż sąd powinien baczyć, by każdy z nich należycie
je zrozumiał, w razie wątpliwości zaś – powinien dokonać indywidualnego pouczenia
i uprzedzenia. Należy dodać, że miejsce zamieszkania świadka ustala się na podstawie
dokumentu tożsamości lub pisemnego oświadczenia świadka (art. 191 § 1a k.p.k.), zaś
stawiane świadkowi pytania nie mogą zmierzać do ujawnienia jego miejsca zamieszkania
ani miejsca pracy, chyba że ma to znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
Wezwani na rozprawę świadkowie czekają poza salą rozpraw do czasu wezwania ich
w celu złożenia zeznań, pozostając do dyspozycji sądu. Od tej reguły możliwy jest
w zasadzie jeden wyjątek. Otóż w myśl art. 384 § 2 k.p.k., jeśli świadkiem jest po-
krzywdzony, powinien on zostać przesłuchany w pierwszej kolejności, by uczestniczyć
we wszystkich czynnościach postępowania dowodowego, a równocześnie by uczynić
zadość regule, w myśl której świadek, który nie złożył jeszcze zeznań, nie powinien brać
udziału w czynności przesłuchania innego świadka. Wymóg zamieszczony w art. 384
§ 2 zdanie drugie k.p.k. nie wywołuje wątpliwości interpretacyjnych, gdy świadkiem
4. Przewód sądowy 619
jest jeden tylko pokrzywdzony; sprawa się komplikuje, gdy w sprawie w charakterze
świadka bierze udział większa liczba pokrzywdzonych. W takim przypadku sąd powi-
nien wnikliwie rozważyć, by czyniąc zadość normie z powołanego przepisu, przesłuchać
najpierw tego świadka, którego zeznania odgrywają rolę zasadniczą, pierwszorzędną,
a pozostałych świadków – pokrzywdzonych przesłuchać w dalszej kolejności. Jednak
ocena, którego ze świadków zeznania są „ważniejsze”, a więc który z nich powinien być
przesłuchany „w pierwszej kolejności”, może być subiektywna i trudna do dokonania
przed odebraniem zeznań. Jak się wydaje, sąd przed podjęciem stosownej decyzji po-
winien wysłuchać stanowiska stron w tej kwestii; stanowisko to strony mogą wyrazić
podczas omówionego wyżej posiedzenia przygotowawczego.
Podobne jak przedstawione wyżej zasady dotyczą biegłego, przy czym może on pozostać
na sali rozpraw, jeżeli przewodniczący nie zarządzi inaczej (art. 384 § 1 zdanie drugie
k.p.k.). Sąd, uznając to za celowe, może zobowiązać pokrzywdzonego do obecności na
rozprawie lub jej części (art. 384 § 3 k.p.k.).
Po dokonaniu wszystkich omówionych wyżej czynności przewodniczący zarządza roz-

poczęcie przewodu sądowego, o ile nie ma przeszkód dla dalszego toczenia rozprawy.
4. Przewód sądowy
Przewód sądowy jest podfazą rozprawy, w której przeprowadza się wszystkie dowody
dostarczające informacji pozwalających sądowi na poczynienie ustaleń faktycznych.
W warunkach działania zasady kontradyktoryjności istnieje możliwość wyjaśnienia
wszystkich istotnych dla sprawy okoliczności, koniecznych do rozstrzygnięcia o przed-
miocie procesu.
Przewód sądowy rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela

(względnie przewodniczącego składu) zarzutów oskarżenia, a kończy zarządzeniem
przewodniczącego o jego zamknięciu. W ramach przewodu sądowego można wyod-
rębnić następujące wyraźne etapy:
1) zwięzłe przedstawienie przez oskarżyciela (przewodniczącego składu) zarzutów
oskarżenia;
2) wyjaśnienia oskarżonego;
3) dalsze postępowanie dowodowe;
4) zamknięcie przewodu sądowego.
Drugi z wymienionych etapów – wyjaśnienia oskarżonego – należy do postępowania

dowodowego, gdyż wyjaśnienia stanowią w procesie karnym środek dowodowy na
równi z innymi dowodami. Wyodrębnienie tej podfazy wiąże się ze szczególną sytuacją
osoby, która składa wyjaśnienia.
4.1. Zwięzłe przedstawienie przez oskarżyciela zarzutów

oskarżenia
Zwięzłe przedstawienie przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia jest czynnością roz-

poczynającą przewód sądowy, a więc ten etap rozprawy, w którym są przeprowadzane
dowody ujawniające okoliczności pozwalające sądowi na wydanie orzeczenia co do
przedmiotu procesu.
Kwestia podania do wiadomości na rozprawie treści oskarżenia może być unormowana

rozmaicie. Współcześnie spotyka się systemy, w których oskarżenie przytacza i uza-
sadnia ustnie na rozprawie oskarżyciel, ale to rozwiązanie w zależności od elokwencji
i siły przekonywania oskarżyciela może tezę oskarżenia a priori narzucać sądowi przed
zapoznaniem się ze stanem faktycznym sprawy. Drugim rozwiązaniem tej kwestii jest
odczytanie aktu oskarżenia. W związku z takim sposobem podania do wiadomości
treści oskarżenia rozmaicie może być unormowana sprawa podmiotu wykonującego tę
czynność. Akt oskarżenia może więc odczytywać przewodniczący składu orzekającego,
jeden z sędziów, prokurator lub protokolant (sekretarz). W procesie kontradyktoryjnym,
w którym sąd pełni funkcję bezstronnego arbitra, odczytanie aktu oskarżenia powinno
należeć do samego oskarżyciela, uczynienie tego przez sąd narusza bowiem równowa-
gę stron procesowych i stawia sąd w roli oskarżyciela. To rozwiązanie a limine należy
odrzucić, jest bowiem przejawem inkwizycyjności procesu.
W obecnym stanie prawnym przyjęto co do zasady pierwszy sposób zapoznania sądu,

stron i innych osób uczestniczących w rozprawie z zarzutami oskarżenia. Artykuł 385
§ 1 k.p.k. stanowi, że przewód sądowy rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia
przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia, co następuje na zarządzenie przewodniczą-
cego. W postępowaniu publicznoskargowym zarzuty przedstawia oskarżyciel publiczny,
w postępowaniu prywatnoskargowym – oskarżyciel prywatny, zaś w postępowaniu
wszczętym wskutek wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia – oskarżyciel posił-
kowy subsydiarny. Jednak jeżeli w rozprawie nie bierze udziału oskarżyciel, wówczas
zwięzłego przedstawienia zarzutów oskarżenia dokonuje sam przewodniczący składu
orzekającego. Nie trzeba wyjaśniać, że rozwiązanie to uznać należy za naruszające zasadę
kontradyktoryjności i bezstronności sądu; uwzględniając tę uwagę, czynność odczyta-
nia zarzutów (już bez ograniczenia do zwięzłego przedstawienia zarzutów oskarżenia)
należałoby wówczas powierzyć protokolantowi, nawet jeśli spowodowałoby to istotne
przedłużenie tej części rozprawy. W praktyce czynność taka, tj. zwięzłe odczytanie
zarzutów oskarżenia przez protokolanta, nie narusza żadnego z przepisów Kodeksu
postępowania karnego i stanowi z pewnością lepsze rozwiązanie, niż przedstawienie
zarzutów przez przewodniczącego składu. Ograniczenie do zwięzłego przedstawienia
zarzutów oskarżenia oznacza tym samym rezygnację z odczytywania także, niekiedy
bardzo obszernego, uzasadnienia aktu oskarżenia.
Jeżeli wniesiono odpowiedź na akt oskarżenia, przewodniczący informuje tylko o jej

treści (art. 385 § 2 k.p.k.), a zatem nie przytacza jej in extenso.
Zwięzłe przedstawienie zarzutów oskarżenia (będzie to zatem ponowna czynność) będzie

miało miejsce ponownie, gdy rozprawa jest przeprowadzana powtórnie, od początku,
w postępowaniu głównym. Z tego rodzaju sytuacją mamy do czynienia, gdy rozprawę
prowadzi się od początku, np. w wyniku odroczenia rozprawy (art. 404 § 2 k.p.k.),
przekroczenia terminu odroczenia wydania wyroku (art. 411 § 2 k.p.k.), po uchyleniu
orzeczenia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania (art. 442 k.p.k.).
4.2. Wyjaśnienia oskarżonego
Po przedstawieniu przez oskarżyciela (względnie wyjątkowo przez przewodniczącego

składu) zarzutów oskarżenia, jeżeli oskarżony bierze udział w rozprawie głównej, prze-
wodniczący poucza go o prawie składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odpowie-
dzi na pytania, składania wniosków dowodowych i konsekwencjach nieskorzystania
z tego uprawnienia, po czym pyta go, czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu oraz
czy chce złożyć wyjaśnienia i jakie (art. 386 § 1 k.p.k.). O wskazanych uprawnieniach
poucza się oskarżonego, jeżeli stawi się po raz pierwszy na kolejnej rozprawie głównej.
Należy podkreślić, że często pojawiająca się praktyka stawiania oskarżonemu pytania,
czy przyznaje się do winy, jest praktyką sprzeczną z przywołanym przepisem. Zasada
lojalności wymaga, by oskarżonego pouczyć o treści przepisu art. 170 § 1 pkt 6 k.p.k.,
iż organ procesowy może zakreślić termin do zgłaszania wniosków dowodowych, po
upływie którego wniosek dowodowy może zostać oddalony (prekluzja dowodowa).
Jeżeli oskarżony decyduje się na składanie wyjaśnień, należy mu umożliwić ich złożenie
w warunkach swobodnej wypowiedzi; pytania można mu zadawać dopiero po jego
relacji.
Do czasu zakończenia pierwszego przesłuchania na rozprawie głównej wszystkich oskar-

żonych, oskarżony, któremu zarzucono przestępstwo zagrożone karą nieprzekraczającą
15 lat pozbawienia wolności, może złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego
i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego, orzeczenie przepadku lub środka
kompensacyjnego – bez przeprowadzania postępowania dowodowego; wniosek taki
może również dotyczyć wydania określonego rozstrzygnięcia w przedmiocie poniesienia
kosztów procesu. Jest to tzw. skazanie oskarżonego bez przeprowadzenia rozprawy
(art. 387 § 1 k.p.k.). Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, sąd może na jego wnio-
sek wyznaczyć mu obrońcę z urzędu. Przed uwzględnieniem wniosku oskarżonego,
sąd poucza go o treści art. 447 § 5 k.p.k., tj. o tym, że podstawą ewentualnie wniesionej
apelacji nie mogą być zarzuty określone w art. 438 pkt 3 i 4 k.p.k. (błąd w ustaleniach
faktycznych stanowiących podstawę orzeczenia oraz rażąca niewspółmierność kary lub
środka karnego, przepadku lub środka kompensacyjnego), związane z treścią zawartego

porozumienia, o którym mowa w art. 343, 343a i 387 k.p.k.
Sąd może przychylić się do wniosku oskarżonego o wydanie wyroku skazującego

tylko wtedy, gdy jednocześnie okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie bu-
dzą wątpliwości, cele postępowania zostaną osiągnięte, mimo nieprzeprowadzenia
rozprawy w całości (art. 387 § 2 k.p.k.) oraz gdy nie sprzeciwiają się temu prokurator
i pokrzywdzony, należycie powiadomiony o terminie rozprawy i pouczony o możliwości
zgłoszenia przez oskarżonego takiego wniosku.
Sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku oskarżonego od zaproponowanych przez

siebie zmian, np. co do rodzaju i wymiaru kary. Zaproponowanym zmianom nie mogą
sprzeciwić się strony oraz pokrzywdzony. Jeżeli sąd – ze względu na możliwość poro-
zumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub za-
dośćuczynienia – uzna to za celowe, może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom
odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą
dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowną przerwę lub odracza rozprawę (art. 341
§ 3 w zw. z art. 387 § 3 k.p.k.). Przychylając się do wniosku, sąd może uznać za ujawnio-
ne dowody wymienione w akcie oskarżenia lub dokumenty przedłożone przez stronę
(art. 387 § 5 k.p.k.). W trybie przewidzianym w art. 387 k.p.k. możliwe jest jedynie
wydanie wyroku skazującego, nie zaś wyroku warunkowo umarzającego postępowanie
karne. Wśród warunków formalnych zastosowania instytucji tu omawianej art. 387 k.p.k.
nie wylicza przyznania się oskarżonego do winy, jednak wówczas gdy oskarżony nie
przyznaje się do winy lub w ogóle nie przyznaje się do popełnienia zarzucanego mu
czynu, problematyczne byłoby w praktyce przyjęcie, że okoliczności popełnienia czynu
nie budzą wątpliwości, a więc, że został spełniony jeden z warunków tej instytucji.
W razie nieuwzględnienia wniosku i braku podstaw do zastosowania art. 387 k.p.k.,

sąd prowadzi dalej postępowanie dowodowe na zasadach ogólnych.
Sąd może, za zgodą obecnych stron, przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko

częściowo, jeżeli wyjaśnienia oskarżonego, przyznającego się do winy, nie budzą wąt-
pliwości (art. 388 k.p.k.). Zgoda stron na ograniczenie postępowania dowodowego po-
winna być wyraźna i odnotowana w protokole rozprawy, zaś brak zgody jednej ze stron
eliminuje dopuszczalność stosowania tej instytucji. W trybie określonym przywołanym
przepisem sąd może ograniczyć się do przeprowadzenia jedynie najważniejszych do-
wodów, tych jednak, które pozwolą na weryfikację szczerości przyznania się do winy
oskarżonego.
Oskarżony może składać wyjaśnienia, może jednak odmówić ich złożenia, bez podania
powodów odmowy.
W razie niestawiennictwa oskarżonego na rozprawę, odmowy złożenia wyjaśnień,

względnie złożenia wyjaśnień odmiennych niż poprzednio albo oświadczenia, że pew-
nych okoliczności nie pamięta, wolno na rozprawie odczytywać tylko w odpowiednim
zakresie protokoły wyjaśnień oskarżonego złożonych w charakterze oskarżonego w tej
lub w innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w in-
nym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, np. w postępowaniu dyscyplinarnym
(art. 389 § 1 k.p.k.). Odczytanie protokołu wyjaśnień oskarżonego może mieć miejsce
jedynie w odpowiednim zakresie, tj. tylko w tej części, w której wyjaśnienia oskarżonego
są odmienne od wcześniej złożonych albo co do której odmawia składania wyjaśnień.
Po odczytaniu protokołu przewodniczący zwraca się do oskarżonego o wypowiedzenie
się co do jego treści i o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności (art. 389 § 2 k.p.k.).
Odmienności pomiędzy wyjaśnieniami oskarżonego muszą być wyraźne, tzn. nie mogą
ograniczać się wyłącznie do odmiennych sformułowań, czy sprowadzać się do odmien-
nego relacjonowania nieistotnych szczegółów. W praktyce sądy zbyt często korzystają
z tej możliwości i odczytują obszerne fragmenty wyjaśnień oskarżonego; praktykę tę
uznać należy za błędną i powodującą niepotrzebne przedłużenie postępowania, a po-
nadto sprzeczną z zasadą bezpośredniości.
Odczytanie protokołu wyjaśnień oskarżonego w warunkach określonych wyżej, jest

nie tylko prawem, ale i obowiązkiem sądu, gdyż jego nieodczytanie prowadzić może
do niezgodnych z prawdą ustaleń faktycznych. Dla odczytania protokołu wyjaśnień
oskarżonego nie ma znaczenia to, czy ich treść jest korzystna, czy też niekorzystna dla
oskarżonego. Po odczytaniu wyjaśnień oskarżonego należy umożliwić mu wypowiedze-
nie się co do treści odczytanych wyjaśnień i nie jest wystarczające odebranie lapidar-
nego oświadczenia, że w istocie składał wyjaśnienia o odczytanej treści. Ujawnienie na
rozprawie wyjaśnień oskarżonego złożonych w toku postępowania przygotowawczego
nie oznacza preferowania materiału dowodowego zebranego w śledztwie i nie stanowi
naruszenia zasady bezpośredniości, rzecz bowiem sprowadza się do oceny dowodów,
która musi uwzględniać wszystkie okoliczności, nie wyłączając warunków, w jakich
dane dowody zostały zgromadzone.
Artykuł 389 k.p.k. ma charakter wyjątkowy, stanowi bowiem odstępstwo od zasady

bezpośredniości, to zaś oznacza, że nie może on być interpretowany rozszerzająco.
Odczytaniu podlegają ponadto protokoły wyjaśnień oskarżonego sporządzone przed
organami ścigania państwa obcego, w ramach pomocy prawnej lub w postępowaniu
przed przejęciem ścigania. W tych wypadkach należy jednak zwrócić baczną uwagę
na istnienie podstaw w prawie międzynarodowym, na to, czy nieścisłości i niejasności
nie wynikają z trudności w porozumieniu się, a więc czy przesłuchanie odbyło się
np. z udziałem tłumacza, a także czy sposób przeprowadzenia tego przesłuchania nie
był sprzeczny z zasadami polskiego porządku prawnego.
Obowiązujące przepisy nie przewidują odczytania protokołu zeznań złożonych w cha-

rakterze świadka, jeżeli ta osoba jest następnie przesłuchiwana jako oskarżony, świadek
bowiem jest zobowiązany do składania zeznań, a w dodatku pod groźbą odpowiedzial-
ności karnej powinien składać zeznania zgodne z prawdą. Odczytanie protokołu zeznań,
jakie oskarżony złożył w postępowaniu przygotowawczym w danej sprawie w charak-
terze świadka, nie jest dopuszczalne nawet wtedy, gdy oskarżony o to wnosi, ponieważ
uwzględnieniu takiego wniosku stoi na przeszkodzie zakaz wyrażony w art. 389 k.p.k.
Na gruncie poprzednio obowiązującego stanu prawnego pewną wątpliwość powodo-

wał problem dopuszczalności odczytywania protokołów wyjaśnień oskarżonego,
który zmarł, w sprawie przeciwko drugiemu współoskarżonemu. Judykatura stała na
stanowisku, że odczytanie takiego protokołu na podstawie art. 339 k.p.k.1969 (jego
odpowiednikiem jest obecny art. 393 k.p.k.) było dopuszczalne. Pogląd ten znalazł
potwierdzenie w obowiązującym art. 389 § 3 k.p.k., zgodnie z którym dozwolone jest
odczytywanie wyjaśnień współoskarżonego, który zmarł.
W poprzednio obowiązującym stanie prawnym należało przyjąć, iż dopuszczalność

odczytania protokołów odnieść trzeba wyłącznie do tych protokołów, które sporządzone
zostały w postępowaniu karnym. Na tej podstawie orzecznictwo konsekwentnie przyj-
mowało niedopuszczalność odczytania protokołów sporządzonych w postępowaniu
dyscyplinarnym lub protokołu przesłuchania sprawcy wykroczenia; stanowisko to było
w doktrynie aprobowane. W obecnie obowiązującym stanie prawnym w tym zakresie
została wprowadzona istotna zmiana – Kodeks mianowicie dopuszcza możliwość odczy-
tania także tych protokołów, które zostały sporządzone w innym postępowaniu, jednak
jedynie takim, które jest przewidziane przez ustawę. Na tej podstawie dopuszczalne jest
odczytywanie protokołów sporządzonych w każdym postępowaniu dyscyplinarnym,
o ile jego przebieg jest regulowany przepisami o randze ustawy, choć niewątpliwie w ten
sposób dochodzi do rozszerzenia zakresu odstępstw od zasady bezpośredniości.
4.3. Dalsze postępowanie dowodowe
Po złożeniu przez oskarżonego wyjaśnień albo po oświadczeniu, że odmawia ich złoże-

nia, przewodniczący poucza go o przysługującym mu prawie zadawania pytań osobom
przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień co do każdego przeprowadzonego dowodu
(art. 386 § 2 k.p.k.).
W czasie przeprowadzania dowodów mogą być obecne wszystkie strony i ich przedsta-
wiciele. Uprawnienia tego w zasadzie nie przekreśla prowadzenie rozprawy w całości lub
w części z wyłączeniem jawności (przy drzwiach zamkniętych). Należy przypomnieć,
że w rozprawie może wziąć udział pokrzywdzony, jeśli się stawił, nawet jeśli składał
będzie zeznania jako świadek (art. 384 § 2 k.p.k.); w takim przypadku sąd przesłuchuje
go w pierwszej kolejności.
Udział prokuratora w rozprawie jest z reguły obowiązkowy w sprawach o przestępstwa

ścigane z oskarżenia publicznego, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 46 k.p.k.). Czyni
tak odnośnie do spraw z oskarżenia prywatnego oraz w sprawach wszczętych na skutek
wniesienia skargi przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. Jeżeli postępowanie
przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia, niestawiennictwo oskarżyciela
publicznego na rozprawie nie tamuje jej toku. Przewodniczący lub sąd mogą uznać
obecność oskarżyciela publicznego za obowiązkową (art. 46 § 2 k.p.k.).
Oskarżony może być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodo-

wego (art. 390 § 1 k.p.k.), bez względu na to, czy jego stawiennictwo na rozprawę jest
obowiązkowe, czy też nie. Gdy obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco
na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zeznania świadka lub biegłego (art. 390
§ 2 k.p.k.), przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby
oskarżony opuścił salę sądową; w orzecznictwie podkreśla się, iż powinno to mieć
miejsce jedynie wyjątkowo.
Jeżeli oskarżony, którego obecność jest obowiązkowa, po złożeniu wyjaśnień, opuści

salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego, sąd może dokończyć rozprawę pod-
czas nieobecności oskarżonego (art. 376 § 1 k.p.k.). Jednak jeżeli sąd uzna obecność
oskarżonego na rozprawie za niezbędną, zarządza jego zatrzymanie i przymusowe
doprowadzenie. Na postanowienie sądu w przedmiocie zatrzymania i przymusowego
doprowadzenia oskarżonego na salę rozpraw oskarżonemu przysługuje zażalenie do
innego równorzędnego składu tego sądu.
Postępowanie dowodowe może toczyć się bez udziału oskarżonego (nawet jeżeli nie
złożył jeszcze wyjaśnień), gdy wprawił się ze swej winy w stan niezdolności do udziału
w rozprawie (art. 377 k.p.k.).
Prawo udziału w czynnościach postępowania dowodowego ma obrońca oskarżonego.

W przypadku obrony obligatoryjnej udział obrońcy w czynnościach jest obowiązkowy,
co oznacza, że bez udziału takiego obrońcy czynność nie może zostać dokonana.
Jeżeli po rozpoczęciu rozprawy w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę

i korzysta z obrony z wyboru, obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy,
prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy wyznacza obrońcę z urzędu, o ile oskarżony
nie powołał obrońcy z wyboru. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza
(art. 378 § 1 k.p.k.), co oznacza, że obrońca może być wyznaczony od razu, chyba że
oskarżony przedłoży pełnomocnictwo dla nowego obrońcy lub przynajmniej zgłosi
gotowość zaangażowania nowego obrońcy. W sprawie, w której oskarżony korzysta
z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia

obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu (art. 378
§ 2 k.p.k.). Wyznaczając nowego obrońcę, sąd jednocześnie podejmuje decyzję, czy
dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić
swe obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę (art. 378 § 3 k.p.k.).
Artykuł 378 § 1 k.p.k. dotyczy obrony z wyboru, gdy oskarżony musi mieć obrońcę
(obrona obligatoryjna), i został skonstruowany w taki sposób, by zapobiec możliwemu
paraliżowaniu postępowania dowodowego w sytuacji wypowiadania przez oskarżonego
lub jego obrońcę stosunku obrończego.
Postępowaniem dowodowym kieruje przewodniczący, który przeprowadza poszczególne

dowody w trybie określonym w art. 366 k.p.k.
Strony i ich przedstawiciele obecni na rozprawie w czasie całego postępowania dowodo-

wego są uprawnieni do składania oświadczeń w związku z każdym przeprowadzonym
dowodem. Przewodniczący powinien umożliwić wymienionym podmiotom wypowie-
dzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 § 1 k.p.k.); jeżeli
jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom
(art. 367 § 2 k.p.k.), co jest przejawem kontradyktoryjności postępowania sądowego.
Jednakże obrońcy oskarżonego i oskarżonemu zawsze przysługuje głos ostatni; jest to
zrozumiałe, jeżeli uwzględni się fakt, że oskarżony jest w procesie karnym podmiotem
zagrożonym karą.
W toku dalszego postępowania dowodowego, po wysłuchaniu oskarżonego, dowody na

poparcie oskarżenia powinny być przeprowadzone w miarę możliwości przed dowodami
służącymi do obrony (art. 369 k.p.k.). To uregulowanie wiąże się z osobą oskarżyciela
(publicznego), na którym spoczywa obowiązek dowodzenia. Nakaz przeprowadzenia
w pierwszej kolejności dowodów na poparcie oskarżenia nie ma jednak charakteru
bezwzględnego, co wyraźnie wynika z treści art. 369 k.p.k. (dowody na poparcie oskar-
żenia mają być w miarę możliwości przeprowadzone w pierwszej kolejności). Są więc
możliwe odstępstwa od tej kolejności. Taka sytuacja może wystąpić, np. wówczas gdy na
rozprawę nie stawi się część świadków mających poprzeć oskarżenie, a sąd zadecyduje
o prowadzeniu rozprawy. W tym przypadku na rozprawie zostaną przesłuchani wszyscy
obecni świadkowie, w tym także ci, którzy zawnioskowani zostali przez oskarżonego lub
jego obrońcę, na przerwanej rozprawie zostanie zaś przeprowadzona reszta dowodów
ze świadków, w tym także na poparcie oskarżenia. W podobnej kolejności zostaną
przeprowadzone dowody, wtedy gdy wniosek dowodowy przemawiający na korzyść
oskarżonego zostanie zgłoszony i uwzględniony wcześniej niż ten, który wspierać ma
tezę oskarżenia. Biorąc pod uwagę kolejność przeprowadzenia dowodów, art. 369 k.p.k.
przewiduje nieznaczną przewagę dowodów na poparcie obrony nad tymi, które mają
wspierać tezy oskarżenia. Konsekwentnie potwierdzają tę przewagę art. 367 § 2 i art. 406
§ 1 k.p.k., przyznające oskarżonemu prawo głosu jako ostatniemu (favor defensionis).
Przewaga ta, z racji posiadanego przez oskarżonego prawa do obrony, jest w pełni
uzasadniona.
Ujawnione w postępowaniu dowodowym informacje mają na celu wyjaśnienie wszyst-

kich okoliczności, które pozwolą sądowi na poczynienie ustaleń zgodnie z naczelną
dyrektywą prawdy w procesie karnym. Jest oczywiste, że najlepszą metodą postępowania
dowodowego, umożliwiającą osiągnięcie wskazanego celu, są dyrektywy wyrażające
zasadę bezpośredniości, a w efekcie – kontradyktoryjność postępowania.
Najczęściej spotykanymi, osobowymi źródłami dowodowymi w procesie karnym, oprócz

oskarżonego, są świadkowie.
Świadkowi należy umożliwić złożenie relacji, a następnie mogą mu być zadawane

pytania przez uczestników procesu w kolejności określonej art. 370 § 1 k.p.k., a mia-
nowicie: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, pełnomocnik oskarżyciela posił-
kowego, oskarżyciel prywatny, pełnomocnik oskarżyciela prywatnego, biegły, obrońca,
oskarżony, a na końcu członkowie składu orzekającego. Jest zastanawiające, jak często
w praktyce kolejność ta jest naruszana – strony często zadają pytania dopiero wówczas,
gdy członkowie składu orzekającego (najczęściej przewodniczący) wyczerpią swój zasób
pytań; poza oczywistym faktem naruszenia tą drogą prawa procesowego, cierpi na tym
zasada kontradyktoryjności postępowania oraz zasada prawa do obrony. Strona, na której
wniosek dowód z zeznań świadka został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi
stronami. Członkowie składu orzekającego mogą w każdym momencie zadawać pytania
dodatkowe; art. 370 § 2a k.p.k. zezwala, by członkowie składu orzekającego zadawali
pytania poza kolejnością, co może w pewnych wypadkach naruszać równowagę stron,
a tym samym godzić w zasadę kontradyktoryjności. Przewodniczący uchyla pytania
sugerujące odpowiedź lub gdy z innych powodów uznaje je za niestosowne (art. 370
§ 4 k.p.k.). Nie ma podstaw do przyjęcia, iż uprawnienie przewodniczącego składu do
uchylenia pytania odnieść należy wyłącznie do tych pytań, które zadane zostały przez
strony i innych uprawnionych do tego uczestników postępowania, należy bowiem
przyjąć, że przewodniczący składu uchylić może (i powinien) także takie pytanie, jeśli
postawione zostało przez innych członków składu. Problem pojawia się wówczas, gdy
pytanie sugerujące odpowiedź lub inne niestosowne zada sam przewodniczący składu
orzekającego. Konstrukcja art. 370 § 4 k.p.k. nie pozostawia wątpliwości co do tego, że to
do przewodniczącego należy uprawnienie w przedmiocie uchylania pytań, nie oznacza
to jednak, że strona nie może wnieść o uchylenie zadanego przez przewodniczącego
pytania, uprzednio wnosząc o jego zaprotokołowanie.
Świadka przesłuchuje się podczas nieobecności innych świadków, którzy jeszcze

nie złożyli zeznań (art. 371 § 1 k.p.k.); wyjątkiem jest w tym zakresie uprawnienie
pokrzywdzonego, który ma zeznawać jako świadek, do pozostawania na sali rozpraw,
nawet wówczas gdy zeznań nie złożyli jeszcze inni świadkowie (art. 384 § 3 k.p.k.); sąd
powinien takiego pokrzywdzonego przesłuchać w pierwszej kolejności. Artykuł 371

§ 2 k.p.k. nakłada na przewodniczącego obowiązek przedsięwzięcia środków zapobie-
gających porozumieniu się osób przesłuchanych z osobami, które jeszcze nie zostały
przesłuchane. Paragraf 10 ust. 4 reg. sąd. zobowiązuje do wydzielenia w miarę możliwości
obok sali rozpraw pomieszczenia dla świadków (a także odrębnego pomieszczenia dla
pokrzywdzonych), co ma zapobiec porozumiewaniu się tych świadków, którzy jeszcze
nie byli przesłuchiwani, z tymi, którzy już złożyli zeznania; w praktyce takie odrębne
pomieszczenia stanowią ciągle jeszcze rzadkość.
Zgodnie z art. 147 § 2 k.p.k. przebieg czynności przesłuchania świadka lub biegłego
utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, jeżeli zachodzi
niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym ciągu
postępowania lub jeśli przesłuchanie ma miejsce w trybie określonym w art. 396 k.p.k.
(rekwizycyjne przeprowadzanie dowodu); o rejestracji przed uruchomieniem urządze-
nia należy osobę przesłuchiwaną uprzedzić. Przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym
mowa w art. 185a i 185c k.p.k., oraz świadka, o którym mowa w art. 185b k.p.k., utrwala
się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk (art. 147 § 2a k.p.k.),
chyba że jest to niemożliwe ze względów technicznych; wynika to z zalecenia, by prze-
słuchanie takich osób odbywało się w miarę możliwości tylko raz. Przebieg rozprawy
utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, chyba że
jest to niemożliwe ze względów technicznych (art. 147 § 2b k.p.k.).
Reguły rejestracji przebiegu rozprawy w zakresie, w którym wyłączono jej jawność

ze względu na obawę ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle
tajne” zostały określone w art. 147 § 2c k.p.k.
Odstępstwem od zasady bezpośredniości jest odczytanie protokołu zeznań świadka

w trybie określonym w art. 185a § 3 oraz art. 391 § 1 k.p.k. W pierwszym przypadku
Kodeks postępowania karnego zobowiązuje do odczytania protokołu przesłuchania
świadka pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat (art. 185a § 3 in fine
k.p.k. zobowiązuje do odtworzenia zapisu dźwiękowego przesłuchania, jeżeli taki został
sporządzony). W drugiej sytuacji odczytanie to jest możliwe, gdy zaistnieje przeszkoda
uniemożliwiająca przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka w sposób bezpośredni
i przeszkody tej nie można usunąć. Nakłada to na sąd, zanim podjęta zostanie decyzja
o odczytaniu protokołu zeznań świadka, obowiązek wyczerpania wszystkich możliwo-
ści przesłuchania tego osobowego źródła dowodowego przed sądem, a więc w sposób
bezpośredni. Dopiero wówczas wolno korzystać z unormowania wyjątkowego, zawar-
tego w art. 391 k.p.k. Nie można więc, nawet za zgodą stron, odczytać zeznań świadka
w całości, jeżeli stawił się na rozprawę, bez uprzedniego przesłuchania, gdyż stanowi
to naruszenie zasady bezpośredniości i nie znajduje oparcia w obowiązujących przepi-
sach. W myśl art. 391 § 1 k.p.k., jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje
odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, albo
przebywa za granicą lub nie można mu było doręczyć wezwania, albo nie stawił się
z powodu niedających się usunąć przeszkód lub przewodniczący zaniechał wezwania
świadka na podstawie art. 350a k.p.k., a także wtedy, gdy świadek zmarł, wolno odczy-
tywać w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez niego zeznań
w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w in-
nym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
Odczytanie protokołu zeznań świadka w trybie określonym w art. 391 § 1 k.p.k. jest
możliwe wyłącznie w sytuacjach w nim wymienionych. Jest to bowiem przepis szczegól-
ny, co oznacza, że jego interpretacja rozszerzająca jest niedopuszczalna. Wspomniany
przepis nie warunkuje odczytania protokołu zeznań świadka od zgody stron. Protokół
zeznań świadka może być odczytany z urzędu lub na wniosek stron. Odczytanie pro-
tokołu zeznań świadka złożonych w postępowaniu przygotowawczym lub przed
sądem w tej lub innej sprawie, a nawet w innym postępowaniu przewidzianym przez
ustawę jest dopuszczalne wyłącznie w określonych w tym przepisie sytuacjach Sąd
może również odczytać protokoły zeznań świadka także wówczas, gdy świadek w innej
toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowa-
niem (art. 182 § 3 k.p.k.), sąd może również odczytać protokoły wyjaśnień, jakie złożył
świadek wcześniej, występując w innej roli procesowej, tzn. w charakterze oskarżonego
(art. 391 § 2 k.p.k.). Nie można natomiast odczytać protokołów zeznań świadka, gdy
następnie osoba ta występuje w procesie w roli oskarżonego (art. 391 § 2 k.p.k.). Jest
to w pełni zrozumiałe, skoro bowiem oskarżony nie musi składać wyjaśnień i nie musi
mówić prawdy, nie można odczytać jego zeznań składanych w roli świadka, który jest
zobowiązany do złożenia zeznań prawdziwych.
Jak wskazuje się w orzecznictwie, zeznania złożone w postępowaniu przygotowawczym

przez świadka, który przed złożeniem tych zeznań został uprzedzony o przysługującym
mu prawie odmowy zeznań, ale z uprawnienia tego nie skorzystał, mogą być odczytane
na rozprawie także wtedy, gdy świadek ten zmarł przed rozprawą.
Jeżeli świadek jest obecny na rozprawie, przewodniczący po odczytaniu protokołu jego

zeznań powinien zwrócić się do świadka o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności
(art. 391 § 3 k.p.k.).
Kodeks postępowania karnego przewiduje szerokie możliwości odczytywania na roz-

prawie wszelkich protokołów przesłuchania świadków i oskarżonych, sporządzonych
w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu prze-
widzianym przez ustawę, pod warunkiem że bezpośrednie przeprowadzenie dowodu
nie jest niezbędne, żadna z obecnych stron temu się nie sprzeciwia, jednak sprzeciw
strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą, nie stoi na przeszkodzie odczytaniu
protokołu (art. 392 k.p.k.).
Ocena niezbędności przeprowadzenia dowodu w sposób bezpośredni należy do

sądu; ujęcie tego warunku pozwala w praktyce na dość swobodne korzystanie z tej
formy przeprowadzania dowodów, o ile tylko żadna z obecnych na rozprawie stron
temu się nie sprzeciwi. W stanie prawnym obowiązującym do dnia wejścia w życie
noweli Kodeksu postępowania karnego z 2003 r., dla odczytania w trybie art. 392 k.p.k.
protokołu przesłuchania świadka i oskarżonego konieczna była – poza stwierdzeniem
braku niezbędności przeprowadzenia dowodu w sposób bezpośredni – także wyraźna
zgoda obecnych na rozprawie stron; obecne brzmienie łagodzi ten wymóg i otwiera
szersze możliwości odstępowania od zasady bezpośredniości i odczytywania tego ro-
dzaju protokołów na rozprawie. Zmiany te mają na celu przyspieszenie postępowania
dowodowego na rozprawie i postępowania sądowego w ogóle, choć niewątpliwie sta-
nowią dalsze odstępstwa od bezpośredniego przeprowadzania dowodów na rozprawie.
Obligatoryjne odczytanie protokołu zeznań świadka, który nie ukończył 15 lat i jest
pokrzywdzonym, ma miejsce także w sprawach o przestępstwa przeciwko wolności
seksualnej i obyczajności. Obowiązek ten wynika z faktu, iż jako regułę Kodeks postę-
powania karnego przewiduje dopuszczalność wyłącznie jednorazowego przesłuchania
takiego świadka, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wyma-
ga ponownego przesłuchania lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie
pierwszego przesłuchania (art. 185a k.p.k.). Kodeks nie normuje kwestii momentu
procesowego, w którym możliwe jest takie jednorazowe przesłuchanie małoletniego
pokrzywdzonego, należy więc przyjąć, że dopuszczalne to jest zarówno w postępowaniu
przygotowawczym, jak i jurysdykcyjnym. Należałoby jednak zalecać, by w praktyce
przesłuchania w trybie art. 185a k.p.k. dokonywać dopiero na etapie postępowania
sądowego, wcześniejsze bowiem przesłuchanie zawsze może rodzić oczekiwanie, by
tak istotne dla rozstrzygnięcia sprawy zeznania były odebrane od świadka przez sąd
w trybie bezpośrednim, co siłą rzeczy byłoby przesłuchaniem ponownym. Utrwalony
za pomocą stosownej aparatury obraz i dźwięk, zgodnie z art. 185a § 3 k.p.k., odtwarza
się na rozprawie głównej oraz odczytuje się protokół przesłuchania.
Na podstawie art. 393 § 1 k.p.k. wolno na rozprawie odczytywać protokoły oględzin,

przeszukania i zatrzymania rzeczy, opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji,
dane o karalności (kartę karną), wyniki wywiadu środowiskowego, a także wszelkie
dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym albo
w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
Nie wolno jednak odczytywać notatek dotyczących czynności, z których wymagane jest
sporządzenie protokołu (art. 393 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Oznacza to, że w pozostałym
zakresie notatki urzędowe podlegają odczytaniu.
Na rozprawie mogą być ponadto odczytane: zawiadomienie o przestępstwie, chyba że

zostało złożone do protokołu, o którym mowa w art. 304a (art. 393 § 2 k.p.k.); wszelkie
dokumenty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym, w szczególności oświad-

czenia, publikacje, listy oraz notatki (art. 393 § 3 k.p.k.); zapisy najbardziej istotnych
oświadczeń osób biorących udział w czynności procesowej, jeżeli jest ona utrwalana za
pomocą stenogramu (art. 145 § 1 k.p.k.) lub urządzenia rejestrującego dźwięk (art. 147
§ 3 k.p.k.); protokoły zeznań świadka anonimowego, przesłuchanego w warunkach
określonych w art. 184 k.p.k., jednak wówczas jawność rozprawy podlega wyłączeniu,
a w rozprawie nie mogą uczestniczyć osoby zaufania stron (art. 393 § 4 k.p.k.).
Dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego odczytuje

się na żądanie oskarżonego lub obrońcy.
Inne dokumenty podlegające odczytaniu mogą być uznane bez ich odczytywania za
ujawnione w całości lub w części, jeżeli jednak którakolwiek ze stron o to wnosi, należy
je odczytać. Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie odczytuje
się na wniosek strony, która nie miała możliwości zapoznania się z ich treścią (przepis
art. 392 § 2 stosuje się odpowiednio) lub gdy sąd uzna to za niezbędne (art. 394 § 2
w zw. z art. 392 § 2 k.p.k.). Również w tym przypadku sprzeciw strony, której treść tego
dokumentu nie dotyczy, nie stoi na przeszkodzie jego odczytaniu (art. 394 § 2 w zw.
z art. 392 § 2 k.p.k.).
Jest rzeczą niewątpliwą, że wszystkie przepisy, które przewidują dopuszczalność od-

czytania protokołów, a nawet uznania ich za odczytane, mają na celu usprawnienie
i przyspieszenie postępowania dowodowego. Należy jednak zauważyć, że nigdy takie
ograniczenie w zakresie bezpośredniego przeprowadzenia dowodu nie może nastąpić
bez woli, a przynajmniej bez wiedzy stron postępowania.
Przesłuchanie świadka w toku postępowania sądowego może nastąpić także w formie

tzw. rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodu. Polega ono na tym, że w sytuacji,
gdy świadek nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia, sąd może
zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi
wezwanemu (w ramach pomocy sądowej), w którego okręgu świadek przebywa (art. 396
§ 2 k.p.k.). Strony mają prawo brać udział w tej czynności; należy je zatem o terminie
tej czynności zawiadomić. Pewne ograniczenie dotyczy oskarżonego aresztowanego, jak
bowiem wynika z art. 396 § 3 zdanie drugie k.p.k., sprowadza się go tylko wtedy, gdy
sąd uzna to za konieczne. Rozwiązanie to uznać należy za istotnie naruszające prawo
oskarżonego do obrony i de lege ferenda należy postulować, by takie ograniczenia zostały
z Kodeksu postępowania karnego wykreślone. Nie można bowiem zasadnie twierdzić,
że udział obrońcy oskarżonego (jeśli go oczywiście ma) jest w takim przypadku wy-
starczający. Decyzja w tej kwestii należeć powinna do oskarżonego i niewiele w tym
zakresie zmienia art. 353 § 3 k.p.k., zobowiązujący do pouczenia pozbawionego wolności
oskarżonego, którego obecność na czynności nie jest obowiązkowa, o możliwości złoże-
nia wniosku o doprowadzenie go na czynność. W myśl art. 396 § 1 k.p.k., jeżeli strona
wniosła o sprowadzenie dowodu rzeczowego lub sąd uznał to za niezbędne, a zapoznanie

się z dowodem rzeczowym przez pełny skład sądu napotyka znaczne trudności albo jeżeli
strony wyrażają na to zgodę, sąd wyznacza do tej czynności sędziego ze swego składu
albo sąd wezwany. Zgodnie z art. 396 § 4 k.p.k. sędzia wyznaczony lub sąd wezwany
może przeprowadzić także inny dowód, którego potrzeba wyłoni się w toku czynności
wskazanej w § 1, 1a lub 2 tego przepisu (tj. zapoznania się z dowodem rzeczowym lub
przeprowadzenia oględzin oraz przesłuchania świadka).
Rekwizycyjne przeprowadzenie dowodu przez sąd wezwany jest możliwe także przy
użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na od-
ległość (art. 177 § 1a k.p.k.). Taki sposób przeprowadzenia dowodu może przyczynić się
do znacznego usprawnienia postępowania dowodowego przed sądem, a także – co nie
mniej ważne – zwiększenia bezpieczeństwa osób uczestniczących w tych czynnościach
w sprawach tzw. przestępczości zorganizowanej oraz zmniejszenia kosztów postępowa-
nia, jest jednak odstępstwem od bezpośredniego przeprowadzania dowodów, powinno
zatem być stosowane wyjątkowo.
W miarę potrzeby przeprowadza się dowód z biegłego lub biegłych, eksperyment proce-
sowy albo oględziny. Należy przypomnieć, że na tym etapie postępowania może zostać
przeprowadzony każdy dowód, o ile nie jest on niedopuszczalny lub nie jest dowodem
nielegalnym.
4.4. Przerwa i odroczenie rozprawy
Przerwa i odroczenie rozprawy są instytucjami stanowiącymi wyjątek od zasady

koncentracji materiału dowodowego, a szczególnie – od zasady ciągłości rozprawy
wyrażonej w dyrektywie, zgodnie z którą proces, a zwłaszcza rozprawa, powinny stano-
wić zwarty tok faktów procesowych, realizowanych bez zbędnych przerw i zahamowań.
Doświadczenie życiowe uczy, że postulat ten nie może być zrealizowany w sposób
bezwzględny, w całej rozciągłości. Trudno bowiem wymagać, aby sąd w sposób nie-
przerwany mógł prowadzić rozprawę, aż do jej zakończenia, przez kilkanaście i więcej
godzin bez przerwy. Z drugiej strony jednak – na co trafnie zwraca się uwagę w judy-
katurze – zbyt częste przerwy w rozprawie mogą spowodować wady w ocenie zebrane-
go w sprawie materiału dowodowego. Należy zatem przyjąć, że przerwa i odroczenie
stanowią kompromis między postulatami teorii a potrzebami praktyki.
Przerwę w rozprawie zarządza przewodniczący składu orzekającego (art. 401 § 1 k.p.k.).

Decyzja przewodniczącego przybiera postać zarządzenia, natomiast o odroczeniu roz-
prawy decyduje sąd (art. 404 § 1 k.p.k.). Odroczenie rozprawy wymaga wydania po-
stanowienia, które powinno zawierać uzasadnienie (art. 98 § 1 k.p.k.), chyba że zostało
wydane na wniosek strony, któremu inna strona się nie sprzeciwiła (art. 98 § 3 k.p.k.).
Od zarządzenia o przerwie strona może się odwołać niezwłocznie do składu orze-

kającego (art. 373 k.p.k.). Wówczas kwestię tę rozstrzyga sąd w całym składzie, tj. nie
wyłączając przewodniczącego, czyli podmiotu, który wydał zaskarżone zarządzenie. Jeśli
jednak sąd orzeka jednoosobowo, wówczas nie można – co oczywiste – kwestionować
zarządzeń przewodniczącego, a to wobec braku organu, który byłby uprawniony do
rozpoznania wniesionego środka zaskarżenia.
Postanowienie o odroczeniu nie podlega zaskarżeniu zażaleniem, gdyż nie należy ono do
kategorii postanowień wymienionych w art. 459 k.p.k. ani nie zamyka drogi do wydania
wyroku, ani też dopuszczalność zażalenia nie została wprost w przepisach o przerwie
i odroczeniu rozprawy przewidziana.
Przyczyny przerwy i odroczenia rozprawy są podobne. Przerwę zarządza się w celu

przygotowania przez strony wniosków dowodowych, w celu sprowadzenia dowodu
(np. świadka dopuszczonego dopiero na rozprawie lub osoby, która nie zgłosiła się na
rozprawę, gdy odroczenie rozprawy z tego powodu nie jest konieczne), dla wypoczynku
(jest to przyczyna szczególnie ważna w sprawach, w których rozprawa toczy się przez
dłuższy czas; w przeciwnym razie sąd mógłby być pozbawiony możliwości percepcji
materiału dowodowego, ze szkodą dla dyrektywy wynikającej z zasady prawdy), wreszcie
z innej ważnej przyczyny.
Ostatnia z przytoczonych przyczyn została potraktowana najszerzej. Jest to o tyle zro-

zumiałe, że nie sposób taksatywnie wyliczyć wszelkich możliwych sytuacji, w których
będzie konieczne zarządzenie przerwy. W doktrynie wskazuje się, że taką przyczyną
może być niestawiennictwo obrońcy czy oddalenie się obrońcy przed zakończeniem
rozprawy, gdy udział obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy. W praktyce tak sfor-
mułowana przyczyna zarządzenia przerwy w rozprawie może jednak rodzić pewne
niebezpieczeństwo jej nadużywania, to zaś byłoby sprzeczne z dyrektywą ciągłości
rozprawy. Wydaje się, że ewentualne obawy może rozwiać ścisłe przestrzeganie art. 401
§ 1 k.p.k., według którego inne przyczyny mogą powodować przerwę tylko wtedy, gdy są
to przyczyny ważne, tzn. gdy są istotne. Licznych przykładów takich stanów dostarcza
orzecznictwo. Wypada wskazać, iż trafnie w orzecznictwie przyjmuje się, że koniecz-
ność zarządzenia przerwy w rozprawie dla wypoczynku nie jest podyktowana jedynie
względami humanitarnymi, dla usunięcia zmęczenia, ale także po to, by strony mogły
aktywnie, rzeczywiście kontrolować przebieg czynności procesowych; chodzi więc nie
tylko o zmęczenie sędziów, ale także stron i innych osób uczestniczących w rozprawie.
Przyczyny odroczenia zostały, jak wyżej wspomniano, ujęte w zasadzie podobnie. We-
dług art. 404 § 1 k.p.k. rozprawę można odroczyć tylko wówczas, gdy zarządzenie
przerwy nie byłoby wystarczające. Przepis ten zatem, będąc wyrazem ekonomiki proce-
sowej, nakazuje wykorzystanie w pierwszej kolejności przerwy w rozprawie, a dopiero
wówczas, gdy ta okaże się niewystarczająca, pozwala sięgać do odroczenia rozprawy.
Czasem „inne ważne przyczyny” przerwy lub odroczenia rozprawy są określone w od-
rębnym przepisie. Takim powodem może być np. niezgłoszenie się obrońcy w sytuacji
obrony obligatoryjnej albo też niestawiennictwo oskarżonego na rozprawę, jeśli jego
obecność jest obowiązkowa (art. 382 k.p.k.). Niekiedy ustawa wymaga obligatoryjnego
odroczenia rozprawy, jak np. w art. 353 § 2 k.p.k. w razie żądania przez oskarżonego lub
jego obrońcę odroczenia rozprawy z powodu niezachowania terminu przewidzianego
w art. 353 § 1 k.p.k.
W przeciwieństwie do odroczenia w odniesieniu do przerwy art. 401 § 2 k.p.k. przewidu-

je maksymalny jej termin. Zgodnie z tym przepisem każdorazowa przerwa w rozprawie
może trwać najwyżej 42 dni. Ustawodawca wyszedł tym samym z założenia, że jest to
okres, w którym nie ulegają zatarciu w pamięci sędziów fakty ujawnione na rozprawie.
Wypada jednak podnieść, że w poprzednio obowiązującym stanie prawnym ustawowy
termin przerwy w rozprawie nie mógł przekroczyć 21 dni, co niewątpliwie sprzyjało
większej koncentracji rozprawy. W jednej rozprawie może być zarządzona więcej niż
jedna przerwa, byleby każda z nich nie przekraczała odpowiednio 42 dni.
W judykaturze i piśmiennictwie trafnie podkreśla się, że zarządzanie wielokrotnych

i wielodniowych przerw w rozprawie, niedających się wytłumaczyć ważnymi przyczy-
nami wiążącymi się z tokiem prowadzonej sprawy, jest niedopuszczalne, jest bowiem
oczywiście sprzeczne z zasadą ciągłości rozprawy. Stanowisko to jest także akceptowane
w literaturze.
Przewidziany w art. 401 § 2 k.p.k. okres 42 dni jest terminem należącym do grupy
pozostałych terminów stanowczych. Procesowym skutkiem przekroczenia tego ter-
minu jest to, że rozprawę uważa się za odroczoną (art. 402 § 3 k.p.k.).
Ogłaszając przerwę, przewodniczący jednocześnie oznacza czas i miejsce, w którym

odbędzie się dalszy ciąg rozprawy (art. 402 § 1 k.p.k.).
Pomiędzy przerwą a odroczeniem rozprawy istnieją wyraźne różnice w zakresie skut-

ków procesowych. Jeżeli zarządzona została przerwa w rozprawie, to po jej wznowieniu
prowadzi się ją w dalszym ciągu (art. 402 § 2 k.p.k.). Jeśli jednak skład sądzący uległ
zmianie albo jeżeli sąd uzna to za konieczne, rozprawę prowadzi się od początku. Jeżeli
w czasie przerwy należałoby wydać orzeczenie co do jakiejś kwestii, np. co do środka
zapobiegawczego czy też wniosku dowodowego, to wydaje je sąd w tym samym imiennie
składzie, a w razie niemożności jego utworzenia, orzeczenia wydaje sąd w takim samym
składzie, a więc w składzie imiennie zmienionym (art. 403 k.p.k.).
Skutek procesowy odroczenia rozprawy jest inny w porównaniu z następstwami prze-

rwania rozprawy. W myśl art. 404 § 2 k.p.k. rozprawę odroczoną prowadzi się w nowym
terminie od początku. Jest to jednak tylko reguła, art. 404 § 2 k.p.k. przewiduje bowiem
od niej istotny wyjątek. Mianowicie rozprawę odroczoną sąd tylko wyjątkowo może
prowadzić w dalszym ciągu. To, w jakich przypadkach można będzie prowadzić rozprawę
w dalszym ciągu mimo przerwania biegu rozprawy na okres dłuższy niż 42 dni, musi
określić orzecznictwo. Wydaje się, iż możliwe to jest tylko wówczas, gdy przeprowadzone
na poprzedniej rozprawie dowody nie mają istotnego znaczenia dla ustalenia stopnia
i zakresu winy oskarżonego, w przeciwnym bowiem razie sąd powinien odroczoną
rozprawę prowadzić od początku. W doktrynie został wyrażony także pogląd, że taki
wyjątkowy wypadek może mieć miejsce wówczas, gdy materiał dowodowy jest bardzo
obszerny, a obiektywnie zachodzące przeszkody powodują konieczność, nawet wielo-
krotnego, odraczania rozprawy; w takiej sytuacji każdorazowa konieczność prowadzenia
wszystkich czynności dowodowych od początku może spowodować nieuzasadnioną
przewlekłość postępowania wykluczającą ukończenie sprawy w rozsądnym terminie.
Zmiana składu sądu (a więc także zmiana tylko jednego sędziego) zawsze będzie skut-
kowała koniecznością prowadzenia sprawy od początku (art. 404 § 2 zdanie drugie
k.p.k.), także wówczas, gdyby strony wyraziły zgodę na kontynuowanie rozprawy po-
mimo zmiany składu.
Obowiązujące przepisy nie określają czasu trwania odroczenia. W orzecznictwie słusz-

nie przyjmuje się, że jeżeli rozprawa ma być po odroczeniu prowadzona w dalszym
ciągu, to ze względu na wyjątkowy charakter tego przepisu, stanowiącego odstępstwo
od zasady ciągłości rozprawy, jak też ze względu na zbliżony charakter odroczenia
rozprawy i przerwy, okres ten nie może być rażąco dłuższy od okresu przewidzianego
dla przerwy w rozprawie. Stanowisko to jest wyrazem troski o to, aby interpretacja
przepisu wyjątkowego nie prowadziła do obalenia zasady ciągłości, od której przepis
ten ustanawia wyjątek.
W razie podjęcia postępowania zawieszonego wyjątkowo można prowadzić rozprawę

w dalszym ciągu, chyba że skład sądu uległ w międzyczasie zmianie; w takim wypadku
rozprawę należy prowadzić od początku (art. 404 § 3 k.p.k.).
Jeżeli przewodniczący, zarządzając przerwę, oznaczy jednocześnie czas i miejsce dalszego

ciągu rozprawy, osoby obecne na rozprawie przerwanej, których obecność była obowiąz-
kowa, są obowiązane stawić się w nowym terminie bez wezwania. Osoby uprawnione
do stawiennictwa nie muszą być o nowym terminie zawiadamianie, nawet jeśli nie
uczestniczyły w rozprawie przerwanej (art. 402 § 1 k.p.k.). W myśl art. 402 § 1a k.p.k.
oskarżonego, którego obecność jest obowiązkowa, nie wzywa się na nowy termin w sy-
tuacjach określonych w art. 376 i 377 k.p.k. Chodzi tu np. o samowolne oddalenie się
oskarżonego z sali rozpraw po złożeniu przez niego wyjaśnień. Wspomniany art. 402
§ 1a k.p.k. zwalnia z obowiązku wezwania takiego oskarżonego, jednak tylko wówczas
gdy okres przerwy uniemożliwia jego wezwanie oraz stawienie się na rozprawę po
przerwie. Trudno to rozwiązanie uznać za właściwe, zwłaszcza wobec faktu, iż Kodeks
postępowania karnego zezwala na przekazywanie informacji także drogą elektroniczną

(wadliwość tego rozwiązania ujawnia się zwłaszcza w przypadku krótkich, 2-, 3-dnio-
wych okresów przerwy w rozprawie).
4.5. Przerwa i odroczenie w celu przedstawienia dowodów
Instytucja omówiona poniżej jest całkowicie nową instytucją w polskim procesie kar-
nym, która do tej pory nie miała swojego odpowiednika w obowiązujących przepisach
Kodeksu postępowania karnego. Jej wprowadzenie łączyć się ma z wyraźnym wzmoc-
nieniem obowiązującej we współczesnym procesie karnym zasady skargowości,
nakładającej na oskarżyciela obowiązek dostarczenia sądowi dowodów potwierdzających
tezę oskarżenia. Celem tej instytucji ma być także – co do zasady – potwierdzenie konsty-
tucyjnej zasady bezstronności, zobowiązującej sąd do rozważenia w sposób bezstronny
i obiektywny wszystkich zebranych w sprawie dowodów, bez wikłania się w rolę, którą
powinien spełniać w procesie karnym wyłącznie oskarżyciel. Jej wprowadzenie jest
przejawem założenia, że w sytuacji, w której doszło do publicznego przedstawienia
oskarżonemu zarzutu (rozpoczęty został przewód sądowy), do zadań sądu należeć
powinno rozstrzyganie, nie zaś poszukiwanie dowodów i tym samym zastępowanie
podmiotu, który powinien to był uczynić wcześniej, a więc oskarżyciela. Rzecz jednak
w tym, że zakreślenie z inicjatywy sądu przez sąd oskarżycielowi publicznemu terminu
do przedstawienia dowodów, które umożliwią wydanie prawidłowego orzeczenia w roz-
sądnym terminie, powoduje, iż sąd traci przymiot bezstronności, skoro zmusza w ten
sposób oskarżyciela publicznego do przedstawienia mu dowodów mających wesprzeć
tezy zamieszczone w akcie oskarżenia.
Sąd nie zwraca sprawy oskarżycielowi publicznemu do uzupełnienia postępowania

przygotowawczego, lecz przerywa lub odracza rozprawę, co oznacza, że nie ustaje
zawisłość sprawy przed sądem.
W dotychczas obowiązującym stanie prawnym (zarówno pod rządami Kodeksu postępo-

wania karnego z 1969 r., jak i obowiązującego od 1.09.1998 r.) instytucja zwrotu sprawy
przez sąd z rozprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego stanowiła jeden
ze środków pozwalających sądowi na poczynienie ustaleń zgodnych z prawdą. Jedno-
cześnie jednak, co należy podkreślić z całą mocą, była to instytucja tworząca wyłom
nie tylko od zasady skargowości w zakresie jej funkcji, która z wniesieniem skargi łączy
obowiązek rozpoznania sprawy przez sąd, lecz także w zakresie obciążenia oskarżyciela
obowiązkiem zbierania dowodów przemawiających na niekorzyść oskarżonego (kwestia
obowiązku zebrania dowodów przemawiających również na korzyść oskarżonego została
omówiona w innym miejscu). Zwrot sprawy przez sąd do uzupełnienia postępowania
przygotowawczego wprawdzie nie oznaczał bezwzględnej, lecz tylko czasową odmowę
rozstrzygnięcia sprawy z powodu istotnych braków postępowania przygotowawczego,
których usunięcie sprawiłoby sądowi znaczne trudności, jednak odmowa ta była rów-
noznaczna z cofnięciem całej sprawy do pierwszego stadium procesowego. Potrzeba
i kształt tej instytucji wiązały się ściśle z modelem postępowania przygotowawczego.
Jeżeli postępowanie przygotowawcze ma wyczerpywać dostępny materiał dowodowy,
przy zachowaniu szczegółowej procedury, to temu unormowaniu powinno towarzyszyć
instrumentalne uprawnienie sądu umożliwiające kontrolę zupełności przeprowadzonego
postępowania przygotowawczego.
Jest rzeczą niewątpliwą, że braki postępowania przygotowawczego powinny być

eliminowane przed rozprawą główną, aby w stopniu minimalnym wpływały na zakłó-
cenie przebiegu samej rozprawy. Tym postulatom służy bez wątpienia wyżej omówiona
instytucja określona w art. 339 § 3 pkt 3a k.p.k. Novum w przyjętym w art. 396a k.p.k.
rozwiązaniu polega na tym, że sąd, pomimo stwierdzenia w toku rozprawy istotnych
braków postępowania przygotowawczego, których usunięcie przez sąd uniemożliwiałoby
wydanie prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie, jeśli przeszkód tych nie można
usunąć, dokonując tzw. rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodu (art. 396 k.p.k.), nie
zwraca sprawy prokuratorowi do usunięcia tych braków, lecz przerywa lub odracza
w tym celu rozprawę, wyznaczając oskarżycielowi publicznemu stosowny termin do
przedstawienia dowodów, których przeprowadzenie pozwoliłoby na usunięcie dostrze-
żonych braków. Sąd w dalszym ciągu pełni funkcję organu kierowniczego i podejmuje
wszystkie decyzje procesowe dotyczące sprawy, poza oczywiście decyzjami wiążącymi
się z zebraniem dowodów wypełniających stwierdzone braki. Omawiana tu instytucja
ma niewątpliwie wymusić większą aktywność procesową na organach postępowania
przygotowawczego, a także sprzyjać temu, by wnoszone do sądu sprawy były kompletne
pod względem materiału dowodowego. Z tego więc punktu widzenia instytucję określoną
w art. 396a k.p.k. należałoby ocenić pozytywnie. Z drugiej jednak strony aktywność
dowodowa sądu narusza gwarantowaną konstytucyjnie zasadę bezstronności, skoro
bowiem sąd oczekuje wsparcia dowodowego od oskarżyciela publicznego, to siłą rzeczy
musi to być wsparcie oskarżenia, nie zaś obrony.
Artykuł 396a § 1 k.p.k. wymienia kilka przesłanek zastosowania instytucji przerwy

lub odroczenia w celu przedstawienia dowodów. Jej zastosowanie jest możliwe, jeżeli
braki mają charakter braków istotnych, są brakami postępowania przygotowawczego,
ujawnią się dopiero w toku rozprawy, i wreszcie – nie można ich usunąć za pomocą
rekwizycyjnego przeprowadzenia dowodów.
Braki postępowania przygotowawczego mogą polegać bądź to na niewykorzystaniu

możliwości dowodowych, bądź też na niedokonaniu lub wadliwym dokonaniu czynności
procesowych. Niewykorzystanie możliwości dowodowych jest tożsame ze stwierdze-
niem, że w toku postępowania przygotowawczego nie zebrano wszystkich dowodów
mających dla sprawy istotne znaczenie. Ten stan rzeczy może się pojawić wówczas, gdy
nie wykazano potrzebnej inicjatywy w zakresie poszukiwania dowodów (nie zostały
ujawnione dowody najprawdopodobniej istniejące), dowody były organom postępo-

wania przygotowawczego znane, lecz je bezpodstawnie pominięto albo bezzasadnie
odmówiono ich przeprowadzenia (po złożeniu w tym przedmiocie stosownego wniosku
stron). Nie może ulegać wątpliwości, że stosowanie instytucji określonej w art. 396a k.p.k.
jest możliwe jedynie wówczas, gdy istnieją realne możliwości znalezienia określonych do-
wodów. Natomiast niedokonanie lub wadliwe dokonanie czynności procesowych może
polegać na uchybieniach, które utrudniają osiągnięcie prawdy w procesie, naruszają
prawo do obrony oskarżonego lub w sposób istotny wypaczają przebieg postępowania
przygotowawczego co do podstawowych czynności tego postępowania. Odnośnie do
warunku braku możliwości wydania orzeczenia w rozsądnym terminie w orzecznictwie
trafnie podkreśla się, że chodzi o obawę znacznego przedłużenia rozprawy, pociąga-
jącego za sobą konieczność zarządzania kilku przerw lub powodującego przewlekłość
postępowania, mogącą skutkować nieprawidłowością orzeczenia. Braki postępowania
przygotowawczego muszą być istotne, a więc takie, których usunięcie przez sąd unie-
możliwiałoby wydanie prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie.
Określone w art. 396a k.p.k. warunki muszą zaistnieć łącznie, koniunkcyjnie. Brak
spełnienia jednego z nich uniemożliwia podjęcie decyzji w trybie określonym we wspo-
mnianym przepisie.
Oskarżyciel publiczny, któremu zakreślony został termin do zebrania dowodów, wy-

pełniających istotne braki postępowania przygotowawczego, może przede wszystkim
przedsięwziąć odpowiednie czynności osobiście, prokurator zaś może także zlecić
stosowne czynności Policji. Czynności te powinny zostać dokonane we wskazanym
przez sąd terminie; termin ten może zostać w razie potrzeby przedłużony (art. 396a
§ 1 i 3 k.p.k.). Zakreślony przez sąd termin powinien być realny, a więc pozwalający
na zebranie stosownych dowodów. W razie niemożności dotrzymania wyznaczonego
przez sąd terminu oskarżyciel publiczny może wystąpić z wnioskiem o przedłużenie
wyznaczonego mu przez sąd terminu. Należy przyjąć, że oskarżyciel publiczny, wy-
stępując ze wspomnianym wnioskiem, powinien wskazać przyczyny niedotrzymania
terminu wyznaczonego przez sąd. Artykuł 396a § 3 k.p.k. nie wyłącza dopuszczalności
ponownego przedłużenia tego terminu; podejmując decyzję w tym względzie, sąd
zawsze powinien brać pod uwagę nie tylko realne możliwości znalezienia stosownych
dowodów, ale także powinien ocenić dotychczasowe starania oskarżyciela publicznego
w tym zakresie. Sąd jest więc uprawniony do kontroli zasadności wniosku oskarżyciela
publicznego o przedłużenie wyznaczonego terminu.
Adresatem żądania sądu uzupełnienia stwierdzonych braków postępowania przygoto-

wawczego jest oskarżyciel publiczny. Artykuł 396a k.p.k. wskazuje, że czynności uzupeł-
nienia braków mogą być podjęte przez oskarżyciela publicznego osobiście, jeśli zaś jest
nim prokurator, może zlecić dokonanie niezbędnych czynności dowodowych Policji.
Sąd, stwierdzając istotne braki postępowania przygotowawczego i zlecając ich usunięcie,

przyjmuje, iż prawdopodobne jest zebranie takich dowodów, które te braki wypełnią.
Wskazano wyżej, że jeśli wyznaczony przez sąd termin do przedstawienia dowodów jest
niewystarczający, oskarżyciel publiczny może wystąpić do sądu o jego przedłużenie. Jeśli
jednak oskarżyciel w wyznaczonym terminie nie przedstawi stosownych dowodów, sąd
rozstrzyga na korzyść oskarżonego wątpliwości wynikające z nieprzeprowadzenia
tych dowodów (art. 396a § 4 k.p.k.). Zastosowanie reguły in dubio pro reo jest zatem
w takim wypadku obowiązkiem sądu, ponieważ wątpliwości wynikające z faktu nie-
przeprowadzenia dowodów, których przeprowadzenia oczekiwał, nie zostały usunięte.
Taki skutek procesowy, aczkolwiek dla oskarżonego niewątpliwie korzystny, potwierdza
tezę, iż sąd, zobowiązując oskarżyciela publicznego do usunięcia braków postępowania
przygotowawczego, traci przymiot organu bezstronnego. Gdyby bowiem oskarżyciel
publiczny stosowne dowody sądowi przedstawił (sąd przecież oczekiwał od oskarży-
ciela publicznego brakujących dla potwierdzenia tezy oskarżenia dowodów), sąd nie
mógłby – co oczywiste – rozstrzygać na korzyść oskarżonego, tym samym potwierdza
to tezę, iż inicjując dalsze poszukiwanie dowodów, lokuje się po stronie oskarżenia,
choć powinien być organem bezstronnie rozstrzygającym spór.
Rozstrzygnięcie w przedmiocie przerwy lub odroczenia rozprawy w celu przedstawie-

nia dowodów może zostać podjęte z urzędu lub na wniosek strony. W uzasadnieniu
tej decyzji sąd winien wskazać dowody (ich rodzaj), których przedstawienia oczekuje.
Pozycja procesowa zajmowana w postępowaniu przez sąd nie pozwala jednak, by sąd
wskazał, że chodzi np. o dowód w postaci zeznań świadka obciążających oskarżonego.
Co najwyżej chodziłoby tu o wskazanie, iż dowodami, których przeprowadzenia sąd
oczekuje, mogłaby być udowodniona określona teza dowodowa sprecyzowania w akcie
oskarżenia. Sąd powinien jednak powstrzymać się od wykazania w uzasadnieniu, że
chodzi o dowody niekorzystne dla oskarżonego. W praktyce będzie z pewnością rzeczą
trudną takie uzasadnienie tezy o potrzebie poszukiwaniu dalszych dowodów, z którego
nie będzie wynikało, że sąd już w momencie przerwania lub odroczenia rozprawy ma
określony pogląd odnośnie do sposobu rozstrzygnięcia sprawy.
Instytucja określona w art. 396a k.p.k. może być stosowana wyłącznie w sprawach
o przestępstwa ścigane z urzędu, a ponadto także tylko wówczas, gdy podmiotem wno-
szącym do sądu akt oskarżenia jest oskarżyciel publiczny. Tylko bowiem ten podmiot
może zostać przez sąd zobowiązany do dokonania czynności, które mogą przynieść
efekt w postaci uzupełnienia materiału dowodowego zebranego w sprawie. Jeśli zatem
z aktem oskarżenia wystąpił oskarżyciel prywatny albo też wniósł go w sprawie o czyn
ścigany z oskarżenia publicznego oskarżyciel posiłkowy samoistny, to w takim przypadku
stosowanie art. 396a k.p.k. nie jest możliwe.
4.6. Przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia

śledztwa lub dochodzenia
W dniu 6.01.2017 r. weszła w życie ustawa z 10.06.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks

postępowania karnego, ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawy o pra-
wach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, której art. 5 do procedury karnej wprowadził
instytucję, której realizacja także ma lub może mieć wpływ na kształt materiału do-
wodowego stanowiącego podstawę wydania orzeczenia. Instytucja ta jednak znacząco
różni się od tej, która została wyżej omówiona. Różnica ta dotyczy przede wszystkim
podmiotu inicjującego potrzebę uzupełnienia zebranych w sprawie dowodów. Jeśli
bowiem w przypadku określonym w art. 396a k.p.k. mamy do czynienia z inicjatywą
sądu, zdaniem którego bez dodatkowych dowodów rozstrzygnięcie sprawy nie będzie
możliwe i prowadziło będzie do zastosowania reguły in dubio pro reo, o tyle w przy-
padku określonym w art. 5 wskazanej ustawy podmiotem, który wystąpi z inicjatywą
uzupełnienia materiału dowodowego, jest prokurator, zgłaszając stosowny wniosek
do sądu. Dodajmy tu, że chodzi o uzupełnienie postępowania przygotowawczego, które
prowadził lub nadzorował prokurator.
W pierwotnym brzmieniu art. 5 ustawy nie został wskazany moment, przed upływem
którego wniosek może zostać złożony, jednak już ustawą z 30.11.2016 r. o zmianie ustawy
– Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2103,
ze zm.) wprowadzono do wspomnianego przepisu zmianę precyzującą moment ustania
uprawnienia prokuratora. Mianowicie, zgodnie z tą zmianą wniosek ten może zostać
zgłoszony „przed wydaniem wyroku”, co oznacza, że może to mieć miejsce np. nawet
bezpośrednio po wywołaniu sprawy na tzw. termin publikacyjny, na którym ma być
ogłoszony wyrok, nawet po przemówieniach stron, w których powinna zostać przedło-
żona sądowi ocena zebranego w sprawie materiału dowodowego. Skoro więc możliwe
będzie złożenie stosownego wniosku przed wydaniem wyroku, to powinno to oznaczać,
że wyrażana w głosach stron ocena zebranego w sprawie materiału dowodowego uległa
zmianie i w efekcie stało się potrzebne dodatkowe wyjaśnienie okoliczności sprawy.
Trudno jednoznacznie ustalić, co miałoby się stać w sprawie, by bezpośrednio przed
wydaniem wyroku prokurator mógł złożyć wniosek, o którym mowa w art. 5 ustawy;
taką przyczyną może być chyba jedynie „ucieczka” przed możliwym uniewinnieniem
oskarżonego, gdy zebrany w sprawie materiał dowodowy nie potwierdza tez oskarżenia.
Rozwiązanie to uznać należy za kuriozalne.
Wspomniana zmiana wprowadzona do art. 5 ustawy dotyczy ponadto innego roz-

wiązania. Mianowicie w brzmieniu pierwotnym w zdaniu drugim art. 5 ust. 1 ustawy
stwierdzono, że zastosowanie ma przepis art. 344a § 3 k.p.k.; oznaczało to, że na posta-
nowienie sądu w przedmiocie przekazania sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia
śledztwa lub dochodzenia przysługiwało zażalenie. Strona zatem mogła kwestionować
zasadność decyzji sądu wydanej w następstwie złożonego przez prokuratora wniosku.
Nowela do art. 5 ust. 1 zdanie drugie ustawy ujmuje tę kwestię odwrotnie, mianowicie
wyłącza stosowanie przepisu art. 344a § 3 k.p.k., a więc wyłącza możliwość poddania
kontroli decyzji sądu w następstwie wniesienia zażalenia. Zmiana, jak należy sądzić,
nie pojawiła się bez powodu – po jej wejściu w życie prokurator, ale także sąd, nie muszą
już brać pod uwagę stanowiska pozostałych stron procesowych. Nie ulega wątpliwości,
że narusza to w sposób poważny równość stron, stronom niebędącym prokuratorem
pozostaje zaś jedynie domaganie się, by w protokole rozprawy umieszczone zostało ich
stanowisko w przedmiotowej kwestii.
Artykułustawy znajdzie zastosowanie w sprawach, w których przed dniem wejścia

w życie wskazanej tu noweli skierowano do sądu akt oskarżenia, wniosek o wydanie
wyroku skazującego, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosek
o umorzenie postępowania przygotowawczego i orzeczenie środka zabezpieczającego.
Rozwiązanie to ma zatem charakter epizodyczny. Przesłanką zastosowania tej instytucji
jest ujawnienie się istotnych okoliczności, stwierdzenie konieczności poszukiwania
dowodów lub zaistnienie konieczności przeprowadzenia innych czynności mających
na celu wyjaśnienie okoliczności sprawy.
Wspomniany przepis nie wskazuje organu, który miałby stwierdzić istnienie tych istot-
nych okoliczności lub konieczności poszukiwania dowodów, względnie przeprowadzenia
innych czynności mających na celu wyjaśnienie okoliczności sprawy. Ponieważ jednak
sąd może przekazać sprawę do uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia tylko w przy-
padku złożenia przez prokuratora stosownego wniosku, podmiotem, który potrzebę
uzupełnienia materiału dowodowego uznać może za zasadną, może być tylko prokurator.
Z ujęcia przywołanego tu przepisu wyraźnie także wynika (verba legis: „sąd na wniosek
przekazuje”), że sąd jest związany wnioskiem prokuratora, co jest o tyle zdumiewające,
że to sąd, a nie prokurator jest organem prowadzącym na tym etapie postępowanie.
Zwrotu sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego nie stosuje się w spra-
wach, w których akt oskarżenia został wniesiony przez oskarżyciela posiłkowego (art. 5
ust. 3 ustawy), może mieć więc zastosowanie w przypadku wniesienia aktu oskarżenia
przez inny podmiot niż oskarżyciel posiłkowy. Prokurator może jednak wstąpić do
sprawy zainicjowanej aktem oskarżenia wniesionym przez oskarżyciela posiłkowego
(art. 5 ust. 3 zdanie drugie ustawy) i w efekcie „zabrać” sądowi nawet sprawę, w której
poprzednio nie widział podstaw czy to do wszczęcia postępowania przygotowawcze-
go, czy to do wniesienia aktu oskarżenia. Jeśli organem prowadzącym postępowanie
przygotowawcze jest inny niż prokurator podmiot, adresatem i wnioskodawcą zwrotu
sprawy do uzupełnienia jest prokurator.
Po wykonaniu stosownych czynności mających na celu uzupełnienie śledztwa lub do-

chodzenia, prokurator może złożyć nowy akt oskarżenia, wniosek o wydanie wyroku
skazującego, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania oraz wniosek o warunkowe
umorzenie postępowania przygotowawczego i zastosowanie środka zabezpieczające-
go; może także podtrzymać wniesiony uprzednio akt oskarżenia, powinien to jednak
uczynić nie później niż 6 miesięcy od dnia przekazania sprawy. Zauważyć należy, że
sąd, przekazując sprawę do uzupełnienia, nie zakreśla terminu, w którym odpowiednie
czynności mają zostać dokonane, a tym samym to prokurator, któremu przekazano
sprawę do uzupełnienia decyduje, w jakim terminie to uczyni; powinien to uczynić nie
później niż przed upływem 6 miesięcy od dnia przekazania sprawy przez sąd prokura-
torowi. Także to rozwiązanie potwierdza tezę, iż mamy tu do czynienia z dominującą
rolą prokuratora w postępowaniu sądowym.
Prokurator, stosując omawianą tu instytucję, może skutecznie zablokować nie tylko

sprawne przeprowadzenie postępowania jurysdykcyjnego (zawisłość sprawy przed
sądem nie ustaje), ale także istotnie je przedłużyć. Należy mieć nadzieję, że w praktyce
instytucja ta nie będzie wykorzystywana w celu zablokowania możliwości uniewinnienia
oskarżonego lub umorzenia prowadzonego przeciwko niemu postępowania, gdy zebrany
przed uzupełnieniem materiał dowodowy nie będzie pozwalał na jego skazanie, zwrot
zaś nastąpi de facto w celu poszukiwania dowodów mających doprowadzić do skazania.
Dodajmy, że tak istotna modyfikacja, jak tu omówiona, pozostaje poza zakresem re-
gulacji Kodeksu postępowania karnego, ani ustawa, ani wprowadzona do niej zmiana
ustawą z 30.11.2016 r. nie inkorporują tego rozwiązania do norm Kodeksu postępo-
wania karnego.
4.7. Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia
Rozszerzenie oskarżenia na rozprawie przeciwko temu samemu oskarżonemu o inny

niż objęty aktem oskarżenia czyn, jest wyjątkowo możliwe w ramach art. 398 k.p.k.
Jest to sytuacja, którą określa się nazwą procesu wpadkowego, czyli przedmiotowego
rozszerzenia oskarżenia. Należy zaznaczyć, iż nie mamy tu do czynienia z odstępstwem
od zasady skargowości, dla przedmiotowego rozszerzenia niezbędne jest bowiem
wniesienie skargi zawierającej zarzut popełnienia określonego przestępstwa; skarga
ta jednak przybiera formę ustną.
Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy ku-

mulatywnie wystąpią wszystkie przesłanki stosowania tej instytucji i równocześnie nie
wystąpią przeszkody procesowe uniemożliwiające prowadzenie w tym (dodatkowym)
zakresie postępowania karnego.
Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia jest dopuszczalne, gdy okoliczności, które

wyszły na jaw na rozprawie, wskazują, że oskarżony dopuścił się jeszcze innego czynu,
oprócz objętego aktem oskarżenia; oskarżyciel zarzuca na rozprawie popełnienie tego
czynu i domaga się natychmiastowego rozszerzenia postępowania o ten czyn (w takim
przypadku zarzut jest formułowany ustnie); oskarżony wyraża zgodę na rozpoznanie

czynu w ramach nowego oskarżenia na tej samej rozprawie; nie zachodzi konieczność
przeprowadzenia postępowania przygotowawczego co do nowego czynu.
Okoliczności, które wskazują na to, że oskarżony dopuścił się ponadto innego jeszcze czy-
nu niż ten, który został mu zarzucony we wniesionym do sądu akcie oskarżenia, muszą
wyjść na jaw dopiero na rozprawie, a więc po jej wywołaniu; wcześniejsze ujawnienie
czynu nie daje podstaw do stosowania art. 398 k.p.k. Czyn (lub czyny), który ujawniony
został na rozprawie, nie jest czynem zarzucanym oskarżonemu w zmienionej w istotny
sposób postaci, lecz czynem nowym, o którego popełnieniu przez oskarżonego organy
ścigania i wymiaru sprawiedliwości wcześniej nie miały żadnej informacji. Oskarży-
ciel musi wyrazić wolę objęcia oskarżeniem ujawnionego czynu; wola ta objawia się
sformułowaniem tzw. ustnego aktu oskarżenia (jest to jedna ze szczególnych postaci
aktu oskarżenia), którego treść zapisywana jest w protokole rozprawy. Na rozpoznanie
sformułowanego w ustnym akcie oskarżenia zarzutu powinien wyraźnie i w sposób nie-
budzący wątpliwości wyrazić zgodę sam oskarżony; oświadczenia w tym przedmiocie
nie może za niego złożyć jego obrońca i powinno ono zostać umieszczone w protokole
rozprawy. Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia jest niedopuszczalne, jeśli zachodzi-
ła będzie konieczność przeprowadzenia w przedmiocie nowego czynu postępowania
przygotowawczego. Wynika to z dyrektywy prawdy, zgodnie z którą dla osądzenia czynu
konieczne jest zebranie stosownego i wystarczającego materiału dowodowego.
Pomimo spełnienia wszystkich wymienionych wyżej warunków sąd nie jest zobowiązany
do rozpoznania na rozprawie nowego zarzuconego oskarżonemu czynu. Zgodnie bowiem
z treścią art. 398 § 1 k.p.k. sąd może to uczynić, co oznacza, że nie ciąży na nim obowiązek
rozpoznania zarzutu. Jest to zatem odmienna sytuacja niż ta, która wynika z wniesienia do
sądu zwyczajnego aktu oskarżenia. Ustny akt oskarżenia nie pełni funkcji inicjującej postę-
powanie karne, lecz w zasadzie jest pewną propozycją dla sądu i oskarżonego, by szybciej
i efektywniej rozstrzygnąć o odpowiedzialności oskarżonego za nowo ujawniony czyn.
Sąd może także odroczyć rozprawę, powodując czasowe wstrzymanie biegu procesu.
Może to mieć miejsce wówczas, gdy oskarżony zgadza się na rozpoznanie nowego
czynu, jednak nie wyraża zgody na czynienie tego natychmiast, uznając, że powinien
mieć czas na przygotowanie obrony. Wówczas nie ustaje zawisłość sprawy przed sądem
o czyny ujęte w akcie oskarżenia zwyczajnym i ustnym, lecz oskarżyciel wnosi nowy lub
dodatkowy akt oskarżenia, co umożliwia oskarżonemu przygotowanie obrony. W takim
wypadku pisemny akt oskarżenia powinien być oskarżonemu doręczony przed rozprawą,
a oskarżony może przedstawić odpowiedź na ten akt.
Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia może mieć miejsce nie tylko w sprawach o prze-
stępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, ale ponadto w sprawach o przestępstwa
ścigane z oskarżenia prywatnego, a także wówczas gdy z subsydiarnym aktem oskar-
żenia wystąpił oskarżyciel posiłkowy. Wynika to wyraźnie z brzmienia art. 398 k.p.k.,
według którego z ustnym aktem oskarżenia występuje „oskarżyciel”, a więc nie tylko
oskarżyciel publiczny.
4.8. Zmiana kwalifikacji prawnej czynu na rozprawie
Z funkcji programowej aktu oskarżenia wynika, że sąd rozpoznaje sprawę w granicach

oskarżenia, a więc co do tego oskarżonego, który został uwidoczniony w akcie oskar-
żenia, i co do czynu w nim sformułowanego, z wyjątkami pozwalającymi na przedmio-
towe rozszerzenie oskarżenia. Zarzucany oskarżonemu czyn wyznacza przedmiotowe
granice rozpoznania sprawy. Sąd w toku rozprawy nie jest związany ani opisem tego
czynu, ani zastosowaną doń kwalifikacją prawną. W toku rozprawy może się okazać,
że kształt czynu opisanego w akcie oskarżenia uległ modyfikacji na skutek ujawnio-
nych okoliczności. Opis czynu musi więc być dostosowany do materiału dowodowego
wynikającego z rozprawy pod jednym wszelako warunkiem – musi chodzić o to samo
zdarzenie (czyn), co do którego wniesiono akt oskarżenia.
Kwalifikacja prawna jest zastosowaniem normy prawa materialnego do ustalonego

stanu faktycznego, stanowiącego czyn przestępczy, inaczej – jest wynikiem subsumpcji
stanu faktycznego pod przepis prawny. Zmiana kwalifikacji prawnej może być pier-
wotna albo wtórna.
Pierwotna zmiana kwalifikacji prawnej czynu nie wiąże się ze zmianą ustaleń fak-
tycznych, zostały one bowiem dokonane w sposób prawidłowy, a tylko zastosowano
błędną kwalifikację prawną. Wtórna zmiana kwalifikacji prawnej ma miejsce wówczas,
gdy zmiana dokonana w opisie zarzucanego oskarżonemu czynu (w zakresie ustaleń
faktycznych) pociąga za sobą zmianę jego kwalifikacji prawnej.
Sąd nie jest związany kwalifikacją prawną czynu. Może ona być zmieniona w zależności
od ustaleń lub ocen sądu. Możliwość zmiany kwalifikacji prawnej na rozprawie przewi-
duje art. 399 k.p.k. W świetle powołanego przepisu jest ona jednak dopuszczalna tylko
w granicach oskarżenia, a więc tylko co do przedmiotu procesu wyznaczonego aktem
oskarżenia; zmiana kwalifikacji prawnej czynu nie może zatem spowodować modyfikacji
przedmiotu procesu. Czyn oskarżonego może być zakwalifikowany na podstawie inne-
go przepisu prawa materialnego, jednak tylko w granicach oskarżenia. O zamierzonej
zmianie sąd powinien uprzedzić strony obecne na rozprawie. Ta notyfikacja powinna
przybrać postać postanowienia sygnalizującego możliwość zakwalifikowania czynu na
mocy innego, wskazanego w tym postanowieniu przepisu prawa materialnego.
Sygnalizując taką możliwość, sąd nie zmienia kwalifikacji prawnej, gdyż ostateczne zda-
nie w tej materii zamieści w wyroku. Ustawa nakłada na sąd obowiązek sygnalizowania
takiej możliwości stronom, aby umożliwić im zajęcie w tej kwestii stanowiska; jest to
zwłaszcza w interesie oskarżonego, by mógł podjąć obronę przed tym prawdopodob-
nie (bo dopiero w wyroku) inaczej zakwalifikowanym zarzutem. Chodzi o to, aby nie
zaskakiwać stron kwalifikacją prawną czynu w wyroku. Wymaga tego zasada lojalności
organów procesowych wobec innych uczestników postępowania.
Na wniosek oskarżonego rozprawa może zostać przerwana w celu umożliwienia mu

przygotowania się do obrony (art. 399 § 2 k.p.k.). Zarządzenie przerwy w rozprawie
w takim przypadku nie jest obligatoryjne, jednak w praktyce, zwłaszcza wówczas gdy
zmiana może spowodować zastosowanie przepisu surowszego, zarządzenie przerwy
należałoby potraktować jako regułę.
4.9. Zamknięcie przewodu sądowego
Zamknięcie przewodu sądowego stanowi czynność należącą do kompetencji prze-

wodniczącego składu orzekającego. Jest ono jednoznaczne z zamknięciem postępo-
wania dowodowego, tym samym po zamknięciu przewodu sądowego nie jest możliwa
jakakolwiek zmiana w zakresie podstawy dowodowej rozstrzygnięcia o przedmiocie
procesu. Dla dokonania takiej zmiany konieczne jest uprzednie wznowienie przewodu.
Zamknięcie przewodu sądowego spełnia w postępowaniu przed sądem podobną rolę do
tej, jaką w postępowaniu przygotowawczym pełni instytucja zamknięcia postępowania
przygotowawczego.
Przed zamknięciem przewodu sądowego przewodniczący powinien zapytać strony, czy

wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego (art. 405 k.p.k.); w razie odpowiedzi
przeczącej przewodniczący zamyka przewód sądowy. Przewód sądowy może być zatem
zamknięty, gdy przeprowadzono wszystkie dowody dotyczące istotnych okoliczności
sprawy, a ponadto gdy strony nie wnoszą o przeprowadzenie dowodu, względnie ich
wnioski o przeprowadzenie dowodu nie zostały uwzględnione, dalszych wniosków
dowodowych nie zgłaszają, a przewodniczący uzna, że zostały wyczerpane wszystkie
możliwości dowodowe (art. 366 § 1 k.p.k.), a nikt z członków składu orzekającego nie
dopatruje się potrzeby przeprowadzenia dodatkowego dowodu z urzędu.
4.10. Wznowienie zamkniętego przewodu sądowego
Zamknięty przewód sądowy może być wznowiony (art. 409 k.p.k.).
Wznowienie przewodu sądowego oznacza cofnięcie rozprawy do fazy przewodu sądo-

wego. Wznowienie przewodu sądowego może nastąpić z fazy wyrokowania (ale tylko
do czasu ogłoszenia wyroku) lub z fazy przemówień stron.
Wznowienie przewodu sądowego wymaga wydania postanowienia przez sąd. Ustawa

nie wylicza wyczerpująco przyczyn wznowienia przewodu sądowego. Artykuł 409 k.p.k.
przykładowo wskazuje, że może nią być zwłaszcza potrzeba uprzedzenia stron o moż-
liwości zmiany kwalifikacji prawnej czynu (art. 399 k.p.k.), jeżeli tego nie uczyniono
w toku przewodu sądowego, lub w celu udzielenia dodatkowego głosu stronom. Po-
trzeba wznowienia przewodu sądowego istnieje także w sytuacji określonej w art. 414
§ 5 k.p.k., a więc wówczas gdy sąd, przewidując możliwość warunkowego umorzenia
postępowania albo możliwość orzeczenia kary z warunkowym zawieszeniem jej wy-
konania, uzna za celowe wyznaczenie stronom odpowiedniego terminu ze względu na
możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia
szkody lub zadośćuczynienia (art. 414 § 5 w zw. z art. 341 § 3 k.p.k.). Wznowienie prze-
wodu sądowego może mieć również miejsce wówczas, gdy sąd dojdzie do wniosku, że
dla wydania prawidłowego orzeczenia konieczne jest przeprowadzenie dodatkowego
dowodu lub ponowne przeprowadzenie dowodu (np. konieczność wypytania przesłu-
chanego świadka, co do pewnych istotnych dla sprawy okoliczności, o które nie zapytano
go w trakcie poprzedniego przesłuchania). W doktrynie dodaje się, że wznowienie
przewodu sądowego możliwe jest także wówczas, gdy sąd pod wpływem przemówień
stron (zwłaszcza zgłoszonych w przemówieniach nowych wniosków dowodowych) albo
pod wpływem dyskusji podczas narady dojdzie do przekonania, że zachodzi potrzeba
dopuszczenia nowych dowodów w celu stworzenia optymalnych warunków dla podjęcia
merytorycznej decyzji.
We wznowionym przewodzie sądowym dokonuje się czynności, z powodu których

nastąpiło wznowienie. Po ich dokonaniu przewodniczący pyta, czy strony wnoszą
o uzupełnienie przewodu sądowego, a w razie wyczerpania wszystkich możliwości
dowodowych – zamyka przewód sądowy.
Następnie przewodniczący udziela głosu stronom w ramach fazy przemówień, nawet

jeśli już poprzednio miały one możliwość wypowiedzenia się.
5. Przemówienia stron
Przemówienia stron stanowią odrębny etap rozprawy głównej (rozdział 46 Kodeksu
postępowania karnego). Następuje on po przewodzie sądowym, a zatem po wy-
czerpaniu całego materiału dowodowego (art. 405 k.p.k.). Nie oznacza to jednak,
aby informacje (okoliczności) ujawnione w tym etapie rozprawy, np. wynikające
z ostatniego słowa oskarżonego, nie mogły być brane pod uwagę przy ustalaniu
stanu faktycznego.
Przemówienia stron są etapem ściśle związanym z kontradyktoryjną konstrukcją roz-

prawy głównej. Niezależnie od ogólnego uprawnienia stron do wypowiadania się w toku
5. Przemówienia stron 647
rozprawy, co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 k.p.k.) i co do

każdego przeprowadzonego dowodu, strony mają prawo wypowiedzenia się po zakoń-
czeniu postępowania dowodowego.
Przemówienia stron służą do wypowiedzenia swego własnego poglądu na wyniki

postępowania dowodowego. Są etapem zawierającym ocenę materiału dowodo-
wego z punktu widzenia poszczególnych stron procesowych i ich przedstawicieli.
Konstrukcja ta stwarza możliwość wszechstronnej, a więc dokonanej nie tylko przez
sąd, oceny materiału dowodowego przed powzięciem przez sąd rozstrzygnięcia
w przedmiocie sprawy.
Przemówienia stron mogą zawierać także wnioski dowodowe, które nasunęły się stro-
nom dopiero w tej fazie bądź też które – wcześniej zgłoszone – nie zyskały aprobaty sądu.
Ich uwzględnienie przez sąd spowoduje wznowienie zamkniętego przewodu sądowego.
Artykuł 406 k.p.k. określa kolejność przemawiania. W myśl tego przepisu przemawiają
w następującej kolejności: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy lub oskarżyciel
prywatny (w zależności od tego, czy postępowanie karne toczy się w trybie publiczno-
skargowym, czy prywatnoskargowym), przedstawiciel społeczny, obrońca oskarżonego
i oskarżony. Wymienione podmioty są z mocy ustawy uprawnione do zabrania głosu.
Możliwość zabrania głosu nie jest uzależniona od zezwolenia przewodniczącego składu
orzekającego. Podmiotom tym przewodniczący powinien udzielić głosu w kolejności
przewidzianej w podanym przepisie. W przeciwnym razie naraża się na zarzut naru-
szenia przepisu postępowania karnego. Przedstawiciele procesowi stron zabierają głos
przed tymi stronami, które w procesie reprezentują.
Zwraca uwagę fakt, że oskarżonemu zawsze przysługuje prawo głosu jako ostatniemu.
Unormowanie to jest zrozumiale, jeśli weźmie się pod uwagę, że jest on zagrożony
wymierzeniem mu kary za popełnienie przestępstwa. Przemawiając jako ostatni, może
ustosunkować się do wypowiedzi i wniosków osób, które przemawiały wcześniej. Jest
to uprzywilejowanie w zakresie obrony, określane nazwą favor defensionis.
Jeżeli oskarżyciel ponownie zabierze głos (replika), prawo głosu również przysługuje
obrońcy oskarżonego. Oskarżonemu także w tej sytuacji przysługuje głos ostatni.
Przemówienia stron mogą mieć wpływ na ostateczny kształt rozstrzygnięcia o przed-

miocie procesu karnego, dlatego ważną rolę odgrywają: konstrukcja, treść i forma
przemówienia stron, siła przekonywania przedstawianych w nich argumentów. Na ten
aspekt przemówień wielokrotnie zwracano uwagę w literaturze.
Oskarżyciel w swoim przemówieniu powinien omówić społeczny aspekt sprawy,

stan faktyczny sprawy, ze szczególnym ustosunkowaniem się do ujawnionych w prze-
wodzie sądowym dowodów, kwalifikację prawną czynu zarzucanego oskarżonemu,

przedstawić swoje stanowisko co do tez obrony oskarżonego, a ponadto, w razie do-
magania się ukarania oskarżonego, wszelkie okoliczności związane z wymiarem kary,
a więc powinien przedstawić charakterystykę sylwetki oskarżonego, jego zachowanie
przed popełnieniem przestępstwa i po nim, prognozę na przyszłość oraz inne aspekty
osobopoznawcze. Oskarżyciel publiczny powinien podkreślić te aspekty sprawy, co do
których sąd orzeka z urzędu.
Obrońca oskarżonego powinien ocenić materiał dowodowy korzystnie dla oskar-

żonego oraz podkreślić wszystkie te elementy podmiotowo-przedmiotowe, które
mogą przemawiać na korzyść oskarżonego. Oskarżonemu w ostatnim słowie należy
umożliwić pełne wypowiedzenie się, a ograniczenie lub pozbawienie oskarżone-
go tego uprawnienia powoduje uchybienie, mogące mieć wpływ na treść wyroku
(art. 438 k.p.k.).
Co prawda w obowiązującym stanie prawnym nie ma przepisu, który wprost obligował-

by do zaprotokołowania treści przemówień stron, jednak w praktyce powinny zostać
zaprotokołowane przynajmniej końcowe wnioski stron przedstawiane w głosach stron.
Przemówienia mogą nasunąć sądowi potrzebę wznowienia przewodu sądowego,

np. w razie konieczności przeprowadzenia dodatkowych dowodów.
Zgodnie z art. 72 § 2 k.p.k. do czynności z udziałem oskarżonego, który nie włada

w wystarczającym stopniu językiem polskim, należy wezwać tłumacza. Oznacza to, że
w takim wypadku pełna treść przemówień stron powinna być takiemu oskarżonemu
przekazana za pośrednictwem tłumacza.
6. Wyrokowanie
Wyrokowanie stanowi fazę rozprawy, w której zostaje wydane rozstrzygnięcie co do
przedmiotu procesu. Rozstrzygnięcie to przybiera postać wyroku (art. 413 i 414 k.p.k.).
Co do zasady, sąd przystępuje do wyrokowania niezwłocznie po wysłuchaniu prze-

mówień stron, jednak w sprawie zawiłej lub z innej ważnej przyczyny może odroczyć
wydanie wyroku na termin wskazany w art. 411 § 1 k.p.k. Artykuł 408 k.p.k. pod-
kreśla ciągłość rozprawy między przemówieniami stron a naradą. Chodzi o to, aby
sąd po przemówieniach stron nie przystępował do rozpoznania innej sprawy, lecz
wyrokował natychmiast na podstawie materiału dowodowego, świeżo zachowanego
w pamięci z przeprowadzonego przewodu sądowego i omówionego przez strony
w swoich wystąpieniach. Trafnie przyjmuje się, że sąd powinien przystąpić do narady
nad wyrokiem, w sytuacji gdy pozostaje bezpośrednio pod wrażeniem wystąpień
6. Wyrokowanie 649
stron, aby zasób informacji o sprawie, wskutek upływu czasu, nie uległ zubożeniu,
co niewątpliwie może mieć wpływ na treść wyroku. Chodzi także o wyeliminowanie
możliwości wpływania na stanowisko sędziego za pomocą np. środków masowego
przekazu.
W ramach wyrokowania można wyodrębnić wyraźnie etapy:

1) naradę nad wyrokiem (art. 108 i n. k.p.k.);
2) głosowanie nad wyrokiem (art. 111 i n. k.p.k.);
3) sporządzenie wyroku na piśmie (art. 412 i n. k.p.k.);
4) ogłoszenie wyroku (art. 418 § 1 k.p.k.);
5) ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku (art. 418 § 3 k.p.k.);
6) pouczenie o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku (art. 100 § 6 k.p.k.).
6.1. Narada i głosowanie nad wyrokiem
Naradę i głosowanie nad orzeczeniem przedstawiono wyżej. Artykuły 108 i n. k.p.k.

odnoszą się także do wyroków.
W toku narady sąd może dojść do wniosku, że zachodzi potrzeba wznowienia przewodu
sądowego w celu przeprowadzenia określonych czynności lub udzielenia dodatkowego
głosu stronom (art. 409 k.p.k.).
Jeżeli sprawa dojrzała do rozstrzygnięcia, a więc jeżeli zebrany w sprawie materiał do-
wodowy na to pozwala, sąd przystępuje do narady i głosowania. Ich reguły i przebieg
przedstawiono wyżej.
6.2. Odroczenie wydania wyroku
Odroczenie wydania wyroku jest instytucją przewidzianą w art. 411 k.p.k. Stanowi ona
wyjątek od zasady ciągłości rozprawy i oznacza w rzeczywistości przerwę w rozprawie,
orzeczoną w toku wyrokowania przed ogłoszeniem wyroku.
Przyczyny odroczenia wydania wyroku nie są wyliczone taksatywnie. Artykuł 411 k.p.k.
stanowi, że odroczenie wydania wyroku jest możliwe w sprawie zawiłej lub z innych
ważnych powodów. Zawiłość sprawy może dotyczyć zarówno stanu faktycznego, jak
i aspektów prawnych. Wśród innych ważnych powodów można wymienić np. zbyt
późną porę, zmęczenie, ograniczające w znacznym stopniu prawidłowe wyrokowanie.
O odroczeniu wydania wyroku sąd orzeka postanowieniem. W postanowieniu należy

wskazać czas (termin publikacyjny) i miejsce ogłoszenia wyroku (art. 411 § 3 k.p.k.).
Odroczenie wydania wyroku jest możliwe na czas nieprzekraczający 14 dni. Termin ten
ustalony został nowelą do Kodeksu postępowania karnego z 2013 r., która weszła w życie
1.07.2015 r.; w pierwotnym brzmieniu kodeksu termin ten był terminem krótszym, bo
7-dniowym. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. przewidywał jeszcze krótszy, bo
3-dniowy termin, co najmocniej chyba dyscyplinowało sąd do rozstrzygnięcia w czasie,
gdy pozostaje jeszcze pod wrażeniem argumentów przedstawionych w przemówieniach
stron. Jak się wydaje, a zwłaszcza wobec faktu, iż w praktyce zbyt chętnie wykorzystywana
jest instytucja odroczenia wydania wyroku, termin 14-dniowy jest terminem zbyt długim
i należałoby postulować powrót do stanu sprzed 1.07.2015 r., a być może nawet do tego,
który obowiązywał po dniu wejścia w życie Kodeksu postępowania karnego z 1969 r.
Termin odroczenia wyroku ma charakter stanowczy (należy do grupy pozostałych

terminów stanowczych). Ponowne odroczenie wydania wyroku jest możliwe tylko
w ramach przywołanego 14-dniowego okresu, co oznacza, że możliwe jest kilkukrotne
odroczenie wydania wyroku, jednak łączny czas tego odroczenia nie może przekroczyć
wskazanego terminu. Jeżeli termin 14-dniowy zostanie przekroczony, rozprawę pro-
wadzi się od początku. Kodeks nie przewiduje w tym zakresie jakichkolwiek wyjątków
(art. 411 § 2 k.p.k.), co wiąże się w szczególności z powtórzeniem wszystkich dokona-
nych uprzednio czynności dowodowych. W takim wypadku prowadzenie rozprawy
w dalszym ciągu, nawet za zgodą stron, jest niemożliwe. Prowadzenie rozprawy od
początku oznacza prowadzenie od jej wywołania.
Odroczenie wydania wyroku powinno mieć charakter wyjątkowy. Niestety w prak-

tyce coraz częściej wyrok jest ogłaszany na tzw. terminie publikacyjnym, a więc po
odroczeniu jego wydania.
6.3. Sporządzenie wyroku na piśmie
Wyrok powinien być sporządzony na piśmie niezwłocznie po ukończeniu głosowania

(art. 412 k.p.k.). Sporządzenie na piśmie i ogłoszenie jest warunkiem ważności wyroku.
Wyrok podpisują wszyscy członkowie składu orzekającego, a więc także sędzia prze-
głosowany (art. 113 k.p.k.). Brak jednego z podpisów powoduje, że wyrok nie zostaje
ogłoszony, tzn. oznajmiony na rozprawie, jednocześnie jak długo jest aktem wewnętrz-
nym sądu może być przedmiotem debaty sądu.
Wyrok wydaje się w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174 Konstytucji RP). Ma
on więc formę uroczystą.
Każdy wyrok powinien zawierać składniki określone w art. 413 § 1 k.p.k. Wyrok ska-
zujący powinien ponadto zawierać dokładne ustalenie czynu przypisanego przez sąd
6. Wyrokowanie 651
oskarżonemu oraz rozstrzygnięcie co do kary, ze wskazaniem, w razie potrzeby, zali-

czonego na jej poczet okresu tymczasowego aresztowania.
Artykuł 413 § 2 pkt 1 k.p.k. używa nazwy „czyn przypisany”. Odnosi się ona do opisu
czynu ustalonego przez sąd. Opis ten nie musi się pokrywać co do szczegółów z określe-
niem tego czynu, który opisany został w akcie oskarżenia (czyn zarzucany). Konieczne
jest jednak zachowanie tożsamości czynu, w przeciwnym bowiem razie naruszona zo-
stanie reguła niezmienności przedmiotu procesu karnego. Wspomniany wyżej przepis
wymaga, aby czyn przypisany przez sąd oskarżonemu był dokładnie ustalony. „Do-
kładny” w języku polskim oznacza tyle co ścisły, precyzyjny, skrupulatny. W wyroku
skazującym należy więc zamieścić ścisły opis czynu, który ustalił sąd. Oznacza to, że
opis ten powinien z dokładnością wskazywać czas, miejsce oraz czynności wykonawcze,
a także dobra prawne, które zostały przez ów czyn zaatakowane, jak również skutki
czynu, a zwłaszcza wyrządzoną szkodę. Opis czynu w wyroku skazującym powinien
zawierać wszelkie elementy działania sprawcy mające znaczenie dla kwalifikacji prawnej
tego czynu.
Ustalenia sądu powinny być oparte na przekonywalności. Sąd co do tych faktów, na

podstawie których czyni ustalenia, nie może mieć wątpliwości. Jeżeli wątpliwości się
pojawiły i za pomocą zebranego w sprawie materiału dowodowego nie mogą być wyjaś-
nione, należy je, zgodnie z regułą in dubio pro reo, tłumaczyć na korzyść oskarżonego.
W doktrynie i orzecznictwie przeważany jest pogląd, że w obowiązującym stanie praw-

nym nie ma podstaw do dokonywania ustaleń alternatywnych; w piśmiennictwie zostało
jednak wyrażone stanowisko przedstawiające istotne argumenty na rzecz dopuszczal-
ności ustaleń alternatywnych.
Zmieniając, przy zachowaniu tożsamości czynu, jego opis, sąd nie może uniewinnić
oskarżonego od fragmentów zarzucanego czynu, niepotwierdzonych w przewodzie
sądowym. Jeżeli np. oskarżonemu zarzucono dopuszczenie się zaboru tym samym
czynem dwóch różnych przedmiotów, to w razie niepotwierdzenia się dokonania przez
niego zaboru jednego z nich sąd w tej części nie może go uniewinnić, lecz opisem czynu
przypisanego objąć tylko zabór przez niego drugiego przedmiotu. Łączy się to z nie-
podzielnością przedmiotu procesu. Wymaga podkreślenia, że przepisy o wyrokowaniu
nie przewidują uniewinnienia od poszczególnych elementów zawartych w opisie czynu
zarzucanego lub od kwalifikacji prawnej powołanej w akcie oskarżenia. Dla opisania
czynu przypisanego sprawcy i wszystkich jego znamion nie jest niezbędne używanie
sformułowań ustawy, chodzi jednak o to, by ów opis odpowiadał znaczeniu wszystkich
znamion ustawowych konkretnego przestępstwa.
W wyroku rozstrzyga się również w przedmiocie bezwarunkowego lub warunkowego

umorzenia postępowania karnego (art. 414 § 1 k.p.k.), w przedmiocie nawiązki na rzecz
pokrzywdzonego, obowiązku naprawienia, w całości lub w części, szkody lub zadość-

uczynienia za doznaną krzywdę, o ile roszczenie wynikające z popełnionego przestępstwa
nie jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie już
orzeczono (art. 415 § 1 k.p.k.); przedmiot wyrokowania powinny stanowić także koszty
postępowania (art. 626 k.p.k.).
W razie wystąpienia jednej z przeszkód procesowych wymienionych w art. 17 § 1

pkt 3–11 k.p.k. lub w ustawach szczególnych (np. abolicja) sąd umarza postępowanie
wyrokiem. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1
pkt 1 i 2 k.p.k. sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był
niepoczytalny.
Przewidując możliwość warunkowego umorzenia postępowania lub orzeczenia kary

z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sąd może wznowić przewód sądowy w celu
odpowiedniego zastosowania art. 341 § 3 k.p.k., tj. przeprowadzenia odpowiedniego
postępowania mediacyjnego (art. 414 § 5 k.p.k.).
Wyrok umarzający bezwarunkowo lub warunkowo postępowanie karne może zostać

zaskarżony apelacją.
6.4. Ogłoszenie wyroku
Ogłoszenie wyroku jest czynnością prawną, powodującą, że od tej chwili staje się on
faktem obowiązującym; nie może go już zmienić organ, który go wydał. Ogłosze-
nie stanowi więc moment kreujący wyrok. Jest to czynność, za pomocą której na sali
rozpraw (ale także w określonych sytuacjach na posiedzeniu) uzewnętrznia się wyrok
oraz oznajmia się jego treść. Dokument, który nosi nazwę wyroku, lecz który nie został
podpisany i ogłoszony, nie jest wyrokiem, lecz jedynie projektem tego aktu procesowego.
Wyrok ogłasza się zawsze jawnie, nawet wtedy gdy rozprawa odbyła się z wyłączeniem
jawności (art. 364 § 1 k.p.k.). Wyrok ogłasza się przez odczytanie. Czyni to przewod-
niczący składu orzekającego. W czasie ogłoszenia wyroku wszyscy obecni, z wyjątkiem
składu orzekającego, stoją (art. 418 § 1 k.p.k.).
Ogłaszając wyrok można pominąć treść zarzutów oskarżenia (art. 418 § 1a k.p.k.). Jeżeli
ze względu na obszerność wyroku jego ogłoszenie wymagałoby zarządzenia przerwy lub
odroczenia rozprawy, przewodniczący, ogłaszając wyrok, może poprzestać na zwięzłym
przedstawieniu rozstrzygnięcia sądu oraz zastosowanych przepisów ustawy karnej. Przed
ogłoszeniem wyroku przewodniczący uprzedza obecnych o takim sposobie ogłoszenia
wyroku i o jego przyczynie oraz poucza o możliwości zapoznania się z pełną treścią
wyroku po jego ogłoszeniu w sekretariacie sądu (art. 418 § 1b k.p.k.).
6. Wyrokowanie 653
Niestawiennictwo stron, ich obrońców i pełnomocników nie stoi na przeszkodzie ogło-

szeniu wyroku (art. 419 § 1 k.p.k.).
Od czasu ogłoszenia wyroku liczony jest termin do złożenia wniosku o sporządzenie

jego uzasadnienia; dla pozbawionego wolności oskarżonego, który nie ma obrońcy
i który, pomimo złożenia wniosku o doprowadzenie go na termin rozprawy, na którym
ogłoszono wyrok, nie był obecny podczas ogłoszenia wyroku, termin ten biegnie od
daty doręczenia mu wyroku (art. 422 § 2a k.p.k.). Wyrok po jego podpisaniu ogłasza
publicznie przewodniczący składu orzekającego (art. 418 § 1 k.p.k.); art. 418 § 1a k.p.k.
pozwala na pominięcie treści zarzutów oskarżenia.
Powyżej przedstawione zasady dotyczą wyrokowania na rozprawie, do której istoty

należy jawność. Inaczej rzecz się ma wówczas, gdy sąd wydaje wyrok na posiedzeniu.
Dzieje się tak, gdy wyrokiem na posiedzeniu orzeka o warunkowym umorzeniu po-
stępowania, a także orzekając wyrokiem nakazowym w postępowaniu nakazowym.
W takim przypadku wyrok udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu
na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole
lub notatce urzędowej z posiedzenia (art. 418a k.p.k.). W doktrynie pod adresem tego
rozwiązania zostały zgłoszone trafne uwagi, czy cytowany przepis realizuje standardy
konstytucyjne (art. 45 ust. 2 zdanie drugie Konstytucji RP). Wypada zauważyć, że Eu-
ropejski Trybunał Praw Człowieka stoi na stanowisku, że publiczne ogłoszenie wyroku
w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC może polegać także na udostępnieniu go w kancelarii
sądu; mimo iż zapatrywanie to Trybunał odniósł do wyroku sądu odwoławczego, zostało
ono poddane krytyce.
6.5. Ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku
Uzasadnienia wyroku nie sporządza się z reguły jednocześnie z wyrokiem. Stąd też
łącznie z wyrokiem nie można odczytać uzasadnienia wyroku. Namiastkę uzasadnie-
nia stanowi ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku (motywy wyroku).
Muszą one odzwierciedlać zarówno faktyczną, jak i prawną podstawę wszystkich roz-
strzygnięć zamieszczonych w wyroku i co do kierunku być zbieżne ze sporządzonym
w przyszłości pisemnym uzasadnieniem. Ustne przytoczenie najważniejszych powodów
wyroku odgrywa ważną rolę wychowawczą, powinny one bowiem przekonywać o jego
słuszności.
Wyrok ogłaszany jest publicznie przez przewodniczącego, najważniejsze jego powody

mogą zaś zostać przytoczone przez przewodniczącego lub jednego z członków składu
orzekającego, chyba że na ogłoszeniu nikt się nie stawił (art. 418 § 3 k.p.k.). Czynność
ta odbywa się z reguły całkowicie jawnie. Wyjątkowo, jeżeli jawność rozprawy została
wyłączona w całości lub w części, także przytoczenie ustnych powodów wyroku może
nastąpić z wyłączeniem jawności w całości lub części (art. 364 § 2 k.p.k.). Jest oczywiste,
że art. 418 § 3 k.p.k. nie ma zastosowania, tj. wówczas gdy wyrok jest ogłaszany w trybie
określonym w art. 418a k.p.k. (wyrokowanie poza rozprawą). W takim wypadku treść
wyroku udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekre-
tariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole lub w notatce urzędowej
z posiedzenia.
6.6. Pouczenie o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia

wyroku
Z zasady rzetelnego procesu wynika bezspornie, że strony oraz ich przedstawiciele

powinni być informowani o przysługujących im uprawnieniach, w tym zwłaszcza
o prawie zaskarżenia decyzji procesowej naruszającej (w ich przekonaniu) ich interes.
Wymaga podkreślenia, że organ procesowy powinien pouczyć uczestników postępo-
wania o przysługującym im prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia
lub o tym, że wydane orzeczenie nie podlega zaskarżeniu (art. 100 § 6 k.p.k.). Poucze-
nie to powinno zostać dokonane przez przewodniczącego składu także wówczas, gdy
strona jest reprezentowana przez obrońcę lub pełnomocnika. Wymaga w tym miejscu
podkreślenia, że brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych
skutków procesowych dla osoby uprawnionej (art. 16 § 1 k.p.k.), a ponadto że powinno
ono być uczynione w taki sposób, by strona to pouczenie mogła zrozumieć, a w konse-
kwencji zrealizować swoje uprawnienia. Mylne pouczenie lub jego brak mogą stanowić
przyczynę przywrócenia terminu do dokonania czynności.
6.7. Zamknięcie rozprawy głównej
Rozprawa główna kończy się zamknięciem. Decyzja ta przybiera postać zarządzenia

przewodniczącego składu orzekającego.
Niekiedy między pouczeniem o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku a za-

mknięciem rozprawy sąd ogłasza postanowienia dotyczące np. natychmiastowego zwol-
nienia oskarżonego tymczasowo aresztowanego (art. 253 § 1 k.p.k.). Strony mogą co do
tego zgłaszać wnioski przed zamknięciem rozprawy. Do tych wniosków sąd powinien
się ustosunkować, wydając postanowienie odpowiedniej treści. Sąd może również za-
decydować o zastosowaniu aresztu tymczasowego.
7. Czynności końcowe w sądzie pierwszej instancji 655
7. Czynności końcowe w sądzie pierwszej instancji

7.1. Uwagi ogólne
W ramach tego etapu postępowania karnego realizowanych jest wiele różnych czynności,
wiążących się z zakończeniem postępowania przed sądem pierwszej instancji. Należy
pamiętać, że tak jak zakończenie postępowania przed sądem pierwszej instancji z reguły
nie jest tożsame z zakończeniem postępowania karnego w ogóle, tak i zakończenie
rozprawy nie oznacza ukończenia czynności przed sądem pierwszej instancji.
Od ogłoszenia wyroku (niekiedy od doręczenia jego odpisu – zob. art. 422 § 2a k.p.k.)
biegnie ustawowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie
uzasadnienia wyroku. Gdy uprawniona osoba taki wniosek złoży, powoduje to powstanie
obowiązku sporządzenia uzasadnienia i doręczenia go wraz z odpisem wyroku osobie,
która wniosek złożyła. Doręczenie odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem otwiera z kolei
termin do wniesienia skargi apelacyjnej. Jej wniesienie powoduje przejście postępowania
do następnego etapu procesu – postępowania odwoławczego.
Jeżeli nie zostanie zgłoszony wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku lub jeśli
wystąpi z nim osoba nieuprawniona albo po wyznaczonym przez ustawę do tego celu
terminie lub gdy nie zostanie przywrócony termin do złożenia wniosku o sporządze-
nie uzasadnienia wyroku bądź też nie zostanie złożona skarga apelacyjna, wyrok się
uprawomocni.
Czynności końcowe obejmują czynności dokonywane między zamknięciem rozprawy

a wniesieniem środka odwoławczego, uprawomocnieniem się wyroku sądu pierwszej
instancji oraz pomiędzy zamknięciem rozprawy a skierowaniem wyroku do wykonania,
jeśli nie wniesiono środka odwoławczego.
Wśród dokonywanych na tym etapie czynności mogą mieć miejsce takie, które wiążą
się zarówno ze stwierdzeniem prawomocności wyroku, jak i przeprowadzeniem po-
stępowania incydentalnego, np. w przedmiocie środka zapobiegawczego, gdy strona
wniesie o uchylenie np. tymczasowego aresztowania.
Do najważniejszych grup czynności końcowych należą:

1) doręczenie odpisu wyroku oskarżonemu, jeżeli ustawa tego wymaga;
2) wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji na piśmie;
3) sporządzenie uzasadnienia wyroku;
4) czynności związane z uprawomocnieniem się wyroku;
5) uzupełnienie wyroku, które przedstawiono wyżej.
7.2. Doręczenie oskarżonemu odpisu wyroku
Z reguły wyroku nie doręcza się oskarżonemu, najczęściej jest on mu bowiem ogłaszany.
Od ogłoszenia wyroku biegnie termin do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia
wyroku na piśmie. Wyrok doręcza się oskarżonemu tylko wyjątkowo, gdy wynika to
z wyraźnego unormowania. Taka sytuacja została określona w art. 422 § 2a k.p.k., gdy
pozbawiony wolności oskarżony, który nie miał obrońcy, nie został doprowadzony na
rozprawę w celu wysłuchania wyroku.
Jeżeli oskarżony nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, wyrok doręcza
się temu oskarżonemu wraz z tłumaczeniem; za zgodą oskarżonego można jednak po-
przestać na ogłoszeniu przetłumaczonego orzeczenia kończącego postępowanie, jeżeli
nie podlega ono zaskarżeniu (art. 72 § 3 k.p.k.).
Co prawda wspomniane wyżej przepisy nie określają terminu doręczenia oskarżonemu

odpisu wyroku, jednak należy przyjąć, że powinno to nastąpić niezwłocznie. Doręczając
wyrok oskarżonemu, należy go pisemnie pouczyć o przysługującym mu prawie, terminie
i sposobie wniesienia środka zaskarżenia. W takim wypadku termin do złożenia wnio-
sku o sporządzenie uzasadnienia wyroku biegnie od daty doręczenia go oskarżonemu.
7.3. Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie
Od ogłoszenia wyroku (niekiedy od doręczenia jego odpisu – zob. art. 422 § 2a k.p.k.)
biegnie ustawowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręcze-
nie uzasadnienia wyroku. Wniosek taki może zostać złożony przez stronę, a w razie
wydania na posiedzeniu wyroku warunkowo umarzającego postępowanie – również
przez pokrzywdzonego, niezależnie od tego, czy wystąpił w postępowaniu przed sądem
w roli strony procesowej, czy nie. Uprawnionym do złożenia wniosku jest także podmiot
zobowiązany, o którym mowa w art. 91a k.p.k. Wniosek musi przybrać formę pisemną;
nie można go zatem zgłosić do protokołu ani też zanim wyrok nie zostanie ogłoszony.
Siedmiodniowy termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia

wyroku jest terminem zawitym (określa go tak art. 422 § 1 k.p.k.), co oznacza, że
czynność dokonana po jego upływie jest bezskuteczna (art. 122 § 2 k.p.k.). Możliwe jest
jednak przywrócenie tego terminu w warunkach określonych w art. 126 k.p.k. Jeżeli
podmioty, o jakich mowa w art. 422 § 1 k.p.k., zamierzają wnieść apelację od wyroku,
powinny uprzednio złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku.
Podmiot składający wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku nie jest zobowiązany
do wniesienia apelacji od tego wyroku, nie musi także wyjaśniać przyczyn, dla których
domaga się sporządzenia na piśmie uzasadnienia wyroku (czynność tę niekiedy błędnie
określa się jako zapowiedź apelacji).
Jeśli wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie złożony został po terminie

lub przez osobę nieuprawnioną, prezes sądu odmawia jego przyjęcia; taki sam skutek
procesowy powstaje wówczas, gdy nie został uwzględniony wniosek o przywrócenie
terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku.
Fakt, że uzasadnienie wyroku sporządzane jest z urzędu, nie zwalnia strony oraz po-
krzywdzonego od złożenia omawianego wniosku (art. 422 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Wniosek ten powinien być złożony na piśmie (art. 422 § 1 zdanie trzecie k.p.k.). W myśl
art. 422 § 2 k.p.k. we wniosku należy wskazać, czy dotyczy całości wyroku, czy też
niektórych czynów, których popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu, bądź też
jedynie rozstrzygnięcia o karze i innych konsekwencjach prawnych czynu. Jeżeli wniosek
nie pochodzi od oskarżonego, powinien on również wskazywać tego z oskarżonych,
którego dotyczy.
Podmioty uprawnione do złożenia wniosku mogą w terminie określonym w art. 422 k.p.k.,
a więc w terminie przeznaczonym do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia,
wnieść środek odwoławczy w postaci apelacji. Wniesienie apelacji nie jest bowiem
uzależnione od uprzedniego otrzymania uzasadnienia wyroku i wcześniejszego złożenia
wniosku w tym przedmiocie. W takim przypadku należy przyjąć, że skarga apelacyjna
mieści w sobie również żądanie sporządzenia wyroku na piśmie (sytuacja taka stanowi
przykład konwersji jednej czynności procesowej w drugą). Po otrzymaniu odpisu wyroku
wraz z uzasadnieniem podmiot, który wniósł apelację w terminie do złożenia wniosku
o sporządzenie uzasadnienia, może uzupełnić wcześniejszą apelację w terminie do
wniesienia apelacji (art. 445 § 2 in fine k.p.k.).
Złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku powoduje powstanie obowiązku

sporządzenia uzasadnienia wyroku na piśmie i doręczenia odpisu wyroku wraz z uza-
sadnieniem tej osobie, która z takim wnioskiem wystąpiła. Uzasadnienia orzeczenia
nie doręcza się zatem tej osobie, która stosownego wniosku nie zgłosiła. Z kolei od daty
doręczenia odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem biegnie dla osoby, która wystąpiła
z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia, termin do wniesienia skargi apelacyjnej.
Wniesienie apelacji powoduje wzbogacenie toku procesu karnego i przesunięcie sprawy
do następnego etapu procesu – do postępowania odwoławczego.
W niektórych sytuacjach uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu, a więc bez wy-
czekiwania na stosowny wniosek. Ma to miejsce wówczas, gdy jeden z członków składu
orzekającego zgłosił zdanie odrębne (art. 114 § 3 k.p.k.) lub wówczas gdy orzeka jako sąd
pierwszej instancji sąd wojskowy, z wyłączeniem jednak sytuacji, w których sąd uwzględ-
nia wniosek, o którym mowa w art. 335 § 1 lub 2 oraz art. 387 k.p.k. (art. 672 k.p.k.).
Z urzędu sporządza się także uzasadnienie wyroku sądu odwoławczego. Nie zwalnia
to jednak wymienionych wyżej podmiotów od złożenia wniosku o doręczenie uzasad-
nienia (art. 422 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Jeżeli wniosek nie pochodzi od oskarżonego,
powinien on wskazywać tego z oskarżonych, którego dotyczy.
Brak wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie, pozostawienie złożonego

wniosku bez rozpoznania, odmowa przywrócenia terminu do złożenia wniosku o spo-
rządzenie uzasadnienia, cofnięcie złożonego wniosku lub niezłożenie skargi apelacyjnej
powodują uprawomocnienie się wyroku; wyrok taki podlega wykonaniu.
Termin do sporządzenia uzasadnienia wyroku jest terminem instrukcyjnym.
W myśl art. 98 § 1 k.p.k. uzasadnienie postanowienia sporządza się z urzędu na piś-

mie wraz z samym postanowieniem, jednak w sprawie zawiłej lub z innych ważnych
przyczyn można odroczyć sporządzenie uzasadnienia postanowienia na czas do 7 dni
(art. 98 § 2 k.p.k.). Także ten termin jest terminem instrukcyjnym, z jego naruszeniem
bowiem Kodeks postępowania karnego nie wiąże bezskuteczności czynności.
7.4. Sporządzenie uzasadnienia wyroku
Złożenie prawnie skutecznego wniosku przewidzianego w art. 422 § 1 k.p.k. powodu-

je powstanie obowiązku sporządzenia uzasadnienia wyroku. Uzasadnienie wyroku
powinno być sporządzone w ciągu 14 dni od złożenia wniosku, w przypadku zaś
sporządzenia uzasadnienia z urzędu – od daty ogłoszenia wyroku (art. 423 § 1 k.p.k.).
Termin ten ma charakter porządkowy, co oznacza, że sporządzenie uzasadnienia po
jego upływie nie powoduje bezskuteczności tej czynności. Przekroczenie tego terminu
może jedynie powodować skutki pozaprocesowe (dyscyplinarne) dla sędziego, który
spowodował uchybienie terminu. Dlatego też w sprawie zawiłej, w razie niemożności
sporządzenia uzasadnienia wyroku w terminie, prezes sądu, na wniosek przewodni-
czącego składu orzekającego, może termin ten przedłużyć na czas oznaczony. Jednak
nadmierne przedłużenie tego terminu narusza zasadę szybkości postępowania i rze-
telnego procesu.
Uzasadnienie wyroku odgrywa ważną rolę, gdyż spełnia zadania wychowawcze. Dzięki
trafnie dobranym argumentom, precyzji sformułowań i logice rozumowania, uzasadnie-
nie ma przekonać uczestników postępowania o prawidłowości rozstrzygnięć zamiesz-
czonych w wyroku. Uzasadnienie wadliwe, prawniczo nieudane i społecznie błędne,
jest szkodliwe z punktu widzenia funkcji wychowawczych sądu. Uzasadnienie pisemne
odgrywa ważną rolę dla stron i dla instancji odwoławczej. Stronom uzasadnienie wyroku
pozwala na zorientowanie się w powodach, jakimi kierował się sąd przy wydaniu wy-
roku. Przekonywające uzasadnienie wyroku może wpłynąć na to, że strona zrezygnuje
z zamiaru zaskarżenia wyroku. Dla sądu apelacyjnego uzasadnienie jest dokumentem
pozwalającym na kontrolę prawidłowości rozstrzygnięć zawartych w wyroku.
Uzasadnienie jest dokumentem sprawozdawczym. W myśl art. 424 § 1 k.p.k. uza-

sadnienie powinno zawierać wskazanie faktów, jakie sąd uznał za udowodnione lub
nieudowodnione i na jakich w tej mierze się oparł dowodach, oraz dlaczego nie uznał
dowodów przeciwnych, a także wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku.
W uzasadnieniu wyroku należy ponadto przytoczyć okoliczności, które sąd miał na

względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złago-
dzenia kary, środków zabezpieczających oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych
w wyroku (art. 424 § 2 k.p.k.). Treść uzasadnienia limituje także treść wniosku o sporzą-
dzenie uzasadnienia wyroku. Jeżeli mianowicie wniosek o sporządzenie uzasadnienia
dotyczy jedynie rozstrzygnięcia o karze oraz o innych konsekwencjach prawnych czynu
albo o uzasadnienie wyroku wydanego w trybie art. 343, 343a lub 387 k.p.k., uzasad-
nienie powinno zawierać co najmniej wyjaśnienie podstawy prawnej tego wyroku oraz
wskazanych rozstrzygnięć. Przyczyn takiego rozwiązania należy dopatrywać się w tym,
że orzeczenie kończące postępowanie wydane zostało w wyniku porozumienia się stron
procesowych, a więc w efekcie po akceptacji tych rozwiązań, które w konsekwencji
zamieszczone zostały w wyroku.
W obecnie obowiązującym stanie prawnym uzasadnienie powinno być dokumentem

zwięzłym. Kodeks postępowania karnego nie pozostawia w tym zakresie jakiegokolwiek
pola swobody organu sporządzającego uzasadnienie, ponieważ art. 424 § 1 k.p.k. stano-
wi, że: „Uzasadnienie powinno zawierać zwięzłe...”. Wspomniany przepis nie wyjaśnia,
na czym polega zwięzłe uzasadnienie, w języku potocznym zaś „zwięzły” to „treściwy,
lakoniczny, krótki, zwarty”. W doktrynie podniesiono, że w takim przypadku uzasad-
nienie orzeczenia nie może spełniać tych cech, jakie powinno spełniać, a zwłaszcza nie
pozwala ono na przedstawienie przez sąd przekonującej oceny zebranego w sprawie
materiału dowodowego, a wręcz staje się dokumentem dowodzącym, iż w procesie kar-
nym obowiązuje na powrót co prawda swobodna, ale niekontrolowana ocena dowodów.
Regulacja pozwalająca na zwięzłe przedstawienie treści uzasadnienia w znacznej mierze
sprzyja realizacji interesu wymiaru sprawiedliwości, nie uwzględnia jednak interesów
procesowych stron, które powinny mieć prawo do polemiki z tokiem rozumowania
przedstawionym w uzasadnieniu – lakoniczne uzasadnienie takiej polemice nie sprzyja.
Należy wyrazić nadzieję, że orzecznictwo wypracuje sposoby takiego ujęcia zwięzłego
uzasadnienia, które, respektując interes wymiaru sprawiedliwości, równocześnie nie
będzie naruszało uprawnień stron w zakresie korzystania ze środków zaskarżenia.
Dodać należy, że art. 455a k.p.k. wprowadza zakaz uchylenia wyroku z tego powodu, że
jego uzasadnienie nie spełnia wymogów określonych w art. 424 k.p.k.; w praktyce zakaz
ten najprawdopodobniej ograniczy liczbę sytuacji, w których skarżący, polemizując
z uzasadnieniem orzeczenia, podnosili tego rodzaju wadliwości, które wskazywały na
brak jasnego i precyzyjnego przedstawienia trybu rozumowania organu procesowego.
Kolejne zmiany wprowadziły do Kodeksu postępowania karnego jeszcze poważniejsze

modyfikacje zasad sporządzania uzasadnienia wyroku. Otóż art. 99a § 1 k.p.k. wprowa-
dza regułę, od której nie przewidziano żadnego wyjątku, a mianowicie że uzasadnienie
wyroku sądu pierwszej instancji, w tym wyroku nakazowego i wyroku łącznego, oraz
wyroku sądu odwoławczego i wyroku wydanego w postępowaniu o wznowienie postę-
powania sporządza się na formularzu według ustalonego wzoru (wzór tego formularza
oraz sposób jego wypełnienia określiło rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości).
Zmiana ta oznacza w praktyce całkowite zautomatyzowanie czynności uzasadniania
wyroku, co nie może pozostać bez wpływu na jakość tego niezwykle ważnego doku-
mentu procesowego, z którym polemika stron w środku odwoławczym może się okazać
prawie niemożliwa. Należy oczekiwać, że w praktyce to „formularzowe” uzasadnienie
(podobnie, jak jego zwięzła postać) będzie odgrywało rolę podobną do tej, jaką do tej
pory odgrywało „zwykłe” uzasadnienie.
Kodeks postępowania karnego nie określa, kto powinien sporządzić uzasadnienie

wyroku. Kwestia ta została uregulowana przepisami regulaminu sądowego. Najczęściej
sporządza go przewodniczący składu sędziowskiego lub sędzia sprawozdawca, chyba
że – z określonych w § 119 reg. sąd. powodów – sporządza je inny sędzia, asesor sądowy
lub ławnik. Jeżeli sporządzenie pisemnego uzasadnienia jest niemożliwe, przewodni-
czący wydziału czyni o tym wzmiankę w aktach sprawy. Jeżeli pisemne uzasadnienie
sporządza ławnik, przewodniczący wydziału w razie potrzeby wyznaczy sędziego lub
asesora sądowego do udzielenia pomocy ławnikowi przy sporządzaniu tego uzasad-
nienia (§ 119 reg. sąd.).
Jeżeli wniosek o sporządzenie uzasadnienia został złożony jedynie w części odnoszącej

się do niektórych tylko oskarżonych (ograniczenie podmiotowe), sąd może ogra-
niczyć zakres uzasadnienia do tych jedynie części wyroku, których wniosek dotyczy
(art. 423 § 1a k.p.k.). To wprowadzone przepisami noweli Kodeksu postępowania kar-
nego z 2003 r. uprawnienie może pozwolić w praktyce na poważne odciążenie sędziów
realizowaniem w danej sytuacji zbędnych obowiązków. Podejmując decyzję w kwestii
ograniczenia zakresu uzasadnienia, sąd powinien wziąć pod uwagę okoliczności kon-
kretnej sprawy, w szczególności zaś związek zachodzący pomiędzy czynem zarzuconym
oskarżonemu, którego wniosek dotyczy, a czynem (czynami) oskarżonego (oskarżo-
nych), którego wniosek nie dotyczy. Sąd powinien uwzględnić perspektywę kontroli
odwoławczej orzeczenia, pamiętając o tym, że sąd odwoławczy może na podstawie
art. 449a k.p.k. przed wydaniem orzeczenia zwrócić sprawę sądowi pierwszej instancji
w celu sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku w niezbędnym zakresie, jeśli
ma to zapewnić prawidłowe wyrokowanie w sprawie. W praktyce więc korzystania
z uprawnienia wskazanego w art. 423 § 1a k.p.k. należy spodziewać się raczej wyjątkowo.
Uzasadnienie orzeczenia podpisują osoby, które wydały orzeczenie, włącznie z tymi,

które zostały przegłosowane (art. 115 § 1 k.p.k.). Jeżeli sprawa była rozpoznawana w skła-
dzie sędziego i dwóch ławników uzasadnienie podpisuje tylko przewodniczący, chyba

że zgłoszono zdanie odrębne. W sprawach rozpoznawanych w składzie dwóch sędziów
i trzech ławników uzasadnienie podpisują obaj sędziowie, chyba że zgłoszono zdanie
odrębne (art. 115 § 2 k.p.k.). Jeżeli zgłoszone zostało przez któregokolwiek z sędziów
(a więc także ławników) zdanie odrębne, uzasadnienie orzeczenia podpisuje zawsze
cały skład sądzący, nawet jeśli orzeczenie wydane zostało w składzie ławniczym. Jeżeli
nie można uzyskać podpisu przewodniczącego lub innego członka składu orzekającego,
jeden z podpisujących czyni o tym wzmiankę na uzasadnieniu z zaznaczeniem przyczyny
tego faktu (art. 115 § 3 k.p.k.).
Odpis wyroku wraz z uzasadnieniem doręcza się tylko temu podmiotowi, o którym
mowa w art. 422 § 1 k.p.k., tj. temu, który złożył wniosek o sporządzenie uzasadnienia
(art. 423 § 2 k.p.k.). Jeżeli sprawę rozpoznano z wyłączeniem jawności ze względu na
ważny interes państwa, zamiast uzasadnienia doręcza się zawiadomienie, że uzasadnienie
zostało sporządzone (art. 100 § 7 w zw. z art. 423 § 2 k.p.k.).
Od daty doręczenia odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem biegnie 14-dniowy termin do

wniesienia apelacji. Wniesienie apelacji uruchamia postępowanie odwoławcze (apela-
cyjne). Jeżeli apelacja nie zostanie wniesiona albo jeżeli prezes sądu pierwszej instancji
odmówił jej przyjęcia z powodu tego, że została wniesiona po terminie lub przez osobę
nieuprawnioną (art. 429 § 1 k.p.k.) – wyrok sądu pierwszej instancji uzyskuje cechę
prawomocności.
7.5. Czynności związane z uprawomocnieniem się wyroku
Ostatnia grupa czynności podejmowanych przez sąd pierwszej instancji to czynności

związane ze stwierdzeniem prawomocności wyroku. Prawomocność pociąga za sobą
wykonalność wyroku (art. 9 § 2 k.k.w.), a więc wszczęcie postępowania wykonawcze-
go, jeżeli wyrok zawiera rozstrzygnięcia podlegające wykonaniu (art. 9 § 1 k.k.w.). Jak
stanowi art. 9 § 2 k.k.w., wyrok oraz postanowienia wydane w trybie art. 420 k.p.k.,
dotyczące przepadku albo dowodów rzeczowych, stają się wykonalne z chwilą upra-
womocnienia, chyba że ustawa stanowi inaczej. Decyzję o wstrzymaniu wykonania
wyroku może podjąć organ powołany do rozpoznania środka zaskarżenia, a także
Sąd Najwyższy, który może wstrzymać wykonanie zaskarżonego wyroku oraz innego
orzeczenia, którego wykonanie zależy od rozstrzygnięcia kasacji (art. 532 § 1 k.p.k.).
Odmowa wstrzymania wykonania wyroku nie wymaga uzasadnienia. Okoliczność ta
powoduje bezzwłoczne wszczęcie postępowania wykonawczego (art. 9 § 1 k.k.w.), jeżeli
wyrok zawiera rozstrzygnięcia podlegające wykonaniu.
Niezależnie od czynności końcowych mogą być dokonywane czynności poza postępo-

waniem wykonawczym, jak np. wydanie odpisu prawomocnego wyroku. W ramach
czynności końcowych możliwe jest wydanie postanowienia uzupełniającego, gdy wyrok

nie zawiera rozstrzygnięcia co do przepadku, zaliczenia rzeczywistego pozbawienia
wolności, okresu zatrzymania prawa jazdy lub innego odpowiedniego dokumentu lub
okresu stosowania środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 k.p.k., nałożenia
obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu albo dowodów
rzeczowych (art. 420 § 1 k.p.k.). Także wtedy gdy sąd nieprawidłowo zaliczył okres
rzeczywistego pozbawienia wolności, okres zatrzymania prawa jazdy lub innego odpo-
wiedniego dokumentu lub okres stosowania środków zapobiegawczych wymienionych
w art. 276 k.p.k., nałożenia obowiązku zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadze-
nia pojazdu albo dowodów rzeczowych na poczet orzeczonej kary (art. 420 § 2 k.p.k.).
Sąd orzeka o tym postanowieniem na posiedzeniu. W myśl art. 420 § 3 k.p.k. strony mają
prawo wziąć udział w tym posiedzeniu, jeżeli jego przedmiotem jest rozstrzygnięcie co
do przepadku albo dowodów rzeczowych. Oskarżonego aresztowanego sprowadza się
na posiedzenie tylko wtedy, gdy prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne. Na podane
tu postanowienia, o których mowa w art. 420 § 1 i 2 k.p.k., przysługuje zażalenie.
Literatura
A. Andrzejczak, Ku nowym technologiom – nadzieje i zagrożenia związane z elektroniczną dokumen-

tacją rozprawy (rozważania na tle art. 147 k.p.k. i postulaty de lege ferenda) [w:] Proces karny 2020.
O modelu procesu karnego w państwie prawnym, red. A. Światłowski, Kraków 2018; M. Błaszczyk,
A. Gerecka-Żołyńska, A. Łakomy, M. Zamroczyński, Dyrektywa obiektywizmu a kontradyktoryjność
rozprawy głównej. Dylematy oskarżyciela publicznego [w:] Proces karny w dobie przemian. Zagadnienia
ogólne, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 1, Gdańsk 2018; M. Błoński, B. Najman, Umorzenie postę-
powania wskutek cofnięcia aktu oskarżenia, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2015/94; A. Bojańczyk,
T. Razowski, W kwestii optymalnego czasu przerwy i odroczenia w postępowaniu karnym, CzPKiNP
2009/3; R. Broniecka, Uzupełnienie uzasadnienia wyroku – uwagi natury ogólnej [w:] Proces karny
w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; S. Brzo-
zowski, Proceduralne aspekty wyłączenia jawności rozprawy głównej w procesie karnym [w:] Ewolucja
polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2013–2018 w świetle standardów rzetelnego procesu,
red. C. Kulesza, A. Sakowicz, Białystok 2019; B. Chojnacka-Kucharska, Skutki procesowe nieobecności
oskarżonego na rozprawie głównej. Wybrane zagadnienia, PS 2014/9; P. Czarnecki, Policja sesyjna jako
instrument zapewnienia porządku w toku rozprawy sądowej [w:] Wokół gwarancji współczesnego pro-
cesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Piotra Kruszyńskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Ga-
jewska-Kraczkowska, B.T. Bieńkowska, Warszawa 2015; K. Girdwoyń, Obowiązki obrony w zakresie
planowania rozprawy. Uwagi na tle procesu angielskiego [w:] Proces karny w dobie przemian. Zagad-
nienia ogólne, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 1, Gdańsk 2018; T. Grzegorczyk, Przerwa i odro-
czenie rozprawy w nowym kodeksie postępowania karnego, PS 1998/5; P. Hofmański, Obecność oskar-
żonego na rozprawie – jego prawo czy obowiązek? WSS 2011/1; P. Hofmański, S. Zabłocki, Standary-
zacja uzasadnień wyroków sądów pierwszej instancji [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces
z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2019; R. Kaczor, Akt oskarżenia jako pisemna forma
skargi oskarżyciela publicznego. Uwagi polemiczne, Prok. i Pr. 2011/4; M. Klejnowska, Karnoprocesowa
kontrola rozstrzygnięcia w przedmiocie kwalifikacji prawnej czynu [w:] Teoretyczne i praktyczne prob-
lemy współczesnego prawa karnego. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojar-
skiemu, red. A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger, Lublin 2011; E. Klimowicz-
-Górowska, Zmiana kwalifikacji prawnej a niezmienność przedmiotowych granic rozpoznania sprawy
[w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; J. Kosowski, Relacje po-
między rozprawą a posiedzeniem w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego [w:] Proces
karny w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018;
E. Kruk, Skarga oskarżycielska jako przejaw realizacji prawa do oskarżania uprawnionego oskarżyciela
w polskim procesie karnym, Lublin 2016; H. Kuczyńska, Kompetencja sądu do zmiany kwalifikacji
prawnej czynu przedstawionej w akcie oskarżenia (zagadnienie kompatybilności instytucji procesowych),
PiP 2017/2; C. Kulesza, Udział obrońcy i pełnomocnika w rozprawie – obowiązek czy uprawnienie po
dniu 1 lipca 2015 r. [w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po
zmianach, red. P. Wiliński, Warszawa 2015; Z. Kwiatkowski, Koncentracja materiału dowodowego
w fazie przygotowania do rozprawy głównej w procesie karnym, PPK 1992/18; M. Laskowski, Uzasad-
nienie wyroku – rzeczywistość i próby jej zmiany [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces
z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź 2019; B. Najman, Nowe zasady zezwalania przedstawi-
cielom środków masowego przekazu na dokonywanie utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy
w świetle nowelizacji z dnia 10 czerwca 2016 r. [w:] Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępo-
wania, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; K. Nowicki, Pisemne uzasadnienie wyro-
ku sądu I instancji w ograniczonym zakresie [w:] Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowa-
nia, red. S. Steinborn, K. Woźniewski, t. 2, Gdańsk 2018; R. Olszewski, Uzupełnianie postępowania
przygotowawczego na podstawie orzeczenia sądu – powrót do znanych instytucji i nowe możliwości
procesowe [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń
po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grze-
gorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017; A. Pabian, Ocena skutków prowadzenia rozprawy pod nieobec-
ność oskarżonego przez pryzmat znowelizowanych przepisów karnoprocesowych. Glosa do postanowie-
nia SN z 22.06.2016 r., IV KK 3/16, PS 2017/11–12; H. Paluszkiewicz, Udział obrońcy w posiedzeniu
organizacyjnym jako element budujący strategię obrony oskarżonego w stadium jurysdykcyjnym
[w:] Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, red. P. Wi-
liński, Warszawa 2015; T. Pluta, Prokurator – dominus litis postępowania jurysdykcyjnego? [w:] Proces
karny 2020. O modelu procesu karnego w państwie prawnym, red. A. Światłowski, Kraków 2018;
J. Skorupka, Wezwanie oskarżyciela publicznego do usunięcia braków dowodowych na rozprawie głów-
nej [w:] Postępowanie karne po nowelizacji z dnia 11 marca 2016 roku, red. A. Lach, Warszawa 2017;
S. Stachowiak, Przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia w toku rozprawy głównej w polskim procesie
karnym, Prok. i Pr. 2002/6; S. Stachowiak, P. Wiliński, B. Janusz-Pohl, Zmiana kwalifikacji prawnej
w toku postępowania karnego (jednolitość prawa karnego) [w:] Współzależność prawa karnego mate-
rialnego i procesowego. W świetle kodyfikacji karnych z 1997 r. i propozycji ich zmian, red. Z. Ćwiąkal-
ski, G. Artymiak, Warszawa 2009; B.J. Stefańska, Skazanie na posiedzeniu bez przeprowadzenia postę-
powania dowodowego [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo
wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017; B. Sygit,
A. Ważny, Prowadzenie rozprawy w trybie zwyczajnym pod nieobecność oskarżonego [w:] Funkcje
procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011;
J. Śliwa, Nowy model udziału prokuratora w postępowaniu przygotowawczym i rozprawie głównej
w świetle standardów wynikających z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [w:] Dys-
funkcje polskiego prawa – jak poprawić system środków prawnych w Polsce? IX Seminarium Warszaw-
skie. 16 października 2015 r., Warszawa 2016; D. Świecki, Przeprowadzanie dowodów na rozprawie
głównej. Wybrane zagadnienia [w:] Proces karny w dobie przemian. Przebieg postępowania, red. S. Ste-
inborn, K. Woźniewski, Gdańsk 2018; D. Świecki, Rola i znaczenie rozprawy głównej w procesie karnym
(rozważania o forach orzekania), PiP 2018/10; A. Taracha, Rozprawa „odmiejscowiona” a prawo do
obrony [w:] Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2013–2018 w świetle standardów
rzetelnego procesu, red. C. Kulesza, A. Sakowicz, Białystok 2019; S. Waltoś, S. Zabłocki, A. Herzog,
D. Wacławowicz, Kontradyktoryjna rozprawa główna – sytuacja procesowa stron, Prok. i Pr. 2015/1–2;
M. Wąsek-Wiaderek, Uzupełnienie uzasadnienia wyroku sądu odwoławczego, BSP 2018/1; M. Wąsek-
-Wiaderek, Złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku – wybrane
problemy [w:] Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Proces karny sensu largo. Rzeczywistość i wyzwa-
nia. Księga jubileuszowa Profesora Tomasza Grzegorczyka z okazji 70. urodzin, red. R. Olszewski, Łódź
2019; K. Zgryzek, Obligatoryjne posiedzenie przygotowawcze przed rozprawą w polskim procesie karnym
[w:] Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Profesora Kazi-
mierza Marszała, red. P. Hofmański, K. Zgryzek, Katowice 2003; K. Zgryzek, Uzupełnienie postępo-
wania przygotowawczego na etapie rozprawy (art. 397 k.p.k.) w noweli do kodeksu postępowania kar-
nego z 2003 roku – pierwsze uwagi, „Miscellanea Iuridica” 2003/3; K. Zgryzek, Zwięzłe uzasadnienie
– czy to jeszcze uzasadnienie? [w:] Fiat iustitia pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędzie-
mu Stanisławowi Zabłockiemu okazji 40-lecia pracy zawodowej, red. P. Hofmański, Warszawa 2014.
Rozdział XI. Kodeksowe postępowania szczególne 665
Rozdział XI
KODEKSOWE POSTĘPOWANIA SZCZEGÓLNE
1. Konstrukcja postępowań szczególnych

Nazwa „postępowanie szczególne” odznacza się bardzo szerokim zakresem desygnatów.
W rezultacie sprecyzowanie definicji tych postępowań napotyka na niemałe proble-
my. W doktrynie przewagę uzyskało stanowisko, według którego przez postępowanie
szczególne należy rozumieć przebieg procesu karnego, zmierzający do rozstrzygnięcia
odpowiedzialności karnej oskarżonego, różniący się w sposób istotny od przebiegu
procesu uznanego za typowy (zwykły) w danym systemie prawa karnego procesowego.
Innymi słowy, chodzi o postępowanie o zmodyfikowanym przebiegu na tle procesu
zwykłego, w granicach zakreślonych przez ustawodawcę.
Dla wyodrębnienia postępowania szczególnego nie wystarczy jakakolwiek modyfikacja

przebiegu procesu uznanego za typowy. Nie wystarczy też, że będzie to różnica istotna
i z góry przewidziana przez ustawodawcę1. Musi być to różnica znacząca i zarazem
obejmująca całość przebiegu danego postępowania2. Do postępowań szczególnych nie
można więc zaliczać regulacji pozwalających na konsensualne zakończenie procesu
(skazanie bez rozprawy – art. 335 i 343 k.p.k., dobrowolne poddanie się odpowiedzial-
ności karnej na posiedzeniu – art. 338a, 343a k.p.k., oraz na rozprawie – art. 387 k.p.k.),
ponieważ sam fakt skrócenia postępowania jeszcze nie przesądza – zgodnie z podaną
wyżej definicją – o ustanowieniu trybu szczególnego.
Postępowania szczególne można dzielić, przyjmując rozmaite kryteria klasyfikacji.

Najważniejsze znaczenie teoretyczne i praktyczne ma podział dokonywany ze względu
na rodzaj i charakter zmian wprowadzonych do przebiegu procesu zwykłego, czyli
1
A. Światłowski, Jedna czy wiele procedur karnych. Z zagadnień wewnętrznego zróżnicowania form
postępowania karnego rozpoznawczego, Sopot 2008, s. 62.
2
S. Waltoś, Postępowania szczególne w procesie karnym (postępowania kodeksowe), Warszawa 1973,
s. 24.
666 Rozdział XI. Kodeksowe postępowania szczególne
z uwagi na stopień formalizmu trybu szczególnego w porównaniu z trybem zwyczajnym3.

W związku z tym wyróżnia się trzy grupy postępowań szczególnych.
Pierwszą grupę tworzą postępowania szczególne o wzbogaconym przebiegu, kiedy

do postępowania zwyczajnego dodaje się pewne czynności nieznane temu postępo-
waniu. Taki charakter miało postępowanie przed sądami przysięgłych unormowane
w Kodeksie postępowania karnego z 1928 r. Obowiązujący Kodeks postępowania kar-
nego nie przewiduje takiej formy postępowania szczególnego.
Druga grupa to postępowania szczególne o zredukowanym przebiegu (zmniejszo-

nym formalizmie) w stosunku do postępowania zwyczajnego. Ta grupa obejmuje:
postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego (art. 485 i n. k.p.k.), postępowanie
nakazowe (art. 500 i n. k.p.k.), postępowanie przyspieszone (art. 517a i n. k.p.k.).
W ramach trzeciej grupy należy wskazać na postępowania szczególne równoważne

(ekwiwalentne), które cechuje wprowadzenie modyfikacji w przebiegu procesu, nie-
powodujące jednak ani zwiększenia, ani zmniejszenia formalizmu procesowego na
tle przebiegu postępowania zwyczajnego. Do tej grupy można zaliczyć postępowanie
zwyczajne w sprawach o przestępstwa skarbowe.
Związek zachodzący między trybem zwyczajnym a trybem szczególnym opiera się

przede wszystkim na zasadniczej zależności: ten pierwszy jest punktem odniesienia
dla tego drugiego. Ta prawidłowość jest widoczna, aczkolwiek z różnym natężeniem,
w sposobach wprowadzania modyfikacji do postępowania szczególnego. Może się to
odbywać jednostopniowo, gdy postępowanie szczególne konstruuje się przez bez-
pośrednie zmiany w przebiegu postępowania zwyczajnego. Modyfikacje mogą mieć
miejsce również dwustopniowo, co określa się metodą „kolejnych wyjść”4. W tym
wypadku najpierw wprowadza się jedno zmodyfikowane postępowanie szczególne
o zredukowanym formalizmie, a następnie statuuje się odstępstwa w jego przebiegu,
w wyniku czego uzyskujemy dalsze zmodyfikowane postępowanie szczególne. Do po-
stępowań zmodyfikowanych jednostopniowo należy zaliczyć postępowanie nakazowe,
postępowanie przyspieszone, postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego. De lege
lata, w następstwie zmian nowelizacyjnych Kodeksu postępowania karnego z 2013 r.,
dwustopniowa modyfikacja (podwójne uproszczenie) w polskim procesie karnym nie
występuje.
Wyodrębnianie postępowań szczególnych w procesie karnym jest uzasadnione różnymi

powodami. Przede wszystkim istotne znaczenie mają względy związane z kształtowa-
niem polityki kryminalnej, w kierunku zapewnienia szybkiej reakcji karnej w odnie-
sieniu do drobnych czynów, przy jednoczesnym zaoszczędzeniu środków niezbędnych
3
S. Waltoś, Postępowania..., s. 25–30.
4
Por. S. Waltoś, Postępowania..., s. 22–24.
1. Konstrukcja postępowań szczególnych 667
w zakresie sprawnego ścigania spraw poważniejszych. Tym sposobem prowadzenie

postępowania w trybie szczególnym rzutuje także na przyspieszenie i uproszczenie
procedowania. Niebagatelną rolę odgrywa odrębność reguł odpowiedzialności określo-
nych osób (np. nieletnich lub podmiotów zbiorowych) lub za określone czyny (np. za
przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego), implikująca konieczność dokonania
modyfikacji w przebiegu postępowania. W tym wypadku postępowanie dla pewnej ka-
tegorii spraw musi być dostosowane do obowiązujących przepisów prawa materialnego.
U podstaw wprowadzania postępowań szczególnych nie leży natomiast dążenie do

ochrony interesów uczestników procesu przed ujemnymi skutkami rozpoznania danej
sprawy w postępowaniu zwyczajnym5. Można powiedzieć, że jest wręcz odwrotnie: to
konstrukcja postępowań szczególnych, zwłaszcza tych o zredukowanym formalizmie,
stwarza – z natury rzeczy – potencjalne zagrożenie dla realizacji praw przysługujących
podmiotom uwikłanym w proces karny. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj konieczność
zachowania gwarancji procesowych oskarżonego. Nie może więc wywoływać zastrzeżeń
generalna dyrektywa, zgodnie z którą modyfikacje przewidziane w ramach postępowań
szczególnych, zwłaszcza te równoznaczne z obniżeniem pułapu formalizmu procesowe-
go, nie mogą pozbawiać uczestników procesu ich praw, a w szczególności nie mogą
powodować takiego efektu względem oskarżonego w aspekcie jego prawa do obrony.
Nie sposób na płaszczyźnie abstrakcyjnej wskazać granicy, której przekroczenie będzie
oznaczać przekreślenie możliwości korzystania ze swych uprawnień przez uczestników
postępowania. W każdym razie zawsze należy mieć na uwadze wymogi objęte stan-
dardem konstytucyjnym i konwencyjnym jako wyznaczniki zakresu dopuszczalnych
ograniczeń praw człowieka także w obszarze procesu karnego.
Jedną z konsekwencji tak określonych założeń konstrukcyjnych postępowań szczegól-

nych staje się wyjątkowy charakter przepisów regulujących te postępowania. Skoro
są one wyjątkiem od reguły rozpoznawania spraw w trybie zwykłym, wspomnianych
przepisów nie wolno interpretować rozszerzająco, uwzględniając wymóg wykładni
ścisłej.
Z uwagi na przedmiot odpowiedzialności karnej (w znaczeniu sensu largo) lub podmiot

podlegający odpowiedzialności karnej (ratione personae) od postępowań szczególnych
należy odróżnić osobną grupę postępowań odrębnych6. Do postępowań odrębnych
zaliczamy:
1) kodeksowe postępowania odrębne – postępowanie w sprawach podlegających
orzecznictwu sądów wojskowych;
2) pozakodeksowe postępowania odrębne:
5
Odmiennie C.P. Kłak, Postępowanie nakazowe w polskim procesie karnym a ochrona praw człowieka,
Warszawa 2008, s. 18.
6
Por. A.R. Światłowski, Jedna..., s. 89; por. F. Prusak [w:] System Prawa Karnego Procesowego, red. P. Hof-
mański, t. 14, Tryby szczególne, red. F. Prusak, Warszawa 2015, s. 123–127.
a) postępowanie w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe,

uregulowane w Kodeksie karnym skarbowym,
b) postępowanie w sprawach o wykroczenia powszechne, przewidziane w usta-
wie z 24.08.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U.
z 2021 r. poz. 457 ze zm.),
c) postępowanie poprawcze unormowane w ustawie o postępowaniu w sprawach
nieletnich,
d) postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za
czyny zabronione pod groźbą kary, unormowane w ustawie z 28.10.2002 r.
W dalszej kolejności zostaną omówione postępowania szczególne, a mianowicie:

1) postępowanie nakazowe,
2) postępowanie przyspieszone,
3) postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego.
Literatura
K. Eichstaedt, Postępowania szczególne w polskim procesie karnym, Warszawa 2010; D. Kala, Kodeksowe
postępowania szczególne. Komentarz, piśmiennictwo, orzecznictwo, Toruń 2001; D. Kala, Tryby szcze-
gólne w kodeksie postępowania karnego w świetle poglądów prezentowanych w doktrynie i judykaturze,
Toruń 2005; C.P. Kłak, Postępowanie nakazowe w polskim procesie karnym a ochrona praw człowieka,
Warszawa 2008; T. Nowak, Postępowania szczególne w polskim procesie karnym, Poznań 1976; Postę-
powania szczególne i odrębne w procesie karnym, red. K. Dudka, Warszawa 2012; A. Światłowski, Jedna
czy wiele procedur karnych. Z zagadnień wewnętrznego zróżnicowania form postępowania karnego
rozpoznawczego, Sopot 2008; S. Waltoś, Postępowania szczególne w procesie karnym (postępowania
kodeksowe), Warszawa 1973.
2. Postępowanie nakazowe
Postępowanie nakazowe stanowi utrwalony już w sumie element struktury procesu
karnego. Istota postępowania nakazowego przejawia się w rezygnacji z rozprawy
głównej, w kierunku orzekania przez sąd o przedmiocie procesu na posiedzeniu
w formie wyroku nakazowego. Eliminacja centralnego etapu postępowania jurysdyk-
cyjnego ma w założeniu umożliwić uproszczenie i przyspieszenie procedowania w spra-
wach o drobne przestępstwa7. Tak ukształtowane postępowanie nakazowe stanowi jedną
z kilku instytucji procesowych dopuszczających wyrokowanie sądu pierwszej instancji
7
Z. Wrona, Postępowanie nakazowe w polskim procesie karnym, Warszawa 1997, s. 11; C.P. Kłak, Postę-
powanie nakazowe w polskim..., s. 22.
2. Postępowanie nakazowe 669
na posiedzeniu. W zasadzie można by rzec, że konstrukcja tego postępowania wykazuje

wiele podobieństw względem struktury skazania bez rozprawy (art. 335 i 343 k.p.k.).
O ile jednak w tym drugim wypadku warunkiem sine qua non jest porozumienie się
uczestników postępowania co do treści końcowego rozstrzygnięcia, o tyle dokonanie
takich lub innych uzgodnień przez uczestników procesowych nie stanowi racji bytu
postępowania nakazowego.
W postępowaniu nakazowym stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu zwyczaj-

nym, jeżeli przepisy regulujące tryb nakazowy nie stanowią inaczej (art. 500 § 2 k.p.k.).
Postępowanie nakazowe opiera się więc na jednostopniowej redukcji formalizmu
w stosunku do trybu zwyczajnego. Ma charakter fakultatywny.
2.2. Przesłanki postępowania nakazowego
Prowadzenie postępowania nakazowego, tak jak każdego trybu szczególnego, jest uza-
leżnione od zaistnienia przesłanek ogólnych oraz szczególnych. Zbiór przesłanek
szczególnych obejmuje warunki konieczne, aby postępowanie mogło się toczyć (szcze-
gólne przesłanki pozytywne), oraz takie, których wystąpienie wyłącza możliwość pro-
cedowania w trybie nakazowym (szczególne przesłanki negatywne).
Zbiór szczególnych przesłanek pozytywnych tworzą trzy okoliczności:

1) w sprawie prowadzono dochodzenie;
2) zachodzi wypadek pozwalający na orzeczenie kary ograniczenia wolności lub
kary grzywny;
3) na podstawie zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowo-
dowego sąd uznaje, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne (art. 500
§ 1 k.p.k.).
Co się tyczy pierwszej z przytoczonych przesłanek, należy zaakcentować, że o dopusz-

czalności postępowania nakazowego nie decyduje kwalifikacja prawna czynu zarzuca-
nego oskarżonemu ani nawet potencjalna możliwość prowadzenia dochodzenia, lecz
to, czy w danej sprawie dochodzenie faktycznie miało miejsce. Istotne znaczenie ma
fakt, że musi być to dochodzenie legalne, co oznacza spełnienie wszelkich ustawowych
wymogów przewidzianych dla tej formy postępowania przygotowawczego8. Tylko dla
porządku wypada więc dodać, że zakończenie tegoż postępowania w formie śledztwa
wyklucza rozpoznanie sprawy w trybie nakazowym. Warunki dochodzenia zostały
wyżej omówione w rozdziale IX.
8
Uchwała SN z 25.03.2004 r., I KZP 46/03, OSNKW 2004/4, poz. 39, z glosami J. Zagrodnika, OSP
2005/6 oraz M. Skwarcowa, GSP 2005/1–2.
Sposób skonstruowania przesłanki ujętej wyżej w pkt 2 uzasadnia przyjęcie, że w po-

stępowaniu nakazowym wykluczone jest wymierzenie kary pozbawienia wolności.
Z kolei przekonanie sądu o braku konieczności prowadzenia rozprawy musi wynikać

z oceny materiału dowodowego prawidłowo zebranego w postępowaniu przygoto-
wawczym. Postępowanie nakazowe stanowi bowiem de facto sądowe postępowanie
szczególne. Poza zredukowanym formalizmem typowym dla dochodzenia w ogóle
nie zostały przewidziane – na użytek postępowania nakazowego – żadne modyfikacje
sposobu czy zakresu zbierania dowodów oraz gwarancji podejrzanego w postępowaniu
przygotowawczym. Wydając wyrok nakazowy, sąd nie prowadzi postępowania dowo-
dowego. To wszystko sprawia, że sąd musi oprzeć się na materiale dowodowym zgro-
madzonym w dochodzeniu, pod tym jednak warunkiem że ten materiał został zebrany
prawidłowo, a jego ocena pozwala stwierdzić, że wskazuje on jednoznacznie na brak
potrzeby dokonywania dodatkowych ustaleń dotyczących okoliczności przestępstwa
i winy oskarżonego. Innymi słowy, to co ustalono już w tym zakresie w toku docho-
dzenia, nie budzi wątpliwości. W tym sensie należy odczytywać wzmiankę w art. 500
§ 3 k.p.k., że sąd może wydać wyrok nakazowy, gdy na podstawie zebranych dowodów
okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości.
Szczególne przesłanki negatywne, przesądzające o niedopuszczalności postępowania

nakazowego, są następujące:
1) sprawa dotyczy przestępstwa podlegającego ściganiu z oskarżenia prywatnego;
2) występują okoliczności, o których mowa w art. 79 § 1 k.p.k., czyli okoliczności
warunkujące obronę obligatoryjną (zostały przedstawione w rozdziale II).
2.3. Przebieg postępowania nakazowego
O rozpoznaniu sprawy w postępowaniu nakazowym decyduje wstępnie prezes sądu,

który kieruje sprawę na posiedzenie, jeżeli uzna, że rozstrzygnięcie może zapaść w for-
mie wyroku nakazowego (art. 339 § 3 pkt 7 k.p.k.). Przepisy obowiązującego Kodeksu
postępowania karnego nie przewidują możliwości wpływania przez oskarżyciela pub-
licznego na dobór spraw do postępowania nakazowego9.
Sąd wydaje zatem wyrok nakazowy na posiedzeniu, które odbywa się bez udziału
stron (art. 500 § 4 k.p.k.). Pozbawienie stron dostępu do tego posiedzenia może wzbu-
dzać mieszane odczucia, nawet jeżeli wyeksponuje się trafne skądinąd pragmatyczne
podejście do rozpoznawania spraw drobniejszych, aby tym sposobem osiągnąć efekt
w postaci oszczędności pracy sądów rejonowych. Na tle nierespektowania (w dużej
mierze) jawności wewnętrznej w postępowaniu nakazowym, jeszcze większe zastrzeżenia
wzbudza brak jawności zewnętrznej posiedzenia sądu w ramach tego postępowania.
9
Z. Wrona, Postępowanie..., s. 81.
Trudno bowiem mówić o zadośćuczynieniu konstytucyjnemu wymogowi jawnego

rozpoznawania sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Z drugiej strony rozszerzenie
zakresu obu aspektów jawności na omawiane posiedzenie mogłoby zniweczyć pożądany
tutaj skutek polegający na wymiernym przyspieszeniu i uproszczeniu postępowania. Już
nawet powierzchownie widać, że ten problem jest niełatwy w rozstrzygnięciu.
W kontekście konstrukcji postępowania nakazowego zrozumiałe jest zastrzeżenie, aby

wydanie wyroku nakazowego było ograniczone do sytuacji, w których okoliczności
czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości na podstawie dowodów zebranych
w postępowaniu przygotowawczym (art. 500 § 3 k.p.k.). W stadium jurysdykcyjnym nie
prowadzi się bowiem żadnego postępowania dowodowego przed sądem, a zatem skoro
sąd orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu przygotowawczym, nie
może wydać wyroku nakazowego, gdy zarzuty są uprawdopodobnione. Zarzuty muszą
być udowodnione w sposób niewzbudzający jakichkolwiek zastrzeżeń i wątpliwości.
Wyrokiem nakazowym można orzec karę ograniczenia wolności (w granicach wyzna-

czonych przepisami prawa karnego materialnego) lub grzywnę w wysokości do 200
stawek dziennych albo do 200 000 zł (art. 502 § 1 k.p.k.). Wskazane limity dotyczą nie
tylko kar jednostkowych, lecz również kary łącznej orzekanej wyrokiem nakazowym10.
Obok kary, w wypadkach przewidzianych w ustawie, można orzec środek karny każde-
go rodzaju, przepadek lub środek kompensacyjny (art. 502 § 2 k.p.k.). Sąd może także
poprzestać na orzeczeniu środka karnego, przepadku lub środka kompensacyjnego,
jeżeli zachodzą warunki orzeczenia tylko tego środka (art. 502 § 3 k.p.k.).
Treść wyroku nakazowego obejmuje elementy wymienione w art. 504 § 1 k.p.k. Wy-
rok ten ma zawsze charakter skazujący, a zatem nie istnieje możliwość warunkowego
umorzenia postępowania karnego wobec oskarżonego w trybie nakazowym, zważywszy
też, że według dominującego, trafnego poglądu doktryny i orzecznictwa warunkowe
umorzenie nie jest formą skazania. Wyrok nakazowy może nie zawierać uzasadnienia
(art. 504 § 2 k.p.k.). Oznacza to, że sporządzenie uzasadnienia zależy od oceny sądu.
W związku z tym, że wyrok nakazowy zapada poza rozprawą, jego treść udostępnia
się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym
należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia (art. 418a k.p.k.). Odpis wyroku na-
kazowego doręcza się oskarżycielowi, a oskarżonemu i jego obrońcy łącznie z odpisem
aktu oskarżenia. Prokuratorowi należy doręczyć odpis wyroku nakazowego zawsze,
także wtedy, gdy nie występował w sprawie w charakterze oskarżyciela. Wraz z odpi-
sem wyroku doręcza się pouczenie o prawie, sposobie i terminie wniesienia sprzeciwu
oraz skutkach jego niewniesienia (art. 505 k.p.k.). Nowelizacja Kodeksu postępowania
karnego z 19.07.2019 r. nałożyła na sąd obowiązek doręczenia wyroku nakazowego
także pokrzywdzonemu, wraz z pouczeniem go, że dodatkowym warunkiem wniesienia
10
Na przykład wyrok SN z 13.01.2005 r., II KK 499/04, OSNKW 2005/2, poz. 18.
przezeń sprzeciwu jest złożenie oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela

posiłkowego, w terminie 7 dni od dnia doręczenia tego wyroku, ale nie później niż
jednocześnie ze sprzeciwem (art. 505 § 1 i 2 k.p.k.).
Wyrok nakazowy może być zaskarżony sprzeciwem w terminie zawitym 7 dni od dnia
doręczenia tego wyroku (art. 506 § 1 k.p.k.). Uprawnienie w tej mierze przysługuje
oskarżycielowi i oskarżonemu. Kontrowersyjna okazała się kwestia dopuszczalności
złożenia sprzeciwu przez obrońcę oskarżonego11. Należy przyjąć istnienie takiej moż-
liwości. Sprzeciw powinien odpowiadać ogólnym wymogom pisma procesowego prze-
widzianym w art. 119 k.p.k. Zgodnie z istotą sprzeciwu jako jednej z kategorii środków
zaskarżenia powinien być on wniesiony do sądu, który wydał wyrok nakazowy. Prezes
sądu odmawia przyjęcia sprzeciwu, jeżeli został wniesiony po terminie lub przez osobę
nieuprawnioną (art. 506 § 2 k.p.k.). Zarządzenie tej treści podlega zaskarżeniu zażale-
niem, gdyż zamyka drogę do wydania wyroku (art. 459 § 1 w zw. z art. 466 § 1 k.p.k.).
Nie wymaga się przytoczenia w sprzeciwie jakichkolwiek zarzutów przeciwko wyda-
nemu rozstrzygnięciu, gdyż ten akurat środek zaskarżenia odznacza się kasacyjnością.
Ta cecha uwidacznia się wyraziście w sposobie określenia zasadniczej konsekwencji
wniesienia sprzeciwu. Jak wynika z art. 506 § 3 k.p.k., z chwilą złożenia sprzeciwu
wyrok nakazowy ex lege traci moc.
W następstwie utraty mocy prawnej wyroku nakazowego sprawa podlega rozpoznaniu

na zasadach ogólnych, co w rozpatrywanym wypadku oznacza procedowanie w trybie
zwyczajnym. Konkretyzując, należy podjąć czynności zmierzające do wyznaczenia
rozprawy, na której sprawa podlega rozpoznaniu od początku. Sędzia, który wydał
wyrok nakazowy, jest wyłączony od udziału w danej sprawie (art. 40 § 1 pkt 9 k.p.k.).
W myśl art. 506 § 6 k.p.k. sąd rozpoznający sprawę w następstwie wniesienia sprzeciwu
nie jest związany treścią wyroku nakazowego, który utracił moc. Powołany przepis
należy interpretować w kontekście nieobowiązywania zakazu reformationis in peius12
dotyczącego środków odwoławczych, ale także w aspekcie braku związania ustaleniami
faktycznymi i zapatrywaniami prawnymi sądu, który wydał wyrok nakazowy. Pomimo
że ustawodawca wyłączył obowiązywanie zakazu reformationis in peius w postępowaniu
toczącym się po wniesieniu sprzeciwu, należy podkreślić, że wiele argumentów przema-
wia za rozwiązaniem odmiennym. Należy przychylić się do dyrektywy interpretacyjnej,
zgodnie z którą orzeczenie surowszych konsekwencji prawnokarnych w wyroku zapa-
dającym po wniesieniu sprzeciwu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy w toku przewodu
sądowego ujawnią się nowe, istotne okoliczności obciążające oskarżonego i wykracza-
11
Por. np. Kodeks postępowania karnego, t. 3, Komentarz do art. 468–682, red. P. Hofmański, Warszawa
2012, s. 84; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011, s. 924–925.
12
Por. C.P. Kłak, Postępowanie nakazowe w polskim..., s. 353–359.
jące poza materiały stanowiące podstawę uprzedniego wydania wyroku nakazowego13.

W tym kontekście orzeczenie kary surowszej bez stwierdzenia nowych okoliczności
mogłoby być odbierane jako „kara” (retorsja) za wniesienie sprzeciwu od wyroku na-
kazowego i byłoby sprzeczne z koniecznością zapewnienia swobody w podejmowaniu
decyzji o wniesieniu tego środka.
Sprzeciw może być cofnięty do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej

rozprawie głównej (art. 506 § 5 k.p.k.). Mamy tutaj do czynienia z dość osobliwą kon-
strukcją polegającą na tym, że wyrok nakazowy odzyskuje moc prawną utraconą na
skutek wniesienia sprzeciwu. Cofnięcie sprzeciwu powoduje „odwołanie” wyroku na-
kazowego z prawnego niebytu.
Wyrok nakazowy, od którego nie wniesiono sprzeciwu lub sprzeciw cofnięto, staje się
prawomocny i podlega wykonaniu (art. 507 k.p.k.). Świadczy to o braku możliwości
zaskarżenia wyroku nakazowego w drodze apelacji. Nawiasem mówiąc, jest to jedyna
sytuacja, gdy w procesie karnym od wyroku nie przysługuje apelacja.
Literatura
J. Agacka-Indecka, Charakter prawny nakazu karnego, AUL Folia Iuridica 1997/65; S. Durczak-Żochow-
ska, Kontrola warunków cofnięcia sprzeciwu od wyroku nakazowego, PiP 2010/3; S. Durczak-Żochowska,
Udostępnienie treści wyroku nakazowego, Prok. i Pr. 2009/2; D. Gil, Pokrzywdzony w postępowaniu na-
kazowym (uwagi de lege lata i de lege ferenda) [w:] Gwarancje praw pokrzywdzonych w postępowaniach
szczególnych, red. D. Gil, Warszawa 2012; J. Grajewski, Postępowanie nakazowe – epizod czy reguła
w polskim prawie karnym procesowym, NP 1987/11–12; J. Grajewski, Postępowanie nakazowe w polskim
procesie karnym, SP 1991/1; J. Grajewski, Rodzaje sprzeciwów w postępowaniu karnym [w:] Współczesny
polski proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, red. S. Stachowiak, Poznań
2002; T. Grzegorczyk, Wydawanie wyroku na posiedzeniu w znowelizowanej procedurze karnej, PS
2003/9; M. Jeż-Ludwichowska, Zasada rzetelnego procesu a postępowanie nakazowe i przyspieszone
P. Karolczyk, Sprzeciw od nakazu karnego, Prok. i Pr. 2006/7–8; C.P. Kłak, Postępowanie nakazowe
po nowelizacji kodeksu postępowania karnego. Uwagi de lege lata i de lege ferenda [w:] Problemy zno-
welizowanej procedury karnej. Materiały konferencji naukowej Rzeszów-Czarna, 17–18 października
2003 r., red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, C.P. Kłak, Kraków 2004; C.P. Kłak, Postępowanie nakazowe
w polskim procesie karnym a ochrona praw człowieka, Warszawa 2008; C.P. Kłak, Postępowanie nakazowe
w sprawach karnych i skarbowych, cz. 1, Przesłanki, Pal. 2008/7–8; C.P. Kłak, Przesłanki postępowania
nakazowego – wybrana problematyka, Prok. i Pr. 2005/9; C.P. Kłak, Przestępstwa przeciwko bezpie-
czeństwu w komunikacji a postępowanie nakazowe, Prok. i Pr. 2007/7–8; I. Nowikowski, Odwołalność
sprzeciwów w Kodeksie postępowania karnego, AUMCS 1989/1; H. Paluszkiewicz, Pierwszoinstancyjne
13
Np. J. Grajewski, S. Steinborn [w:] Kodeks postępowania karnego, t. 2, Komentarz do art. 425–673,
red. L.K. Paprzycki, Warszawa 2013, s. 233.
wyrokowanie merytoryczne poza rozprawą w polskim procesie karnym, Warszawa 2008; A. Pawłowska,
Postępowanie nakazowe w Kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999/1; A. Pawłowska, Przesłanki
wydania wyroku nakazowego (wybrane uwagi), Prok. i Pr. 2004/5; A. Pawłowska, Sprzeciw od wyroku-
nakazowego – uwagi dotyczące jego charakteru i skutków [w:] Problemy stosowania prawa sądowego.
Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007; P. Piszczek,
Postępowanie nakazowe w wybranych krajach europejskich, PP 1990/10–12; E. Skrętowicz, Postępowanie
nakazowe – zagadnienia wybrane [w:] Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność. Księ-
ga pamiątkowa Profesora Andrzeja Bulsiewicza, red. A. Marek, Toruń 2004; J. Świerta, Postępowanie
nakazowe, Kraków 1998; Z. Wrona, Postępowanie nakazowe w polskim procesie karnym, Warszawa
1997; K. Zgryzek, Warunki dopuszczalności wniesienia sprzeciwu od nakazu karnego [w:] Środki za-
skarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody, red. A. Gaberle,
S. Waltoś, Kraków 2000.
3. Postępowanie przyspieszone
Postępowanie przyspieszone funkcjonowało w polskim procesie karnym głównie w okre-
sie PRL. Spotykało się z ujemną oceną w literaturze i praktyce, zwłaszcza w kontek-
ście ograniczenia gwarancji procesowych. W 2006 r. ustawodawca zdecydował się
na przywrócenie trybu przyspieszonego. Idea tak rozumianego szczególnego trybu
postępowania generalnie zasługuje na aprobatę. Zresztą postępowanie przyspieszone
jest przewidziane w procesie karnym wielu państw europejskich, albo jako klasyczny
tryb przyspieszony, albo jako regulacja prawna pokrewna temu trybowi14. Problem
jednak w tym, aby przepisy regulujące postępowanie przyspieszone stanowiły przejaw
właściwego wyważenia potrzeby szybkości oraz niezbędności zachowania gwarancji
uczestników procesowych, a zwłaszcza prawa do obrony oskarżonego. Ważne jest także
praktyczne odzwierciedlenie trybu przyspieszonego. Tymczasem w ciągu pierwszych
2 lat jego praktycznego stosowania (2007–2009) nie rozpoznawano na ogół w tym try-
bie przestępstw najbardziej dokuczliwych ze społecznego punktu widzenia, a obecnie
jest to w zasadzie zamierający tryb postępowania15. Trudno więc nie postawić pytania
o celowość utrzymywania postępowania przyspieszonego w polskim procesie karnym.
Postępowanie przyspieszone ma charakter fakultatywny, o czym świadczy wyraźnie

m.in. treść art. 517b § 1 k.p.k. Konstrukcja postępowania przyspieszonego zakłada
obecnie jednostopniową redukcję formalizmu. W ramach tego postępowania stosuje
się przepisy normujące tryb zwyczajny, jeżeli przepisy regulujące tryb przyspieszony
nie stanowią inaczej (art. 517a § 1 k.p.k.).
14
Szeroko na ten temat zob. W. Cieślak [w:] System..., t. 14, red. F. Prusak, s. 208–218.
15
T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2011, s. 928; J. Grajewski, S. Steinborn, Przebieg procesu karnego,
Warszawa 2012, s. 477; B. Dudzik [w:] Postępowania..., red. K. Dudka, s. 89.
3. Postępowanie przyspieszone 675
3.2. Przesłanki postępowania przyspieszonego
Dopuszczalność postępowania przyspieszonego jest uzależniona od zachowania – obok

przesłanek ogólnych – szczególnych przesłanek tego postępowania. Te szczególne wa-
runki tradycyjnie można podzielić na pozytywne i negatywne.
3.2.1. Przesłanki pozytywne
Szczególne przesłanki pozytywne decydują o prawnej dopuszczalności prowadzenia

postępowania w trybie przyspieszonym.
Do zbioru tych przesłanek należą:

1) prowadzenie dochodzenia w danej sprawie;
2) ujęcie sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio
potem;
3) zatrzymanie sprawcy oraz w ciągu 48 godzin doprowadzenie go przez Policję
i przekazanie do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w po-
stępowaniu przyspieszonym (art. 517b § 1 i 2 k.p.k.).
W pierwszej kolejności należy zawsze zbadać, czy dane przestępstwo w ogóle może być
przedmiotem postępowania przyspieszonego. Przede wszystkim muszą być to czyny,
co do których prowadzi się dochodzenie (art. 517b § 1 k.p.k.). O zakwalifikowaniu spra-
wy do trybu przyspieszonego nie decyduje więc możliwość prowadzenia dochodzenia co
do danego przestępstwa. Powinny być zachowane warunki dopuszczalności dochodzenia
i w rezultacie dochodzenie in concreto jest prowadzone. Jest to praktycznie analogiczna
sytuacja jak w wypadku postępowania nakazowego. Wprawdzie w art. 500 § 1 k.p.k. jest
mowa o uprzednim przeprowadzeniu dochodzenia, natomiast w odniesieniu do trybu
przyspieszonego ustawodawca użył czasu teraźniejszego („sprawy, w których prowadzi
się dochodzenie”), niemniej jednak ta różnica wynika z faktu, że postępowanie naka-
zowe obejmuje wyłącznie stadium sądowe, natomiast tryb przyspieszony przejawia się
w prowadzeniu postępowania przygotowawczego i sądowego.
Drugą kategorię czynów podlegających rozpoznaniu w postępowaniu przyspieszonym

tworzą przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, pod warunkiem że miały
charakter chuligański (art. 517b § 2 k.p.k.).
Chuligaństwo doczekało się definicji ustawowej. W świetle treści art. 115 § 21 k.k.
można wyodrębnić czteroelementową definicję występku o charakterze chuligańskim.
Jest to występek polegający na:
1) umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną,
na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub sa-
morządu terytorialnego, na porządek publiczny albo na umyślnym niszczeniu,

uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy;
2) publicznym działaniu sprawcy;
3) podjęciu tego działania bez powodu albo z oczywiście błahego powodu;
4) okazaniu przez to rażącego lekceważenia porządku prawnego.
Druga pozytywna przesłanka szczególna operuje znaną w procesie karnym nazwą

„ujęcie sprawcy na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa”. Należy przez to
rozumieć schwytanie podejrzanego w chwili usiłowania lub dokonania przestępstwa.
Postępowanie przyspieszone jest ewentualnie także uwarunkowane wystąpieniem
sytuacji polegającej na ujęciu sprawcy bezpośrednio potem, czyli schwytaniem spraw-
cy w pościgu podjętym tuż po czynie przestępnym, w warunkach zachowania ciągłości
czasowej między tym czynem a czynnościami związanymi z pościgiem16. Co ważne,
w jednym i drugim wypadku ujęcia może dokonać każdy obywatel (art. 243 § 1 k.p.k.)
lub Policja. W razie ujęcia obywatelskiego powstaje obowiązek niezwłocznego przeka-
zania sprawcy Policji.
Trzecia przesłanka szczególna pozytywna w pewnym zakresie przypomina tę drugą,

ale tylko pozornie. Mowa oczywiście o zatrzymaniu oraz doprowadzeniu – w ciągu 48
godzin – przez Policję sprawcy do sądu i przekazaniu go do dyspozycji tego organu
wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym. Raczej trudno bo-
wiem postawić znak równości pomiędzy ujęciem a zatrzymaniem. Być może w warstwie
językowej zasadne byłoby twierdzenie o występowaniu tutaj pojęć tożsamych lub bardzo
zbliżonych. Na gruncie prawnym należy wyróżnić dwie sekwencyjnie następujące po
sobie czynności w postaci ujęcia, a potem zatrzymania polegającego na pozostawaniu
sprawcy w dyspozycji organu ścigania17. Możliwość ujęcia obywatelskiego to typowy,
choć zresztą nie jedyny argument służący na poparcie przytoczonej tezy.
Zatrzymanie, o którym mowa w art. 517b § 1 k.p.k., stanowi w istocie jedną z odmian
zatrzymania osoby podejrzanej, uregulowanego w art. 244 § 1 k.p.k. Samoistną pod-
stawę zatrzymania tworzy tutaj istnienie przesłanek do prowadzenia postępowania
przyspieszonego (art. 244 § 1 in fine k.p.k.). Istotne jest jednak, aby zachodziło uzasad-
nione przypuszczenie popełnienia przestępstwa podlegającego rozpoznaniu w trybie
przyspieszonym.
Okres 48 godzin, w którym sprawca ma być doprowadzony przez Policję i oddany do dys-
pozycji sądu, rozpoczyna bieg od momentu zatrzymania lub analogicznego w skutkach
oddania sprawcy w ręce Policji. To rozwiązanie nawiązuje do art. 41 ust. 3 Konstytucji
RP oraz art. 248 § 1 i 2 k.p.k. jako przepisów określających maksymalny czas stosowa-
nia zatrzymania pozasądowego. Skoro zatem mówimy o terminie nieprzekraczalnym,
16
Postanowienie SN z 20.07.2005 r., I KZP 21/05, OSNKW 2005/9, poz. 77.
17
Kodeks..., red. P. Hofmański, t. 3, 2012, s. 134–135; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2011, s. 931.
to oczywista staje się konieczność natychmiastowego zwolnienia zatrzymanego, gdy

nie zostanie on doprowadzony do sądu i przekazany do dyspozycji tego organu przed
upływem 48 godzin. Identyczna potrzeba zaistnieje także, gdy ustanie przyczyna za-
trzymania (np. okaże się, że sprawa nie podlega trybowi przyspieszonemu) albo jeżeli
tak zarządzi prokurator, wydając polecenie zwolnienia zatrzymanego.
Analizowana przesłanka trybu przyspieszonego odznacza się jednak względnością, gdyż

ustawodawca przewidział dwie możliwości odstąpienia od wymogu jej spełnienia. Po
pierwsze, chodzi o tzw. rozprawę odmiejscowioną (art. 517b § 2a k.p.k.), ponieważ
następuje wówczas rezygnacja z przymusowego doprowadzenia zatrzymanego sprawcy
do budynku sądu. Sygnalizowane zagadnienie zostanie szerzej zreferowane w pkt 3.4
niniejszego rozdziału. Po drugie, w myśl art. 517b § 3 k.p.k., można odstąpić od zatrzy-
mania i przymusowego doprowadzenia do sądu sprawcy już ujętego albo można też
zwolnić zatrzymanego (w czasie trwania stanu zatrzymania), zobowiązując go jedno-
cześnie do stawienia się w sądzie. To stawiennictwo ze skutkiem wezwania powinno
nastąpić w wyznaczonym miejscu i czasie, w okresie nieprzekraczającym 72 godzin
od chwili zatrzymania albo oddania sprawcy w ręce Policji. W takim wypadku Policja
przekazuje do sądu wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym nadal
w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania (albo oddania sprawcy Policji), jednakże gdy
ten termin upływa w dniu wolnym od pracy – w najbliższym dniu roboczym, tak aby sąd
mógł przystąpić do rozpoznania sprawy przed upływem 72 godzin od zatrzymania lub
przejęcia przez Policję osoby ujętej. Powyższy tryb może wyjątkowo znaleźć zastosowa-
nie w stosunku do sprawcy występku o charakterze chuligańskim, jeżeli z okoliczności
wynika, że sprawca stawi się w sądzie w wyznaczonym miejscu i czasie oraz nie będzie
utrudniał postępowania w inny sposób (art. 517b § 4 k.p.k.). Można jednak wyrazić
wątpliwości, czy optymizm ustawodawcy wynikający ze wskazanego przepisu nie jest
zbyt mocno przesadzony.
Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym został omówiony

w pkt 3.3 niniejszego rozdziału.
3.2.2. Przesłanki negatywne
Do ujemnych przesłanek szczególnych postępowania przyspieszonego, wyłączających

możliwość jego prowadzenia, należy zaliczyć:
1) niemożność niezwłocznego rozpoznania sprawy;
2) potrzebę uzupełnienia postępowania dowodowego, łączącą się dla sądu ze znacz-
nymi trudnościami;
3) przewidywaną możliwość wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności.
Pierwsza z wyszczególnionych przesłanek wiąże się z istotą postępowania przyspieszo-

nego, które powinno zapewnić szybkie osądzenie sprawcy przez sąd. To ogólne zało-
żenie przewija się w różnych przepisach Kodeksu postępowania karnego regulujących
tryb przyspieszony. Zgodnie z art. 517e § 3 k.p.k. sąd powinien niezwłocznie przystąpić
do rozpoznania sprawy. Z omawianego już wyżej art. 517b § 3 k.p.k. wynika niedo-
puszczalność procedowania w postępowaniu przyspieszonym w razie niezachowania
72-godzinnego terminu od chwili zatrzymania albo oddania sprawcy w ręce Policji, czyli
gdyby nie udało się sądowi rozpocząć rozpatrywania sprawy przed upływem tego okresu.
Bardzo wyrazisty przykład, determinujący istnienie rozważanej przesłanki, dotyczy

przerwy w rozprawie. Taka ewentualność może się ziścić jeden raz lub też wielokrot-
nie, byleby tylko łączny czas zarządzonych przerw nie przekroczył 14 dni (art. 517f
§ 1 k.p.k.). Jest to maksymalny termin w tym sensie, że przed upływem tego okresu
sąd pierwszej instancji powinien zdążyć wydać orzeczenie. Niemożność rozpoznania
sprawy z zachowaniem dopuszczalnego czasu przerw, dostrzeżona w toku rozprawy
głównej, skutkuje zmianą trybu postępowania, jako że sąd rozpoznaje sprawę w dal-
szym ciągu w tym samym składzie w trybie zwyczajnym (art. 517g § 1 k.p.k.). Oznacza
to, że czynności dokonane w ramach trybu przyspieszonego zachowują skuteczność
w toku dalszego postępowania. Gdyby jednak miało się okazać przed rozprawą, że nie
istnieje możliwość zachowania łącznego czasu przerw, wówczas sąd przekazuje sprawę
prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach
ogólnych, zawiadamiając o tym pokrzywdzonego (art. 517g § 1 zdanie trzecie k.p.k.).
Druga z wymienionych przesłanek negatywnych opiera się na konieczności realizacji

zasady prawdy. Stwierdzenie przez sąd w postępowaniu przyspieszonym potrzeby
uzupełnienia postępowania dowodowego może być naturalną konsekwencją uprzed-
niego przeprowadzenia dochodzenia w niewystarczającym zakresie, co jest, rzecz jasna,
równoznaczne z dysponowaniem przez sąd ograniczonym materiałem dowodowym.
Dlatego w razie ustalenia, że materiał dowodowy zgromadzony w sprawie jest niekom-
pletny, sąd powinien przeprowadzić niezbędne czynności zmierzające do usunięcia
braków. Potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego wyłącza orzekanie w trybie
przyspieszonym, jeżeli stosowne w tej mierze okoliczności ujawniły się po rozpoczęciu
przewodu sądowego, a dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowałoby
znaczne trudności. W rezultacie powinno wtedy nastąpić przekazanie sprawy prokura-
torowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych,
o czym należy zawiadomić pokrzywdzonego (art. 517g § 2 k.p.k.).
Trzecia przesłanka negatywna ma w założeniu zabezpieczać przed orzekaniem kary

pozbawienia wolności w takim wymiarze, który jest nie do zaakceptowania w aspek-
cie istotnych wyznaczników postępowania przyspieszonego, takich jak: znaczne
obniżenie formalizmu oraz uszczuplenie gwarancji procesowych stron. Rzecz tyczy
się przewidywania przez sąd możliwości wymierzenia kary powyżej 2 lat pozbawienia
wolności. Ujawnienie się okoliczności świadczących o tej możliwości po rozpoczęciu

przewodu sądowego musi skutkować przekazaniem sprawy prokuratorowi, aby ten
przeprowadził postępowanie przygotowawcze na zasadach ogólnych. Nie jest przy tym
istotne, czy w dalszym postępowaniu zostanie wniesione oskarżenie i czy sąd w nowym
procesie taką karę orzeknie. W każdym razie sędzia, który w stosownym postanowieniu
wyraził swój pogląd co do prognozowanej kary, jest z mocy prawa wyłączony od dalszego
udziału w sprawie (art. 517g § 3 k.p.k.). Gdy przewidywanie wymierzenia kary surow-
szej niż 2 lata pozbawienia wolności ma miejsce jeszcze przed rozpoczęciem przewodu
sądowego, konsekwencje procesowe są wówczas identyczne: przekazanie bezpośrednio
sprawy prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na za-
sadach ogólnych. Wynika to jednak z innego przepisu – z art. 517g § 1 k.p.k. Rozważana
sytuacja mieści się bowiem w zakresie znaczeniowym użytego w tym przepisie zwrotu
językowego „sprawa nie podlega rozpoznaniu w trybie przyspieszonym”.
Kończąc rozważania dotyczące przesłanek postępowania przyspieszonego, już tylko

dla porządku trzeba zaakcentować, że przytoczone sformułowanie o niemożności roz-
poznania sprawy w trybie przyspieszonym w rozumieniu art. 517g § 1 k.p.k. obejmuje
głównie sytuacje polegające na braku przesłanek pozytywnych tego trybu.
3.3. Przebieg postępowania przyspieszonego
3.3.1. Postępowanie przygotowawcze
W następstwie zmian nowelizacyjnych z 2009 r. dochodzenie musi być przeprowadzone

w każdej sprawie kierowanej do postępowania przyspieszonego. Jest to jednak do-
chodzenie w istotnym zakresie skrócone, co wiąże się z krótkim czasem jego trwania
(48 godzin) oraz dążeniem do realizacji zasady szybkości.
W myśl art. 517c § 1 k.p.k. to dochodzenie można ograniczyć do przesłuchania osoby

podejrzanej w charakterze podejrzanego oraz zabezpieczenia dowodów w niezbędnym
zakresie. W takim układzie dopuszczalne jest zaniechanie przeprowadzania takich
czynności jak:
1) wydanie postanowienia o wszczęciu dochodzenia (art. 303 k.p.k.);
2) zaznajomienie podejrzanego lub jego obrońcy z materiałami postępowania
(art. 321 § 1–5 k.p.k.);
3) wydanie postanowienia o zamknięciu dochodzenia (art. 321 § 6 k.p.k.).
Skoro możliwość zrezygnowania z wymienionych czynności zależy od oceny organu

ścigania („można nie dokonywać”), to nie ulega najmniejszych wątpliwości, że nie jest
jednak wykluczone dokonanie tych czynności w ramach omawianej formy dochodzenia.
Na prowadzącym owo dochodzenie ciąży obowiązek pouczenia podejrzanego o przy-

sługujących mu uprawnieniach i obowiązkach i konsekwencjach niedopełnienia tych
obowiązków. Pouczenie wręcza się podejrzanemu na piśmie, a on potwierdza otrzymanie
stosownych informacji przez złożenie podpisu (art. 517c § 2 k.p.k.).
Obecnie obowiązująca regulacja nie przewiduje już obowiązku przesłuchania podej-

rzanego przez prokuratora.
Jeżeli zachodzą podstawy do zainicjowania postępowania sądowego w trybie przyspie-

szonym, Policja sporządza na piśmie wniosek o rozpoznanie sprawy w tym postępo-
waniu i przekazuje go do sądu wraz z doprowadzeniem do tego organu podejrzanego
(art. 517d § 1 k.p.k.). Sprecyzowanie charakteru prawnego tego wniosku nie nastręcza
trudności. Skoro mamy do czynienia z czynnością zastępującą akt oskarżenia, to
wniosek ten pełni funkcję aktu oskarżenia. Innymi słowy, wniosek o rozpoznanie
sprawy w postępowaniu przyspieszonym jest surogatem aktu oskarżenia.
De lege lata wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym nie podlega

zatwierdzeniu przez prokuratora. Od tej reguły są dwa wyjątki wynikające z art. 517d
§ 2 k.p.k. Oznacza to, że wtedy Policja ma obowiązek przedstawić wniosek prokuratorowi
do zatwierdzenia. Zatwierdzenie to nic innego jak akceptacja wniosku pod względem
merytorycznym i prawnym, w tym również ocena zaistnienia przesłanek dopuszczal-
ności postępowania przyspieszonego. Chodzi mianowicie o istnienie warunków do
wystąpienia z wnioskiem o skazanie bez rozprawy (art. 335 § 1 i 2 k.p.k.) oraz złożenie
przez podejrzanego wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej na
posiedzeniu (art. 338a k.p.k.).
Jeżeli wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym zatwierdził prokurator,

kieruje go do sądu. Gdy aprobata prokuratora nie jest wymagana, z wnioskiem wystę-
puje oczywiście Policja, a o tym fakcie niezwłocznie zawiadamia prokuratora (art. 517d
§ 1 k.p.k.). Do wniosku Policja dołącza zgromadzony materiał dowodowy.
Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym powinien składać

się z elementów wymaganych w stosunku do aktu oskarżenia w sprawach z oskarżenia
publicznego, z wyjątkiem dotyczącym uzasadnienia (art. 332 § 1, art. 333 § 1–3 w zw.
z art. 517d § 3 zdanie pierwsze k.p.k.). Z omawianym wnioskiem przesyła się akta postę-
powania przygotowawczego wraz z załącznikami oraz załącznik adresowy do akt sprawy
i odpisy wniosku dla każdego z oskarżonych (art. 334 § 1 i 2 w zw. z art. 517d § 3 zdanie
pierwsze k.p.k.). Nie stosuje się jednak art. 334 § 3 k.p.k., co oznacza zwłaszcza brak
obowiązku zawiadomienia pokrzywdzonego o złożeniu wniosku o rozpoznanie sprawy
w trybie przyspieszonym. Interesy pokrzywdzonego ma gwarantować autonomiczna
regulacja zamieszczona w art. 517d § 3 zdanie drugie k.p.k. W powołanym przepisie
przewidziano wymóg pisemnego pouczenia pokrzywdzonego o przysługujących mu

uprawnieniach.
Ze względu na ograniczone ramy czasowe postępowania przyspieszonego następuje

modyfikacja ogólnych zasad dotyczących wezwania do stawiennictwa. Krótkie terminy
powodują bowiem, że stosowanie reguły polegającej na tym, że wezwanie wysyła organ,
przed którym dany podmiot ma się stawić, byłoby równoznaczne z niemożnością re-
spektowania tych limitów czasowych. W tym kierunku należy odczytywać sens uregulo-
wania art. 517d § 4 k.p.k., że każda osoba wezwana przez Policję w charakterze świadka,
biegłego, tłumacza lub specjalisty jest obowiązana stawić się w sądzie we wskazanym
terminie, a zatem bez odrębnego wezwania pochodzącego od sądu.
3.3.2. Postępowanie przed sądem
Już pierwszy etap postępowania sądowego w trybie przyspieszonym dostarcza przykła-

dów świadczących o redukcji wymagań proceduralnych na tle postępowania zwyczaj-
nego (art. 517e § 1 i 3 k.p.k.).
Po wniesieniu sprawy do sądu nie stosuje się art. 339 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k. W wyniku noweli
Kodeksu postępowania karnego z 2013 r. rozszerzono jednak możliwości wyznaczania
posiedzenia w trybie przyspieszonym, zwłaszcza w celu merytorycznej kontroli oskar-
żenia. W każdym razie, gdy nie ma takiej potrzeby, po doprowadzeniu podejrzanego
natychmiast odbywa się rozprawa. Nie jest wykluczona kontrola formalna w trybie
art. 337 k.p.k.
Prezes sądu lub sąd doręcza oskarżonemu oraz ustanowionemu już obrońcy odpis
wniosku o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym. Jednocześnie należy wówczas
umożliwić oskarżonemu lub jego obrońcy przygotowanie się do obrony, wyznaczając
w tym celu odpowiedni termin, jak również trzeba zagwarantować kontakt obu podmio-
tów bez obecności osób trzecich (art. 517e § 1 k.p.k.). W postępowaniu przyspieszonym
nie obowiązuje bowiem wymóg zachowania co najmniej 7-dniowego odstępu między
doręczeniem zawiadomienia o rozprawie a terminem rozprawy, określonym w art. 353
§ 1 i 2 k.p.k. Zresztą oskarżonemu nie doręcza się zawiadomienia o terminie rozprawy.
W postępowaniu przyspieszonym sąd rozpoznaje sprawę w składzie jednego sędziego.
W kwestii udziału oskarżonego na rozprawie głównej w postępowaniu przyspieszonym

należy odwołać się do zasad obowiązujących w postępowaniu zwyczajnym, przyjmując,
że udział oskarżonego w rozprawie – co do zasady – nie jest obowiązkowy (art. 517a
§ 1 w zw. z art. 374 k.p.k.). Co się tyczy oskarżyciela publicznego, należy dostrzec
autonomiczne unormowanie w art. 517a § 2 k.p.k., które de facto stanowi powielenie
wyjątkowej regulacji z art. 46 § 2 k.p.k., dotyczącej spraw, w których postępowanie przy-

gotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia. Także więc w trybie przyspieszonym
niestawiennictwo oskarżyciela publicznego nie tamuje toku rozprawy ani posiedzenia.
Jeśli oskarżyciel publiczny nie bierze udziału w rozprawie, wówczas zarzuty odczytuje
protokolant (art. 517a § 1 k.p.k.).
Zaznaczyć jednak trzeba, że w roli oskarżyciela publicznego występuje tutaj wyłącznie

prokurator. Nawet jeżeli prokurator nie musi zatwierdzać wniosku Policji o rozpoznanie
sprawy w postępowaniu przyspieszonym, trudno byłoby uznać, że Policja miała pozy-
cję oskarżyciela publicznego. Brak bowiem przepisu przyznającego Policji taki status,
podczas gdy w myśl art. 45 § 2 k.p.k. inny niż prokurator organ państwowy może być
oskarżycielem publicznym tylko z mocy szczególnych przepisów ustawy. Poza tym
dotychczasowe unormowania w polskim procesie karnym nie pozwalają na uznanie, że
Policja jest oskarżycielem publicznym w sprawach o jakiekolwiek przestępstwa. Należy
też zauważyć, że w art. 517d § 1 k.p.k. jest jedynie mowa o przekazaniu przez Policję
wniosku do sądu, a nie o jego wniesieniu do sądu.
Aby zapewnić oskarżonemu korzystanie z pomocy obrońcy w postępowaniu przyspie-

szonym, ustanowiono obowiązek pełnienia dyżurów przez adwokatów i radców praw-
nych, w czasie i miejscu ustalonym w odrębnych przepisach (art. 517j § 1 k.p.k.). Kwestię
tę reguluje szczegółowo rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23.06.2015 r. w spra-
wie sposobu zapewnienia oskarżonemu korzystania z pomocy obrońcy w postępowaniu
przyspieszonym (Dz.U. poz. 920). Rozważana regulacja ma na celu urzeczywistnienie
możliwości wyboru obrońcy oraz kontaktu z nim lub z obrońcą z urzędu. Należy jednak
podzielić obawy doktryny co do realnego kształtu prawa do obrony w postępowaniu
przyspieszonym. Dynamika tego postępowania i jego granice czasowe mogą stawiać
pod znakiem zapytania skuteczność wyboru obrońcy i jakość obrony świadczonej przez
konkretnego adwokata lub radcę prawnego18.
W pewnych sytuacjach sąd jest zobligowany do wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie

środka zapobiegawczego. Ma to miejsce w następujących wypadkach:
1) w razie zarządzenia przerwy w rozprawie (art. 517f § 2 k.p.k.);
2) we wszystkich przedstawionych wyżej sytuacjach, w których następuje przekaza-
nie sprawy prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowaw-
czego na zasadach ogólnych (art. 517g § 1–3 k.p.k.);
3) w razie skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego
zawieszenia jej wykonania – po wysłuchaniu stron (art. 517g § 4 k.p.k.).
Wskazany obowiązek nie oznacza jednak, aby sąd musiał taki środek zastosować. Chu-
ligański charakter czynu nie jest już notabene samoistną przesłanką stosowania środka
18
T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., 2011, s. 937; Kodeks..., red. P. Hofmański, t. 3, 2012, s. 191;
J. Grajewski, S. Steinborn, Przebieg..., s. 468–469.
zapobiegawczego w postępowaniu przyspieszonym, tak jak to było na gruncie stanu

prawnego obowiązującego w następstwie uchwalenia ustawy z 16.11.2006 r. o zmianie
ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 226, poz. 1648). Takie
rozwiązanie Trybunał Konstytucyjny trafnie zakwestionował19.
Redukcje proceduralne w stadium jurysdykcyjnym postępowania przyspieszonego przy-

bierają także inne formy. Wykluczono możliwość odroczenia sporządzenia uzasadnienia
postanowienia i odroczenia wydania wyroku (art. 517f § 3 k.p.k.). Bardzo znamienne
są modyfikacje dotyczące terminów i czynności związanych z zaskarżeniem wyroku.
Poniżej ujęto najważniejsze z tych zmian:
1) wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku może być
zgłoszony ustnie do protokołu rozprawy lub posiedzenia albo złożony na piśmie
w terminie zawitym 3 dni od daty ogłoszenia wyroku, a gdy ustawa przewiduje
doręczenie wyroku – od daty jego doręczenia – art. 517h § 1 k.p.k.;
2) sąd sporządza uzasadnienie wyroku w terminie 3 dni od daty złożenia stosow-
nego wniosku (art. 517h § 2 k.p.k.), a zatem wyrok nigdy nie jest uzasadniany
z urzędu (uzasadnienie wyroku jest sporządzane na formularzu według ustalo-
nego wzoru);
3) termin do wniesienia apelacji wynosi 7 dni i dla każdego uprawnionego biegnie
od daty doręczenia mu wyroku z uzasadnieniem (art. 517h § 3 k.p.k.);
4) apelację przekazuje się niezwłocznie wraz z aktami sądowi odwoławczemu, któ-
ry rozpoznaje sprawę najpóźniej w ciągu miesiąca od daty jej wpływu (art. 517h
§ 4 k.p.k.).
Jeżeli po rozpoznaniu środka odwoławczego sąd ustali, że zachodzi potrzeba uzupeł-

nienia postępowania dowodowego, a dokonanie niezbędnych czynności przez sąd
powodowałoby znaczne trudności, wówczas uchyla wyrok i może przekazać sprawę
prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach
ogólnych (art. 517i § 1 k.p.k.). Przekazanie stanowi tutaj rozstrzygnięcie następcze po
uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji. Prowadzi ono w istocie do zmiany trybu
postępowania i cofnięcia go do fazy poprzedzającej wniesienie oskarżenia. Tak daleko-
siężne skutki mogą ponadto wystąpić w sytuacji opisanej w art. 517i § 2 k.p.k. Mianowicie
uchylenie wyroku wydanego w pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania powoduje, że dalsze postępowanie toczy się w trybie zwyczajnym.
3.4. „Rozprawa odmiejscowiona”
Prowadzenie postępowania przyspieszonego w formie tzw. rozprawy odmiejscowionej

stanowi zmodyfikowaną postać tego postępowania. Ta regulacja została wprowadzona
19
Wyrok TK z 7.10.2008 r., P 30/07, OTK-A 2008/8, poz. 135.
przez ustawę z 31.08.2011 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych

oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 217, poz. 1280).
Od razu trzeba zauważyć, że nazwa tej instytucji procesowej jest dość kuriozalna, a poza
tym nie do końca oddaje istotę omawianego uregulowania. Rozprawę prowadzi się bo-
wiem w tym wypadku w dwóch miejscach jednocześnie, przy czym w jednym (budynku
sądowym) znajduje się sąd utrzymujący pozycję kierowniczą, w drugim zaś przebywa
oskarżony oraz referendarz sądowy lub asystent sędziego reprezentujący sąd, a także
ustanowiony obrońca oskarżonego, tłumacz (w razie potrzeby) lub inne osoby (art. 517b
§ 2a–2d k.p.k.). Rozprawa jest prowadzona w formie telekonferencji umożliwiającej
przesłuchiwanie oskarżonego, świadków czy biegłych na odległość, w warunkach
zastosowania urządzeń technicznych zapewniających jednoczesne i bezpośrednie
przekazywanie obrazu i dźwięku. Warunkiem sięgnięcia do tego rozwiązania jest więc
wcześniejsze przygotowanie pomieszczenia, w którym sprawca mógłby zostać umiesz-
czony oraz dysponowanie przez sąd i Policję odpowiednią infrastrukturą techniczną20.
Ta nowa, niefortunna regulacja została już poddana niemałej krytyce w doktrynie

i praktyce wymiaru sprawiedliwości21. Nie sposób rzeczywiście przejść do porządku nad
istotnym ograniczeniem w tej sytuacji zasady bezpośredniości czy zasady kontradyk-
toryjności (reguła równości broni), a poza tym korzyści wynikające ze stosowania tego
trybu na szeroką skalę mogą okazać się wątpliwe w aspekcie ekonomicznym i z punktu
widzenia zasady szybkości.
Tak zwana rozprawa odmiejscowiona jest prowadzona z zachowaniem reguł obowią-

zujących w postępowaniu przyspieszonym, z modyfikacjami przedstawionymi poniżej:
1) dopuszczalne jest odstąpienie od doprowadzenia zatrzymanego sprawcy do sądu,
jeśli zostanie zapewnione uczestnictwo sprawcy we wszystkich czynnościach są-
dowych, w których ma on prawo brać udział, a w szczególności złożenie przez
niego wyjaśnień (art. 517b § 2a k.p.k.);
2) o sytuacji ujętej w pkt 1 oraz o odmiennościach ujętych poniżej w pkt 6–7, 9–10
Policja powinna pouczyć podejrzanego już w trakcie przesłuchania przeprowa-
dzanego podczas dochodzenia (art. 517c § 2a k.p.k.);
3) należy sporządzić dla oskarżonego i jego obrońcy odpisy wniosku o rozpoznanie
sprawy w postępowaniu przyspieszonym oraz uwierzytelnione kopie wszystkich
dokumentów materiału dowodowego przekazywanych do sądu i pozostawić je
w miejscu przebywania sprawcy (art. 517d § 1a k.p.k.);
20
J. Grajewski, S. Steinborn, Przebieg..., s. 475.
21
Zob. np. J. Kosowski, Rozprawa „odmiejscowiona”, Prok. i Pr. 2012/1, s. 50–53; A. Górski [w:]
K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa
2012, s. 1060; B. Dudzik [w:] Postępowania..., red. K. Dudka, s. 107 i podana tam literatura.
4) każda osoba wezwana przez Policję w charakterze świadka, biegłego, tłumacza

lub specjalisty jest obowiązana stawić się w miejscu przebywania sprawcy we
wskazanym terminie, czyli bez osobnego wezwania od sądu (art. 517d § 4 k.p.k.);
5) złożenie wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym jest
równoznaczne z przekazaniem sprawcy do dyspozycji sądu (art. 517b § 2a k.p.k.);
6) prezes sądu lub sąd w trybie art. 137 k.p.k. (doręczenie w wypadkach niecierpią-
cych zwłoki) zawiadamia oskarżonego i jego obrońcę o doręczeniu sądowi wspo-
mnianego wniosku i wyznacza czas na przygotowanie się do obrony, umożliwia-
jąc kontakt oskarżonego – w miejscu jego przebywania – z obrońcą bez obecności
osób trzecich (art. 517e § 1a k.p.k.);
7) Policja doręcza odpisy tego wniosku za pokwitowaniem oskarżonemu i jego
obrońcy oraz udostępnia im kopie dokumentów, o których mowa w pkt 3
(art. 517e § 1a zdanie drugie k.p.k.);
8) we wszystkich czynnościach sądowych w miejscu przebywania sprawcy bierze
udział referendarz sądowy lub asystent sędziego zatrudniony w sądzie, w którego
okręgu ten sprawca się znajduje (art. 517b § 2b k.p.k.);
9) uczestnicy postępowania mogą składać wnioski oraz inne oświadczenia oraz
dokonywać czynności procesowych wyłącznie w formie ustnej do protokołu.
Oskarżonego i jego obrońcę należy poinformować o treści wszystkich pism pro-
cesowych, które zostały włączone do akt sprawy od chwili przekazania do sądu
wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym, przy czym na
żądanie któregoś z tych podmiotów sąd ma obowiązek odczytać treść wskaza-
nych pism (art. 517ea § 1 k.p.k.);
10) pisma procesowe oskarżonego i jego obrońcy, których nie można było przekazać
do sądu, mogą być przez nich odczytane na rozprawie, a z chwilą tego odczytania
wywołują skutek procesowy i są traktowane jako czynności dokonane w formie
ustnej (art. 517ea § 2 k.p.k.);
11) zarządzenie przerwy w rozprawie lub zmiana trybu postępowania skutkują
w dalszym postępowaniu niemożnością stosowania omawianego sposobu uczest-
nictwa oskarżonego w czynnościach sądowych (art. 517ga k.p.k.).
Literatura
B. Dudzik, Postępowanie przyspieszone w Kodeksie postępowania karnego, „Prokurator” 2007/1; K. Eich-

staedt, Postępowanie przyspieszone, Prok. i Pr. 2007/6; A. Gaberle, Postępowanie przyspieszone w polskim
procesie karnym (na tle wymagań ustawy oraz badań praktyki), ZNUJ 1975/72; A. Gaberle, Prawo do
obrony w postępowaniu przyspieszonym [w:] Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana
Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007; A. Gaberle, Zasada trafnej
reakcji na przestępstwo a postępowanie uproszczone, przyspieszone i nakazowe [w:] Problemy kodyfikacji
prawa karnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś, Kraków 1993;
M. Greiser, Sporządzony przez Policję i przekazany do sądu na podstawie art. 517d § 1 k.p.k. wniosek
o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym jako brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

PS 2012/7–8; T. Grzegorczyk, Nowy model postępowania przyspieszonego w sprawach karnych, Prok.
i Pr. 2010/4; T. Grzegorczyk, Przekazanie przez sąd sprawy prokuratorowi do przeprowadzenia postę-
powania przygotowawczego na zasadach ogólnych, PS 2008/2; T. Grzegorczyk, Wniosek o rozpoznanie
sprawy w postępowaniu przyspieszonym jako surogat aktu oskarżenia [w:] Skargowy model proce-
su karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska,
P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008; W. Grzeszczyk, Przebieg postępowania
przyspieszonego po nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 2007/4; W. Grzeszczyk,
Przesłanki postępowania przyspieszonego w nowej postaci, Prok. i Pr. 2007/3; P. Hofmański, Po co nam
„nowe” postępowanie przyspieszone? [w:] Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczo-
ści. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, red. K. Krajewski,
Warszawa–Kraków 2007; M. Jeż-Ludwichowska, Zasada rzetelnego procesu a postępowanie nakazowe
i przyspieszone, [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka,
Warszawa 2009; M. Jeż-Ludwichowska, D. Kala, Postępowanie przyspieszone – analiza rozwiązań
ustawowych [w:] Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardo-
wi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007; J. Kasiński, Nowe rozwiązania w zakresie trybu
przyspieszonego po nowelizacji kodeksu postępowania karnego, MoP 2010/20; J. Kasiński, Przerwa
w rozprawie w postępowaniu przyspieszonym, Prok. i Pr. 2008/9; Kodeks postępowania karnego, t. 3,
Komentarz do art. 468–682, red. P. Hofmański, Warszawa 2012; A. Kołodziejczyk, Postępowanie
przyspieszone (uwagi krytyczne), Prok. i Pr. 2008/7–8; J. Kosonoga, Chuligański charakter czynu jako
podstawa stosowania środków zapobiegawczych w postępowaniu przyspieszonym [w:] Współzależność
prawa karnego materialnego i procesowego w świetle kodyfikacji karnych z 1997 r. i propozycji ich zmian,
red. G. Artymiak, Z. Ćwiąkalski, Warszawa 2009; J. Kosowski, Obrona formalna w stadium przygoto-
wawczym postępowania przyspieszonego, Prok. i Pr. 2010/7–8; J. Kosowski, Pouczenie pokrzywdzonego
w postępowaniu przyspieszonym [w:] Gwarancje praw pokrzywdzonych w postępowaniach szczególnych,
red. D. Gil, Warszawa 2012; J. Kosowski, Rozprawa „odmiejscowiona”, Prok. i Pr. 2012/1; R. Kucharski,
Amerykański model sądownictwa przyspieszonego, Prok. i Pr. 2006/11; C. Kulesza, Refleksje na temat
obrony formalnej w postępowaniu przyspieszonym [w:] Problemy stosowania prawa sądowego. Księga
ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, red. I. Nowikowski, Lublin 2007; Z. Kwiatkowski,
Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym [w:] Skargowy model procesu karnego.
Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki,
H. Paluszkiewicz, P. Wiliński, Warszawa 2008; A. Marek, Powrót chuligańskiego charakteru czynu
w prawie karnym [w:] Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga jubileuszowa
z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, red. K. Krajewski, Warszawa–Kraków 2007;
S. Momont, A. Ważny, Postępowanie przyspieszone w praktyce, Prok. i Pr. 2009/11–12; M. Nawacki,
P. Starzyński, Arbitralność zatrzymania w postępowaniu przyspieszonym, Pal. 2008/1–2; T. Nowak,
Prawo do obrony oskarżonego w postępowaniu przyspieszonym, Pal. 1987/10–11; H. Paluszkiewicz,
Kilka uwag o konsensualizmie w postępowaniu przyspieszonym [w:] Iudicium et scientia. Księga jubile-
uszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011;
H. Paluszkiewicz, Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu przyspieszonym [w:] Gwarancje praw
pokrzywdzonych w postępowaniach szczególnych, red. D. Gil, Warszawa 2012; L.K. Paprzycki, Rzetelność
postępowania przyspieszonego [w:] Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi
4. Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego 687
Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński,

Warszawa 2008; Z. Raczek, Funkcjonowanie sądów 24-godzinnych w praktyce, PS 2009/1; T. Razowski,
Zatrzymanie oskarżonego w postępowaniu przyspieszonym, Prok. i Pr. 2008/3; E. Skrętowicz, E. Kruk,
Skarga w postępowaniu przyspieszonym [w:] Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana
Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, red. A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz,
P. Wiliński, Warszawa 2008; A. Światłowski, Historia pewnej kompromitacji. O przywróceniu trybu
przyspieszonego w sprawach o przestępstwa [w:] Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI
stulecia. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy, red. K. Krajewski, B. Stańdo-Kawecka,
Warszawa 2011; K. Zgryzek, Prawo do obrony w postępowaniu przyspieszonym – krok wstecz [w:] Nauki
penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin
Profesora Andrzeja Gaberle, red. K. Krajewski, Warszawa–Kraków 2007.
4. Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego

Specyfika pewnej kategorii przestępstw sprawia, że pokrzywdzonemu pozostawia się
decyzję w kwestii ich ścigania. Mowa tutaj oczywiście o przestępstwach prywatno-skar-
gowych, które bezpośrednio naruszają interes indywidualny, a na ogół tylko pośrednio
godzą w dobro społeczne. W razie popełnienia takiego przestępstwa to pokrzywdzony
powinien ocenić, czy dokonany czyn na tyle narusza jego dobra zagwarantowane przez
prawo, że należałoby zainicjować prowadzenie postępowania karnego, czy też dany czyn
– w jego odczuciu – nie ingeruje w większym stopniu w sferę jego chronionych interesów
i dlatego należałoby zrezygnować ze ścigania sprawcy. Po stronie pokrzywdzonego muszą
zatem wystąpić kumulatywnie dwie okoliczności determinujące wszczęcie stosownej
procedury: poczucie pokrzywdzenia i wola ścigania22. W konsekwencji ustawodawca sta-
je przed zadaniem wyodrębnienia specjalnego trybu postępowania o silnych podstawach
aksjologicznych związanych z wyeksponowaniem roli i znaczenia pokrzywdzonego23.
Tym sposobem dochodzi do skonstruowania postępowania w sprawach z oskarżenia
prywatnego, którego istotną cechą jest wniesienie skargi przez pokrzywdzonego
przestępstwem tego rodzaju.
Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego jest oparte na modyfikacjach wpro-

wadzanych jednostopniowo. Ten schemat znajduje potwierdzenie w art. 485 k.p.k.,
stanowiącym, że w sprawach z oskarżenia prywatnego stosuje się przepisy o postępo-
waniu zwyczajnym, z zachowaniem przepisów normujących właśnie postępowanie
z oskarżenia prywatnego.
22
D. Gil, Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego w polskim procesie karnym, Warszawa 2011,
s. 36–37.
23
D. Gil, Postępowanie..., s. 34.
4.2. Przesłanki postępowania w sprawach z oskarżenia

prywatnego
4.2.1. Przesłanki pozytywne
Do szczególnych przesłanek pozytywnych postępowania w sprawach z oskarżenia

prywatnego należy zaliczyć trzy stany:
1) ściganie przestępstwa w trybie prywatnoskargowym,
2) wniesienie i popieranie skargi przez oskarżyciela prywatnego,
3) uiszczenie zryczałtowanej równowartości wydatków.
Zakres przedmiotowy postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego w sposób

naturalny i logiczny jest ograniczony do przestępstw prywatnoskargowych. Taki tryb
ścigania ustanawiają przepisy prawa materialnego, w sprawach o takie czyny, jak np. lek-
kie uszkodzenie ciała (art. 157 § 2 k.k.), zniesławienie (art. 212 § 1 i 2 k.k.), zniewaga
(art. 216 § 1–2 k.k.) czy naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 § 1 k.k.).
Skarga wnoszona przez pokrzywdzonego stanowi uproszczony akt oskarżenia. Po-

nieważ trudno wymagać od pokrzywdzonego sformalizowanego pisma procesowego,
w zakresie treści tego aktu oskarżenia wystarczające jest zachowanie przez pokrzyw-
dzonego minimum określonego w art. 487 k.p.k., przez oznaczenie osoby oskarżonego,
zarzucanego mu czynu oraz wskazanie dowodów, na których opiera się oskarżenie.
Uproszczony akt oskarżenia powinien odpowiadać wymogom pisma procesowego
ujętym generalnie w art. 119 k.p.k. Pokrzywdzony może swoją pisemną lub ustną skargę
złożyć Policji, która w razie potrzeby zabezpiecza dowody, po czym przesyła skargę
właściwemu sądowi (art. 488 § 1 k.p.k.). Na polecenie sądu Policja ma obowiązek
dokonania określonych czynności dowodowych, których wyniki przekazuje następnie
sądowi (art. 488 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.).
Na oskarżycielu prywatnym ciąży obowiązek złożenia przy akcie oskarżenia lub wraz
z oświadczeniem o przyłączeniu się do toczącego się postępowania lub o podtrzymaniu
oskarżenia, od którego odstąpił prokurator, dowodu wpłaty do kasy sądowej zryczałto-
wanej równowartości wydatków (art. 621 § 1 k.p.k.). W świetle rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z 28.05.2003 r. w sprawie wysokości zryczałtowanej równowartości
wydatków w sprawach z oskarżenia prywatnego (Dz.U. Nr 104, poz. 980) wysokość tej
opłaty wynosi 300 zł. Określając jednak dokładnie charakter prawny wymogu uiszczenia
zryczałtowanej równowartości wydatków, trzeba dojść do wniosku, że brak tej opłaty
nie jest, ściśle rzecz ujmując, szczególnym warunkiem dopuszczalności postępowa-
nia z oskarżenia prywatnego. Złożenie aktu oskarżenia bez jednoczesnego wniesienia
wspomnianej opłaty powoduje przecież wszczęcie postępowania, ale zarazem tworzy
przeszkodę w jego dalszym rozwijaniu się. Oskarżyciel prywatny powinien wtedy zo-
stać wezwany do uiszczenia brakującej opłaty w terminie 7 dni (art. 120 § 1 k.p.k.).
Akt oskarżenia zostaje uznany za bezskuteczny w razie niewpłacenia stosownej kwoty

(art. 120 § 2 k.p.k.).
4.2.2. Przesłanki negatywne
Szczególne przesłanki ujemne wykluczają wszczęcie i prowadzenie postępowania

z oskarżenia prywatnego. W tej grupie przesłanek można wyróżnić:
1) przedawnienie karalności;
2) ściganie przestępstwa prywatnoskargowego w trybie publicznoskargowym;
3) odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia;
4) inne przesłanki negatywne.
A. Przedawnienie karalności
Według art. 101 § 2 k.k. karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego

ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy
przestępstwa, jednakże nie później niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
B. Ściganie przestępstwa prywatnoskargowego w trybie publicznoskargowym
Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego staje się niedopuszczalne, gdy

przestępstwo prywatnoskargowe podlega ściganiu w trybie publicznoskargowym.
Wyłączenie tego rodzaju ma miejsce w kilku sytuacjach:

1) w razie ingerencji prokuratora w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia
prywatnego, z uwagi na istnienie interesu społecznego (art. 60 i 661 § 2 k.p.k.);
2) gdy przestępstwo prywatnoskargowe ma charakter chuligański i jest przedmio-
tem rozpoznania w ramach postępowania przyspieszonego (art. 517b § 2 k.p.k.);
3) jeśli pokrzywdzony wniesie skargę w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarże-
nia prywatnego do sądu wojskowego, wtedy z chwilą złożenia skargi to przestęp-
stwo staje się ex lege czynem ściganym z urzędu (art. 661 § 1 k.p.k.).
C. Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia
Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia wyklucza kontynuację postępo-

wania.
Odstąpienie od oskarżenia obejmuje swym zakresem różnorodne sytuacje. Przyjmując

jako kryterium formę, w której owo odstąpienie jest realizowane, można wyodrębnić:
1) odstąpienie od oskarżenia w ścisłym znaczeniu, obejmujące:
a) odstąpienie w drodze wyraźnego oświadczenia (art. 496 § 1 i 2 k.p.k.),
b) odstąpienie dorozumiane (art. 491 § 1 i art. 496 § 3 k.p.k.);

2) odstąpienie od oskarżenia w szerszym znaczeniu, w którym zawiera się:
a) pojednanie (art. 492 k.p.k.),
b) ugoda (art. 494 k.p.k.).
Odstąpienie w drodze wyraźnego oświadczenia polega na złożeniu przez oskarży-

ciela prywatnego oświadczenia, w którym wyraża on wolę rezygnacji z oskarżenia. To
oświadczenie może być złożone na piśmie lub ustnie do protokołu (art. 116 k.p.k.).
Oświadczenie oskarżyciela prywatnego złożone do czasu rozpoczęcia przewodu sądo-
wego na pierwszej rozprawie głównej implikuje obowiązek sądu dotyczący umorzenia
postępowania, bez konieczności uzyskiwania zgody oskarżonego (art. 496 § 2 k.p.k.). Ten
wiążący dla sądu charakter oświadczenia oskarżyciela prywatnego może niekiedy pod-
legać relatywizacji, gdy stan zaawansowania procesu karnego łączy się z koniecznością
spełnienia określonego warunku, dzięki któremu odstąpienie oskarżyciela prywatnego
od oskarżenia staje się skuteczne. Odstąpienie realizowane po rozpoczęciu przewodu
sądowego i umorzenie z tego powodu procesu wymagają bowiem zgody oskarżonego,
z tym że odstąpienie od oskarżenia może mieć miejsce do chwili prawomocnego za-
kończenia postępowania (art. 496 § 2 k.p.k.).
Dorozumiane odstąpienie od oskarżenia dotyczy zarówno posiedzenia pojednawczego

(art. 491 § 1 k.p.k.), jak i rozprawy (art. 496 § 3 k.p.k.). W obu sytuacjach podstawą tego
odstąpienia są domniemania prawne przewidziane przez przepisy. Z faktu nieuspra-
wiedliwionego niestawiennictwa oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika ustawa
wyprowadza wniosek równoznaczny z traktowaniem tej absencji jako odstąpienia oskar-
życiela prywatnego od oskarżenia. W rezultacie sąd jest władny umorzyć postępowanie
karne. Omawiane domniemanie nie znosi przeciwdowodu (preasumptio iuris ac de iure),
co oznacza, że oskarżyciel prywatny nie może dowodzić, że przez swoje zachowanie
nie zamierzał odstąpić od oskarżenia. Wnosząc jednak zażalenie na postanowienie
o umorzeniu postępowania, oskarżyciel prywatny może podjąć próbę wykazania, że
jego nieobecność była spowodowana usprawiedliwioną przyczyną.
Odstąpienie od oskarżenia w szerszym znaczeniu odnosi się do pojednania i ugody,

ponieważ zawarty jest w nich element rezygnacji z realizacji funkcji oskarżenia.
Pojednanie stanowi dwustronne oświadczenie, w którym strony postanawiają nie wy-

suwać w stosunku do siebie pretensji z powodu popełnionego przestępstwa i wyrażają
zgodę na umorzenie postępowania z tego powodu (art. 492 k.p.k.). Jest to pojednanie
proste. Należy je skontrastować z pojednaniem złożonym, obejmującym również
inne sprawy z oskarżenia prywatnego, toczące się jednocześnie pomiędzy tymi samymi
stronami (art. 493 k.p.k.).
Wraz z pojednaniem może dojść do zawarcia ugody, zawierającej uregulowanie nie-

których lub wszystkich roszczeń pozostających w związku z oskarżeniem (art. 494
§ 1 k.p.k.). Chodzi tu o kumulację dwóch kwestii: odpowiedzialności karnej za prze-
stępstwo prywatno-skargowe oraz odpowiedzialności cywilnej za szkodę wynikającą
z tego przestępstwa. W grę wchodzą zarówno roszczenia majątkowe, jak i niemajątkowe
(np. przeproszenie oskarżyciela prywatnego).
D. Inne przesłanki negatywne
Przepisów regulujących postępowanie z oskarżenia prywatnego nie stosuje się w spra-

wach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych (art. 646 k.p.k.).
4.3. Oskarżenie wzajemne
Wprowadzenie instytucji oskarżenia wzajemnego do procesu karnego było motywowane

względami praktycznymi, przejawiającymi się w stworzeniu możliwości jednoczesnego
osądzenia wszystkich stron konfliktu, aby zapobiec rozpatrywaniu wzajemnych zarzutów
stron w odrębnych postępowaniach.
Oskarżony może do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej

wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu, będącemu pokrzywdzonym, wzajem-
ny akt oskarżenia o ścigany z oskarżenia prywatnego czyn, pozostający w związku
z czynem mu zarzucanym (art. 497 § 1 zdanie pierwsze k.p.k.). O związku czynów,
determinującym ich łączne rozpoznanie, może świadczyć chociażby powiązanie rzeczo-
we polegające na występowaniu ich wspólnych składników lub zbieżność czasowa obu
czynów. Spełnienie warunków oskarżenia wzajemnego skutkuje tym, że sąd rozpoznaje
łącznie obie sprawy z oskarżenia prywatnego (art. 497 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Znamienne jest to, że każdy z oskarżycieli prywatnych korzysta jednocześnie z upraw-

nień służących oskarżonemu (art. 497 § 3 zdanie pierwsze k.p.k.). W rezultacie przy-
sługuje im prawo do składania wyjaśnień, odmowy składania wyjaśnień i odmowy
odpowiedzi na poszczególne pytania. W logicznym związku z tak ukształtowanym
statusem procesowym pozostaje niemożność przesłuchania tych osób w charakterze
świadków. Pierwszeństwo zadawania pytań i wygłaszania przemówień przysługuje
temu oskarżycielowi prywatnemu, który pierwszy wniósł akt oskarżenia (art. 497 § 3
zdanie drugie k.p.k.). Kolejność ta powinna być również zachowana w związku z prze-
prowadzaniem dowodów.
Sąd ma obowiązek zaznaczyć w wyroku, że postępowanie karne toczyło się z powodu

oskarżeń wzajemnych (art. 497 § 3 zdanie trzecie k.p.k.).
Odstąpienie jednego z oskarżycieli prywatnych od oskarżenia powoduje, że sąd uma-

rza postępowanie tylko w części dotyczącej wniesionego przezeń oskarżenia (art. 497
§ 2 k.p.k.). W wypadku odstąpienia obydwu oskarżycieli prywatnych od oskarżenia
umorzenie obejmuje całość postępowania prywatnoskargowego, które było prowadzone
z powodu oskarżeń wzajemnych.
Oskarżenie wzajemne jest niedopuszczalne, gdy prokurator wcześniej wszczął postę-

powanie w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego albo wstąpił do
toczącego się już postępowania (art. 498 § 1 k.p.k.). Skutkiem ingerencji prokuratora
jest bowiem ściganie przestępstwa prywatnoskargowego z urzędu (art. 60 § 2 k.p.k.),
podczas gdy oskarżenie wzajemne dotyczy trybu ścigania z oskarżenia prywatnego. Jeżeli
ingerencja prokuratora ma miejsce po wniesieniu oskarżenia wzajemnego i polega na
wstąpieniu do jednego z oskarżeń wzajemnych, sąd wyłącza oskarżenie przeciwne do
odrębnego postępowania. W postępowaniu, do którego przyłączył się prokurator, po-
krzywdzony korzysta wtedy z uprawnień oskarżyciela posiłkowego (art. 498 § 2 k.p.k.).
Kodeks postępowania karnego dopuszcza i taką sytuację, w której prokurator obejmuje
zakresem swej ingerencji obydwa oskarżenia wzajemne. Postępowanie toczy się wówczas
z urzędu, a oskarżeni korzystają w odpowiednim zakresie z uprawnień oskarżycieli
posiłkowych (art. 498 § 3 k.p.k.).
4.4. Przebieg postępowania prywatnoskargowego
4.4.1. Postępowanie przygotowawcze
W postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego nie przeprowadza się postę-

powania przygotowawczego poprzedzającego postępowanie jurysdykcyjne. Jest to
w zasadzie reguła nieograniczona wyjątkami. W zasadzie, ponieważ można twierdzić
o namiastce dochodzenia w postaci dokonywania przez Policję określonych czynności
dowodowych. Taka możliwość aktualizuje się w dwóch wariantach.
Pierwszy z nich (art. 488 § 1 k.p.k.) wiąże się z przyjęciem przez Policję ustnej (pod-
legającej zaprotokołowaniu – argumentum ex art. 143 § 1 pkt 1 k.p.k.) lub pisemnej
skargi od pokrzywdzonego i dotyczy zabezpieczenia dowodów, jeżeli zachodzi taka
potrzeba. Należy mieć tutaj na uwadze czynności, które eliminują niebezpieczeństwo
utraty lub zniszczenia dowodów przestępstwa, np. dokonanie oględzin, zajęcie dowo-
dów rzeczowych, ustalenie personaliów i miejsc zamieszkania świadków, odebranie
zeznań od świadków, których nie będzie można przesłuchać w postępowaniu sądowym.
Rozpatrywana możliwość powinna być wykorzystana także wtedy, gdy pokrzywdzony
nie jest w stanie ustalić sprawcy przestępstwa24. Na tle tego wypadku należy zauwa-
żyć, że wprawdzie w art. 488 § 1 k.p.k. jest mowa jedynie o zabezpieczeniu dowodów,
24
Kodeks..., red. P. Hofmański, t. 3, 2012, s. 45–46.
co mogłoby sugerować, że chodzi o dowody już pokrzywdzonemu znane, niemniej

jednak z przyczyn funkcjonalnych i gwarancyjnych trzeba zaaprobować prowadzenie
przez Policję działań także w celu wykrycia dowodów, a następnie ich zabezpieczenia.
Czynności zabezpieczające dowody mają walor czynności procesowych i są przepro-
wadzane z zachowaniem rygorów przewidzianych w Kodeksie postępowania karnego.
Po dokonaniu stosownych czynności Policja przekazuje skargę do właściwego sądu.
W drugim układzie procesowym Policja dokonuje określonych czynności dowodowych

na polecenie sądu (art. 488 § 2 k.p.k.). Powstaje tutaj dość charakterystyczna sytuacja,
polegająca na przeprowadzaniu przez Policję czynności dowodowych w ramach toczą-
cego się postępowania jurysdykcyjnego. Polecenie ich dokonania nie pociąga przecież
za sobą ustania zawisłości sprawy przed sądem. W grę wchodzą czynności dowodowe,
których przeprowadzenie przez sąd byłoby niemożliwe lub łączyłoby się z poważnymi
trudnościami. Policja jest zobowiązana wykonać te czynności, a uściślając – jest związana
poleceniem sądu co do rodzaju i zakresu czynności, przy czym może wykroczyć poza
wyznaczone ramy, jeżeli byłoby to konieczne dla zabezpieczenia śladów i dowodów
przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem (art. 488 § 2 zdanie
drugie w zw. z art. 308 k.p.k.). Oczywiście wyniki dokonanych czynności są przekazy-
wane sądowi.
4.4.2. Postępowanie przed sądem
Oprócz omówionej wyżej sytuacji dotyczącej zainicjowania postępowania w sprawach

z oskarżenia prywatnego przez złożenie skargi Policji kluczowym i zasadniczym trybem
wszczęcia tego postępowania pozostaje bezpośrednie wniesienie przez pokrzywdzonego
do sądu uproszczonego aktu oskarżenia (art. 487 i 488 k.p.k.). Jak już też zaznaczono,
do skargi prywatnej należy dołączyć dowód uiszczenia zryczałtowanej równowartości
wydatków (art. 621 k.p.k.).
Odmiennością typową dla postępowania w sprawach z oskarżenia prywatnego jest

poprzedzenie rozprawy głównej posiedzeniem pojednawczym prowadzonym przez
sędziego lub referendarza sądowego (art. 489 § 1 k.p.k.). Jest ono obligatoryjne w tym
sensie, że bez uprzedniego posiedzenia pojednawczego nie można wyznaczyć rozprawy.
Idea tego rozwiązania tkwi w stworzeniu optymalnych warunków umożliwiających
doprowadzenie do pojednania między skonfliktowanymi stronami. W roli rozwią-
zania w pewnym sensie alternatywnego dla posiedzenia pojednawczego występuje
postępowanie mediacyjne. Za zgodą lub na wniosek stron sąd może bowiem wyzna-
czyć odpowiedni termin dla przeprowadzenia tego postępowania zamiast posiedzenia
pojednawczego (art. 489 § 2 zdanie pierwsze k.p.k.). Do postępowania mediacyjnego
stosuje się odpowiednio art. 23a k.p.k. (art. 489 § 2 zdanie drugie k.p.k.).
Niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego i jego pełnomocnika na posiedzeniu pojed-

nawczym bez usprawiedliwionej przyczyny traktuje się jako odstąpienie od oskarżenia,
co powoduje umorzenie postępowania (art. 491 § 1 k.p.k.). W razie nieusprawiedliwio-
nego niestawiennictwa oskarżonego sprawa zostaje skierowana na rozprawę główną,
a w miarę możliwości wyznacza się od razu jej termin (art. 491 § 2 k.p.k.).
Posiedzenie pojednawcze rozpoczyna się wezwaniem stron do pojednania (art. 490

§ 1 k.p.k.), a następnie są podejmowane próby skłonienia stron do polubownego roz-
wiązania istniejącego między nimi konfliktu. Z przebiegu posiedzenia pojednawczego
sporządza się protokół, w którym należy zwłaszcza opisać stanowisko stron wobec
wspomnianego wezwania oraz omówić wyniki tego posiedzenia. Jeżeli doszło do po-
jednania, protokół podpisują także strony (art. 490 § 2 k.p.k.). Gdy strony się pojed-
nały, prowadzący posiedzenie (sąd lub referendarz sądowy) umarza postępowanie
(art. 492 § 1 k.p.k.). Na postanowienie w tej kwestii przysługuje zażalenie, ponieważ to
postanowienie zamyka drogę do wydania wyroku w rozumieniu art. 459 § 1 k.p.k. Jeżeli
rezultat posiedzenia pojednawczego jest negatywny, kieruje się sprawę na rozprawę
główną, wyznaczając od razu – w miarę możliwości – jej termin, chyba że zachodzi
potrzeba skierowania sprawy na posiedzenie w celu wydania innego rozstrzygnięcia
(art. 495 § 1 k.p.k.). Strony obecne na posiedzeniu pojednawczym powinny wtedy
zgłosić wnioski dowodowe (art. 495 § 2 k.p.k.), w celu zagwarantowania sprawnego
i szybkiego przeprowadzenia rozprawy.
Na rozprawie sąd rozpoznaje sprawę w składzie jednoosobowym (art. 28 § 1 k.p.k.).
Niewykluczone jest, że dopiero w trakcie rozprawy może dojść do pojednania lub

ugody między oskarżycielem prywatnym a oskarżonym (art. 499 k.p.k.). Konsekwen-
cja procesowa jest wówczas analogiczna do posiedzenia pojednawczego – umorzenie
postępowania (art. 492 § 1 w zw. z art. 499 k.p.k.) – zob. regulację art. 622 k.p.k.
Literatura
G. Artymiak, Rozłożenie ciężaru dowodu w sprawach o zniesławienie, Pal. 1995/1–2; G. Artymiak,

Odrębności postępowania karnego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego – zagad-
nienia wybrane, WPP 2008/3; Z. Banasiak, Przyjęcie zawiadomienia o przestępstwie prywatnoskargowym
w praktyce policyjnej, Prok. i Pr. 2010/7–8; T. Bojarski, Uwagi o ściganiu z oskarżenia prywatnego i na
wniosek [w:] Współczesny polski proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi,
red. S. Stachowiak, Poznań 2002; W. Daszkiewicz, Dochodzenie w sprawach z oskarżenia prywatnego,
NP 1974/6; W. Daszkiewicz, Pojednanie, ugoda i mediacja w procesie karnym (zagadnienia procesowe)
[w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 8, Warszawa 1998;
W. Daszkiewicz, Wszczęcie postępowania prywatnoskargowego, Pal. 1974/10; K. Dudka, Wybrane
problemy dochodzenia w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe, Prok. i Pr. 2005/6; K. Dudka,
M. Mozgawa, Interes społeczny jako przesłanka prokuratorskiej ingerencji w ściganie przestępstw pry-
watnoskargowych w trybie art. 60 k.p.k. [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora
Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011; A. Gaberle, J. Czapska, Postępowanie w spra-
wach z oskarżenia prywatnego, Ossolineum 1983; D. Gil, Domniemania prawne w postępowaniu
prywatnoskargowym, Prok. i Pr. 2010/10; D. Gil, Posiedzenie pojednawcze a mediacja w postępowaniu
z oskarżenia prywatnego, Pal. 2010/7–8; D. Gil, Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego
w polskim procesie karnym, Warszawa 2011; T. Grzegorczyk, Odstąpienie od oskarżenia w sprawach
o czyny ścigane z oskarżenia prywatnego, Pal. 2009/1–2; T. Grzegorczyk, Oskarżenie wzajemne w no-
wym Kodeksie postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego.
Krótkie komentarze, z. 1, Warszawa 1997; R. Kmiecik, O konkludentnym odstąpieniu oskarżyciela
prywatnego od oskarżenia (art. 496 § 2 k.p.k.) [w:] Rzetelny proceskarny. Księga jubileuszowa Pro-
fesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009; R. Koper, Dopuszczalność stosowania instytucji
skazania bez rozprawy w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego [w:] Współczesne
problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Profesora Kazimierza Marszała,
red. P. Hofmański, K. Zgryzek, Katowice 2003; T. Kozioł, Z problematyki warunkowego umorzenia
postępowania karnego w sprawach z oskarżenia prywatnego [w:] Nauki penalne wobec problemów współ-
czesnej przestępczości. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle,
red. K. Krajewski, Warszawa–Kraków 2007; E. Kruk, Skarga wzajemna w polskim procesie karnym
[w:] Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi,
red. I. Nowikowski, Lublin 2007; Z. Kwiatkowski, Pojednanie stron w sprawach z oskarżenia prywat-
nego, NP 1982/11–12; M. Lipczyńska, Oskarżenie prywatne, Warszawa 1977; K. Marszał, Ingerencja
prokuratora w sprawy o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego w nowym Kodeksie postępowania
karnego [w:] Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława
Daszkiewicza, red. T. Nowak, Poznań 1999; K. Marszał, Ingerencja prokuratora w ściganie przestępstw
prywatnoskargowych w polskim procesie karnym, Warszawa 1980; K. Marszał, Przedawnienie karalności
przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, PPK 1982/6;
K. Marszał, Skutki niestawiennictwa oskarżyciela prywatnego na posiedzenie pojednawcze, NP 1965/10;
K. Marszał, Wnoszenie przez prokuratora środków odwoławczych na korzyść oskarżonego w sprawach
o przestępstwa prywatnoskargowe, PiP 1979/3; M. Płachta, Postępowanie prywatnoskargowe w Kanadzie,
PS 1998/4; T. Razowski, A. Tomaszewski, O właściwym rozumieniu skargi o wszczęcie postępowania
w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (art. 488 § 1 k.p.k.), Prok. i Pr. 2005/6;
M. Wawron-Sobieszek, Z problematyki celu, przedmiotu i skutków mediacji w postępowaniu karnym
[w:] Problemy stosowania prawa sądowego. Księga ofiarowana Profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi,
red. I. Nowikowski, Lublin 2007; S. Zimoch, Wszczęcie postępowania o przestępstwo ścigane z oskar-
żenia prywatnego, NP 1970/10.
Rozdział XII. Postępowanie odwoławcze 697
Rozdział XII
POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE
1. Ogólna charakterystyka systemu kontroli odwoławczej

1.1. Uwagi wstępne
Regulacja toku postępowania karnego w stadium przygotowawczym i w stadium po-
stępowania przed sądem pierwszej instancji powinna zapewniać optymalne warunki
do wydania prawidłowego rozstrzygnięcia w sprawie zarówno pod względem faktu,
jak i obowiązujących przepisów prawnych. Celem postępowania karnego jest bowiem
wydanie prawidłowej decyzji, a zwłaszcza rozstrzygnięcia końcowego o przedmiocie
procesu. Doświadczenie jednak uczy, że nawet przy zachowaniu największej staranności
w stanowieniu obowiązujących przepisów i w ich stosowaniu przez organy procesowe
zdarzają się wypadki wydania błędnych decyzji procesowych. Najlepiej o tym świadczy
znaczny procent uwzględnianych skarg apelacyjnych wnoszonych od wyroków sądów
pierwszej instancji. Faktu tego nie może lekceważyć ustawodawca, który musi przewi-
dywać odpowiedni system środków kontroli wydanych decyzji procesowych i sposób
eliminowania rozstrzygnięć naruszających porządek prawny.
Najogólniej można powiedzieć, że obowiązujące współcześnie systemy prawa karne-

go procesowego różnią się zarówno liczbą, jak i strukturą wewnętrzną postępowania
kontrolnego1.
W systemie trójinstancyjnym z apelacją i kasacją (ewentualnie rewizją, jak w Niemczech),

apelacja jest środkiem odwoławczym od wyroków wydanych w pierwszej instancji. Może
ona być oparta na uchybieniach prawa, błędnej ocenie okoliczności faktycznych, jak i na
błędach co do wymiaru kary. W klasycznej postaci sąd apelacyjny był swego rodzaju
kolejnym sądem ponownie przeprowadzającym dowody. Na ich podstawie wydawał
zupełnie nowy wyrok. Łatwo sobie wyobrazić, że system ten przyczyniał się do znacznego
przedłużenia postępowania. Chcąc skrócić tok postępowania apelacyjnego poddawano
1
Systemy te w literaturze polskiej szerzej przedstawił A. Kaftal, System środków odwoławczych w polskim
procesie karnym (rozważania modelowe), Warszawa 1972, s. 13 i n.
698 Rozdział XII. Postępowanie odwoławcze
je w późniejszym czasie licznym zmianom. Modyfikacje polegały przede wszystkim na

ograniczeniu postępowania dowodowego do tych dowodów, które zostały przez strony
zakwestionowane w skardze apelacyjnej. To z kolei powodowało, że sąd apelacyjny
orzekał w części na podstawie dowodów przed nim przeprowadzonych i w części na
podstawie dowodów przeprowadzonych przed sądem pierwszej instancji. To uzasad-
niało zarzut, że sąd apelacyjny był gorzej poinformowany niż sąd pierwszej instancji.
Od wyroku sądu apelacyjnego w systemie trójinstancyjnym istnieje środek odwoławczy

w postaci kasacji (w procesie niemieckim nazywany rewizją). Można w nim podno-
sić tylko zarzuty naruszenia prawa, gdyż stan faktyczny był już dwukrotnie poddany
kontroli. Sądem kasacyjnym jest najczęściej sąd najwyższy w danym państwie. Sąd ten
rozpoznaje kasację z zasady w ramach podniesionych zarzutów. W wyniku kontroli
sąd kasacyjny zaskarżony wyrok utrzymuje w mocy lub uchyla i przekazuje sprawę do
ponownego rozpatrzenia.
Ogólnie scharakteryzowany system apelacyjno-kasacyjny stwarza możliwość dwueta-

powej kontroli i lepszego wychwycenia uchybień, które zakradły się do wyroku, ale
z drugiej strony powoduje znaczne przedłużenie toku postępowania.
Polski proces karny jest oparty na zasadzie dwuinstancyjności. Decyzje kończące

postępowanie, wydane w pierwszej instancji mogą być poddane kontroli odwoławczej
na skutek wniesienia apelacji lub zażalenia. Orzeczenie wydane w wyniku tej kontroli
w zasadzie nie może być zaskarżone zwyczajnym środkiem odwoławczym (art. 426
§ 1 k.p.k.).
W obowiązującym polskim procesie karnym decyzje procesowe kończące postępo-

wanie mogą być zmienione lub uchylone na skutek kontroli:
1) z urzędu przez z reguły inny podmiot niż ten, który wydał decyzję;
2) na skutek zaskarżenia (wniesienia środka zaskarżenia), np. apelacją wyroku, za-
żaleniem – postanowienia lub zarządzenia.
Kontrola z urzędu decyzji procesowych, a zwłaszcza orzeczeń kończących postępo-

wanie, ma miejsce np. w następujących sytuacjach:
1) w postępowaniu przygotowawczym ma charakter nadzorczy i przybiera postać:
a) podjęcia umorzonego śledztwa lub dochodzenia (art. 327 § 1 k.p.k.),
b) wznowienia prawomocnie umorzonego śledztwa lub dochodzenia (art. 327
§ 2 k.p.k.),
c) nadzwyczajnego wznowienia umorzonego śledztwa lub dochodzenia
(art. 328 k.p.k.);
2) w postępowaniu sądowym może mieć miejsce np. w razie:
a) podjęcia postępowania warunkowo umorzonego (art. 549 k.p.k.),
b) wznowienia postępowania z urzędu (art. 542 § 1 i 3 k.p.k.).
1. Ogólna charakterystyka systemu kontroli odwoławczej 699
Skoro odpowiedni organ prowadzi postępowanie i dokonuje czynności z urzędu, to

strona lub inna uprawniona osoba może zwracać się do niego z wnioskiem o podjęcie
tych czynności z urzędu w trybie art. 9 § 2 k.p.k.
1.2. Środki zaskarżenia
W systemie kontroli decyzji procesowych dominujące znaczenie mają środki zaskar-

żenia.
Istnieje wyraźna zależność między systemem środków zaskarżenia i systemem kontroli

orzeczeń. Środek zaskarżenia uruchamia odpowiadający mu środek kontroli procesowej.
Tak np. wniesienie apelacji (środek zaskarżenia) uruchamia postępowanie apelacyjne
(kontrolę apelacyjną), chyba że wniesiony środek zaskarżenia powoduje utratę mocy
prawnej zaskarżonej decyzji procesowej.
Środek zaskarżenia stanowi skargę skierowaną do organu procesowego z żądaniem

przeprowadzenia kontroli decyzji procesowej. Niekiedy zaskarżeniu i kontroli może
podlegać czynność procesowa inna niż decyzja (zob. art. 302 § 2 i art. 246 § 1 k.p.k.),
a nawet brak czynności – bezczynność organu (art. 306 § 3 k.p.k.).
Cechą charakterystyczną środków zaskarżenia jest to, że impulsem koniecznym do

przeprowadzenia kontroli lub spowodowania utraty mocy prawnej postanowienia,
a nawet wyroku, jest w zasadzie złożenie skargi (skarga etapowa). Bez jej wniesienia
kontrola jest z reguły niemożliwa (prócz wskazanych wyżej wypadków działania organu
procesowego z urzędu). Zaskarżenie decyzji jest możliwe tylko w ramach określonych
obowiązującymi przepisami. Zaskarżenia dokonuje uprawniony podmiot, którym z re-
guły jest strona, a wyjątkowo inna osoba, np. świadek; środek zaskarżenia wnosi się
w celu zmiany lub uchylenia (niekiedy utraty mocy prawnej) wydanej decyzji procesowej.
Wniesienie środka zaskarżenia jest z reguły ograniczone czasowo (prócz nadzwyczaj-
nych środków odwoławczych), co oznacza, że uprawniony podmiot może skorzystać
z przyznanego mu uprawnienia tylko w określonym czasie (terminie).
Środki zaskarżenia cechuje:

1) skargowość, tzn. kontrola następuje na skutek wniesienia skargi (etapowej);
2) suspensywność, tzn. wniesienie środka zaskarżenia powoduje wstrzymanie:
a) prawomocności decyzji (nie dotyczy to nadzwyczajnych środków odwoław-
czych),
b) wykonalności decyzji, które może mieć charakter bezwzględny (np. w razie
wniesienia apelacji) lub względny (np. w razie wniesienia zażalenia lub nad-
zwyczajnych środków odwoławczych).
System środków zaskarżenia w polskim procesie karnym składa się z następujących

członów:
1) środków odwoławczych stanowiących zasadniczy składnik środków zaskarżenia;
2) sprzeciwów i środków zaskarżenia zbliżonych do sprzeciwów (quasi-sprzeciwów);
3) odwołania do składu sądzącego (art. 373 k.p.k.);
4) wniosku o stwierdzenie nieważności w trybie ustawy z 23.02.1991 r. o uznaniu za
nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1820 ze zm.);
5) innych środków zaskarżenia, np. wniosku oskarżonego o uchylenie lub zmianę
środka zapobiegawczego (art. 254 k.p.k.).
Zasadniczym kryterium pozwalającym na wyodrębnienie pierwszej grupy jest dewo-

lutywność, oznaczająca cechę środka zaskarżenia polegającą na tym, że jego wniesienie
powoduje co do zasady przesunięcie sprawy do wyższej instancji w celu jej rozpoznania.
Jest to najważniejsza cecha wyróżniająca środki odwoławcze z całej grupy środków
zaskarżenia.
1.3. Środki odwoławcze
Centralną pozycję w systemie kontroli orzeczeń na skutek zaskarżenia zajmują środki

odwoławcze, które uruchamiają odpowiednie środki kontroli odwoławczej.
Środki odwoławcze mają następujące cechy:

1) skargowość, tzn. kontrola przeprowadzona za pomocą tych środków jest uru-
chamiana na żądanie, tj. na skutek złożenia skargi odwoławczej; wyjątek w tym
względzie jest przewidziany w art. 542 § 1 i 3 k.p.k.;
2) charakter dewolutywny, tzn. wniesienie środka odwoławczego powoduje prze-
kazanie sprawy do rozpoznania organowi wyższej instancji. Dewolutywność
jest bezwzględna, gdy wniesienie dopuszczalnego środka odwoławczego pocią-
ga za sobą konieczność przekazania sprawy wyższej instancji do rozpoznania
(np. wniesienie apelacji). Można mówić o dewolutywności względnej, gdy obo-
wiązujące przepisy zezwalają na załatwienie środka odwoławczego w tej samej
instancji, np. w razie wniesienia zażalenia (art. 463 § 1 k.p.k.), albo o braku pełnej
dewolutywności (dewolutywność spłaszczona, dewolutywność pozioma) w ra-
zie rozpoznania zażalenia przez inny równorzędny skład sądu odwoławczego
(art. 426 § 2 k.p.k.) lub rozpoznania zażalenia na zarządzenie prezesa sądu przez
sąd właściwy do rozpoznania sprawy (art. 337 § 2 k.p.k.). Charakter dewolutywny
mają także nadzwyczajne środki odwoławcze (kasacja, skarga na wyrok kasato-
ryjny sądu odwoławczego, wznowienie postępowania sądowego zakończonego
prawomocnym wyrokiem);
3) charakter suspensywny, który przejawia się w powstrzymaniu prawomocno-

ści i wykonalności zaskarżonego orzeczenia. Powstrzymanie prawomocności
orzeczenia w razie wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego ma charakter
bezwzględny (zob. istotę prawomocności formalnej), gdyż zaskarżenie wyklucza
możliwość uprawomocnienia się decyzji do czasu rozpatrzenia środka odwoław-
czego przez uprawniony organ procesowy. Nie dotyczy to nadzwyczajnych środ-
ków odwoławczych, dla których prawomocność orzeczenia stanowi warunek do-
datni. Powstrzymanie wykonalności orzeczenia (druga strona suspensywności)
na skutek wniesienia środka odwoławczego może być bezwzględne (np. w razie
wniesienia apelacji) lub względne (np. w razie wniesienia zażalenia lub nadzwy-
czajnych środków odwoławczych). W tej drugiej sytuacji – pomimo zaskarżenia
postanowienia zażaleniem – podlega ono wykonaniu. Wykonalność postanowie-
nia może ulec wstrzymaniu przez decyzję organu, do którego wniesiono zażalenie
lub organu rozpoznającego środek odwoławczy. Samo wniesienie środka odwo-
ławczego w postaci zażalenia nie skutkuje wstrzymaniem wykonania orzecze-
nia. Specyficzne i dyskusyjne rozwiązanie w tym względzie przewiduje przepis
art. 257 § 3 k.p.k., dodany w drodze nowelizacji z 19.07.2019 r. Zgodnie z treścią
tego przepisu wykonalność postanowienia o tzw. warunkowym tymczasowym
aresztowaniu (art. 257 § 2 k.p.k.) wstrzymuje do czasu uprawomocnienia się tego
orzeczenia sprzeciwienie się przez prokuratora zmianie środka zapobiegawczego
z tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe, stanowiące sui generis
zapowiedź wniesienia zażalenia na wskazane postanowienie;
4) charakter reformacyjny, co oznacza, że wniesienie środka odwoławczego powo-
duje uruchomienie merytorycznej kontroli orzeczenia, w wyniku której organ
procesowy może zaskarżone orzeczenie nie tylko uchylić lub utrzymać w mocy,
ale także zmienić.
Wśród środków odwoławczych można wyodrębnić:

1) zwyczajne środki odwoławcze,
2) nadzwyczajne środki odwoławcze.
Zwyczajne środki odwoławcze pozwalają na zaskarżenie i badanie prawidłowości

decyzji nieprawomocnych. Do tej grupy należą:
1) apelacja, umożliwiająca kontrolę wyroków (art. 444 i n. k.p.k.),
2) zażalenie, uruchamiające kontrolę postanowień (w ramach art. 459 i 302
§ 1 k.p.k.), zarządzeń (art. 466 § 1 i art. 302 § 1 k.p.k.) oraz innych czynności
procesowych (art. 467 § 1, art. 246 § 1 i art. 302 § 2 k.p.k.), a także kontrolę bez-
czynności organu (art. 306 § 3 k.p.k.), a niekiedy niektórych rozstrzygnięć za-
mieszczonych w wyroku (art. 626 § 3 k.p.k.).
Nadzwyczajne środki odwoławcze służą w przeważającej mierze kontroli prawomoc-

nych orzeczeń kończących postępowanie sądowe. Wyjątek dotyczy skargi na wyrok
sądu odwoławczego uchylający zaskarżony wyrok i przekazujący sprawę do ponownego

rozpoznania, ponieważ nie kończy on postępowania, a atrybut prawomocności przy-
sługuje mu w aspekcie formalnym związanym z brakiem możliwości jego zaskarżenia
za pomocą zwyczajnych środków odwoławczych. Przy normowaniu nadzwyczajnych
środków odwoławczych przysługujących od prawomocnych orzeczeń kończących po-
stępowanie zderzają się dwie ważne ze społecznego punktu widzenia tendencje. Z jednej
strony zachodzi potrzeba utrzymania pełnej stabilności orzeczeń ostatecznych, aby
nie powracać do sprawy już raz prawomocnie rozstrzygniętej. Z drugiej – występuje
tendencja do wprowadzenia kontroli prawomocnych orzeczeń, gdyż mogą one mieć
– z tych samych przyczyn co orzeczenia kontrolowane w trybie zwyczajnych środków
odwoławczych – istotne wady. Praworządność wymaga eliminowania takich orzeczeń
z procesu karnego. Dlatego polski Kodeks postępowania karnego opowiada się za stabil-
nością prawomocnych orzeczeń, wprowadzając ich kontrolę w wyjątkowych sytuacjach,
związanych z nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia. Środki te mogą przybrać postać:
1) kasacji (art. 518 i n. k.p.k.),
2) skargi na wyrok sądu odwoławczego uchylający zaskarżony wyrok i przekazujący
sprawę do ponownego rozpoznania (tzw. wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego
– art. 539a-art. 539f k.p.k.),
3) wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu
(art. 540 i n. k.p.k.).
Poza Kodeksem postępowania karnego, w ustawie o Sądzie Najwyższym znajduje ure-

gulowanie instytucja skargi nadzwyczajnej (art. 89–95 u.SN). Skarga taka może być
wniesiona w sprawach karnych od prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postę-
powanie w sprawie, jeżeli nie może ono być uchylone lub zmienione w trybie innych
nadzwyczajnych środków zaskarżenia, a więc w trybie wymienionej wyżej kasacji lub
wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu (art. 89
§ 1 u.SN). W zakresie nieuregulowanym w ustawie o Sądzie Najwyższym do skargi
nadzwyczajnej w sprawach karnych oraz postępowania wywołanego jej wniesieniem
stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące kasacji (art. 95 pkt 2 u.SN).
1.4. Pozostałe środki zaskarżenia
Sprzeciwy i quasi-sprzeciwy charakteryzują się:

1) skargowością, co oznacza, że są formą skargi;
2) brakiem dewolutywności; wniesiony sprzeciw wywołuje prawne skutki w po-
stępowaniu pierwszoinstancyjnym przed tym organem, który wydał zaskarżone
sprzeciwem orzeczenie;
3) kasacyjnością, tzn. wniesienie sprzeciwu ma ten skutek, że zaskarżone nim orze-
czenie z reguły traci z ustawy moc prawną (ex lege), a sprawa toczy się co do za-
sady w dalszym ciągu przed tym organem, który poprzednio wydał zaskarżoną
decyzję.
Sprzeciwy i quasi-sprzeciwy stanowią procesową formę braku zgody podmiotu proceso-

wego na wydaną decyzję procesową, jeśli decyzja procesowa, zwłaszcza wydana w postę-
powaniu szczególnym lub na podstawie szczególnych przepisów, stanowi rozstrzygnięcie,
którego byt zależy od akceptacji, nawet milczącej, strony lub jej przedstawiciela.
Do kategorii sprzeciwów i quasi-sprzeciwów należą:

1) sprzeciw od wyroku nakazowego (art. 506 § 1 k.p.k.);
2) sprzeciw od postanowień i zarządzeń referendarza sądowego (art. 93a § 3 k.p.k.);
3) wniosek o wyznaczenie rozprawy, stanowiący środek przysługujący od wyro-
ku wydanego w postępowaniu w stosunku do nieobecnych w sprawach karnych
skarbowych (art. 177 k.k.s.);
4) żądanie rozpoznania sprawy zgłoszone przez oskarżonego w razie umorzenia po-
stępowania karnego z powodu abolicji (np. art. 14 nieobowiązującej już dziś usta-
wy z 21.07.1969 r. o amnestii, Dz.U. Nr 21, poz. 151). Z chwilą zgłoszenia żądania
postanowienie o umorzeniu postępowania traci moc prawną.
Do omawianej kategorii środków zaskarżenia należy odwołanie od zarządzeń prze-

wodniczącego składu orzekającego wydanych na rozprawie do sądu (art. 373 k.p.k.).
Środek ten ma współcześnie niewielkie znaczenie praktyczne ze względu na rozpozna-
wanie większości spraw w pierwszej instancji w składzie jednoosobowym, ponieważ
w takich przypadkach odwołanie to nie przysługuje (art. 373 k.p.k.).
Do innych środków zaskarżenia można także zaliczyć wniosek oskarżonego aresztowa-

nego o zmianę lub uchylenie stosowanego środka zapobiegawczego, gdyż skarżący za
pomocą tej czynności zmierza do zmiany lub uchylenia postanowienia o zastosowaniu
takiego środka zapobiegawczego. Uprawnienie do złożenia takiego wniosku przysługuje
jedynie oskarżonemu (z ograniczeniem wynikającym z art. 254 § 2 k.p.k.), niezależnie od
uprawnienia do wniesienia zażalenia, które może być wniesione w określonym 7-dnio-
wym terminie zawitym. Wniosek oskarżonego o zmianę lub uchylenie stosowanego
środka zapobiegawczego może być wnoszony bez określonych ograniczeń czasowych.
Nieprzekonujące jest ujmowanie w kategorii środków zaskarżenia wniosku składa-

nego w trybie art. 9 § 2 k.p.k., ponieważ nie stanowi on czynności, za pomocą której
ma być wzruszona wydana decyzja procesowa. Bezpośrednim celem takiego wniosku
jest skłonienie organu procesowego (dostarczenie impulsu) do działania, do którego
jest zobowiązany lub uprawniony na podstawie obowiązujących przepisów, a którego
z własnej inicjatywy nie podejmuje.
Literatura
W. Daszkiewicz, Nowa struktura sądów a system środków odwoławczych de lege ferenda, PiP 1990/7;
Z. Doda, Model postępowania odwoławczego w świetle projektu Kodeksu postępowania karnego [w:] Prob-
lemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. A. Gaberle, S. Waltoś,
Kraków 1993; J. Haber, Dwie czy trzy instancje w procesie karnym, PiP 1957/11; A. Kaftal, System
środków odwoławczych w polskim procesie karnym, Warszawa 1972; R. Kmiecik, Trójinstancyjny
system apelacyjno-kasacyjny czy dwuinstancyjna hybryda rewizyjno-kasacyjna [w:] Kierunki i stan
reformy prawa karnego, red. T. Bojarski, Lublin 1995; K. Marszał, Instancyjność postępowania karne-
go w świetle art. 176 ustęp 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Zasady procesu karnego wobec
wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska, A. Gaberle,
A. Światłowski, Warszawa 2000; K. Marszał, System apelacyjno-kasacyjny w polskim procesie karnym,
SI 1997/33; S. Zabłocki, O niektórych zmianach wprowadzonych przez nowy Kodeks postępowania
karnego w zakresie postępowania odwoławczego, PS 1997/11–12.
2. Zagadnienia ogólne kontroli odwoławczej

2.1. Uwagi wstępne
Zwyczajna kontrola odwoławcza odgrywa najważniejszą rolę w systemie kontroli decyzji
procesowych. Jest ona uruchamiana wyłącznie na wniosek, a więc na skutek wniesienia
skargi odwoławczej.
Środek odwoławczy wszczyna kontrolę odwoławczą.
Środek odwoławczy jest nazwą zbiorczą. Obejmuje ona swym zakresem apelację oraz
zażalenie. Nazwa „środek odwoławczy” nie występuje jako odrębna skarga odwoław-
cza. Kodeks postępowania karnego posługuje się nazwą „środek odwoławczy” przy
regulowaniu instytucji wspólnych dla apelacji i zażalenia, których dotyczy rozdział 48
Kodeksu postępowania karnego. Wniesienie apelacji uruchamia kontrolę apelacyjną,
a złożenie zażalenia powoduje kontrolę zażaleniową. Mają one z reguły na celu wery-
fikowanie poszczególnych, oznaczonych imiennie decyzji, czynności procesowych lub
bezczynności organu procesowego.
Wniesienie jednego z wymienionych środków odwoławczych powoduje uruchomienie

kontroli odbywającej się według przepisów ogólnych o środkach odwoławczych oraz
przepisów o apelacji lub zażaleniu, w zależności od tego, który z wymienionych środków
odwoławczych wniesiono.
Nazwa „środek odwoławczy” oznacza zatem skargę odwoławczą przybierającą postać

apelacji lub zażalenia, wnoszoną w celu uruchomienia kontroli odwoławczej.
2. Zagadnienia ogólne kontroli odwoławczej 705
2.2. Dopuszczalność środka odwoławczego
Dopuszczalność środka odwoławczego jest ściśle związana z systemem dwuinstancyj-

ności polskiego procesu karnego. W myśl ogólnej normy wynikającej z treści art. 425
§ 1 k.p.k. zwyczajnyśrodek odwoławczy przysługuje od orzeczeń wydanych w pierw-
szej instancji. Od tej reguły istnieją wyjątki, idące w dwóch przeciwnych kierunkach:
1) od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania na skutek zaża-
lenia, a także od wydanego w toku postępowania odwoławczego postanowienia
o przeprowadzeniu obserwacji, o zastosowaniu środka zapobiegawczego, o nało-
żeniu kary porządkowej, zawieszeniu postępowania oraz w przedmiocie kosztów
procesu, o których po raz pierwszy orzekał sądu odwoławczy, przysługuje zaża-
lenie do innego równoważnego składu sądu odwoławczego (art. 426 § 2 k.p.k.);
2) zaskarżalność postanowień i zarządzeń nie została przeprowadzana w całej roz-
ciągłości. Zaskarżeniu podlegają tylko określone kategorie postanowień i zarzą-
dzeń (art. 459 i n. oraz art. 302 k.p.k.), a niekiedy inne czynności lub bezczynność
organu. Oznacza to, że nie wszystkie postanowienia mogą być zaskarżone zaża-
leniem. Jeśli chodzi o wyroki wydane w pierwszej instancji, to ich zaskarżenie
w drodze apelacji jest wyłączone, jeżeli zapadły w postępowaniu nakazowym.
Wyrok wydany w tym postępowaniu (wyrok nakazowy) podlega zaskarżeniu tyl-
ko za pomocą sprzeciwu (argumentum ex art. 507 k.p.k.).
Kodeks postępowania karnego, przewidując możliwość wniesienia środka odwoławczego

w odniesieniu do całości lub części orzeczenia wydanego w pierwszej instancji, dopusz-
cza możliwość zaskarżenia poszczególnych rozstrzygnięć. Rozstrzygnięcia, w myśl
art. 413 § 1 pkt 5 k.p.k., zawiera wyrok. W tym znaczeniu są to „wewnętrzne decyzje”
zamieszczone w wyroku. Można również zaskarżyć brak określonego rozstrzygnięcia
(art. 425 § 2 zdanie drugie k.p.k.). Możliwość ta opiera się na założeniu, zgodnie z któ-
rym brak rozstrzygnięcia jest również rozstrzygnięciem, tyle że negatywnym i dlatego
nieznajdującym odzwierciedlenia w treści orzeczenia.
Strona może godzić się z rozstrzygnięciem, mając równocześnie istotne zastrzeże-

nia do samego uzasadnienia. Dlatego też istnieje możliwość zaskarżenia wyłącznie
uzasadnienia orzeczenia (art. 425 § 3 zdanie trzecie k.p.k.).
Wyraźne ograniczenie w zakresie dopuszczalności zaskarżenia środkiem odwoławczym

wynika z art. 425 § 3 k.p.k. Przepis ten stanowi, że odwołujący się może skarżyć jedynie
rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom.
Po stronie skarżącego musi zatem istnieć uciążliwość (gravamen) wynikająca z wy-
danego orzeczenia. Strona ogólnie uprawniona do wniesienia środka odwoławczego
w konkretnym wypadku może skorzystać z przysługującego jej prawa, jeżeli istnieje
gravamen. Ograniczenie to nie dotyczy oskarżyciela publicznego (art. 425 § 3 k.p.k.),
który może wnosić środek odwoławczy zarówno na niekorzyść, jak i na korzyść oskar-
żonego (art. 425 § 4 k.p.k.).
Pewne trudności interpretacyjne związane z treścią art. 425 § 3 k.p.k. dotyczą przede
wszystkim tego, według jakich kryteriów ma być ustalana uciążliwość, a więc kryteriów
obiektywnych czy też kryteriów o charakterze subiektywnym. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego do 1973 r. panował pogląd, według którego oskarżony w zasadzie nie
mógł zaskarżyć wyroku uniewinniającego, stanowiącego dla niego najkorzystniejsze
orzeczenie, chyba że wyrok uniewinniający zawierał inne niekorzystne dla oskarżonego
rozstrzygnięcie. Stanowisko to było kontrowersyjne, gdyż trudno oskarżonemu odmówić
prawa do zaskarżenia wyroku uniewinniającego, np. w wypadku wystąpienia uchybień
wymienionych w art. 439 k.p.k. Później w orzecznictwie Sądu Najwyższego dominujące
znaczenie zyskał pogląd, że oskarżony może zaskarżyć wyrok uniewinniający oparty na
błędnej podstawie prawnej lub faktycznej, jeżeli narusza jego prawa lub szkodzi jego
interesom2. Warto w tym kontekście dodać, że naruszenia praw lub szkodzenia intere-
som, które uzasadnia istnienie gravamen po stronie skarżącego, nie należy rozpatrywać
jedynie w sferze prawa karnego. Należy je odnosić – w obliczu braku ograniczeń w tym
względzie w treści art. 425 § 3 k.p.k. – do całokształtu funkcjonowania skarżącego
w życiu społecznym, a więc również do sfery prawa cywilnego, administracyjnego oraz
sfery ekonomicznej3.
Skarga odwoławcza jest badana pod kątem jej ewentualnej niedopuszczalności. W są-
dzie pierwszej instancji czyni to prezes sądu, sprawdzając, czy skarga wniesiona została
w terminie lub przez osobę uprawnioną albo czy jest dopuszczalna z mocy ustawy.
W razie stwierdzenia w tym zakresie uchybień prezes sądu odmawia przyjęcia środ-
ka odwoławczego (art. 429 § 1 k.p.k.). Sąd odwoławczy pozostawia bez rozpoznania
przyjęty środek odwoławczy, gdy zachodzą okoliczności wymienione w art. 429 § 1 lub
gdy przyjęcie środka odwoławczego nastąpiło na skutek niezasadnego przywrócenia
terminu do jego wniesienia (art. 430 § 1 k.p.k.). To dublowanie kontroli wniesionej
skargi odwoławczej wywołuje wątpliwości z funkcjonalnego punktu widzenia. W imię
usprawieniania procesu karnego w razie zainaugurowania kontroli odwoławczej nale-
żałoby rozważyć rezygnację de lege ferenda z mechanizmu badania skargi odwoławczej
przy wykorzystaniu wymienionych kryteriów w instancji ad quo.
2
M. Cieślak, Glosa do uchwały SN z 24.05.1973 r., VI KZP 6/73, PiP 1974/5, s. 169–170.
3
Z. Doda, Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985, s. 141–142; J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomoc-
nik…, s. 463; postanowienie SN z 19.05.2011 r., I KZP 2/11, OSNKW 2011/6, poz. 47.
2.3. Wymogi formalne skargi odwoławczej (środka

odwoławczego)
Skarga odwoławcza – jak to już zaznaczono – jest nazwą zbiorczą. Obejmuje ona swym
zakresem skargę apelacyjną i skargę zażaleniową. To samo można powiedzieć o terminie
ustawowym „środek odwoławczy”. Na tym tle podkreślenia wymaga wadliwość opero-
wania w odniesieniu do wymienionych skarg nazwą „odwołanie”.
Kodeks postępowania karnego przewiduje, że skarga odwoławcza wymaga formy pi-

semnej (art. 428 § 1 k.p.k.). Jako pismo procesowe skarga odwoławcza powinna od-
powiadać ogólnym wymaganiom pisma procesowego, określonym w art. 119 k.p.k.,
a więc zawierać:
1) oznaczenie sądu (organu) odwoławczego, do którego jest skierowana, oraz ozna-
czenie sprawy, jakiej dotyczy;
2) oznaczenie wnoszącego skargę odwoławczą;
3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem;
4) datę i podpis wnoszącego skargę.
Do szczególnych wymagań skargi odwoławczej, dotyczących jej struktury treściowej,

należy wskazanie zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia, a więc określenie
zakresu zaskarżenia, oraz podanie przez skarżącego, czego się domaga (art. 427
§ 1 k.p.k.). Skarga odwoławcza powinna zatem zawierać wniosek odwoławczy, który
pozwala na ustalenie, czy orzeczenie zostało zaskarżone w całości czy też w części
(art. 425 § 2 k.p.k.).W przypadku zaskarżenia braku rozstrzygnięcia określenie zakresu
zaskarżenia wymaga wskazania brakującego rozstrzygnięcia.
Ustawa nie nakłada na skarżącego generalnego obowiązku sprecyzowania zarzutów.

Jest to związane z dążeniem do odformalizowania czynności, których dokonują często
podmioty niemające odpowiedniego przygotowania prawniczego. Sprzyja jednak zara-
zem petryfikacji inkwizycyjności działania sądu odwoławczego w warunkach totalnej
kontroli zaskarżonego orzeczenia. Jeżeli środek odwoławczy pochodzi od oskarżyciela
publicznego, obrońcy lub pełnomocnika, musi on zawierać sprecyzowanie zarzutów
stawianych zaskarżonemu orzeczeniu oraz uzasadnienie (art. 427 § 2 k.p.k.).
Zarzut jest twierdzeniem o uchybieniach. Sformułowanie zarzutu odwoławczego nie jest

równoznaczne z istnieniem uchybienia. Twierdzenie skarżącego o uchybieniach może
być prawdziwe lub nieprawdziwe. Rzeczą sądu odwoławczego jest przeprowadzenie
odpowiedniej kontroli. Samo uchybienie nie stanowi jeszcze zarzutu. Zarzutem będzie
ujemna ocena skarżącego zawarta w skardze odwoławczej, odnosząca się do wskazanego
uchybienia. Zarzut odwoławczy istnieje także wówczas, gdy uchybienia w rzeczywistości
nie było (skarżący tylko twierdził, że doszło do uchybienia).
Kodeks postępowania karnego nie precyzuje kategorii uchybień, które mogą być pod-
noszone w zwyczajnej skardze odwoławczej. Przepis art. 438 k.p.k. jest adresowany do
sądu odwoławczego. Według tego przepisu wymienione w nim kategorie uchybień po-
ciągają za sobą zmianę lub uchylenie orzeczenia. Skarżący, zmierzając do spowodowania
skutku w postaci zmiany lub uchylenia orzeczenia zgodnie z jego interesem, powinien
w skardze wskazać takie uchybienia, które wywołują skutek określony w art. 438 k.p.k.
Określone w art. 438 k.p.k. kategorie nie wiążą skarżącego, lecz wskazują grupy uchybień,
pociągające za sobą zmianę lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia.
W obecnym stanie prawnym przepisy ustawy karnoprocesowej przewidują pewne

ograniczenia w podnoszeniu zarzutów, które są adresowane do skarżących i polegają
na wykluczeniu możliwości podnoszenia w ogóle lub wyłącznie określonego rodzaju
uchybień w środku odwoławczym. Novum w tej materii stanowi unormowanie za-
warte w art. 427 § 3a k.p.k., z którego wynika, że w środku odwoławczym nie można
podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia dowodu z urzędu, chyba że okoliczność, która
ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn
zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełnio-
ny w warunkach, o których mowa w art. 64 lub 65 k.k. lub czy zachodzą warunki do
orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g k.k. Przytoczony
przepis daje podstawę do sformułowania dwóch spostrzeżeń. Po pierwsze, że zarzut
nieprzeprowadzenia przez sąd z urzędu dowodu dotyczącego innych okoliczności niż
objęte końcowym zastrzeżeniem zawartym w tym przepisie, a więc np. okoliczności
dotyczących wymiaru kary, środków karnych, środków kompensacyjnych czy przepad-
ku, jest niedopuszczalny. Po drugie, że zarzut taki jest dopuszczalny w odniesieniu do
dowodów dotyczących okoliczności wyłączonych spod działania „sankcji” określonej
w art. 427 § 3a k.p.k., a więc dowodów w kwestii sprawstwa i winy oskarżonego.
Innego rodzaju ograniczenie w zakresie podnoszenia zarzutów odwoławczych wynika

z treści art. 447 § 5 k.p.k. Dotyczy ono zaskarżenia wyroku wydanego w następstwie
uwzględnienia wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy lub wniosku o do-
browolne poddanie się odpowiedzialności karnej. W wypadku zaskarżenia takich wy-
roków podstawą apelacji nie mogą być zarzuty błędu w ustaleniach faktycznych lub
rażącej niewspółmierności kary, jeżeli odnoszą się do treści porozumienia, które legło
u podłoża uwzględnienia wymienionych wniosków. Ograniczenie to służy zapobie-
żeniu instrumentalnemu wykorzystywaniu instytucji skazania bez przeprowadzenia
rozprawy oraz instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej. Ma
przede wszystkim przeciwdziałać nielojalności oraz nadużywaniu uprawnień przez
oskarżonego, który skorzystał z dobrodziejstw towarzyszących zazwyczaj skazaniu na
podstawie art. 343, 343a lub 387 k.p.k., po czym kwestionowałby w oparciu o wska-
zane wyżej zarzuty porozumienie, które do tego doprowadziło. Należy w nim jednak
również upatrywać mechanizmu zapobiegającego sytuacjom, w których np. oskarżyciel
publiczny, uzyskawszy skazanie w pierwszej instancji, „zrywałby” porozumienie leżące
u jego podstaw w drodze wniesienia apelacji, aby w postępowaniu odwoławczym uzy-

skać wyższy wymiar kary dla oskarżonego. W świetle przedstawionej na końcu sytuacji
można stwierdzić, że ograniczenie przewidziane w art. 447 § 5 k.p.k. działa niezależnie
od kierunku środka odwoławczego.
Względy ekonomiki procesowej leżą u podłoża ograniczenia w podnoszeniu zarzutów

wprowadzonego ostatnio w art. 447 § 6 k.p.k., zgodnie z którym podstawą apelacji nie
mogą być wyłącznie zarzuty, których uwzględnienie mogłoby nastąpić w drodze spro-
stowania wyroku (art. 105 k.p.k.), jego uzupełnienia na podstawie art. 420 k.p.k. lub
w rezultacie wniesienia i rozpoznania zażalenia w przedmiocie kosztów (art. 626 k.p.k.).
Ma to pozwolić uniknąć uruchamiania złożonego postępowania apelacyjnego w sytu-
acjach, w których usunięcie określonych uchybień, które wdarły się do wyroku, jest
możliwe przy wykorzystaniu prostszych mechanizmów karnoprocesowych, np. w dro-
dze uzupełnienia wyroku o określone, pominięte w nim rozstrzygnięcia. Z odesłania
w art. 447 § 6 zdanie drugie k.p.k. do treści art. 118 § 1 i 2 k.p.k. wynika, że np. apelacja
oparta wyłącznie na zarzutach wskazujących uchybienia podlegające skorygowaniu na
podstawie art. 105 k.p.k. powinna być traktowana jak wniosek o sprostowanie wyroku,
złożony przez stronę w trybie art. 9 § 2 k.p.k.4
Obok określenia zakresu zaskarżenia, sformułowania wniosków odwoławczych i podnie-

sienia zarzutów, odwołujący może również wskazać w skardze odwoławczej nowe fakty
lub dowody (art. 427 § 3 k.p.k.). Uprawnienie to podlega jednak ograniczeniu. Skarżący
nie może z niego skorzystać, jeżeli mógł powołać nowy fakt lub dowód w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji (argumentum a contrario ex art. 427 § 3 k.p.k.). Można
dostrzec pewien dysonans pomiędzy kategorycznym brzmieniem art. 427 § 3 k.p.k. oraz
treścią art. 452 § 2 pkt 2 k.p.k., który wyklucza oddalenie w instancji odwoławczej wnio-
sku dowodowego tylko na tej podstawie, że dotyczy dowodów lub faktów, które mogły
być – odpowiednio – powołane lub wskazane przed sądem pierwszej instancji, jeżeli
okoliczność, która ma być udowodniona, w granicach rozpoznania sprawy przez sąd
odwoławczy, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony,
czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach,
o których mowa w art. 64 lub 65 k.k., lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu
w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g k.k.
Oprócz wymienionych dotąd i opisanych częściowo wymagań formalnych skargi od-

woławczej dodatkowym wymaganiem, niezwiązanym z jej treścią, jest dołączenie do
niej w wypadkach określonych w ustawie odpowiedniej liczby odpisów. W przypadku
apelacji kwestię tę reguluje art. 446 § 2 k.p.k., zgodnie z którym do apelacji dołącza się
odpowiednią liczbę odpisów dla stron przeciwnych, a do apelacji wnoszonej do sądu
apelacyjnego dodatkowo jeden odpis (w odniesieniu do zażalenia zob. art. 461 § 1 k.p.k.).
Ponadto, jeśli chodzi o apelację od wyroku sądu okręgowego, to obowiązuje przymus
4
Szerzej J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik..., s. 537.
adwokacko-radcowski, ponieważ musi być ona sporządzona i podpisana przez adwokata,

radcę prawnego lub radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli nie
pochodzi od prokuratora (art. 446 § 1 k.p.k.).
Skargę odwoławczą wnosi się do sądu (organu), który wydał zaskarżone orzeczenie
(art. 428 § 1 k.p.k.). Skargę omyłkowo wniesioną do niewłaściwego organu uważa się za
wniesioną z zachowaniem terminu, jeżeli została złożona przed upływem właściwego
dla niej terminu (art. 125 k.p.k.). Skargę odwoławczą przesyła się wówczas do właści-
wego sądu (organu).
Skarga odwoławcza musi być wniesiona w ustawowo określonym terminie zawitym

(art. 122 k.p.k.).
Jeżeli skarga odwoławcza nie odpowiada warunkom formalnym, wówczas ma zasto-

sowanie art. 120 k.p.k. Braki skargi odwoławczej mogą być usuwalne lub nieusuwalne.
Gdy brak jest usuwalny, tego rodzaju, że pismo nie może otrzymać biegu, lub gdy nie
dołączono upoważnienia do podjęcia czynności (pełnomocnictwa), prezes sądu wzywa
skarżącego do usunięcia braku w terminie 7 dni. W razie uzupełnienia braku w terminie
skarga odwoławcza wywołuje skutki od dnia jej wniesienia (art. 120 § 2 zdanie pierwsze
k.p.k.). Natomiast w razie nieuzupełnienia braku w terminie skargę odwoławczą uznaje
się za bezskuteczną. O skutkach nieuzupełnienia braku w terminie należy pouczyć
skarżącego przy doręczeniu wezwania do uzupełnienia braku w skardze odwoławczej
(art. 120 § 2 zdanie drugie k.p.k.). Jeżeli skarga nie została uzupełniona w terminie albo
gdy brak jest nieusuwalny (np. skarga jest wniesiona po terminie albo niedopuszczalna,
ponieważ podniesiono w niej wyłącznie niedopuszczalny zarzut), prezes sądu odmawia
przyjęcia wniesionej skargi odwoławczej (art. 429 k.p.k.).
2.4. Cofnięcie wniesionego środka odwoławczego
Wniesiony środek odwoławczy może być cofnięty (art. 431 § 1 k.p.k.). Możliwość ta jest
przejawem dyspozycyjności stron, stanowiącej składnik treściowy zasady kontradykto-
ryjności. Obowiązujące przepisy nie przewidują żadnego terminu, w którym możliwe jest
cofnięcie środka odwoławczego. Z faktu tego można wyprowadzić wniosek, że cofnięcie
skargi odwoławczej jest możliwe w całym postępowaniu odwoławczym, zarówno przed
sądem (organem) pierwszej instancji, jak i przed sądem (organem) drugiej instancji.
Cofnięcie środka odwoławczego może zatem mieć miejsce do czasu powstania stanu
nieodwracalnego, a więc wydania orzeczenia przez sąd odwoławczy.
Środek odwoławczy może cofnąć osoba, która go wniosła. Od tej reguły istnieją wyjątki
idące w dwóch kierunkach.
Po pierwsze, w niektórych wypadkach na skuteczne cofnięcie skargi odwoławczej

przez osobę, która ją wniosła, konieczna jest zgoda oskarżonego. Dotyczy to środka
odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego (art. 431 § 3 k.p.k.) przez:
1) oskarżyciela publicznego (art. 425 § 4 k.p.k.),
2) obrońcę oskarżonego,
3) osoby wymienione w art. 76 k.p.k.
Unormowanie to jest podyktowane potrzebą ochrony interesu oskarżonego. Wie-

dząc, że na jego korzyść wniesiono środek odwoławczy, oskarżony mógł zrezygnować
ze złożenia własnego środka odwoławczego. Zatem wycofaniem takiej skargi nie można
oskarżonego zaskakiwać. Wyrażona przez oskarżonego zgoda na cofnięcie apelacji wnie-
sionej na jego korzyść powinna być na tyle wyraźna, aby nie było żadnych wątpliwości,
że oskarżony wyraził wolę tej właśnie treści.
Po drugie, oskarżony może cofnąć skargę odwoławczą wniesioną na jego korzyść

z wyjątkiem:
1) skargi wniesionej przez oskarżyciela publicznego,
2) wypadków przewidzianych w art. 79 k.p.k. (art. 431 § 2 k.p.k.).
Cofnięty środek odwoławczy nie traci mocy prawnej. Co do zasady, skargę taką sąd
odwoławczy pozostawia bez rozpoznania (art. 432 in principio k.p.k.).
Gdy chodzi o pozostawienie cofniętego zażalenia na postanowienie, można przyjąć,

że pomimo brzmienia art. 432 k.p.k. kompetencję w tym zakresie ma również organ
pierwszej instancji, jeżeli cofnięcie tej skargi nastąpiło właśnie na tym etapie, a zwłaszcza
jeszcze przed przyjęciem wniesionego zażalenia. Wiąże się to z uprawnieniem organu
pierwszoinstancyjnego do uwzględnienia w całości wniesionego zażalenia. Jeżeli jednak
zachodziłaby potrzeba rozstrzygnięcia z powodu uchybień przewidzianych w art. 439
lub 440 k.p.k., wówczas nie mieściłoby się to w granicach uprawnień organu pierwszej
instancji (ze względu na treść żądania zawartego w zażaleniu); wtedy akta z cofniętym
zażaleniem należałoby przedstawić organowi drugiej instancji.
Mimo cofnięcia środka odwoławczego skarga odwoławcza podlega rozpoznaniu, jeżeli

zajdzie potrzeba uchylenia zaskarżonego orzeczenia z powodu przyczyn określonych
w art. 439, a także zmiany lub uchylenia orzeczenia z mocy art. 440 k.p.k. (art. 432 in
fine k.p.k.). Unormowanie to pozwala na eliminowanie orzeczenia dotkniętego najważ-
niejszymi wadami bez potrzeby uruchomienia nadzwyczajnych środków odwoławczych.
Pozostawienie bez rozpoznania cofniętego środka odwoławczego powoduje uprawomoc-

nienie się zaskarżonego orzeczenia, jeżeli jest to jedyny istniejący środek odwoławczy
w sprawie.
2.5. Przyczyny odwoławcze
Przyczyny odwoławcze stanowią kategorie (grupy) uchybień, które powodują uchy-

lenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia. Postępowanie kontrolne, uruchamiane
wniesioną skargą odwoławczą, ma na celu ustalenie istnienia lub nieistnienia tych
uchybień. W razie istnienia jednego z nich sąd odwoławczy wyprowadza z tego faktu
odpowiedni wniosek, wyrażony w orzeczeniu sądu odwoławczego, w którym zaskarżone
orzeczenie uchyla lub zmienia.
Przyczyny odwoławcze mogą istnieć zarówno w ramach granic środka odwoławcze-

go, jak i poza ich zakresem. Bezwzględne przyczyny odwoławcze są w gruncie rzeczy
kategoriami przyczyn odwoławczych, które z mocy przepisu szczególnego powinny
być brane pod uwagę poza granicami zakresu zaskarżenia i podniesionych zarzutów.
Kategorie względnych przyczyn odwoławczych znajdują wyszczególnienie

w art. 438 k.p.k. Przepis ten stanowi, że orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie
w razie stwierdzenia w postępowaniu odwoławczym:
1) obrazy przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu
przypisanego oskarżonemu;
2) obrazy przepisów prawa materialnego w innym wypadku niż wskazany w pkt 1,
jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia;
3) obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzecze-
nia;
4) błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia, jeżeli mógł
on mieć wpływ na treść tego orzeczenia;
5) rażącej niewspółmierności kary środka karnego, nawiązki albo niesłusznego za-
stosowania lub niezastosowania środka zabezpieczającego, przepadku lub innego
środka.
Przepis art. 438 k.p.k. jest adresowany do sądu odwoławczego.
2.5.1. Obraza prawa materialnego
Obraza przepisów prawa materialnego obejmuje naruszenie każdej dziedziny prawa

materialnego, która miała lub powinna mieć zastosowanie w postępowaniu karnym.
Chodzi, rzecz jasna, przede wszystkim o prawo karne materialne, którego urzeczywist-
nieniu służy proces karny, ale może również wchodzić w rachubę naruszenie np. prawa
wykroczeń (w razie zastosowania art. 400 k.p.k.), prawa cywilnego (np. w zakresie
orzekania o obowiązku naprawienia szkody) czy prawa finansowego (w przypadku
przestępstw i wykroczeń skarbowych). Obraza przepisów prawa materialnego może
również dotyczyć obcego prawa, jeżeli znajdowałoby w aspekcie materialnoprawnym
zastosowanie w procesie karnym, np. w związku z ustaleniem warunku podwójnej

karalności czynu przewidzianej m.in. w art. 111 § 1 k.k.
Obraza przepisów prawa materialnego może polegać na zastosowaniu nieodpowiedniej

normy prawa materialnego, na niezastosowaniu normy prawnej, której zastosowanie
było w konkretnym wypadku obowiązkowe (np. sąd nie orzekł obowiązku naprawienia
szkody) lub na błędnej wykładni zastosowanego przepisu. W każdej z przedstawio-
nych postaci obraza przepisów prawa materialnego urzeczywistnia się przez wadliwą
treść orzeczenia. To treść orzeczenia stanowiącego akt stosowania prawa materialnego
„obraża” prawo materialne. Należy w pełni zgodzić się z zapatrywaniem, że stanowi
ona prius, a nie posterius względem uchybienia5. Będąc wadą samej treści orzeczenia,
obraza przepisów prawa materialnego zawsze na nią wpływa; wprost nie da się jej bez
tego wpływu pomyśleć.
Nieprawidłowe zastosowanie lub niezastosowanie przepisu prawa materialnego może

polegać na wadliwej ocenie w kwestii przestępności czynu (np. skazanie, mimo że ustawa
stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa), na błędnej kwalifikacji prawnej, tzn. za-
stosowaniu niewłaściwego przepisu do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego lub na
uchybieniu w zakresie określenia konsekwencji prawnych czynu (np. niezastosowanie
nadzwyczajnego złagodzenia kary, mimo że było ono obowiązkowe w okolicznościach
danej sprawy).
Do niedawna jednolita kategoria obrazy prawa materialnego uległa w wyniku noweli-

zacji ustawy karnoprocesowej z 19.07.2019 r. rozczłonkowaniu poprzez wyodrębnienie
obrazy przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypi-
sanego oskarżonemu (art. 438 pkt 1 k.p.k.) oraz innych wypadków obrazy przepisów
prawa materialnego, w których nie można przyjąć, aby mimo błędnej podstawy prawnej
orzeczenie odpowiadało prawu.
W związku z pierwszą z wyróżnionych odmian obrazy przepisów prawa materialnego

wypada przypomnieć, że kwalifikacja prawna oznacza przyporządkowanie czynu wy-
nikającego z ustalonego w sprawie stanu faktycznego przepisowi (przepisom) ustawy
karnej, określającemu (określającym) dany typ czynu zabronionego jako przestępstwo.
Naruszenie prawa materialnego w tym zakresie polega w istocie na zastosowaniu nie-
właściwego przepisu prawa karnego do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego.
Wobec tego, że przepis art. 438 pkt 1 k.p.k. stanowi o „kwalifikacji prawnej czynu przy-
pisanego oskarżonemu”, należy stwierdzić, że zakres pojęciowy przyczyny odwoławczej
w nim uregulowanej nie obejmuje przypadków tzw. „kwalifikacji negatywnej”, a więc
naruszeń prawa materialnego, których konsekwencję stanowi wydanie wyroku uniewin-
5
R. Kmiecik, Rażące naruszenie prawa materialnego jako „względna” przyczyna kasacyjna [w:] Współ-
czesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci Profesora Kazimierza Marszała,
red. P. Hofmański, K. Zgryzek, Katowice 2003, s. 272.
niającego, ponieważ w takim wypadku nie ma mowy o przypisaniu czynu oskarżonemu.

Innymi słowy można stwierdzić, że powołany przepis nie daje normatywnej podstawy
do sformułowania zarzutu obrazy prawa materialnego w stosunku do wyroku uniewin-
niającego. Jednocześnie, z racji tego, że podstawę przypisania oskarżonemu określonego
typu czynu zabronionego jako przestępstwo (kwalifikacji prawnej w ujęciu pozytywnym)
stanowią przepisy prawa karnego materialnego, należy przyjąć, że przyczyna odwoław-
cza określona w art. 438 pkt 1 k.p.k. obejmuje wyłącznie naruszenie przepisów prawa
materialnego należących do wskazanej dziedziny prawa. Nie powinno w tym kontekście
ujść uwadze, że kwalifikacja prawna czynu (w ujęciu pozytywnym) nie sprowadza się
wyłącznie do przywołania określonego przepisu (przepisów) części szczególnej Kodeksu
karnego, lecz obejmuje również znajdujące in concreto zastosowanie przepisy części
ogólnej tego kodeksu, współkształtujące prawną ocenę określonego czynu, np. art. 11
§ 2 k.k. w przypadku realnego zbiegu przepisów, art. 13 § 1 k.k. w przypadku przyjęcia
formy stadialnej usiłowania czy art. 64 § 1 lub 2 k.k. w razie oceny prawnej obejmującej
stwierdzenie popełnienia czynu w warunkach powrotu do przestępstwa.
Zestawienie treści art. 438 pkt 1 i art. 438 pkt 1a k.p.k. prowadzi do oczywistego wniosku,
że przyczyna odwoławcza (zmiany lub uchylenia orzeczenia) przewidziana w drugim
z tych przepisów może przybrać postać każdej innej obrazy przepisów prawa material-
nego niż w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu. W praktyce
z reguły będzie ona polegała na następujących naruszeniach prawa materialnego:
1) naruszeniu przepisów tego prawa w zakresie kwalifikacji prawnej czynu zarzuca-
nego oskarżonego, której efektem jest wydanie wyroku uniewinniającego,
2) uchybieniach w stwierdzeniu przestępczości czynu, obejmujące przypadki skaza-
nia sprawcy, mimo że np.:
a) czyn przypisany nie zawiera ustawowych znamion czynu zabronionego,
b) ustawa określa, że sprawca nie popełnia przestępstwa (art. 25–31 k.k.),
c) ustawa określa, że sprawca nie podlega karze (art. 15 i 17 k.k.);
3) uchybieniach w zakresie konsekwencji prawnych czynu polegające na ich zasto-
sowaniu z pogwałceniem normy prawnomaterialnej, np. orzeczono karę poniżej
lub powyżej zagrożenia ustawowego, orzeczono karę, której za przypisane prze-
stępstwo nie można było wymierzyć, błędnie wymierzono karę łączną.
Unormowanie omawianej odmiany obrazy przepisów prawa materialnego w art. 438

pkt 1a k.p.k. jest opatrzone zastrzeżeniem, zawartym w końcowej części tego przepisu,
wskazującym, że taka obraza nie stanowi przyczyny zmiany lub uchylenia orzeczenia,
jeżeli mimo jej urzeczywistnienia się w postaci wadliwej podstawy prawnej orzeczenia
odpowiada ono prawu. Na tle tego zastrzeżenia ujawnia się wewnętrzna sprzeczność
w ramach struktury normatywnej przyczyny odwoławczej uregulowanej w powołanym
przepisie, wynika z niego bowiem, że treść danego orzeczenia może w określonej jego
części jednocześnie „obrażać” prawo (materialne) i prawu odpowiadać. Usuwanie tej
sprzeczności w drodze interpretacji zakładającej odejście od analizy logiczno-językowej
normy wysłowionej w art. 438 pkt 1a k.p.k. i odwołującej się do intencji przyświecającej
wprowadzeniu tej regulacji prawnej nie wydaje się w pełni przekonujące, nie tylko dla-
tego, że punktem odniesienia dla tej intencji było pierwotnie inne rozwiązanie norma-
tywne, ale przede wszystkim dlatego, że oznaczałoby w pewnym sensie usankcjonowanie
i przysłonięcie wadliwości teoretyczno-konstrukcyjnej omawianej regulacji prawnej.
Dlatego należy raczej przyjąć, że w każdym wypadku stwierdzenia obrazy przepisów
prawa materialnego orzeczenie nie odpowiada prawu i wymaga korekty, ewentualnie
uchylenia, w instancji odwoławczej.
Naruszenie prawa karnego materialnego następuje w czasie jego stosowania. Powstaje

w związku z tym istotna kwestia, czy naruszenie prawa karnego materialnego ma cha-
rakter samoistny, czy też jest następstwem uchybień w zakresie ustaleń faktycznych.
W tym drugim wypadku naruszenie prawa materialnego jest wtórne w stosunku do
błędnych ustaleń faktycznych. Na przykład naruszono prawo karne materialne przez
zastosowanie kwalifikacji prawnej rozboju (art. 280 § 1 k.k.), błędnie ustalając, że zabór
rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia nastąpił w warunkach użycia przemocy wobec
osoby. Następstwem błędnego ustalenia faktycznego jest naruszenie prawa materialnego.
W takiej sytuacji w pierwszej kolejności musi być brane pod uwagę błędne ustalenie
faktyczne, a więc przyczyna odwoławcza przewidziana w art. 438 pkt 3 k.p.k. Stąd też
przyjmuje się, że o naruszeniu prawa karnego materialnego jako przyczynie odwoławczej
przewidzianej w art. 438 pkt 1 k.p.k. można mówić w wypadku prawidłowych ustaleń
faktycznych mieszczących się w zaskarżonym orzeczeniu6.
Obraza przepisów prawa materialnego jest z reguły uwzględniania w ramach granic

kontroli odwoławczej. Poza tym granicami uwzględnia się ją na podstawie art. 455 k.p.k.;
może też ona spowodować rażącą niesprawiedliwość orzeczenia (art. 440 k.p.k.).
2.5.2. Obraza przepisów postępowania
Obraza przepisów postępowania karnego odgrywa ważną rolę w zakresie kontroli

orzeczeń. Przepisy postępowania karnego, porządkując i zapewniając prawidłowy tok
procesu karnego, warunkują jednocześnie wydanie prawidłowego, odpowiadającego
prawu orzeczenia. Wszelkie wadliwości w zakresie stosowania przepisów postępowania
karnego mogą utrudniać lub wręcz przekreślać osiągnięcie tego celu.
Obraza przepisów postępowania karnego może przybrać różną postać naruszeń w za-
kresie stosowania tego prawa. Może ona polegać na:
1) niezastosowaniu normy prawa karnego procesowego nakazanej ustawą, np. nie-
zawiadomienie stron o terminie rozprawy, w której miały prawo brania udziału;
6
Tak m.in. wyrok SN z 23.07.1974 r., V KR 212/74, OSNKW 1974/12, poz. 233.
2) dokonaniu czynności procesowej zakazanej przez ustawę, np. przesłuchano le-

karza w charakterze świadka co do okoliczności objętych tajemnicą lekarską bez
zwolnienia przez sąd z tej tajemnicy;
3) dokonaniu czynności przez nieuprawniony podmiot, np. skargę zasadniczą
wniosła i popierała osoba do tego nieupoważniona (legitymowana);
4) niewłaściwym stosowaniu przepisów postępowania karnego, które może prze-
jawiać się w postaci naruszenia przepisów postępowania będącego następstwem
błędów w zakresie wykładni tych przepisów;
5) naruszeniu przepisów dotyczących postępowania dowodowego, np. przez pomi-
nięcie ważnych dla sprawy dowodów;
6) naruszeniu przepisów dotyczących konstruowania orzeczenia oraz samego orze-
kania, w szczególności zasad oceny dowodów, np. prowadzące do sprzeczności
między treścią orzeczenia i jego uzasadnieniem.
Są to uchybienia przepisom prawa procesowego często spotykane w praktyce.
W ramach naruszeń przepisów postępowania można wyróżnić dwie zasadnicze grupy:

1) przyczyny odwoławcze;
2) wszelkie inne uchybienia, które nie powodują uchylenia lub zmiany orzeczenia.
Przedstawionego podziału dokonano na podstawie kryterium, które zawiera art. 438

pkt 2 k.p.k. W myśl tego przepisu przyczyną odwoławczą jest tylko takie naruszenie
prawa procesowego, które mogło mieć wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia.
Przepis art. 438 pkt 2 k.p.k. do uchylenia lub zmiany zaskarżonego orzeczenia wymaga
zatem ustalenia, że:
1) miało miejsce naruszenie prawa procesowego i że
2) mogło ono mieć wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia.
Tak więc w wypadku naruszeń prawa procesowego konieczne jest dodatkowe ustalenie
(poza sytuacjami określonymi w art. 439 k.p.k.), że naruszenie to mogło mieć wpływ na
treść zaskarżonego orzeczenia. W przeciwnym razie uchylenie lub zmiana orzeczenia
z powodu naruszenia przepisów postępowania karnego nie znajduje oparcia w art. 438
pkt 2 k.p.k. Rozwiązanie to trzeba uznać za prawidłowe, gdyż trudno byłoby uznać za
przekonujące uchylanie orzeczeń z powodu uchybień prawa procesowego niemogących
mieć wpływu na treść zaskarżonego orzeczenia.
Wymaganie wynikające z treści art. 438 pkt 2 k.p.k., aby między uchybieniem proceso-
wym a orzeczeniem stanowiącym wynik postępowania zachodził związek przyczyno-
wy, nie oznacza, że wpływ ten musi rzeczywiście zaistnieć. Wystarczy możliwość jego
zaistnienia.
Przepis ten stoi zatem na gruncie minimalizmu i zadowala się istnieniem hipotetycz-
nego związku przyczynowego w tym zakresie. Nie wystarczy jednak w tym względzie
gołosłowne twierdzenie skarżącego, że uchybienie wywarło lub mogło wywrzeć wpływ
na treść orzeczenia (Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola..., s. 112). Musi on wykazać, wska-
zując przemawiające za tym okoliczności konkretnej sprawy, że między podniesionym
uchybieniem procesowym i treścią orzeczenia zachodzi związek, w świetle którego jest
możliwy wpływ uchybienia na treść tego orzeczenia. Warto w tym kontekście zaznaczyć,
że uchybienie procesowe, które w jednej sprawie może mieć wpływ na treść orzeczenia,
w innej nie będzie rodziło takiego wpływu, np. gdy dowód z zeznań świadka, przepro-
wadzony z naruszeniem przepisu art. 180 § 2 k.p.k., dotyczył okoliczności nieistotnych
dla rozstrzygnięcia sprawy lub sąd nie wykorzystał go przy dokonywaniu ustaleń fak-
tycznych w sprawie (zob. wyrok SN z 17.08.1984 r., IV KR 180/84, OSNKW 1985/3–4,
poz. 28; Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola..., s. 116).
Do przyczyn odwoławczych określonych w art. 438 pkt 2 k.p.k. zalicza się w orzecz-
nictwie także uchybienia, które utrudniają lub uniemożliwiają kontrolę odwoławczą.
Są to uchybienia związane np. ze sporządzeniem uzasadnienia wyroku. Skuteczność
podniesienia takich uchybień w aspekcie uchylenia lub zmiany orzeczenia zależy od
wykazania, że wadliwość uzasadnienia świadczy o uchybieniach w zakresie rozpatrzenia
sprawy, mogących mieć wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia.
W ramach przyczyny odwoławczej, jaką stanowi obraza prawa procesowego, można

wyodrębnić dwie podgrupy:
1) przyczyny podlegające uwzględnieniu przez sąd odwoławczy w ramach granic
kontroli odwoławczej (art. 438 k.p.k.);
2) bezwzględne przyczyny odwoławcze, które sąd odwoławczy musi brać pod uwagę
z urzędu poza granicami kontroli odwoławczej; do tej kategorii należą uchybie-
nia określone w art. 439, 440 i 455 k.p.k., którym poświęcone są odrębne uwagi
w dalszej części niniejszego rozdziału.
Na podstawie powyższych ustaleń można ostatecznie wyróżnić trzy grupy naruszeń

prawa procesowego, mianowicie:
1) bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia, zawsze skutkujące koniecznością
uchylenia zaskarżonego orzeczenia (art. 439 § 1 pkt 1–4 i 6–11 k.p.k.);
2) naruszenia takich przepisów, o których można powiedzieć, że nie mogą mieć
wpływu na treść orzeczenia, np. jeżeli w czasie ogłaszania wyroku ktoś na sali
rozpraw pozostawał w pozycji siedzącej;
3) naruszenia prawa procesowego, w przypadku których trzeba wykazać ich poten-
cjalny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia i tylko wówczas mogą one spo-
wodować jego uchylenie lub zmianę; stanowią one najliczniejszą z wymienionych
grup.
W związku z przyczyną odwoławczą określoną w art. 438 pkt 2 k.p.k. może nasunąć się
pytanie, czy uchybienia przepisom w postępowaniu przygotowawczym mogą powodo-
wać uchylenie lub zmianę wyroku. Na pytanie to udziela się odpowiedzi warunkowej,
przyjmując, że mogą one stanowić podstawę uchylenia wyroku tylko o tyle, o ile prze-
niknęły do postępowania sądowego i mogły wywrzeć wpływ na treść wyroku.
2.5.3. Błąd w ustaleniach faktycznych
Trzecia przyczyna odwoławcza dotyczy stanu faktycznego przyjętego za podstawę zaskar-

żonego orzeczenia. Według art. 438 pkt 3 k.p.k. zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu
lub zmianie w razie stwierdzenia błędu w zakresie ustaleń faktycznych przyjętych za
podstawę orzeczenia, jeżeli mógł on mieć wpływ na treść tego orzeczenia. Przyczynę tę
stanowią wszelkie nieprawidłowości w zakresie ustaleń faktycznych (błąd „braku”)
lub nietrafna, sprzeczna z obiektywną rzeczywistością, ocena istnienia przyczyn
powstania i następstw faktów dowodowych (błąd „dowolności”)7.
Przyczyn błędu w ustaleniach faktycznych może być wiele. Wśród nich można wymienić
następujące:
1) niewiarygodność środków dowodowych;
2) nieuwzględnienie wszystkich faktów wynikających z przeprowadzonych dowo-
dów (pominięcie faktów mających istotne znaczenie dla wydania prawidłowego
orzeczenia);
3) oparcie orzeczenia na okolicznościach nieudowodnionych, a więc takich, które
nie wynikają z przeprowadzonych dowodów;
4) sprzeczność wniosków między sobą;
5) sprzeczność wniosków z zebranymi dowodami;
6) sprzeczność między faktami ustalonymi przez sąd;
7) nietrafność przyjętych kryteriów oceny.
Wymienione przykłady oczywiście nie wyczerpują wszystkich możliwych uchybień

należących do tej grupy przyczyn odwoławczych.
Nie każdy jednak błąd w ustaleniach faktycznych stanowi przyczynę odwoławczą. We-
dług art. 438 pkt 3 k.p.k. błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę zaskar-
żonego orzeczenia stanowi przyczynę odwoławczą tylko wówczas, gdy mógł mieć wpływ
na treść tego orzeczenia. Sąd odwoławczy zatem, także w ramach tej przyczyny, bada
nie tylko istnienie błędu w ustaleniach faktycznych, na których oparto zaskarżone
orzeczenie, lecz również potencjalny związek przyczynowy pomiędzy uchybieniami
a treścią zaskarżonego orzeczenia. Błędy w zakresie ustaleń faktycznych, które nie mają
wpływu na treść zaskarżonego orzeczenia, nie mogą stanowić przyczyn uchylenia lub
7
Szerzej J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik..., s. 512–515.
zmiany tego orzeczenia. Wykazanie przez skarżącego potencjalnego związku przyczyno-

wego między błędem w ustaleniach faktycznych i treścią orzeczenia polega w istocie na
zobrazowaniu jego następstw. W zależności od tego, czego dotyczy błąd w ustaleniach
faktycznych (jakich dokładnie ustaleń), jego konsekwencje w zakresie rozstrzygnięcia
sądu mogą polegać na obrazie przepisów prawa materialnego lub wymierzeniu kary
albo orzeczeniu innego środka reakcji karnej, które są rażąco niewspółmierne bądź sta-
nowią niesłuszne zastosowanie lub niezastosowanie określonego środka reakcji karnej.
2.5.4. Rażąca niewspółmierność kary, środka karnego, nawiązki

lub niesłuszne zastosowanie albo niezastosowanie środka
zabezpieczającego, przepadku lub innego środka
W myśl art. 438 pkt 4 k.p.k. sąd odwoławczy uchyla lub zmienia zaskarżone orzeczenie
z powodu rażącej niewspółmierności kary, środka karnego, nawiązki lub niesłusznego
zastosowania albo niezastosowania środka zabezpieczającego, przepadku lub innego
środka (np. środka poprawczego lub probacyjnego). Uchybienia te dotyczą fazy czyn-
ności, w której określa się zakres konsekwencji prawnych jako następstwo przyjęcia
normy prawnej do ustalonego stanu faktycznego.
Koncentrując uwagę na rażącej niewspółmierności kary, należy podkreślić, że stanowi

ona uchybienie, które może być przyczyną uchylenia lub zmiany orzeczenia, gdy został
prawidłowo ustalony stan faktyczny i w sposób właściwy zastosowano kwalifikację
prawną czynu przypisanego oskarżonemu. W innych wypadkach jest ona najczęściej
następstwem obrazy przepisów postępowania lub błędu w ustaleniach faktycznych. Jeśli
rażąca niewspółmierność kary wynika z obrazy prawa materialnego, np. z orzeczenia
kary poza granicami jej wymiaru określonymi w ustawie karnej, to uchybienie podlega
zakwalifikowaniu w oparciu o art. 438 pkt 1a k.p.k.
Uchybienie polegające na rażącej niewspółmierności kary odnosi się w sposób oczywisty

do sfery swobodnego uznania sądu. Poddanie te sfery kontroli odwoławczej wydaje się
w pełni zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę obowiązywanie zasady trafnej reakcji
karnej i ten jej aspekt, zgodnie z którym nikt winny nie powinien ponieść odpowie-
dzialności ani większej, ani mniejszej, niż na to zasłużył8. Istnienie w obowiązującym
systemie sankcji względnie oznaczonych zakreśla sędziemu dość szerokie pole, w ramach
którego może zostać wyznaczona kara za przypisane przestępstwo. Kontrola sędziow-
skiego wymiaru kary służy więc wyeliminowaniu tych tylko przypadków, w których
swobodne uznanie sądu uległo przekształceniu w ocenę dowolną, w zakresie wymiaru
kary. Miarą w tym względzie jest rażący charakter niewspółmierności kary.
8
Sąd odwoławczy nie zajmuje się małymi dysproporcjami kary. Musi to być dysproporcja,
która jest znaczna i uderzająca, dysproporcja zasadniczej natury, niedająca się zaakcep-
tować. Dysproporcja taka zachodzi, jeżeli suma zastosowanych kar i środków karnych
nie odzwierciedla w pełni stopnia społecznej szkodliwości czynu, okoliczności jego
popełnienia i ciężaru gatunkowego, a także osobowości sprawcy i celów kary9. Ocenia
się ją na podstawie faktów wynikających z przeprowadzonych w sprawie dowodów,
które powinny być przez sąd uwzględnione przy wymiarze kary.
2.5.5. Inne przyczyny odwoławcze
Oprócz wymienionych, do przyczyn odwoławczych trzeba zaliczyć nowe fakty i nowe

dowody, które powstają lub zostają ujawnione po wydaniu orzeczenia w pierwszej
instancji, a szczególnie po wydaniu wyroku. Tworzą one autonomiczną podstawę odwo-
ławczą, jeżeli wadliwość orzeczenia ukazuje się dopiero w świetle ich ujawnienia (zmiany
okoliczności sprawy). W innych wypadkach, występujących w praktyce zdecydowanie
częściej, nowe fakty lub dowody dostarczają jedynie wsparcia zarzutom stawianym za-
skarżonemu orzeczeniu, w ramach których podnosi się uchybienia określone w art. 438
lub 439 § 1 k.p.k., stanowiące właściwą przyczynę odwoławczą. Warto przypomnieć, że
odwołujący się może wskazać w środku odwoławczym nowe fakty lub nowe dowody,
o ile nie mógł ich powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 427
§ 3 k.p.k.).
Pewne szczególne unormowanie zawiera art. 447 § 4 k.p.k. W myśl tego przepisu w ape-
lacji można podnosić zarzuty, które nie stanowiły lub nie mogły stanowić przedmiotu
zażalenia.
2.6. Zakres kontroli odwoławczej
Sprawa zakresu jest centralnym problemem kontroli odwoławczej. Możliwe są w tej

materii różne rozwiązania modelowe. Zakres kontroli (pole sprawdzenia prawidłowo-
ści) może być unormowany w taki sposób, że zakłada wszechstronną kontrolę całego
orzeczenia, w wyniku której eliminowaniu z procesu karnego podlega każde błędne
rozstrzygnięcie mieszczące się w zaskarżonym orzeczeniu. Jest to system totalnej kon-
troli, przeprowadzanej zarówno pod względem prawnym, jak i faktycznym, nad całym
orzeczeniem z powodu wniesionego środka odwoławczego (model apelacyjny lub rewi-
zyjny). Krańcowo odmienne rozwiązanie koncepcyjne zakłada, że kontrolę odwoławczą
przeprowadza się w zakresie podniesionych zarzutów, a tylko wyjątkowo w zakresie
9
Zob. wyrok SN z 30.06.2009 r., WA 19/09, OSNwSK 2009/1, poz. 1255.
szerszym (np. w modelu kasacyjnym). Możliwe są również rozwiązania pośrednie.

Istotną rolę w strukturze oznaczonego systemu kontroli orzeczeń odgrywają jeszcze
inne czynniki, takie jak dokonywanie nowych ustaleń lub uzupełnianie postępowania
dowodowego, decydujące o różnicach między modelem apelacyjnym i rewizyjnym.
Według obowiązującego Kodeksu postępowania karnego sąd odwoławczy rozpoznaje

sprawę w granicach zaskarżenia, a jeżeli w środku odwoławczym zostały wskazane zarzu-
ty stawiane rozstrzygnięciu – również w granicach podniesionych zarzutów, uwzględnia-
jąc treść art. 447 § 1–3 k.p.k., a w zakresie szerszym w wypadkach wskazanych w art. 435,
439 § 1 – art. 440 i 455 k.p.k. (art. 433 § 1 k.p.k.). Uregulowane w wymienionych na
końcu przepisach wypadki kontroli odwoławczej przeprowadzanej z urzędu poza grani-
cami zaskarżenia i podniesionych zarzutów tworzą kategorię bezwzględnych przyczyn
odwoławczych. Można więc powiedzieć, opierając się na treści art. 433 § 1 k.p.k., że
w aktualnym stanie prawnym o zakresie kontroli odwoławczej decydują dwa czynniki:
1) granice zaskarżenia i granice podniesionych zarzutów (o ile zarzuty takie zo-
stały podniesione w środku odwoławczym), czyli granice kontroli odwoławczej
wyznaczane przez skarżącego w środku odwoławczym, oraz
2) bezwzględne przyczyny odwoławcze, obejmujące ustawowo określone przypad-
ki kontroli odwoławczej w zakresie szerszym niż wynikający z treści środka od-
woławczego.
Nie są wyznacznikami zakresu kontroli odwoławczej ani wnioski odwoławcze, ani

kierunek środka odwoławczego. Na podstawie analizy logiczno-językowej unormowań
zawartych w art. 434 k.p.k. można stwierdzić, że znaczenie kierunku w ramach kontroli
odwoławczej ujawnia się w aspekcie orzekania. Odnosząc się do następstw stwierdzenia
określonych uchybień w zaskarżonym orzeczeniu10, kierunek środka odwoławczego
oddziałuje na zakres orzekania w instancji odwoławczej.
2.6.2. Granice kontroli odwoławczej
Granice kontroli odwoławczej są zasadniczym czynnikiem przesądzającym o zakresie

rozpoznania (kontroli) sprawy w instancji odwoławczej. Świadczy o tym najlepiej treść
art. 433 § 1 k.p.k., z którego jednoznacznie wynika, że sąd odwoławczy rozpoznaje
sprawę przede wszystkim w granicach zaskarżenia oraz – w razie wskazania zarzutów
w środku odwoławczym – w granicach podniesionych zarzutów, a jedynie dodatkowo
w zakresie szerszym, w wypadkach ściśle określonych w ustawie. Można powiedzieć,
że przepis ten wyraża zasadęrozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy w granicach
kontroli odwoławczej. Zasada ta pełni funkcję gwarancyjną – od strony pozytywnej
oznacza konieczność rozpoznania środka odwoławczego zgodnie z zakresem zaskarżenia
i podniesionymi zarzutami, zaś od strony negatywnej zawężenie kontroli odwoławczej
10
D. Świecki [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, t. 2, Warszawa 2018, s. 96.
do granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, poza które sądowi odwoławczemu

wolno wyjść tylko w wypadkach określonych w ustawie11.
W świetle brzmienia art. 433 § 1 k.p.k. jest dość jasne, że wyznacznikami granic kontroli
odwoławczej są dwa składniki środka odwoławczego, mianowicie zakres zaskarżenia
i zarzuty odwoławcze.
Zakres zaskarżenia jest stałą determinantą granic kontroli odwoławczej, ponieważ

musi być określony w każdym środku odwoławczym. O zakresie zaskarżenia decydują
te składniki orzeczenia sądu pierwszej instancji, przeciwko którym jest skierowany
środek odwoławczy. Wynika on z art. 425 § 2 k.p.k., w myśl którego odwołujący się
może zaskarżyć całość orzeczenia lub jego części, tzn. poszczególne jego rozstrzygnięcia,
a także brak określonego rozstrzygnięcia albo samo uzasadnienie orzeczenia. Niekiedy
pomocniczą rolę w ustaleniu in concreto zakresu zaskarżenia odgrywają wnioski odwo-
ławcze, wskazujące, czego domaga się skarżący (art. 427 § 1 in fine k.p.k.), np. gdy nie
zakreślając wyraźnie granic zaskarżenia, występuje z żądaniem uniewinnienia.
Zakres zaskarżenia wyznacza płaszczyznę badawczą, w ramach której przeprowadzana

jest kontrola zaskarżonego orzeczenia. W przypadku apelacji płaszczyzna ta podlega
z mocy prawa rozszerzeniu ze względu na działanie niewzruszalnych domniemań
prawnych, przewidzianych w art. 447 § 1–3 k.p.k. Z przepisu tego wynika, po pierw-
sze, że apelacja co do winy oznacza z mocy prawa zaskarżenie całego wyroku (art. 447
§ 1 k.p.k.), po drugie, że apelację co do kary uważa się za zwróconą przeciwko całości
rozstrzygnięcia o karze i środkach karnych (art. 447 § 2 k.p.k.), i po trzecie, że apelację
co do środka karnego, środka kompensacyjnego albo przepadku uważa się za zwróconą
odpowiednio przeciwko całości rozstrzygnięcia o środkach karnych albo o środkach
kompensacyjnych albo o przepadku (art. 447 § 3 k.p.k.). Przedstawione domniemania
mają na celu zagwarantowanie wewnętrznej spójności w zakresie wszystkich rozstrzyg-
nięć składających się na treść wyroku, ze względu na znaczenie kwestionowanego roz-
strzygnięcia co do przypisania czynu i winy dla innych rozstrzygnięć zawartych w tym
orzeczeniu, lub w zakresie rozstrzygnięcia skupiającego określoną kategorię rozstrzyg-
nięć (np. o karze i środkach karnych albo o środkach karnych). Są one podyktowane
wzajemnymi powiązaniami zachodzącymi pomiędzy poszczególnymi rozstrzygnięciami
zawartymi w wyroku, których uwzględnienie w wyniku działania opisanych domniemań
warunkuje prawidłową kontrolę odwoławczą.
Zarzuty odwoławcze, stanowiące twierdzenia o uchybieniach, zamieszczone w skar-

dze odwoławczej, są zmiennym wyznacznikiem granic kontroli odwoławczej, ponie-
waż decydują o zakresie rozpoznania sprawy w instancji odwoławczej tylko wówczas,
gdy są podniesione w środku odwoławczym. Uwzględniając uregulowanie obowiązku
sformułowania zarzutów w środku odwoławczym (art. 427 § 2 k.p.k.), można stwierdzić,
11
Por. D. Świecki, Granice kontroli odwoławczej, BSP 2018/1, s. 184–185.
że zarzuty odwoławcze, obok zakresu zaskarżenia, decydują o granicach kontroli

odwoławczej w każdym wypadku wniesienia środka odwoławczego przez podmiot
profesjonalny, a więc oskarżyciela publicznego, obrońcę lub pełnomocnika. Obowiązek
taki nie spoczywa na innych skarżących, np. na oskarżonym, który samodzielnie wnosi
środek odwoławczy. Jeżeli jednak skarżący, który nie jest zobowiązany do wskazania
zarzutów, podniesie je w środku odwoławczym, to wyznaczają one granice kontroli
odwoławczej. Wniosek taki wypływa z wykładni logiczno-językowej art. 433 § 1 w zw.
z art. 434 § 1 pkt 3 k.p.k., w szczególności z użytego w pierwszym z tych przepisów zwrotu
warunkowego: „jeżeli w środku odwoławczym zostały sformułowane zarzuty”, który
może być w sposób racjonalny odniesiony jedynie do sytuacji procesowych, w których
na określonym podmiocie nie spoczywa obowiązek podniesienia zarzutów w środku
odwoławczym. Pozwala to w konsekwencji zauważyć, że zarzuty odwoławcze nie za-
kreślają granic kontroli odwoławczej, gdy nie są składnikiem środka odwoławczego, to
zaś może mieć miejsce, jeżeli skarżący niemający obowiązku ich wskazania (niebędący
podmiotem profesjonalnym) nie podniósł zarzutów w swoim środku odwoławczym.
W takim wypadku jedynym wyznacznikiem granic kontroli odwoławczej jest zakres
zaskarżenia, a zatem ma ona w tym zakresie wymiar totalny, jest bowiem dokonywana
pod kątem wszystkich uchybień określonych w art. 438 k.p.k.
Według art. 433 § 2 k.p.k. sąd odwoławczy jest zobowiązany rozważyć wszystkie wnioski
i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, chyba że ustawa stanowi inaczej. Przypadek,
w którym ustawa stanowi inaczej znajduje unormowanie w art. 436 k.p.k., przewidują-
cym możliwość ograniczenia rozpoznania środka odwoławczego.
Na tle powyższych ustaleń może powstać pytanie o wzajemną zależność pomiędzy

zarzutami odwoławczymi oraz zakresem zaskarżenia w aspekcie wyznaczenia granic
kontroli odwoławczej. Ze sformułowań zawartych w art. 439, 440 i 455 k.p.k. („nieza-
leżnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów”) mogłoby wynikać, że są to dwa
odrębne składniki środka odwoławczego o równorzędnej wartości. W rzeczywistości
ich struktura wewnętrzna jest nieco inna. O ile zakres zaskarżenia określa orzeczenie
lub jego poszczególne części, ewentualnie brak rozstrzygnięcia, a więc wyznacza „pole
badawcze” dla sądu odwoławczego, to zarzuty odwoławcze dotyczą w pewnym sensie
jakości badania, wewnątrz zakresu zaskarżenia. Zarzuty odwoławcze stanowią sui ge-
neris pryzmat, przez który sąd odwoławczy dokonuje kontroli zaskarżonego orzeczenia
w zakresie zaskarżenia. Zatem zakres zaskarżenia określa orzeczenie lub jego części
(ewentualnie brak rozstrzygnięcia), które podlegają badaniu w instancji odwo-
ławczej, natomiast podniesione zarzuty dotyczą tego, z jakiego punktu widzenia
w ramach zakresu zaskarżenia badanie to następuje.
Kończąc, wypada zaznaczyć, że choć granice kontroli odwoławczej w dużej mierze rzu-
tują na zakres orzekania sądu odwoławczego, to istotnym czynnikiem wpływającym na
ustalenie tego zakresu jest również omówiony poniżej kierunek środka odwoławczego.
2.6.3. Kierunek środka odwoławczego
Kierunek środka odwoławczego ma doniosłe znaczenie w aspekcie następstw badania

sprawy w postępowaniu odwoławczym. Jak już ustalono wyżej, wpływa on na zakres
orzekania sądu odwoławczego w następstwie przeprowadzenia kontroli odwoławczej,
zasadniczo w jej granicach.
Kierunek środka odwoławczego stanowi cechę środka odwoławczego, która przejawia

się z reguły w dążeniu do polepszenia lub pogorszenia sytuacji oskarżonego. Najważniej-
szym punktem odniesienia dla określenia kierunku środka odwoławczego jest oczywiście
sytuacja oskarżonego (wyjątek w art. 539a k.p.k.). Kodeks postępowania karnego nie zna
skargi odwoławczej strony o charakterze neutralnym, którą można by wnieść w obro-
nie naruszonego prawa, choć cechę neutralności można dostrzec w przypadku kasacji
wnoszonej na podstawie art. 521 k.p.k. Skarga odwoławcza powinna więc przejawiać
dążenie do zmiany sytuacji skarżącego, sprecyzowanej w zaskarżonym orzeczeniu.
O kierunku środka odwoławczego przesądza najczęściej stanowisko procesowe wno-

szącego skargę odwoławczą. Stwierdzenie to znajduje potwierdzenie we wszystkich
wypadkach, w których skargę odwoławczą wnosi uprawniony podmiot niebędący oskar-
życielem publicznym. Wynika to z treści art. 425 § 3 k.p.k., zgodnie z którym odwołujący
może zaskarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szko-
dzące jego interesom. Skarga odwoławcza oskarżonego, jego ustawowych przedstawicieli
(art. 76 k.p.k.) lub obrońcy z natury rzeczy może zmierzać wyłącznie do polepszenia
sytuacji oskarżonego w procesie. Oskarżyciel prywatny, posiłkowy i ich przedstawicie-
le mogą, w myśl art. 425 § 3 k.p.k., złożyć skargę odwoławczą jedynie na niekorzyść
oskarżonego. Nieco inaczej przedstawia się ta kwestia w odniesieniu do oskarżyciela
publicznego. Jest on uprawniony do zaskarżenia orzeczenia zarówno na niekorzyść,
jak i na korzyść oskarżonego (art. 425 § 4 k.p.k.). Wniesienie skargi odwoławczej przez
oskarżyciela publicznego samo przez się nie rozwiązuje problemu ustalenia kierunku
środka odwoławczego. Na nim spoczywa obowiązek wyraźnego wypowiedzenia się co
do tego, czy wnosi skargę odwoławczą na korzyść czy też na niekorzyść oskarżonego.
W razie braku wyraźnej wypowiedzi w tej kwestii sąd, badając treść skargi odwoławczej,
powinien zwrócić szczególną uwagę na zarzuty i wnioski w niej zawarte. Jeżeli badanie
nie doprowadzi do jednoznacznego ustalenia kierunku środka odwoławczego, wydaje się,
że zgodnie z zasadą in dubio pro reo należy taką skargę traktować na równi ze środkiem
odwoławczym wniesionym na korzyść oskarżonego (favor rei).
Wpływ kierunku środka odwoławczego na zakres orzekania w następstwie przepro-

wadzenia kontroli odwoławczej wyraża się w założeniu, że sąd odwoławczy orzeka
zgodnie z kierunkiem środka odwoławczego. Rozstrzygnięcie sądu odwoławczego
wbrew kierunkowi środka odwoławczego jest zabronione, chyba że zezwala na to wy-
raźny przepis. Takim przepisem jest m.in. art. 434 § 2 k.p.k. (zob. też np. art. 455 k.p.k.).
W razie wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego dopuszczalne

jest „przełamanie” jego kierunku. W myśl powołanego przepisu środek odwoławczy
wniesiony na niekorzyść oskarżonego może spowodować orzeczenie także na korzyść
oskarżonego, jeżeli zachodzą przesłanki określone w art. 440 lub 455 k.p.k.
W wypadku wniesienia skargi odwoławczej jedynie na korzyść oskarżonego „przeła-

manie” kierunku środka odwoławczego jest co do zasady niedopuszczalne. Wówczas
bowiem obowiązuje zakaz reformationis in peius. Wyjątek w tym względzie jest po-
wiązany z wyłączeniem działania tego zakazu w przypadkach określonych w art. 434
§ 4 k.p.k., które są przybliżone w końcowej części niniejszego punktu.
Wniesienie środka odwoławczego stanowi okazję do kontroli orzeczenia wydanego

w pierwszej instancji. Trudno jednak wymagać od oskarżonego, aby przez wniesienie
środka odwoławczego chciał godzić się na pogorszenie swojej sytuacji procesowej.
Powiązanie więc zakazu reformationis in peius ze środkiem odwoławczym wniesionym
na korzyść oskarżonego ma szczególne znaczenie. Jeżeli oskarżyciel nie zaskarżył orze-
czenia na niekorzyść oskarżonego, poprawienie błędów, które się do niego zakradły, jest
możliwe tylko w wypadku wniesienia środka odwoławczego przez oskarżonego, jego
ustawowych przedstawicieli, obrońcę lub oskarżyciela publicznego na jego korzyść. Rzecz
prosta, wyeliminowanie błędu, który się zakradł do orzeczenia lub jego uzasadnienia,
nie byłoby możliwe w toku kontroli odwoławczej, gdyby oskarżony z obawy przed
możliwością pogorszenia swojej sytuacji procesowej zrezygnował z wniesienia środka
odwoławczego. Skoro wniesienie środka odwoławczego wyłącznie na korzyść oskarżo-
nego umożliwia sądowi rozpoznającemu środek odwoławczy skorygowanie błędnego
orzeczenia, należy stworzyć takie warunki, w których oskarżony skorzysta z przysługu-
jącego mu uprawnienia. Zakaz reformationis in peius jest więc instytucją gwarantującą
prawo oskarżonego do zaskarżenia błędnego orzeczenia. Chroniąc oskarżonego przed
bardziej ujemnymi konsekwencjami w procesie, zakaz reformationis in peius eliminuje
wszelkie ryzyko, jakie mogłoby się wiązać z zaskarżeniem wydanego orzeczenia przez
niego lub przez inne osoby na jego korzyść. Zakaz reformationis in peius stanowi zatem
gwarancję procesową oskarżonego, że w wyniku zaskarżenia orzeczenia na jego korzyść
nie zostaną zwiększone „dolegliwości” oznaczone w zaskarżonym orzeczeniu.
Jednocześnie nie może ujść uwadze, że zakaz reformationis in peius zderza się z zasa-
dą trafnej reakcji karnej, gdyż niekiedy jego działanie wyklucza zastosowanie wobec
oskarżonego oznaczonych konsekwencji prawnych z powodu popełnionego przestęp-
stwa. Ustawodawca, stojąc przed wyborem jednego z tych rozwiązań, opowiada się za
unormowaniem przewidującym zakaz reformationis in peius.
W polskim procesie karnym zakaz reformationis in peius wynika z art. 434 § 1, art. 443,
455, z art. 434 § 1 i art. 443 w zw. z art. 518 oraz art. 434 § 1 i art. 443 w zw. z art. 545
§ 1 k.p.k. Warunkiem działania zakazu reformationis in peius jest zaskarżenie orze-
czenia wyłącznie na korzyść oskarżonego. Zostaje on zasadniczo wyłączony w razie

wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, bez względu na to, czy
obok niego istnieje środek odwoławczy wniesiony na korzyść oskarżonego czy też nie.
Wynika z tego, że zakaz reformationis in peius nie działa, gdy jednocześnie wniesiono
środek odwoławczy na niekorzyść (np. wniesiony przez oskarżyciela publicznego) oraz
środek odwoławczy na korzyść oskarżonego (np. złożony przez obrońcę).
W obowiązujących przepisach zakaz reformationis in peius występuje w postaci:

1) zakazu bezpośredniego, adresowanego do sądu rozpoznającego środek odwo-
ławczy (art. 434 § 1 k.p.k.);
2) zakazu pośredniego, obowiązującego w postępowaniu ponownym (art. 443 k.p.k.).
Bezpośredni zakaz reformationis in peius znajduje unormowanie w art. 434

§ 1 k.p.k. Treścią tego zakazu jest przede wszystkim – w aspekcie kierunku środka
odwoławczego – wyłączenie możliwości orzekania w instancji odwoławczej na
niekorzyść oskarżonego w wypadku wniesienia środka odwoławczego wyłącznie
na jego korzyść. Ponadto, w odniesieniu do sytuacji, w których środek odwo-
ławczy został wniesiony na niekorzyść oskarżonego, analizowany zakaz wyklu-
cza orzekanie przez sąd odwoławczy zgodnie z kierunkiem tego środka, jeżeli
wymagałoby to wyjścia poza granice kontroli odwoławczej, chyba że ustawa
nakazuje wydanie orzeczenia poza tymi granicami. Uwzględniając poczynione
w poprzednim punkcie ustalenia w kwestii granic kontroli odwoławczej, można
stwierdzić, że z wyjątkiem sytuacji, w których ustawa nakazuje wydanie orzecze-
nia niezależnie od tych granic, zakaz reformationis in peius stoi na przeszkodzie
orzeczeniu zgodnie z kierunkiem środka odwoławczego na niekorzyść oskarżo-
nego poza granicami zaskarżenia i granicami zarzutów podniesionych w środku
odwoławczym. Aby uniknąć niejasności, podkreślenia wymaga, że zarzuty pełnią
funkcję limitującą, jeśli chodzi o zakres orzekania przez sąd odwoławczy na nie-
korzyść oskarżonego nie tylko wtedy, gdy środek odwoławczy na jego niekorzyść
pochodzi od oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika, a więc podmiotów pro-
fesjonalnych zobowiązanych do ich sformułowania, ale również wtedy, gdy zostały
wskazane w środku odwoławczym wniesionym przez skarżącego, który nie był do
tego zobowiązany, np. oskarżyciela posiłkowego. Przyjmując inny punkt widzenia,
można stwierdzić, nawiązując do treści art. 434 § 1 k.p.k., że sąd odwoławczy może
orzec zgodnie z kierunkiem środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego tylko
w granicach zaskarżenia, o ile ustawa nie nakazuje wydania orzeczenia niezależnie
od tych granic i tylko w razie stwierdzenia w tych granicach uchybień podniesionych
w środku odwoławczym, chyba że nie pochodzi on od oskarżyciela publicznego lub
pełnomocnika i nie podniesiono w nim zarzutów albo ustawa nakazuje wydanie
orzeczenia niezależnie od podniesionych zarzutów.
Generalnie z art. 434 § 1 pkt 1 k.p.k. a contrario wynika, że brak środka odwoławczego
wniesionego na niekorzyść uniemożliwia sądowi odwoławczemu orzekanie na nieko-
rzyść oskarżonego. Bezpośredni zakaz reformationis in peius został potraktowany bardzo
szeroko. Wyklucza on wszelkie orzekanie w instancji odwoławczej na niekorzyść oskar-
żonego. Wynika z tego, że sytuacji oskarżonego nie można pogorszyć w jakimkolwiek
punkcie w stosunku do rozstrzygnięć zawartych w zaskarżonym orzeczeniu (np. co do
kary, ustaleń faktycznych, zasądzonych roszczeń itd.).
Pośredni zakaz reformationis in peius wynika z art. 443 k.p.k. Dotyczy on postę-
powania ponownego po uchyleniu wyroku zarówno w postępowaniu apelacyjnym,
jak i w postępowaniu w trybie kasacji (art. 518 k.p.k.), oraz procedowania w ramach
wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu (art. 545
§ 1 k.p.k.). Przepis art. 443 k.p.k. powinien mieć odpowiednie zastosowanie w postę-
powaniu po uchyleniu postanowienia. Zakaz reformationis in peius z art. 443 k.p.k.,
podobnie jak w wypadku przewidzianym w art. 434 § 1 k.p.k., nie został wypowiedziany
wprost. O jego obowiązywaniu można wnosić opierając się na wnioskowaniu a contra-
rio. W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, w myśl art. 443 k.p.k.,
wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone zasadniczo
tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego. Jeżeli więc
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy nastąpiło w wyniku wyłącznego
zaskarżenia na korzyść oskarżonego, w ponownym postępowaniu sąd co do zasady nie
może orzec surowiej bez względu na to, czy w postępowaniu ponownym wyszły na jaw
nowe okoliczności obciążające, czy też nie. Mając na względzie kontekst normatywny,
w którym jest osadzony art. 443 k.p.k., przede wszystkim jego treściowe powiązanie
z art. 434 § 1 k.p.k., należy stwierdzić, że sąd ponownie rozpoznający sprawę orzeka
na niekorzyść oskarżonego w takim samym zakresie, w jakim orzekał zgodnie z tym
kierunkiem sąd odwoławczy, uchylając orzeczenie w wyniku uwzględnienia środka
odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskarżonego. Oznacza to w konsekwencji, że
sąd, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, może wydać orzeczenie
surowsze w porównaniu z wyrokiem uchylonym na skutek wniesienia apelacji na nieko-
rzyść tylko w granicach zaskarżenia na niekorzyść (przy uwzględnieniu rozszerzonego
zakresu zaskarżenia, jeżeli kontrola odwoławcza była przeprowadzona z zastosowaniem
art. 447 § 1–3 k.p.k.) i tylko co do tych uchybień, które były przedmiotem uwzględnio-
nego zarzutu odwoławczego, o ile zarzuty były podniesione w środku odwoławczym12.
W obowiązującym stanie prawnym pośredni zakaz reformationis in peius ma taki sam

zakres jak zakaz bezpośredni, przy czym nie dotyczy on orzekania o środkach zabez-
pieczających wymienionych w art. 93a § 1 k.k., których stosowanie jest podyktowane
względami ochrony społecznej.
12
Zob. uchwała SN z 29.05.2003 r., I KZP 14/03, OSNKW 2003/7–8, poz. 61.
W wypadkach objętych działaniem zakazu reformationis in peius wolno dokonywać

tylko takich zmian zaskarżonego orzeczenia, które nie pogorszą sytuacji oskarżonego
w konkretnym wypadku. Punktem odniesienia oceny sytuacji oskarżonego jest treść
zaskarżonego orzeczenia. Należy odnieść się z uznaniem do stanowiska Sądu Naj-
wyższego, głoszącego, że: „W wypadku wniesienia rewizji [obecnie: apelacji – przyp.
aut.] wyłącznie na korzyć oskarżonego sąd rewizyjny może podwyższyć karę grzywny
orzeczoną na podstawie art. 36 § 3 k.k. [z 1969 r. – przyp. aut.] obok kary pozbawienia
wolności tylko wówczas, gdy jednocześnie obniży karę pozbawienia wolności, i to do
takich granic, by kara zastępcza na wypadek nieuiszczenia grzywny nie przekraczała
wraz z obniżoną karą pozbawienia wolności okresu, na jaki ją poprzednio orzeczono.
Zastosowanie w opisanej sytuacji samego tylko warunkowego zawieszenia wykonania
kary pozbawienia wolności nie uzasadnia jednoczesnego podwyższenia kary grzyw-
ny orzeczonej przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 36 § 3 k.k. [z 1969 r. –
przyp. aut.]”13. Przyjmuje się w orzecznictwie, że ocena w zakresie dotyczącym kary,
czy dane rozstrzygnięcie jest korzystne, czy niekorzystne dla oskarżonego, wymaga
wieloaspektowej rzetelnej analizy wszystkich realnych korzyści i dolegliwości łączących
się ze zmianą sytuacji oskarżonego14. Dotyczy to również oceny surowości wyroku
zapadającego w postępowaniu ponownym w porównaniu z wyrokiem, który został
uchylony. Uwzględnieniu w ramach tych ocen podlegają nie tylko rozstrzygnięcia
w zakresie kar lub środków karnych, ale również kwalifikacja prawna czynu, ustalenia
faktyczne oraz wszystkie możliwe następstwa zmian i rozstrzygnięć w tych obszarach
dla sytuacji prawnej oskarżonego15.
Zakaz reformationis in peius wiąże się ze środkami odwoławczymi zwyczajnymi i nad-

zwyczajnymi. Nie dotyczy pozostałych środków zaskarżenia (sprzeciwów i quasi-sprze-
ciwów). Unormowanie to jest oparte na tradycji, według której zakaz reformationis in
peius odnosi się jedynie do środków odwoławczych o charakterze dewolutywnym, choć
wiele przemawia za powiązaniem tego zakazu ze środkami zaskarżenia niemającymi
charakteru dewolutywnego.
Zarówno bezpośredni, jak i pośredni zakaz reformationis in peius podlegają wyłączeniu

w sytuacjach określonych w art. 434 § 4 zdanie pierwsze k.p.k. Oznacza to ograniczenie
ochrony oskarżonego wynikającej z tego zakazu. Dotyczy ono przypadków skazania
z zastosowaniem art. 60 § 3 i 4 k.k. oraz art. 36 § 3 k.k.s., a więc skazania z zastosowa-
niem nadzwyczajnego złagodzenia kary ze względu na to, że oskarżony współdziałający
z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa lub przestępstwa skarbowego (w tym
wypadku także z jedną osobą) ujawnił przed organem ścigania karnego informacje
dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa lub przestępstwa skarbo-
13
Wyrok SN z 8.12.1978 r., VII KZP 35/78, OSNKW 1979/1–2, poz. 2.
14
Zob. wyrok SN z 3.04.1996 r., II KKN 2/96, OSNKW 1996/7–8, poz. 42; postanowienie SN z 9.02.2011 r.,
II KK 231/10, LEX nr 785872.
15
Wyrok SN z 1.06.2009 r., V KK 2/09, OSNKW 2009/10, poz. 89.
wego oraz istotne okoliczności jego popełnienia. Warunkiem (pozytywnym) wyłączenia

w tych wypadkach ochrony wynikającej z zakazu reformationis in peius jest odwołanie
lub istotna zmiana – po wydaniu wyroku – wyjaśnień lub zeznań, które stanowiły pod-
stawę uzyskania przez oskarżonego określonych korzyści przewidzianych w powołanych
przepisach prawa karnego materialnego oraz materialnego prawa karnego skarbowego.
Można powiedzieć, że o wyłączeniu zakazu przesądza nielojalna postawa oskarżonego,
który skorzystawszy z dobrodziejstwa nadzwyczajnego złagodzenia kary, wycofuje się
z wyjaśnień lub zeznań, „łamie słowo”, które stanowiło jego podstawę. W zakreślonych
przypadkach sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego, i to niezależnie
od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, a sąd ponownie rozpoznający sprawę
może wydać orzeczenie surowsze niż uchylone, także wówczas, gdy środek odwoław-
czy wniesiono wyłącznie na korzyść oskarżonego (art. 434 § 4 zdanie pierwsze w zw.
z art. 443 k.p.k.). W wypadku wniesienia środka odwoławczego jedynie na korzyść
oskarżonego orzeczenie w instancji odwoławczej lub postępowaniu ponownym na jego
niekorzyść w oparciu o art. 434 § 4 zdanie pierwsze lub art. 434 § 4 zdanie pierwsze
w zw. z art. 443 k.p.k. oznacza „przełamanie” kierunku środka odwoławczego na nie-
Nie dochodzi do wyłączenia działania zakazu reformationis in peius w zilustrowanych

powyżej przypadkach w razie zasadnego podniesienia w skardze apelacyjnej wniesionej
wyłącznie na korzyść oskarżonego zarzutu obrazy prawa materialnego lub stwierdzenia
przez sąd odwoławczy okoliczności uzasadniających uchylenie orzeczenia, określonych
w art. 439 § 1 k.p.k., niezależnie od tego, czy uchybienia wymienione w tym przepisie
zostały podniesione w formie zarzutu w apelacji na korzyść oskarżonego (art. 434 § 4
zdanie drugie w zw. z art. 443 k.p.k.). Rozwiązanie to jest wyrazem założenia, że uchy-
bienia stanowiące obrazę przepisów prawa materialnego oraz uchybienia wyliczone
w art. 439 § 1 k.p.k. obciążają przede wszystkim sąd, a co za tym idzie – oskarżony nie
powinien być narażony na pogorszenie jego sytuacji prawnej wskutek ich podniesienia
w środku odwoławczym lub stwierdzenia przez sąd z urzędu poza granicami zaskarżenia
i podniesionych zarzutów w wyniku środka odwoławczego wniesionego wyłącznie na
jego korzyść, mimo że odwołuje on lub zmienia istotnie wyjaśnienia lub zeznania, które
przyniosły mu korzystne rozstrzygnięcia wyroku.
2.6.4. Reguły ne peius
Ratio legis reguł ne peius jest zagwarantowanie w postępowaniu karnym zasady prawa do
obrony oraz zasady dwuinstancyjności w jej materialnym aspekcie związanym z ogra-
niczeniem uprawnienia sądu odwoławczego do merytorycznego orzekania. Stanowią
one ograniczenie sądu odwoławczego w zakresie orzekania, działające mimo wniesienia
środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego. Są zatem oparte na innych założeniach
niż zakaz reformationis in peius.
W aktualnym stanie prawnym uregulowanie reguł ne peius przedstawia dalece ograni-

czony kształt. Jest to pokłosiem niedawnej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego,
w ramach której uchylono art. 454 § 3 k.p.k., który przewidywał wyłączenie możliwości
zaostrzenia w instancji odwoławczej kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozba-
wienia wolności, oraz zmieniono art. 454 § 1 k.p.k., zawężając zakres jego zastosowania
przez rezygnację z zakazu skazania przez sąd odwoławczy oskarżonego, co do którego
w pierwszej instancji postępowanie warunkowo umorzono. Zwłaszcza w tym drugim
aspekcie wskazana nowelizacja może nasuwać zastrzeżenia. Zdając sobie sprawę z tego,
że wyrok sądu pierwszej instancji warunkowo umarzający postępowanie karne przesądza
kwestię odpowiedzialności karnej oskarżonego, należy zauważyć, że jego „zreformo-
wanie” przez wydanie wyroku skazującego w następstwie kontroli odwoławczej, które
jest możliwe w rezultacie zarysowanej zmiany, oznacza nie tylko dokonanie istotnej
modyfikacji orzeczenia na niekorzyść oskarżonego, ale przede wszystkim de facto jego
skazanie w jednej instancji, ponieważ nie ma on możliwości spowodowania kontroli
instancyjnej tak radykalnie zmodyfikowanego orzeczenia16. Przyjęcie takiej możliwości
stanowi istotny regres gwarancyjny w odniesieniu do oskarżonego, który trudno za-
akceptować z punktu widzenia podniesionych na początku wartości przyświecających
unormowaniu reguł ne peius.
Na tle powyższych ustaleń można zauważyć, że uregulowanie reguł ne peius

w art. 454 k.p.k. sprowadza się obecnie do wyłączenia możliwości skazania przez sąd
odwoławczy oskarżonego, który został w pierwszej instancji uniewinniony lub co do
którego w tej instancji postępowanie bezwarunkowo umorzono. W takich wypadkach
sądowi odwoławczemu, który w następstwie rozpoznania środka odwoławczego na
niekorzyść oskarżonego stwierdzi istnienie podstaw do skazania, pozostaje możliwość
uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
(art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k.). Wydanie wyroku skazującego, wobec wniesienia
środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, jest zatem możliwe (w granicach
zaskarżenia i podniesionych zarzutów), lecz jedynie przed sądem pierwszej instancji.
Zakaz zawarty w art. 454 § 1 k.p.k. ma charakter bezwzględny.
Należy podzielić zapatrywanie najwyższej instancji sądowej, zgodnie z którym moż-

liwość uchylenia wyroku uniewinniającego lub umarzającego postępowanie karne
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w związku z regułą ne peius określoną
w art. 454 § 1 k.p.k. (art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k.) zachodzi dopiero wtedy, gdy sąd
odwoławczy usunie dostrzeżone uchybienia, stanowiące jedną z podstaw odwoławczych
określonych w art. 438 pkt 1–3 k.p.k., np. uzupełni postępowanie dowodowe i na tym
podłożu stwierdzi, że zachodzą podstawy do wydania wyroku skazującego, czemu stoi
na przeszkodzie zakaz określony w art. 454 § 1 k.p.k. Dla przyjęcia wystąpienia reguły
16
R. Koper, Sens i bezsens reguł „ne peius” w procesie karnym, Pal. 2018/1–2, s. 33.
ne peius określonej w art. 454 § 1 k.p.k. nie wystarczy zatem sama tylko możliwość
wydania wyroku skazującego w postępowaniu ponownym17.
Regułę ne peius zawiera także art. 439 § 2 k.p.k., według którego uchylenie orzeczenia
jedynie z powodów określonych w art. 439 § 1 pkt 9–11 k.p.k. może nastąpić tylko na
2.6.5. Bezwzględne przyczyny odwoławcze
2.6.5.1. Uwagi wstępne
Bezwzględne przyczyny odwoławcze obejmują te sytuacje, w których sąd odwoławczy

jest uprawniony i zobowiązany do orzekania z urzędu niezależnie od granic kontroli
odwoławczej, a więc do wykraczania poza zasięg wyznaczony granicami zaskarżenia
i podniesionych zarzutów (art. 439 § 1, art. 440 i 455 k.p.k.) oraz niezależnie od wnie-
sienia środka odwoławczego (art. 435 k.p.k.). Orzekanie sądu odwoławczego poza
granicami kontroli odwoławczej jest możliwe tylko w wypadkach wyraźnie w ustawie
określonych, ponieważ stanowi odstępstwo od reguły, zgodnie z którą sąd odwoławczy
orzeka we wskazanych granicach. Możliwość orzekania niezależnie od granic zaskarżenia
i podniesionych zarzutów zachodzi w następujących przypadkach:
1) bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia (art. 439 § 1 k.p.k.);
2) rażącej niesprawiedliwości orzeczenia (art. 440 k.p.k.);
3) poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej czynu (art. 455 k.p.k.).
Kompetencje do orzekania niezależnie od wniesionego środka odwoławczego dotyczą

uprawnienia do orzekania w stosunku do oskarżonego, co do którego nie wniesiono
środka odwoławczego (art. 435 k.p.k.), jeżeli orzeczenie w ogóle zostało zaskarżone co
do innego oskarżonego.
2.6.5.2. Bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia
Przyczyny te są uwzględniane przez sąd odwoławczy poza zakresem zaskarżenia i pod-

niesionymi zarzutami. Sąd odwoławczy bierze je również pod uwagę w ramach kontroli
odwoławczej, ale fakt, że są uwzględniane poza jej granicami, pozwala je zaliczyć do
bezwzględnych przyczyn odwoławczych. Uchybienia przewidziane w art. 439 § 1 k.p.k.,
stanowiące bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia, mają dwie cechy:
17
Uchwała SN (7) z 20.09.2018 r., I KZP 10/18, OSNKW 2018/11, poz. 73, z glosą aprobującą J. Za-
grodnika, OSP 2019/9.
1) sąd odwoławczy nie bada związku między uchybieniami a treścią zaskarżone-

go orzeczenia, gdyż ustawa zakłada, że uchybienia te są tak istotne, iż jakiekol-
wiek badanie wpływu uchybienia na treść zaskarżonego orzeczenia jest niepo-
trzebne;
2) sąd odwoławczy w następstwie stwierdzenia uchybienia określonego w wymie-
nionym przepisie jest zobowiązany zaskarżone orzeczenie uchylić i następnie
postępowanie umorzyć lub przekazać sprawę do ponownego rozpoznania albo
wyjątkowo zmienić orzeczenie, np. w sytuacji art. 439 § 1 pkt 5 k.p.k.
Uchylenie orzeczenia jedynie z powodu przyczyn określonych w art. 439 § 1 pkt 9–11 k.p.k.
może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego (art. 439 § 2 k.p.k.). Uregulowanie to ozna-
cza, że pomimo wystąpienia uchybień wymienionych w art. 439 § 1 pkt 9–11 k.p.k. nie
jest możliwe orzekanie na niekorzyść oskarżonego w tym zakresie.
Uchylenie orzeczenia na podstawie art. 439 § 1 k.p.k. może nastąpić na posiedzeniu,

w którym mają prawo wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Sąd odwoławczy,
na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności złożony w terminie 7 dni od daty
doręczenia mu zawiadomienia o przyjęciu apelacji, zarządza sprowadzenie go na posie-
dzenie, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy. O prawie złożenia wniosku
należy pouczyć oskarżonego. Jeżeli sąd nie zarządza sprowadzenia oskarżonego, który
nie ma obrońcy, sąd, prezes sądu lub referendarz sądowy wyznacza mu obrońcę z urzędu
(art. 451 w zw. z art. 439 § 3 k.p.k.).
Orzeczenia w sprawie o wykroczenie nie uchyla się z tego tylko powodu, że sąd
orzekł w postępowaniu karnym zamiast w postępowaniu w sprawach o wykroczenia
(art. 439a k.p.k.).
Wyliczenie uchybień (przyczyn uchylenia) przewidzianych w art. 439 § 1 k.p.k. jest

taksatywne. Oznacza to, że ich katalog nie może być wzbogacany za pomocą wykładni.
Bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia wyliczone w art. 439 § 1 k.p.k. z reguły

obejmują najpoważniejsze naruszenia prawa procesowego, określane mianem „pro-
cesowych grzechów głównych”18. Jedynie w art. 439 § 1 pkt 5 k.p.k. przewidziane jest
uchybienie stanowiące naruszenie prawa materialnego.
Przepis art. 439 § 1 k.p.k. przewiduje niżej wymienione bezwzględne przyczyny uchy-
lenia orzeczenia.
1. Pierwszą bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia stanowią uchybienia polegające

na tym, że w wydaniu orzeczenia wzięła udział osoba:
1) nieuprawniona,
18
Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola..., s. 523.
2) niezdolna do orzekania lub

3) podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40 k.p.k.
Już na tle Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. w zakresie nieuprawnienia do

orzekania wyodrębniono trzy następujące układy19, w których można rozpatrywać
nieuprawnienie do orzekania, a mianowicie, gdy brak:
1) powołania do orzekania,
2) powołania do orzekania w określonej kategorii sprawy (w danym sądzie, wydzia-
le, trybie procesowym) lub
3) powołania do udziału w osądzeniu konkretnej sprawy.
W literaturze dominowało stanowisko, według którego nieuprawnienie do orzekania

zachodzi tylko w pierwszej sytuacji20.
Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że pierwsza grupa, obejmująca swym zakresem brak
uprawnień osoby wydającej orzeczenie, stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orze-
czenia z art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. Ustalenie braku uprawnień określonej osoby wymaga
stwierdzenia braku aktu powołania na stanowisko sędziego lub ławnika. Orzekanie przez
osobę bez takiego powołania lub przed powołaniem albo po wygaśnięciu powołania
stanowi sytuację „udziału osoby nieuprawnionej do orzekania”. Warunkiem koniecznym
i wystarczającym do wypełnienia tej przyczyny jest udział w wydaniu orzeczenia cho-
ciażby jednej osoby nieuprawnionej do orzekania w składzie sądzącym. Jeżeli orzecze-
nie wydał skład, w którym wszystkie osoby były nieuprawnione do orzekania, to takie
„orzeczenie” ma tylko pozory decyzji procesowej (sententia non existens).
Sytuacje wymienione powyżej w pkt 2 i 3 należy rozpatrywać przez pryzmat bezwzględ-

nej przyczyny uchylenia orzeczenia przewidzianej w art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k.21
Druga kategoria zamieszczona w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k., a mianowicie niezdolność

określonej osoby do orzekania, obejmuje przypadki, w których określona osoba ma
uprawnienia do orzekania, ale ze względu na stan, w jakim znajdowała się w czasie
orzekania nie powinna brać w nim udziału. Wprowadzono ją do Kodeksu postępowania
karnego z myślą o wypadkach wydania orzeczenia przez sędziego dotkniętego chorobą
psychiczną, ale jej zakres jest szerszy i obejmuje także sytuacje, w których, np. sędzia
w chwili orzekania był w stanie nietrzeźwości lub w stanie odurzenia po użyciu środków
narkotycznych lub leków psychotropowych. Konieczna, ścisła wykładnia niezdolności
do orzekania wyklucza jej przyjęcie ze względu na istnienie okoliczności wzbudzających
wątpliwość co do bezstronności sędziego.
19
Por. M. Cieślak, Nieważność..., s. 104.
20
Por. A. Murzynowski, Glosa do wyroku SN z 3.03.1976 r., IV KR 348/75, PiP 1978/6, s. 173 i n.; tak też
Kodeks postępowania karnego, t. 2, Komentarz do art. 297–467, red. P. Hofmański, Warszawa 2011, s. 825.
21
Zob. m.in. wyrok SN z 17.05.2011 r., III KK 104/11, LEX nr 795788.
Trzecie określenie zamieszczone w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. dotyczy sędziego, który
podlegał wyłączeniu z mocy prawa na podstawie art. 40 k.p.k. (iudex inhabilis).
Przyczyny wyłączenia sędziego przewidziane w wymienionym na końcu przepisie są
wyliczone w sposób taksatywny (zob. rozdział VI), co oznacza, że nie mogą być posze-
rzane w drodze wykładni o inne okoliczności, nieprzewidziane tym przepisem, które
miałyby powodować wyłączenie sędziego z mocy prawa. Jeśli sędzia pomimo istnienia
przyczyny wyłączenia go z mocy prawa, wydał orzeczenie w danej sprawie, orzeczenie
to podlega uchyleniu na podstawie art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k.
2. W myśl art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia za-
chodzi, gdy:
1) sąd był nienależycie obsadzony lub
2) którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie.
Przepis ten w odniesieniu do składu sądzącego zdaje się obejmować wszystkie inne
nieprawidłowości w obsadzie sądu orzekającego w sprawie poza sytuacjami określonymi
w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. W tej grupie mieści się też dawna przyczyna nieważności,
niewyodrębniona w ramach bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia, określona
jako orzekanie w składzie nieznanym ustawie (art. 101 § 1 pkt 6 k.p.k., w brzmieniu
z 6.06.1997 r.).
Co należy rozumieć przez nienależytą obsadę, tego art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. bliżej nie
wyjaśnia. Wydaje się, że „nienależyta obsada sądu”, to po prostu nie taka, jaka powinna
być. „Nienależyta obsada” może być wynikiem odstępstwa od przewidzianej w ustawie
liczby członków składu orzekającego w stosunku do rodzaju spraw karnych lub nieza-
chowania ustalonych proporcji pomiędzy liczbą występujących w nim osób o różnym
statusie prawnym (sędzia, ławnik, ławnik dodatkowy), jak również wynikiem innych
sytuacji, niestanowiących „udziału w wydaniu orzeczenia osoby nieuprawnionej” w usta-
lonym powyżej znaczeniu, a więc także tych, w których zachodzi brak uprawnienia do
orzekania w danym sądzie lub w konkretnej sprawie.
W aspekcie zakresu pojęciowego „nienależytej obsady sądu” nie może ujść uwadze
stanowisko zaprezentowane przez skład połączonych Izb Sądu Najwyższego w uchwale
z 15.01.2020 r.22, zgodnie z którym w kategorii nienależytej obsady sądu należy ujmować
skład sądu, w którym:
– zasiadała osoba powołana na urząd sędziego Sądu Najwyższego na wniosek Kra-
jowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie określonym przepisami ustawy
z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. z 2018 r., poz. 3),
– brała udział osoba powołana na urząd sędziego w sądzie powszechnym albo woj-
skowym na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej w trybie okre-
22
Uchwała SN z 15.01.2020 r., BSA I-4110-1/20, www.sn.pl.
ślonym przepisami ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie

Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw, jeżeli wadliwość procesu powoływa-
nia prowadzi, w konkretnych okolicznościach, do naruszenia standardu niezawi-
słości i bezstronności w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 6 ust. 1
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
U podłoża przytoczonego stanowiska najwyższej instancji sądowej leży wieloaspek-

towa ocena procedur powołania sędziów Sądu Najwyższego oraz sędziów sądów po-
wszechnych i sądów wojskowych w oparciu o przepisy ustawy z 8.12.2017 r. o zmianie
ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw z perspektywy
unormowań konstytucyjnych i konwencyjnych wyznaczających standardy niezawi-
słości sędziów i niezależności sądów. Jej efektem jest stwierdzenie, że wadliwości tych
procedur w przypadku sędziów Sądu Najwyższego stanowią, a w przypadku sędziów
sądów powszechnych i wojskowych mogą stanowić podstawę do odmówienia składom
orzekającym z udziałem sędziów powołanych w wyniku ich przeprowadzenia przymiotu
bezstronności i niezależności. Przyświeca temu ze wszech miar trafna myśl, że nie-
kwestionowany, formalny status sędziego uzyskany przez określoną osobę w rezultacie
wskazanych, wadliwych procedur i powołania przez Prezydenta RP na urząd sędziego
Sądu Najwyższego, sądu powszechnego lub wojskowego, nie daje gwarancji spełniania
przez nią standardu bezstronności i niezawisłości. Brak zaś obiektywnych warunków
postrzegania sądu z udziałem takiego sędziego jako niezawisłego i bezstronnego wymaga
kwalifikacji w kategorii orzekania przez sąd nienależycie obsadzony 23. Kwalifikacja taka
w przypadku sędziów sądów powszechnych i sądów wojskowych wymaga indywidua-
lizacji oceny wpływu wadliwości procesu powołania na urząd sędziego na dochowanie
standardu bezstronności i niezawisłości sądu orzekającego z udziałem takiego sędziego
i wykazania, że w konkretnych okolicznościach wpływ taki występuje, przesądzając
w końcowym rozrachunku o nienależytej obsadzie sądu. Podzielając w całej rozciągło-
ści przedstawione zapatrywanie najwyższej instancji sądowej należy przyłączyć się do
stwierdzenia, że „Sądy, które tracą przymiot bezstronności i niezależności zamieniają
się w urzędy orzecznicze realizujące wolę ugrupowania rządzącego i każdorazowej
większości parlamentarnej. Sądy, które przestają być bezstronne i niezależne nie mogą
w sytuacji konfliktów i sporów ustalać prawdy i wymierzać sprawiedliwości (...)”.
W odniesieniu do uznania za nienależytą obsadę sądu odstępstw od określonego w usta-

wie składu sądzącego nasuwa się pytanie, czy dotyczy to także sytuacji, kiedy orzeka sąd
„lepiej obsadzony”, np. trzech sędziów w sprawie szczególnie zawiłej bez postanowienia
sądu (art. 28 § 3 k.p.k.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że nie ma składów „lepszych”

i „gorszych”, a brzmienie art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. nie pozwala na jakąkolwiek wątpli-
23
Szerzej zob. uzasadnienie uchwały połączonych Izb S N z 15.01.2020 r., BSA I-4110-1/20, www.sn.pl.
wość co do tego, że każda obsada sądu niezgodna z przepisami ustawy pociąga za sobą
konieczność uchylenia wyroku24. Ten punkt widzenia niewątpliwie znajduje oparcie
w dosłownej wykładni art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k. Można mieć jednak zastrzeżenia co do
potrzeby tak daleko idącej „ochrony” obsady sądu, kiedy orzeka np. skład trzech sę-
dziów zawodowych zamiast jednego. Wydaje się, że w tych wypadkach, w których skład
szerszy jest przewidziany przez ustawę w odniesieniu do rozpatrywania danej kategorii
spraw, ale obsadzenie w ten sposób sądu wymaga wydania w tym przedmiocie decyzji,
rozpoznanie sprawy w szerszym składzie bez wymaganej decyzji nie powinno podle-
gać kwalifikacji na podstawie art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k., lecz ocenie w kategorii przyczyn
odwoławczych z art. 438 k.p.k.25
Bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia określona w art. 439 § 1 pkt 2 in fine

k.p.k. zachodzi wtedy, gdy którykolwiek z członków składu sądzącego nie był obecny
na całej rozprawie. To uregulowanie dyktuje zasada bezpośredniości, aby w sprawie
orzekał sędzia, który miał możliwość bezpośredniego zetknięcia się z całym materia-
łem dowodowym. Nieobecność sędziego, chociażby we fragmencie rozprawy, stanowi
bezwzględną przyczynę odwoławczą. W ramach tego przepisu trzeba brać pod uwagę
przede wszystkim nieobecność fizyczną sędziego. Nie wydaje się, aby nie mogła tej
przyczyny stanowić taka sytuacja, w której sędzia wprawdzie był obecny fizycznie na
rozprawie, ale zachodziła czasowa niesprawność psychiczna lub intelektualna sędziego
w takcie procedowania na tym forum, wyłączająca jego zdolności percepcyjne, np. za-
snął w czasie rozprawy.
3. Bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia wymieniona w art. 439 § 1 pkt 3 k.p.k.

jest związana z rozgraniczeniem kompetencji między sądami powszechnymi i sądami
szczególnymi, jakimi są sądy wojskowe. Zachodzi ona wówczas, gdy sąd powszechny
orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego (sądu wojskowego)
albo sąd szczególny (sąd wojskowy) orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu
powszechnego. Trzeba pamiętać przy tym, że decyzja sądu wojskowego o przekazaniu
sprawy sądowi powszechnemu jest dla sądu powszechnego wiążąca. Nieprzyjęcie sprawy
przez sąd wojskowy przekazanej mu przez sąd powszechny powoduje, że podlega ona
rozpoznaniu przez sąd powszechny (art. 39 k.p.k.).
4. Według art. 439 § 1 pkt 4 k.p.k. bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia istnieje,
gdy sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego
rzędu. Sądem niższego rzędu w rozumieniu tego przepisu jest sąd niższy w znaczeniu
właściwości rzeczowej. W tym ujęciu sądem niższego rzędu jest sąd rejonowy w stosun-
ku do sądu okręgowego oraz wojskowy sąd garnizonowy w stosunku do wojskowego
sądu okręgowego.
24
Zob. wyrok SN z 20.07.1971 r., V KRN 259/71, OSNPG 1971/12, poz. 239; uchwała SN z 24.05.1995 r.,
I KZP 15/95, OSNKW 1995/7–8, poz. 46.
25
D. Świecki [w:] Kodeks..., red. D. Świecki, t. 2, s. 191–192.
5. Kolejna bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia mieści się w art. 439 § 1

pkt 5 k.p.k. Przepis ten przewiduje konieczność uchylenia orzeczenia, kiedy wymie-
rzono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznany ustawie. Uchybienie
to dotyczy sfery prawa materialnego i obejmuje sytuacje, w których orzeczono karę,
środek karny lub środek zabezpieczający w ogóle nieznany polskiemu systemowi pra-
wa karnego, nie tylko więc Kodeksowi karnemu, np. karę chłosty, aresztu domowego,
karę śmierci, konfiskatę mienia w całości. Oznacza to, że wymierzenie, np. kary znanej
systemowi obowiązującego prawa, lecz nieprzewidzianej za konkretne przestępstwo lub
w określonym rozmiarze, nie stanowi bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia, lecz
podlega zakwalifikowaniu jako względna przyczyna odwoławcza z art. 438 pkt 1a k.p.k.
6. Naruszenie zasady większości głosów lub niepodpisanie orzeczenia przez któ-

rąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu stanowi bezwzględną przyczynę
uchylenia orzeczenia z mocy art. 439 § 1 pkt 6 k.p.k.
Naruszenie zasady większości głosów występuje wówczas, gdy w składzie kolegialnym

orzeczenie zapadło niejednomyślnie, a jego treść nie odpowiada woli większości człon-
ków tego składu. Zważywszy że orzeczenie zapada w czasie narady, która jest tajnym
etapem wyrokowania, omawiane naruszenie może być nader trudne do ustalenia.
W zasadzie jest ono możliwe tylko wówczas, gdy sędzia (sędziowie) zaznaczył swoje
zdanie odrębne na orzeczeniu przy jego podpisywaniu.
Podpis członków składu orzekającego jest gwarancją autentyczności orzeczenia, potwier-

dzeniem zgodności rozstrzygnięcia z wolą i wiedzą osób podpisujących oraz oznaką
wzięcia za nie odpowiedzialności przez skład sądzący. Brak podpisu na orzeczeniu
stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą, niezależnie od okoliczności, która spowo-
dowała niepodpisanie orzeczenia. Uchybienie to zachodzi zarówno wtedy, gdy wyroku
nie podpisał żaden z członków składu orzekającego, jak i wówczas, gdy brak było podpisu
chociażby jednego z członków składu sądzącego w chwili ogłaszania wyroku. Powstaje
pytanie, czy brakujący podpis może być uzupełniony w czasie późniejszym. Wydaje się,
że uzupełnienie brakującego podpisu po ogłoszeniu wyroku lub postanowienia jest bez-
skuteczne, gdyż uchybienie to nie może być konwalidowane po ogłoszeniu orzeczenia,
nawet gdy nie miało najmniejszego wpływu na merytoryczną zawartość orzeczenia26.
Omawiana przyczyna jest bezprzedmiotowa w odniesieniu do postanowień zamiesz-
czanych w protokole rozprawy głównej, które nie wymagają odrębnego podpisywania
(art. 113 in fine k.p.k.).
7. Według art. 439 § 1 pkt 7 k.p.k. bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia zachodzi,
gdy ma miejsce sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie.
Sprzeczność ta musi rzeczywiście i bezwzględnie uniemożliwiać wykonanie orzeczenia.
Nie stanowi omawianej przyczyny sprzeczność pozorna, wynikająca z niejasności lub
26
Wyrok SN z 2.02.2012 r., IV KK 18/12, KZS 2012/5, poz. 27.
braku precyzji w sformułowaniu poszczególnych rozstrzygnięć, które można wyjaśnić

w drodze interpretacji. Odwołując się do egzemplifikacji można wskazać, że kwalifi-
kacji w kategorii omawianej bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia podlega
rozbieżność w części dyspozytywnej wyroku pomiędzy określeniem wymiaru kary lub
środka karnego za pomocą cyfr i w postaci zapisu słownego27. Nie podlega natomiast
takiej kwalifikacji sprzeczność zachodząca między częścią dyspozytywną orzeczenia
i jego uzasadnieniem28.
8. Orzeczenie jest dotknięte uchybieniem stanowiącym z mocy art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.
bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, kiedy zostało wydane, mimo iż postę-
powanie co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończo-
ne. Określona w tym punkcie bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia zachodzi
w razie naruszenia reguły ne bis in idem i wynika przede wszystkim z prawomocnego
orzeczenia kończącego postępowanie karne. Dla istnienia analizowanej przyczyny
nie ma znaczenia, czy tym prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowaniem
jest wyrok rozstrzygający o przedmiocie procesu, czy też orzeczenie np. umarzające
postępowanie karne przeciwko określonej osobie. Bezwzględna przyczyna uchylenia
orzeczenia wynikająca z prawomocności orzeczenia zachodzi tylko wtedy, gdy ponowne
orzeczenie wydane zostało co do tej samej osoby o ten sam czyn.
9. Kolejną bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia stanowi istnienie jednej z oko-

liczności wyłączających postępowanie karne wymienionych w art. 17 § 1 pkt 5, 6,
i 8–11 k.p.k. (art. 439 § 1 pkt 9 k.p.k.). Są to wypadki, w których mimo istnienia jednej
z przeszkód procesowych uregulowanych w powołanych przepisach wydano orzeczenie
inne niż umarzające postępowanie. Unormowanie to nawiązuje do konstrukcji przesła-
nek procesowych. Z zakresu tej grupy bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia
z jednej strony wyłączono przesłanki wymienione w pkt 1–4 art. 17 § 1 k.p.k., ponieważ
tworzą je stany o charakterze materialnym, o których orzeka się w ramach merytorycz-
nego rozstrzygnięcia co do przedmiotu procesu, a uchybienia w tym zakresie podlegają
ocenie przez pryzmat art. 438 pkt 1, 1a lub 3 k.p.k. (także w zw. z art. 440 lub 455 k.p.k.).
Z drugiej strony przeszkoda zamieszczona w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. została w ramach
analizowanej grupy pominięta, gdyż stanowi odrębną bezwzględną przyczynę uchyle-
nia orzeczenia, określoną w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k., to zaś jest podyktowane tym, że
z dwóch stanów składających się w myśl tego pierwszego przepisu na przesłankę ne bis
in idem procedatur (nie można procedować dwa razy w tej samej sprawie) co do zasady
bezwzględną przesłankę stanowi określona w poprzednim punkcie res iudicata, nie ma
natomiast takiego charakteru litis pendentio, a więc stan zawisłości sprawy.
27
Zob. m.in. wyrok SN z 27.01.2016 r., V KK 413/15, LEX nr 1963397; por. jednak również postano-
wienie SN z 29.11.2017 r., IV KK 391/17, LEX nr 2454225.
28
Zob. postanowienie SN z 17.09.2008 r., II KK 60/08, LEX nr 45885.
Pewna wątpliwość może dotyczyć tego, czy wyliczenie dokonane w art. 439 § 1 k.p.k.
jest wyczerpujące czy też przykładowe. Pytanie to wiąże się z unormowaniem zawartym
w art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k., który stanowi o innych (niewymienionych konkretnie) okolicz-
nościach wyłączających ściganie karne. Należy uznać, że jest to katalog zamknięty w tym
sensie, że obejmuje tylko okoliczności wyłączające ściganie, np. abolicję lub brak zgody
państwa wydającego na pociągnięcie określonej osoby do odpowiedzialności karnej.
10. W myśl art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia
zachodzi wówczas, gdy oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w wy-
padkach określonych w art. 79 § 1 i 2, art. 80 k.p.k. lub gdy obrońca nie brał udziału
w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy. Unormowanie to zawiera
pewne niejasności.
Według art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. bezwzględna przyczyna zachodzi zarówno wtedy, gdy
oskarżony nie miał obrońcy w wypadkach określonych w tym przepisie, jak i wtedy, gdy
obrońca nie brał udziału w tych czynnościach, w których jego udział jest obowiązkowy
(np. art. 354 pkt 2 k.p.k.). To ujęcie jest następstwem unormowania, że obowiązek posia-
dania obrońcy nie musi być jednoznaczny z jego udziałem we wszystkich czynnościach
procesowych. Co do obrony obowiązkowej określonej w art. 79 § 1 k.p.k., obowiązek
uczestniczenia obrońcy w czynnościach dotyczy rozprawy głównej oraz tych posie-
dzeń, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego (art. 79 § 3 k.p.k.). Oznacza to,
że z pojawieniem się takiego stanu (np. wątpliwości co do poczytalności oskarżonego
w chwili czynu) wiąże się obowiązek posiadania przez podejrzanego obrońcy. W prze-
ciwnym razie zachodzi bezwzględna przyczyna z mocy art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. Przyjąć
należy, że zachodzi ona także wtedy, gdy wprawdzie formalnie oskarżony miał obrońcę
jednak prowadzenie przez tego przedstawiciela procesowego obrony nie było w gruncie
rzeczy możliwe, np. ze względu na chorobę psychiczną czy brak realnej możliwości
zaznajomienia się z aktami sprawy, skontaktowania z oskarżonym i na tej podstawie
przygotowania koncepcji obrony29.
Wymienione w art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. wypadki nie obejmują wszystkich uregulowań,
w których przewidziano obronę obowiązkową. Poza tym zakresem pozostaje np. obro-
na obowiązkowa w postępowaniu po wznowieniu, kiedy postępowanie toczy się po
śmierci oskarżonego (art. 548 k.p.k.). Uchybienie obronie obowiązkowej w tych innych
przypadkach podlega ocenie w granicach kontroli odwoławczej przez pryzmat obrazy
prawa procesowego (art. 438 pkt 2 k.p.k.).
W sytuacji wielości obrońców ocena wystąpienia bezwzględnej przyczyny odwoław-

czej z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. wymaga uwzględnienia treści art. 117a § 1 k.p.k., który
przewiduje możliwość ograniczenia prawa do korzystania z pomocy wszystkich usta-
29
Zob. wyrok SN z 24.05.1985 r., IV KR 94/85, OSNPG 1985/11, poz. 143; wyrok SN z 26.07.1985 r.,
III KR 192/85, LEX nr 17674.
nowionych w sprawie obrońców, pozwalając na przeprowadzenie czynności w wypadku

stawiennictwa jednego z nich. Z wymienionego na końcu przepisu wynika jedynie
zakaz dokonywania czynności bez udziału obrońcy, gdy obrona jest obligatoryjna oraz
gdy strona nie wyrazi zgody na jej przeprowadzenie w ogóle bez udziału obrońcy. Wy-
słowiona w tym przepisie norma gwarancyjna ustanawia standard minimalny prawa
do reprezentacji procesowej przez jednego obrońcę lub pełnomocnika. Gdy jest on
zachowany, to nieobecność pozostałych obrońców ustanowionych przez oskarżonego,
jeżeli zachodzi podstawa do nieprzeprowadzania czynności z powodu niezawiadomienia
ich o jej terminie (art. 117 § 1 i 2 k.p.k.), prowadzi do ograniczenia prawa do korzysta-
nia z pomocy prawnej, natomiast nie powoduje całkowitego pozbawienia tego prawa,
które mogłoby podlegać kwalifikacji w kategorii uchybienia określonego w art. 439 § 1
pkt 10 k.p.k.30
11. Ostatnią bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia przewiduje art. 439 § 1

pkt 11 k.p.k. Według tego przepisu orzeczenie podlega uchyleniu, gdy sprawę rozpo-
znano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa.
Uregulowanie to opiera się na domniemaniu naruszenia prawa do obrony w opisanej
sytuacji procesowej. Utraciło ono na znaczeniu w wymiarze praktycznym wraz z wpro-
wadzeniem od 1.07.2015 r. zasady nieobowiązkowego udziału oskarżonego w rozprawie
głównej (art. 374 § 1 i 1a k.p.k.). Istotne zredukowanie jego praktycznego znaczenia wiąże
się również z dość szeroko zakreślonymi rozwiązaniami o charakterze wyjątkowym,
pozwalającymi na przeprowadzenie części rozprawy podczas nieobecności oskarżone-
go, którego obecność na tym forum jest obowiązkowa. Takie rozwiązania przewidują
art. 375 § 1, art. 376, 377, 390 § 2 i art. 402 § 1a k.p.k. Wyjątki te mogą mieć miejsce
tylko przy spełnieniu warunków przewidzianych w wymienionych przepisach. Należy
przyjąć, że uchybienie przewidziane w art. 439 § 1 pkt 11 k.p.k. zachodzi wówczas, gdy
w zakresie, w jakim udział oskarżonego w rozprawie głównej był obowiązkowy, pod-
czas jego nieobecności przeprowadzono czynności związane z rozpoznaniem sprawy,
np. przeprowadzono dowody albo wygłoszono przemówienia końcowe. Nie stanowi
więc bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia nieobecność oskarżonego podczas
ogłoszenia wyroku, nawet wówczas, gdy oskarżony nie został prawidłowo powiadomiony
o terminie i miejscu jego ogłoszenia.
Uchybienie polegające na rozpoznaniu sprawy podczas nieobecności oskarżonego, które-

go obecność była obowiązkowa może być konwalidowane w toku dalszego rozpoznania
sprawy. Skuteczność konwalidacji warunkuje powtórzenie wszystkich czynności dowo-
dowych, które zostały przeprowadzone uprzednio podczas nieobecności oskarżonego
z zachowaniem wszystkich wymagań ustawowych, którym winny one odpowiadać31.
30
Zob. wyrok SN z 28.02.2018 r., V KK 221/17, LEX nr 2449307.
31
Wyrok SN z 5.06.2018 r., V KK 405/17, LEX nr 2553405.
2.6.5.3. Rażąca niesprawiedliwość orzeczenia
Zgodnie z art. 440 k.p.k., jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby rażąco niespra-
wiedliwe, podlega ono niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów
zmianie na korzyść oskarżonego albo uchyleniu w sytuacji określonej w art. 437 § 2
zdanie drugie k.p.k. Z przepisu tego wynika, że sąd odwoławczy ma prawo zbadania
sprawy pod względem merytorycznym i prawnym poza granicami kontroli odwoławczej
pod kątem rażącej niesprawiedliwości orzeczenia. Przepis art. 440 k.p.k. nie wyjaśnia, co
należy rozumieć przez rażącą niesprawiedliwość. Niewątpliwie pojęcie to ma charakter
ocenny i nieostry. Na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. jego odpo-
wiednikiem było pojęcie „oczywistej niesprawiedliwości orzeczenia”. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego dominował wówczas pogląd, że oczywistą niesprawiedliwość może
generować każda z przyczyn, które znajdują obecnie uregulowanie w art. 438 k.p.k.32
W literaturze kwestia ta była sporna33. Wiązało się to przede wszystkim z pytaniem, czy
uchybienia procesowe mogą kwalifikować oczywistą niesprawiedliwość orzeczenia, sko-
ro jest ona kategorią materialną, dotyczącą treści orzeczenia. Współcześnie powszechnie
przyjmuje się, że rażąca niesprawiedliwość orzeczenia może być wypadkową każdego
z uchybień należących do kategorii względnych przyczyn odwoławczych wymienionych
w art. 438 k.p.k., a więc także obrazy przepisów prawa procesowego. Znamienne w tym
względzie jest stanowisko najwyższej instancji sądowej, zgodnie z którym „niesprawied-
liwość orzeczenia” odnosi się nie tylko do „materialnej” niesprawiedliwości (np. obrazy
prawa materialnego), ale też „procesowej” niesprawiedliwości (obrazy prawa proceso-
wego), z powodu której doszło do rażących uchybień naruszających zasady rzetelnego
procesu34. Konieczne związanie rażącej niesprawiedliwości orzeczenia z wystąpieniem
któregoś z uchybień określonych w art. 438 k.p.k. przesądza o niesamodzielnym cha-
rakterze tej bezwzględnej przyczyny odwoławczej.
Uwidoczniona powyżej zmiana kwantyfikatora „niesprawiedliwości orzeczenia”, polega-

jąca na zastąpieniu terminu „oczywista”, którym posługiwał się ustawodawca na gruncie
art. 389 k.p.k.1969, słowem „rażąca”, użytym w obowiązującej ustawie karnoprocesowej,
nie była zabiegiem czysto kosmetycznym, lecz miała charakter merytoryczny. Aby
w pełni zdać z tego sprawę, należy podkreślić, że o ile o oczywistej niesprawiedliwości
orzeczenia przesądza to, że jest widoczna na pierwszy rzut oka, niewątpliwa, o tyle nie
jest to wystarczające w przypadku „rażącej niesprawiedliwości orzeczenia”, która wy-
maga dodatkowo odpowiedniego ciężaru gatunkowego (natężenia, wagi) uchybienia
– uchybienia w stopniu rażącym, powodującego, że orzeczenia w żaden sposób nie da
się pogodzić ze społecznym poczuciem sprawiedliwości.
32
Postanowienie SN z 25.04.1979 r., V KRN 72/79, OSNPG 1979/10, poz. 143.
33
Zob. zwłaszcza Z. Doda, Rewizja nadzwyczajna w polskim procesie karnym. Węzłowe zagadnienia,
Warszawa 1972, s. 180 i n.
34
Wyrok SN z 2.04.2012 r., III KK 98/12, LEX nr 1163194.
Uchybienia przepisom prawa procesowego wywołują rażącą niesprawiedliwość orze-

czenia, jeżeli ze względu na swoją istotę i natężenie mają wpływ na treść orzeczenia.
W piśmiennictwie nie ma jednomyślności co do tego, czy wpływ taki musi być real-
ny, czy wystarczające jest stwierdzenie przez sąd odwoławczy potencjalnego wpływu
uchybienia procesowego na treść orzeczenia. Najliczniej reprezentowany jest pogląd, że
wpływ ten musi mieć charakter rzeczywisty35. W orzecznictwie jego odzwierciedlenia
można upatrywać w zapatrywaniach, zgodnie z którymi uchybienia procesowe implikują
rażącą niesprawiedliwość orzeczenia, jeżeli w pewnym sensie wypaczają wynik procesu
karnego36, są m.in. niewątpliwe i bezsporne oraz prowadzą do naruszenia przez sąd
zasady prawdy materialnej i sprawiedliwej represji37.
Przepis art. 440 k.p.k. ma budowę dwuczłonową. Pozwala on na:

1) zmianę zaskarżonego orzeczenia, która jest możliwa wyłącznie na korzyść oskar-
żonego, lub
2) uchylenie zaskarżonego orzeczenia w sytuacjach określonych w art. 437 § 2 k.p.k.
Sąd odwoławczy, dokonując zmiany zaskarżonego orzeczenia, nie może orzekać w ra-
mach tego przepisu na niekorzyść oskarżonego. A więc orzekanie przez sąd odwoławczy
co do istoty sprawy na podstawie tego przepisu jest możliwe tylko jednokierunkowo
– na korzyść oskarżonego.
Uchylenie orzeczenia nie jest orzekaniem ani na korzyść, ani na niekorzyść. Jeżeli sprawa
zostaje przekazana do ponownego rozpoznania, orzekanie na korzyść czy też niekorzyść
jest uzależnione od tego, czy uchylony wyrok był zaskarżony na niekorzyść czy też
wyłącznie na korzyść oskarżonego (zob. art. 443 k.p.k. oraz uwagi zawarte w pkt 2.6.3
niniejszego rozdziału).
Na tle przedstawionych, ujętych w formie alternatywy rozłącznej, rozstrzygnięć, które

mogą zapaść w następstwie ustalenia rażącej niesprawiedliwości orzeczenia w instancji
odwoławczej, ukazuje się niekompletność regulacji zawartej w art. 440 k.p.k., polegająca
na pozostawieniu poza zakresem normowania wytyczonym w powołanym przepisie
przypadków, w których należałoby zmienić orzeczenie – zgodnie z kierunkiem za-
skarżenia – na niekorzyść oskarżonego, a nie zachodzi żadna z podstaw do wydania
orzeczenia kasatoryjnego (art. 437 § 2 k.p.k.), które otwierałoby drogę do dokonania
takiej zmiany w postępowaniu ponownym38. Usunięcie tej luki wymaga pilnej interwencji
35
S. Zabłocki [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. R.A. Stefański, S. Zabłocki, t. 3,
Warszawa 2004, s. 205; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek [w:] Kodeks postępowania karnego, t. II...,
red. P. Hofmański, 2011, s. 649.
36
Wyrok SA w Lublinie z 14.06.2005 r., II AKa 101/05, OSA 2007/10, poz. 52
37
Postanowienie SN z 13.12.2013 r., III KK 315/13, LEX nr 1403885.
38
Zob. J. Zagrodnik, Postępowanie karne, przesłanka rażącej niesprawiedliwości orzeczenia i jej ogra-
niczenia jako podstawy korekty w kierunku niekorzystnym dla oskarżonego, rzeczywista luka normatywna.
Glosa do wyroku SN z 6.04.2017 r., V KK 372/16, OSP 2018/5, s. 74 i n. Kwestię tę sygnalizowano już w toku
ustawodawcy. Uwzględniając jej rzeczywisty charakter, można zaryzykować twierdzenie,

że do czasu stosownej zmiany art. 440 k.p.k., w drodze wnioskowania per analogiam
na podstawie art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k. należy dopuścić uchylenie orzeczenia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, mimo braku podstaw określonych
w drugim z wymienionych przepisów, jeżeli utrzymanie orzeczenia w mocy byłoby
rażąco niesprawiedliwe i wymagało zmiany na niekorzyść oskarżonego39.
2.6.5.4. Poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej czynu
Przez pojęcie kwalifikacji prawnej czynu należy rozumieć – jak już parokrotnie zaznaczo-
no – przyporządkowanie czynu wynikającego z ustalonego w sprawie stanu faktycznego
przepisowi (przepisom) ustawy karnej, określającemu (określającym) przestępstwo.
Na podstawie art. 455 k.p.k., nie zmieniając ustaleń faktycznych, sąd odwoławczy
poprawia błędną kwalifikację prawną niezależnie od granic zaskarżenia i podnie-
sionych zarzutów. Z tego sformułowania wyraźnie wynika, że przewidziane w tym
przepisie poprawienie kwalifikacji prawnej następuje na gruncie tych samych ustaleń
faktycznych. Dokonanie w trybie art. 455 k.p.k. zmiany ustaleń faktycznych, chociażby
przez uzupełnienie opisu czynu o elementy odpowiadające znamionom określonego
typu czynu zabronionego, i dopiero w konsekwencji tej zmiany zmodyfikowanie na
niekorzyść oskarżonego kwalifikacji prawnej przypisanego mu czynu, stanowi rażące
naruszenie powołanego przepisu, mające istotny wpływ na treść orzeczenia i może być
podstawą zarzutu kasacyjnego40.
Powołany przepis w zdaniu drugim wyraźnie stanowi, że poprawienie kwalifikacji

prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić tylko wtedy, gdy wniesiono środek
odwoławczy na jego niekorzyść. Uregulowanie to ma takie znaczenie, że w razie złożenia
jedynie środka odwoławczego na korzyść oskarżonego nie jest możliwe poprawienie
kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego.
2.6.6. Orzekanie w instancji odwoławczej w sprawie oskarżonego,

co do którego nie wniesiono środka odwoławczego
Sąd odwoławczy w ramach art. 435 k.p.k. może orzekać w sprawie współoskarżonego
mimo niewniesienia co do niego środka odwoławczego. Przepis ten ma zastosowanie
prac legislacyjnych – zob. J. Zagrodnik, Opinia Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców
Prawnych dotycząca projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych
ustaw (druk sejmowy nr 207), VIII kadencja, druk sejm. nr 207. Obecnie w piśmiennictwie dostrzega to
także m.in. D. Świecki [w:] Kodeks..., red. D. Świecki, t. 2, s. 235.
39
Szerzej J. Zagrodnik, Postępowanie karne, przesłanka..., s. 74 i n.
40
Wyrok SN z 9.05.2018 r., V KK 406/17, LEX nr 2500546; J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik...,
s. 484.
w sprawach, w których istnieje więcej oskarżonych. Służy on zagwarantowaniu we-

wnętrznej sprawiedliwości orzeczenia. Jeżeli orzeczenie zaskarżono tylko co do niektó-
rych współoskarżonych, art. 435 k.p.k. upoważnia sąd odwoławczy do przeprowadzenia
kontroli orzeczenia także w częściach dotyczących pozostałych oskarżonych. Orzekanie,
a zatem zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia w ramach tego przepisu, jest
możliwe tylko na korzyść współoskarżonego i pod warunkiem, że uwzględniono
wniesiony środek odwoławczy na korzyść oskarżonego, co do którego orzeczenie
zostało zaskarżone środkiem odwoławczym.
Uchylenie lub zmiana orzeczenia co do współoskarżonego wymaga istnienia tych

samych przyczyn, które zadecydowały o zmianie lub uchyleniu orzeczenia w spra-
wie oskarżonego, co do którego wniesiono środek odwoławczy. Tożsamość tych przy-
czyn (gravamen commune) należy identyfikować z przypadkami, w których to samo
uchybienie (np. uchybienie stanowiące określoną względną przyczynę odwoławczą
z art. 438 k.p.k. albo jedną z bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia z art. 439
§ 1 k.p.k.), które stanowiło podstawę wzruszenia orzeczenia na korzyść oskarżonego,
w stosunku do którego został wniesiony środek odwoławczy, dotyczy również innego
współoskarżonego, wywierając ten sam negatywny wpływ na ukształtowanie jego sytu-
acji procesowej, dyktujący – w imię elementarnych wymogów sprawiedliwości – wzru-
szenie również orzeczenia na jego korzyść, mimo że nie był on objęty podmiotowymi
granicami kontroli odwoławczej.
Dla zastosowania art. 435 k.p.k. nie ma znaczenia to, czym jest spowodowany brak
środka odwoławczego co do współoskarżonego – czy wynika on z niewniesienia środka
odwoławczego, gdy uprawnienie do zaskarżenia w ogóle przysługiwało, czy jest następ-
stwem cofnięcia wniesionego środka odwoławczego, czy też jest podyktowany innymi
przyczynami, np. odmową przyjęcia środka odwoławczego.
2.6.7. Rozpoznanie sprawy w ograniczonym zakresie
Ograniczenie zakresu rozpoznania sprawy w instancji odwoławczej wynika

z art. 436 k.p.k. Przepis ten nie stwarza zakazu co do rozpoznania sprawy, lecz zawiera
uprawnienie dla sądu odwoławczego. W myśl tego przepisu sąd odwoławczy może
ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego do poszczególnych uchybień:
1) podniesionych przez strony w ramach zarzutów lub
2) podlegających uwzględnieniu z urzędu,
jeżeli rozpoznanie sprawy w tym zakresie jest wystarczające do wydania orzeczenia,

a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby:
1) przedwczesne lub
2) bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania.
Omawiane unormowanie jest oparte na względach utylitarnych. Tego rodzaju sytuacje

mogą wystąpić, gdy zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu z mocy art. 439 § 1 k.p.k.
Rozważanie pozostałych uchybień staje się wtedy najczęściej bezprzedmiotowe. Roz-
ważenie niektórych uchybień, np. co do naruszenia prawa materialnego, może być
przedwczesne, jeśli okaże się, że istnieją istotne zastrzeżenia co do ustaleń faktycznych
(błędna ocena okoliczności faktycznych).
2.7. Pytania prawne i ich rozstrzyganie
Pytania prawne są instytucją związaną z dwuinstancyjną budową toku procesu karnego,

zgodnie z którą sprawy karne toczą się w drugiej instancji przed sądem okręgowym
(odwoławczym) lub przed sądem apelacyjnym. W toku instancji nie docierają one do
Sądu Najwyższego (poza wojskowym procesem karnym). Pytania prawne pozwalają
Sądowi Najwyższemu na ujednolicenie wykładni obowiązujących przepisów41.
Sąd Najwyższy swe funkcje wykonuje m.in. przez podejmowanie uchwał zawierających
rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej
sprawie, tzn. kiedy istnieje bezpośredni związek pytania prawnego ze stanem konkret-
nej sprawy42. Do przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego w tym
trybie są uprawnione określone w przepisach szczególnych sądy (art. 441 k.p.k.) oraz
składy orzekające Sądu Najwyższego rozpoznające kasację lub inny środek odwoław-
czy (art. 82 u.SN). Jeżeli w postępowaniu wyłoni się zagadnienie prawne wymagające
zasadniczej wykładni ustawy, każdorazowy sąd odwoławczy może odroczyć wydanie
orzeczenia i przekazać to zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, a Sąd
Najwyższy składowi siedmiu sędziów. Kwestię tę przedstawia, a więc pytanie prawne
przekazuje, sąd rejonowy działający jako sąd odwoławczy, sąd okręgowy odwoławczy
lub sąd apelacyjny (art. 441 § 1 k.p.k.), a także Sąd Najwyższy powiększonemu składo-
wi tegoż sądu (art. 441 § 2 k.p.k.). Pytanie może dotyczyć tylko istotnych wątpliwości
związanych z wykładnią obowiązujących przepisów. Nie może więc obejmować oceny
dowodów lub stanu faktycznego sprawy.
Sąd Najwyższy, któremu przekazano zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia, może:

1) pytanie prawne pozostawić bez rozpoznania, kiedy wystąpi podmiot do tego
nieuprawniony;
2) odmówić udzielenia odpowiedzi, gdy pytanie nie dotyczy istotnej kwestii lub
gdy ta została już wyjaśniona w uchwale stanowiącej zasadę prawną;
3) przejąć sprawę do swego rozpoznania (art. 441 § 5 k.p.k.);
4) przekazać zagadnienie prawne do rozpoznania składowi powiększonemu tego
sądu (art. 441 § 2 k.p.k.);
41
Zob. szerzej na ten temat R.A. Stefański, Instytucja...
42
Postanowienie SN z 10.03.1995 r., I KZP 1/95, OSNKW 1995/5–6, poz. 37.
5) udzielić odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne;

6) umorzyć postępowanie, jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne (art. 86 § 1 u.SN).
Sąd Najwyższy rozpoznaje kwestię prawną na posiedzeniu, w którym mogą wziąć

udział, oprócz prokuratora, obrońcy i pełnomocnicy (art. 441 § 4 k.p.k.). Sąd Najwyż-
szy udziela odpowiedzi w formie uchwały (art. 441 § 3 k.p.k.). Uchwała, tzn. zawarta
w niej wykładnia, jest wiążąca w danej sprawie (art. 441 § 3 k.p.k.). Przy rozstrzyganiu
innych spraw opublikowana uchwała może być wykorzystana jako wykładnia sądowa
wskazująca na to, jak dany przepis należy interpretować.
Treść art. 441 § 3 k.p.k. nie wyjaśnia dwóch kwestii. Po pierwsze, czy orzeczenie o odmo-
wie udzielenia odpowiedzi jest w danej sprawie wiążące. Z punktu widzenia formalnego
nasuwa się odpowiedź przecząca, gdyż art. 441 § 3 k.p.k. „wiązanie” łączy z wypowiedzią
zawartą w uchwale, natomiast wydanie decyzji w tej formie jest wątpliwe w razie od-
mowy udzielenia odpowiedzi. Pytanie to jest też bezprzedmiotowe, gdy przedstawiony
problem nie stanowi „zagadnienia prawnego” w znaczeniu art. 441 § 1 k.p.k. lub gdy
wątpliwości interpretacyjne nie wyłoniły się przy rozpoznaniu środka odwoławczego.
Ma ono sens w odniesieniu do sytuacji, w których odmawiając odpowiedzi, Sąd Naj-
wyższy w rzeczywistości wyraża pogląd prawny. Dotychczasowa praktyka Izby Karnej
Sądu Najwyższego wskazuje, że odmawiając udzielenia odpowiedzi, Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu orzeczenia często wypowiada pogląd co do zagadnienia prawnego
przedstawionego do rozstrzygnięcia, stwierdzając, że np. kwestia jest rozstrzygnięta
jednoznacznie, i odsyłając do wykładni słownej określonego przepisu43. Zdaniem nie-
których autorów taka „odpowiedź” Sądu Najwyższego wiąże sąd występujący z pytaniem
prawnym44. Stanowisko to wydaje się dyskusyjne w świetle jednoznacznego brzmienia
art. 441 § 3 k.p.k.
Po drugie, nasuwa się pytanie, czy związanie poglądem prawnym wyrażonym w uchwale
Sądu Najwyższego dotyczy sądów niższego rzędu (rejonowego, okręgowego i apelacyj-
nego) w tej samej sprawie czy także Sądu Najwyższego, jeżeli sprawa znajdzie się w roz-
poznaniu tego sądu, np. na skutek wniesienia kasacji. Kwestię tę zdaje się rozstrzygać
art. 441 § 3 k.p.k., stanowiący, że uchwała jest wiążąca w danej sprawie, co oznacza, iż
dotyczy także Sądu Najwyższego. Wobec tego Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów
nie może dokonać odmiennej interpretacji. Nie oznacza to jednak, aby ten sąd nie
mógł zwrócić się z pytaniem prawnym do składu poszerzonego w razie wątpliwości co
do zastosowanej wykładni. Wprawdzie jest to też sąd orzekający w danej sprawie, ale
analizowany przepis należy wykładać funkcjonalnie.
43
Por. S. Włodyka, Wiążąca wykładnia sądowa, Warszawa 1971, s. 178.
44
M. Cieślak, Z. Doda, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego
(II półrocze 1979 r.), Pal. 1980/11–12; inaczej R.A. Stefański, Instytucja..., s. 409.
2.8. Rozstrzygnięcia sądu odwoławczego
Merytoryczna kontrola zaskarżonego orzeczenia jest przeprowadzana na rozprawie lub

na posiedzeniu. W zależności od wyników dokonanej kontroli sąd odwoławczy wydaje
odpowiednie rozstrzygnięcie. Na podstawie art. 437 k.p.k. można stwierdzić, że sąd
odwoławczy wydaje jedno z następujących rozstrzygnięć:
1) o utrzymaniu w mocy zaskarżonego orzeczenia (orzeczenie aprobacyjne) –
stanowi ono wyraz kontrolnego charakteru instancji odwoławczej. Rozstrzygnię-
cie to wydaje sąd odwoławczy, wówczas gdy przeprowadzona kontrola (w ramach
granic kontroli odwoławczej i poza nimi) nie stwierdziła uchybień wymagających
zmiany lub uchylenia zaskarżonego orzeczenia. Utrzymanie w mocy zaskarżo-
nego orzeczenia stanowi formę jego aprobaty („zatwierdzenia”). Rozstrzygnięcie
to kończy tok instancji i powoduje uprawomocnienie się orzeczenia pierwszoin-
stancyjnego, kończącego postępowanie (zob. rozdział 55a Kodeksu postępowania
karnego);
2) o zmianie zaskarżonego orzeczenia (orzeczenie reformacyjne) – oznacza ono
wydanie rozstrzygnięć co do istoty odmiennych od tych, które zawiera zaskarżo-
ne orzeczenie. O zmianie zaskarżonego orzeczenia orzeka sąd odwoławczy, gdy
dysponuje odpowiednim materiałem dowodowym, na który składają się zarówno
dowody przeprowadzone przed sądem pierwszej instancji, jak i dowody przepro-
wadzone na rozprawie apelacyjnej. Zmiana zaskarżonego orzeczenia może być
następstwem rozpoznania sprawy zarówno w granicach, jak i poza granicami
kontroli odwoławczej, może dotyczyć poszczególnych rozstrzygnięć mieszczą-
cych się w zaskarżonym orzeczeniu lub powodować wydanie orzeczenia całko-
wicie odmiennego w swej treści od zaskarżonego. Zmiana orzeczenia obejmuje
swym zakresem wszelkie formy orzekania merytorycznego przez sąd odwoław-
czy (co do istoty sprawy), powodujące modyfikację zaskarżonego orzeczenia co
do jakiejkolwiek jego części. Zmiana orzeczenia ma miejsce np. wtedy, gdy na-
stępuje uniewinnienie zamiast skazania, jak również wtedy, gdy np. zaskarżo-
ne orzeczenie zmodyfikowano w zakresie kary albo kwalifikacji prawnej czynu.
Orzeczenie o zmianie kończy postępowanie.
Na kanwie powyższego ustalenia, że zmiana zaskarżonego orzeczenia jest moż-
liwa, gdy sąd odwoławczy dysponuje odpowiednim materiałem dowodowym,
wyłania się pytanie, czy sąd ten może dokonać ustaleń faktycznych wyłącznie
na podstawie odmiennej oceny dowodów w porównaniu z tą, której dokonał sąd
pierwszej instancji? Wydawałoby się, że podstawy do udzielenia pozytywnej od-
powiedzi na to pytanie dostarcza treść art. 437 § 2 k.p.k. W rzeczywistości należy
przyjąć, że przepis ten powinien być wykładany w świetle dyrektywy wymaga-
jącej bezpośredniego przeprowadzenia dowodów. Trudno byłoby zaakceptować
tezę, że sąd odwoławczy może dokonać odmiennej oceny przy pełnym wyłącze-
niu tej dyrektywy. Stąd odmienną ocenę dowodów w instancji odwoławczej, uza-
sadniającą orzeczenie odmienne co do istoty, należy łączyć ściśle z uzupełnie-

niem przez sąd odwoławczy postępowania dowodowego;
3) o uchyleniu zaskarżonego orzeczenia (rozstrzygnięcie kasatoryjne) – stanowi
ono pierwotne rozstrzygnięcie sądu odwoławczego, na mocy którego zaskarżo-
ne orzeczenie traci byt procesowy, przestaje obowiązywać. Uchylając zaskarżo-
ne orzeczenie, sąd odwoławczy musi wydać rozstrzygnięcie wtórne (następcze),
a więc zadecydować o losach dalszego postępowania. Orzeczenie sądu odwoław-
czego w takim wypadku zawiera dwa rozstrzygnięcia, które mieszczą się w jed-
nym orzeczeniu sądu odwoławczego (pierwotne i wtórne).
Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd odwoławczy ma możliwość:

1) umorzenia postępowania, np. w wypadkach przewidzianych art. 439 § 1
pkt 9 k.p.k.;
2) przekazania sprawy do ponownego rozpoznania; takie rozstrzygnięcie wtórne
może być w aktualnym stanie prawnym wydane tylko w przypadkach określo-
nych w art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k., a więc w razie stwierdzenia przez sąd
odwoławczy:
a) uchybienia stanowiącego bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia
(art. 439 § 1 k.p.k.), o ile nie ma podstaw do umorzenia z tego względu postę-
powania,
b) uchybienia, które mogło mieć istotny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia
(art. 438 k.p.k.), gdy jednocześnie:
– nie wchodzi w grę zmiana orzeczenia ze względu na regułę ne peius okre-
śloną w art. 454 k.p.k.,
– zachodzi konieczność przeprowadzenia na nowo przewodu w całości (ar-
gumentum ex art. 437 § 2 zdanie drugie in fine k.p.k.).
Konieczność przeprowadzenia na nowo przewodu sądowego w całości musi wynikać

ze stwierdzonych przez sąd odwoławczy uchybień stanowiących przyczyny odwoławcze
określone w art. 438 k.p.k. Zachodzi ona w wypadkach, w których całość dowodów
została w I instancji nieprawidłowo przeprowadzona (nieprawidłowość formalna) lub
oceniona (nieprawidłowość materialna). Powstaje także w razie wadliwości przebiegu
postępowania dowodowego oddziałujących na prawidłowość całego procesu poznaw-
czego wypełniającego przewód sądowy w I instancji, np. gdy w składzie orzekającym
zasiadał sędzia, co do którego istniała podstawa do wyłączenia go z uwagi na okoliczności
uzasadniające wątpliwość co jego bezstronności (iudex suspectus – art. 41 § 1 k.p.k.).
Analizowaną konieczność należy przyjąć także w wypadku uchylenia wyroku zapadłego
w ramach konsensualnego modelu procesu sądowego, w którym do rozstrzygnięcia
o przedmiocie procesu dochodzi na posiedzeniu wyrokowym bez przeprowadzenia
rozprawy (art. 343 i 343a k.p.k.) lub na rozprawie po przeprowadzeniu bezpośrednio
jedynie dowodu z wyjaśnień oskarżonego (art. 387 k.p.k.), mimo że w sensie dosłownym
nie może mieć miejsca w takim wypadku powtórzenie przewodu sądowego, o którym
stanowi art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k.
Uchylenie może dotyczyć całego orzeczenia lub odpowiednich jego części w zależności
od tego, czy przyczyna uchylenia obejmuje całe orzeczenie, czy też poszczególne jego
części. Na przykład w wyroku skazano oskarżonego za dwa przestępstwa, z czego jedno
uległo przedawnieniu. Wyrok podlega uchyleniu w części dotyczącej przedawnionego
przestępstwa. Jeżeli skazanie za drugie przestępstwo jest prawidłowe, w tej części za-
skarżony wyrok podlega utrzymaniu w mocy.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość uchylenia wyroku

w części co do kary lub innego środka, a utrzymania w części dotyczącej winy, co zdaje
się wyraźnie wynikać z przepisów o postępowaniu ponownym.
Po rozpoznaniu środka odwoławczego od uzasadnienia sąd orzeka o utrzymaniu w mocy

lub zmianie zaskarżonego uzasadnienia w całości lub w części (art. 443a § 4 k.p.k.).
Niekiedy orzeczenie sądu odwoławczego przybiera postać szczególną, np. kiedy sąd
odwoławczy rozpoznaje zażalenie na zatrzymanie, nie może uchylić decyzji w tym
przedmiocie, gdyż jej się nie wydaje; może natomiast ustalić, że miało miejsce bezza-
sadne lub nielegalne zatrzymanie i zarządzić natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego
(art. 246 § 2 i 3 k.p.k.).
2.9. Postępowanie ponowne
Postępowanie ponowne ma miejsce wówczas, gdy sąd odwoławczy uchyli zaskarżone

orzeczenie i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji.
Jest to równoznaczne z cofnięciem całego postępowania do postępowania głównego.
Postępowanie ponowne przeprowadza sąd pierwszej instancji według przepisów regu-
lujących tok postępowania przed tym sądem z niżej wymienionymi odmiennościami.
1. Sąd ponownie rozpoznający sprawę może orzekać tylko w granicach, w jakich na-
stąpiło przekazanie (art. 442 § 1 k.p.k.). Granic tych w zasadzie przekroczyć nie może.
Jednak uchylenie wyroku tylko w zakresie rozstrzygnięcia o karze albo innym środku
nie stoi na przeszkodzie uniewinnieniu oskarżonego lub umorzeniu postępowania
(art. 442 § 1 k.p.k.).
2. Sąd orzekający w pierwszej instancji przeprowadza na nowo rozprawę. Przeprowadza-

jąc postępowanie w zakresie dowodów, które nie miały wpływu na uchylenie wyroku, sąd
może za zgodą stron poprzestać na ich ujawnieniu. Przepis art. 442 § 2 k.p.k. zwalnia sąd
ponownie rozpoznający sprawę z powtórnego przeprowadzenia takich dowodów. Należy
sądzić, że znajdzie on w praktyce zastosowanie głównie wtedy, gdy uchylenie orzeczenia

nastąpi ze względu na uchybienia określone w art. 439 § 1 k.p.k. lub regułę ne peius
uregulowaną w art. 454 § 1 k.p.k. Ujawnienie dowodów może polegać na odczytaniu
odpowiednich protokołów (art. 393–394 k.p.k.) lub też na uznaniu ich za odczytane.
Ujawnienie dowodów przewidziane w art. 442 § 2 k.p.k. dotyczy dowodów, które nie
wpłynęły na uchylenie orzeczenia. Wydaje się, że przepis ten może mieć zastosowanie
tylko do tych dowodów, co do których sąd odwoławczy wyraźnie stwierdził, że nie miały
wpływu na uchylenie wyroku. Natomiast wyjątek ten nie dotyczy zarówno dowodów,
co do których sąd odwoławczy stwierdził, że miały wpływ na uchylenie wyroku, jak
i tych, co do których sąd odwoławczy w ogóle się nie wypowiedział45.
3. Zapatrywania prawne i wskazania sądu odwoławczego co do dalszego postępowania

są wiążące dla sądu, któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania (art. 442
§ 3 zdanie pierwsze k.p.k.).
Unormowanie to obejmuje dwie kwestie.
Wskazania sądu odwoławczego co do dalszego postępowania mogą dotyczyć wyłącznie

dowodów i innych czynności, które powinny być przeprowadzone, lub okoliczności,
które należy wyjaśnić (art. 442 § 3 zdanie drugie k.p.k.). Wskazania te są dla sądu
ponownie rozpoznającego sprawę wiążące, chyba że pojawi się okoliczność uniemożli-
wiająca ich wykonanie lub zmianie ulegnie sytuacja faktyczna, na kanwie której zostały
sformułowane. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że sąd ponownie rozpoznający
sprawę jest związany zaleceniami co do zakresu uzupełnienia materiału dowodowego,
sprawdzenia i wyjaśnienia nasuwających się wątpliwości lub choćby ponownego rozwa-
żenia już ustalonych okoliczności, które mogą mieć wpływ na treść wyroku46. Mając na
względzie utrwalony i niekwestionowany w piśmiennictwie pogląd, zgodnie z którym
sąd odwoławczy, uchylając zaskarżone orzeczenie i przekazując sprawę do ponownego
rozpoznania, nie powinien w ogóle formułować sugestii co do ustaleń faktycznych
i oceny dowodów47, można zastanawiać się nad celowością wprowadzenia w drodze
nowelizacji lipcowej z 2019 r. uregulowania, zawartego w art. 442 § 3 zdanie trzecie
k.p.k., zgodnie z którym wskazania sądu odwoławczego nie mogą dotyczyć sposobu
oceny poszczególnych dowodów.
Druga z zasygnalizowanych kwestii dotyczy zapatrywań prawnych co do wykładni

określonych przepisów i ich stosowania. Zapatrywania te są także dla sądu ponownie
45
Zob. szerzej na ten temat K. Marszał, Ujawnienie dowodów w postępowaniu ponownym w świetle
art. 391 § 2 k.p.k., NP 1973/4; odmiennie D. Świecki [w:] Kodeks..., red. D. Świecki, t. 2, s. 252.
46
Wyrok SN z 12.07.1979 r., IV KR 136/79, OSNKW 1979/11–12, poz. 122.
47
Por. A. Kafarski, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu postępowania karnego (za rok
1976 i I półrocze 1977), cz. 1, NP 1978/2, s. 287; postanowienie SN z 2.02.2009 r.
rozpoznającego sprawę wiążące, chyba że uległ zmianie stan prawny lub stan faktyczny,
do którego odnosiło się określone zapatrywanie.
4. W postępowaniu ponownym obowiązuje zakaz reformationis in peius.
W myśl art. 443 k.p.k. w razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wolno
w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy
orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego albo na korzyść oskarżonego
w warunkach określonych w art. 434 § 4 k.p.k. Nie dotyczy to orzekania o środkach
wymienionych w art. 93a § 1 k.k., co oznacza, że zakaz reformationis in peius swym
zakresem środków tych nie obejmuje. To odstępstwo od zakazu jest podyktowane
leczniczym charakterem środków określonych w powołanym przepisie ustawy karnej
oraz względami związanymi z ochroną społeczną przed sprawcą, wobec którego w po-
stępowaniu ponownym ujawniłaby się konieczność orzeczenia takich środków.
5. W postępowaniu ponownym nie może orzekać sędzia, który brał udział w wydaniu
uchylonego orzeczenia (art. 40 § 1 pkt 7 k.p.k.).
Przedstawione rozwiązania mają odpowiednie zastosowanie w razie uchylenia prawo-

mocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe w wyniku rozpoznania kasacji
i przekazania sprawy do ponownego postępowania sądowi pierwszej instancji. Możliwe
jest jednak przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi odwoławczemu, gdy
w trybie kasacji uchylono orzeczenie tego sądu. Postępowanie ponowne może także
wynikać z wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu
(art. 548 k.p.k.).
Zbyt częstemu przekazywaniu sprawy do ponownego rozpoznania ma zapobiegać

możliwość wniesienia skargi do Sądu Najwyższego na wyrok sądu odwoławczego
o uchyleniu zaskarżonego wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania
(art. 539a k.p.k.). To dość radykalne rozwiązanie jest szerzej zaprezentowane w kolej-
nym rodziale.
Literatura
J. Bratoszewski, Procesowe funkcje i kryteria pojęć: „orzekanie na korzyść i na niekorzyść oskarżonego”

w orzecznictwie Sądu Najwyższego, SI 1997/33; B. Budner, Udział stron w postępowaniu karnym odwo-
ławczym, NP 1981/1; M. Cieślak, Podstawowe pojęcia dotyczące rewizji według kodeksu postępowania
karnego, Pal. 1960/9; S. Dałkowski, W sprawie dopuszczalności środka odwoławczego od uzasadnienia
orzeczenia w postępowaniu karnym, NP 1987/6; Z. Doda, Jeszcze o modelu środków odwoławczych
i „modelu” polemiki, PiP 1974/1; Z. Doda, Konstrukcja granic środka odwoławczego w polskim prawie
karnym procesowym, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1975/7; Z. Doda, Kontrowersje wokół instytucji
zakazu reformationis in peius, NP 1971/6; Z. Doda, Uwagi na temat kierunku i granic środka odwo-
ławczego w kodeksie postępowania karnego, Pal. 1979/4; Z. Doda, Zakaz reformationis in peius – realna
gwarancja czy iluzja?, Pal. 1974/4; Z. Doda, Zakaz reformationis in peius w świetle nowego Kodeksu
postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzło-
we, red. E. Skrętowicz, Warszawa-Kraków 1997; Z.Doda, A.Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie
karnym, Warszawa 1997; A. Ferenc, Rewizja strony w procesie karnym, Warszawa 1979; W. Grzeszczyk,
Bezwzględne przyczyny odwoławcze w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Prok. i Pr. 1995/4; P. Hofmań-
ski, Częściowa prawomocność wyroków w procesie karnym, PPK 1991/17; A. Kaftal, System środków
odwoławczych w polskim procesie karnym (rozważania modelowe), Warszawa 1972; M. Klejnowska,
Wyjątki od zakazu reformationis in peius [w:] Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały
konferencji naukowej Rzeszów-Czarna, 17–18 października 2003 r., red. G. Artymiak, Z. Sobolewski,
C.P. Kłak, Kraków 2004; K. Łojewski, Rewizja obrońcy w postępowaniu karnym, Warszawa 1977;
K. Marszał, Granice środka odwoławczego w polskim procesie karnym, PPK 1988/14; K. Marszał, Prob-
lem granic środka odwoławczego w polskim procesie karnym, PPK 1975/1; K. Marszał, Reguły ne peius
w postępowaniu apelacyjnym w sprawach karnych [w:] W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga
poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, red. L. Leszczyński, E. Skrętowicz, Z. Hołda, Lublin 2005;
K. Marszał, Ujawnienie dowodów w postępowaniu ponownym w świetle art. 391 § 1 k.p.k., NP 1973/4;
K. Marszał, Zakaz reformationis in peius w nowym ustawodawstwie karnoprocesowym, Warszawa 1970;
K. Marszał, Zmiana kwalifikacji prawnej czynu w postępowaniu rewizyjnym, PPK 1989/15; K. Marszał,
Znaczenie granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów w postępowaniu odwoławczym w sprawach
karnych, PPK 2004/25; A. Muszyńska, Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, Warszawa
2010; I. Nowikowski, Cofnięcie środka odwoławczego w procesie karnym, Prok. i Pr. 1998/5; S. Pawela,
Względne przyczyny odwoławcze, Warszawa 1970; M. Płachta, Cofnięcie środka odwoławczego jako
wyraz zasady dyspozycyjności w procesie karnym, ZNIBPS 1980/13; M. Płachta, Gravamen w procesie
karnym, NP 1979/3; F. Prusak, Nowe fakty i dowody jako podstawa rewizji, PiP 1967/4–5; F. Prusak,
Podstawy rewizji w procesie karnym, Bydgoszcz 1970; R.A. Stefański, Instytucja pytań prawnych do
Sądu Najwyższego w sprawach karnych, Kraków 2001; S. Steinborn, Prawomocność części orzeczenia
w procesie karnym, Warszawa 2011; Z. Świda-Łagiewska, Zakres związania sądu w dokonywaniu ustaleń
faktycznych w procesie karnym, NP 1983/2; S. Włodyka, Wiążąca wykładnia sądowa, Warszawa 1971;
B. Wójcicka, Orzekanie przez sąd odwoławczy na niekorzyść oskarżonego w świetle projektu kodeksu
postępowania karnego, AUL Folia Iuridica 1995/63; J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomoc-
nika w sprawach karnych i karnych skarbowych, Warszawa 2016; J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik
w procesie karnym i karnym skarbowym. Ujęcie metodyczne, Warszawa 2020; A. Zelga, Ujawnienie
dowodów przez sąd I instancji przy ponownym rozpoznawaniu sprawy (art. 391 § 2 k.p.k.), Pal. 1970/5.
3. Postępowanie apelacyjne
Postępowanie apelacyjne jest jedną z odmian postępowania odwoławczego stanowiącego
wyodrębniony etap w toku procesu karnego. Jest to postępowanie kontrolne w stosunku
do wyroków. Rozpoczyna się ono wniesieniem skargi apelacyjnej, a kończy przesłaniem
3. Postępowanie apelacyjne 753
(odesłaniem) przez sąd apelacyjny akt sprawy sądowi pierwszej instancji. W przebiegu
postępowania apelacyjnego można wyodrębnić dwie wyraźne fazy:
1) postępowanie apelacyjne ad quo, tzn. przed sądem pierwszej instancji;
2) postępowanie apelacyjne ad quem, tzn. przed sądem odwoławczym.
3.1. Skarga apelacyjna i osoby uprawnione do jej wniesienia
Apelacja jest środkiem odwoławczym, który przysługuje od wyroku sądu pierwszej

instancji z wyjątkiem wyroku nakazowego (art. 444 k.p.k.). Wniesienie skargi ape-
lacyjnej powoduje zarówno przesunięcie sprawy do rozpoznania przez sąd wyższej
instancji (bezwzględna dewolutywność), jak i powstrzymanie prawomocności oraz
wykonalności zaskarżonego wyroku (bezwzględna suspensywność). W warunkach
obowiązywania domniemania niewinności oskarżonego wyrokowi nieprawomocnemu
nie może być nadany wyrok natychmiastowej wykonalności.
Wyjątkowo rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zamieszczone w wyroku może być

zaskarżone zażaleniem (art. 626 § 3 k.p.k.) – zob. też powoływany już wcześniej art. 447
§ 6 k.p.k. Zażalenie przysługuje również od uzasadnienia wyroku, jeżeli nie wniesiono
apelacji (art. 443a § 2 k.p.k.).
Skarga apelacyjna powinna odpowiadać formie pisemnej. Warunkiem wniesienia skargi

apelacyjnej jest uprzednie złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia
wyroku. Sporządzenie uzasadnienia wyroku z urzędu nie zwalnia strony od złożenia
wniosku o doręczenie uzasadnienia (art. 422 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Skargę apela-
cyjną wnosi się w terminie 14-dniowym. Termin do wniesienia apelacji dla każdej
uprawnionej osoby biegnie od daty doręczenia jej wyroku z uzasadnieniem (art. 445
§ 1 k.p.k.). W razie złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie
przez oskarżonego albo przez oskarżonego i obrońcę, gdy odpisy wyroku z uzasadnie-
niem zostały doręczone oskarżonemu i obrońcy w różnych terminach (w przypadku
wniosku samego oskarżonego w związku z treścią art. 140 k.p.k.), bieg terminu do
wniesienia apelacji rozpoczyna się z datą późniejszego doręczenia wyroku z uzasad-
nieniem48. Termin do złożenia apelacji jest zawity (art. 122 § 2 k.p.k.), co powoduje, że
skarga wniesiona po jego upływie jest niedopuszczalna, chyba że nastąpiło przywrócenie
terminu (art. 126 k.p.k.). Skarga apelacyjna może być wniesiona przed upływem terminu
do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku (art. 445 § 2 k.p.k.).
Taka skarga apelacyjna spełnia także funkcję wniosku o sporządzenie uzasadnienia
wyroku (konwersja czynności procesowych). Skargę tę można uzupełnić w terminie
14-dniowym, przewidzianym do wniesienia apelacji.
48
Uchwała SN z 28.04.1980 r., VI KZP 8/80, OSNKW 1980/5–6, poz. 43.
Do wniesienia skargi apelacyjnej uprawniona jest strona, jej przedstawiciele oraz po-
krzywdzony od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posie-
dzeniu (art. 444 § 1 k.p.k.). Uprawnienie to przysługuje również podmiotowi zobowią-
zanemu określonemu w art. 91a k.p.k. (art. 444 § 2 k.p.k.) oraz właścicielowi przedsię-
biorstwa, którego przepadek orzeczono na podstawie art. 44a § 2 k.k., przysługują mu
bowiem prawa strony procesowej w zakresie odnoszącym się do orzeczenia przepadku
przedsiębiorstwa.
3.2. Postępowanie apelacyjne przed sądem pierwszej instancji
Postępowanie apelacyjne wszczyna wniesienie skargi odwoławczej, gdyż jest ono

oparte na zasadzie skargowości.
Po wniesieniu skargi apelacyjnej prezes sądu pierwszej instancji bada, czy złożyła ją
osoba uprawniona, czy jest ona dopuszczalna oraz czy wniesiono ją we właściwym ter-
minie (art. 429 § 1 k.p.k.), a także czy odpowiada warunkom formalnym. Jeżeli skarga
apelacyjna nie odpowiada warunkom formalnym powodującym, że skardze nie może
być nadany bieg, prezes sądu wzywa skarżącego o usunięcie braku w terminie 7 dni
(art. 120 § 1 k.p.k.). Jeżeli brak zostanie usunięty w terminie, skarga wywołuje skutki od
dnia jej wniesienia. W przeciwnym razie skarga zostaje uznana za bezskuteczną (art. 120
§ 2 k.p.k.). Prezes sądu odmawia wówczas przyjęcia apelacji. W wypadku upływu termi-
nu do wniesienia apelacji strona może wystąpić z wnioskiem o przywrócenie terminu
(art. 126 k.p.k.). W razie przywrócenia terminu przez sąd pierwszej instancji skargę
apelacyjną uznaje się za wniesioną w terminie. Jednakże decyzja ta podlega kontroli
sądu drugiej instancji (art. 430 § 1 k.p.k.). Jeżeli skarga apelacyjna jest niedopuszczal-
na, została wniesiona przez osobę nieuprawnioną lub po terminie (nie przywrócono
terminu), prezes sądu także odmawia jej przyjęcia (art. 429 § 1 k.p.k.).
Jeżeli nie występuje żadna z przyczyn uzasadniających wydanie zarządzenia o odmowie

przyjęcia apelacji, prezes sądu zarządza przyjęcie apelacji. O decyzji tej zawiadamia się
prokuratora oraz obrońców i pełnomocników, a także strony (art. 448 § 1 k.p.k.). Do
zawiadomienia dołącza się odpis apelacji strony przeciwnej, chyba że rozprawa odbyła
się z wyłączeniem jawności ze względu na ochronę informacji niejawnych o klauzuli
tajności „tajne” lub „ściśle tajne” (art. 448 § 2 k.p.k.). Strona jest uprawniona do złożenia
odpowiedzi na apelację (art. 428 § 2 k.p.k.). Po dokonaniu wszystkich przedstawionych
czynności prezes sądu pierwszej instancji przesyła niezwłocznie akta sprawy sądowi
drugiej instancji.
3.3. Postępowanie apelacyjne przed sądem drugiej instancji
Postępowanie apelacyjne przed sądem drugiej instancji rozpoczyna się od przesłania

akt sprawy temu sądowi. W omawianym postępowaniu można wyróżnić trzy nastę-
pujące podfazy:
1) przygotowanie do rozprawy apelacyjnej,
2) rozprawę apelacyjną (posiedzenie),
3) czynności końcowe.
Najważniejsze znaczenie ma rozprawa apelacyjna, stanowiąca forum, na którym w wy-

niku przeprowadzonej kontroli zapada rozstrzygnięcie sądu odwoławczego. W postępo-
waniu apelacyjnym mają zastosowanie przepisy regulujące postępowanie przed sądem
pierwszej instancji, chyba że przepisy zawarte w rozdziale o apelacji stanowią inaczej
(art. 458 k.p.k.).
Sąd odwoławczy może także wyjątkowo orzekać na posiedzeniu zamiast na rozprawie

(zob. np. art. 439 k.p.k.).
3.3.1. Przygotowanie do rozprawy apelacyjnej
Po wpłynięciu skargi apelacyjnej z aktami sprawy do sądu odwoławczego podlega ona

ponownemu badaniu, tym razem przez prezesa tego sądu (przewodniczącego wy-
działu). Jest to badanie wstępne. W razie stwierdzenia jednej z przyczyn określonych
art. 429 k.p.k. lub stwierdzenia bezzasadności przywrócenia terminu prezes sądu wnosi
sprawę na posiedzenie. W tych wypadkach sąd odwoławczy pozostawia przyjętą apelację
bez rozpoznania (art. 430 § 1 k.p.k.). Na postanowienie w tym przedmiocie przysługuje
zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego, chyba że zostało ono
wydane przez Sąd Najwyższy (art. 430 § 2 k.p.k.). Decyzja o pozostawieniu apelacji bez
rozpoznania powoduje uprawomocnienie się zaskarżonego wyroku, jeśli nie wniesiono
zażalenia lub nie uwzględniono tego zażalenia.
Jeżeli nie ma podstaw do pozostawienia apelacji bez rozpoznania, prezes sądu ustala,
czy apelacja ma być rozpoznana na rozprawie czy na posiedzeniu. W zasadzie apelacja
podlega rozpoznaniu na rozprawie, a tylko wyjątkowo – na posiedzeniu w wypadkach
przewidzianych przez ustawę (art. 449 k.p.k.). Taki wyjątkowy wypadek jest przewidziany
w art. 439 § 1 k.p.k. Posiedzenie sądu odwoławczego podlega w takim wypadku wyzna-
czeniu, gdy wymienione w powołanym przepisie uchybienie stanowiące bezwzględną
przyczynę odwoławczą zostanie podniesione w formie zarzutu apelacji lub dostrzeżone
przez sąd z urzędu przed wyznaczeniem rozprawy apelacyjnej.
W razie sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku tylko w stosunku do oskarżo-

nych, którzy złożyli o to wniosek, sąd odwoławczy może zwrócić sprawę sądowi pierw-
szej instancji w celu sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku w niezbędnym
zakresie, jeżeli to ma zapewnić prawidłowe wyrokowanie w sprawie (art. 449a k.p.k.),
gdy np. zachodzi potrzeba orzekania co do oskarżonych, co do których nie wniesiono
apelacji (art. 435 k.p.k.).
Udział w rozprawie prokuratora, a obrońcy w wypadkach określonych w art. 79

i 80 k.p.k., jest obowiązkowy (art. 450 § 1 k.p.k.). Udział w rozprawie innych stron i ich
pełnomocników oraz obrońcy w wypadkach niewymienionych w art. 79 i 80 k.p.k. jest
obowiązkowy wtedy, gdy prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne (art. 450 § 2 k.p.k.).
Niestawiennictwo należycie zawiadomionych o terminie rozprawy stron, obrońców lub
pełnomocników nie tamuje rozpoznania sprawy, chyba że ich udział jest obowiązkowy
(art. 450 § 3 k.p.k.).
Sąd odwoławczy jest zobowiązany na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności

złożony w terminie 7 dni od doręczenia mu zawiadomienia o przyjęciu apelacji zarzą-
dzić sprowadzenie go na rozprawę apelacyjną. Wniosek złożony po terminie podlega
rozpoznaniu, jeżeli nie powoduje to konieczności odroczenia rozprawy. O prawie do
złożenia wniosku oskarżony powinien być pouczony (art. 451 zdanie trzecie k.p.k. w zw.
z art. 113 § 1 k.k.s.). Obowiązek sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności
ma charakter względny w tym sensie, że sąd może uznać za wystarczającą obecność
obrońcy i zaniechać zarządzenia sprowadzenia oskarżonego. W takim wypadku sąd,
prezes sądu lub referendarz sądowy wyznacza obrońcę z urzędu dla oskarżonego po-
zbawionego wolności, chyba że korzysta on już z pomocy obrońcy (art. 451 zdanie
czwarte k.p.k. w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Na tle przedstawionych rozwiązań prawnych
wymaga podkreślenia, że zasadę powinno stanowić uwzględnienie wniosku oskarżo-
nego pozbawionego wolności o zarządzenie sprowadzenia go na rozprawę główną. Jest
to szczególnie istotne w obliczu szeroko zakreślonej możliwości orzekania reforma-
toryjnego na rozprawie apelacyjnej. Tym samym uznanie za wystarczającą obecności
obrońcy należy traktować wyjątkowo, odnosząc taką możliwość głównie do sytuacji,
w których zarzuty apelacji ograniczają się wyłącznie do zagadnień stricte prawnych49.
Przyjmując inną optykę można stwierdzić, że w razie wniesienia apelacji na niekorzyść
oskarżonego i podniesienia w niej zarzutów dotyczących kwestii winy lub kary, wniosek
oskarżonego o doprowadzenie go na rozprawę apelacyjną powinien być co do zasady
rozpatrzony pozytywnie50.
49
Zob. wyrok SN z 6.05.2015 r., IV KK 29/15, Prok. i Pr.-wkł. 2015/9, poz. 11.
50
Zob. wyrok SN z 4.10.2000 r., III KKN 164/00, OSNKW 2001/1–2, poz. 3.
3.3.2. Rozprawa apelacyjna
Rozprawa apelacyjna stanowi etap rozpoznawczy w odniesieniu do zaskarżonego wyroku

w związku z wniesioną skargą apelacyjną. Rozprawa apelacyjna rozpoczyna się od jej
wywołania, a kończy się zamknięciem przez przewodniczącego składu sądzącego. W jej
przebiegu można wyodrębnić etapy podobne do rozprawy w postępowaniu głównym.
3.3.2.1. Część wstępna
Część wstępną rozprawy apelacyjnej wypełnia przede wszystkim ustalenie obecności

osób uprawnionych do wzięcia w niej udziału oraz sprawdzenie prawidłowości zawiado-
mień o terminie i miejscu rozprawy. W tej części mogą być złożone wnioski, dla których
skutecznego wniesienia końcowym momentem jest rozpoczęcie przewodu sądowego,
np. wniosek o wyłączenie sędziego (art. 41 k.p.k.). Na omawianym etapie procesowym
sąd odwoławczy bada również, czy nie zachodzą przeszkody faktyczne lub prawne do
przeprowadzenia rozprawy.
3.3.2.2. Przewód sądowy
Przewód sądowy rozpoczyna co do zasady sprawozdanie sędziego sprawozdawcy,

a więc sędziego składu sądzącego, któremu powierzono sprawę do szczegółowego
opracowania. Przyjmuje ono ustną formę i polega na przedstawieniu przez sędziego
sprawozdawcę przebiegu i wyników dotychczasowego postępowania, w szczególności
treści zaskarżonego wyroku oraz zarzutów i wniosków apelacyjnych, jak również kwestii
wymagających rozstrzygnięcia z urzędu. W miarę potrzeby w ramach sprawozdania
sędzia sprawozdawca odczytuje poszczególne fragmenty akt sprawy (art. 453 § 1 k.p.k.).
Treść sprawozdania nie wymaga wprawdzie zaprotokołowania, ale jego złożenie wymaga
odnotowania w protokole rozprawy apelacyjnej.
Do niedawna sprawozdanie sędziego sprawozdawcy stanowiło obligatoryjną część

przewodu sądowego w instancji odwoławczej. W aktualnym stanie prawnym sąd może
odstąpić od ustnego sprawozdania, jeżeli na rozprawie nikt się nie stawił. Jeżeli stawili
się na tym forum tylko uczestnicy postępowania, sąd jest uprawniony do odstąpienia
od ustnego sprawozdania na ich wniosek lub za ich zgodą. Wówczas przewód sądowy
rozpoczyna się od ogłoszenia postanowienia sądu o odstąpieniu od ustnego sprawo-
zdania (art. 453 § 1a k.p.k.).
Dalszą część przewodu sądowego na rozprawie apelacyjnej, następującą po sprawo-

zdaniu sędziego sprawozdawcy, może wypełniać ewentualne postępowanie dowodowe
(art. 452 § 2 k.p.k.) lub wysłuchanie stron, obejmujące złożenie przez strony wyjaśnień,
oświadczeń i wniosków (art. 453 § 2 k.p.k.). Wyjaśnienia każdej ze stron, ich obrońców
i pełnomocników, składane w toku przewodu sądowego na rozprawie apelacyjnej, nie
dostarczają środków dowodowych, lecz służą dodatkowemu objaśnieniu, wytłumaczeniu
wątpliwości, jakie mogą się wyłaniać na tle treści skargi apelacyjnej lub argumentacji
użytej na jej poparcie albo w postępowaniu apelacyjnym, np. na tle sprawozdania
sędziego sprawozdawcy, gdy nie oddawało ono wiernie treści wniosków lub zarzutów
odwoławczych. Jeżeli nie dochodzi ani do przeprowadzenia postępowania dowodowe-
go, ani do wysłuchania stron, po złożeniu sprawozdania przez sędziego sprawozdawcę
następuje przejście do etapu przemówień stron.
Kluczowe znaczenie w ramach omawianej części przewodu sądowego ma ewentualne

postępowanie dowodowe na rozprawie apelacyjnej. Brak w obowiązującym stanie
prawnym ograniczenia w zakresie prowadzenia takiego postępowania co do istoty
sprawy powoduje, że przeprowadzenie dowodów w instancji odwoławczej nabiera
w praktyce istotnego znaczenia. W kwestii inicjatywy dowodowej znajduje zastoso-
wanie art. 167 k.p.k., zgodnie z którym dowody przeprowadza się na wniosek stron
albo z urzędu. Pewne ograniczenie tej inicjatywy w odniesieniu do skarżącego wynika
z przywoływanego już art. 437 § 2 k.p.k., zgodnie z którym może on wskazać nowe
fakty lub dowody, jeżeli nie mógł ich powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji. W art. 452 § 2 k.p.k. znajdują z kolei uregulowanie dwie dodatkowe podsta-
wy oddalenia wniosku dowodowego w instancji odwoławczej, uzupełniające katalog
podstaw oddalenia takiego wniosku, zawarty w art. 170 § 1 k.p.k. Zgodnie z art. 452
§ 2 pkt 1 k.p.k. sąd odwoławczy oddala wniosek dowodowy, jeżeli przeprowadzenie
dowodu przez ten sąd byłoby niecelowe z przyczyn określonych w art. 437 § 2 zdanie
drugie k.p.k., uzasadniających uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania, a więc w wypadku stwierdzenia bezwzględnej przyczyny
uchylenia orzeczenia określonej w art. 439 § 1 k.p.k., zaktualizowania się reguły ne peius
z art. 454 § 1 k.p.k. lub w razie stwierdzenia konieczności przeprowadzenia przewo-
du sądowego w całości. Novum w omawianej kwestii stanowi unormowanie zawarte
w art. 452 § 2 pkt 2 k.p.k., nawiązujące do uregulowania prekluzji dowodowej w art. 170
§ 1 pkt 6 i § 1a k.p.k. W myśl pierwszego z tych przepisów wniosek dowodowy podlega
oddaleniu w instancji odwoławczej także wówczas, gdy dowód, którego dotyczy, nie był
powołany przed sądem pierwszej instancji, pomimo że składający wniosek mógł go
wówczas powołać lub okoliczność, która ma być udowodniona, dotyczy nowego faktu,
niebędącego przedmiotem postępowania przed sądem pierwszej instancji, a składający
wniosek mógł ten fakt wskazać w tym postępowaniu. Oddalenie wniosku dowodowego
na tej podstawie odpada jednak, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, w gra-
nicach rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy, ma istotne znaczenie dla ustalenia,
czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn
zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub 65 k.k. lub
czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie
art. 93g k.k. (art. 452 § 2 in fine k.p.k.).
Przed sądem odwoławczym mogą być przeprowadzone bezpośrednio zarówno dowody

z osobowych, jak i rzeczowych źródeł dowodowych. Przy uwzględnieniu przedstawio-
nych rozwiązań, charakterystycznych dla postępowania odwoławczego, przeprowadze-
nie dowodów w instancji odwoławczej odbywa się na takich samych zasadach, jakie
obowiązują w toku przewodu sądowego w sądzie pierwszej instancji, opiera się zatem
na ogólnych przepisach regulujących przeprowadzenie dowodów (np. w zakresie doty-
czącym świadka art. 177 i n. k.p.k.) w sądzie pierwszej instancji (art. 458 k.p.k.). Z mo-
delowego punktu widzenia oznacza to podporządkowanie postępowania dowodowego
na rozprawie apelacyjnej założeniu dominującej roli sądu i sędziego przewodniczącego,
znamiennej dla inkwizycyjnego modelu procesu sądowego51.
3.3.2.3. Głosy końcowe
Głosy końcowe na rozprawie apelacyjnej spełniają analogiczną funkcję do funkcji

głosów końcowych na rozprawie głównej. Najogólniej rzecz ujmując, można stwier-
dzić, że służą wypowiedzeniu, głównie przez strony i ich przedstawicieli, własnego
poglądu na wyniki postępowania apelacyjnego. W ramach przemówień końcowych
przewodniczący udziela głosu stronom, ich przedstawicielom oraz przedstawicielowi
społecznemu w kolejności przez siebie ustalonej, przy czym skarżącemu przysługuje
prawo głosu jako pierwszemu. Jeżeli jest więcej skarżących niż jeden (np. apelację
wniósł zarówno oskarżony, jak i oskarżyciel publiczny), to o kolejności zabrania przez
nich głosu decyduje przewodniczący (argumentum ex art. 453 § 3 k.p.k.). W opisanej
sytuacji procesowej pierwszy głos powinien być zasadniczo udzielony temu skarżącemu,
który wniósł skargę apelacyjną zakreślającą szerzej zakres zaskarżenia. Oskarżonemu
i jego obrońcy nie można odmówić prawa zabrania głosu po przemówieniach innych
uczestników postępowania (art. 453 § 3 k.p.k.).
Przysługujące uczestnikom postępowania prawo do zabrania głosu w fazie głosów koń-

cowych może być realizowane co do zasady jedynie w granicach kontroli odwoławczej
wynikających z wniesionej lub wniesionych apelacji.
3.3.2.4. Wyrokowanie
Wyrokowanie obejmuje kolejno po sobie następujące etapy: naradę i głosowanie nad

wyrokiem, sporządzenie wyroku na piśmie i jego podpisanie, publiczne ogłoszenie
wyroku oraz przytoczenie ustnie jego motywów. W instancji apelacyjnej rozstrzygnięcia
co do utrzymania w mocy, zmiany lub uchylenia zaskarżonego wyroku powinny mieć
zawsze postać wyroku (art. 456 k.p.k.). Po dokonaniu wymienionych czynności, jeżeli
51
nie ma potrzeby wydania postanowienia np. co do środka zapobiegawczego, przewod-

niczący zamyka rozprawę.
3.3.3. Czynności końcowe
Czynności końcowe mają miejsce po zamknięciu rozprawy apelacyjnej, ale jeszcze przed
przesłaniem akt sprawy sądowi pierwszej instancji.
Do czynności końcowych postępowania apelacyjnego należy sporządzenie uzasadnienia

wyroku na piśmie. Regułę stanowi sporządzenie uzasadnienia z urzędu w instrukcyj-
nym terminie 14 dni od ogłoszenia wyroku (art. 457 § 1 k.p.k.). Istotny wyłom w tym
względzie, stawiający w istocie pod znakiem zapytania samą regułę, dotyczy wyroku
zmieniającego lub utrzymującego w mocy zaskarżony wyrok, który podlega uzasad-
nieniu na wniosek strony, chyba że zostało złożone zdanie odrębne (art. 457 § 2 k.p.k.).
Zasadniczą konsekwencją złożenia takiego wniosku jest obowiązek sporządzenia uza-
sadnienia wyroku przez sąd odwoławczy i doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem
stronie, która wystąpiła z wnioskiem oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi (art. 423
§ 2 w zw. z art. 457 § 2 zdanie drugie oraz w zw. z art. 140 k.p.k.).
W uzasadnieniu należy podać, czym kierował się sąd, wydając wyrok, oraz dlaczego
zarzuty i wnioski apelacji sąd uznał za zasadne lub niezasadne (art. 457 § 3 k.p.k.).
W ramach omawianego etapu mogą być wydane także postanowienia, np. dotyczące
środków zapobiegawczych, a szczególnie tymczasowego aresztowania.
Postępowanie apelacyjne kończy się odesłaniem akt sprawy sądowi pierwszej instancji.
Literatura
B. Budner, Udział stron w postępowaniu karnym odwoławczym, NP 1981/1; Z. Doda, Zakaz reforma-
tionis in peius – realna gwarancja czy iluzja?, Pal. 1974/4; A. Kaftal, System środków odwoławczych
w polskim procesie karnym (rozważania modelowe), Warszawa 1972; K. Marszał, Zakaz reformationis
in peius w nowym ustawodawstwie karnym procesowym, Warszawa 1970; K. Marszał, Zmiana kwalifi-
kacji prawnej czynu w postępowaniu rewizyjnym, PPK 1989/15; S. Mendyka, Uwagi na tle problematyki
art. 404 k.p.k. w orzecznictwie Sądu Najwyższego, WPP 1977/3; A.H. Michalczyk, Udział oskarżonego
pozbawionego wolności w rozprawie rewizyjnej, Pal. 1990/2–3; D. Świecki, Rozprawa apelacyjna w pol-
skim procesie karnym, Kraków 2006; J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach
karnych i karnych skarbowych, Warszawa 2016; J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym
i karnym skarbowym, Warszawa 2020.
4. Postępowanie zażaleniowe 761
4. Postępowanie zażaleniowe
Postępowanie zażaleniowe jest – oprócz postępowania apelacyjnego – drugą formą
postępowania odwoławczego. Jest ono dopuszczalne zarówno w czasie trwania postę-
powania głównego, kiedy zaskarżono postanowienie wydane w postępowaniu przed
sądem pierwszej instancji, które nie zamyka drogi do wydania wyroku, np. dotyczące
tymczasowego aresztowania, jak i po wydaniu postanowienia kończącego postępowanie
przed sądem pierwszej instancji. Przesłanką postępowania zażaleniowego jest wniesienie
skargi zażaleniowej. Złożenie takiej skargi powoduje wszczęcie postępowania zażalenio-
wego. W przebiegu postępowania zażaleniowego można wyodrębnić dwie wyraźne fazy:
1) postępowanie ad quo, tzn. przed sądem (organem) pierwszej instancji;
2) postępowanie ad quem, tzn. przed sądem (organem) rozpoznającym zażalenie.
4.1. Przedmiot zaskarżenia zażaleniowego
Zażalenie jest środkiem odwoławczym przede wszystkim pozwalającym na uruchomie-

nie kontroli postanowień. Według art. 459 k.p.k. zażalenie przysługuje na następujące
kategorie postanowień sądu:
1) na postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stano-
wi inaczej;
2) na postanowienia co do środka zabezpieczającego;
3) inne postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie, a więc wtedy gdy
tak wyraźnie stanowi szczególny przepis.
Podstawowa grupa postanowień to te, które zamykają drogę do wydania wyroku. Należą
do niej przede wszystkim postanowienia kończące postępowanie przed sądem pierwszej
instancji. Taki charakter mają postanowienia umarzające postępowanie z powodu ja-
kiejkolwiek przeszkody procesowej, np. z powodu przedawnienia karalności, zawisłości
sprawy czy braku skargi uprawnionego oskarżyciela. Spośród postanowień tworzących
trzecią grupę, na które przysługuje zażalenie z mocy szczególnego przepisu, można
przykładowo wymienić postanowienie o zawieszeniu postępowania (art. 22 § 2 k.p.k.)
oraz postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego (art. 252 § 1 k.p.k.).
Na pozostałe postanowienia zażalenie nie przysługuje. W przeciwieństwie więc do

wyroków nie wszystkie postanowienia mogą być zaskarżone zażaleniem. Jeżeli posta-
nowienia nie można zaskarżyć zażaleniem, to w skardze apelacyjnej od wyroku wolno
podnosić zarzuty, które nie stanowiły lub nie mogły stanowić przedmiotu zażalenia
(art. 447 § 4 k.p.k.).
Novum stanowi dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem uzasadnienia wyroku. Zażale-

nie jest środkiem odwoławczym od uzasadnienia wyroku, jeżeli nie wniesiono apelacji
(art. 443a § 2 zdanie pierwsze k.p.k.). Rzecz jasna przysługuje ono również od uza-
sadnienia postanowień. W razie „zbiegu” zażalenia na uzasadnienie wyroku i apelacji
zażalenie podlega rozpoznaniu przez sąd odwoławczy łącznie z apelacją (art. 443a § 2
zdanie drugie k.p.k.).
Zażalenie przysługuje także na zarządzenia prezesa sądu zamykające drogę do wydania

wyroku lub gdy przepis szczególny tak stanowi (art. 466 k.p.k.). Przykładem zarządzeń
prezesa sądu podlegających zaskarżeniu są zarządzenia przewidziane w art. 337 § 2
i art. 429 § 2 k.p.k.
Przepisy o zażaleniu stosuje się odpowiednio do przewidzianych w ustawie zażaleń

na czynności (np. art. 302 § 2 i art. 246 k.p.k.) lub bezczynność organu (np. art. 306
§ 3 k.p.k.).
4.2. Postępowanie zażaleniowe przed sądem pierwszej

instancji
Zażalenie, a ściślej skargę stanowiącą zażalenie, wnosi się do sądu (organu) pierwszej
instancji (art. 428 § 1 k.p.k.). Wymaga ono zachowania formy pisemnej. Zażalenie
powinno odpowiadać wymaganiom stawianym każdej skardze odwoławczej.
Zażalenie wnosi się z reguły w terminie 7 dni, liczonym od chwili ogłoszenia decyzji
procesowej (orzeczenia lub zarządzenia), a jeżeli ustawa nakazuje doręczenie decyzji – od
daty jej doręczenia (art. 460 zdanie pierwsze i art. 466 § 1 k.p.k.). Termin ten w zasadzie
powinien być również zachowany w przypadku wniesienia zażalenia na rozstrzygnięcie
w przedmiocie kosztów lub opłat zamieszczone w wyroku. Jeżeli jednak skarżący złoży
wniosek o sporządzenie na piśmie oraz doręczenie uzasadnienia wyroku, zażalenie kwe-
stionujące rozstrzygnięcie wyroku dotyczące kosztów i opłat można wnieść w terminie
14 dni od otrzymania wyroku wraz z uzasadnieniem (art. 460 k.p.k.). W niektórych
przypadkach ustawa karnoprocesowa przewiduje krótsze terminy do wniesienia zaża-
lenia, np. w art. 184 § 5 k.p.k.
Do wniesienia zażalenia są z reguły uprawnione strony i ich przedstawiciele, a także

osoby, których postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej
(art. 459 § 3 k.p.k.).
Do zażalenia na postanowienie kończące postępowanie dołącza się odpowiednią liczbę

odpisów dla osób, których dotyczy zaskarżone postanowienie. Odpisy te doręcza się
tym osobom niezwłocznie (art. 461 § 1 k.p.k.). O wniesieniu zażalenia na inne postano-
wienia niż kończące postępowanie zawiadamia się osoby, których dotyczy zaskarżone
postanowienie (art. 461 § 2 k.p.k.).
4. Postępowanie zażaleniowe 763
Po wniesieniu skargi zażaleniowej prezes sądu sprawdza ją zarówno pod kątem wyma-
gań formalnych, jak i okoliczności wskazanych w art. 429 § 1 k.p.k. Jeżeli skarga nie
może być merytorycznie rozpoznana, prezes sądu zarządzeniem odmawia jej przyjęcia
(art. 429 § 1 k.p.k.). Na zarządzenie to przysługuje zażalenie.
W razie zaskarżenia zażaleniem postanowienia sądu pierwszej instancji sąd ten może
je uwzględnić w całości, jeżeli orzeka w tym samym imiennym składzie, w którym
wydał zaskarżone postanowienie (art. 463 § 1 k.p.k.). Uwzględnienie w całości zażale-
nia oznacza, że zostało ono załatwione w pierwszej instancji bez potrzeby przesyłania
skargi do drugiej instancji. Jeżeli natomiast nie zostało ono uwzględnione w całości
(częściowego uwzględnienia ustawa nie przewiduje), zażalenie przesyła się niezwłocznie
sądowi uprawnionemu do jego rozpoznania. Z reguły będzie to sąd drugiej instancji,
a niekiedy inny skład tego samego sądu (art. 426 § 2 k.p.k.) lub sąd właściwy do roz-
poznania sprawy (np. art. 337 § 2 k.p.k.). Zażalenie na postanowienie w przedmiocie
tymczasowego aresztowania oraz zabezpieczenia majątkowego powinno być przekazane
do rozpoznania w ciągu 48 godzin (art. 463 § 2 k.p.k.).
Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że prezes sądu powinien każde zażalenie w po-
stępowaniu sądowym wnieść na posiedzenie, aby sąd mógł skorzystać z uprawnienia
przewidzianego w art. 463 § 1 k.p.k. W związku z uwzględnieniem w całości zażalenia
w instancji ad quo może nasuwać się wątpliwość co do tego, czy na postanowienie w tym
przedmiocie przysługuje zażalenie, gdyż można sobie wyobrazić sytuację, w której sąd
wyda na podstawie art. 463 § 1 k.p.k. rozstrzygnięcie niekorzystne dla strony, która nie
wniosła uwzględnionego środka odwoławczego. Należy w związku z tym stwierdzić, że
postanowienie takie jest zaskarżalne, ponieważ nie korzysta ono z atrybutu niezaskar-
żalności, wynikającego z art. 426 § 1 k.p.k.
Wniesienie zażalenia wprawdzie powoduje powstrzymanie prawomocności zaskarżo-

nego postanowienia, ale nie powoduje ono wstrzymania jego wykonalności, chyba że
w szczególnym wypadku ustawa stanowi inaczej (art. 462 § 1 in principio k.p.k.), jak czyni
to w art. 290 § 3 k.p.k. Jednakże zarówno sąd, który wydał zaskarżone postanowienie,
jak i sąd uprawniony do rozpoznania zażalenia mogą wstrzymać wykonanie zaskarżo-
nego postanowienia (art. 462 § 1 in fine k.p.k.). Na tym polega względnie suspensywny
charakter zażalenia w zakresie wykonalności postanowienia.
4.3. Postępowanie zażaleniowe przed sądem zażaleniowym
Jeżeli w instancji ad quem zażalenie podlega rozpoznaniu przez sąd, forum kontro-
li odwoławczej jest posiedzenie. Stronom, obrońcom i pełnomocnikom przysługuje
bezwzględne uprawnienie do udziału w posiedzeniu sądu odwoławczego dotyczącym
rozpoznania zażalenia na postanowienie lub zarządzenie kończące postępowanie, na
postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego innego niż tymczasowe aresz-

towanie, na postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego oraz na zatrzy-
manie, a ponadto w przypadku rozpoznania zażalenia na postanowienie wydawane
w pierwszej instancji, na posiedzeniu, w którym wymienione podmioty mają prawo
wziąć udział (art. 464 § 1 w zw. z art. 466 § 1 k.p.k.). Stronom przysługuje również
uprawnienie do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu rozpoznającego zażalenie na uza-
sadnienie orzeczenia (art. 443a § 3 zdanie pierwsze k.p.k.). W kwestii udziału osoby
pozbawionej wolności we wskazanych posiedzeniach znajduje odpowiednie zastoso-
wanie art. 451 k.p.k. (art. 96 § 1 zdanie drugie oraz art. 443a § 3 zdanie drugie k.p.k.).
W innych wypadkach niż wymienione sąd odwoławczy może zezwolić stronom lub
obrońcy albo pełnomocnikowi na wzięcie udziału w posiedzeniu (art. 464 § 2 k.p.k.).
Sąd w postępowaniu zażaleniowym jest uprawniony do przeprowadzenia dowodów na

podstawie art. 97 k.p.k. W wyniku kontroli decyzji sąd wydaje jedno z rozstrzygnięć
przewidzianych w art. 437 § 1 k.p.k.
Organami uprawnionymi do rozpoznania zażalenia są właściwe organy drugiej instancji,

a niekiedy inny skład tego samego sądu (np. art. 426 § 2 k.p.k.) lub sąd właściwy do
rozpoznania sprawy (np. art. 337 § 2, art. 465 § 2 k.p.k.).
W razie wniesienia zażalenia na czynności lub zaniechanie czynności, uznając zasad-

ność zażalenia, organ odwoławczy stwierdza niezgodność czynności z prawem lub brak
czynności i zarządza, co należy, zwłaszcza w celu naprawienia skutków uchybienia oraz
zapobieżenia podobnym uchybieniom w przyszłości, a także podejmuje inne przewi-
dziane w ustawie środki (art. 467 k.p.k.).
Literatura
Z. Doda, Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1985; J. Grajewski, Względna dewolutywność za-
żalenia w postępowaniu karnym, Pal. 1975/9; K. Marszał, Problematyka względnej dewolutywności
zażalenia w procesie karnym, SP 2003/2; J. Zagrodnik, Koncepcje kontroli zaniechania ścigania karnego
[w:] Iudicium et Scientia. Księga jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika, red. A. Przyborowska-
-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011; J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień o umorzeniu
postępowania rejestrowego, Prok. i Pr. 2008/9.
Rozdział XIII. Nadzwyczajne środki zaskarżenia 765
Rozdział XIII
NADZWYCZAJNE ŚRODKI ZASKARŻENIA
1. Kasacja
System kontroli odwoławczej w polskim procesie karnym jest podporządkowany
koncepcji dwuinstancyjnego toku postępowania z jednoczesną rozbudową nadzwy-
czajnych środków odwoławczych w postaci kasacji, skargi na wyrok kasatoryjny sądu
odwoławczego i wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem
sądu. Kasacja jest podstawowym nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia. Służy ona
eliminowaniu z obrotu prawnego prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie
dotkniętych najpoważniejszymi wadami prawnymi. Kasacja jest zbudowana w postaci
dwóch nurtów, dla których zainicjowania impulsem są z jednej strony skarga kasacyjna
strony, a z drugiej – skarga kasacyjna Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw
Obywatelskich (art. 521 § 1 k.p.k.) oraz Rzecznika Praw Dziecka, jeżeli przez wydanie
orzeczenia doszło do naruszenia praw dziecka (art. 521 § 2 k.p.k.), nazywana niekiedy
kasacją nadzwyczajną lub podmiotów specjalnych.
Do postępowania kasacyjnego stosuje się odpowiednio przepisy działu XI Kodeksu

postępowania karnego.
1.2. Podstawy kasacji
Podstawy kasacji są wspólne dla wszystkich podmiotów uprawnionych do wniesienia

tego nadzwyczajnego środka odwoławczego.
W przeciwieństwie do zwyczajnych środków odwoławczych w stosunku do kasacji

wprowadzono podstawy adresowane do skarżącego. Oznacza to, że kasacja może
być wniesiona tylko w oparciu o podstawy sprecyzowane w art. 523 k.p.k. Według
tego przepisu kasacja może być wniesiona tylko z powodu uchybień wymienionych
766 Rozdział XIII. Nadzwyczajne środki zaskarżenia
w art. 439 k.p.k. lub innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny
wpływ na treść orzeczenia.
Przy określeniu podstaw kasacji na plan pierwszy wysunięto więc uchybienia procesowe
wyliczone w art. 439 § 1 k.p.k. Pozostałe uchybienia prawa procesowego mogą stać się
podstawami kasacji, gdy – według motywów ustawodawczych – swą rangą są podobne
do wyliczonych w art. 439 § 1 k.p.k. Co ma jednak decydować o randze konkretnego
innego rażącego naruszenia prawa, tego nie wyjaśniono.
Na uchybienia określone w art. 439 § 1 k.p.k., które przede wszystkim stanowią podstawę
kasacji, składają się głównie naruszenia prawa procesowego, stanowiące „procesowe
grzechy główne”. Tylko w zakresie jednej przyczyny, a mianowicie gdy orzeczono karę,
środek karny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie, występuje naruszenie prawa
karnego materialnego.
Ustalenie podstaw kasacji w związku w wystąpieniem uchybień określonych w art. 439

§ 1 k.p.k. nie powinno nasuwać wątpliwości, skoro są one wyraźnie skonkretyzowane.
Ustawodawca zakłada, że w przypadku każdego z tych uchybień zachodzi istotny wpływ
uchybienia na treść orzeczenia, ponieważ stanowią one obrazę podstawowych zasad
prawidłowego procedowania oraz orzekania w sprawach karnych w takim stopniu, że
rozstrzygnięcie zapadłe w postępowaniu nimi dotkniętym nie może być uznane za re-
zultat rzetelnego procesu. To stwierdzenie ma istotne znaczenie dla wykładni drugiego
członu określającego podstawy kasacji zawartego w art. 523 § 1 k.p.k.
Przepis ten stanowi, że obok przyczyn z art. 439 k.p.k. kasacja może być wniesiona także
z powodu „innego rażącego naruszenia prawa, jeżeli mogło ono mieć istotny wpływ
na treść orzeczenia”. Ten zwrot mieści w sobie dwa nieostre określenia, a mianowicie:
1) rażące naruszenie prawa i
2) mogące mieć istotny wpływ na treść orzeczenia.
Jedno i drugie musi być poddane wykładni, jeśli chce się ustalić dopuszczalność kasacji
z punktu widzenia podstaw do jej wniesienia. Ustalenie desygnatów tych określeń ma
także znaczenie w aspekcie wstępnej oceny Sądu Najwyższego pod kątem oczywistej
bezzasadności kasacji. Ich wykładnię należy przeprowadzić odrębnie dla naruszeń
prawa karnego procesowego i oddzielnie dla naruszeń prawa karnego materialnego.
W zakresie naruszeń prawa karnego procesowego należy odwołać się do regulacji

zamieszczonej w art. 439 § 1 k.p.k. jako punktu odniesienia. Można powiedzieć, że
uchybienia określone w tym przepisie prezentują najwyższy stopień „rażącego” naru-
szenia prawa. Inne naruszenia prawa procesowego mogą być rażące albo też nie. Aby
określone naruszenie mogło być uznane za rażące waga i doniosłość jego skutków muszą
być porównywalne z rangą bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia. Upoważnia
1. Kasacja 767
to do konstatacji, że o rażącym charakterze uchybienia nie przesądza jedynie to, że jest

ono oczywiste czy niewątpliwe albo dające się wprost stwierdzić, ale także ranga prze-
pisu, który został naruszony. Stąd też o rażącym naruszeniu prawa karnego proceso-
wego będzie można mówić, kiedy nastąpi naruszenie przepisów mających podstawowe
znaczenie dla prawidłowego rozpoznania i rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności
karnej oskarżonego. Znaczenie takie mają bez wątpienia przepisy wyrażające zasady
lub gwarancje procesowe.
Drugie określenie decydujące o dopuszczalności kasacji w aspekcie podstaw do jej

wniesienia obejmuje wymaganie, aby określone uchybienie mogło mieć istotny wpływ
na treść orzeczenia.
Stosując kryterium wpływu uchybienia na treść orzeczenia, można wskazać na sytuacje

graniczne. Z jednej strony występują uchybienia takich przepisów, jak wymienione
w art. 439 k.p.k., kiedy badanie takiego wpływu jest bezprzedmiotowe, gdyż skutkują
one koniecznością uchylenia orzeczenia. Z drugiej strony można wskazać na sytuacje
biegunowo przeciwne, kiedy naruszenie przepisu prawa procesowego nie będzie miało
wpływu na treść orzeczenia, np. gdy ktoś z publiczności podczas odczytywania wyroku
nie przyjął postawy stojącej (art. 418 § 1 k.p.k.). Pomiędzy tymi dwiema sytuacjami
granicznymi można wyróżnić sytuację:
1) rzeczywistego lub
2) potencjalnego wpływu uchybienia na treść wydanego orzeczenia.
Obowiązujący Kodeks postępowania karnego nie zawiera przepisu, poza art. 439 k.p.k.,
który by przewidywał oparcie zwyczajnego lub nadzwyczajnego środka odwoławczego
na naruszeniach prawa procesowego mających rzeczywisty wpływ na treść wydanego
orzeczenia. Gdyby konkretny przepis wymagał wykazania rzeczywistego wpływu uchy-
bienia procesowego na treść konkretnego orzeczenia, które miałoby stanowić podstawę
czy też przyczynę odwoławczą, to niosłoby to ze sobą bardzo daleko idące ograniczenie
w zakresie wnoszenia konkretnego środka odwoławczego. Tak np. w razie naruszenia
istotnego przepisu w zakresie prawa do obrony trzeba by wykazać, że to uchybienie
miało w konkretny sposób wpływ na treść orzeczenia, co najczęściej byłoby po prostu
niemożliwe. Tym samym środek odwoławczy byłby niedopuszczalny. Dlatego Kodeks
postępowania karnego poprzestaje na wymaganiu potencjalnego wpływu naruszenia
prawa procesowego na treść orzeczenia w ramach uregulowania podstaw do wniesienia
kasacji i zwyczajnych przyczyn odwoławczych (art. 523 i art. 438 pkt 2 k.p.k.).
W odniesieniu do skargi kasacyjnej art. 523 k.p.k. przewiduje, że ten potencjalny wpływ
ma być istotny. Można przyjąć, że ów istotny wpływ powinien się mieścić pomiędzy
zwyczajnym potencjalnym wpływem na treść orzeczenia z jednej strony a nakaza-
nym uchyleniem orzeczenia z mocy art. 439 § 1 k.p.k. W orzecznictwie przyjmuje się
w sposób jednolity, że wymaganie istotności wpływu uchybienia na treść orzeczenia jest
spełnione, jeżeli można wykazać, że kwestionowane rozstrzygnięcie byłoby w istotny

sposób odmienne od tego, które w sprawie zapadło, gdyby nie rażące naruszenie prawa1.
W zakresie naruszeń prawa karnego materialnego art. 439 § 1 k.p.k. wymienia – jak już
wyżej zaznaczono – jedynie uchybienie polegające na orzeczeniu kary, środka karnego
lub środka zabezpieczającego nieznanych ustawie (art. 439 § 1 pkt 5 k.p.k.). Jeśli chodzi
o drugi człon podstawy kasacji, to tak jak w przypadku prawa karnego procesowego,
w zakresie prawa materialnego art. 523 § 1 k.p.k. wymaga, aby naruszenie było rażące
i w dodatku mogło mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Ważnym czynnikiem jest
w tym zakresie wymóg rażącego charakteru naruszenia, pozwalający stwierdzić, że
uchybienie prawa materialnego może być podstawą kasacji, jeżeli dotyczy istotnych
regulacji w zakresie odpowiedzialności karnej i prawnej oceny czynu, i może wywrzeć
wpływ na treść rozstrzygnięcia. Warto zaznaczyć, że uchybienie takie nie może być
podnoszone i wykorzystywane w sposób instrumentalny poprzez podniesienie zarzu-
tów, które wprawdzie formalnie są określane jako naruszenia prawa materialnego, ale
tylko pozornie je stanowią, ponieważ właściwie odczytane muszą być uznane za zarzuty
błędu w ustaleniach faktycznych2.
W ramach uregulowania podstaw kasacji w art. 523 § 1 k.p.k. ustawodawca przewiduje,

że kasacja strony nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności
kary (zdanie drugie powołanego przepisu). Oznacza to, że współmierność kary może
być przedmiotem kasacji, która jest wniesiona przez stronę, jeżeli jest następstwem
naruszenia prawa. Jest to istotne ograniczenie we wnoszeniu kasacji przez strony, ale
można je akceptować, jeśli się uwzględni, że chodzi tutaj o nadzwyczajny środek od-
woławczy przysługujący od prawomocnych wyroków lub postanowień. Przedstawione
ograniczenie w zakresie podstaw wniesienia kasacji nie znajduje zastosowania do kasacji
wniesionej przez Prokuratora Generalnego w sprawach o zbrodnie (art. 523 § 1a k.p.k.).
Podstawą kasacji nie może być także błędna ocena okoliczności faktycznych i tutaj
również kasacja będzie dopuszczalna, gdy dokonano błędnych ustaleń w następstwie
naruszenia prawa3.
1.3. Kasacja strony
Strony mogą wnieść kasację w zasadzie od prawomocnego wyroku sądu odwoław-

czego kończącego postępowanie. Oznacza to, że strony nie mogą co do zasady za-
skarżyć w drodze kasacji ani postanowień sądu odwoławczego, ani orzeczeń, które
1
Zob. m.in. postanowienie SN z 18.03.2003 r., IV KKN 332/00, OSNwSK 2003/1, poz. 574; wyrok SN
z 15.11.2007 r., II KK 62/07, LEX nr 346221.
2
Postanowienie SN z 27.09.2013 r., IV KK 205/13, LEX nr 1378533.
3
1. Kasacja 769
uprawomocniły się w sądzie pierwszej instancji, mimo że kończą postępowanie. Na

zasadzie wyjątku stronom przysługuje kasacja od prawomocnych postanowień sądu
odwoławczego o umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka zabezpieczającego
określonego w art. 93a k.k. (art. 519 k.p.k.).
Zaskarżenie przez strony wyroków sądu odwoławczego nie jest uzależnione od ich treści.
Wobec tego można przyjąć, że zaskarżeniu przez strony podlega zarówno wyrok utrzy-
mujący w mocy, zmieniający albo uchylający zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji,
gdy w jego następstwie sąd odwoławczy umarza postępowanie. Wyrok uchylający wyrok
sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania nie jest orze-
czeniem kończącym postępowanie, dlatego nie może być zaskarżony w trybie kasacji.
Z treści art. 523 § 2–4 k.p.k. wynikają dalsze ograniczenia we wnoszeniu kasacji związane
z kierunkiem tego nadzwyczajnego środka odwoławczego. Dotyczą one tylko postę-
powań, których przedmiotem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej
oskarżonego4.
Według art. 523 § 2 k.p.k. kasację na korzyść można wnieść jedynie w razie skazania
oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wol-
ności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Przepis ten oznacza, że niedo-
puszczalna jest kasacja strony, po pierwsze, gdy orzeczoną karę pozbawienia wolności
warunkowo zawieszono, po drugie – gdy wymierzono karę łagodniejszą. Rozwiązanie
to ma niewątpliwie na celu ograniczenie liczby wnoszonych kasacji przez strony. Jednak
można dostrzec pewne niebezpieczeństwo, które z tym się wiąże, polegające na zmniej-
szonej staranności sądu odwoławczego o treść orzeczenia, a zwłaszcza jego uzasadnie-
nie, w wypadkach, w których finalnie znajduje zastosowanie warunkowe zawieszenie
orzeczonej kary pozbawienia wolności, które wyłącza kontrolę kasacyjną orzeczenia.
Kasację na niekorzyść można wnieść jedynie w razie uniewinnienia oskarżonego

albo umorzenia postępowania (art. 523 § 3 k.p.k.). Z tego przepisu wynika, że nie jest
możliwe wniesienie przez stronę kasacji w celu surowszego ukarania.
Wskazane wyżej ograniczenia wynikające z kierunku kasacji nie dotyczą uchybień

z art. 439 k.p.k. W wypadku wystąpienia takich uchybień kasacja jest zatem dopusz-
czalna niezależnie od jej kierunku, także pomimo zakazów wynikających z powołanych
przepisów. Przedstawione ograniczenia nie dotyczą również organów wymienionych
w art. 521 k.p.k. (art. 523 § 4 k.p.k.).
Warunkiem dopuszczalności wniesienia kasacji przez stronę jest uprzednie zaskarżenie

orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji. Przepis art. 520 § 2 k.p.k. stanowi,
4
Zob. uchwała SN z 24.07.2001 r., I KZP 15/01, OSNKW 2001/9–10, poz. 74.
że strona, która nie zaskarżyła orzeczenia sądu pierwszej instancji, nie może wnieść
kasacji od orzeczenia sądu odwoławczego, jeżeli orzeczenie sądu pierwszej instancji:
1) utrzymano w mocy lub
2) zmieniono na jej korzyść.
Ograniczenie to nie ma zastosowania w razie wystąpienia uchybień wymienionych

w art. 439 k.p.k. Wobec tego przyjąć należy, że – poza wypadkami wystąpienia uchybień
z art. 439 k.p.k. – strona może wnieść kasację pomimo niezaskarżenia przez nią orze-
czenia sądu pierwszej instancji, gdy sąd odwoławczy na skutek wniesienia zwyczajnego
środka odwoławczego, pochodzącego od innej strony, orzekł na jej niekorzyść.
Uprawnienie stron do wniesienia kasacji jest obwarowane terminem zawitym 30

dni, liczonym od daty doręczenia jej orzeczenia z uzasadnieniem. Wniesienie kasacji
powinno być poprzedzone złożeniem wniosku o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem,
który należy zgłosić w sądzie, który wydał orzeczenie, w terminie zawitym 7 dni od daty
ogłoszenia wyroku, a jeżeli ustawa przewiduje doręczenie orzeczenia – od daty jego
doręczenia. Niezłożenie takiego wniosku pozbawia stronę uprawnienia do wniesienia
kasacji. Strona może jednak w tym 7-dniowym terminie wnieść kasację, nie składając
wniosku o doręczenie orzeczenia wraz z uzasadnieniem (art. 524 § 1 k.p.k.).
W każdej skardze kasacyjnej należy podać, na czym polega zarzucone uchybienie

(art. 526 § 1 k.p.k.). Kasacja strony, jeżeli nie pochodzi od prokuratora oraz podmiotów
określonych w art. 521 k.p.k., powinna być sporządzona i podpisana przez adwoka-
ta, radcę prawnego lub radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej
(art. 526 § 2 k.p.k.).
Strona wnosi kasację do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu odwoławczego,

którego wyrok podlega zaskarżeniu (art. 525 § 1 k.p.k.).
Do kasacji strona dołącza dowód uiszczenia opłaty sądowej. Nie dotyczy to prokura-
tora (art. 527 § 1 k.p.k.). Wysokość opłaty określił Minister Sprawiedliwości w rozpo-
rządzeniu z 14.05.2003 r. w sprawie wysokości opłaty od kasacji w sprawach karnych
(Dz.U. Nr 97, poz. 886), wydanym na podstawie upoważnienia ustawowego (art. 527
§ 5 k.p.k.). Przy wniesieniu kasacji nie uiszcza opłaty osoba pozbawiona wolności.
Zasądza się od niej opłatę dopiero w wypadku pozostawienia kasacji bez rozpoznania
lub jej oddalenia (art. 527 § 2 k.p.k.). Opłata ulega zwrotowi stronie, która ją uiściła,
jeżeli kasacja została uwzględniona, chociażby w części albo zostanie cofnięta (art. 527
§ 4 k.p.k.). Zwolnieni od uiszczania tej opłaty są żołnierze odbywający zasadniczą
służbę wojskową lub pełniący służbę wojskową w charakterze kandydata na żołnierza
zawodowego (art. 527 § 3 k.p.k.).
1. Kasacja 771
1.4. Kasacja w trybie art. 521 k.p.k. – kasacja podmiotów

szczególnych
Odrębny tryb wnoszenia kasacji przewidziano w art. 521 k.p.k. dla Prokuratora Gene-
ralnego i dla Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Rzecznika Praw Dziecka, jeżeli przez
wydanie orzeczenia doszło do naruszenia praw dziecka (art. 521 § 2 k.p.k.).
Do czasu noweli Kodeksu postępowania karnego z 2003 r. powołany przepis stanowił,

że wymienione organy mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia
kończącego postępowanie sądowe. Na tle tego przepisu Sąd Najwyższy w pełnym składzie
Izby Karnej postanowił, że niedopuszczalna jest w tym trybie kasacja od postanowienia
sądu utrzymującego w mocy postanowienie prokuratora o umorzeniu śledztwa lub
dochodzenia, twierdząc niesłusznie, że wskazane postanowienie sądu jest orzeczeniem
kończącym postępowanie przygotowawcze, a nie postępowanie sądowe5. Ten punkt
widzenia spotkał się z krytyką w literaturze6. Ustawodawca w ramach wskazanej no-
weli zmodyfikował treść art. 521 k.p.k., który obecnie stanowi, że wymienione w nim
organy mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego
postępowanie, a więc bez względu na to, w jakim stadium zostało wydane.
Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka

mogą wnieść kasację:
1) bezpośrednio do Sądu Najwyższego (art. 525 § 2 k.p.k.);
2) od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie, a więc
także od postanowienia, niezależnie od tego, czy wydane zostało w sądzie pierw-
szej instancji, czy też przez sąd odwoławczy;
3) niezależnie od terminu do wniesienia kasacji przewidzianego dla stron (art. 524
§ 2 k.p.k.).
Skarżący w tym trybie musi jednak mieć na uwadze następujące ograniczenia:

1) niedopuszczalne jest wniesienie kasacji od orzeczenia Sądu Najwyższego, które
zapadło w następstwie rozpoznania kasacji – zakaz superkasacji (art. 539 k.p.k.);
2) kasację w stosunku do tego samego oskarżonego i od tego samego orzeczenia
każdy uprawniony może wnieść tylko raz (art. 522 k.p.k.);
3) niedopuszczalne jest uwzględnienie kasacji na niekorzyść oskarżonego wniesio-
nej po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia (art. 524 § 3 k.p.k.).
Wymienione ograniczenia znajdują również odniesienie do stron procesowych, ale ich

praktyczne znaczenie uwidacznia się w zasadzie jedynie w wypadku kasacji podmiotów
szczególnych.
5
6
Zob. K. Marszał, J. Zagrodnik, Problem dopuszczalności kasacji od postanowienia sądu wydanego
w trybie art. 306 § 2 k.p.k., PiP 2002/4, s. 59 i n.
Strony i ich przedstawiciele mogą dostarczać impulsu do wniesienia kasacji przez pod-
mioty szczególne, występując o to zarówno wtedy, gdy ich kasacja jest niedopuszczalna,
np. ze względu na ograniczenia wynikające z art. 523 § 2 i 3 k.p.k., lub upłynął termin
do jej wniesienia, jak i wtedy, gdy ich kasacja nie odniosła zamierzonego skutku.
1.5. Postępowanie w przedmiocie kasacji
Wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego nie stoi na przeszkodzie

wykonanie kary, zatarcie skazania, akt łaski ani też okoliczność wyłączająca ściganie
lub uzasadniająca zawieszenie postępowania (art. 529 k.p.k.).
Niezaskarżalne są decyzje co do odmowy:

1) zwolnienia od uiszczenia opłaty przewidzianej w art. 527 § 1 k.p.k.;
2) wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego w celu sporządzenia kasacji;
3) przywrócenia terminu do wniesienia kasacji przez stronę (art. 528 k.p.k.).
Prezes sądu, przyjmując kasację, doręcza jej odpis pozostałym stronom oraz, po złożeniu
przez prokuratora pisemnej odpowiedzi na kasację, niezwłocznie przesyła akta sądowi
kasacyjnemu, jeżeli sąd, do którego wniesiono kasację, nie jest uprawniony do jej roz-
poznania (art. 530 § 1 k.p.k.). Prezes sądu, do którego wniesiono kasację, odmawia jej
przyjęcia, jeżeli zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 120 § 2 lub w art. 429
§ 1 k.p.k. albo gdy kasację oparto na innych powodach niż wskazane w art. 523 § 1 k.p.k.
(art. 530 § 2 k.p.k.). Na zarządzenie to przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego, który
rozpoznaje je jednoosobowo (art. 530 § 3 k.p.k.). Sąd kasacyjny wydaje postanowienie
bez udziału stron, chyba że Prezes Sądu Najwyższego zarządzi inaczej (art. 530 § 3 k.p.k.).
Sąd Najwyższy pozostawia bez rozpoznania przyjętą kasację, gdy nie odpowiada ona
przepisom wymienionym w art. 530 § 2 k.p.k. lub gdy przyjęcie nastąpiło na skutek nie-
uzasadnionego przywrócenia terminu (art. 531 § 1 k.p.k.). Postanowienie jest wydawane
bez udziału stron, chyba że Prezes Sądu Najwyższego zarządzi inaczej.
Sąd Najwyższy może zwrócić akta sprawy sądowi odwoławczemu, gdy stwierdzi, że nie
zostały dopełnione czynności zmierzające do usunięcia braków formalnych wniesionej
kasacji (art. 531 § 2 k.p.k.).
Sąd Najwyższy w razie wniesienia kasacji może wstrzymać wykonanie zaskarżonego

orzeczenia, jak również innego orzeczenia, którego wykonanie zależy od rozstrzygnię-
cia kasacji (art. 532 § 1 k.p.k.). Wstrzymanie wykonania orzeczenia można połączyć
z zastosowaniem środków zapobiegawczych określonych w art. 266, 271, 272, 275
i 277 k.p.k. (art. 532 § 2 k.p.k.). Postanowienia w ramach art. 532 k.p.k. są wydawane
na posiedzeniu bez udziału stron, chyba że Prezes Sądu Najwyższego zarządzi inaczej.
1. Kasacja 773
Jeżeli kasację wniesiono na niekorzyść oskarżonego, Sąd Najwyższy może zastosować

środek zapobiegawczy, chyba że oskarżony był uniewinniony (art. 533 k.p.k.).
Jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku, Sąd Najwyższy orzeka jednoosobowo, chyba
że Prezes Sądu Najwyższego zarządzi rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów
(art. 534 § 1 k.p.k.). Kasacja od orzeczenia Sądu Najwyższego podlega co do zasady
rozpoznaniu w składzie siedmiu sędziów. Jednak jeżeli sprawę rozpoznano w składzie
jednego sędziego, Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację od takiego orzeczenia Sądu Naj-
wyższego w składzie trzech sędziów (art. 534 § 2 k.p.k.).
Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację na rozprawie, a w wypadkach przewidzianych przez

ustawę na posiedzeniu bez udziału stron (art. 535 § 1 k.p.k.). Na posiedzeniu Sąd Naj-
wyższy może uwzględnić kasację w razie jej oczywistej zasadności (art. 535 § 5 k.p.k.).
Kasację wniesioną na podstawie art. 521 k.p.k. przez podmioty szczególne Sąd Najwyższy
rozpoznaje każdorazowo na rozprawie (art. 535 § 4 k.p.k.). Strony pozbawionej wol-
ności nie sprowadza się na rozprawę, chyba że prezes sądu lub sąd postanowi inaczej
(art. 535 § 1 i § 2 k.p.k.).
Sąd Najwyższy oddala kasację w razie jej oczywistej bezzasadności. Oddalenie to

nie wymaga zasadniczo pisemnego uzasadnienia. Jeżeli jednak postanowienie w tym
przedmiocie zostało wydane na posiedzeniu, jak również wtedy gdy zostało wydane na
rozprawie, a strona pozbawiona wolności nie miała przedstawiciela procesowego i nie
została sprowadzona na rozprawę, uzasadnienie sporządza się na jej wniosek (art. 535
§ 3 zdanie pierwsze k.p.k.). Sąd Najwyższy może również uwzględnić w całości na
posiedzeniu kasację w razie jej oczywistej zasadności (art. 535 § 5 k.p.k.).
Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów,

a w zakresie szerszym – tytko w wypadkach określonych w art. 435, 439 i 455 k.p.k. Choć
art. 440 k.p.k. nie ma zastosowania w postępowaniu kasacyjnym, to jednak niekiedy
Sąd Najwyższy wykracza poza zakres określony art. 536 k.p.k.
Po rozpoznaniu kasacji Sąd Najwyższy oddala kasację albo zaskarżone orzeczenie

uchyla w całości lub w części (art. 537 § 1 k.p.k.). Uchylając zaskarżone orzeczenie,
Sąd Najwyższy przekazuje sprawę właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania
albo umarza postępowanie, a jeżeli skazanie jest oczywiście niesłuszne – uniewinnia
oskarżonego (art. 537 § 2 k.p.k.). Nie można uchylić wyroku z tego powodu, że jego
uzasadnienie nie spełnia wymagań określonych w art. 457 § 3 k.p.k. (art. 537a k.p.k.).
Od momentu uchylenia wyroku ustaje wykonanie kary, środka karnego, przepadku

i środka kompensacyjnego. Karę, środek karny, przepadek i środek kompensacyjny
już wykonane – w wypadku późniejszego ponownego skazania – zalicza się na poczet
nowo orzeczonej kary, środka karnego, przepadku i środka kompensacyjnego (art. 538
§ 1 k.p.k.). Sąd Najwyższy, uchylając orzeczenie, może zastosować środek zapobiegawczy

(art. 538 § 2 k.p.k.).
Rozpoznając kasację, Sąd Najwyższy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić

zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów tego sądu, jeżeli
poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni przepisów prawa będących podstawą
wydanego rozstrzygnięcia (art. 82 u.SN).
Przepis art. 539 k.p.k. wyklucza tzw. superkasację, stanowiąc, że niedopuszczalna

jest kasacja od orzeczenia zapadłego w następstwie rozpoznania kasacji. Oznacza to,
że orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w następstwie rozpoznania kasacji nie
można zaskarżyć kolejną kasacją.
Literatura
W. Grzeszczyk, Przyczyny kasacyjne w sprawach karnych w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższe-

go, Prok. i Pr. 1997/3; J. Haber, Dwie czy trzy instancje w procesie karnym, PiP 1957/11; P. Hofmański,
Orzeczenie sądu kasacyjnego [w:] Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profe-
sorowi Janowi Grajewskiemu, red. M. Płachta, GSP 2003/11; P. Hofmański, S. Zabłocki, Funkcjonowanie
postępowania kasacyjnego w świetle nowego Kodeksu postępowania karnego [w:] Nowa kodyfikacja
karna. Kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, red. E. Skrętowicz, Warszawa-Kraków
1997; P. Hofmański, S. Zabłocki, Wybrane zagadnienia postępowania kasacyjnego w świetle nowego
Kodeksu postępowania karnego, Pal. 1997/11–12; R. Kmiecik, Trójinstancyjny system apelacyjno-
-kasacyjny czy hybryda rewizyjno-kasacyjna? [w:] Kierunki i stan reformy prawa karnego, red. T. Bo-
jarski, Lublin 1995; K. Marszał, System apelacyjno-kasacyjny w polskim procesie karnym, SI 1997/33;
K. Marszał, J. Zagrodnik, Problem dopuszczalności kasacji od postanowienia sądu wydanego w trybie
art. 306 § 2 k.p.k., PiP 2002/4; S. Waltoś, Nowa kasacja w procesie karnym, Pal. 1996/1–2; S. Zabłocki,
Postępowanie kasacyjne a problem wymiaru kary, Pal. 1996/7–8; S. Zabłocki, Postępowanie kasacyjne
w nowym Kodeksie postępowania karnego (komentarz praktyczny) [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks
postępowania karnego.Krótkie komentarze, z. 11, Warszawa 1998; J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik
w procesie karnym i karnym skarbowym. Ujęcie metodyczne, Warszawa 2020.
2. Skarga na wyrok sądu odwoławczego

2.1. Uwagi wstępne
Skarga na wyrok sądu odwoławczego znajduje uregulowanie w rozdziale 55a k.p.k.7
Tytuł tego rozdziału ustawy karnoprocesowej mógłby sugerować, że środek ten został
7
S. Steinborn, Skarga na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego na tle systemu środków zaskarżenia
w polskim procesie karnym [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo
2. Skarga na wyrok sądu odwoławczego 775
pomyślany bardzo szeroko, dając możliwość zaskarżenia każdego wyroku sądu odwo-
ławczego. W rzeczywistości przedmiot zaskarżenia jest w przypadku skargi na wyrok
sądu odwoławczego wąsko zakreślony, służy ona bowiem jedynie kwestionowaniu
wyroków sądów odwoławczych uchylających wyrok sądu I instancji i przekazujących
sprawę do ponownego rozpoznania, określanych dalej mianem kasatoryjnych wyroków
sądu odwoławczego. Środek ten nie przysługuje od wyroków uchylających zaskarżony
wyrok sądu I instancji i umarzających postępowanie. Nie można nim również zaskarżyć
postanowień sądu odwoławczego uchylających zaskarżone orzeczenie i przekazujących
określoną kwestię do ponownego rozpoznania.
W myśl założeń legislacyjnych, które przyświecały wprowadzeniu instytucji skargi na

wyrok sądu odwoławczego do ustawy karnoprocesowej ma ona stanowić instytucjo-
nalny mechanizm zabezpieczający reformatoryjność orzekania poprzez eliminowa-
nie bezzasadnych uchyleń wyroków w instancji odwoławczej, co powinno przynieść
w dalszej perspektywie przyspieszenie procesu karnego8. Należy sądzić, że mechanizm
ten ma oddziaływać w płaszczyźnie psychologicznej na sędziów sądów odwoławczych,
z jednej strony powściągając ewentualne inklinacje instancji odwoławczej do wydawania
wyroków kasatoryjnych, z drugiej strony motywując do zachowania większej dbałości
w związku z weryfikacją podstaw do kasatoryjnego orzekania określonych w art. 437
§ 2 k.p.k. Mówi się czasem w tym kontekście o wywołaniu „efektu mrożenia” w sferze
działalności orzeczniczej sądów odwoławczych9.
Umiejscowienie regulacji dotyczącej skargi na wyrok sądu odwoławczego w dziale IX

k.p.k. przesądza jej normatywne sklasyfikowanie w kategorii nadzwyczajnych środków
zaskarżenia. Skarga ta istotnie różni się jednak od pozostałych środków należących do
tej samej kategorii, a więc kasacji i wznowienia postępowania zakończonego prawomoc-
nym orzeczeniem sądu. O jej odmienności przesądza przede wszystkim to, że o ile dwa
wymienione na końcu nadzwyczajne środki zaskarżenia służą kontroli prawomocnych
orzeczeń sądu kończących postępowanie, o tyle skarga na wyrok sądu odwoławczego
inauguruje kontrolę wyroku sądu, który ze swej natury nie jest orzeczeniem kończącym
postępowanie. Poza tym wyrokowi kasatoryjnemu atrybut prawomocności przysługuje
w pełnym znaczeniu jedynie w aspekcie formalnym związanym z brakiem możliwości
jego zaskarżenia za pomocą zwyczajnych środków odwoławczych10. Nie jest on nato-
wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej,
red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017, s. 418 i n.; J. Zagrodnik, Instytucja skargi na wyrok sądu
odwoławczego (rozdział 55a k.p.k.) – zarys problematyki [w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo
karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor
Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017, s. 522–525.
8
Zob. Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych
innych ustaw z dnia 8 stycznia 2016 r., druk sejmowy nr 207, Sejm VIII kadencji.
9
A. Lach, Skarga na wyrok sądu odwoławczego [w:] Postępowanie karne po nowelizacji z dnia 11 marca
2016 roku, red. A. Lach, Warszawa 2017, s. 261.
10
J. Zagrodnik, Obrońca i pełnomocnik..., s. 677.
miast prawomocny w aspekcie materialnym i – co się z tym ściśle wiąże – nie generuje
stanu rzeczy osądzonej (rei iudicatae) co do przedmiotu procesu w zakresie objętym
rozstrzygnięciem o uchyleniu zaskarżonego wyroku sądu I instancji i przekazaniu sprawy
do ponownego rozpoznania. Na płaszczyźnie prawomocności materialnej wyrok kasa-
toryjny wywołuje skutki jedynie w zakresie, w jakim rozstrzyga w przedmiocie środka
odwoławczego wniesionego od wyroku sądu I instancji, w tym bowiem zakresie jego
wydanie skutkuje niedopuszczalnością ponownego orzekania w instancji odwoławczej
w przedmiocie rozpoznanego środka odwoławczego11.
2.2. Podstawy skargi na wyrok kasatoryjny sądu

odwoławczego
Podstawami skargi na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego są kategorie uchybień,

które mogą być w niej podniesione i z powodu których może być ona wniesiona. Znaj-
dują one uregulowanie w art. 539a § 3 k.p.k., który wymienia naruszenie art. 437 k.p.k.
oraz uchybienia określone w art. 439 § 1 k.p.k.
W przypadku naruszenia art. 437 k.p.k. chodzi w istocie o uchybienie normie wyra-
żonej w § 2 tego przepisu, określającej podstawy kasatoryjnego orzekania w instancji
odwoławczej. Polega ono przede wszystkim na wydaniu przez sąd odwoławczy wyroku
uchylającego zaskarżony wyrok sądu I instancji i przekazującego sprawę do ponownego
rozpoznania, mimo że nie zachodziła żadna z podstaw kasatoryjnego wyrokowania
uregulowanych w sposób wyłączny w art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k. Należy w tym
kontekście przypomnieć, że zgodnie z treścią powołanego na końcu przepisu uchy-
lenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może
mieć miejsce, gdy zachodzi bezwzględna przyczyna odwoławcza z art. 439 § 1 k.p.k.,
gdy reformatoryjnemu orzekaniu stoi na przeszkodzie zakaz wynikający z reguły ne
peius określonej w art. 454 § 1 k.p.k. albo gdy zachodzi konieczność przeprowadzenia
na nowo przewodu w całości. Naruszenie art. 437 § 2 k.p.k. dotyczy nie tylko sytuacji,
w których sąd odwoławczy błędnie ustali wystąpienie jednej z wymienionych podstaw
kasatoryjnego wyrokowania, ale również przypadków, w których sąd odwoławczy wyda
wyrok kasatoryjny na innej podstawie niż określona w art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k.
Omawiane naruszenie może ponadto polegać na uchyleniu zaskarżonego wyroku sądu
I instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, podczas gdy w związku
z wystąpieniem przeszkody procesowej konsekwencją uchylenia zaskarżonego wyroku
powinno być umorzenie postępowania w instancji odwoławczej12.
11
Tak trafnie S. Steinborn, Prawomocność części orzeczenia w procesie karnym, Warszawa 2011, s. 83-84.
12
Sakowicz A., Zakres kontroli dokonywanej przez Sąd Najwyższy..., s. 160. Szerzej zob. J. Zagrodnik,
Obrońca i pełnomocnik..., s. 679–682.
Drugą kategorię uchybień, na których może być oparta skarga na wyrok kasatoryjny
sądu odwoławczego stanowią uchybienia wymienione w art. 439 § 1 k.p.k. Biorąc pod
uwagę to, co wynika z dotychczasowych ustaleń, mianowicie, że powołany przepis
składa się na podstawę omawianej skargi w związku z naruszeniem art. 437 § 2 k.p.k.,
tytułem wyjaśnienia należy zaznaczyć, że o ile w przypadku tej podstawy współtworzy
ją w związku z kwestionowaną prawidłowością stwierdzenia jednej z wymienionych
w nim bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia w wyroku sądu I instancji, o tyle
w zakresie, w jakim uchybienia określone w tym przepisie stanowią odrębną podstawę
skargi wskazaną w art. 539a § 3 k.p.k. znajduje odniesienie wprost (bez powiązania
z naruszeniem art. 437 § 2 k.p.k.) do wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok
sądu I instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. Stworzenie w ten
sposób możliwości weryfikacji kasatoryjnego wyroku sądu odwoławczego pod kątem
uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k. służy wyeliminowaniu sytuacji, w których
podstawą kontynuowania procesu karnego w warunkach ponownego postępowania
byłby wyrok sądu odwoławczego dotknięty rażącymi uchybieniami wymienionymi
w powołanym przepisie.
2.3. Wszczęcie i przebieg postępowania w przedmiocie skargi

na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego
Uprawnienie do wniesienia skargi na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego przysługuje

stronom (art. 539a § 1 k.p.k.). Z odesłania w art. 539f k.p.k. do przepisu art. 425 § 3
i § 4 k.p.k. wynika, że z wyjątkiem oskarżyciela publicznego strona może wnieść skargę
na wyrok sądu odwoławczego, jeżeli rozstrzygnięcie kasatoryjne tego sądu narusza
jej prawa lub szkodzi jej interesom. Pozwala to stwierdzić, że w konkretnym układzie
procesowym dopuszczalność wniesienia tej skargi i tym samym kwalifikacja określo-
nego podmiotu jako legitymowanego do jej złożenia jest uwarunkowana istnieniem
po stronie skarżącego uciążliwości (gravamen) wynikającej z kasatoryjnego wyroku
sądu odwoławczego.
Biorąc pod uwagę odesłanie w art. 539b § 1 zdanie drugie k.p.k. do odpowiedniego
stosowania art. 524 § 1 zdanie drugie i trzecie k.p.k. można stwierdzić, że wniesienie
skargi na wyrok sądu odwoławczego musi być co do zasady poprzedzone wnioskiem
o doręczenie wyroku sądu odwoławczego z uzasadnieniem. Wniosek taki powinien być
złożony w sądzie odwoławczym w terminie siedmiu dni od ogłoszenia wyroku przez ten
sąd, a jeżeli ustawa przewiduje jego doręczenie – od daty jego doręczenia (art. 524 § 1
zdanie drugie w zw. z art. 539b § 1 zdanie drugie k.p.k.). Takie same skutki, jak złożenie
wniosku o doręczenie kasatoryjnego wyroku sądu odwoławczego z uzasadnieniem, wy-
wołuje wniesienie skargi na ten wyrok przed upływem terminu do złożenia wskazanego
wniosku (art. 445 § 2 in princpio w zw. z art. 524 § 1 zdanie trzecie i art. 539b § 1 zdanie
drugie k.p.k.; konwersja czynności procesowych).
Dla wniesienia skargi na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego jest przewidziany

7-dniowy termin, biegnący od daty doręczenia kasatoryjnego wyroku sądu odwoław-
czego wraz z uzasadnieniem (art. 539b § 1 zdanie pierwsze k.p.k.). Jest to termin zawity
(argumentum ex art. 122 § 2 k.p.k.), a zatem podlega on przywróceniu na zasadach
określonych w art. 126 § 1 k.p.k.
Skarga na wyrok sądu odwoławczego uchylający wyrok sądu I instancji i przekazujący

sprawę do ponownego rozpoznania wymaga zachowania formy pisemnej (art. 428 § 1
w zw. z art. 539f k.p.k.). Oznacza to, że musi ona odpowiadać ogólnym wymaganiom
pisma procesowego, określonym w art. 119 § 1 k.p.k. Jeżeli chodzi o strukturę treściową
skargi na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego, to jej szczególne wymaganie wynika
z odesłania w art. 539f k.p.k. do art. 526 § 1 k.p.k., oznaczającego obowiązek podania, na
czym polega uchybienie zarzucane wyrokowi kasatoryjnemu. Skarga musi więc zawierać
zarzut, którego treścią, zgodnie z poczynionymi wcześniej ustaleniami dotyczącymi jej
podstaw, powinno być podniesienie naruszenia przez sąd odwoławczy art. 437 § 2 k.p.k.
(np. w zw. z art. 439 § 1 pkt 10 i art. 439 § 2 albo w zw. z art. 454 § 1 k.p.k.) lub uchybienia
określonego w art. 439 § 1 k.p.k.
Pewnej wskazówki co do zawartości treściowej skargi na wyrok sądu odwoławczego

dostarcza treść art. 539a § 2 k.p.k., z którego wynika, że wyrok uchylający wyrok sądu
I instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania może być zaskarżony
w całości lub w części (wskazanie zakresu zaskarżenia). Oznaczenie zakresu zaskarżenia
w skardze na wyrok sądu odwoławczego, tzn. określenie, czy jest on zaskarżony w całości
czy w części, należy odnosić do tej – ujmowanej całościowo – części wyroku, która obej-
muje rozstrzygnięcia o uchyleniu zaskarżonego wyroku sądu I instancji i przekazaniu
sprawy do ponownego rozpoznania.
Do wymagań formalnych skargi na kasatoryjny wyrok sądu odwoławczego, które nie

dotyczą jej struktury treściowej, należy sporządzenie i podpisanie skargi przez adwokata,
radcę prawnego lub radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (przymus
adwokacko-radcowski; art. 526 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.) oraz uiszczenie opłaty od
skargi. Warunkiem formalnym skargi jest również dołączenie do niej odpowiedniej
liczby odpisów dla pozostałych stron (art. 539c § 1 k.p.k.).
W następstwie wniesienia skargi do sądu odwoławczego, który wydał kwestionowany

wyrok kasatoryjny, prezes tego sądu (przewodniczący wydziału odwoławczego) prze-
prowadza jej kontrolę pod kątem dopuszczalności skargi, zachowania terminu do jej
wniesienia, legitymacji skarżącego do wniesienia skargi oraz realizacji przedstawionych
wyżej wymagań formalnych (art. 530 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.). Należy podkreślić,
że realizacja wymagania sprowadzającego się do wskazania, na czym polega uchybie-
nie zarzucane wyrokowi kasatoryjnemu sądu odwoławczego i czy stanowi ono jedną
z podstaw skargi określonych w art. 539a § 3 k.p.k. jest poddawane kontroli w aspekcie
dopuszczalności skargi (argumentum ex art. 530 § 2 in fine k.p.k. w zw. z art. 539f k.p.k.13).
Jeżeli skarga na wyrok sądu odwoławczego jest niedopuszczalna, np. ze względu na

brak gravamen po stronie skarżącego lub niewskazanie w niej uchybień, które mogą
stanowić podstawę skargi, albo pochodzi od osoby nieuprawnionej lub została wniesiona
z naruszeniem terminu, prezes sądu (przewodniczący wydziału odwoławczego) wydaje
zarządzenie o odmowie jej przyjęcia ze względu na jeden z wymienionych braków
o charakterze nieusuwalnym. W przypadku braków skargi o charakterze usuwalnym,
np. braków dotyczących ogólnych wymagań pisma procesowego, wzywa się skarżącego
do ich usunięcia w trybie art. 120 § 1 k.p.k. W razie nieusunięcia braków w terminie
siedmiodniowym przewidzianym w powołanym przepisie prezes sądu odmawia przy-
jęcia skargi (art. 530 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.). Na zarządzenie o odmowie przyjęcia
skargi przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego, które podlega rozpoznaniu przez
ten Sąd w składzie jednoosobowym na posiedzeniu bez udziału stron, chyba że Prezes
Sądu Najwyższego zarządzi rozpoznanie zażalenia z udziałem stron (art. 530 § 3 w zw.
z art. 539f k.p.k.). Zażalenie na zarządzenie o odmowie przyjęcia skargi na wyrok sądu
odwoławczego nie jest objęte przymusem adwokacko-radcowskim.
W razie stwierdzenia, że skarga na wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego spełnia wa-

runki pozwalające nadać jej bieg, prezes sądu odwoławczego wydaje zarządzenie o jej
przyjęciu oraz doręczeniu odpisów skargi pozostałym stronom z pouczeniem o prawie
wniesienia pisemnej odpowiedzi na skargę w terminie siedmiu dni od doręczenia jej
odpisu (art. 539c § 2 zdanie pierwsze k.p.k.). Po upływie tego terminu prezes sądu
powinien niezwłocznie zarządzić przesłanie akt Sądowi Najwyższemu.
Na zarządzenie prezesa sądu odwoławczego o przyjęciu skargi na wyrok kasatoryjny

sądu odwoławczego zażalenie nie przysługuje. Jeżeli jednak po wpłynięciu skargi wraz
z aktami do Sądu Najwyższego Sąd ten stwierdzi, że skarga jest niedopuszczalna, została
wniesiona przez nieuprawniony podmiot lub po terminie albo nie spełnia wymagań
formalnych albo uzna, że przyjęcie skargi nastąpiło na skutek niezasadnego przywrócenia
terminu do jej wniesienia, wydaje postanowienie o pozostawieniu jej bez rozpoznania
(art. 531 § 1 w zw. z art. 539f k.p.k.). Taka decyzja wskazuje pośrednio na wadliwość za-
rządzenia o przyjęciu skargi na wyrok sądu odwoławczego. W przypadku ustalenia przez
Sąd Najwyższy, że skarga jest dotknięta brakami o charakterze usuwalnym, a w sądzie
odwoławczym nie zostały dopełnione czynności zmierzające do ich usunięcia, powinien
zwrócić akta sprawy sądowi odwoławczemu w celu podjęcia kroków mających na celu
usunięcie braków (art. 531 § 2 w zw. z art. 539f k.p.k.). W rezultacie zwrotu akt prezes
sądu odwoławczego (przewodniczący wydziału odwoławczego) powinien wezwać stro-
nę, jej obrońcę lub pełnomocnika do usunięcia braków skargi w trybie art. 120 k.p.k.
13
Zob. postanowienie SN z 24.01.2018 r., II KS 1/18, OSNKW 2018/5, poz. 38.
Rozpoznanie przez Sąd Najwyższy skargi na kasatoryjny wyrok sądu odwoławczego

następuje na posiedzeniu. Posiedzenie to odbywa się bez udziału stron i ich przed-
stawicieli, co – jak wolno sądzić – ma sprzyjać sprawnemu rozpoznaniu skargi przez
najwyższą instancję sądową.
W wyniku rozpoznania skargi na wyrok sądu odwoławczego Sąd Najwyższy skargę

może oddalić albo uwzględnić. Oddalenie skargi następuje w formie postanowienia. Jej
uwzględnienie polega na uchyleniu zaskarżonego wyroku kasatoryjnego i przekazaniu
sprawy sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania. Decyzja w tym przedmiocie
wymaga formy wyroku (art. 539e § 1 k.p.k.). Warto zaznaczyć, że Sąd Najwyższy w oma-
wianym postępowaniu nie może w konsekwencji uchylenia zaskarżonego wyroku sądu
odwoławczego umorzyć postępowania, nawet gdy dostrzega uchybienie, np. z art. 439
§ 1 pkt 9 k.p.k., uzasadniające takie rozstrzygnięcie wtórne (argumentum a contrario
ex art. 539e § 2 k.p.k.).
Literatura
A. Sakowicz, Zakres kontroli dokonywanej przez Sąd Najwyższy przy rozpoznaniu skargi na wyrok
kasatoryjny sądu odwoławczego, BSP 2018/1; S. Steinborn, Skarga na wyrok kasatoryjny sądu odwoław-
czego na tle systemu środków zaskarżenia w polskim procesie karnym [w:] Verba volant, scripta manent.
Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiąt-
kowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017;
J. Zagrodnik, Instytucja skargi na wyrok sądu odwoławczego (rozdział 55a k.p.k.) – zarys problematyki
[w:] Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach
z lat 2015–2016. Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk,
R. Olszewski, Warszawa 2017; J. Zagrodnik, Glosa do uchwały SN (7) z 14.09.2017 r., I KZP 9/17, PiP
2019/2; J. Zagrodnik, Warunki przekazania sprawy do ponownego rozpoznania ze względu na regułę
ne peius z art. 454 § 1 k.p.k. – glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
20 września 2018 r., I KZP 10/18, OSP 2019, z. 9; J. Zagrodnik, Zakres kontroli wywołanej skargą na
wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego przez pryzmat uchybień określonych art. 439 § 1 k.p.k.– glosa
do postanowienia SN z dnia 26 maja 2020 r., I KZP 14/19, OSP 2021/3.
3. Wznowienie postępowania zakończonego

prawomocnym orzeczeniem sądu
3.1. Uwagi wstępne
Wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu, dalej –
wznowienie postępowania sądowego, jest drugim nadzwyczajnym środkiem odwo-
ławczym, tworzącym wyjątek od reguły stabilności prawomocnych orzeczeń. Instytucja
3. Wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu 781
ta jest oparta na założeniu, że w sytuacjach szczególnie rażących nie można pogodzić

prawomocności i stabilności orzeczenia z prawidłowym wymiarem sprawiedliwości.
Sytuacje te w klasycznych postaciach wznowienia postępowania sądowego ujawniają
się po uprawomocnieniu się orzeczenia, gdy pojawią się nowe dowody wskazujące na
niewinność oskarżonego skazanego lub wyjdzie na jaw, że wyrok oparto na fałszywych
przesłankach.
Wznawia się postępowanie zakończone prawomocnym orzeczeniem sądu, a więc za-

równo wyrokiem, jak i postanowieniem (art. 540 § 1 k.p.k.).
Wznowienie postępowania sądowego nie jest dopuszczalne od uzasadnienia orzeczenia.
Wznowienie postępowania następuje na wniosek, a w zakresie uchybień określonych

w art. 439 k.p.k. – z urzędu (art. 542 § 3 k.p.k.).
3.2. Podstawy wznowienia postępowania sądowego
Podstawami wznowienia postępowania są przyczyny (powody), od których ustawa

uzależnia możliwość wzruszenia prawomocnego orzeczenia w ramach wznowienia
postępowania sądowego. Znajdują one uregulowanie w art. 540, 540a i 542 § 3 k.p.k.
Przepis art. 540 k.p.k. przewiduje trzy odrębne podstawy wznowienia postępowania
sądowego, a mianowicie:
1) ex delicto (art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k.);
2) de novis (art. 540 § 1 pkt 2 k.p.k.);
3) inne przyczyny (art. 540 § 2 i 3 k.p.k.).
Podstawa ex delicto pozwala na wznowienie postępowania zarówno na korzyść, jak

i na niekorzyść oskarżonego. Wznowienie postępowania ex delicto może nastąpić, gdy
w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadnio-
na podstawa do przyjęcia, że mogło to wpłynąć na treść orzeczenia (art. 540 § 1
pkt 1 k.p.k.). Do wznowienia postępowania na tej podstawie jest konieczne:
1) ustalenie popełnienia przestępstwa,
2) istnienie związku między tym przestępstwem a treścią orzeczenia.
Przyczynę wznowienia postępowania na tej podstawie może stanowić każde przestęp-

stwo popełnione w związku z toczącym się postępowaniem karnym, a więc nie tylko
fałszerstwo czy łapownictwo. Przepis art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k. nie wymaga stwierdzenia,
że dane przestępstwo wywarło wpływ na orzeczenie. Do wznowienia wystarczy istnie-
nie uzasadnionego przypuszczenia, że mogło ono wpłynąć na treść prawomocnego
orzeczenia. Fakt popełnienia przestępstwa musi być wyraźnie ustalony w odrębnym
postępowaniu. W myśl art. 541 § 1 k.p.k. czyn wymieniony w art. 540 § 1 k.p.k. musi
być ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że orzeczenie takie nie może
zapaść z przyczyn wymienionych w art. 17 § 1 pkt 3–11 lub art. 22 k.p.k. W razie
prawomocnego skazania sąd rozpoznający wniosek o wznowienie postępowania (sąd
wznowieniowy) nie jest władny samodzielnie badać, czy przypisane określonej osobie
przestępstwo rzeczywiście zostało popełnione14. W tym zakresie jest związany treścią
prawomocnego wyroku skazującego, co stanowi pewne ograniczenie samodzielności
jurysdykcyjnej sądu, wynikające jednak w sposób logiczny z konstrukcji omawianej
podstawy wznowienia postępowania. Rolą sądu orzekającego w przedmiocie wznowie-
nia postępowania jest jedynie zbadanie, czy przestępstwo przypisane w prawomocnym
wyroku skazującym mogło mieć wpływ na orzeczenie wydane w postępowaniu sądo-
wym, którego dotyczy wniosek o wznowienie. Wniosek o wznowienie postępowania
sądowego powinien wskazać wyrok skazujący lub orzeczenie zapadłe w postępowaniu
karnym stwierdzające niemożliwość wydania wyroku skazującego (art. 541 § 2 k.p.k.).
Podstawa de novis umożliwia, w myśl art. 540 § 1 pkt 2 k.p.k., wznowienie postępowania
sądowego, wówczas gdy po wydaniu orzeczenia ujawniają się nowe fakty lub dowody,
wskazujące na to, że:
1) skazany nie popełnił czynu albo czyn jego nie stanowił przestępstwa lub nie pod-
legał karze;
2) skazano go za przestępstwo zagrożone karą surowszą albo nie uwzględniono
okoliczności zobowiązujących do nadzwyczajnego złagodzenia kary, albo też
błędnie przyjęto okoliczności wpływające na nadzwyczajne obostrzenie kary;
3) sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie karne, błędnie przyjmując
popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu czynu.
Nowe fakty należy rozumieć jako fakty dowodowe. Natomiast co do rozumienia „nowych
dowodów” nie ma w literaturze jednomyślności15. Przez jednych są one traktowane jako
„nowe źródła dowodowe”, przez innych – jako „nowe środki dowodowe”. Wydaje się,
że przez nowe dowody należy rozumieć zarówno nowe środki dowodowe, jak i nowe
źródła dowodowe.
„Nova” stanowią nowe fakty lub dowody, które przed prawomocnym zakończeniem
postępowania sądowego, nie były znane nie tylko sądowi, ale również stronie procesowej
zwracającej się z wnioskiem o wznowienie (noviter reperta).
Nowe fakty lub nowe dowody są podstawą wznowienia postępowania sądowego tylko
wtedy, gdy wskazują na jedną z wymienionych wadliwości. Nowe fakty lub dowody nie
mogą stanowić podstawy de novis, jeżeli nie wywołały jednego z tych następstw. Nie
14
Por. postanowienie SN z 7.07.1978 r., I KZ 52/78, OSNKW 1978/9, poz. 107.
15
Por. M. Biłyj, A. Murzynowski, Wznowienie postępowania karnego w PRL w świetle prawa i praktyki,
Warszawa 1980, s. 98 i n.
stanowią więc podstawy de novis nowe fakty wskazujące wyłącznie na to, że oskarżonemu
wymierzono zbyt surową karę, jeżeli nie towarzyszy temu zmiana kwalifikacji prawnej.
Wznowienie postępowania z powodu de novis jest możliwe wyłącznie na korzyść oskar-

żonego.
Postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego także w oparciu o podstawy

określone w art. 540 § 2 i 3 k.p.k. (propter decreta), gdy:
1) w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stracił moc lub uległ zmianie
przepis prawny będący podstawą skazania lub warunkowego umorzenia postę-
powania (art. 540 § 2 k.p.k.);
2) potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego
na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską
(art. 540 § 3 k.p.k.); to uregulowanie stało się potrzebne zwłaszcza w związku
z orzeczeniami Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Wznowienie ze wskazanych względów powinno de lege ferenda następować z urzędu.
Przepis art. 540a k.p.k. przewiduje kolejne dwie grupy podstaw wznowienia postę-
powania sądowego (propter machinationem), a mianowicie, jeżeli:
1) skazany, do którego zastosowano art. 60 § 3 lub 4 k.k. lub art. 36 § 3 k.k.s., nie
potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji; regu-
lacja ta dotyczy tzw. małego świadka koronnego, a więc współoskarżonego, który
na skutek współpracy z organami ścigania uzyskał łagodniejsze skazanie, a na-
stępnie w postępowaniu przed sądem ujawnionych przez siebie informacji nie
potwierdził;
2) nastąpiło uchylenie lub istotna zmiana treści prawomocnego wyroku, z powo-
du którego postępowanie umorzono absorpcyjnie na podstawie art. 11 § 1 k.p.k.
(art. 11 § 3 k.p.k.).
Zgodnie z art. 540b § 1 k.p.k. postępowanie sądowe można wznowić na wniosek

oskarżonego, złożony w terminie zawitym miesiąca od dnia, w którym dowiedział się
o zapadłym wobec niego orzeczeniu, jeżeli sprawę rozpoznano pod nieobecność oskar-
żonego, któremu nie doręczono zawiadomienia o terminie rozprawy lub posiedzenia
albo doręczono je w inny sposób niż osobiście, gdy wykaże on, że nie wiedział o termi-
nie oraz możliwości wydania orzeczenia pod jego nieobecność (propter in absentia).
Wreszcie ostatnią grupę podstaw wznowienia postępowania sądowego stanowią uchy-

bienia określone w art. 439 § 1 k.p.k. (art. 542 § 3 k.p.k.). Sąd Najwyższy wyraził pogląd,
że wznowienie postępowania z powodu uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k.
jest możliwe wyłącznie z urzędu16. Ten punkt widzenia jest mało przekonywający.
16
Z uregulowania art. 542 § 3 k.p.k. wynika, że uprawnienie do wznowienia postępowa-

nia sądowego z urzędu powiązano z wszystkimi uchybieniami wyliczonymi w art. 439
§ 1 k.p.k. Zasługuje w tym kontekście na podkreślenie, że – poza uchybieniami wy-
mienionymi w art. 439 § 1 pkt 9–11 k.p.k. – uchylenie orzeczenia w trybie wznowienia
postępowania na podstawie pozostałych uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k.
może doprowadzić do skazania oskarżonego, który został uniewinniony prawomocnym
wyrokiem sądu.
3.3. Przebieg postępowania w przedmiocie wznowienia

postępowania sądowego
W przedmiocie wznowienia postępowania sądowego zakończonego orzeczeniem sądu

rejonowego orzeka sąd okręgowy w składzie trzech sędziów, zaś w kwestii wznowienia
postępowania zakończonego orzeczeniem sądu okręgowego – sąd apelacyjny. Sąd orzeka
w składzie trzech sędziów (art. 544 § 1 k.p.k.). Jeżeli ma zostać wznowione postępowanie
sądowe zakończone orzeczeniem sądu apelacyjnego lub Sądu Najwyższego, orzeka ten
ostatni sąd w składzie trzech sędziów (art. 544 § 2 k.p.k.).
Postępowanie w przedmiocie wznowienia postępowania jest wszczynane na wniosek lub

z urzędu. Wniosek mogą składać przede wszystkim strony (art. 542 § 1 k.p.k.). Wniosek
o wznowienie na korzyść może złożyć – w razie śmierci skazanego – osoba najbliższa
(art. 542 § 2 k.p.k.). Oskarżyciel publiczny może złożyć wniosek na niekorzyść, jak i na
korzyść skazanego (art. 425 § 4 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.). Jeżeli wniosek nie pochodzi
od prokuratora, to w myśl art. 545 § 2 k.p.k. powinien być sporządzony i podpisany
przez adwokata, radcę prawnego albo radcę Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej
Polskiej (przymus adwokacko-radcowski). Brak tego wymogu może być wyrównany
przez zastosowanie trybu określonego w art. 120 k.p.k.
We wniosku należy wykazać istnienie jednej z podstaw umożliwiających wznowienie

postępowania sądowego. Wniosek może dotyczyć całości lub części prawomocnego
wyroku lub postanowienia (art. 425 § 2 zdanie pierwsze w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.). Za
pomocą wznowienia postępowania można zaskarżyć jedynie rozstrzygnięcia narusza-
jące prawa lub szkodzące interesom skarżącego (art. 425 § 3 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.).
Ograniczenie to nie dotyczy oskarżyciela publicznego.
Wniosek o wznowienie postępowania może być cofnięty ze skutkiem przewidzianym

w art. 432 k.p.k. (art. 545 § 1 k.p.k.).
Postępowanie wznawia się z urzędu tylko w razie ujawnienia się jednego z uchybień
wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k. Należy przyjąć, że skoro w wypadkach uchybień
określonych w art. 439 § 1 k.p.k. wznowienie następuje z urzędu, niewykluczone jest
złożenie przez uprawniony podmiot wniosku o wznowienie postępowania, zwracającego

uwagę na istnienie przyczyny wznowienia postępowania, co do której sąd powinien
działać z urzędu.
Stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym wznowienie postępowania z powodu

uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k. jest możliwe wyłącznie z urzędu, a wniosek
strona może złożyć w trybie art. 9 § 2 k.p.k., nie jest przekonujące, gdyż rodzi ono wąt-
pliwości co do tego, że odrzuca proste rozwiązanie, a odsyła do regulacji wywołującej
liczne wątpliwości.
Ze względu na to, że uchybienia z art. 439 § 1 k.p.k. stanowią zarówno podstawę ka-
sacji, jak i podstawę wznowienia postępowania, zachodziła konieczność uregulowania
wzajemnej relacji pomiędzy kasacją i wznowieniem postępowania. Kwestii tej dotyczy
unormowanie zawarte w art. 542 § 4 k.p.k., zgodnie z którym wznowienie nie może
nastąpić z przyczyn wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k., jeżeli były one przedmiotem
rozpoznania w trybie kasacji. Podobnego przepisu nie ma w rozdziale o kasacji, co
oznacza, iż nie ma ograniczeń we wnoszeniu kasacji pomimo orzekania w przedmiocie
uchybień z art. 439 § 1 k.p.k. w trybie wznowienia postępowania.
Wznowienie z urzędu jest niedopuszczalne na niekorzyść oskarżonego po upływie roku

od daty uprawomocnienia się orzeczenia (art. 542 § 5 k.p.k.).
Wznowienie postępowania na korzyść skazanego, w celu jego rehabilitacji, jest możliwe

mimo wykonania kary, zatarcia skazania, aktu łaski, istnienia okoliczności wyłączającej
ściganie lub przyczyn zawieszających postępowanie (art. 529 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.).
Z chwilą uchylenia wyroku wykonanie kary ustaje. Karę już wykonaną w wypadku póź-
niejszego ponownego skazania – zalicza się na poczet nowo orzeczonej kary. Sąd może
w takiej sytuacji zastosować środek zapobiegawczy (art. 538 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.).
Przed rozpoznaniem sprawy sąd może zarządzić sprawdzenie okoliczności faktycznych,

których dokonuje ten sam sąd lub sędzia wyznaczony ze składu sądzącego albo sąd we-
zwany w drodze pomocy sądowej (art. 546 k.p.k.). Strony mają prawo wzięcia udziału
w tych czynnościach, a zatem o ich terminie powinny być powiadomione.
W przedmiocie wznowienia orzeka się na posiedzeniu.
Sąd orzekający o wznowieniu postępowania może także orzec na korzyść skazanego,

którego wniosek o wznowienie nie dotyczy, jeżeli istnieją ku temu te same względy, które
przemawiają za wznowieniem postępowania co do skazanego, co do którego wskazany
wniosek został złożony (art. 435 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.).
3.4. Rozstrzygnięcia w przedmiocie wniosku o wznowienie

postępowania
W związku ze złożonym wnioskiem o wznowienie postępowania są możliwe następujące

rozstrzygnięcia:
1) pozostawienie wniosku bez rozpoznania, kiedy wznowienie jest niedopuszczal-
ne, w razie złożenia wniosku przez osobę nieuprawnioną lub w razie nieuzupeł-
nienia wniosku w trybie art. 120 k.p.k. (art. 430 § 1 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.).
O pozostawieniu wniosku bez rozpoznania orzeka sąd postanowieniem. Na po-
stanowienie to przysługuje zażalenie, chyba że orzekł o tym Sąd Najwyższy lub
sąd apelacyjny (art. 547 § 1 k.p.k.);
2) oddalenie wniosku o wznowienie postępowania ma miejsce wtedy, gdy stwier-
dzono brak podstaw do wznowienia postępowania. Orzeczenie to przybiera po-
stać postanowienia, na które przysługuje zażalenie, chyba że orzeka o tym Sąd
Najwyższy lub sąd apelacyjny (art. 547 § 1 k.p.k.);
3) orzeczenie o wznowieniu postępowania może przybrać dwie postacie:
a) uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego roz-
poznania (art. 547 § 2 k.p.k.);
b) uchylenia zaskarżonego orzeczenia i uniewinnienia skazanego lub umorzenia
postępowania (art. 547 § 3 k.p.k.).
Uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpozna-

nia jest regułą. Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania sądowi pierwszej instancji. Od tego rozstrzygnięcia nie przysługuje środek
odwoławczy. Jeżeli postępowanie wznowiono na skutek wniosku złożonego na korzyść
oskarżonego i gdy toczy się ono po jego śmierci lub istnieje przyczyna zawieszająca
postępowanie, prezes sądu wyznacza do obrony praw oskarżonego obrońcę z urzędu,
chyba że wnioskodawca sam wybrał już obrońcę (art. 548 k.p.k.).
Uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd może oskarżonego uniewinnić, ale tylko wów-
czas, gdy nowe fakty lub dowody wskazują na to, że skazanie jest oczywiście niesłusz-
ne, a zatem gdy skazanie jest wyraźnie wadliwe. Sąd, uchylając zaskarżone orzeczenie,
może również umorzyć postępowanie. O uniewinnieniu lub umorzeniu postępowania
sąd, uchylając zaskarżony wyrok, orzeka wyrokiem. Od wyroku takiego przysługuje
apelacja, chyba że orzekł o tym Sąd Najwyższy (art. 547 § 3 i 4 k.p.k.).
Sąd orzekający w przedmiocie wniosku o wznowienie postępowania jest związany

kierunkiem wniosku. Jeżeli wniosek złożono wyłącznie na korzyść skazanego, to sądy:
zarówno orzekający, jak i rozpoznający ponownie sprawę, są związane zakazem refor-
mationis in peius (art. 434 § 1 oraz art. 443 w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.). Możliwe jest także
orzekanie wbrew kierunkowi środka odwoławczego, na korzyść skazanego (art. 434 § 2
w zw. z art. 545 § 1 k.p.k.), a także na niekorzyść w sytuacjach określonych w art. 434
§ 4 oraz art. 443 k.p.k.
Literatura
M. Biłyj, A. Murzynowski, Wznowienie postępowania karnego w PRL w świetle prawa i praktyki, War-
szawa 1980; A. Kaftal, Kontrola prawomocnych orzeczeń w polskim procesie karnym, Warszawa 1971;
A. Kaftal, Prawomocność wyroków sądowych w polskim prawie karnym procesowym, Warszawa 1966;
A. Kaftal, Wznowienie postępowaniu zakończonego prawomocnym orzeczeniem według nowego Kodeksu
postępowania karnego, PiP 1970/6; J. Klimowa, W kwestii nowych faktów i dowodów jako podstawy
wznowienia postępowania karnego, Pal. 1974/10; R. Kmiecik, Formy przeprowadzania dowodu w postę-
powaniu o wznowienie, NP 1982/3–4; A. Murzynowski, Podstawy wznowienia postępowaniu karnego,
NP 1970/7–8; J. Nelken, Nowe fakty lub dowody jako podstawa wznowienia postępowania karnego,
NP 1973/6; J. Samochowiec, Kilka uwag w sprawach orzekania o wznowieniu postępowania karnego,
Pal. 1982/6–7; S. Śliwiński, Wznowienie postępowania karnego w prawie Polski na tle porównawczym,
Warszawa 1957; S. Zabłocki, Wznowienie postępowania w świetle przepisów nowego kodeksu postępo-
wania karnego [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego.Krótkie komentarze, z. 16,
Warszawa 1998; J. Zagrodnik, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych
skarbowych, Warszawa 2016.
Rozdział XIV. Postępowania sądowe po uprawomocnieniu się orzeczenia 789
Rozdział XIV
POSTĘPOWANIA SĄDOWE PO
UPRAWOMOCNIENIU SIĘ ORZECZENIA
1. Ogólna charakterystyka
Postępowanie sądowe po uprawomocnieniu się orzeczenia to postępowanie prowadzone,
mimo że doszło już do prawomocnego zakończenia procesu karnego. Prawomocność
orzeczenia kończącego sądowe postępowanie karne nie jest tutaj przeszkodą, aby prze-
prowadzić postępowanie stanowiące swoisty powrót do kwestii, które legły u podstaw
wydania tego prawomocnego orzeczenia. To nowe postępowanie nie może jednak zmie-
rzać do kontroli wspomnianego orzeczenia, gdyż ten cel realizują nadzwyczajne środki
zaskarżenia uruchamiane w trybie pozainstancyjnym (kasacja, wznowienie postępowa-
nia). Postępowanie sądowe po uprawomocnieniu się orzeczenia nie prowadzi zatem do
żadnej merytorycznej modyfikacji prawomocnego orzeczenia, ponieważ zasadniczym
sposobem dokonania tego rodzaju korekty są właśnie nadzwyczajne środki zaskarżenia.
Postępowanie sądowe po uprawomocnieniu się orzeczenia jest ukierunkowane na

rozstrzygnięcie określonych kwestii dodatkowych, które zaktualizowały się dopiero
po wydaniu prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie. Ma więc charakter
postępowania uzupełniającego prowadzonego w celu rozstrzygnięcia kwestii, które
w sposób naturalny i logiczny nie mogły być załatwione w ramach uprzednio zakoń-
czonego prawomocnie postępowania.
Można wyróżnić cztery takie postępowania:

1) postępowanie w przedmiocie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego;
2) postępowanie w przedmiocie orzeczenia kary łącznej;
3) postępowanie dotyczące odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe
aresztowanie lub zatrzymanie;
4) postępowanie ułaskawieniowe.
790 Rozdział XIV. Postępowania sądowe po uprawomocnieniu się orzeczenia
W niniejszym rozdziale zostaną omówione wszystkie te procedury z wyjątkiem postę-

powania ujętego w pkt 1. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego zostało już
bowiem wcześniej zaprezentowane w rozdziale VIII.
2. Orzekanie kary łącznej

Kara łączna jest instytucją prawa materialnego. Warunki wymierzenia kary łącznej
określają więc przepisy Kodeksu karnego. Sąd orzeka tę karę, gdy sprawca popełnił dwa
lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co
do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju
albo inne podlegające łączeniu (art. 85 § 1 k.k.). Za podstawę kary łącznej sąd bierze
kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa.
Są dwa tryby orzekania kary łącznej (art. 568a § 1 k.p.k.). Pierwszy z nich polega
na orzeczeniu tej kary w wyroku skazującym – w odniesieniu do wszystkich kar
wymierzonych za przestępstwa przypisane oskarżonemu tym wyrokiem. Chodzi tutaj
zatem o przypadek łączności podmiotowej, czyli integralne orzekanie polegające na
jednoczesnym skazaniu za określone czyny w ramach jednego, tożsamego postępowania.
W pozostałych sytuacjach zastosowanie znajduje drugi tryb polegający na wydaniu wyroku

łącznego. Oznacza to, że ten drugi tryb dotyczy tych wszystkich wypadków, w których
przynajmniej za jedno przestępstwo wymierzono karę w odrębnym postępowaniu. Wyrok
łączny służy do połączenia kar, które nie zostały wymierzone w ramach jednoczesne-
go skazania, lecz zostały orzeczone w dwóch lub więcej wyrokach skazujących, gdy
– rzecz jasna – zachodzą podstawy do orzeczenia kary łącznej. Warunki do wydania
wyroku łącznego zachodzą więc wtedy, gdy za dwa lub więcej przestępstw różnymi wyro-
kami danej osobie wymierzono kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu.
Wyrok łączny jest konsekwencją procesową możliwości łączenia kar, wynikającej z prze-
pisów prawa materialnego. Jego zadaniem, zgodnie z art. 569 § 1 k.p.k., jest realizacja
prawa karnego materialnego w zakresie kary łącznej. W rezultacie w postępowaniu
zmierzającym do wydania tego wyroku bada się jedynie kwestię połączenia kar wy-
mierzonych już oskarżonemu w prawomocnie zakończonych postępowaniach. Wyrok
łączny nie służy do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy w całej
rozciągłości. W postępowaniu w przedmiocie wydania tego wyroku nie bada się spraw-
stwa skazanego, faktu popełnienia przestępstwa ani też nie podlegają analizie konse-
kwencje prawnokarne pod kątem ich trafności i słuszności. Wyrok łączny ma jednak
charakter konstytutywny1, skoro powoduje zmiany w zakresie odpowiedzialności
1
Z. Kwiatkowski, Istota i charakter prawny wyroku łącznego, NP 1988/9, s. 50; zob. też D. Kala, Postę-
powanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego. Zagadnienia karnomaterialne i procesowe, Toruń 2003,
s. 40 i n.
2. Orzekanie kary łącznej 791
karnej skazanego określonej w wyrokach jednostkowych. Jest to więc wyrok skazujący

szczególnego rodzaju2.
Wydanie wyroku łącznego jest obligatoryjne. Obowiązek wydania tego wyroku doty-
czy nawet wypadku, w którym chociażby tylko część kary, spośród którejkolwiek z kar
podlegających łączeniu, wymierzonych poszczególnymi prawomocnymi wyrokami,
może być efektywnie wykonana3. Sąd wydaje wyrok łączny z urzędu lub na wniosek
skazanego albo prokuratora (art. 570 k.p.k.). Wniosek może także złożyć obrońca ska-
zanego, z tym że powinien być to obrońca specjalnie ustanowiony na potrzeby postę-
powania w przedmiocie wyroku łącznego (wyłączenie stosowania art. 84 § 1 k.p.k.
z mocy art. 573 § 3 k.p.k.).
Właściwość sądu do wydania wyroku łącznego została wprost określona przez usta-
wodawcę. Obowiązują w tym zakresie następujące reguły:
1) gdy zachodzą warunki do orzeczenia nowej kary łącznej wyłącznie w odniesieniu
do kar wymierzonych w tym samym wyroku skazującym – właściwy do wydania
wyroku łącznego jest sąd, który wydał ten wyrok skazujący;
2) gdy sprawca był skazany prawomocnymi wyrokami różnych miejscowo sądów
równorzędnych – wyrok łączny wydaje sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący
w pierwszej instancji;
3) gdy w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu – wyrok łączny wydaje sąd
wyższego rzędu;
4) gdy wystąpił zbieg wyroków sądu powszechnego i szczególnego – wyrok łączny
wydaje sąd, który wymierzył karę surowszą (art. 568a § 2, art. 569 k.p.k.).
Jeżeli po złożeniu wniosku okaże się, że nie ma warunków do wydania wyroku łącznego,
sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania (art. 572 k.p.k.). Umorzenie może
nastąpić przed rozprawą, na posiedzeniu, jak również gdy brak tych warunków został
stwierdzony dopiero w toku przewodu sądowego.
Wyrok łączny może zapaść wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy (art. 573 § 1 k.p.k.).
Regułą jest brak obowiązku stawiennictwa skazanego. Jest ono obowiązkowe, gdy sąd
tak postanowi (art. 573 § 2 k.p.k.). Sąd na wniosek skazanego pozbawionego wolności,
złożony w terminie 7 dni od dnia doręczenia zawiadomienia o terminie rozprawy, za-
rządza sprowadzenie go na rozprawę, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy.
O prawie złożenia tego wniosku należy pouczyć skazanego. Jeśli sąd nie zarządza spro-
wadzenia skazanego, który nie ma obrońcy, sąd, prezes sądu lub referendarz sądowy
wyznaczają mu obrońcę z urzędu (art. 573 § 2 w zw. z art. 451 k.p.k.).
2
Inaczej A. Światłowski [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa
2016, s. 1307.
3
Postanowienie SN z 24.05.1976 r., N 5/76, OSNKW 1976/7–8, poz. 100.
W kwestiach nieuregulowanych przepisami rozdziału 60 Kodeksu postępowania kar-

nego (orzekanie kary łącznej) do postępowania o wydanie wyroku łącznego stosuje się
odpowiednio przepisy o postępowaniu zwyczajnym przed sądem pierwszej instancji
(art. 574 k.p.k.).
Przewód sądowy rozpoczyna odczytanie wniosku o wydanie wyroku łącznego, a gdy

postępowanie zostało wszczęte z urzędu – odczytanie zarządzenia prezesa sądu (prze-
wodniczącego wydziału, upoważnionego sędziego) o wpisaniu sprawy do odpowied-
niego repetytorium4.
Sąd zwraca się do zakładów karnych, w których skazany przebywał, o nadesłanie opinii
o zachowaniu się skazanego w okresie odbywania kary, jak również informacji o wa-
runkach rodzinnych, majątkowych i o stanie zdrowia skazanego oraz danych o wy-
konaniu kar orzeczonych w poszczególnych wyrokach (art. 571 § 1 k.p.k.). Zebranie
tych danych następuje w razie potrzeby, a zatem decydujące znaczenie ma tutaj ocena
okoliczności konkretnej sprawy pozostająca w gestii sądu. Nie oznacza to jednak, że
obowiązek gromadzenia wskazanych informacji jest sytuacją wyjątkową. Ich znaczenie
w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego przesądza o tym, że sąd na ogół powinien
występować do zakładów karnych o nadesłanie stosownych danych. Jeżeli wniosek
o wydanie wyroku łącznego pochodzi od prokuratora, powinien już te dane zawierać
(art. 571 § 2 k.p.k.). Te opinie i informacje powinny być odczytane w toku przewodu
sądowego. Należy także odczytać odpowiednie fragmenty akt sądowych, które mogą
mieć wpływ na wymiar kary łącznej.
Dowody przeprowadzane są przez sąd z urzędu, niezależnie od tego, czy postępowanie

zostało wszczęte na wniosek uprawnionego podmiotu, czy też z urzędu. Nie wyłącza to
możliwości złożenia wniosku dowodowego przez stronę (art. 574 k.p.k.).
W wyroku łącznym należy w miarę potrzeby wymienić okresy zaliczone na poczet

kary łącznej (art. 577 k.p.k.). Wyrok łączny podlega zaskarżeniu apelacją na zasadach
ogólnych (art. 444 i n. k.p.k.).
Z chwilą uprawomocnienia się wyroku łącznego wykonaniu podlega kara łączna. Od

uprawomocnienia się tego wyroku wyroki podlegające połączeniu nie ulegają wykona-
niu w zakresie objętym wyrokiem łącznym (art. 576 § 1 k.p.k.). W razie wymierzenia
w wyroku łącznym kary niższej od okresu odbytych i połączonych już kar pozbawienia
wolności lub równej temu okresowi, przewodniczący niezwłocznie zarządza zwolnienie
skazanego, jeśli nie jest on pozbawiony wolności w innej sprawie. Do zarządzenia tej
treści przesłanego do wykonania załącza się wydany wyrok łączny (art. 576 § 2 k.p.k.).
4
D. Kala, Postępowanie..., s. 210.
2. Orzekanie kary łącznej 793
W dwóch wypadkach następuje utrata mocy prawnej przez wyrok łączny ex lege. Oznacza
to, że wyrok łączny nie wymaga uchylenia, a węzeł wynikający z kary łącznej sam się
rozpada. Po pierwsze, dzieje się tak, gdy choćby jeden z wyroków stanowiących podsta-
wę wyroku łącznego uległ uchyleniu lub zmianie (np. w drodze kasacji lub wznowienia
postępowania), wówczas wyrok łączny traci moc prawną, a sąd w miarę potrzeby wydaje
nowy wyrok łączny (art. 575 § 2 k.p.k.). Po drugie, chodzi o sytuację, gdy po wydaniu
wyroku łącznego zachodzi potrzeba wydania nowego wyroku łącznego, wtedy z chwilą
jego uprawomocnienia się poprzedni wyrok łączny traci moc (art. 575 § 1 k.p.k.). Taka
sytuacja może powstać, gdy po wydaniu wyroku łącznego dotyczącego dwóch kar orze-
czonych odrębnymi wyrokami okaże się, że jest jeszcze jedna kara, orzeczona trzecim
wyrokiem, nadająca się do połączenia.
Literatura
K. Buchała, Problemy kary łącznej, „Krakowskie Studia Prawnicze” 1972/7; T.G. Całkiewicz, Dyrektywy
wymiaru kary łącznej orzekanej wyrokiem łącznym, Pal. 2006/7–8; M. Cieślak, Procesowe konsekwencje
zmiany podstawy faktycznej orzeczenia o karze łącznej, PiP 1965/5–6; M. Gajewski, Orzeczenie warun-
kowego zawieszenia kary w wyroku łącznym. Glosa do uchwały SN z 27.03.2001 r., I KZP 2/01, MoP
2001/18; D. Kala, Postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego. Zagadnienia karnomaterialne
i procesowe, Toruń 2003; D. Kala, Obrońca w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego, Pal. 2003/7–8;
D. Kala, Uczestnicy postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego na tle rozwiązań dawnego
i nowego ustawodawstwa karnego procesowego [w:] Przemiany polskiego prawa (1989–1999), red. E. Ku-
stra, Toruń 2001; D. Kala, M. Klubińska, Kara łączna i wyrok łączny, Kraków 2017; Z. Krauze, Kara
łączna w polskim prawie karnym, Pal. 1972/1; Z. Krauze, O trybach orzekania kary łącznej, NP 1979/9;
Z. Kwiatkowski, Istota i charakter prawny wyroku łącznego, NP 1988/9; Z. Kwiatkowski, Istota postę-
powania o wydanie wyroku łącznego, Pal. 1988/8–9; Z. Kwiatkowski, Kara łączna na tle orzecznictwa
i doktryny, PP 1984/8–9; Z. Kwiatkowski, Odmowa wydania wyroku łącznego na tle projektu kodeksu
postępowania karnego, PPK 1993/19; Z. Kwiatkowski, Przesłanki procesowe w postępowaniu o wydanie
wyroku łącznego, RPEiS 1989/1; Z. Kwiatkowski, Strony procesowe oraz ich przedstawiciele procesowi
w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego, PP 1987/8–9; Z. Kwiatkowski, Wszczęcie postępowania
o wydanie wyroku łącznego, PP 1988/1; Z. Kwiatkowski, Zagadnienia procesowe wyroku łącznego, NP
1984/1; P. Pratkowiecki, Właściwość sądu w sprawie wydania wyroku łącznego, PS 2009/11–12; J. Ra-
glewski, Kontrowersje związane z orzekaniem kary łącznej na tle kodeksu karnego, PiP 2003/5; T. Ra-
zowski, Wybrane zagadnienia problematyki procesowej wyroku łącznego [w:] Nowa kodyfikacja prawa
karnego, red. L. Bogunia, t. 6, Wrocław 2000; A. Spotowski, Warunkowe zawieszenie wykonania kary
a kara łączna, NP 1979/5; S. Stachowiak, Wyrok łączny w ujęciu kodeksu postępowania karnego, Prok.
i Pr. 1999/11–12; D. Stachurski, Właściwość sądu do wydania wyroku łącznego, PS 2011/9; M. Szew-
czyk, Kara łączna w polskim prawie karnym. Rozważania na tle doktryny i orzecznictwa sądowego,
Kraków 1981; D. Świecki, Udział obrońcy w postępowaniu o wydanie wyroku łącznego [w:] Funkcje
procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011.
3. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe

aresztowanie lub zatrzymanie
Głównym celem postępowania karnego jest – jak już wielokrotnie podkreślano – wyda-
nie prawidłowego rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu. Pomimo szczegółowej regu-
lacji mającej w założeniu umożliwić realizację tego celu, a nawet przy dużej staranności
organów procesowych, może się zdarzyć, że dojdzie do wydania błędnego orzeczenia
stwierdzającego winę oskarżonego i wykonania wobec niego kary albo zastosowania
niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, a także zastosowania nie-
słusznie środka zabezpieczającego. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być różne,
począwszy od ludzkiej nieudolności, a na złych intencjach osobowych źródeł dowodo-
wych (składanie fałszywych zeznań lub fałszywych wyjaśnień) kończąc.
Państwo prawa musi się liczyć z możliwością zaistnienia takich sytuacji, gdyż jest to
zawsze – volens nolens – konsekwencja działania jego organów. W rezultacie musi być
przewidziana możliwość rekompensowania powstałych w ten sposób szkód, ponieważ
wykonanie kary czy niesłuszne zastosowanie środka przymusu tworzy stan nieodwra-
calny (nie da się już tego cofnąć czy „odwrócić”).
Warto podkreślić, że prawo do rozważanej formy odszkodowania wynika z norm za-

mieszczonych w Konstytucji RP. W art. 77 ust. 1 Konstytucji RP statuowano ogólną
regułę, że każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Konkretyzacja tego założenia
następuje w art. 41 ust. 5 Konstytucji RP: „Każdy bezprawnie pozbawiony wolności
ma prawo do odszkodowania”. Bez wątpienia świadczy to o randze, jaką ustrojodawca
przywiązuje do konieczności należytego zrekompensowania szkód poniesionych przez
jednostkę bezprawnie pozbawioną wolności.
W zależności od systemu prawnego obowiązującego w danym państwie rekompen-

sowanie szkód może następować w drodze postępowania cywilnego lub w ramach
procesu karnego.
W świetle przepisów Kodeksu cywilnego Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrzą-

dzoną przez funkcjonariuszy państwowych zgodnie z zasadami określonymi w art. 417,
4171, 4172 k.c. Jednakże w myśl art. 421 k.c. tych zasad nie stosuje się, gdy odpowie-
dzialność Skarbu Państwa jest uregulowana odrębnymi przepisami. Takimi odrębnymi
przepisami są przepisy rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego.
W polskim systemie prawnym możliwość dochodzenia odszkodowania z tytułu nie-

słusznego skazania, niesłusznego zastosowania środka zabezpieczającego, tymczasowego
aresztowania lub zatrzymania została bowiem przewidziana w ramach specjalnego
postępowania stanowiącego postępowanie uzupełniające wobec zakończonego prawo-
3. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie 795
mocnie procesu karnego. W rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego uregulowano

to swoiste postępowanie karne o roszczenie cywilne, wskazując warunki dochodzenia
stosownego roszczenia, jak również tryb postępowania w tej kwestii. Charakter cywilny
tych roszczeń sprawia, że w kwestiach nieuregulowanych przez Kodeks postępowania
karnego w postępowaniu o omawiane odszkodowanie stosuje się wprost przepisy Ko-
deksu postępowania cywilnego (art. 558 k.p.k.).
Można zatem powiedzieć, że przepisy Kodeksu postępowania karnego normujące za-

sady dochodzenia odszkodowania za niesłuszne skazanie, niesłuszne zastosowanie
środka zabezpieczającego, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania są przepisami
szczególnymi w stosunku do wskazanych wyżej przepisów Kodeksu cywilnego.
Porównanie tych przepisów prowadzi do wniosku, że uregulowana w Kodeksie po-
stępowania karnego odpowiedzialność Skarbu Państwa została oparta na zasadzie
ryzyka. W konsekwencji przy dochodzeniu roszczeń z tego tytułu nie wymaga się
wykazania winy funkcjonariusza państwa. Wystarczające jest stwierdzenie zaistnienia
faktu będącego podstawą do odszkodowania.
Z punktu widzenia powstania zobowiązania do naprawienia szkody bez znaczenia

jest także kwestia ewentualnej bezprawności działania funkcjonariusza państwowego
wyrządzającego szkodę. Jeśli jednak niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie
lub zatrzymanie zostało spowodowane bezprawnym działaniem tego funkcjonariusza,
Skarbowi Państwa przysługuje wobec niego roszczenie regresowe polegające na żądaniu
zwrotu na rzecz Skarbu Państwa kwot zapłaconych poszkodowanemu. Takie roszczenia
mogą być realizowane w postępowaniu cywilnym przez prokuratora lub organ powołany
do reprezentowania Skarbu Państwa. Gdy prokurator nie dopatrzy się podstaw do wy-
toczenia takiego powództwa, wówczas wydaje w tej kwestii postanowienie i zawiadamia
o tym uprawniony organ (art. 557 k.p.k.).
Warunki dochodzenia odszkodowania z tytułu niesłusznego skazania, tymczasowego

aresztowania lub zatrzymania można podzielić na dwie grupy:
1) warunki szczególne – przewidziane przez Kodeks postępowania karnego auto-
nomiczne podstawy ściśle powiązane z istotą postępowania odszkodowawczego
unormowanego w rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego;
2) warunki ogólne – zakotwiczone w Kodeksie cywilnym podstawy dochodzenia
odszkodowania w ogóle.
W wypadku niesłusznego skazania i niesłusznego środka zabezpieczającego są dwa

warunki szczególne. Pierwszy z nich to wykonanie w całości lub w części kary, której
skazany nie powinien był ponieść (art. 552 § 1 k.p.k.), albo niesłuszne zastosowanie
środka zabezpieczającego (art. 552 § 3 k.p.k.). Drugi warunek polega na tym, że fakt
wydania niesłusznego wyroku skazującego lub orzeczenia o zastosowaniu środka
zabezpieczającego powinien być stwierdzony orzeczeniem wydanym w następstwie
wniesienia kasacji lub wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym

orzeczeniem sądu. Odszkodowania można dochodzić, gdy w konsekwencji wniesienia
jednego z wymienionych nadzwyczajnych środków zaskarżenia skazany został uniewin-
niony lub skazany na karę łagodniejszą (art. 552 § 1 k.p.k.) albo gdy po uchyleniu wyroku
skazującego postępowanie umorzono w wyniku okoliczności, których nie uwzględnio-
no we wcześniejszym postępowaniu (art. 552 § 2 k.p.k.). W wyniku nowelizacji k.p.k.
z 19.07.2019 r. tym drugim warunkiem objęto także uniewinnienie lub skazanie na
karę łagodniejszą w następstwie wniesienia skargi nadzwyczajnej w rozumieniu ustawy
o Sądzie Najwyższym.
Do żądania odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie wymagane jest

ustalenie, że było ono niewątpliwie niesłuszne (art. 552 § 4 k.p.k.). W wypadku za-
trzymania tożsamą podstawą ubiegania się o odszkodowanie jest stwierdzenie jego
niewątpliwej niesłuszności (art. 552 § 4 k.p.k.).
Ustalenie niewątpliwej niesłuszności nie jest sprawą łatwą, zwłaszcza w odniesieniu do

tymczasowego aresztowania. Pojawia się pytanie, czy tę niesłuszność należy oceniać na
podstawie okoliczności istniejących w czasie stosowania tymczasowego aresztowania
(zachowanie warunków materialnych i formalnych stosowania tego środka, dochowanie
jego terminów itd.), czy też przez pryzmat orzeczenia kończącego postępowanie. Analiza
przepisów Kodeksu postępowania karnego mogłaby raczej przemawiać za drugą z tych
opcji. Z art. 555 k.p.k. wynika bowiem, że z żądaniem odszkodowania na tej podstawie
należy wystąpić w określonym czasie od daty uprawomocnienia się orzeczenia koń-
czącego postępowanie w danej sprawie. Wyrok uniewinniający powinien być właśnie
okolicznością niezbicie wskazującą na niewątpliwą niesłuszność tymczasowego aresz-
towania, bez względu na to, czy w okresie stosowania tego środka zachodziły podstawy
do jego stosowania, czy też nie. Z drugiej strony trzeba mieć na uwadze cały kontekst
omawianego problemu. Pojawia się pytanie, czy nie byłoby trafne zakwestionowanie
niewątpliwej niesłuszności tymczasowego aresztowania w razie stwierdzenia braku
odpowiedzialności oskarżonego w określonych sytuacjach, np. w razie uniewinnienia
lub umorzenia postępowania z powodu braku dostatecznych dowodów winy, czy w razie
umorzenia postępowania z powodu negatywnych przesłanek procesowych o charakterze
formalnym (np. brak wniosku o ściganie) lub mieszanym (np. przedawnienie)5.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego brak jednomyślności w rozważanej kwestii. Ostat-

nio Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że niewątpliwa niesłuszność ma miejsce,
gdy zastosowanie tymczasowego aresztowania nastąpiło z obrazą przepisów Kodeksu
postępowania karnego regulujących stosowanie tego środka albo gdy okazało się ono
niezasadne z punktu widzenia prawomocnego orzeczenia w przedmiocie odpowiedzial-
5
M. Cieślak, Glosa do postanowienia SN z 20.07.1977 r., V KZ 54/77, NP 1980/5, s. 165.
ności karnej, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w tej sprawie6. Wydaje się,
że to stanowisko należy zaaprobować.
Niewątpliwą niesłuszność zatrzymania należy natomiast weryfikować z uwzględnieniem

tego, czy środek ten stosowano zgodnie z przepisami rozdziału 27 Kodeksu postępowania
karnego, a także biorąc pod uwagę całokształt okoliczności danej sprawy7. Niewątpliwie
niesłuszne zatrzymanie to przede wszystkim takie, które jest nielegalne lub bezzasadne8.
Warunki ogólne są, siłą rzeczy, wspólne dla wszystkich wypadków prowadzenia oma-
wianego postępowania odszkodowawczego. Są to:
1) wystąpienie szkody lub krzywdy,
2) zaistnienie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy wadliwym działa-
niem wymiaru sprawiedliwości a szkodą lub krzywdą (art. 361 k.c.).
W konsekwencji nazwa „szkoda” musi być rozumiana w sposób przyjęty w prawie cy-
wilnym. Jest to uszczerbek w dobrach poszkodowanego, polegający na różnicy między
stanem tych dóbr powstałym w wyniku określonego zdarzenia a stanem, jaki by zaistniał,
gdyby do tego zdarzenia nie doszło. Oczywiście szkoda obejmuje zarówno poniesione
straty (suma utraconych zarobków – damnum emergens), jak i utracone korzyści (utrata
możliwości zarobkowych – lucrum cessans). Musi być to pogorszenie stanu majątkowego
będące następstwem niesłusznego skazania, niesłusznego zastosowania środka zabez-
pieczającego, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. W razie przyczynienia się
oskarżonego do wadliwej działalności wymiaru sprawiedliwości trzeba odpowiednio
zastosować art. 362 k.c. (art. 553 § 3 k.p.k.). O ile jednak szkoda wiąże się z obowiązkiem
jej naprawienia, o tyle krzywda wymaga zadośćuczynienia, w dalszym ciągu z powo-
du wykonania w całości lub w części niesłusznego wyroku o pozbawieniu wolności,
niesłusznego zastosowania środka zabezpieczającego albo niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Krzywda to strata moralna (osobista)
w postaci negatywnych przeżyć psychicznych oraz utraty dobrego imienia. Krzywda
może więc wynikać z faktu pozbawienia wolności, z którym łączy się uczucie poniżenia.
Jak wynika z art. 553 § 1 k.p.k., roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie

przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył
fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa albo fałszywe wyjaśnienie i spowo-
dował tym niekorzystne dla siebie orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego
aresztowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo zatrzymanie. Ten zakaz jest
ograniczony dwoma wyjątkami:
6
7
Uchwała SN z 23.05.2006 r., I KZP 5/06, OSNKW 2006/6, poz. 55.
8
A. Ludwiczek, „Niewątpliwa niesłuszność” jako materialnoprawny warunek odpowiedzialności Skarbu
Państwa za szkodę spowodowaną zastosowaniem zatrzymania, PS 1999/4, s. 52.
1) gdy dana osoba złożyła swoje oświadczenie w warunkach wyłączających swobodę

wypowiedzi (art. 171 § 4, 5 i 7 k.p.k.);
2) gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub nie-
dopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza publicznego (art. 553 § 2 k.p.k.).
Zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia następuje na wniosek poszkodowa-

nego (oskarżonego). W razie śmierci oskarżonego prawo do odszkodowania przysłu-
guje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego
aresztowania utracił:
1) utrzymanie należne mu od uprawnionego z mocy ustawy;
2) stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeśli względy słuszności prze-
mawiają za przyznaniem odszkodowania (art. 556 § 1 k.p.k.).
Sądem właściwym do rozpoznania wniosku o odszkodowanie jest sąd okręgowy,

w którego okręgu wydano orzeczenie w pierwszej instancji, a gdy żądanie dotyczy
tymczasowego aresztowania lub zatrzymania – sąd okręgowy właściwy ze względu na
miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zatrzymanego
(art. 554 § 1 k.p.k.).
W ustawie nowelizującej k.p.k. z 19.07.2019 r. doprecyzowano kwestię stron biorących

udział w omawianym postępowaniu. Zgodnie z art. 554 § 2a i 2b k.p.k. stronami są:
wnioskodawca, prokurator i Skarb Państwa, przy czym organem reprezentującym Skarb
Państwa może być:
1) prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie
w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego,
środka zabezpieczającego lub zatrzymania, albo
2) prezes sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie – je-
śli orzeczeniem, o którym mowa w pkt 1, zmieniono orzeczenie sądu pierwszej
instancji i zastosowano środek, w związku z którym nie przysługuje omawiane
odszkodowanie, albo
3) organ, który dokonał zatrzymania – jeżeli sąd uwzględnił zażalenie na zatrzyma-
nie albo gdy sąd nie rozpoznawał takiego zażalenia.
Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie podlegają przedawnieniu. Terminy

przedawnienia są tutaj następujące:
1) rok od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowa-
nia i zadośćuczynienia – w wypadku skazania i zastosowania środka zabezpie-
czającego;
2) rok od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w spra-
wie – w wypadku tymczasowego aresztowania;
3) rok od daty zwolnienia – w wypadku zatrzymania (art. 555 k.p.k.).
Osoby żądające odszkodowania w razie śmierci oskarżonego mogą wystąpić ze stosow-

nym wnioskiem w ciągu roku od daty tej śmierci (art. 556 § 2 k.p.k.).
Żądanie odszkodowania sąd okręgowy rozpoznaje na rozprawie w składzie jednego

sędziego (art. 554 § 2 k.p.k.). O terminie rozprawy zawiadamia się prokuratora, prze-
syłając mu odpis wniosku poszkodowanego (art. 554 § 3 k.p.k.), a także wnioskodawcę
oraz organ reprezentujący Skarb Państwa. W rozprawie może wziąć udział pełnomocnik
poszkodowanego, jeśli oczywiście zostanie wyznaczony. Do tego pełnomocnika stosuje
się odpowiednio art. 78–81 k.p.k. (art. 556 § 3 k.p.k.). Jeśli w postępowaniu zakończo-
nym uprzednio prawomocnym orzeczeniem oskarżony udzielił oznaczonemu obrońcy
upoważnienia do obrony, zachowuje ono swą moc jako upoważnienie do działania
w charakterze pełnomocnika w ramach postępowania odszkodowawczego (art. 556
§ 4 k.p.k.). To postępowanie jest wolne od kosztów. W razie uwzględnienia roszczeń
chociażby w części wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot uzasadnionych
wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika (art. 554 § 4 k.p.k.).
Sąd wydaje rozstrzygnięcie w formie wyroku. Ustalając wysokość odszkodowania, sąd

ma obowiązek zaliczyć oskarżonemu okres niesłusznego stosowania kar, środków za-
bezpieczających, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, których dotyczy wniosek
o odszkodowanie, na poczet kar lub środków zabezpieczających orzeczonych w innym
postępowaniu (art. 553a k.p.k.). Wyrok sądu w przedmiocie odszkodowania i zadość-
uczynienia może być zaskarżony apelacją do sądu apelacyjnego na zasadach ogólnych.
Literatura
A. Bulsiewicz, Konstytucyjna ochrona wolności i praw człowieka a odpowiedzialność Skarbu Państwa za

szkody powstałe wskutek niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania [w:] Za-
sady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia,
red. J. Czapska, A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000; A. Bulsiewicz, Naprawienie szkód
wyrządzonych niesłusznym skazaniem, tymczasowym aresztowaniem i zatrzymaniem [w:] Problemy
kodyfikacji prawa karnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Mariana Cieślaka, red. S. Waltoś,
Kraków 1993; A. Bulsiewicz, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie, Pal. 1974/11;
A. Bulsiewicz, Proces o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oczywiście bezzasadny areszt tym-
czasowy, Toruń 1968; A. Bulsiewicz, P. Hofmański, Materialnoprawne warunki odpowiedzialności
Skarbu Państwa za szkodę spowodowaną oczywiście niesłusznym tymczasowym aresztowaniem, Pal.
1981/10–12; K. Cesarz, Szkody wynikłe z uniemożliwienia poszkodowanemu pracy zarobkowej wskutek
niesłusznego pozbawienia wolności (zagadnienia wstępne), PS 2002/2; Ł. Chojniak, Odszkodowanie
za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, Warszawa 2013; Ł. Chojniak, Od-
szkodowanie za niesłuszne skazanie w polskim procesie karnym – wybrane zagadnienia [w:] Węzłowe
problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; Ł. Chojniak, Ł. Wiśniewski, Przyczyny
niesłusznych skazań w Polsce, Warszawa 2012; M. Cieślak, Glosa do postanowienia SN z 20.07.1977 r.,
V KZ 54/77, NP 1980/5; M. Cieślak, Podstawa odszkodowania za oczywiście niesłuszne tymczasowe

aresztowanie, Pal. 1987/9; P. Cioch, Istota roszczeń odszkodowawczych przysługujących z tytułu nie-
słusznego skazania, Rej. 2004/11; P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego
skazania, Pal. 2004/7–8; P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania,
Warszawa 2007; P. Cioch, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie na podstawie Europejskiej Konwen-
cji Praw Człowieka, Rej. 2004/2; W. Daszkiewicz, Podstawy prawne wyłączenia odpowiedzialności
państwa za szkodę wyrządzoną niesłusznym skazaniem, NP 1978/11–12; K. Dudka, B. Dobosiewicz,
Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w praktyce orzecz-
niczej sądów powszechnych, Warszawa 2012; W. Grzeszczyk, Podstawy i zakres odszkodowania za
niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, Prok. i Pr. 2010/1–2; P. Kruszyński,
Z problematyki odszkodowania za niewątpliwe niesłuszne tymczasowe aresztowanie [w:] Zasady procesu
karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, red. J. Czapska,
A. Gaberle, A. Światłowski, A. Zoll, Warszawa 2000; A. Ludwiczek, Kompensacja szkód i krzywd w ra-
mach postępowania o odszkodowanie z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania,
cz. 1 i 2, Pal. 2010/3 i 5–6; A. Ludwiczek, „Niewątpliwa niesłuszność” jako materialnoprawny warunek
odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę spowodowaną zastosowaniem zatrzymania, PS 1999/4;
L.K. Paprzycki, Przesłanki orzekania odszkodowania za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie
w doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego, NP 1987/2; S. Stachowiak, Odszkodowanie za niesłusz-
ne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w Kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr.
1999/1; R.A. Stefański, Odpowiedzialność za niesłuszne skazanie, niewątpliwie niesłuszne oskarżenie,
przedstawienie zarzutów lub zastosowanie nieizolacyjnego środka zapobiegawczego, Prok. i Pr. 2012/12;
A.M. Tęcza-Paciorek, O potrzebie uregulowania odszkodowania za niesłuszne oskarżenie, PS 2011/2;
J. Waszczyński, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie i bezzasadne aresztowanie w polskim procesie
karnym, Warszawa 1967; M. Wąsek-Wiaderek, O odszkodowaniu za niewątpliwie niesłuszne tymcza-
sowe aresztowanie. Uwagi na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 10 maja 2011 r.
w sprawie Włoch nr 2 p. Polsce, Pal. 2012/1–2; P. Wiliński, Odszkodowanie za stosowanie środków reakcji
karnej lub przymusu procesowego – w świetle konstytucyjnej gwarancji prawa do odszkodowania, WSS
2012/1; D. Wilmański, Geneza i rozwój odpowiedzialności odszkodowawczej Państwa za błędy wymiaru
sprawiedliwości, Prok. i Pr. 2010/12; T. Woźny, Charakter prawny postępowania o odszkodowanie za
niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, PiP 2004/8.
4. Ułaskawienie
Indywidualny akt łaski stosuje Prezydent RP (art. 139 Konstytucji RP). Istota aktu
łaski przejawia się głównie w traktowaniu go jako swoistego wentylu bezpieczeństwa,
czyli uznawaniu go za czynnik integralnie związany z funkcjonowaniem wymiaru spra-
wiedliwości, konieczny dla zapewnienia jego właściwego działania9. Za stosowaniem
prawa łaski przemawiają względy humanizmu i sprawiedliwości, gdy nie ma już innej
drogi prawnej do dokonania określonych zmian w zakresie skutków prawomocnego
9
L. Wilk, O instytucji ułaskawienia (uwagi de lege ferenda), PiP 1997/5, s. 56; por. P. Rogoziński, Insty-
tucja ułaskawienia w prawie polskim, Warszawa 2009, s. 46–76.
4. Ułaskawienie 801
wyroku skazującego. Jest to więc środek nadzwyczajny i ostateczny. Przedmiotem

aktu łaski jest darowanie lub złagodzenie prawomocnie wymierzonej kary i innych
publicznoprawnych skutków wynikających z przypisania odpowiedzialności karnej.
Oznacza to więc złagodzenie lub zlikwidowanie skutków prawomocnego skazania. Poza
zakresem prawa łaski znajdują się cywilnoprawne konsekwencje skazania sprawcy,
ponieważ to prawo nie może naruszać nabytych uprawnień osób trzecich10.
Prezydent jako dysponent prawa łaski ma swobodę w zakresie kształtowania jego treści.
Akt łaski może zatem polegać np. na: przerwaniu wykonywania całości lub części kar
i środków karnych, redukcji wysokości kary, zamianie kary na rodzajowo łagodniej-
szą, zastosowaniu środków probacyjnych, zniweczeniu skutków skazania (np. przez
darowanie kary).
O korzystaniu z prawa łaski mogą decydować różne okoliczności zaistniałe po wydaniu

prawomocnego wyroku rzutujące na sytuację rodzinną i osobistą skazanego. Może być
to znaczne pogorszenie się stanu zdrowia skazanego czy skomplikowanie jego sytuacji
rodzinnej w wyniku zgonu współmałżonka lub innej sytuacji losowej. Może być też tak,
że wymierzona kara wywołała dla skazanego znacznie cięższe skutki, niż to pierwotnie
przewidywano11. Przyczyną zastosowania aktu łaski może być także potrzeba mody-
fikowania w krańcowych, rażących przypadkach polityki karania przyjętej przez sądy.
Obowiązujące przepisy Kodeksu postępowania karnego pozwalają na wyodrębnienie

dwóch trybów ułaskawienia. W istocie są to dwie procedury dotyczące ułaskawienia,
różniące się innym układem dokonywania czynności zmierzających do ułaskawienia.
Można zatem wyróżnić:
1) postępowanie o ułaskawienie na wniosek,
2) postępowanie o ułaskawienie wszczęte przez Prokuratora Generalnego.
Ad 1. Prośbę (wniosek) o ułaskawienie skazanego może złożyć on sam, a także inne

osoby wymienione w art. 560 § 1 k.p.k.:
1) małżonek,
2) krewni w linii prostej,
3) rodzeństwo,
4) przysposabiający lub przysposobiony,
5) osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu,
6) osoba uprawniona do składania środków odwoławczych na korzyść skazanego.
Jeżeli prośbę wniosła osoba nieuprawniona lub gdy taka prośba jest niedopuszczalna
z mocy ustawy, sąd pozostawia ją bez rozpoznania (art. 560 § 2 k.p.k.).
10
Szeroko w kwestii przedmiotu aktu łaski zob. P. Rogoziński, Instytucja..., s. 196–250.
11
A. Murzynowski, Ułaskawienie w Polsce Ludowej, Warszawa 1965, s. 144–145.
Prośbę o ułaskawienie składa się do sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji
(art. 561 § 1 k.p.k.). Jeżeli jednak wyrok został przejęty do wykonania w Rzeczypospo-
litej Polskiej, prośbę przedstawia się sądowi, który orzekł w pierwszej instancji o tymże
przejęciu (art. 561 § 1a k.p.k.). Osoba, która wniosła prośbę o ułaskawienie, może ją
cofnąć (art. 560 § 3 k.p.k.).
Prośba powinna być rozpoznana w terminie 2 miesięcy od daty jej otrzymania (art. 561
§ 2 k.p.k.). Jest to termin instrukcyjny. Sąd orzeka w przedmiocie prośby na posiedze-
niu, wydając postanowienie. Owo postanowienie sąd wydaje w takim samym składzie,
w jakim orzekał. W miarę możności w skład sądu powinni wchodzić sędziowie i ław-
nicy, którzy brali udział w wydaniu wyroku, tzn. ci sami imiennie (art. 562 § 1 k.p.k.).
Rozpoznając prośbę, sąd bierze pod uwagę okoliczności przykładowo wymienione

w art. 562 k.p.k.: zachowanie się skazanego po wydaniu wyroku, rozmiary wykonanej
już kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne, naprawienie szkody wyrzą-
dzonej przestępstwem, a przede wszystkim szczególne wydarzenia, jakie nastąpiły po
wydaniu wyroku (np. stopień resocjalizacji skazanego, jego wiek, sytuacja osobista).
Jeśli sąd – w myśl art. 564 § 1 k.p.k. – uzna, że występujące in concreto okoliczności
nie uzasadniają zastosowania prawa łaski, pozostawia prośbę bez dalszego biegu.
Ponowna prośba złożona przed upływem roku od negatywnego załatwienia poprzedniej
prośby może być przez sąd pozostawiona bez rozpoznania (art. 566 k.p.k.).
W razie pozytywnego rozpatrzenia prośby o ułaskawienie, gdy w danej sprawie orze-

kał tylko sąd pierwszej instancji, sąd ten przesyła akta sprawy lub ich niezbędne części
wraz ze swą opinią Prokuratorowi Generalnemu (art. 564 § 1 k.p.k.). Jeżeli natomiast
w sprawie orzekał sąd odwoławczy, sąd pierwszej instancji przesyła mu akta lub ich
niezbędne części wraz ze swoją opinią (art. 564 § 2 k.p.k.). Sąd odwoławczy pozostawia
prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy, gdy wydaje opinię negatywną, a taką opinię już
wydał sąd pierwszej instancji. W innych wypadkach sąd odwoławczy przedstawia Pro-
kuratorowi Generalnemu akta wraz z opiniami (art. 564 § 3 k.p.k.). Opinie pozytywne
nie są udostępniane osobom uprawnionym do złożenia wniosku o ułaskawienie.
Jeżeli za ułaskawieniem opowiedział się chociażby jeden z sądów, Prokurator Generalny

ma obowiązek przedstawić prośbę o ułaskawienie Prezydentowi RP wraz z aktami sprawy
i swoim wnioskiem (art. 565 § 1 k.p.k.). W pozostałych sytuacjach Prokurator Generalny
przedstawia Prezydentowi RP tę prośbę, gdy uzna, że istnieją powody usprawiedliwia-
jące zastosowanie prawa łaski. W przeciwnym razie prośba zostaje pozostawiona bez
dalszego biegu.
Jak stanowi art. 565 § 2 k.p.k., gdy prośba o ułaskawienie została skierowana bezpo-
średnio do Prezydenta RP, zostaje przekazana Prokuratorowi Generalnemu w celu
4. Ułaskawienie 803
wdrożenia procedury związanej z uzyskaniem opinii sądów, które orzekały w danej

sprawie (art. 561 i n. k.p.k.) albo w celu wszczęcia przez Prokuratora Generalnego
z urzędu postępowania w przedmiocie ułaskawienia (art. 567 k.p.k.).
Ad 2. Postępowanie o ułaskawienie może być wszczęte z urzędu przez Prokuratora

Generalnego, który może żądać przedstawienia sobie akt sprawy z opiniami sądów
albo może przedstawić akta Prezydentowi RP bez zwracania się o opinię do sądu
(art. 567 § 1 k.p.k.). Nawet jeśli sądy wydadzą opinię negatywną, przedstawiają wówczas
sprawę Prokuratorowi Generalnemu. Inicjatywa Prokuratora Generalnego może być
konsekwencją m.in. interwencji poselskiej lub senatorskiej, informacji prasowej, złożenia
wniosku o ułaskawienie przez osobę uprawnioną wprost do Prokuratora Generalnego
albo wystąpienia z takim wnioskiem przez osobę nieuprawnioną. Ponadto Prokurator
Generalny jest zobowiązany przedstawić akta sprawy Prezydentowi RP lub wszcząć
z urzędu postępowanie o ułaskawienie w każdym wypadku, w którym Prezydent RP
tak zdecyduje (art. 567 § 2 k.p.k.).
Jeśli sąd wydający opinię oraz Prokurator Generalny uzna, że szczególnie ważne powody
przemawiają za ułaskawieniem, a zwłaszcza gdy uzasadnia to krótki okres pozostałej
do odbycia kary, mogą wstrzymać wykonanie kary lub zarządzić przerwę w jej wyko-
nywaniu do czasu ukończenia postępowania ułaskawieniowego (art. 568 k.p.k.). Jest to
unormowanie o charakterze wyjątkowym, gdy zachodzą okoliczności wskazujące na
duże prawdopodobieństwo ułaskawienia, co z kolei rzutuje na stwierdzenie, że dalsze
wykonywanie kary staje się zbędne.
Literatura
B. Baran, Prawo łaski w polskim systemie prawnym na tle powszechnym, Sosnowiec 2011; I. Haÿduk-
Hawrylak, Rzetelny proces karny a ułaskawienie [w:] Rzetelny proces karny Materiały konferencji
naukowej, Trzebieszowice 17–19 września 2009 r., red. J. Skorupka, W. Jasiński, Warszawa 2010; M. Ja-
chimowicz, Przedmiotowy zakres prawa łaski, „Jurysta” 2007/7; K. Kaczmarczyk-Kłak, Postępowanie uła-
skawieniowe w świetle Konstytucji RP na tle porównawczym, IN 2011/4; A. Murzynowski, Ułaskawienie
w Polsce Ludowej, Warszawa 1965; I. Nowikowski, Cofnięcie prośby o ułaskawienie (zagadnienia wybra-
ne) [w:] Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały konferencji naukowej Rzeszów–Czarna,
17–18 października 2003 r., red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, C.P. Kłak, Kraków 2004; P. Rogoziński,
Instytucja ułaskawienia w prawie polskim, Warszawa 2009; E. Skrętowicz, Z problematyki ułaskawienia
w polskim procesie karnym [w:] Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga
jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, red. K. Krajewski, Warszawa–
Kraków 2007; M. Snitko-Pleszko, Instytucja ułaskawienia (uwagi de lege lata i postulaty de lege ferenda),
PiP 2007/1; J. Sobczak, Nowy kształt instytucji ułaskawienia [w:] Rozważania o prawie karnym. Księga
pamiątkowa z okazji siedemdziesięciolecia urodzin Profesora Aleksandra Ratajczaka, red. A.J. Szwarc,
Poznań 1999; S. Stachowiak, Ułaskawienie w przepisach k.p.k. z 1997 r., WPP 2000/2; R.A. Stefański,
Ułaskawienie w nowych uregulowaniach, Prok. i Pr. 1997/9; L. Wilk, O instytucji ułaskawienia (uwagi
de lege ferenda), PiP 1997/5; L. Wilk, Prawo łaski a sprawiedliwość karania – refleksja filozoficzno-
prawna, PPK 2000/23; L. Wilk, W sprawie uregulowania i stosowania łaski generalnej, Pal. 2002/5–6.
Rozdział XV. Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych 805
Rozdział XV
POSTĘPOWANIE W SPRAWACH KARNYCH

ZE STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH
1. Uwagi wstępne
Mając na względzie zawartość normatywną działu XIII Kodeksu postępowania karnego,
można stwierdzić, że nazwa „postępowanie w sprawach karnych ze stosunków między-
narodowych”, stanowiąca tytuł tego działu, jest nazwą zbiorczą, obejmującą zakresem
znaczeniowym różne postępowania, w ramach których przewiduje się wykorzystanie
różnorodnych instrumentów współpracy międzynarodowej w celu zagwarantowania
realizacji zadań procesu karnego albo wykonania kary lub innych środków reakcji
na przestępstwo. Współpraca międzynarodowa podporządkowana tym celom ma
w pewnym sensie charakter ultima ratio, znajdując odzwierciedlenie w wypadkach,
w których zapewnienie ich realizacji nie jest możliwe lub jest znaczenie utrudnione
w oparciu o mechanizmy prawne funkcjonujące wyłącznie w wymiarze krajowym.
Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat można zaobserwować wyraźny wzrost zna-

czenia problematyki postępowania karnego ze stosunków międzynarodowych. Jest
on pochodną procesów globalizacyjnych, związanego z nimi rozwoju przestępczości
transgranicznej, a także rozszerzenia granic swobody i łatwości transgranicznego prze-
pływu osób i towarów. Zjawiska te sprawiają, że w wielu wypadkach przestępstwo traci
charakter krajowy, uzyskując wymiar europejski czy wręcz globalny, a w każdym razie
ponadkrajowy.
W płaszczyźnie normatywnej na gruncie prawa karnego procesowego o wzroście znacze-

nia omawianej problematyki świadczy najbardziej dobitnie wprost lawinowa rozbudowa
przepisów działu XIII Kodeksu postępowania karnego we wskazanym okresie. Obok
pierwotnie przewidzianych w tym dziale regulacji prawnych dotyczących immunitetów
prawa międzynarodowego, pomocy prawnej i doręczeń w sprawach karnych, przejęcia
i przekazania ścigania karnego, ekstradycji oraz przejęcia i przekazania orzeczeń do
wykonania, które w międzyczasie w różnym zakresie nowelizowano, zostały dodane
806 Rozdział XV. Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych
nowe przepisy, np. regulujące instytucję europejskiego nakazu aresztowania (rozdziały

65a i 65b Kodeksu postępowania karnego) czy wykonywanie określonych orzeczeń
w ramach Unii Europejskiej (rozdziały 66a–66d i rozdziały 66f–66i Kodeksu postępo-
wania karnego).
Większość zasygnalizowanych zmian znajduje genetyczne zakotwiczenie w idei zacieś-

nienia współpracy między państwami tworzącymi Unię Europejską w sferze ścigania
karnego i wymiaru sprawiedliwości.
W aspekcie regulacji postępowania karnego w sprawach ze stosunków międzynarodo-

wych wiodące znaczenie ma zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych (i aktów
prawnych regulujących działanie międzynarodowego trybunału karnego), sformułowa-
na w art. 615 § 2 k.p.k., zgodnie z którą przepisów działu XIII Kodeksu postępowania
karnego nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska
jest stroną, albo akt prawny regulujący działanie międzynarodowego trybunału karnego
stanowi inaczej (subsydiarność regulacji prawnej zawartej w dziale XIII Kodeksu postę-
powania karnego). Zasada ta harmonizuje z rozwiązaniem przewidzianym w art. 91 ust. 2
Konstytucji RP, zgodnie z którym umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią
zgodą wyrażoną w ustawie, ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się
pogodzić z umową. Przedstawione przepisy świadczą o prymacie umów międzynaro-
dowych w stosunku do przepisów Kodeksu postępowania karnego w zakresie regulacji
współpracy międzynarodowej w płaszczyźnie procesu karnego. W świetle normatywne-
go ujęcia zasady pierwszeństwa umów międzynarodowych można przyjąć, że w ramach
ich zakresu normowania przepisy działu XIII Kodeksu postępowania karnego mogą
znaleźć – w kwestiach nieuregulowanych umową – uzupełniające zastosowanie, chyba
że z przepisów umowy wynikałoby, iż brak regulacji danej kwestii ma charakter celowy
(tzw. regulacja negatywna).
Odwołując się do założenia racjonalności ustawodawcy i argumentu z konsekwencji,

należy przyjąć, że zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych doznaje wyjątku
w zakresie objętym unormowaniami działu XIII Kodeksu postępowania karnego do-
tyczącymi współpracy między państwami członkowskimi Unii Europejskiej, które
stanowią rezultat implementacji do krajowego porządku prawnego postanowień
decyzji ramowych lub dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady. W przedstawio-
nym zakresie, w płaszczyźnie współdziałania między państwami członkowskimi Unii
Europejskiej, przepisy Kodeksu postępowania karnego mają w istocie pierwszeństwo
przed przepisami prawa traktatowego, np. przepisy regulujące instytucję europejskiego
nakazu aresztowania znajdują zastosowanie przed przepisami Europejskiej konwencji
o ekstradycji sporządzonej w Paryżu 13.12.1957 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307
ze zm.), której sygnatariuszami są m.in. wszystkie kraje członkowskie Unii Europej-
skiej. Przyjmując inną optykę, można stwierdzić, że w obszarze współpracy w sprawach
karnych w ramach Unii Europejskiej dopiero w przypadku braku odpowiedniego ure-
1. Uwagi wstępne 807
gulowania kodeksowego wynikającego z implementacji prawa unijnego mogą znaleźć

zastosowanie umowy międzynarodowe wiążące określone państwa członkowskie Unii
Europejskiej, a gdyby takich umów również nie było – ogólne uregulowania zawarte
w Kodeksie postępowania karnego. De lege ferenda należałoby oczekiwać, że przedsta-
wione odstępstwo od zasady pierwszeństwa umów międzynarodowych zostanie wprost
wyrażone w przepisach ustawy karnoprocesowej.
W dziedzinie prawa i stosunków międzynarodowych niepoślednią rolę odgrywa za-

sada wzajemności. W odniesieniu do kodeksowej regulacji postępowania w sprawach
karnych w stosunkach międzynarodowych została ona wyrażona w art. 615 § 3 k.p.k.,
z którego wynika, że przepisów działu XIII Kodeksu postępowania karnego można
nie stosować wobec państwa, które nie zapewnia wzajemności. Zakres normowania
wyznaczony w powołanym przepisie obejmuje współpracę z państwami, z którymi
Rzeczpospolita Polska nie ma umowy w przedmiocie spraw uregulowanych we wska-
zanym dziale Kodeksu postępowania karnego, nie dotyczy więc np. sfery współpracy
międzypaństwowej w sprawach karnych w ramach Unii Europejskiej. Podkreślenia wy-
maga, że ustalenie przez organ podejmujący decyzję w sprawie współpracy z państwem
obcym, że odmawia ono współpracy mimo zwracania się o nią przez organy państwa
polskiego, nie przesądza o odejściu od stosowania przepisów działu XIII Kodeksu po-
stępowania karnego, lecz stwarza jedynie taką możliwość.
Współpraca w sprawach karnych między państwami członkowskimi Unii Europejskiej

opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania, zgodnie z którą orzeczenia organu
o charakterze sądowym jednego z państw członkowskich, wydane zgodnie z obowią-
zującym w nim prawem, powinny być respektowane przez organy innego państwa
członkowskiego. Zasada ta oznacza, że orzeczenia wydane przez właściwy organ jednego
państwa członkowskiego Unii Europejskiej wywołują skutki prawne i podlegają wyko-
naniu w innym państwie członkowskim w taki sposób, jakby były wydane przez jego
organy. Wzajemne uznawanie orzeczeń zajmuje więc do pewnego stopnia miejsce
procedury exequatur obowiązującej w tradycyjnym modelu wykonywania orzeczeń
organów obcego państwa, polegającej na obowiązku przekształcenia takich orzeczeń
przez organy państwa, w którym podlegają one wykonaniu, w swoje własne orzeczenia.
W obecnym stanie prawnym unormowanie postępowań w sprawach karnych ze sto-

sunków międzynarodowych dotyczy następujących zagadnień współpracy międzyna-
rodowej w tej kategorii spraw:
1) udzielania pomocy prawnej, w tym w zakresie doręczeń (rozdział 62 Kodeksu
postępowania karnego);
2) przejęcia i przekazania ścigania karnego (rozdział 63 Kodeksu postępowania kar-
nego);
3) wydania lub przewozu osób ściganych lub skazanych przebywających za granicą
oraz wydania przedmiotów (rozdział 64 i 65 Kodeksu postępowania karnego);
4) przejęcia i przekazania orzeczeń do wykonania (rozdział 66 Kodeksu postępo-

wania karnego);
5) współpracy między Polską i innymi państwami Unii Europejskiej w zakresie:
a) wykonania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabez-
pieczenie mienia (rozdział 62a i 62b Kodeksu postępowania karnego),
b) przeprowadzenia czynności dochodzeniowej na podstawie europejskiego na-
kazu dochodzeniowego (rozdział 62c i 62d Kodeksu postępowania karnego),
c) przekazania osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania
(rozdział 65a i 65b Kodeksu postępowania karnego),
d) wykonania środka zapobiegawczego (rozdział 65c i 65d Kodeksu postępowa-
nia karnego),
e) wykonania orzeczenia o karach lub środkach o charakterze pieniężnym (roz-
dział 66a i 66b Kodeksu postępowania karnego),
f) wykonania orzeczenia przepadku (rozdział 66c i 66d Kodeksu postępowania
karnego),
g) wykonania kary pozbawienia wolności (rozdział 66f i 66g Kodeksu postępo-
wania karnego),
h) wykonania orzeczenia karnego związanego z poddaniem sprawcy próbie (roz-
dział 66h i 66i Kodeksu postępowania karnego),
i) wykonania europejskiego nakazu ochrony (rozdział 66j i 66k Kodeksu postę-
powania karnego);
6) współpracy z Międzynarodowym Trybunałem Karnym (rozdział 66e Kodeksu
postępowania karnego).
Poza wymienionymi postępowaniami przedmiotem unormowania w dziale XIII Kodek-

su postępowania karnego są kwestie dotyczące immunitetów przedstawicieli dyploma-
tycznych i konsularnych państw obcych (rozdział 61 Kodeksu postępowania karnego),
którym poświęcono już uwagę w rozdziale poświęconym przesłankom procesowym.
Mając na względzie obszerność regulacji prawnej zawartej w tym dziale Kodeksu po-
stępowania karnego, należy stwierdzić, że jej całościowe przedstawienie wykraczałoby
zdecydowanie poza założone ramy podręcznika, a z punktu widzenia podstawowych
celów dydaktycznych, którym ma on służyć, z pewnością nie jest konieczne. Dlatego
w dalszej części rozdziału zostaną poddane analizie jedynie wybrane postępowania
w sprawach ze stosunków międzynarodowych, pozwalające jednak na ukazanie specyfiki
oraz sztandarowych mechanizmów współpracy międzynarodowej w sprawach karnych,
w tym w zamkniętym obszarze Unii Europejskiej.
2. Pomoc prawna w sprawach karnych

Pomoc prawna stanowi formę współpracy międzynarodowej w sprawach karnych
obejmującą dokonywanie niezbędnych czynności postępowania karnego. Przykłado-
2. Pomoc prawna w sprawach karnych 809
we wyliczenie takich czynności zawiera art. 585 k.p.k. Należą do nich m.in. doręczanie
pism osobom przebywającym za granicą lub instytucjom mającym siedzibę za granicą,
przesłuchiwanie osób, dokonywanie oględzin czy udostępnianie akt.
W klasycznej postaci pomoc prawna w stosunkach międzynarodowych łączy się z prze-

prowadzeniem wszelkich czynności procesowych przez właściwe organy jednego pań-
stwa z inicjatywy odpowiadających im najczęściej organów innego państwa dla celów
toczącego się w ostatnim z tych państw postępowania przygotowawczego lub postę-
powania sądowego. Współcześnie pod pojęciem pomocy prawnej w stosunkach mię-
dzynarodowych kryją się również instrumenty współpracy polegające na wspólnym
dokonywaniu czynności postępowania karnego przez organy współpracujących
ze sobą państw (wspólne zespoły śledcze).
W zakresie dotyczącym doręczenia pisma osobie przebywającej za granicą, która ma

obywatelstwo polskie, lub przesłuchania takiej osoby w charakterze oskarżonego, świad-
ka lub biegłego obowiązuje zasada pierwszeństwa przeprowadzenia tych czynności, na
wniosek sądu lub prokuratora, przez polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub
urząd konsularny (art. 586 § 1 k.p.k.). Dopiero wówczas gdy przeprowadzenie wskaza-
nych czynności procesowych wobec obywatela polskiego za pośrednictwem przedsta-
wicielstwa lub urzędu konsularnego nie byłoby możliwe (np. wskutek braku placówki
dyplomatycznej i konsularnej w danym państwie lub ze względu na nieskuteczność
tego sposobu doręczenia pisma) lub zachodziła potrzeba dokonania innych czynności,
w obliczu których zwrócenie się do tego przedstawicielstwa byłoby niecelowe, sąd lub
prokurator może – za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości (art. 613 § 1 k.p.k.) –
wystąpić z wnioskiem o ich dokonanie do sądu, prokuratury lub innego właściwego
organu państwa obcego.
W przypadku osób niebędących obywatelami polskimi jedyną drogę pomocy prawnej

stanowi zwrócenie się przez sąd lub prokuratora, za pośrednictwem Ministra Sprawied-
liwości, do organów państwa obcego o dokonanie określonych, niezbędnych czynności
procesowych (wyłączność pomocy prawnej organów obcego państwa).
Jeżeli pomoc prawna organu państwa obcego ma polegać na przeszukaniu, zajęciu

i wydaniu przedmiotu do wniosku o dokonanie tych czynności, należy dołączyć odpis
postanowienia prokuratora lub sądu nakazującego ich przeprowadzenie w danej sprawie
(art. 586 § 2 k.p.k.).
Protokoły czynności dowodowych przeprowadzonych na wniosek polskiego sądu lub

prokuratora przez sądy lub prokuratorów państw obcych albo organy działające pod
ich nadzorem mogą zostać odczytane na rozprawie i tym samym stanowić podstawę
ustaleń faktycznych wyroku, jeżeli sposób przeprowadzenia czynności nie jest sprzeczny
z zasadami porządku prawnego w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 587 k.p.k.). Przedsta-
wione rozwiązanie ma charakter komplementarny w stosunku do przepisów art. 389,

391 i 393 k.p.k., określających warunki odczytania na rozprawie głównej protokołów
przesłuchania oskarżonych, świadków, biegłych i innych czynności procesowych, co
oznacza, że spełnienie wymagań wynikających z art. 587 k.p.k. nie jest samo przez
się wystarczające do tego, aby można było wymienione protokoły odczytać. Do tego
niezbędne jest również spełnienie warunków przewidzianych w powołanych przepi-
sach, umożliwiających odczytanie na rozprawie głównej protokołów dokumentujących
określone czynności dowodowe.
Przez pojęcie zasad porządku prawnego, z którymi nie może być sprzeczny sposób
przeprowadzenia czynności dowodowych przez organy państwa obcego, aby można
było na rozprawie odczytać protokoły utrwalające ich przebieg, należy przede wszystkim
rozumieć podstawowe zasady procesu karnego, zwłaszcza te, które mają konstytucyjne
zakotwiczenie1. Klauzula porządku prawnego każe również odrzucić np. możliwość
odczytania na rozprawie protokołów z przeprowadzenia dowodu, który w polskim
systemie prawa karnego procesowego jest objęty bezwzględnym zakazem dowodzenia
za pomocą określonego dowodu.
W razie wystąpienia z wnioskiem o udzielenie pomocy prawnej przez sąd lub proku-
ratora państwa obcego, a więc w sytuacji odwrotnej do opisanej powyżej, dokonanie
niezbędnych czynności postępowania karnego należy do polskiego sądu lub prokura-
tora. O tym, czy udzielenie pomocy prawnej należy do sądu czy prokuratora, powinna
przesądzać treść wniosku o dokonanie niezbędnej czynności procesowej, gdyby jednak
na tej podstawie nie było możliwe ustalenie organu właściwego do udzielenia pomocy,
jego określenie powinno uwzględniać charakter czynności, której dotyczy wniosek
o pomoc prawną.
Wniosek o udzielenie pomocy prawnej przez polski sąd lub prokuratora może spotkać
się z odmową, która wymaga wydania decyzji w formie postanowienia.
Odmowa ma charakter obligatoryjny, jeżeli żądana czynność byłaby sprzeczna z zasa-

dami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej albo naruszałaby jej suwerenność
(art. 588 § 2 k.p.k.).
Przyczyny fakultatywnej odmowy udzielenia pomocy prawnej na wniosek właściwego

organu obcego państwa są uregulowane w art. 588 § 3 k.p.k.
W dziedzinie międzynarodowej pomocy prawnej zasadę stanowi realizacja wniosko-

wanych czynności w oparciu o przepisy obowiązujące w państwie wezwanym do
ich przeprowadzenia (art. 588 § 4 zdanie pierwsze k.p.k.). Od tej zasadę ustawodawca
przewiduje wyjątek wynikający z uwzględnienia żądania sądu lub prokuratora państwa
1
Postanowienie SN z 8.02.2006 r., III KK 370/04, OSNwSK 2006/1, poz. 292.
2. Pomoc prawna w sprawach karnych 811
obcego, aby przy wykonywaniu czynności zachowano szczególny tryb postępowania

lub szczególną formę. Żądaniu temu należy uczynić zadość, pod tym jednak warun-
kiem, że nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej
(art. 588 § 4 k.p.k.).
Szczególny przywilej (immunitet), określany mianem quasi-listu żelaznego, przy-

sługuje świadkowi lub biegłemu niebędącemu obywatelem polskim, który stawia się
dobrowolnie przed sądem. Polega on na zapewnieniu wskazanemu podmiotowi, że
nie będzie ścigany, nie zostanie zatrzymany ani tymczasowo aresztowany z powodu
przestępstwa będącego przedmiotem danego postępowania i jakiegokolwiek przestęp-
stwa popełnionego przed przekroczeniem polskiej granicy państwowej, jak również,
że nie zostanie wobec niego wykonana kara orzeczona za takie przestępstwo (art. 589
§ 1 k.p.k.). Ratio legis powołanego przepisu jest wprost oczywiste. Chodzi o zapewnienie
stawiennictwa przed polskim sądem określonej osoby i złożenie przez nią oświadczeń
dowodowych w charakterze świadka lub biegłego w sposób gwarantujący realizację
zasady bezpośredniości.
Ochrona gwarantowana w oparciu o quasi-list żelazny wynika z mocy prawa. Pod

względem przedmiotowym jej zakres jest ograniczony do przestępstwa popełnionego
przed przekroczeniem polskiej granicy. Nie obejmuje ona zatem ochrony przed odpo-
wiedzialnością karną za przestępstwa popełnione podczas pobytu w Polsce w następstwie
wydania quasi-listu żelaznego. Pod względem temporalnym ochrona rozpoczyna się
z chwilą przekroczenia granicy przez świadka lub biegłego, natomiast kończy się, gdy
nie opuści on terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, chociaż mógł to uczynić, w cią-
gu 7 dni od oznajmienia mu przez sąd, że jego obecność stała się zbędna (art. 589
§ 2 k.p.k.). W wezwaniu doręczonym świadkowi lub biegłemu przebywającym stale za
granicą należy zamieścić pouczenie o przysługującym im przywileju oraz jego zakresie
temporalnym, a ponadto o uprawnieniu do zwrotu kosztów podróży i pobytu oraz
zwrotu utraconego zarobku, a w przypadku biegłego – o prawie do wynagrodzenia za
sporządzenie opinii (art. 589 § 3 i 4 k.p.k.).
Względy praktyczne, związane z potrzebą przesłuchania w charakterze świadka osoby

pozbawionej wolności na terytorium państwa obcego lub przeprowadzenia czynności
z jej bezpośrednim udziałem przed polskim sądem lub prokuratorem, leżą u podłoża
instytucji czasowego wydania takiej osoby organom państwa polskiego. Rozwiązanie to
ma charakter subsydiarny, może bowiem znaleźć zastosowanie, gdy nie jest wystarczające
przeprowadzenie wymienionych czynności za pośrednictwem polskiego przedstawiciel-
stwa konsularnego lub dyplomatycznego albo w ramach pomocy prawnej uregulowanej
w art. 586 § 2 k.p.k. W związku z czasowym wydaniem organom państwa polskiego
osoby pozbawionej wolności na terytorium obcego państwa sąd okręgowy miejsca
czynności podlegającej wykonaniu z udziałem tej osoby jest zobowiązany zarządzić
w formie postanowienia umieszczenie jej w polskim zakładzie karnym lub areszcie
śledczym na czas pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, który nie może jednak
przekroczyć czasu pozbawienia wolności określonego w państwie obcym. Postanowie-
nie sądu w tej kwestii nie stanowi decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania
lub innego środka izolacyjnego. Podstawą umieszczenia w polskim zakładzie karnym
lub areszcie śledczym pozostaje decyzja o pozbawieniu wolności wydana przez organ
obcego państwa. Mając to na względzie, można zaakceptować uregulowanie, zgodnie
z którym na postanowienie sądu okręgowego zażalenie nie przysługuje (art. 589a k.p.k.).
Odrębną formę współpracy międzynarodowej w sprawach karnych, znajdującą zastoso-

wanie w ramach pierwszego stadium procesowego, stanowią wspólne zespoły śledcze.
Przesłanki powołania wspólnych zespołów śledczych, ich skład, zasady funkcjonowania
oraz wykorzystania informacji uzyskanych przez członka zespołu śledczego, a także
kwestia odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez członka zespołu są uregulowane
w art. 589b–589f k.p.k.
3. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie

zatrzymania dowodów i zabezpieczenia mienia
Kwestia współpracy między państwami członkowskimi Unii Europejskiej w zakresie
zatrzymania dowodów i zabezpieczenia mienia jest uregulowana w rozdziałach 62a
i 62b Kodeksu postępowania karnego implementujących postanowienia decyzji ramowej
Rady 2003/577/WSiSW z 22.07.2003 r. w sprawie wykonywania w Unii Europejskiej
postanowień o zabezpieczeniu mienia i środków dowodowych (Dz.Urz. UE L 196, s. 45).
Przewodnią ideą, której są podporządkowane instrumenty współpracy na forum Unii

Europejskiej przewidziane w powołanych rozdziałach Kodeksu postępowania karnego,
jest zapobieżenie utracie dowodów lub usunięciu mienia pochodzącego z przestęp-
stwa przez zagwarantowanie sprawnej realizacji „nakazu zamrożenia” (freezing orders)
dowodów lub mienia, wydanego w jednym z państw członkowskich przez właściwe
organy innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Sprawność tego instrumentu
współpracy wewnątrzunijnej w sprawach karnych opiera się na zasadzie wzajemnego
uznawania orzeczeń o zatrzymaniu dowodów i zabezpieczeniu mienia. Przeprowadzenie
zatrzymanych dowodów może nastąpić na podstawie europejskiego nakazu dochodze-
niowego (rozdział 62c i 62d Kodeksu postępowania karnego). Jeśli natomiast chodzi
o wykonanie prawomocnego postanowienia o przepadku mienia (prawomocnego wyro-
ku orzekającego przepadek) objętego wcześniej wnioskiem o wykonanie postanowienia
o jego zabezpieczeniu, to znajdują w tym względzie zastosowanie przepisy rozdziału
66c i 66d Kodeksu postępowania karnego, przewidujące ułożenie współpracy między
państwami Unii Europejskiej w zakresie wykonania przepadku na zasadzie wzajemnego
uznawania orzeczeń.
3. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie... 813
W rozdziale 62a Kodeksu postępowania karnego uregulowano procedurę wystąpienia do

państwa członkowskiego Unii Europejskiej z wnioskiem o wykonanie postanowienia
o zatrzymaniu dowodów lub mającego na celu zabezpieczenie mienia. Aktualizuje
się ono w razie ustalenia, że mogące stanowić dowód w sprawie rzeczy, korespondencja,
przesyłki, wykaz połączeń telefonicznych lub innych przekazów informacji lub dane
przechowywane w systemie informatycznym lub na nośniku, w tym korespondencja
przesyłana pocztą elektroniczną, albo mienie podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia
wykonania postanowienia o przepadku znajdują się na terytorium innego państwa
członkowskiego Unii Europejskiej. W opisanej sytuacji sąd właściwy do rozpoznania
sprawy lub prokurator mogą wystąpić – wydając w tym przedmiocie postanowienie
– o wykonanie postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia
na poczet przepadku bezpośrednio do właściwego organu sądowego innego państwa
unijnego (art. 589g § 1 k.p.k.). Do postanowień o zatrzymaniu dowodów oraz o zabez-
pieczeniu mienia dołącza się zaświadczenie zawierające wszystkie istotne informacje
umożliwiające jego prawidłowe wykonanie (art. 589g § 5 k.p.k.). Przekazanie postano-
wienia wraz z zaświadczeniem może nastąpić z wykorzystaniem urządzeń służących
do automatycznego przesyłania danych, w sposób umożliwiający stwierdzenie auten-
tyczności tych dokumentów (art. 589g § 7 k.p.k.).
Postanowienia prokuratora o zatrzymaniu dowodów oraz o zabezpieczeniu mienia

podlegają zaskarżeniu zażaleniem do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się
postępowanie (art. 589j § 1 k.p.k.).
Uchylenie postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia, które

leżało u podłoża wystąpienia o jego wykonanie do właściwego organu państwa człon-
kowskiego Unii Europejskiej, rodzi po stronie sądu, przed którym toczy się postępowa-
nie, lub prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze
powinność zawiadomienia o tym niezwłocznie organu państwa współpracującego w za-
kresie wykonania tych decyzji, niezależnie od tego, czy zatrzymanie lub zabezpieczenie
zostało w tym państwie już wykonane (art. 589i k.p.k.). Obowiązek taki powstaje również
w sytuacjach, w których sąd odwoławczy w rezultacie przeprowadzonej kontroli zawęzi
krąg dowodów, których ma dotyczyć zatrzymanie lub zakres mienia, którego dotyczy
zabezpieczenie, a także w wypadkach, w których skutki postanowienia o zabezpieczeniu
mienia ustały z mocy prawa, np. gdy nie został prawomocnie orzeczony przepadek.
Wraz z postanowieniem o wystąpieniu o dokonanie zatrzymania dowodów należy

przekazać właściwemu organowi innego państwa Unii Europejskiej postanowienie
zawierające wniosek o wydanie zatrzymanych dowodów (art. 589g § 2 k.p.k.). Wska-
zany wniosek stanowi odrębną czynność, bez której nie jest możliwe przekazanie na
terytorium państwa polskiego dowodów objętych postanowieniem dotyczącym za-
bezpieczenia, wydanym przez polski sąd lub prokuratora. Wydane dowody zwraca
się państwu wykonania postanowienia niezwłocznie po ich wykorzystaniu, jeżeli or-
gan sądowy tego państwa zastrzegł przy przekazaniu ich zwrot lub gdy podlegają one
zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi, przebywającemu
na terytorium tego państwa (art. 589h k.p.k.). W przedmiocie zwrotu dowodów sąd,
a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, wydaje postanowienie.
W razie uprawomocnienia się postanowienia o przepadku mienia zabezpieczonego

w przedstawionym wyżej trybie, właściwy sąd ma obowiązek wystąpienia niezwłocznie
do organu sądowego państwa wykonania postanowienia o zabezpieczeniu z wnioskiem
o wykonanie tego przepadku (art. 589g § 3 k.p.k.). Jak już wyżej ustalono, wystąpienie
to powinno nastąpić na zasadach określonych w rozdziale 66c Kodeksu postępowania
karnego.
Wszelkie dokumenty przekazywane państwu wykonania postanowienia o zatrzymaniu

dowodów lub o zabezpieczeniu mienia wymagają przetłumaczenia na język urzędowy
tego państwa albo na inny język wskazany przez to państwo (art. 589g § 6 k.p.k.).
Tryb i warunki wykonania przez organy państwa polskiego orzeczeń o zatrzymaniu

dowodów oraz orzeczeń o zabezpieczeniu mienia na poczet przepadku, wydanych
przez właściwy organ sądowy państwa członkowskiego Unii Europejskiej, znajdują
uregulowanie w rozdziale 62b Kodeksu postępowania karnego. Uwzględnienie wniosku
o wykonanie wymienionych orzeczeń przez polskie organy wchodzi w rachubę, jeżeli
stanowiące dowód rzeczy, korespondencja, przesyłki, wykaz połączeń telefonicznych lub
innych przekazów informacji, dane (przechowywane w systemie informatycznym lub na
nośniku, w tym korespondencja przesyłana pocztą elektroniczną) lub mienie znajdują
się lub są przechowywane na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 589l § 1 k.p.k.).
Organami wykonującymi orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia
są sądy rejonowe lub prokuratorzy. Przyjąć należy, że o podziale kompetencji między
tymi organami przesądza stan zaawansowania procesu karnego w chwili wydania przez
organ państwa członkowskiego Unii Europejskiej orzeczenia podlegającego wykona-
niu na terytorium Polski. O właściwości miejscowej sądu lub prokuratora powinno co
do zasady przesądzać miejsce położenia rzeczy podlegającej zatrzymaniu lub mienia
podlegającego zabezpieczeniu. Jeżeli sąd lub prokurator, do którego zostało skierowane
orzeczenie, nie jest właściwy do nadania mu biegu, przekazuje je właściwemu organowi
i powiadamia o tym organ sądowy państwa członkowskiego Unii Europejskiej, który
wystąpił o wykonanie orzeczenia (art. 589l § 2 k.p.k.).
Sąd rejonowy lub prokurator powinien wydać postanowienie w przedmiocie wykona-

nia orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia oraz powiadomić
o jego treści organ sądowy państwa wydania orzeczenia bez zbędnej zwłoki, w miarę
możliwości w instrukcyjnym terminie 24 godzin od otrzymania orzeczenia (art. 589n
§ 1 oraz art. 589p § 1 k.p.k.). Na postanowienie w przedmiocie wykonania orzeczenia
o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia, a także na czynności związane
3. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie... 815
z zatrzymaniem dowodów lub zabezpieczeniem mienia przysługuje zażalenie oso-

bom, których prawa zostały naruszone, niezależnie od uprawnień do zainaugurowania
kontroli, przewidzianych w przepisach państwa wydającego orzeczenie podlegające
realizacji w Polsce (art. 589n § 3 k.p.k.). Wychodząc z założenia, że podstawy orzecze-
nia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia mogą być poddane kontroli
jedynie w państwie jego wydania, należy uznać, że kontrola zażaleniowa zainicjowana
przed polskimi organami sprowadza się w istocie do zbadania zasadności wykonania
orzeczenia w Polsce lub prawidłowości czynności związanych z jego realizacją. Zaża-
lenie na postanowienie sądu rejonowego oraz czynności związane z jego wykonaniem
rozpoznaje sąd okręgowy, natomiast zażalenie na postanowienie prokuratora i czynno-
ści podejmowane w celu jego wykonania rozpoznaje sąd rejonowy, w którego okręgu
prowadzone jest postępowanie (art. 236 § 1 in fine k.p.k.). O wniesieniu zażalenia oraz
treści rozstrzygnięcia zapadłego w wyniku jego rozpoznania należy niezwłocznie po-
wiadomić właściwy organ sądowy państwa wydania orzeczenia (art. 589n § 4 k.p.k.).
Powiadomienie i inne dokumenty przekazywane organowi państwa wydania orzeczenia
powinny być przetłumaczone na język urzędowy tego państwa albo inny język wskazany
przez to państwo (art. 589n § 5 k.p.k.).
Właściwy sąd lub prokurator może odmówić wykonania orzeczenia o zatrzymaniu

dowodów lub zabezpieczeniu mienia wydanego przez organ sądowy państwa człon-
kowskiego Unii Europejskiej w wypadkach określonych w art. 589m k.p.k. Jakkolwiek
z treści powołanego przepisu wynika w sposób jednoznaczny fakultatywny charakter
odmowy wykonania wymienionych orzeczeń, należy stwierdzić, że w przypadku wystą-
pienia niektórych okoliczności, które ją uzasadniają, odmowa będzie musiała nastąpić,
np. w razie utraty lub zniszczenia dowodów, których dotyczy orzeczenie o zatrzymaniu.
Wydaniu postanowienia o wykonaniu orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabez-

pieczeniu mienia może towarzyszyć rozstrzygnięcie o wstrzymaniu jego wykonania:
1) jeżeli wykonanie mogłoby utrudnić inne, toczące się postępowanie karne; w tym
wypadku wstrzymanie może nastąpić na czas niezbędny dla zabezpieczenia pra-
widłowego toku tego postępowania;
2) dowód albo mienie, których dotyczy orzeczenie, zostały wcześniej zatrzymane
albo zajęte dla potrzeb innego toczącego się postępowania karnego; w takim wy-
padku wstrzymanie może mieć miejsce do czasu zwolnienia dowodu albo mienia
spod zatrzymania lub zajęcia.
Wstrzymując wykonanie orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mie-

nia, właściwy sąd lub prokurator, powinien – w miarę możliwości – określić czas, na
jaki to następuje.
Przy wykonywaniu orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia

znajdują co do zasady zastosowanie przepisy prawa polskiego (art. 589l § 3 k.p.k.). Pol-
ski sąd lub prokurator powinien jednak uczynić zadość życzeniu organu, który wydał
orzeczenie, aby przy dokonaniu czynności zastosowano szczególny tryb postępowania
lub szczególną formę, jeżeli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego Rzeczy-
pospolitej Polskiej (art. 589r § 1 k.p.k.). Z czynności zatrzymania rzeczy lub zabezpie-
czenia mienia sporządza się obligatoryjnie protokół, który przekazuje się niezwłocznie
właściwemu organowi sądowemu państwa wydania orzeczenia, dla którego stanowi
on główne źródło informacji o przeprowadzonych czynnościach (art. 589r § 2 k.p.k.).
Zatrzymanie dowodów oraz zabezpieczenie mienia na poczet orzeczenia o przepad-

ku utrzymuje się do czasu rozstrzygnięcia wystąpienia właściwego organu sądowego
państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wydanie dowodów albo o wykonanie
prawomocnego orzeczenia o przepadku (art. 589s § 1 k.p.k.). W wypadku wystąpienia
właściwego organu sądowego państwa Unii Europejskiej z wnioskiem o wykonanie
prawomocnego orzeczenia o przepadku następuje zazębienie się opisanego wyżej try-
bu zabezpieczenia przepadku i trybu postępowania w sprawie wykonania orzeczenia
przepadku, uregulowanego w rozdziale 66d Kodeksu postępowania karnego.
Właściwy sąd lub prokurator, uwzględniając okoliczności sprawy, może, po konsultacji

z właściwym organem państwa wydania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabez-
pieczeniu mienia, zakreślić temu organowi w drodze postanowienia nieprzekraczalny
termin do przekazania żądania wydania dowodów albo wykonania prawomocnego
orzeczenia o przepadku. Przed upływem zakreślonego w przedstawiony wyżej sposób
terminu polski sąd lub prokurator informuje właściwy organ państwa członkowskiego
Unii Europejskiej o zamiarze zwolnienia spod zatrzymania albo zajęcia. Jeżeli organ ten
nie przedstawi na piśmie argumentów dostatecznie uzasadniających dalsze zatrzyma-
nie dowodów lub zajęcie mienia, właściwy sąd lub prokurator wydaje postanowienie
o zwolnieniu dowodów spod zatrzymania lub mienia spod zajęcia (art. 589s § 3 k.p.k.).
Do wydania takiego postanowienia powinno dojść również wtedy, gdy właściwy or-
gan państwa wydania orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia
zawiadomi o uchyleniu tej decyzji albo o braku orzeczenia przepadku, którego zabez-
pieczeniu służyło wykonanie orzeczenia o zajęciu mienia. Postanowienie o zwolnieniu
spod zatrzymania lub zajęcia nie podlega zaskarżeniu. Odpis tego postanowienia należy
doręczyć osobom zainteresowanym (art. 589s § 4 k.p.k.).
4. Przejęcie i przekazanie ścigania

Istotę mechanizmów współpracy międzynarodowej polegających na przejęciu lub prze-
kazaniu ścigania stanowi zaniechanie ścigania w państwie, w którym postępowanie
karne zostało skierowane przeciwko określonej osobie i przekazanie sprawy do
dalszego prowadzenia w innym państwie.
4. Przejęcie i przekazanie ścigania 817
Instytucja przejęcia ścigania dotyczy sytuacji, w których Rzeczypospolita Polska wystę-

puje w roli państwa przejmującego prowadzenie postępowania karnego wszczętego
w stosunku do określonej osoby w innym państwie.
Pod względem przedmiotowym zakresem zastosowania instytucji przejęcia ścigania

są objęte sprawy o przestępstwa popełnione za granicą (zarówno na obszarze innego
państwa niż Rzeczpospolita Polska, jak i na obszarze niepodlegającym jurysdykcji
żadnego innego państwa). Zakres podmiotowy zastosowania tej instytucji został ujęty
dość szeroko i obejmuje, oprócz obywateli polskich, osoby, które mają na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej stałe miejsce zamieszkania, osoby, które odbywają lub będą
odbywały w Rzeczypospolitej Polskiej karę pozbawienia wolności, a także osoby, przeciw-
ko którym zostało wszczęte w Rzeczypospolitej Polskiej postępowanie karne. Przejęcie
ścigania w odniesieniu do wymienionych kategorii osób może mieć miejsce bez względu
na to, czy dana osoba przebywa aktualnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, czy
też poza jego granicami.
W zakreślonych granicach podmiotowych i przedmiotowych Minister Sprawiedliwości

zwraca się z wnioskiem o przekazanie ścigania do właściwego organu państwa obcego
(własna inicjatywa Ministra Sprawiedliwości) lub może przyjąć taki wniosek od wskaza-
nego organu (inicjatywa organu państwa obcego). Przesłanką decyzji Ministra Sprawied-
liwości we wskazanych kwestiach jest interes wymiaru sprawiedliwości. Ustalając, czy
wskazany interes przemawia za przejęciem ścigania w danej sprawie, minister powinien
mieć na uwadze rozmaite czynniki, m.in. uregulowania prawa karnego materialnego
dotyczące odpowiedzialności za przestępstwa z elementem obcym (art. 109–114 k.k.),
wagę przestępstwa czy sytuację osobistą oskarżonego.
Przejęcie ścigania karnego uważa się za wszczęcie postępowania karnego według prawa
polskiego (art. 590 § 2 k.p.k.). Decyzja Ministra Sprawiedliwości o przejęciu ścigania
zastępuje zatem w istocie postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego
przez polski organ ścigania karnego. Wszczęcie postępowania karnego na skutek przeję-
cia ścigania następuje niezależnie od tego, na jakim etapie znajdowało się postępowanie
karne prowadzone przez organy obcego państwa. Oznacza to, że w wyniku przejęcia
ścigania karnego nie dochodzi do prostej kontynuacji procesu, np. prowadzonego przez
organy ścigania karnego obcego państwa. Nie należy sądzić na tej podstawie, że materiał
dowodowy zgromadzony przez organy ścigania państwa obcego nie może być wyko-
rzystany w postępowaniu przed polskimi organami. Takie rygorystyczne stanowisko
stawiałoby pod znakiem zapytania sens instytucji przejęcia ścigania i musiałoby prowa-
dzić w wielu wypadkach do uniewinnienia oskarżonego wobec braku wystarczających
dowodów jego winy. Obecnie art. 590 § 4 k.p.k. wyraźnie przewiduje, że do dowodów
zebranych za granicą przed przejęciem ścigania stosuje się odpowiednio art. 389, 391
i 393 k.p.k., bez względu na to, czy zostały one przeprowadzone z inicjatywy polskie-
go sądu lub prokuratora, pod tym wszelako warunkiem, że sposób przeprowadzania
czynności nie jest sprzeczny z zasadami polskiego porządku prawnego (art. 587 w zw.
z art. 590 § 4 k.p.k.). Korzystając z dowodów zebranych przez organy ścigania państwa
obcego, zwłaszcza przy odczytaniu protokołów służących utrwaleniu uzyskanych treści
przekazu informacji (zeznań, wyjaśnień), należy zwrócić uwagę na możliwości znie-
kształceń informacji wynikających z nieznajomości przez oskarżonego lub inne osoby
języka obcego, którym posługują się organy ścigania tego państwa.
W razie przejęcia ścigania podejrzanego tymczasowo aresztowanego względnie mak-

symalne okresy tymczasowego aresztowania ustalone w art. 263 k.p.k. biegną od chwili
przejęcia tej osoby przez właściwe organy na terytorium Polski (art. 590 § 3 k.p.k.).
W celu uniknięcia niejasności wypada zaznaczyć, że w ramach zaliczenia tymczasowego
aresztowania na poczet kary należy uwzględnić cały okres stosowania tego środka za-
pobiegawczego, a więc również okres aresztowania poprzedzający przekazanie ścigania
(rzeczywisty czas pozbawienia wolności od chwili zatrzymania).
Minister Sprawiedliwości zawiadamia właściwy organ państwa obcego o sposobie pra-

womocnego zakończenia postępowania karnego (art. 590 § 5 k.p.k.).
Instytucja przekazania ścigania polega na przekazaniu właściwym organom państwa

obcego postępowania karnego wszczętego i prowadzonego przez organy państwa
polskiego.
Zakres przedmiotowy przekazania na podstawie art. 591 k.p.k. obejmuje sprawy o prze-
stępstwa popełnione na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Pod względem pod-
miotowym, zastosowanie tej instytucji dotyczy zasadniczo cudzoziemców. Adresatem
przekazania jest właściwy organ państwa:
1) którego osoba ścigana jest obywatelem;
2) w którym osoba ścigana ma stałe miejsce zamieszkania;
3) w którym osoba ścigana odbywa lub będzie odbywała karę pozbawienia wolno-
ści;
4) w którym zostało wszczęte przeciwko tej osobie postępowanie karne.
Przekazanie następuje w konsekwencji zwrócenia się przez Ministra Sprawiedliwości

do właściwego organu państwa obcego z wnioskiem o przejęcie ścigania, co może mieć
miejsce z urzędu albo z inicjatywy sądu lub prokuratora lub w wyniku przyjęcia takiego
wniosku, pochodzącego od organu państwa obcego. Inicjatywa sądu lub prokuratora
wiodąca do wystąpienia przez Ministra z wnioskiem o przejęcie ścigania powinna
przybrać formę postanowienia.
Przekazanie ścigania organom państwa obcego jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy
wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości (argumentum ex art. 591 § 1 k.p.k.).
Ocena w tym względzie należy do Ministra Sprawiedliwości. Powinna ona uwzględniać
m.in. wagę przestępstwa, realnie grożącą ściganemu karę, osobistą sytuację tej osoby,
związki przedmiotowe pomiędzy czynem, którego ma dotyczyć przekazanie i czynem
lub czynami, co do których toczy się postępowanie za granicą.
Wynikający z dotychczasowych ustaleń podstawowy zakres zastosowania instytucji prze-

kazania ścigania ulega rozszerzeniu na gruncie unormowań przewidzianych w art. 592
§ 2 i 3 k.p.k.
Wzgląd na zagwarantowanie interesów procesowych pokrzywdzonego leży u podłoża

unormowania przewidzianego w art. 591 § 2 k.p.k., zgodnie z którym zwrócenie się
przez Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o przejęcie ścigania przez organy państwa
obcego może nastąpić tylko za zgodą pokrzywdzonego, jeżeli jest on obywatelem pol-
skim, chyba że uzyskanie tej zgody jest niemożliwe. Zdając sobie sprawę, że zastrzeżenie
zgody pokrzywdzonego przewidziane w powołanym przepisie nie odnosi się wprost do
sytuacji, w której przekazanie następuje z inicjatywy organów obcego państwa, należy
wyrazić przekonanie, że w przedstawionej konfiguracji procesowej interes wskazanego
podmiotu powinien zostać uwzględniony w ramach należącej do Ministra Sprawiedli-
wości oceny zasadności przekazania przez pryzmat interesu wymiaru sprawiedliwości.
Przed wystąpieniem przez Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o przejęcie ściga-

nia lub rozstrzygnięciem takiego wniosku, pochodzącego od organu państwa obcego,
właściwy polski organ (sąd lub prokurator) umożliwia osobie ściganej przebywającej na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zajęcie stanowiska, ustnie lub na piśmie, w kwestii
przejęcia ścigania (art. 591 § 3 k.p.k.). Uregulowanie to ma jednoznacznie gwarancyjny
charakter i służy „upodmiotowieniu” osoby ściganej w ramach procedury przekazania
ścigania, pozwalając jej np. na przedstawienie powodów (na piśmie lub ustnie do pro-
tokołu), dla których proces karny powinien być kontynuowany w państwie, w którym
przestępstwo zostało popełnione.
W razie pozytywnego rozstrzygnięcia wniosku o przekazanie ścigania dotyczącego osoby

tymczasowo aresztowanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Minister Sprawiedli-
wości zwraca się do właściwego organu o niezwłoczne podjęcie czynności mających na
celu wydanie i przekazanie takiej osoby organom państwa obcego (art. 591 § 4 zdanie
pierwsze k.p.k.). Pod pojęciem pozytywnego rozstrzygnięcia wniosku o przekazanie
ścigania kryje się udzielenie zgody na przekazanie przez Ministra Sprawiedliwości, jeżeli
inicjatywa w tym względzie pochodzi od organu obcego państwa oraz zgoda właściwego
organu państwa obcego na przejęcie ścigania, jeżeli z inicjatywą przekazania ścigania
wystąpił polski organ (Minister Sprawiedliwości z urzędu albo z inicjatywy sądu lub
prokuratora). Podzielając pogląd, że wydanie osoby, które może mieć miejsce w związku
z przekazaniem ścigania, jest de facto pewnym wariantem ekstradycji, należy przyjąć,
że w omawianej sytuacji procesowej Minister Sprawiedliwości powinien zwrócić się do
sądu polskiego o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności ekstradycji2.

Wraz z osobą przekazuje się akta sprawy, o ile nie zostały one uprzednio przekazane
wraz z wnioskiem (art. 591 § 4 k.p.k.).
Przedstawione powyżej rozwiązania normatywne, dotyczące przekazania ścigania osoby

tymczasowo aresztowanej, nie mają zastosowania w ramach rozszerzonego zakresu
przekazania ścigania przewidzianego w art. 592 § 2 i 3 k.p.k.
W razie przekazania ścigania na Ministrze Sprawiedliwości spoczywa obowiązek zwró-

cenia się do właściwego organu państwa obcego o informację co do sposobu prawo-
mocnego zakończenia postępowania karnego (art. 591 § 5 k.p.k.).
Przekazanie ścigania karnego uważa się za umorzenie postępowania według prawa

polskiego (art. 591 § 6 in principio k.p.k.). W świetle tego unormowania należy stwier-
dzić, że w przypadku przekazania ścigania zakończenie postępowania prowadzonego
w Polsce nie wymaga wydania odrębnego postanowienia o umorzeniu postępowania
karnego. Ponowne postępowanie karne w sprawie zakończonej w drodze przekazania
ścigania jest możliwe w razie ustalenia przez organy państwa polskiego bezpodstawnego
zaniechania ścigania podejrzanego za granicą (art. 591 § 6 in fine k.p.k.). Bezpodstawność
zaniechania ścigania, o której tu mowa, musi mieć charakter oczywisty, np. wynikać
z zaniechania wszelkich czynności procesowych przez organy obcego państwa. Ocena
bezpodstawności zaniechania ścigania karnego wymaga uwzględnienia zarówno prawa
obcego, jak i prawa polskiego. Jeżeli dojdzie do stwierdzenia bezpodstawności zaniecha-
nia ścigania, w następstwie jego przekazania, ponowne postępowanie karne w Polsce
wymaga jego powtórnego wszczęcia i prowadzenia od początku.
Problem kolizji (konkurencji) jurysdykcji powstającej w sytuacji, w której co do tego

samego czynu tej samej osoby wszczęto postępowanie w Polsce oraz innym państwie,
jest przedmiotem unormowania zamieszczonego w art. 592 k.p.k. Zgodnie z tym prze-
pisem w opisanej sytuacji znajduje zastosowanie tryb konsultacji prowadzonych przez
właściwe organy zainteresowanych państw. Ze strony polskiej konsultacje prowadzi
Minister Sprawiedliwości, który jeśli uzna, że wymaga tego interes wymiaru sprawied-
liwości, występuje z wnioskiem o przejęcie albo przekazanie ścigania karnego. Artykuł
590 § 2–5 i art. 591 § 2–6 k.p.k. stosuje się odpowiednio (art. 592 § 1 k.p.k.).
Kwestia konfliktu jurysdykcji znajduje pełniejsze unormowanie w art. 592a–592f k.p.k.

w zakresie dotyczącym kompetencji jurysdykcyjnych państw członkowskich Unii Eu-
ropejskiej. Unormowania zawarte w powołanych przepisach są wynikiem implemen-
tacji postanowień decyzji ramowej Rady 2009/948/WSiSW z 30.11.2009 r. w sprawie
2
Por. Kodeks postępowania karnego, t. 3, Komentarz do art. 468–682, red. P. Hofmański, Warszawa 2007,
s. 671; zob. też M. Płachta [w:] J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, t. 2,
Komentarz do art. 425–673, Kraków 2003, s. 533–534.
zapobiegania konfliktom jurysdykcji w postępowaniu karnym i w sprawie rozstrzygania

takich konfliktów (Dz.Urz. UE L 328, s. 42). W przepisach tych uregulowane są podstawy
i tryb występowania przez polski sąd lub prokuratora do właściwego organu państwa
członkowskiego Unii Europejskiej z wnioskiem o udzielenie informacji, czy w państwie
tym toczy się postępowanie karne o ten sam czyn tej samej osoby, w związku z którym
toczy się proces karny przed polskimi organami (art. 592a k.p.k.). Zawierają również ure-
gulowanie sytuacji odwrotnej, w której z wnioskiem o udzielenie wskazanej informacji
zwraca się do polskiego sądu lub prokuratora właściwy organ państwa członkowskiego
Unii Europejskiej (art. 592b k.p.k.).
Zasadnicze znaczenie w kontekście rozwiązania ujawnionego konfliktu jurysdykcji mię-

dzy organami Rzeczypospolitej Polskiej oraz organami innego państwa członkowskiego
Unii Europejskiej ma unormowanie zawarte w art. 592c k.p.k. Z treści tego przepisu
wynika, że w razie ustalenia przez polski organ lub właściwy organ innego państwa
członkowskiego Unii Europejskiej, że w Polsce oraz innym państwie członkowskim
toczą się równolegle postępowania karne co do tego samego czynu tej samej osoby,
polski sąd lub prokurator ma obowiązek przeprowadzenia konsultacji z właściwym
sądem lub innym organem państwa członkowskiego i wystąpienia, jeżeli wymaga tego
interes wymiaru sprawiedliwości, z wnioskiem o przejęcie albo przekazanie ścigania
karnego. Nie można wykluczyć sytuacji, w których konsultacje będą miały charakter
wielostronny, gdy konflikt jurysdykcyjny będzie dotyczył Rzeczypospolitej Polskiej oraz
więcej niż jednego państwa członkowskiego Unii Europejskiej.
Tryb i przebieg konsultacji nie zostały szczegółowo uregulowane w ustawie. Pozwala to

stwierdzić, że organ przeprowadzający konsultacje dysponuje dość sporym marginesem
swobody. Z art. 592c § 2 k.p.k. wynika jedynie, że w trakcie konsultacji polski sąd lub
prokurator przekazuje sądowi lub innemu organowi państwa członkowskiego Unii Eu-
ropejskiej informacje o zastosowanych w postępowaniu środkach zapobiegawczych oraz
inne informacje, o których przekazanie zwróci się właściwy organ. Odmowa udzielenia
informacji może mieć miejsce tylko wówczas, gdyby jej udzielenie mogło naruszyć
bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Polskiej lub narażałoby uczestnika postępowania na
niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia (art. 592c § 3 k.p.k.).
Należy podkreślić, że konsultacje nie muszą zakończyć się powodzeniem, a więc roz-
wiązaniem konfliktu jurysdykcyjnego i porozumieniem co do tego, które z państw,
między którymi zachodzi taki konflikt, będzie wykonywało jurysdykcję w zakresie
postępowania dotyczącego określonego czynu oznaczonej osoby. Nie można wykluczyć,
że każde z państw uczestniczących w konsultacjach będzie obstawało za jurysdykcją
swoich organów w danej sprawie.
Jeżeli konsultacje nie przyniosły ustalenia, które z państw członkowskich Unii Europej-
skiej powinno przejąć ściganie, polski sąd lub prokurator może wystąpić do Eurojust
z wnioskiem o pomoc w rozstrzygnięciu, które państwo mogłoby przejąć ściganie

(art. 592d § 1 k.p.k.). Wystąpienie to może mieć miejsce wyłącznie w sprawach nale-
żących do kompetencji Eurojust, a więc w sprawach o najpoważniejsze przestępstwa.
Należy podkreślić, że włączenie Eurojust w tryb rozwiązania konfliktu jurysdykcyjnego
nie gwarantuje osiągnięcia pozytywnych rezultatów, ponieważ opinia udzielona przez
Eurojust nie jest wiążąca dla żadnego z państw członkowskich, pomiędzy którymi za-
chodzi ten konflikt. W następstwie uzyskania opinii Eurojust polski sąd lub prokurator
występuje z wnioskiem o przejęcie lub przekazanie ścigania, jeżeli jest to uzasadnione
w świetle opinii i wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości (art. 592d § 2 k.p.k.).
W razie przejęcia ścigania przez polski organ (sąd lub prokuratora) spoczywa na nim
obowiązek zawiadomienia sądu lub innego organu państwa członkowskiego Unii Euro-
pejskiej o sposobie prawomocnego zakończenia postępowania karnego (art. 592e k.p.k.).
5. Ekstradycja
5.1. Pojęcie ekstradycji
Pojęcie ekstradycji nie ma współcześnie jednolitego zakresu. Należy wyróżnić dwa
rozumienia ekstradycji, mianowicie ekstradycję w znaczeniu ścisłym oraz w znaczeniu
szerokim.
Przez ekstradycję w ścisłym znaczeniu, związanym z jej klasycznym kształtem, należy

rozumieć wydanie osoby ściganej lub skazanego przez państwo, na którego terytorium
taka osoba przebywa, na wniosek innego państwa, w celu przeprowadzenia przeciwko
osobie ściganej postępowania karnego lub wykonania wobec określonej osoby prawo-
mocnie orzeczonej kary lub środka zabezpieczającego.
Wyróżnienie szerokiego rozumienia ekstradycji wiąże się ściśle ze zmianą norma-

tywną art. 55 Konstytucji RP. Przyniosła ona rozszerzenie zakresu pojęciowego terminu
„ekstradycja” i objęcie nim, obok wydania określonej osoby na podstawie rozdziału 65
Kodeksu postępowania karnego, stanowiącego ekstradycję w ścisłym znaczeniu, prze-
kazania osoby na podstawie europejskiego nakazu aresztowania, a także dostarczenia
osoby na wniosek Międzynarodowego Trybunału Karnego.
W dalszej części podrozdziału zostanie szerzej omówiona ekstradycja w ścisłym zna-

czeniu oraz europejski nakaz aresztowania.
5. Ekstradycja 823
5.2. Ekstradycja w ścisłym znaczeniu
W ramach kodeksowej regulacji ekstradycji w ścisłym znaczeniu można wyróżnić aspekt

czynny i aspekt bierny tej instytucji procesowej. Pierwszy łączy się z aktywnością pol-
skich organów polegającą na wystąpieniu z wnioskiem ekstradycyjnym do organów
państwa obcego (rozdział 64 Kodeksu postępowania karnego). Drugi aspekt dotyczy
zasadniczo rozpoznania wniosków ekstradycyjnych przedstawionych przez państwo
obce (rozdział 65 Kodeksu postępowania karnego).
Wnioski o ekstradycję polskie sądy i prokuratorzy zgłaszają za pośrednictwem Ministra

Sprawiedliwości. Dotyczą one wydania przez państwo obce osoby, przeciwko której
wszczęto postępowanie karne, w celu przeprowadzenia postępowania sądowego lub
w celu wykonania kary pozbawienia wolności. W tym samym trybie sądy lub prokura-
torzy występują z wnioskami o przewóz osoby ściganej lub skazanej przez terytorium
państwa obcego (tranzyt ekstradycyjny) oraz o wydanie z terytorium państwa obcego
dowodów rzeczowych lub przedmiotów uzyskanych przez sprawcę w wyniku prze-
stępstwa (art. 593 k.p.k.). O tym, czy w danym przypadku z wnioskiem do Ministra
Sprawiedliwości zwraca się sąd czy prokurator, decyduje stan zaawansowania procesu
karnego w momencie składania wniosku. Do wniosku dołącza się odpis postanowienia
o tymczasowym aresztowaniu wraz z uzasadnieniem lub odpis prawomocnego wyroku
skazującego na karę pozbawienia wolności (art. 594 k.p.k.).
W wypadkach niecierpiących zwłoki sąd lub prokurator może zwrócić się bezpośrednio
do właściwego organu państwa obcego o tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie
osoby, w stosunku do której ma być złożony wniosek o wydanie, po czym niezwłocznie
składa wniosek według ustalonych wyżej zasad (art. 595 k.p.k.). Rozwiązanie to znaj-
duje zastosowanie w sytuacjach, w których zwłoka wynikająca z czynności związanych
z przygotowaniem wniosku o ekstradycję mogłaby uniemożliwić ekstradycję, np. jeżeli
zachodzi niebezpieczeństwo, że osoba ścigana ukryje się do czasu wystąpienia z wnio-
skiem za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości.
Osoba wydana nie może być bez zgody państwa wydającego ścigana, skazana ani pozba-
wiona wolności w celu wykonania kary za inne przestępstwo popełnione przed dniem
wydania niż to, w związku z którym nastąpiło wydanie (art. 596 k.p.k.). Istotę wyrażonej
w przytoczonym przepisie zasady specjalności stanowi zakaz ścigania karnego lub wyko-
nania orzeczenia w zakresie nieobjętym uzgodnieniami między zainteresowanymi stro-
nami, czyli organami państwa wzywającego do wydania i państwa wezwanego. Zakres,
w jakim organom państwa wzywającego przysługuje prawo do skazania i pozbawienia
wolności w celu wykonania kary, wynika z decyzji organów państwa wezwanego, które
ustosunkowując się do wniosku ekstradycyjnego, określają przestępstwa, w związku
z którymi następuje wydanie. Wskazany zakaz jest ograniczony pod względem temporal-
nym, obejmuje bowiem wyłącznie ściganie lub wykonanie orzeczenia co do przestępstw,

które zostały popełnione przed dniem wydania określonej osoby.
W razie zastrzeżenia przy wydaniu, że w stosunku do osoby wydanej orzeczone już kary
będą wykonane tylko za przestępstwa, co do których nastąpiło wydanie, sąd, który pra-
womocnie orzekł w sprawie, wydaje w razie potrzeby na posiedzeniu wyrok zmieniający
orzeczenie w taki sposób, aby kary były wykonywane tylko za te przestępstwa, co do
których nastąpiło wydanie sprawcy (art. 597 zdanie pierwsze k.p.k.). W posiedzeniu
sądu w tym przedmiocie może wziąć udział zarówno prokurator, jak i osoba wydana.
W stosunku do osoby pozbawionej wolności ma zastosowanie art. 451 k.p.k. (art. 597
zdanie drugie i trzecie k.p.k.). Przytoczony przepis stanowi materialnoprawną podstawę
do określenia kary podlegającej wykonaniu – dostosowania kary w ramach procedury
exequatur, gdy określona osoba została skazana za kilka przestępstw, w związku z którymi
wystąpiono z wnioskiem o ekstradycję, natomiast decyzja państwa wezwanego zawierała
zastrzeżenie wydania w celu wykonania kary tylko co do niektórych z tych przestępstw.
Terminy maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania określone

w art. 263 k.p.k. biegną w stosunku do osoby wydanej od chwili przejęcia tej osoby
przez właściwe organy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 598 § 1 k.p.k.).
W razie zatrzymania osoby wydanej za granicą okres tymczasowego aresztowania,
zgodnie z art. 265 k.p.k., liczy się od dnia, w którym nastąpiło zatrzymanie za granicą
(art. 598 § 2 k.p.k.).
Jeżeli osoba wydana przez państwo obce nie opuści bez usprawiedliwionej przyczyny
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w ciągu 45 dni od daty prawomocnego ukończenia
postępowania, a w razie skazania – od daty odbycia lub darowania kary albo jeżeli po
opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej Polskiej powróci na nie, następuje zniesienie
ochrony wynikającej z zastrzeżeń poczynionych przez państwo wydające, określonych
w art. 596 oraz 597 k.p.k. (art. 599 k.p.k.). Oznacza to, że po upływie wskazanego terminu
lub w razie powrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej osoba wydana może być
ścigana lub może być w stosunku do niej wykonana kara za przestępstwa, których nie
obejmowała decyzja organu państwa obcego dotycząca wydania. Podkreślenia wymaga,
że skutków takich nie wywołuje zwłoka w opuszczeniu terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej, która nastąpiła z usprawiedliwionej przyczyny.
Na Ministrze Sprawiedliwości spoczywa obowiązek przesłania właściwemu organowi

obcego państwa odpisu prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie, które
zapadło w sprawie przeciwko osobie wydanej przez państwo obce (art. 600 k.p.k.).
Minister Sprawiedliwości uzyskuje odpis orzeczenia od sądu, którego decyzja uzyskała
atrybut prawomocności.
5. Ekstradycja 825
W razie złożenia przez organ obcego państwa wniosku o wydanie osoby ściganej w celu
przeprowadzenia przeciwko niej postępowania karnego lub wykonania orzeczonej co
do niej kary albo środka zabezpieczającego (wniosek ekstradycyjny państwa obcego),
prokurator osobę tę przesłuchuje i w miarę potrzeby zabezpiecza dowody znajdu-
jące się w kraju, po czym wnosi sprawę do właściwego miejscowo sądu okręgowego
(art. 602 k.p.k.). Wniosek o wydanie, z którym występuje organ obcego państwa,
rozpoczyna procedurę ekstradycji biernej. Jej pierwszy etap stanowią wymienione
w powołanym przepisie czynności przygotowawcze poprzedzające wniesienie sprawy
przez prokuratora do sądu.
Drugim etapem postępowania ekstradycyjnego jest postępowanie przed sądem. Jego

finalizację stanowi wydanie postanowienia w przedmiocie wniosku obcego państwa.
Rozpoznanie tego wniosku przez sąd następuje na posiedzeniu, w którym ma prawo
wziąć udział prokurator i obrońca osoby ściganej (art. 603 § 2 k.p.k.). Przed wydaniem
postanowienia należy umożliwić osobie ściganej złożenie wyjaśnień ustnie lub na piśmie,
a w razie wniosku o wydanie w celu przeprowadzenia postępowania karnego, należy na
uzasadniony wniosek tej osoby przeprowadzić dowody znajdujące się w kraju (art. 603
§ 1 k.p.k.). Względy gwarancyjne przemawiają na rzecz zapatrywania, że osobą ściganą,
której przysługują wskazane wyżej uprawnienia, jest również osoba skazana, której doty-
czy wniosek o wydanie zmierzający do wykonania orzeczonej co do niej kary oraz osoba,
której dotyczy wniosek o wydanie w celu wykonania orzeczonego wobec niej środka
zabezpieczającego. Zagwarantowanie uprawnień osobie ściganej wymaga stworzenia
jej realnej możliwości wzięcia udziału w posiedzeniu w przedmiocie dopuszczalności
wydania przez zawiadomienie o jego miejscu i terminie. W przypadku pozbawienia
wolności osoby ściganej sąd może jednak zrezygnować ze sprowadzania jej na posie-
dzenie, mimo złożenia przez nią odpowiedniego wniosku w tym zakresie, uznając za
wystarczającą obecność jej obrońcy (art. 451 w zw. z art. 96 § 1 zdanie drugie k.p.k.).
Sąd jest zobowiązany wydać postanowienie negatywne w przedmiocie dopuszczal-

ności wydania, uznając za niedopuszczalne wydanie osoby ściganej, w razie wystąpienia
bezwzględnych przeszkód ekstradycyjnych, które są wyliczone w sposób taksatyw-
ny w art. 604 § 1 k.p.k. Uregulowanie w ustawie karnoprocesowej względnych prze-
szkód ekstradycyjnych, stwarzających jedynie możliwość wydania decyzji negatywnej
w przedmiocie wniosku ekstradycyjnego, ma charakter egzemplifikacyjny (zob. art. 604
§ 2 k.p.k.).
Na postanowienie sądu w przedmiocie dopuszczalności wydania przysługuje zaża-

lenie (art. 603 § 4 k.p.k.). Prawomocne postanowienie w przedmiocie dopuszczalności
ekstradycji może być zakwestionowane w drodze kasacji pochodzącej od podmiotów
szczególnych wymienionych w art. 521 k.p.k.
Sąd, którego postanowienie w przedmiocie dopuszczalności ekstradycji uzyskało atrybut

prawomocności, ma obowiązek jego przekazania wraz z aktami sprawy Ministrowi
Sprawiedliwości (art. 603 § 5 k.p.k.). W ten sposób następuje rozpoczęcie trzeciego
etapu procedury ekstradycyjnej, przed Ministrem Sprawiedliwości, który po rozstrzyg-
nięciu wniosku o wydanie zawiadamia o tym organ obcego państwa. Zakres uprawnień
decyzyjnych Ministra Sprawiedliwości ulega istotnemu ograniczeniu, ponieważ jest on
związany prawomocnym postanowieniem sądu stwierdzającym prawną niedopuszczal-
ność wydania (art. 603 § 3 k.p.k.). Minister nie może więc, wbrew stanowisku sądu,
zdecydować o wydaniu określonej osoby państwu obcemu, które wystąpiło z wnioskiem
ekstradycyjnym. Inaczej rzecz się przedstawia w przypadku pozytywnego postanowienia
sądu w przedmiocie wydania określonej osoby. W takiej sytuacji do Ministra Sprawied-
liwości należy ostateczna decyzja co do ekstradowania określonej osoby. Minister Spra-
wiedliwości może odmówić wydania osoby ściganej, biorąc pod uwagę np. okoliczności
stanowiące względne przeszkody ekstradycyjne, które nie skłoniły sądu do wydania
negatywnego postanowienia w przedmiocie dopuszczalności wydania.
W razie złożenia wniosku o wydanie dotyczącego przestępstwa, którego sprawca podlega

wydaniu, sąd okręgowy z urzędu lub na wniosek prokuratora może wydać postanowienie
o tymczasowym aresztowaniu osoby ściganej (zwykły areszt ekstradycyjny). W takim
wypadku znajduje odpowiednie zastosowanie art. 263 k.p.k., określający maksymalne
terminy tymczasowego aresztowania (art. 605 § 1 k.p.k.). Sąd może zastosować zwykły
areszt ekstradycyjny, jeżeli z dokumentów złożonych wraz z wnioskiem o wydanie
wynika, że zachodzą warunki zastosowania tymczasowego aresztowania określone
w art. 249 § 1 i art. 258 k.p.k. i dodatkowo, jeżeli areszt jest niezbędny dla zapewnienia
prawidłowego przebiegu postępowania ekstradycyjnego.
Tymczasowe aresztowanie osoby ściganej może również mieć miejsce przed złożeniem
wniosku ekstradycyjnego, przy czym jego termin nie może przekroczyć 40 dni (doraźny
areszt ekstradycyjny). Zastosowanie doraźnego aresztu ekstradycyjnego następuje na
wniosek organu państwa obcego, któremu musi towarzyszyć zapewnienie, że wobec
osoby, której on dotyczy zapadł w tym państwie prawomocny wyrok skazujący lub
wydano decyzję o tymczasowym aresztowaniu (art. 605 § 2 k.p.k.).
Na postanowienia sądu w przedmiocie tymczasowego aresztowania przysługuje zaża-

lenie (art. 605 § 3 k.p.k.). Tymczasowe aresztowanie wymaga uchylenia, jeżeli polski
sąd lub prokurator zwrócił się z żądaniem uzupełnienia danych zawartych we wniosku
ekstradycyjnym i państwo obce nie nadesłało potrzebnych dokumentów lub informacji
w terminie miesiąca od daty zgłoszenia wskazanego żądania (art. 605 § 5 k.p.k.). Tym-
czasowo aresztowanego, jeżeli nie jest pozbawiony wolności w innej sprawie, należy
zwolnić w wypadku odmownego rozstrzygnięcia wniosku o jego wydanie, cofnięcia
przez państwo obce takiego wniosku lub wniosku o tymczasowe aresztowanie, a także
w sytuacji, w której właściwy organ państwa obcego, zawiadomiony o czasie i miejscu
5. Ekstradycja 827
wydania określonej osoby, nie przejmie jej w terminie 7 dni od ustalonego dnia jej
wydania (art. 605 § 6 k.p.k.). Ponadto zwolnienie z doraźnego aresztu ekstradycyjnego
musi nastąpić, jeżeli przed upływem 40-dniowego terminu jego stosowania nie zostanie
złożony wniosek ekstradycyjny.
Ekstradycja w ścisłym znaczeniu może przyjąć uproszczoną formę, jeżeli z umowy

międzynarodowej, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, wynika, że wniosek państwa
obcego o zastosowanie tymczasowego aresztowania osoby ściganej zastępuje wniosek
o wydanie (art. 603a § 1 k.p.k.). Tryb procedowania nad takim wnioskiem, prowadzący
do uproszczenia postępowania ekstradycyjnego, uregulowano w art. 603a § 2–6 k.p.k.
Jego środkowym elementem jest zgoda osoby ściganej na uproszczone postępowanie
ekstradycyjne. Zgoda ta może dotyczyć samego wydania (zgoda „prosta”) lub obejmować
również, obok zgody na wydanie, zrzeczenie się gwarancji ochronnych wynikających
z zasady specjalności (zgoda „złożona”), przyjmujących postać ograniczeń określonych
w art. 596 (przedmiotowe ograniczenie zakresu wydania osoby ściganej) i 597 k.p.k.
(ograniczenie dopuszczalności wykonywania prawomocnie orzeczonych kar wynikające
z zastrzeżenia towarzyszącego wydaniu osoby). Zgoda osoby ściganej oraz zrzeczenie
się przez nią korzystania z ograniczeń wynikających z art. 596 i 597 k.p.k. nie mogą
zostać cofnięte, o czym należy ją pouczyć (art. 603a § 4 k.p.k.).
Zezwolenia na przewóz osoby ściganej przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (tran-

zyt ekstradycyjny) udziela Minister Sprawiedliwości (art. 606 § 1 k.p.k.). Zezwolenie
zależy od tego, czy dopuszczalne byłoby wydanie przez polskie organy osoby ściganej
państwu występującemu z wnioskiem o zezwolenie, przy czym ocena w tej sprawie na-
leży wyłącznie do wskazanego ministra. Zapewnienie legalności pozbawienia wolności
extraditurusa w trakcie przewozu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymaga
postanowienia polskiego sądu o tymczasowym aresztowaniu, którego termin obejmo-
wałby czas tranzytu (art. 605 w zw. z art. 606 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Jeżeli tranzyt
odbywa się drogą powietrzną bez międzylądowania, wystarczające jest powiadomienie
Ministra Sprawiedliwości o transporcie osoby ściganej nad terytorium lądowym państwa
polskiego (art. 606 § 2 k.p.k.). W takim wypadku nie można wykluczyć tranzytu osoby,
wobec której zachodzą przeszkody wykluczające dopuszczalność jej ekstradowania.
Przedstawione powyżej reguły rządzące procedurą ekstradycyjną nie mają zastosowania,

jeżeli umowa międzynarodowa, której stroną jest Rzeczpospolita Polska, postanawia
inaczej (art. 615 § 2 k.p.k.), a ponadto jeżeli ekstradycja (sensu largo) następuje w dro-
dze przekazania określonej osoby na podstawie europejskiego nakazu aresztowania lub
polega na dostarczeniu osoby do międzynarodowego trybunału karnego.
5.3. Europejski nakaz aresztowania
Europejski nakaz aresztowania, jest – jak już powiedziano – przejawem ekstradycji w sze-
rokim znaczeniu wynikającym z obecnego brzmienia art. 55 Konstytucji RP. Instytucja ta
znajduje uregulowanie w rozdziałach 65a i 65b Kodeksu postępowania karnego, których
zawartość normatywna opiera się co do zasady na założeniu prostego odwzorowania
(transpozycji) treści decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z 13.06.2002 r. w sprawie
europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami
Członkowskimi (Dz.Urz. WE L 190, s. 1).
Można powiedzieć, że rozwiązania prawne przyjęte w rozdziałach 65a i 65b Kodeksu

postępowania karnego stanowią najmniej sformalizowany tryb ekstradycji sensu largo
obowiązujący w stosunkach między państwami Unii Europejskiej. Uproszczenie
procedury ekstradycyjnej opiera się na – nawiązującym do wysokiego stopnia zaufania
między państwami członkowskimi Unii Europejskiej – przeniesieniu kompetencji w za-
kresie dotyczącym ekstradowania określonych osób ze szczebla naczelnych organów
władzy wykonawczej, dla których zastrzeżona jest ostateczna decyzja w przedmiocie
wydania osoby w tradycyjnej procedurze ekstradycyjnej, mogąca korygować poprze-
dzającą ją decyzję sądową (zob. wyżej pkt 5.2) wyłącznie na poziom organów sądowych
państw członkowskich. Oprócz odejścia od obowiązującej w tradycyjnym postępowaniu
ekstradycyjnym zasady przekazywania wniosków dotyczących wydania określonej osoby
za pośrednictwem organów centralnych poszczególnych państw procedura związana
z wydaniem lub wykonaniem ENA przewiduje również całkowitą lub częściową rezygna-
cję ze znamionujących ekstradycję w ścisłym znaczeniu zasad wzajemności, podwójnej
karalności oraz niewydawania własnych obywateli.
W razie podejrzenia, że osoba ścigana za przestępstwo podlegające jurysdykcji polskich

sądów karnych może przebywać na terytorium państwa członkowskiego Unii Europej-
skiej, właściwy miejscowo sąd okręgowy, na wniosek prokuratora, a w postępowaniu
sądowym lub wykonawczym – z urzędu lub na wniosek właściwego sądu rejonowego,
może wydać ENA (art. 607a k.p.k.). Przez osobę ściganą za przestępstwo, w stosunku
do której może mieć miejsce wydanie ENA, należy rozumieć osobę, która ma status
podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym, oskarżonego w postępowaniu
sądowym, a w kontekście unormowania zawartego w art. 607b pkt 2 k.p.k. również
osobę prawomocnie skazaną za przestępstwo.
Ustawodawca nie precyzuje kryteriów właściwości miejscowej sądu okręgowego wy-

dającego ENA. Jeśli chodzi o jego wydanie w postępowaniu przygotowawczym, należy
przyjąć, odwołując się w przebiegu interpretacji do treści art. 329 § 1 k.p.k., że sądem
właściwym jest sąd okręgowy, który jest powołany do rozpoznania sprawy w pierwszej
instancji, a w razie właściwości rzeczowej sądu rejonowego, sąd okręgowy, w którego
5. Ekstradycja 829
okręgu pozostaje wskazany sąd rejonowy3. Gdy potrzeba wydania ENA ujawni się na
etapie postępowania sądowego, właściwy jest sąd okręgowy, przed którym toczy się
postępowanie, a w przypadku właściwości rzeczowej sądu rejonowego – sąd okręgowy,
który jest nad nim nadrzędny. W postępowaniu wykonawczym wydanie ENA należy
do sądu okręgowego, w którego okręgu został wydany wyrok podlegający wykonaniu.
Wydanie ENA przybiera formę postanowienia. Następuje ono na posiedzeniu, w którym

mogą wziąć udział strony i inne osoby, jeżeli wykażą interes prawny w rozstrzygnięciu
(np. poręczający), o ile się stawią (art. 96 § 2 k.p.k.).
Podzielając stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym postanowienie o wydaniu

ENA nie jest postanowieniem w przedmiocie środka zapobiegawczego (tymczasowego
aresztowania), które podlegałoby zaskarżeniu w trybie zażaleniowym na podstawie
art. 252 k.p.k.4, należy stwierdzić, wobec braku przepisu szczególnego statuującego
możliwość wniesienia zażalenia, że nie należy ono do żadnej z kategorii postanowień
podlegających zaskarżeniu wymienionych w art. 459 § 1 i 2 k.p.k., a zatem nie przysłu-
guje od niego środek odwoławczy w postaci zażalenia.
Warunki wydawania ENA uległy znaczącej zmianie w wyniku rozszerzenia zawartości

normatywnej art. 607b k.p.k. w drodze nowelizacji Kodeksu postępowania karnego
z 2013 r. Dodane do tego przepisu zdanie pierwsze stanowi, że wydanie ENA jest niedo-
puszczalne, jeżeli nie wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości. W pozostałym
zakresie omawiany przepis utrzymał w zasadzie dotychczasowe brzmienie i przewiduje,
że wydanie ENA jest ponadto niedopuszczalne, jeżeli:
1) przestępstwo, w związku z którym toczy się postępowanie i którego miałby doty-
czyć nakaz, jest zagrożone karą pozbawienia wolności do roku;
2) karę pozbawienia wolności, której wykonaniu miałoby służyć wydanie ENA,
orzeczono w wymiarze do 4 miesięcy albo orzeczono inny środek polegający na
pozbawieniu wolności na okres do 4 miesięcy.
O ile wymienione na końcu negatywne przesłanki wydania ENA opierają się na wymier-
nych kryteriach, o tyle nie sposób tego samego powiedzieć o przesłance odwołującej się
do dobra wymiaru sprawiedliwości. Jej dodanie w drodze nowelizacji Kodeksu postę-
powania karnego z 2013 r. zmierza do zapobieżenia nadużywaniu omawianej instytucji
w sprawach o stosunkowo niewielkim ciężarze gatunkowym, w których wydanie ENA
byłoby trudne do pogodzenia z zasadą proporcjonalności. Kryterium dobra wymiaru
sprawiedliwości oznacza w istocie, w kontekście stosowania ENA, konieczność rozwa-
3
Zob. postanowienie SA w Warszawie z 4.03.2010 r., II AKz 138/10, LEX nr 677999.
4
Uchwała SN z 20.01.2005 r., I KZP 29/04, OSNKW 2005/1, poz. 3. Zob. też K. Marszał, J. Zagrodnik,
Problem zaskarżalności postanowienia w przedmiocie wydania europejskiego nakazu aresztowania [w:] Prawo
międzynarodowe, europejskie i krajowe – granice i wspólne obszary. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor
Genowefie Grabowskiej, red. B. Mikołajczyk, J. Nowakowska-Małusecka, Katowice 2009, s. 339 i n.
żenia celowości stosowania tego instrumentu współpracy międzynarodowej. To daje

podstawę do tego, aby w obecnym uregulowaniu warunków wydania ENA upatrywać
odchylenia od zasady legalizmu obowiązującej w polskim procesie karnym na rzecz
oportunizmu ścigania karnego w aspekcie współpracy międzynarodowej w sprawach
karnych. Rozważając celowość, czy – przyjmując inną perspektywę – proporcjonalność
wydania ENA, sąd musi dokonać sui generis bilansu zysków i strat polegającego na
uwzględnieniu z jednej strony racji przemawiających za ściganiem karnym przy wy-
korzystaniu omawianego instrumentu prawnego, związanych np. z wagą popełnionego
przestępstwa, wysokością grożącej za nie kary, potrzebą zagwarantowania uprawnień
pokrzywdzonego, z drugiej strony – kosztów, które łączą się z wykonaniem ENA, wy-
nikających z zaangażowania znacznych sił i środków, w tym zaangażowania organów
obcych państw, w ściganie karne.
Wymagania formalne ENA są określone art. 607c § 1 i 2 k.p.k. oraz w rozporządzeniu

Ministra Sprawiedliwości z 24.02.2012 r. w sprawie określenia wzoru europejskiego
nakazu aresztowania (Dz.U. poz. 266), wydanym na podstawie delegacji ustawowej
zamieszczonej w art. 607c § 3 k.p.k.
Jeżeli istnieje podejrzenie, że osoba ścigana może przebywać na terytorium państwa

członkowskiego Unii Europejskiej, a jej miejsce pobytu nie jest znane, prokurator,
a w postępowaniu sądowym i wykonawczym – sąd okręgowy, który wydał nakaz, przesyła
jego odpis do centralnej jednostki Policji współpracującej z Interpolem z wnioskiem
o wszczęcie poszukiwań międzynarodowych (art. 607d § 1 k.p.k.). Pewne odchylenia
od schematu postępowania ustalonego w przytoczonym przepisie wynikają z treści
§ 292 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7.04.2016 r. – Regulamin we-
wnętrzny urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U.
z 2017 r. poz. 1206 ze zm.) i § 355 ust. 1 reg. sąd., regulujących sytuacje, w których osoba
ścigana przebywa na terytorium państwa członkowskiego uczestniczącego w Systemie
Informacyjnym Schengen5.
Jeżeli miejsce pobytu osoby ściganej jest znane lub zostało ustalone w wyniku poszu-
kiwań międzynarodowych prowadzonych przez centralną jednostkę policji współpra-
cującą z Interpolem, prokurator, a w postępowaniu sądowym i wykonawczym – sąd
okręgowy, który wydał nakaz, przekazuje go bezpośrednio właściwemu organowi są-
dowemu państwa wykonania nakazu. Równocześnie odpis nakazu przekazuje się Mini-
strowi Sprawiedliwości. Tą samą drogą następuje „przepływ” dodatkowych informacji
lub dokumentów, o których przedstawienie zwróciło się państwo wykonania nakazu
5
Jest to system informacyjny przewidziany w art. 1 i 4 rozporządzenia (WE) nr 1987/2006 Parlamen-
tu Europejskiego i Rady z 20.12.2006 r. w sprawie utworzenia, funkcjonowania i użytkowania Systemu
Informacyjnego Schengen drugiej generacji (SIS II) (Dz.Urz UE L 381, s. 4) oraz w art. 1 i 4 decyzji Rady
2007/533/WSiSW z 12.06.2007 r. w sprawie utworzenia, funkcjonowania i użytkowania Systemu Informa-
cyjnego Schengen drugiej generacji (SIS II) (Dz.Urz UE L 205, s. 63).
5. Ekstradycja 831
(art. 607d § 2 i 3 k.p.k.). Mogą być do tego celu wykorzystane urządzenia służące do
automatycznego przesyłania danych w sposób umożliwiający stwierdzenie autentycz-
ności dokumentów (art. 607d § 4 k.p.k.).
W myśl zasady specjalności osoby przekazanej w wyniku wykonania ENA nie można
ścigać za przestępstwa inne niż te, które stanowiły podstawę przekazania, ani wykonać
orzeczonych wobec niej za takie przestępstwa kar pozbawienia wolności lub innych
środków polegających na pozbawieniu wolności (art. 607e § 1 k.p.k.). Z zasady tej wy-
nika również, że sąd, który prawomocnie orzekł w sprawie, może zarządzić wykonanie
kary tylko za te przestępstwa, które stanowiły podstawę przekazania osoby ściganej.
Określając, które z prawomocnie orzeczonych kar podlegają wykonaniu, sąd wydaje
postanowienie na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator i osoba
ścigana (art. 607e § 2 zdanie pierwsze i drugie k.p.k.). Jeżeli osoba oskarżona jest pozba-
wiona wolności, należy ją pouczyć o prawie wystąpienia z wnioskiem o sprowadzenie
jej na posiedzenie, a w razie jego złożenia – sprowadzić na to posiedzenie, chyba że
sąd uzna za wystarczającą obecność jej obrońcy (art. 451 w zw. z art. 607e § 2 zdanie
trzecie k.p.k.).
Na tle podniesionych uwag wydaje się dość jasne, że zasada specjalności dotyczy wy-
łącznie przestępstw, które zostały popełnione przed przekazaniem osoby objętej euro-
pejskim nakazem aresztowania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Omawiana
zasada doznaje licznych wyjątków w wypadkach określonych w art. 607e § 3 k.p.k. Każda
z okoliczności wyliczonych w sposób enumeratywny w powołanym przepisie stanowi
samodzielną przesłankę wyłączenia zasady specjalności6, choć nie każda wywołuje taki
skutek w takim samym zakresie. Jeżeli np. osoba ścigana wyraziła zgodę na przekazanie
i zrzekła się ochrony wynikającej z zasady specjalności, a więc w wypadku określonym
w art. 607e § 3 pkt 6 k.p.k., wyłączenie tej zasady ma charakter całkowity. Zgoda taka
nie może być później cofnięta, o czym – w związku z treścią art. 16 § 2 k.p.k. – osoba
ścigana powinna być pouczona (art. 607e § 3a k.p.k.). Częściowe wyłączenie zasady
specjalności dotyczy np. sytuacji, w której wynika ono z faktu, że czyn osoby ściganej
jest zagrożony karą lub środkiem niepolegającym na pozbawieniu wolności, w takim
bowiem wypadku odnosi się jedynie do występków zagrożonych wyłącznie karami
ograniczenia wolności lub grzywny (art. 607e § 3 pkt 5 k.p.k.).
Na poczet orzeczonej przez sąd polski lub wykonywanej w Polsce kary pozbawienia
wolności zalicza się okres faktycznego pozbawienia wolności, które miało miejsce
w państwie wykonania ENA w związku z przekazaniem (art. 607f k.p.k.).
Po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego przeciwko osobie ściganej lub

wykonaniu wobec niej kary pozbawienia wolności albo innego środka polegającego na
pozbawieniu wolności sąd właściwy do rozpoznania sprawy, a więc sąd, który prawomoc-
6
Zob. uchwała SN (7) z 24.11.2010 r., I KZP 19/10, OSNKW 2010/12, poz. 103.
nie orzekł w sprawie, ma obowiązek poinformowania organu wymiaru sprawiedliwości

państwa wykonania nakazu o losach sprawy przez przesłanie odpisu orzeczenia lub
zawiadomienie o wykonaniu kary albo innego środka (art. 607g k.p.k.).
Dopuszczalność ewentualnego dalszego przekazania reguluje art. 607i k.p.k. W tym

względzie obowiązuje zasada uzyskania zgody państwa wykonania nakazu (art. 607i
§ 2 k.p.k.). Wyjątki od tej zasady, oznaczające możliwość dalszego przekazania do innego
państwa członkowskiego Unii Europejskiej bez zgody państwa, które przekazało osobę
ściganą na terytorium Polski, są przewidziane w art. 607i § 1 k.p.k.
Jeżeli miało miejsce tzw. warunkowe przekazanie osoby, polegające na przekazaniu

osoby ściganej przez państwo wykonania nakazu z zastrzeżeniem, że wykonanie kary
pozbawienia wolności albo innego środka polegającego na pozbawieniu wolności na-
stąpi w tym państwie, postępowania wykonawczego w Polsce nie wszczyna się (art. 607j
§ 1 k.p.k.). Unormowanie to stanowi lex specialis w stosunku do art. 9 § 1 i 2 k.k.w.,
który przewiduje obowiązek niezwłocznego wszczęcia postępowania wykonawczego,
gdy orzeczenie stanie się wykonalne. W przedstawionej sytuacji na sądzie właściwym
do rozpoznania sprawy spoczywa obowiązek wydania, niezwłocznie po uprawomoc-
nieniu się orzeczenia, postanowienia o przekazaniu skazanego do właściwego państwa
członkowskiego Unii Europejskiej w celu wykonania tam kary pozbawienia wolności
lub innego środka polegającego na pozbawieniu wolności (postanowienie zwrotne).
Organowi sądowemu państwa wykonania ENA należy przekazać odpis postanowienia
zwrotnego oraz odpis orzeczenia podlegającego wykonaniu (art. 607j § 2 k.p.k.).
Wykonanie przez polskie sądy europejskich nakazów aresztowania wydanych przez orga-
ny sądowe innych państw członkowskich Unii Europejskiej jest uregulowane w rozdziale
65b Kodeksu postępowania karnego. Polega ono na przekazaniu osoby ściganej takim
nakazem z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w celu przeprowadzenia przeciwko
niej na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej postępowania
karnego lub wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności albo innego środka
polegającego na pozbawieniu wolności (art. 607k § 1 k.p.k.).
Dla uruchomienia procedury przekazania osoby ściganej wystarczające jest przesła-

nie ENA za pośrednictwem dowolnych, bezpiecznych środków zapewniających
zachowanie formy zapisu pisemnego w sposób pozwalający organowi sądowemu
wykonującemu nakaz na stwierdzenie jego autentyczności7. Zatrzymanie osoby ści-
ganej nakazem może nastąpić również na podstawie wpisu do SIS lub do bazy danych
Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej (art. 607k § 2a k.p.k.).
Po wpłynięciu do sądu ENA podlega on przekazaniu prokuratorowi, który przesłuchuje

osobę, której nakaz dotyczy, informując ją o jego treści oraz o możliwości wyrażenia
7
Postanowienie SN z 23.08.2012 r., III KK 200/12, Prok. i Pr.-wkł. 2012/11, poz. 14.
5. Ekstradycja 833
zgody na przekazanie lub zgody na niestosowanie art. 607e § 1 k.p.k., statuującego

opisaną wyżej zasadę specjalności, po czym wnosi sprawę do właściwego miejscowo
sąd okręgowego (art. 607k § 2 k.p.k.). Właściwy miejscowo jest ten sąd, w którego
okręgu ma miejsce zamieszkania lub miejsce stałego pobytu osoba ścigana nakazem
(art. 32 § 1 w zw. z art. 32 § 2 k.p.k.). Wnosząc sprawę do sądu, a tym samym występując
o rozpoznanie przez sąd ENA i wydanie postanowienia w przedmiocie przekazania,
prokurator powinien przedstawić swoje stanowisko w kwestii wykonania nakazu. Jeżeli
według odrębnych przepisów polskiego prawa ściganie określonej osoby, co do której
wydano ENA, jest uzależnione od zezwolenia właściwej władzy (np. sądu dyscyplinar-
nego), przed skierowaniem sprawy do sądu prokurator musi wystąpić o takie zezwolenie
(art. 607k § 4 k.p.k.).
Jeżeli jednocześnie z wydaniem ENA państwo członkowskie Unii Europejskiej zwróciło

się o dokonanie przesłuchania osoby ściganej, sąd okręgowy przesłuchuje taką osobę
przed rozpoznaniem nakazu. Przesłuchanie powinno być przeprowadzone na posie-
dzeniu sądu z udziałem osoby, która została wskazana w nakazie jako reprezentująca
państwo wydania nakazu (art. 607k § 5 zdanie pierwsze i drugie k.p.k.). Inne osoby, jeżeli
ma to znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, mogą wziąć udział w posiedzeniu,
jeśli się stawią (art. 96 § 2 k.p.k.). Przesłuchanie osoby ściganej w omawianym trybie
odbywa się na podstawie przepisów prawa polskiego, przy czym na wniosek państwa
wydania ENA należy zastosować szczególny tryb przesłuchania lub szczególną formę,
jeżeli nie sprzeciwia się to zasadom porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej
(art. 588 § 4 w zw. z art. 607k § 5 zdanie trzecie k.p.k.).
W toku postępowania w przedmiocie wykonania ENA prokurator może wystąpić do

sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. W takim wypadku
samoistną podstawą tymczasowego aresztowania jest istnienie wydanego w innym
państwie członkowskim Unii Europejskiej prawomocnego wyroku skazującego lub
innej decyzji stanowiącej podstawę pozbawienia wolności osoby ściganej (art. 607k
§ 3 zdanie trzecie k.p.k.). Rozwiązanie to opiera się na założeniu, że wskazane decyzje,
wydane w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej występującym z żądaniem
przekazania określonej osoby, przesądzają w istocie spełnienie warunku materialnego
tymczasowego aresztowania w postaci dużego prawdopodobieństwa popełnienia prze-
stępstwa przez określoną osobę (zob. art. 249 § 1 k.p.k.)8. Można wobec tego stwierdzić,
że w rozpatrywanym układzie procesowym wskazana podstawa dowodowa tymcza-
sowego aresztowania nie wymaga co do zasady weryfikacji ze strony sądu wykonania
ENA. Wzgląd na gwarancje praw i wolności człowieka każe jednak przyjąć możliwość
odmowy zastosowania tymczasowego aresztowania w razie ujawnienia okoliczności,
która spowoduje lub może spowodować odmowę wykonania ENA9.
8
Postanowienie SA w Katowicach z 18.07.2007 r., II AKz 478/07, LEX nr 34405.
9
Zob. szerzej postanowienie SN (7) z 26.06.2014 r., I KZP 9/14, OSNKW 2014/8, poz. 60.
Uwzględniając wniosek prokuratora, sąd oznacza termin tymczasowego aresztowania

na czas niezbędny do przekazania osoby ściganej państwu, w którym wydano ENA,
który nie może jednak przekroczyć łącznie 100 dni. Termin ten jest zharmonizowany
z terminami ustanowionymi dla rozstrzygnięcia w przedmiocie wykonania ENA i dla
faktycznego przekazania osoby ściganej organom innego państwa członkowskiego Unii
Europejskiej (zob. art. 607m i 607n k.p.k.). Nie podlega on przedłużeniu, co oznacza, że
w razie jego upływu osoba ścigana, tymczasowo aresztowana, powinna być natychmiast
zwolniona. Nie stoi to na przeszkodzie kontynuowaniu postępowania w przedmiocie
wykonania ENA.
Tymczasowe aresztowanie w wymiarze czasowym nieprzekraczającym 7 dni może

znaleźć zastosowanie przed wpłynięciem ENA do sądu, jeżeli zwraca się o to właściwy
organ sądowy, który wydaje ENA. W takim wypadku tymczasowe aresztowanie ma
doraźny charakter, a jego podstawę stanowi zapewnienie wskazanego organu sądowego,
że wobec osoby ściganej zapadł prawomocny wyrok skazujący lub wydano inną decyzję
będącą podstawą pozbawienia wolności (art. 607k § 3a k.p.k.). Dla zastosowania tym-
czasowego aresztowania na tej podstawie wymagane jest przekonanie, że ENA wpłynie
do polskiego sądu. Jeśli to nastąpi, tymczasowe aresztowanie może ulec przedłużeniu na
okres nieprzekraczający 100 dni na podstawie art. 607k § 3 k.p.k. W innym wypadku
tymczasowo aresztowanego należy niezwłocznie zwolnić wraz z upływem 7-dniowego
terminu.
Sąd okręgowy orzeka w przedmiocie przekazania i tymczasowego aresztowania

na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator i obrońca (art. 607l
§ 1 k.p.k.). Sąd jest zobowiązany zawiadomić o posiedzeniu osobę ściganą i co do zasady
doręczyć jej jednocześnie ENA wraz z tłumaczeniem przekazanym przez prokuratora.
Gdyby wskutek szczególnych okoliczności nie było możliwe sporządzenie tłumaczenia
przed posiedzeniem, jego sporządzenie zarządza sąd. Możliwe jest poprzestanie na poin-
formowaniu osoby ściganej o treści ENA, jeżeli nie będzie to skutkowało utrudnieniem
realizacji przysługujących jej praw (art. 607l § 1a k.p.k.). W przypadku posiedzenia, na
którym sąd orzeka o tymczasowym aresztowaniu, nie wystarczy zawiadomienie o nim,
lecz niezbędne jest zagwarantowanie osobie ściganej udziału w posiedzeniu w celu
przesłuchania przed zastosowaniem wskazanego środka zapobiegawczego.
Jeżeli osoba ścigana wyrazi taką wolę, sąd przyjmuje od niej do protokołu oświadczenie
obejmujące zgodę na przekazanie lub zgodę na niestosowanie ochrony wynikającej
z opisanej wcześniej zasady specjalności (art. 607l § 2 k.p.k.). Oświadczenie nie może być
skutecznie cofnięte, chyba że osoba ścigana nie została pouczona o jego nieodwołalności.
Na postanowienie sądu w przedmiocie przekazania przysługuje zażalenie (art. 607l

§ 3 k.p.k.). Z unormowania tego wynika, że zaskarżeniu podlega zarówno pozytywna,
jak i negatywna decyzja w kwestii przekazania. Zaskarżeniu na podstawie powołanego
5. Ekstradycja 835
przepisu podlega również m.in. postanowienie o odroczeniu przekazania na podstawie

art. 607o k.p.k. czy postanowienie o umorzeniu postępowania w przedmiocie ENA na
podstawie art. 607y § 2 k.p.k. Termin do wniesienia zażalenia wynosi 3 dni i biegnie od
dnia ogłoszenia postanowienia, a jeżeli osoba ścigana pozbawiona jest wolności i nie
została sprowadzona na posiedzenie sądu – od dnia jego doręczenia. Jakkolwiek wydaje
się to oczywiste w świetle brzmienia art. 252 k.p.k., to należy podkreślić, że zaskarżeniu
podlega również postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania wydane
w związku z wykonaniem ENA (art. 252 w zw. z art. 607l § 3 zdanie trzecie k.p.k.).
Ustawodawca zakreśla terminy dla wydania przez sąd postanowienia w przedmio-

cie przekazania osoby ściganej w oparciu o ENA. Podstawowy termin, w którym
powinno to nastąpić, wynosi 40 dni i biegnie od dnia zatrzymania osoby ściganej.
Uwzględniając racje przemawiające na rzecz skrócenia tego terminu do 3 dni, należy
przyjąć, że dotyczy ono sytuacji, w których osoba ścigana wyraziła przed sądem zgodę
na jej przekazanie na podstawie ENA (art. 607m § 1 k.p.k.). Wskazany na końcu termin
biegnie od daty oświadczenia zgody przez osobę ściganą. Postępowanie w przedmiocie
przekazania powinno zakończyć się prawomocnie w terminie 60 dni od zatrzymania
osoby ściganej lub 10 dni od złożenia przez nią oświadczenia obejmującego zgodę
na przekazanie (art. 607m § 1a k.p.k.).
Wyjątkowo, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, terminy podstawowe ulegają

wydłużeniu o kolejne 30 dni, których bieg rozpoczyna się wraz z upływem wskazanych
terminów. Taki wyjątkowy wypadek może być uzasadniony potrzebą uzupełnienia infor-
macji przekazanych przez państwo występujące o wykonanie ENA. O opóźnieniu należy
powiadomić organ sądowy, który wydał ENA, wskazując jego przyczynę (art. 607m
§ 2 k.p.k.). Jeżeli przed skierowaniem sprawy do sądu w celu rozpoznania wniosku
o wykonanie ENA nieodzowne jest wystąpienie do właściwej władzy o zezwolenie na
ściganie, termin podstawowy oraz wskazany na końcu termin 30-dniowy biegną od
chwili uzyskania takiego zezwolenia. Jeżeli bieg tych terminów już się rozpoczął, ulega
on zawieszeniu do czasu uzyskania zezwolenia (art. 607m § 3 k.p.k.).
Określone wyżej terminy, w których powinno nastąpić wydanie postanowienia w przed-

miocie przekazania, mają charakter instrukcyjny.
Osoba ścigana, wobec której zapadło prawomocne postanowienie sądu o przekazaniu,

powinna zostać przekazana właściwemu organowi sądowemu państwa wydania ENA
najpóźniej w terminie 10 dni od dnia uprawomocnienia się tego postanowienia (art. 607n
§ 1 k.p.k.). Termin przekazania powinien być ustalony pomiędzy sądem polskim i sądem
wydającym ENA. Przedłużenie wskazanego terminu ma charakter wyjątkowy i może
mieć miejsce, jeżeli jego zachowanie jest niemożliwe na skutek siły wyższej albo zagro-
żenia dla życia lub zdrowia osoby ściganej. W takich wypadkach, po ustaniu przyczyny
uchybienia pierwotnemu terminowi, przekazanie powinno nastąpić w ciągu 10 dni od
wydania postanowienia ustalającego nowy termin dokonania tej czynności (art. 607n
§ 2 k.p.k.). Nieprzejęcie osoby ściganej w zakreślonych terminach przez państwo wydania
ENA rodzi obowiązek niezwłocznego zwolnienia tej osoby, jeżeli została ona pozbawiona
wolności w ramach procedury przekazania, chyba że pozbawienie jej wolności wynika
z innego tytułu prawnego (art. 607n § 3 k.p.k.).
Sąd może odroczyć wykonanie postanowienia o przekazaniu do czasu zakończenia

w Polsce postępowania karnego prowadzonego przeciwko osobie ściganej lub do cza-
su zakończenia wykonywania wobec tej osoby w Polsce kary pozbawienia wolności
(art. 607o § 1 k.p.k.). W przedstawionej sytuacji może znaleźć zastosowanie instytucja
czasowego przekazania osoby ściganej. Służy ona np. przeprowadzeniu postępowania
karnego w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, które nie byłoby już re-
alne w momencie zakończenia wykonywania długoletniej kary pozbawienia wolności
ze względu na upływ terminu przedawnienia karalności przestępstwa, którego dotyczył
ENA. O przekazaniu orzeka sąd na wniosek i w porozumieniu z organem sądowym,
który wydał ENA. Porozumienie powinno być sporządzone na piśmie i określać wa-
runki przekazania, w szczególności termin powrotnego przekazania osoby ściganej
(art. 607o § 2 k.p.k.).
Kodeks postępowania karnego przewiduje zarówno obligatoryjną, jak i fakultatywną

odmowę wykonania ENA, precyzując jej podstawy w art. 607p–607r k.p.k. Mając na
względzie postanowienia przywołanej na wstępie niniejszego rozdziału decyzji ramowej
2002/584/WSiSW w sprawie ENA, należy stwierdzić, że wyliczenie przesłanek odmowy
wykonania ENA w powołanych przepisach nie ma charakteru wyczerpującego (zob.
pkt 13 wskazanego aktu prawa unijnego).
Bezwzględne przesłanki odmowy wykonania ENA, z których wystąpieniem łączy się

obligatoryjność odmowy, są uregulowane w art. 607p § 1 k.p.k.
Jeżeli ENA został wydany wobec osoby ściganej będącej obywatelem polskim, wykona-
nie nakazu przez organy państwa polskiego może mieć miejsce, jeżeli są spełnione
kumulatywnie dwa warunki, mianowicie:
1) czyn, którego nakaz dotyczy, nie został popełniony na terytorium Rzeczypospo-
litej Polskiej ani na polskim statku wodnym lub powietrznym;
2) czyn stanowił przestępstwo według prawa Rzeczypospolitej Polskiej lub stano-
wiłby przestępstwo według prawa Rzeczypospolitej Polskiej w razie popełnienia
go na jej terytorium, zarówno w czasie jego popełnienia, jak i w chwili wpłynięcia
nakazu (art. 607p § 2 k.p.k.).
Jeżeli którykolwiek z wymienionych na końcu warunków nie zostanie spełniony, wy-

kluczone jest wykonanie ENA wydanego wobec osoby ściganej, która jest obywatelem
polskim. Nieodzowne staje się podkreślenie, że w myśl postanowień decyzji ramowej
5. Ekstradycja 837
2002/584/WSiSW o ENA pierwszy z omawianych warunków stanowi przesłankę fa-

kultatywnej odmowy przekazania określonej osoby, co do której wydano nakaz. Drugi
oznacza w istocie utrzymanie zasady podwójnej przestępności czynu w odniesieniu do
przekazania obywateli polskich, mimo że rezygnacja z tej zasady stanowi jeden z wy-
znaczników zacieśnienia współpracy międzynarodowej w sferze ścigania karnego i wy-
miaru sprawiedliwości na forum Unii Europejskiej, stanowiący kryterium odróżnienia
instytucji ENA od ekstradycji sensu stricto10. Nie może w tym kontekście ujść uwagi,
że decyzja ramowa w sprawie ENA przewiduje tzw. korpus przestępstw europejskich,
w odniesieniu do których wyłączona jest możliwość odmowy wykonania nakazu, jeżeli
w państwie wydającym nakaz są zagrożone karą pozbawienia wolności lub środkiem
zabezpieczającym o wymiarze 3 lat (art. 2 ust. 2 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW).
Na tym tle należy skonstatować, że analizowane rozwiązanie kodeksowe, stanowiące
rezultat uwzględnienia na gruncie ustawy karnoprocesowej unormowania przyjętego
w art. 55 ust. 2 Konstytucji RP, jest niemożliwe do zaakceptowania z punktu widzenia
jego zgodności z prawem unijnym. Oznacza wszakże wprowadzenie obligatoryjnych
przesłanek negatywnych przekazania obywatela polskiego w oparciu o ENA, których
decyzja ramowa 2002/584/WSiSW w tej kwestii nie tylko nie przewiduje, ale w zakresie
dotyczącym niespełnienia warunku podwójnej przestępności wprost eliminuje moż-
liwość odmówienia na takiej podstawie wykonania nakazu w przypadku przestępstw
określonych w powołanym już wyżej art. 2 ust. 2 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW.
Wziąwszy pod uwagę, że obowiązek dostosowania uregulowań polskiego prawa do
postanowień decyzji ramowej 2002/584/WSiSW wynika nie tylko z art. 2 TUE, ale
również z treści art. 9 Konstytucji RP przewidującego przestrzeganie przez Rzeczpo-
spolitą Polską wiążącego ją prawa międzynarodowego, trzeba stwierdzić, że unormo-
wania art. 607p § 2 k.p.k. i art. 55 ust. 2 Konstytucji RP pozostają w kolizji z realizacją
zobowiązań znajdujących zakotwiczenie zarówno w prawie międzynarodowym, jak
i w ustawie zasadniczej11.
Przesłanki fakultatywnej odmowy wykonania ENA są określone w art. 607r k.p.k. Na-
leży przyjąć, że kumulacja dwóch lub więcej przesłanek o charakterze fakultatywnym
przemawia na rzecz zasadności odmowy wykonania nakazu.
Uzupełnieniem katalogu przesłanek obligatoryjnej odmowy wykonania ENA wynika-

jącego z art. 607p k.p.k. jest uregulowanie względnie obligatoryjnej przesłanki odmowy
wykonania nakazu w art. 607s § 1 k.p.k. Z przepisu tego wynika obowiązek odmowy
wykonania dotyczący nakazu wydanego w celu wykonania kary pozbawienia wolności
lub środka polegającego na pozbawieniu wolności, jeżeli osoba ścigana tym nakazem
będąca obywatelem polskim lub korzystająca w Rzeczypospolitej Polskiej z prawa azylu
10
Szerzej zob. J. Zagrodnik, The European arrest warrant in light of amendment to Constitution in Poland
[w:] Still not resolved? Constitutional issues of the European Arrest Warrant, red. E. Guild, L. Marin, Nijmegen
2009, s. 252 i n. oraz wskazana tam literatura.
11
J. Zagrodnik, The European..., s. 254 i n.
nie wyrazi zgody na jej przekazanie. Względność tej przesłanki odmowy wykonania
nakazu wiąże się z możliwością wyłączenia jej działania przez udzielenie wskazanej na
końcu zgody przez osobę ściganą. Dopełnieniem przedstawionej regulacji jest unor-
mowanie fakultatywnej przesłanki odmowy wykonania nakazu w art. 607s § 2 k.p.k.
Dotyczy ono tej samej kategorii nakazów, a więc nakazów wydanych w celu wykonania
kary pozbawienia wolności lub środka polegającego na pozbawieniu wolności, tyle że
odnosi się do osoby ściganej, która ma miejsce zamieszkania lub stale przebywa na tery-
torium Rzeczypospolitej Polskiej. W tym wypadku wykonanie ENA nie jest wprawdzie
uzależnione od zgody osoby ściganej na przekazanie, ale sąd orzekający w przedmiocie
przekazania, rozważając decyzję odmowną, nie powinien tracić z pola widzenia stano-
wiska takiej osoby w kwestii przekazania oraz stopnia jej związania z Polską.
Jeżeli któraś z dwóch przedstawionych na końcu przesłanek stanowi samoistną podstawę

odmowy wykonania ENA, sąd orzekający w przedmiocie przekazania jest zobowiązany
jednocześnie z odmową, w tym samym postanowieniu, zarządzić wykonanie kary lub
środka orzeczonego przez organ sądowy państwa wydania ENA (art. 607s § 3 k.p.k.).
W postanowieniu tym powinien określić kwalifikację prawną czynu przypisanego
osobie ściganej według prawa polskiego (art. 607s § 4 zdanie pierwsze k.p.k.), chyba
że to nie jest możliwe, np. gdy określony czyn nie stanowi czynu zabronionego jako
przestępstwo według prawa polskiego. W rozpatrywanych wypadkach może ujawnić
się potrzeba adaptacji kary orzeczonej w innym państwie członkowskim Unii Europej-
skiej do polskiego prawa w celu jej wykonania. Procedura exequatur, o której tu mowa,
ma jednak w omawianych sytuacjach wymiar ograniczony do przypadków, w których
kara pozbawienia wolności lub środek polegający na pozbawieniu wolności, orzeczone
przez organ sądowy państwa wydania ENA, przekraczają górną granicę ustawowego
zagrożenia według prawa polskiego. Dostosowanie wymienionej kary lub środka do
polskiego prawa polega na ich określeniu w wysokości odpowiadającej górnej granicy
ustawowego zagrożenia w prawie polskim (art. 607s § 4 k.p.k.).
Postanowienie o odmowie wykonania ENA ze względu na wystąpienie którejś z dwóch

omówionych na końcu przesłanek podlega zaskarżeniu zażaleniem (art. 611tj § 2 k.p.k.
w zw. z art. 607s § 5 k.p.k.).
Przekazanie osoby ściganej przez sąd polski w ramach wykonania ENA wydanego
w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej może mieć charakter warunkowy.
Możliwość taka występuje w sytuacji, w której ENA został wydany w celu ścigania osoby,
która jest obywatelem polskim albo korzysta w Rzeczypospolitej Polskiej z prawa azylu
i polega na opatrzeniu przekazania zastrzeżeniem, że osoba ścigana będzie odesłana na
terytorium Polski po prawomocnym zakończeniu postępowania w państwie wydania
ENA, jeżeli osoba ta wyraża na to zgodę (art. 607t § 1 k.p.k.). Zastrzeżenie takie jest
wiążące dla sądu państwa wydania nakazu. Dezaktualizuje się ono w wypadku, w którym
6. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania 839
osoba przekazana nie została skazana albo orzeczono wobec niej inną karę niż pozba-
wienie wolności lub środek niepolegający na pozbawieniu wolności (art. 607t § 2 k.p.k.).
W razie zbiegu ENA polegającego na wpłynięciu dwóch nakazów pochodzących od

właściwych organów różnych państw członkowskich Unii Europejskiej dotyczących tej
samej osoby ściganej sposób procedowania jest uzależniony od stanu zaawansowania
postępowania w przedmiocie wykonania nakazu. Jeżeli przedstawiona okoliczność
wyjdzie na jaw przed wydaniem w pierwszej instancji postanowienia o przekazaniu,
sąd rozpoznaje oba nakazy łącznie (art. 607x § 1 k.p.k.). W razie ujawnienia zbiegu
ENA przed ich skierowaniem przez prokuratora do sądu, organ prokuratorski powinien
wnieść wszystkie nakazy razem z wnioskiem o ich łączne rozpoznanie. W razie ujaw-
nienia zbiegu nakazów po wydaniu w pierwszej instancji postanowienia w przedmiocie
jednego z nich sąd odracza rozpoznanie kolejnego ENA do czasu uprawomocnienia
się tego postanowienia (art. 607x § 2 k.p.k.). Nie ma w tym względzie znaczenia, czy
postanowienie w przedmiocie wykonania ENA ma charakter pozytywny, czy też jego
treścią jest odmowa wykonania nakazu. Jeśli atrybut prawomocności uzyska postano-
wienie przewidujące przekazanie osoby ściganej na podstawie ENA, drugi z nakazów
musi spotkać się z odmową wykonania (art. 607p § 1 pkt 3 k.p.k.). Gdyby jednak
w wyniku kontroli odwoławczej nastąpiło uchylenie decyzji w przedmiocie wykonania
i przekazanie nakazu do ponownego rozpoznania w pierwszej instancji, sąd powinien
rozpoznać oba zbiegające się nakazy łącznie (art. 607x § 3 k.p.k.).
Europejski nakaz aresztowania może stanowić podstawę przewozu osoby ściganej

(tranzytu) przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ma to miejsce wówczas, gdy
państwo polskie nie jest ani państwem wydania nakazu, ani państwem jego wykonania.
Zezwolenia na tranzyt udziela Minister Sprawiedliwości na wniosek państwa wykonania
ENA, przy czym jeśli osoba ścigana jest obywatelem polskim albo korzysta w Polsce
z prawa azylu, zezwolenie może być wydane pod warunkiem, że osoba ścigana po zakoń-
czeniu postępowania zostanie przekazana do wykonania kary pozbawienia wolności lub
innego środka polegającego na pozbawieniu wolności na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej (art. 607zb § 1 i 3 k.p.k.). W przypadku tranzytu odbywającego się drogą po-
wietrzną bez planowanego lądowania, wystarczające jest powiadomienie Ministra Spra-
wiedliwości o jego realizacji. Jeżeli nastąpi nieprzewidziane lądowanie, niezbędne jest
przedstawienie Ministrowi Sprawiedliwości danych, które powinien zawierać wniosek
o zezwolenie na przewóz. Udzielając zezwolenia na tranzyt Minister Sprawiedliwości,
dokonuje w razie potrzeby zastrzeżenia przewidzianego w art. 607zb § 3 k.p.k.
6. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania

Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania stanowi odrębny instrument współpracy
międzynarodowej w sprawach karnych mający swe źródło w koncepcji odwołującej się
do względów humanitarnych, zakładającej potrzebę umożliwienia osobom skazanym

za granicą odbywanie orzeczonych wobec nich kar we własnym kraju. Pozwala to na
uniknięcie negatywnych skutków wyobcowania kulturowego towarzyszącego wykona-
niu kary w obcym państwie, utrudniającego osiągnięcie resocjalizacji osoby skazanej.
Wyjaśniając podstawy instytucji przejęcia i przekazania orzeczeń do wykonania, nie
można tracić z pola widzenia względów praktycznych. Przekazanie osoby skazanej do
kraju, którego jest obywatelem lub kraju, w którym znajduje się jej majątek, pozwala na
obniżenie kosztów wykonania kary oraz toruje drogę skutecznemu wyegzekwowaniu kar
i środków karnych, stanowiących dolegliwość o charakterze majątkowym oraz urealnie-
niu represji karnej, mającej wynikać z orzeczonych zakazów określonego zachowania się.
Katalog orzeczeń podlegających przejęciu do wykonania oraz przekazaniu do wy-

konania jest identyczny. Obejmuje on orzeczenia mające atrybut prawomocności,
w ramach których nastąpiło skazanie na karę pozbawienia wolności podlegającą wy-
konaniu, orzeczenie innego środka polegającego na pozbawieniu wolności, skazanie na
karę grzywny, orzeczenie zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania
określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zakazu
prowadzenia pojazdów, przepadku przedmiotów albo środka zabezpieczającego niepo-
legającego na pozbawieniu wolności oraz orzeczenia o karach pieniężnych (art. 608–610
i 611f k.p.k.).
Do przejęcia prawomocnego orzeczenia wydanego przez sąd państwa obcego do wyko-

nania w Polsce może dojść, pod warunkiem że prawomocne skazanie na karę pozbawie-
nia wolności podlegającą wykonaniu lub prawomocne orzeczenie środka polegającego
na pozbawieniu wolności dotyczy obywatela polskiego, a w wypadku skazania na inne
kary lub orzeczenia innych, wymienionych wyżej środków – obywatela polskiego, osoby
mającej miejsce stałego pobytu, posiadającej mienie lub prowadzącej działalność na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 608–610 k.p.k.).
W ustalonych powyżej granicach przedmiotowych i podmiotowych przejęcia ścigania

Minister Sprawiedliwości może wystąpić do właściwego organu państwa obcego z wnio-
skiem o przekazanie skazanego lub osoby, wobec której orzeczono środek izolacyjny,
albo przekazanie orzeczenia przewidującego karę lub środek niepolegający na pozba-
wieniu wolności do wykonania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wystąpienie
z wymienionymi wnioskami przez Ministra Sprawiedliwości ma charakter fakulta-
tywny. Przed takim wystąpieniem Minister Sprawiedliwości zwraca się do właściwego
sądu o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przejęcia orzeczenia
do wykonania w Rzeczypospolitej Polskiej. Zwrócenie się z takim wnioskiem do sądu
przez Ministra Sprawiedliwości powinno również nastąpić w konfiguracji procesowej,
w której z inicjatywą przejęcia orzeczenia do wykonania w Polsce występuje państwo
obce (art. 609 § 1 i 2 k.p.k.).
6. Przejęcie i przekazanie orzeczeń do wykonania 841
W określonych powyżej granicach państwo obce może złożyć wniosek o przejęcie do

wykonania prawomocnie orzeczonej kary pozbawienia wolności, innej kary lub innego
środka reakcji karnej (art. 609 § 1 i 2 k.p.k.). Wniosek taki może również zostać przez
państwo obce złożony co do wykonania kary lub innego środka polegającego na po-
zbawieniu wolności, prawomocnie orzeczonego wobec osoby niebędącej wprawdzie
obywatelem polskim, ale mającej stałe miejsce pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej (ar-
gumentum ex art. 609 § 3 k.p.k.). W razie wystąpienia przez państwo obce z inicjatywą
przejęcia orzeczenia do wykonania w Rzeczypospolitej Polskiej Minister Sprawiedliwości
występuje do sądu o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przejęcia
orzeczenia do wykonania. W analizowanej sytuacji wystąpienie ministra do sądu ma
charakter obligatoryjny.
Przekazanie orzeczenia wydanego przez sąd polski do wykonania poza terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej może mieć miejsce w dwóch następujących grupach sytua-
cji: po pierwsze, w przypadku skazania cudzoziemca na karę pozbawienia wolności
lub orzeczenia wobec cudzoziemca innego środka polegającego na pozbawieniu
wolności. W takim przypadku z wnioskiem do właściwego organu państwa, którego
cudzoziemiec jest obywatelem, może wystąpić Minister Sprawiedliwości, przy czym
wystąpienie to musi być poprzedzone zwróceniem się do właściwego sądu polskiego
o wydanie postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przekazania orzeczenia do
wykonania za granicą (art. 610 § 1 i 2 k.p.k.). Minister Sprawiedliwości ma obowiązek
zwrócenia się do sądu o wydanie wskazanego postanowienia wtedy, gdy z inicjaty-
wą przejęcia orzeczenia do wykonania w opisanym przypadku wystąpi państwo obce
(art. 610 § 3 k.p.k.).
Drugą grupę sytuacji, w których może dojść do przekazania orzeczenia w celu jego
wykonania stanowią przypadki wydania przez sąd polski innego orzeczenia niż wska-
zane wyżej w ramach pierwszej grupy sytuacji, należącego jednocześnie do określo-
nego wstępnie katalogu orzeczeń, których może dotyczyć przekazanie, wydanego
wobec osoby mającej miejsce stałego pobytu za granicą albo posiadającej mienie
lub prowadzącej działalność zawodową za granicą. W tym wypadku sąd właściwy
do wykonania kary lub określonego środka może wystąpić za pośrednictwem Ministra
Sprawiedliwości z wnioskiem o wykonanie orzeczenia – wydając w tej kwestii posta-
nowienie (art. 611a § 4 k.p.k.) – do właściwego organu państwa, na którego terytorium
osoba, wobec której orzeczono karę lub środek, stale przebywa, posiada mienie lub
prowadzi działalność (art. 610 § 4 k.p.k.). Jeżeli z inicjatywą przejęcia do wykonania jed-
nego z omawianych orzeczeń wydanego co do wskazanej wyżej osoby wystąpi państwo
obce, Minister Sprawiedliwości zwraca się do właściwego sądu z wnioskiem o wydanie
postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przekazania orzeczenia do wykonania
za granicą (art. 610 § 5 k.p.k.).
Na tle przedstawionych rozwiązań podkreślenia wymaga odrębne uregulowanie prze-

kazania i przejęcia określonych kategorii orzeczeń do wykonania w ramach współpracy
między Rzecząpospolitą Polską i innymi państwami członkowskimi Unii Europej-
skiej. Regulacja kodeksowa w tym względzie jest nader rozbudowana. Mieści się ona
w rozdziałach 66a–66d oraz 66f–66i Kodeksu postępowania karnego, uzupełniających
w pewnym sensie mechanizm współpracy międzynarodowej w zakresie wykonywania
orzeczeń, przewidziany w rozdziale 66 Kodeksu postępowania karnego.
Właściwość sądu do wypowiedzenia się w kwestii dopuszczalności przejęcia lub prze-

kazania orzeczenia do wykonania na podstawie przepisów rozdziału 66 Kodeksu po-
stępowania karnego jest uregulowana w art. 611 k.p.k.
Sąd rozpoznaje sprawę dopuszczalności przejęcia lub przekazania orzeczenia do wy-

konania na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator i skazany, jeżeli
przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oraz obrońca skazanego, jeżeli się
stawi. Wszystkie wymienione podmioty powinny być zawiadomione o terminie posie-
dzenia sądu. Jeżeli skazany, który nie przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
nie ma obrońcy, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy może mu wyznaczyć
obrońcę z urzędu (art. 611a § 1 k.p.k.). W opisanej na końcu sytuacji wyznaczenie
obrońcy z urzędu następuje wyłącznie na potrzeby postępowania w przedmiocie prze-
jęcia lub przekazania orzeczenia do wykonania.
Jeżeli dane zawarte we wniosku są niewystarczające do rozstrzygnięcia kwestii praw-

nej dopuszczalności przejęcia lub przekazania orzeczenia do wykonania, sąd może
zarządzić ich uzupełnienie, zwracając się w tej kwestii do Ministra Sprawiedliwości,
od którego wniosek pochodzi. Decyzja sądu przybiera formę postanowienia (art. 93
§ 1 k.p.k.). W celu zapewnienia możliwości uzupełnienia wniosku sąd może odroczyć
rozpoznanie sprawy.
Sąd wydaje postanowienie stwierdzające niedopuszczalność przejęcia lub przekazania

orzeczenia do wykonania w razie ustalenia, że zachodzi jedna z okoliczności stanowią-
cych negatywne przesłanki przejęcia lub przekazania, określonych w art. 611b k.p.k.
W konsekwencji wydania przez sąd postanowienia stwierdzającego wystąpienie jednej

z okoliczności określonych w powołanym na końcu przepisie wykluczone jest odpo-
wiednio przejęcie lub przekazanie orzeczenia do wykonania (art. 611a § 3 k.p.k.).
Jeżeli nie zachodzi żadna z okoliczności wywołujących niedopuszczalność przejęcia

lub przekazania orzeczenia do wykonania, sąd wydaje postanowienie stwierdzające, że
przejęcie lub przekazanie jest dopuszczalne. W takich wypadkach Minister Sprawied-
liwości jest uprawniony do podjęcia decyzji o przejęciu lub przekazaniu orzeczenia do
wykonania.
7. Europejski nakaz ochrony 843
Na postanowienia w przedmiocie dopuszczalności przejęcia lub przekazania orze-

czenia do wykonania przysługuje zażalenie (art. 611a § 5 k.p.k.). Zażalenie przysługuje
zatem zarówno na postanowienia pozytywne, stwierdzające dopuszczalność przejęcia lub
przekazania orzeczenia do wykonania, jak i postanowienia negatywne, w drodze których
sąd uznaje, że przejęcie lub przekazanie wykonania orzeczenia jest niedopuszczalne.
Przejęcie orzeczenia do wykonania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej pociąga za

sobą uruchomienie tzw. procedury exequatur, mającej na celu dostosowanie orzeczenia
przejętego do wykonania do prawa polskiego, aby było możliwe jego wykonanie w Polsce.
W ramach tej procedury sąd na posiedzeniu wydaje postanowienie, w którym określa
kwalifikację prawną czynu według prawa polskiego oraz karę i środek podlegające wy-
konaniu, stosując odpowiednio art. 114 § 4 k.k., a w zakresie kary grzywny – dokonując
jej przeliczenia według średniego kursu walut określonego przez Narodowy Bank Polski
na dzień wydania orzeczenia w państwie obcym (art. 611c § 3 k.p.k.).
W procedurze exequatur sąd polski może orzekać tylko o takich karach i środkach,
których dotyczyło uprzednio wydane postanowienie dopuszczające przejęcie orze-
czenia sądu państwa obcego do wykonania w Polsce12. Zasadę powinno stanowić
przejmowanie do wykonania kary w takim wymiarze, w jakim ją orzeczono w państwie
obcym, o ile kara ta nie przekracza górnej granicy kary według prawa polskiego. Pod-
kreślenia wymaga, że w ramach omawianej procedury zadaniem sądu jest dostosowanie
wyroku do prawa państwa, w którym jest on wykonywany, a nie rozstrzyganie na nowo
o wymiarze kary za przypisane oskarżonemu przestępstwo.
W posiedzeniu składającym się na procedurę exequatur może uczestniczyć prokurator

oraz skazany, jeżeli przebywa w Polsce, oraz obrońca skazanego, jeżeli się stawi. Jeżeli
skazany nie przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie ma obrońcy, sąd
może mu wyznaczyć obrońcę z urzędu.
Postanowienie dostosowujące przejęte do wykonania orzeczenie do prawa polskiego,

wydawane w procedurze exequatur, podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia (art. 611a
§ 5 w zw. z art. 611c § 4 k.p.k.).
7. Europejski nakaz ochrony

Europejski nakaz ochrony stanowi decyzję o środku ochrony, którą wydał organ sądowy
lub inny równoważny organ w państwie członkowskim Unii Europejskiej i na podstawie
której sąd lub inny równoważny organ w innym państwie członkowskim stosuje środek
lub wszelkie środki w zgodzie z prawem krajowym dla zapewnienia dalszej ochrony
osoby, która jej podlega (zob. art. 2 pkt 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady
12
Postanowienie SN z 25.02.2004 r., II KK 391/03, OSNKW 2004/4, poz. 44.
2011/99/UE z 13.12.2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony, Dz.Urz. UE L

338, s. 2).
Kwestia wykonania europejskiego prawa ochrony, stanowiącego instrument zacieśnionej

współpracy międzynarodowej w ramach Unii Europejskiej, jest przedmiotem unormo-
wań zamieszczonych w rozdziałach 66j i 66k Kodeksu postępowania karnego, które są
wynikiem implementacji do polskiego porządku prawnego postanowień powołanej
wyżej dyrektywy w sprawie europejskiego nakazu ochrony.
Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o wykonanie europejskiego

nakazu ochrony dotyczy środków ochrony, których treścią jest obowiązek powstrzy-
mania się od przebywania w określonych środowiskach lub w miejscach albo kon-
taktowania się z określonymi osobami lub zbliżania się do określonych osób. W razie
orzeczenia lub wykonywania przez polski sąd środka zapobiegawczego, środka karnego
lub obowiązku związanego z poddaniem sprawcy próbie, obejmującego wymienione
wcześniej środki ochrony, sąd lub prokurator, gdy jest to niezbędne dla ochrony praw
pokrzywdzonego, może na jego wniosek – w formie europejskiego nakazu ochrony –
wystąpić o wykonanie tego środka lub obowiązku do właściwego sądu lub innego organu
państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w którym pokrzywdzony przebywa lub
oświadczy, że zamierza tam przebywać (art. 611w k.p.k.). Decyzja sądu lub prokuratora
w przedmiocie wystąpienia do sądu lub innego właściwego organu państwa członkow-
skiego Unii Europejskiej o wykonanie wskazanych środków lub obowiązku zapada
w formie postanowienia, które nie podlega zaskarżeniu (art. 98 § 1 k.p.k.; art. 611wc
k.p.k.). Wystąpienie to może być skierowane do więcej niż jednego państwa członkow-
skiego Unii Europejskiej (art. 611w § 2 k.p.k.), np. jeżeli pokrzywdzony oświadczy, że
zamierza przebywać w więcej niż jednym państwie członkowskim.
Ochrona wynikająca z europejskiego nakazu ochrony przysługuje pokrzywdzonemu

bez względu na jego obywatelstwo.
Wystąpienie o wykonanie europejskiego nakazu ochrony nie wstrzymuje w państwie

wydającym taki nakaz wykonywania środka zapobiegawczego, środka karnego lub obo-
wiązku związanego z poddaniem sprawcy próbie, których treścią są określone środki
ochrony pokrzywdzonego (art. 611wa k.p.k.).
Postępowanie w przedmiocie wykonania europejskiego nakazu ochrony w Polsce jest

w zasadniczym zakresie uregulowane w rozdziale 66k Kodeksu postępowania karnego.
Odnosi się ono do nakazu wydanego w państwie członkowskim Unii Europejskiej na
podstawie orzeczenia nakładającego na osobę, przeciwko której jest lub było prowa-
dzone postępowanie karne, obowiązku polegającego na powstrzymaniu się od przeby-
wania w określonych środowiskach lub miejscach lub kontaktowania się z określonymi
osobami, lub zbliżania się do określonych osób. Jego wykonanie w Rzeczypospolitej
Polskiej następuje z inicjatywy państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Organem

wykonującym nakaz jest prokurator właściwy miejscowo ze względu na miejsce pobytu
osoby podlegającej ochronie (art. 611wd § 1 k.p.k.). W razie skierowania europejskiego
nakazu ochrony do niewłaściwego prokuratora jest on zobowiązany do jego przekazania
właściwemu organowi prokuratorskiemu i zawiadomienia o tym właściwego sądu lub
innego organu państwa wydania nakazu (art. 611wd § 3 k.p.k.).
Jeżeli osoba objęta ochroną wynikającą z orzeczenia wydanego w innym państwie człon-
kowskim Unii Europejskiej zwróci się z wnioskiem o wydanie europejskiego nakazu
ochrony bezpośrednio do polskiego prokuratora, z pominięciem właściwego organu,
prokurator przekazuje wniosek właściwemu sądowi lub innemu organowi w państwie,
w którym wydano orzeczenie wobec osoby, przeciwko której jest lub było prowadzone
postępowanie karne (art. 611wd § 4 k.p.k.).
Wykonanie europejskiego nakazu ochrony następuje na podstawie przepisów prawa

polskiego, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 611wd § 5 k.p.k.). Takie
szczególne unormowanie zawiera art. 611we § 2 k.p.k., z którego wynika, że w wypadku,
w którym rodzaj albo sposób wykonania obowiązków nie odpowiada treści obowiązków
przewidzianych w polskim porządku prawnym, prokurator określa obowiązek według
prawa polskiego, uwzględniając przy tym różnice na korzyść tej osoby, przeciwko której
było lub jest prowadzone postępowanie karne.
W przedmiocie wykonania europejskiego nakazu ochrony prokurator wydaje posta-

nowienie, które podlega zaskarżeniu do sądu rejonowego, w którego okręgu zostało
ono wydane (art. 611wf § 1 zdanie pierwsze k.p.k.). W świetle brzmienia powołanego
przepisu nie budzi wątpliwości, że zażalenie przysługuje zarówno na postanowienie
o wykonaniu nakazu, jak i na postanowienie o odmowie jego wykonania. Uprawnie-
nie do jego wniesienia przysługuje osobie, przeciwko której jest lub było prowadzone
postępowanie karne, oraz osobie objętej ochroną wynikającą z europejskiego nakazu
ochrony. Zażalenie podlega rozpoznaniu przez sąd na posiedzeniu, w którym może wziąć
udział osoba, przeciwko której jest lub było prowadzone postępowanie karne, oraz osoba
podlegająca ochronie, jeżeli przebywają w Polsce, a także obrońca i pełnomocnik, jeżeli
stawią się na tym forum (art. 611wf § 1 zdanie drugie k.p.k.). Wymienione podmioty
muszą być zawiadomione o miejscu i terminie posiedzenia (art. 117 § 1 k.p.k.). Kiedy
osoba, przeciwko której jest lub było prowadzone postępowanie karne, nie przebywa
w Polsce i nie ma obrońcy, prezes sądu właściwego do rozpoznania zażalenia może
wyznaczyć tej osobie obrońcę z urzędu (art. 611wf § 1 zdanie trzecie k.p.k.). Przyto-
czony przepis statuuje zatem odrębną podstawę wyznaczenia obrońcy z urzędu dla
celów związanych z udziałem w posiedzeniu sądu poddającego kontroli postanowienie
prokuratora w przedmiocie wykonania europejskiego nakazu ochrony. Umocowanie
do działania takiego obrońcy wygasa ex lege wraz z rozstrzygnięciem przez sąd kwestii
zasadności zażalenia na postanowienie organu prokuratorskiego.
Wystąpienie przez państwo członkowskie Unii Europejskiej o wykonanie europejskiego

nakazu ochrony może spotkać się z odmową w wypadkach uregulowanych w art. 611wg
k.p.k. Przepis ten określa podstawy obligatoryjnej i fakultatywnej odmowy wykonania
europejskiego nakazu ochrony.
Jeżeli europejski nakaz ochrony podlega wykonaniu w Polsce, koszty łączące się z jego
wykonaniem ponosi Skarb Państwa (art. 611wj k.p.k.), co oznacza, że nie obciążają
one nie tylko państwa wydającego nakaz, ale przede wszystkim osoby, która jest objęta
ochroną wynikającą z tego nakazu.
Jeżeli w toku wykonywania europejskiego nakazu ochrony prokurator otrzyma od

właściwego sądu lub innego organu państwa wydania nakazu informację, że nakaz nie
podlega dalszemu wykonaniu, np. wskutek uchylenia orzeczenia stanowiącego jego
podstawę w następstwie wniesienia nadzwyczajnego środka odwoławczego, spoczywa
na nim obowiązek niezwłocznego wydania postanowienia o zaprzestaniu wykonywa-
nia nakazu (art. 611wh § 1 k.p.k.). Prokurator ma również obowiązek wydania takiego
orzeczenia, jeżeli dalsze wykonywanie nakazu nie jest możliwe z przyczyn faktycznych
lub prawnych, np. w rezultacie śmierci osoby korzystającej z ochrony lub śmierci osoby,
z której strony płynęło zagrożenie dla osoby chronionej nakazem. W przedstawionym
wypadku prokurator zawiadamia o zaprzestaniu wykonywania nakazu ochrony sąd lub
inny organ państwa wydania nakazu, osobę, przeciwko której jest lub było prowadzone
postępowanie karne oraz osobę podlegającą ochronie, jeżeli przebywają na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej (art. 611wh § 2 k.p.k.).
Literatura
Z. Barwina, Zasada wzajemnego uznawania w sprawach karnych, Warszawa 2012; E. Bieńkowska,

Ochrona ofiar przestępstw w sytuacjach transgranicznych – regulacje polskie na tle wymogów prawa
unijnego, Prok. i Pr. 2016/5; Europejskie prawo karne, red. A. Grzelak, M. Królikowski, A. Sakowicz,
Warszawa 2012; A. Gajda, Europejski nakaz aresztowania a ochrona praw jednostki, EPS 2007/7;
L. Gardocki, Postępowanie w sprawach karnych ze stosunków międzynarodowych [w:] Nowa kodyfikacja
karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 16, Warszawa 1998; A. Gerecka-Żołyńska,
Internacjonalizacja współczesnego procesu karnego w Polsce, Warszawa 2009; A. Górski, ENA między
zasadą proporcjonalności a zasadą legalizmu [w:] Problemy penologii i praw człowieka na początku XXI
stulecia. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Hołdy, red, B. Stańdo-Kawecka, K. Krajewski,
Warszawa 2011; A. Górski, Europejskie ściganie karne. Zagadnienia ustrojowe, Warszawa 2010; A. Gór-
ski, Sądząc europejski nakaz aresztowania [w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański,
Warszawa 2010; T. Grzegorczyk, Procedowanie w sprawie europejskiego nakazu aresztowania, Prok.
i Pr. 2005/4; T. Grzegorczyk, Współpraca Polski z Międzynarodowym Trybunałem Karnym, Prok. i Pr.
2005/3; W. Grzeszczyk, Współpraca z Międzynarodowym Trybunałem Karnym (rozdział 66 a k.p.k.),
Prok. i Pr. 2005/1; W. Hermeliński, B. Nita, Prawo do obrony w transgranicznym postępowaniu karnym.
Koncepcja obrońcy europejskiego, Pal. 2009/5–6; P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw Czło-
wieka i jej znaczenie dla prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego, Białystok 1993;
J. Izydorczyk, P. Wiliński, Międzynarodowy Trybunał Karny. Powstanie, organizacja, jurysdykcja, akty
prawne, Kraków 2004; E. Janczar, Przejęcie i przekazanie ścigania karnego, Prok. i Pr. 1999/5; C.P. Kłak,
Międzynarodowe zespoły śledcze. Wybrane uregulowania międzynarodowe a ustawodawstwo polskie
[w:] Węzłowe problemy procesu karnego, red. P. Hofmański, Warszawa 2010; K. Knypl, Ekstradycja
jako instytucja prawa międzynarodowego i wewnętrznego, Warszawa 1975; P. Kruszyński, Europejski
nakaz aresztowania jako forma realizacji idei wzajemnej współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości
pomiędzy państwami Unii Europejskiej [w:] Współczesne problemy prawa karnego i jego efektywności.
Księga pamiątkowa Profesora A. Bulsiewicza, red. A. Marek, Toruń 2004; Konwencja o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów 1–18, red. L. Garlicki, t. 1, Warszawa
2010; Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów
19–59 oraz do protokołów dodatkowych, red. L. Garlicki, t. 2, Warszawa 2011; H. Kuczyńska, Kolizje
norm prawnych we współpracy w sprawach karnych w ramach Unii Europejskiej [w:] Funkcje proce-
su karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011;
H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008;
H. Kuczyńska, Wybrane problemy przekazywania skazanych na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego,
Pal. 2006/9–10; A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007; K. Malinowska-
-Krutul, Ekstradycja a przekazanie w ramach europejskiego nakazu aresztowania, Prok. i Pr. 2007/6;
K. Marszał, J. Zagrodnik, Problem zaskarżalności postanowienia w przedmiocie wydania europejskiego
nakazu aresztowania [w:] Prawo międzynarodowe, europejskie i krajowe – granice i wspólne obszary.
Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Genowefie Grabowskiej, red. B. Mikołajczyk, J. Nowakowska-
-Małusecka, Katowice 2009; B. Nita, Podstawy odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania,
cz. 1, Pal. 2010/5–6, cz. 2, Pal. 2010/9–10; M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2013; A. Orłowska, M. Czapski, Właściwość sądu
w przedmiocie wykonania Europejskiego Nakazu Aresztowania w postępowaniu wykonawczym, Prok. i Pr.
2010/5; L.K. Paprzycki, Przyszłość europejskiego prawa karnego, Pal. 2007/9–10; E. Piontek, Europejski
nakaz aresztowania, PiP 2004/4; M. Płachta, Przekazywanie skazanych pomiędzy państwami w celu
wykonania kary, Prok. i Pr. 1997/3; M. Płachta, Rola prokuratury i prokuratora w dziedzinie między-
narodowej współpracy w sprawach karnych, SP 2006/4; M. Płachta, Status i pojęcie międzynarodowego
prawa karnego, Prok. i Pr. 2009/5; S.M. Przyjemski, Przyszłość europejskiej współpracy w dziedzinie
wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych – po Traktacie Lizbońskim, WPP 2008/2; A. Redelbach,
Prawa naturalne – prawa człowieka – wymiar sprawiedliwości. Polacy wobec Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka, Toruń 2000; M. Rogacka-Rzewnicka, Europejski nakaz aresztowania jako instytucja
procesu karnego [w:] Gaudium in litteris est. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Genowefie
Rejman, red. L. Gardocki, M. Królikowski, A. Walczak-Żochowska, Warszawa 2005; M. Rogacka-
-Rzewnicka, Wzajemne relacje między jurysdykcją krajową a jurysdykcją Międzynarodowego Trybunału
Karnego w aspekcie zagadnienia harmonizacji prawa karnego, Prok. i Pr. 2009/6; A. Serzysko, Europejski
nakaz dowodowy – kwestie implementacyjne, cz. 1, Pal. 2011/3–4, cz. 2, Pal. 2011/5–6; S. Steinborn,
O potrzebie uchwalenia ustawy o międzynarodowej współpracy w sprawach karnych [w:] Reforma
prawa karnego. Propozycje i komentarze. Księga pamiątkowa Profesor Barbary Kunickiej-Michalskiej,
red. J. Jakubowska-Hara, C. Nowak, J. Skupiński, Warszawa 2008; S. Steinborn, Zaskarżalność decyzji
wydawanych w postępowaniu w przedmiocie europejskiego nakazu aresztowania, SP 2007/3; J. Trzciń-

ska, Europejski nakaz aresztowania a ekstradycja w prawie polskim, Prok. i Pr. 2004/6; P. Wiliński,
Konstytucyjna zasada nulla poena sine lege a instytucja exequatur [w:] Aktualne problemy prawa
karnego. Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70. urodzin Profesora Andrzeja Szwarca, red. Ł. Pohl,
Poznań 2009; P. Wiliński, Zasada „nulla poena sine lege” a wykonanie kary wobec osoby przekazanej
w trybie ENA, CzPKiNP 2009/2; J. Zagrodnik, The European arrest warrant in light of amendment
to Constitution in Poland [w:] Still not resolved? Constitutional ssues of the European arrest warrant,
red. E. Guild, L. Marin, Nijmegen 2009; Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca
policyjna i sądowa w sprawach karnych, red. A. Górski, A. Sakowicz, Warszawa 2006.
O AUTORACH
Radosław Koper – profesor nauk społecznych w dyscyplinie nauki prawne; pracownik
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego; autor około 100 publikacji
naukowych i naukowo-dydaktycznych z zakresu procesu karnego i prawa prasowego.
Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół konsensualnych metod rozstrzy-
gania sporów prawnokarnych, zasady jawności, środków przymusu w procesie karnym,
problematyki dowodowej w postępowaniu karnym, statusu prawnego uczestników
karnoprocesowych oraz prawnych uwarunkowań funkcjonowania mediów.
Kazimierz Marszał (1931–2021) – profesor doktor habilitowany nauk prawnych; wie-

loletni Kierownik Katedry Prawa Karnego Procesowego WPiA UŚ; autor ponad 170
publikacji z zakresu procesu karnego.
Jarosław Zagrodnik – doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu

Śląskiego; radca prawny; były dyrektor kierunku Prawo na Uniwersytecie Śląskim;
członek Społecznej Komisji Kodyfikacyjnej; redaktor naukowy czasopisma „Problemy
Prawa Karnego”; ekspert Krajowej Izby Radców Prawnych w dziedzinie prawa karnego
procesowego, prawa i procesu karnego skarbowego, odpowiedzialności dyscyplinarnej
oraz odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary;
autor ponad 100 opracowań naukowych i naukowo-dydaktycznych oraz kilkudziesięciu
opinii do aktów normatywnych we wskazanych dziedzinach.
Kazimierz Zgryzek – profesor doktor habilitowany nauk prawnych; kierownik Zespołu

Prawa Karnego Procesowego Uniwersytetu Śląskiego; były dziekan WPiA UŚ; adwo-
kat; redaktor naukowy czasopisma „Problemy Prawa Karnego”; autor ponad 100 prac
z zakresu prawa karnego procesowego.

Proces Karny

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Proces Karny

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Właścicielem kopii jest Julia Domaradzka

Właścicielem kopii jest Julia Domaradzka

ISBN PDF-a: 978-83-8246-766-6

Wykaz skrótów.............................................................................................................. 19

Słowo wstępne................................................................................................................ 23

10.1. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu.................... 79

2.6. Zawisłość sprawy........................................................................................... 174

10 Spis treści

3.7.3. Obowiązki oskarżonego.................................................................... 268

10. Prawomocność orzeczeń................................................................................... 332

12 Spis treści

6.6. Eksperyment procesowy i jego wyniki...................................................... 423

3.1.4. Czynności dokonywane w związku z bezwarunkowym

14 Spis treści

2.3.2. Uzupełnienie trwającego postępowania przygotowawczego....... 557

4.6. Przekazanie sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub

16 Spis treści

4.2.2. Przesłanki negatywne........................................................................ 689

3.3.1. Przygotowanie do rozprawy apelacyjnej......................................... 755

18 Spis treści

3. Współpraca w ramach Unii Europejskiej w zakresie zatrzymania

20 Wykaz skrótów

TFUE – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C 202

Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo

Odejściu Profesora Kazimierza Marszała, jednego z najznamietniszych profesorów

24 Słowo wstępne

Pod względem układu treści, podstawowych założeń i koncepcji teoretycznych pod-

Trzecia edycja podręcznika stanowi jego uzupełnioną i poprawioną wersję, uwzględ-

W pełni aktualne pozostają założenia, które przyświecały przygotowaniu poprzednich

Na tle prowadzonych w podręczniku analiz i prezentowanych stanowisk interpreta-

Podręcznik został przygotowany przede wszystkim z myślą o studentach prawa lub

Podręcznik, ze względu na szczupłość miejsca, nie wykazuje pełnego warsztatu nauko-

W imieniu autorów wyrażam nadzieję, że podręcznik pozwoli studentom dobrze opa-

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 27

1. Pojęcie procesu karnego

W ramach procesów występujących w życiu społecznym odrębną grupę stanowią procesy

Najważniejszą grupę w ramach procesu prawnego stanowią te procesy, które odbywają

28 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

Z żądaniem wydania rozstrzygnięcia, zwłaszcza sądowego, występuje osoba mająca

Ze względu na podstawowe kryterium odnoszące się do przedmiotu procesu można

Wynika to przede wszystkim z faktu, że w celu ustalenia popełnienia przestępstwa przez

Proces karny stanowi więc przewidziane prawem zachowanie organów państwowych

1. Pojęcie procesu karnego 29

Proces konkretny stanowi przewidzianą prawem działalność określonych uczestni-

W znaczeniu ogólnym jest to działalność przewidziana obowiązującymi przepisami,

Model normatywny, czyli postulowany (wirtualny), może być rozumiany dwojako.

W dalszych wywodach używamy nazwy „proces karny” w znaczeniu normatywnym,

30 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

W rzeczywistości między wszystkimi tymi zakresami istnieje wzajemna zależność, gdyż

W stosunku do nazwy „proces karny” używa się zamiennie nazwy „postępowanie

2. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego

Na tle obowiązującego w naszym kraju modelu prewencyjno-resocjalizacyjnego w pra-

2. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego 31

Inne stanowisko w sprawie określenia przedmiotu procesu karnego zajmował L. Schaff6.

Pierwszorzędne znaczenie w procesie karnym ma zasadniczy przedmiot procesu,

Odpowiedzialność prawna opiera się na dwóch podstawach: faktycznej, a więc na

Kwestia odpowiedzialności prawnej w procesie – według M. Cieślaka8 – nie wiąże się

32 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

postępowania może on być modyfikowany, np. w ramach postanowienia o przedstawie-

Kwestia odpowiedzialności określonej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo

Można także mówić o ubocznych przedmiotach postępowania w odniesieniu do np. po-

Określenie przedmiotu procesu ma istotne znaczenie dla jego niezmienności i niepo-

3. Cel procesu karnego

W odniesieniu do procesu karnego można mówić o celu ogólnym, a więc o osta-

Wykaz skrótów.............................................................................................................. 19

Słowo wstępne................................................................................................................ 23

10.1. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu.................... 79

2.6. Zawisłość sprawy........................................................................................... 174

10 Spis treści

3.7.3. Obowiązki oskarżonego.................................................................... 268

10. Prawomocność orzeczeń................................................................................... 332

12 Spis treści

6.6. Eksperyment procesowy i jego wyniki...................................................... 423

14 Spis treści

2.3.2. Uzupełnienie trwającego postępowania przygotowawczego....... 557

16 Spis treści

4.2.2. Przesłanki negatywne........................................................................ 689

3.3.1. Przygotowanie do rozprawy apelacyjnej......................................... 755

18 Spis treści

20 Wykaz skrótów

24 Słowo wstępne

Rozdział I. Zagadnienia wstępne 27

28 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

1. Pojęcie procesu karnego 29

30 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

2. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego 31

32 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

3. Cel procesu karnego 33

34 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

3. Cel procesu karnego 35

36 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

3. Cel procesu karnego 37

38 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

3. Cel procesu karnego 39

40 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

4. Funkcje procesu karnego 41

42 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

5. Gwarancje procesowe 43

44 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

6. Prawo karne procesowe i jego funkcje 45

46 Rozdział I. Zagadnienia wstępne

7. Źródła prawa karnego procesowego 47

48 Rozdział I. Zagadnienia wstępne