‫سال اول‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬بهار ‪1400‬‬

‫تزئینات البسه در عصر صفوی‬

‫سارا دانشور‬
‫دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسالمی دانشگاه شیراز‬

‫بافته‌هــای دوره صفــوی را از نظــر نقــش مــی تــوان بــه دو دوره‬ ‫عصــر صفویــه (‪1135-907‬ه‪.‬ق‪ ).‬نقطـه‌ی عطفــی از لحــاظ فرهنــگ‬
‫تقســیم کــرد‪ :‬در دوره اول خواجــه غیــاث الدیــن ســبکی را بــه وجــودآورد‬ ‫و تمــدن بیــن دوره قبــل و بعــد از آن بــه شــمار مــی آیــد‪ .‬و یکــی از‬
‫کــه ویژگــی آن اســتفاده از طرح‌هــای کوچکــی بــود کــه هماهنگــی‬ ‫مظاهــر ایــن فرهنــگ‪ ،‬تــن پــوش اســت کــه در نتیجــه ارتبــاط اقتصادی‬
‫خاصــی را در ســطح پارچــه ایجــاد می‌کردنــد‪ .‬در دوره دوم طرح‌هــا و‬ ‫و تجــاری بــا ملــل اروپایــی در ایــن دوره‪ ،‬بــه تدریــج تحــول پیــدا مــی‬
‫نقــوش تحــت تأثیــر مکتــب نقاشــی رضــا عباســی بــود و در طــرح انــواع‬ ‫کنــد‪ .‬پوشــاک صفویــان بــه طــور کلــی متشــکل از تــن پــوش هــای‬
‫مخمــل هــا اســتفاده می‌شــد‪ .‬در ایــن نــوع‪ ،‬طرح‌هــای بزرگــی بــه‬ ‫چندالیــه و دوختــه شــده از پارچــه هــای مجلــل بــود‪ .‬ایــن تن‌پــوش‬
‫کار بــرده می‌شــد و نقــوش فرعــی بــرای پرکــردن فضاهــای خالــی‬ ‫هــا کوتــاه بودنــد‪ ،‬در میان‌تنــه تنــگ شــده ســپس بــه ســمت خــارج‬
‫بــه کار می‌رفــت کــه بیــان کننــده نفــوذ نقاشــی در منســوجات اســت‪.‬‬ ‫همــراه بــا چیــن هــای م ـ ّواج‪ ،‬بــاز و گشــاد مــی شــدند‪ .‬انــواع نقــوش‪،‬‬
‫صنعتگــران صفــوی در گلــدوزی و قلمکارســازی نیــز‪ ،‬کــه عبــارت‬ ‫پوشــش ســر‪ ،‬جواهــر‪ ،‬زینــت آالت و ســایر تزئینــات نیــز بــا آن همــراه‬ ‫‪20‬‬
‫بــود از نقــش انداختــن بــر پارچــه بــه وســیله قطعــه چوب‌هایــی‬ ‫بــوده اســت‪ .‬تجمــل و خودآرایــی در البســه عصــر صفــوی روز بــه روز‬
‫بیشــتر مــی شــد و حتــی در میــان مــردم کــم بضاعــت نیــز رواج یافتــه‬
‫بــود‪ ،‬بــه حــدی کــه غالبـ ًا نوکــر را بــه زحمــت مــی توانســت از اربــاب‬
‫تمیــز داد‪.‬‬
‫از جملــه هنرهــای رو بــه پیشــرفت در دوره صفویــه‪ ،‬فــن نســاجی‬
‫بــود کــه بــه منتهــای درجــه کمــال رســید و مهــارت‪ ،‬بلندنظــری و‬

‫فصلنامه فرهنگی اجتماعی مستقل دانشجویی دانشگاه شیراز‬

‫مــواد مناســبی کــه در کارگاه هــای دوران صفــوی ایجــاد شــده بــود‪،‬‬
‫هنــر بافندگــی در سراســر قــرن آخــر آن سلســله‪ ،‬کــه ایــران از نظــر‬
‫سیاســی‪ ،‬اقتصــادی و اجتماعــی رو بــه زوال بــود را‪ ،‬همچنــان در ترقــی‬
‫نگــه داشــت و ســپس حملــه افغان‌هــا‪ ،‬بــه ایــن هنــر نیــز ماننــد ســایر‬
‫هنرهــا لطمــه فــراوان زد‪.‬‬
‫نســاجی و پارچــه بافــی در دوران حکومــت صفویــه بــه منتهــای‬ ‫فــن ّ‬
‫درجــه کمــال رســید‪ ،‬زیــرا ســاطین صفویــه لباس‌هــای خــود را از‬
‫پارچــه هــای اطلــس‪ ،‬مخمــل و دیبــا تهیــه مــی کردنــد‪ .‬بــه همیــن‬
‫دلیــل صنعت‌گــران و هنرمنــدان فعالیــت بســیار می‌کردنــد کــه‬
‫محصــوالت آن هــا مــورد توجــه ســاطین واقــع شــود‪ .‬براثــر توجــه‬
‫ســاطین صفــوی‪ ،‬پارچــه هــای ابریشــمی نیــز ترقــی کــرد‪ .‬نقــش ایــن‬
‫پارچــه هــا بیشــتر مربــوط بــه داســتان هــای شــاهنامه و یــا مناظــر‬
‫شــکار و جشــن‪ ،‬و یــا اشــکال گل‌هــای زنبــق و سوســن و گل‌ســرخ‬
‫بــوده اســت‪.‬‬
‫دو ابتــکار فنــی در ایــن دوره بــه وجــود آمــد کــه مایــه پیشــرفت‬
‫نســاجی می‌باشــد؛ یکــی پارچــه چندتابــی و دیگــر مخمــل‪ .‬پارچــه‬ ‫هنــر ّ‬
‫چندتابــی پارچــه ای اســت کــه در آن دو یــا چنــد پارچــه ســاده چنــان‬
‫درهــم بافتــه شــده کــه گویــی هریــک مســتقل اســت امــا طــوری بــا‬
‫هــم جــور شــده‌اند کــه طــرح گل و بتــه را برجســته و روشــن جلــوه‬
‫می‌دهــد‪ .‬ایــن طــرز پارچه‌بافــی کــه درآن دســت هنرمنــد بســیار بازتــر‬
‫اســت‪ ،‬بــرای ســاختن دشــوارترین تصاویــر بــه کار می‌رفــت‪.‬‬
‫در دوره‌ی صفویــه‪ ،‬صحنــه هــای شــکار‪ ،‬اشــکال حیوانــات و نقــوش‬
‫گیاهــی بــه صــورت واقعــی و تجریــدی نشــان داده می‌شــدند‪ .‬تصــورات‬
‫ایرانیــان در شــعرها و ادبیــات مثــل بــاغ هــای بهشــتی و فرشــتگان‪،‬‬
‫درختــان و پرنــدگان روی منســوجات بافتــه می‌شــد‪.‬‬
 ‫سال اول‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬بهار ‪1400‬‬

‫برجســته بســیار متنــوع‪ ،‬بــر گذشــتگان پیشــی جســتند‪.‬‬

‫در ایــن دوره هنرمنــدان برجســته‌ای چــون رضا عباســی طرح‌هایشــان‬
‫نســاجان عرضــه مــی کردنــد‪ .‬افزایــش عالیــق انســان مدارانــه‬ ‫را بــه ّ‬
‫عصــر کــه شــاهد آغــاز چهره‌ســازی از اشــخاص بــود بــه معنــای ایــن‬
‫بــود کــه بــه جــای نقــش پیکره‌هــای کوچــک و تــا ح ـ ّدی تصادفــی‬
‫کــه روی پارچــه هــای قدیم‌تــر بــود‪ ،‬منســوجاتی یافــت می‌شــدند کــه‬
‫درآنهــا اشــکال انســانی یــک قســمت کامــل را بــه خــود اختصــاص‬
‫می‌دادنــد‪.‬‬
‫منابــع عثمانــی تجمــات پوشــاک دربــاری ایــران را کــه در لبــاس‬
‫فرســتادگان شــاه طهماســب کــه در مراســم تاج‌گــذاری ســلیم دوم در‬
‫ســال ‪974‬ق مشــاهده شــده‪ ،‬تاییــد می‌کنــد‪ .‬در آنجــا ‪ 120‬نماینــده‬
‫ملبــس بــه لبــاس هــای ابریشــمی‪ ،‬مخملــی و بافته‌هــای طالیــی‬
‫حضــور داشــتند و مابقــی رداهــای رســمی رنگارنــگ گلــدوزی شــده‪ ،‬بــا‬
‫نقــش پرنــدگان‪ ،‬گل هــا و حیوانــات‪ ،‬بــه تــن کــرده و عمامــه هــا نیــز‬
‫از پارچــه زریــن بودنــد‪ .‬در ســال ‪982‬ق‪ ،‬نماینــدگان طهماســب بــرای‬
‫تاج‌گــذاری ســلطان مــراد ســوم‪ ،‬لبــاس هــای ابریشــمی بــا طــرح هــای‬
‫شــیر‪ ،‬ببــر‪ ،‬اســب و تصاویــر انســان پوشــیده بودنــد‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫تزئینات تن‌پوش مردان‬
‫نمونــه لبــاس مــردان‪ ،‬پیراهــن ابریشــمی بی‌یق ـه‌‪ ،‬ســفید یــا رنگــی‬
‫بــود کــه روی شــانه راســت دگمــه می‌شــد‪ .‬و شــلوارهای گشــادی کــه‬
‫در قــوزک پــا تنــگ مــی شــدند‪ .‬روی پیراهــن و شــلوار‪ ،‬نیــم تنــه یــا‬
‫قبــای بلنــدی پوشــیده می‌شــد کــه یــا از قســمت جلــو تــا پاییــن بــاز‬
‫فصلنامه فرهنگی اجتماعی مستقل دانشجویی دانشگاه شیراز‬

‫می‌شــد یــا زیــر بغــل بســته می‌شــد‪ .‬روی باالپــوش کمربنــد چرمــی‬
‫یــا مخمــل باریکــی‪ ،‬بــا گل‌میخ‌هــای جواهرنشــان و یــا شــال باریــک‬
‫مشــابهی بــه دور کمــر می‌بســتند‪.‬‬
‫ژان باتیســت تاورنیــه‪ ،‬جهانگــرد فرانســوی‪ ،‬کــه در دوره صفویــه‬
‫چندیــن بــار بــه ایــران ســفر کــرده شــال کمــر ایرانیــان را این‌گونــه‬
‫توصیــف مــی کنــد‪ «:‬بــر روی جامــه‪ ،‬شــالی زیبــا از ابریشــم مزیــن بــه‬
‫گل هــای طالیــی در دو ســر و روی آن بــاز شــال دیگــری از پشــم‬
‫ظریــف کرمــان مــی بندنــد‪ .‬افــراد ثروتمنــد بــرای خودنمایــی تــا ســه‬
‫شــال روی هــم می‌بندنــد‪ ،‬دوتــای زیریــن ابریشــمی و ســومی از پشــم‬
‫بــر روی آن هاســت‪ .‬در زیــر ایــن جامــه یــک زیرپیراهــن پنبــه ای‬
‫گلــدار مــی پوشــند و پیراهــن هــای آنــان ابریشــمی در انــواع رنــگ‬
‫هاســت‪».‬‬
‫ً‬
‫در لبــاس هــای ســنتی رداهــا عمدت ـا از پنبــه یــا ابریشــم ســاده یــا‬
‫زربفــت و بــه رنــگ هــای روشــن بودنــد‪ .‬و حاشــیه دوزی زریــن در‬
‫یقه‌هــای دالبــری‪ ،‬بــه عنــوان تزیینــات اطــراف یقــه یــا تزییــن قســمت‬
‫بــاز جلــوی لبــاس‪ ،‬بــه کار مــی رفــت‪.‬‬
‫بی‌تردیــد مشــخص‌ترین مقولــه از پوشــاک مــردان ســربند بــود کــه‬
‫نــه تنهــا بــر جنســیت مردانــه آن هــا داللــت داشــت بلکــه موقعیــت‬
‫مذهبــی و سیاســی ایشــان ار نیــز مشــخص مــی کــرد‪ .‬تاورنیــه در‬
‫توصیــف دســتار ایرانیــان می‌گوید‪«:‬ســربند یــا دســتار آن هــا بــه‬
‫نوعــی از پارچــه ابریشــمی ظریــف زری و ملیلــه اســت کــه شــکل‬
‫کــدوی بــزرگ و مــدور مــا را دارد‪ .‬بــاالی آن اندکــی مســطح اســت و‬
‫در آن جــا بــه پارچــه ای از زری و ملیلــه بــه صــورت نوعــی دســته گل‬
‫منتهــی مــی شــود‪ .‬ایــن دســتار هــا بســیار ســنگین انــد بــه خصــوص‬
‫دســتارهایی کــه ابریشــم کــم دارنــد و تقریبــا جــز طــا و نقــره نیســتند‪.‬‬ ‫پارچه زربفت با نقوش انسانی در عصر صفوی‬
 ‫سال اول‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬بهار ‪1400‬‬

‫بــه نــدرت صاحــب منصــب مهمــی دیــده مــی شــود کــه بــه دســتار‬
‫خــود جواهراتــی حمــل نکنــد‪».‬‬
‫درواقــع ایرانــی هــا در انتخــاب کمربنــد و عمامــه کمــال دقــت‬
‫را داشــتند و ســعی مــی کردنــد آن هــا را زود بــه زود عــوض کننــد‬
‫و هرچــه ایــن دو متنــوع تــر و پرتجمــل تــر مــی بــود بــه شــان‬
‫دارنــده لبــاس افــزوده مــی شــد‪ .‬در حقیقــت وجــه تمایــز میــان‬
‫افــراد عمامــه و شــال کمــر بــوده اســت‪.‬‬
‫تزئینات تن‌پوش زنان‬
‫از نظــر اجــزا و عناصــر‪ ،‬تــن پــوش زنــان بــا تــن پــوش مــردان‬
‫چنــدان فرقــی نداشــت‪ .‬شــامل پیراهــن‪ ،‬شــلوار‪ ،‬قبــا‪ ،‬نیــم تنــه‪،‬‬
‫چــادر‪ ،‬مقنعــه و ‪ ...‬بــود‪ .‬شــلوارهای حاشــیه دوزی شــده زنــان از‬
‫تصویر دختر و قلیان در عصر صفوی‪ ،‬اثر محمدقاسم مصور تبریزی‬

‫مشــخصه هــای آن دوره مــی باشــد‪ .‬باالپــوش هایــی بــا قیطــان‬

‫زریــن در ســر تــا ســر ســینه و دگمــه هایــی بــا پوشــش طــا‬
‫و نقــره نیــز پوشــیده می‌شــد‪ .‬ژان شــاردن لبــاس زنــان عصــر‬
‫صفــوی را این‌گونــه توصیــف می‌کنــد‪ «:‬باالپــوش هــای بانــوان‬
‫بلندتــر از کلیجه‌هــای مــردان اســت؛ چنانکــه تقریب ـ ًا تــا پاشــنه پــا‬
‫می‌رســد‪ .‬هنگامــی کــه می‌خواهنــد از خانــه بیــرون بیاینــد‪ ،‬از‬
‫روی همــه ملبوســات حجــاب بلنــد ســفیدی(چادر) مــی پوشــند کــه‬
‫از ســرتا پــا بــدن و صورتشــان را مســتور مــی کنــد»‬
‫زنــان ثروتمنــد ایــن دوره از پارچــه هــای نفیــس بــا نقــش‬ ‫‪22‬‬
‫هــای بدیــع و تزیینــات ویــژه بــرای تــن پــوش خــود اســتفاده‬
‫می‌کردند‪.‬گاهــی در مجالــس پیراهنــی می‌پوشــیدند کــه یقــه‌ی‬
‫آنــان بــه پهنــای یــک انگشــت مرواریــد دوزی شــده‌بود‪.‬‬
‫همچنیــن در ســفرنامه سانســون نوشــته شــده اســت‪ «:‬پیشــانی‬
‫خانــم هــا از نــواری کــه ســه انگشــت پهنــا دارد پوشــیده شــده‬

‫فصلنامه فرهنگی اجتماعی مستقل دانشجویی دانشگاه شیراز‬

‫اســت‪ .‬ایــن نــوار بــا طــای مینــاکاری شــده زینــت یافتــه اســت‬
‫و بــرآن یاقــوت و مرواریــد و برلیــان می‌آویزنــد‪ .‬خانم‌هــا کاله‬
‫پارچ ـه‌ای ظریفــی کــه بــا طــا آن را حاشــیه دوزی کرده‌انــد بــر‬
‫ســر مــی گذارنــد‪ .‬و شــال ظریفــی کــه حاشــیه‌ی آن در کمــال‬
‫زیبایــی گلــدوزی شــده اســت‪ ،‬دور کاله می‌پیچنــد‪ .‬قســمتی‬
‫از ایــن شــال بــه پشــت ســر تــا کمرشــان آویــزان مــی شــود و‬
‫دروقــت راه رفتــن بــاال و پاییــن مــی رود‪»...‬‬
‫یک جوان در عصر صفوی اثر رضا عباسی‬

‫نگاره‌ای از شاه طهماسب صفوی‬