สรุปเนื้อหา

คัมภีร์ที่ว่าด้วยระบบทางเดินอาหาร
คัมภีร์ธาตุบรรจบ คัมภีร์อุทรโรค

อ.พท.ธราธร อัศว์วัธรวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 คัมภีร์ธาตุบรรจบ
กองพิกัดสมุฎฐานมหาภูตรูป
พิกัดในกองสมุฎฐาน

พัทธะปิตตะ อพัทธะ ปิตตะ กำเดำ เป็นพิกัดกองสมุฏฐำนเตโช

หทัยวำตะ สัตตกะวำตะ สุมนำวำตะ เป็นพิกัดกองสมุฏฐำนวาโย
ศอเสมหะ อุระเสมหะ คูถะเสมหะ เป็นพิกัดกองสมุฏฐำนอาโป
หทัยวัตถุ อุทริยะ กริสะ เป็นพิกัดกองสมุฏฐำนปถวี

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 คัมภีร์ธาตุบรรจบ
ว่าด้วยลักษณะโรคอุจจาระธาตุ สาเหตุของโรคอุจจาระธาตุ
ผู้ที่จะเป็นโรคอุจจาระธาตุนั้นมีสาเหตุ 3 ประการ ดังนี้
๑. ผู้นั้นเป็นไข้ที่มีพิษจัด ตกถึงสันนิบำต
ธาตุแปรปรวน เรื้อรัง
๒. รับประทำนอาหารที่แปลก หรือ รับประทำนมำกเกินกำลังธำตุ
๓. ธำตุสมุฏฐำนมหาภูตรูป 4 ประชุมในกองสมุฏฐำน โทษละ 3 ละ 3
ทำให้สมุฏฐำนกำเริบ ธำตุหย่อน ธำตุพิกำร

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

สาเหตุของโรคอุจจาระธาตุ คัมภีร์ธาตุบรรจบ
อันบุคคลใดเป็นไข้ก็ดี อันบุคคลใดเป็นไข้กด็ ี
1. สันนิบาต 3. อชินธาตุ
2. มหาสันนิบาต

ทาให้ถ่ายเป็นสีดา แดง ขาว เขียว ถ่าย 2-8 ครัง้ ทั้งกลางวัน/กลางคืน

(ลักษณะการถ่ายไม่เหมือนอติสาร)

เกิดโทษ 15 ประการ
1. ให้ปวดอุทร 2. เสียดชายโครงและท้องน้อย 3. ให้บริโภคอาหารมิได้ 4. อาเจียน 5. ให้ร้อนกระหายน้า 6. กระวนกระวาย 7.
เจรจาพร่าพรู 8. นอนมิหลับจับเป็นพิษ 9. อุจจาระปัสสาวะมิสะดวก 10. ให้แคบอกคับใจ 11. ซูบผอม 12. เป็นขุมละอองตามลิ้น
ตามปาก 13. เมื่อยทุกข้อกระดูก 14. เสียวทั่วกาย 15.เชื่อมมัว

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 อุจจาระมหาสันนิบาตระคน ให้โทษ 15 ประการ
ต้นเหตุ
1. โทษแห่งปัตคำต สันฆำต รัตฆำต
2. ปิงคลำกระทำ
3. โทษแห่งสุมนำกระทำกำเริบขึ้น
4. โทษแห่งอัมพฤกษ์กระทำตลอดถึง
สุมนำ กำเริบ หย่อน พิกำร
5. โทษแห่งกุจิิสยำวำตำและโกฐำสยำวำตำกำเริบ
6. ระคนด้วยอังคมังคำนุสำรีวำตำ
คัมภีร์ธาตุบรรจบ
โทษ 15 ประการ
1. ให้ปวดอุทร 2. ให้เสียดชำยโครงและท้องน้อย
3. ให้บริโภคอำหำรมิได้ 4. อำเจียน
5. ให้ร้อนกระหำยน้ำ 6. กระวนกระวำย 7. เจรจำ
พรำพรู
8. นอนมิหลับจับเป็นพิษ
9. อุจจำระปัสสำวะมิสะดวก 10. ให้แคบอกคับใจ
11. ซูบผอม 12. เป็นขุมละอองตำมลิ้นตำมปำก
13. เมือยทุกข้อกระดูก 14. เสียวทัวกำย 15.เชือมมัว
อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย
 อุจจาระธาตุ เรียกลามกอติสาร (สีต่างๆ) คัมภีร์ธาตุบรรจบ
ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม ธาตุไฟ

ปถวีธาตุ ให้เสมหะเน่า ท้องขึ้น ให้ลงท้องเจ็บอก เป็นกล่อน เมื่อยมือ เท้า เป็นตะคริว เมื่อย

สองเกลียวข้าง สมมุติว่าฝีเส้น ร้อนปลายมือ เท้า บวมสันหลัง
เป็นอัมพฤกษ์ กษัย ป้าง อุจจาระปัสสาวะ ไม่ออก ขัดสีข้าง
ขัดอก ,เข่า ผื่นขึ้นดังผด ให้ตกบุพโพโลหิต

ถ้ำพิกำร อจุจำระสีดำ อุจจำระสีแดง อุจจาระสีขาว อุจจำระสีเขียว

(กลินซำกศพ) (กลินปลำเน่ำ) (กลิ่นข้าวบูด) (กลินหญ้ำเน่ำ)
อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย
 คัมภีร์ธาตุบรรจบ
อสาทิยสมุฏฐาน (ให้ยำยำกนัก)
1. อสาทิยโบราณชวร แปรตำมสมุฏฐำนแห่งอำยุเข้าสู่ความชรา
2. อสาทิยมรณันติกชวร คือโรคอุบัติเหตุ ตกจำกทีสูง ต้องอาญา อหิวาตกโรค พิษต่ำง
3. อสาทิยอชินชวร คือโรคเก่ำ เรื้อรัง รักษำไม่หำยขำด
4. อชินธาตุ คือบริโภคอาหารไม่ถูกกับธาตุหรือแสลงกับธำตุนั้น
5. อชินโรค คือให้ยำไม่ถูกกับโรค อาการทรุด
6. อชินโทษ คือบริโภคอาหารไม่ถูกกับธาตุและให้ยำไม่ถูกกับโรค

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 คัมภีร์ธาตุบรรจบ
ประเภทอชิน 4 อย่างมี

เสมหะอชิน กระทำให้ลงเวลำ ปิตตะอชิน ทำให้ลงกลำงวัน วาตะอชิน สันนิปาตะอชิน ให้ลงเวลำ

เช้ำ คอแห้ง อกแห้ง อุจขำว
ปวดคูถเป็นกำลัง แก้มิฟังพ้น
12 วันเข้ำอมุลธำตุอติสำร เป็น
ปฐมอติสำรชวร
ตัวร้อน ร้อนใน หำแรงมิได้
ปำกแห้ง คอแห้ง อำเจียน
กินไม่ได้ ไม่รู้รส พ้น ๗ วัน
เข้ำรัตตะธำตุอติสำร เป็นทุติ
ยะอติสำรชวร
ให้ลงเวลำพลบคำ ท้องขึ้น
แน่นอก อำเจียนลมเปล่ำ
กินไม่ได้ อุจดำ กลินเหม็น
เปรี้ยว พ้น ๑๐ วันเข้ำปัจ
ิันธำตุอติสำร เป็นตติยะ
อติสำรชวร
กลำงคืน แน่นอก สะบัดร้อน
หนำว มือเท้ำเย็น อุจเหลือง
กลินเหม็นดังซำกศพ พ้น ๒๙
วันจะเข้ำมุสกำยธำตุระคนด้วย
กำฬธำตุอติสำรเป็นจตุถะ
อติสำรชวร

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 เทียบเคียงโรคทางแพทย์แผนปัจจุบัน

อุจจาระธาตุมีลักษณะเป็นสีดา
Shigellosis
โรคบิดไม่มีตัว หรือ โรคบิดชิเกลลา (Shigellosis หรือ Shigella infection หรือ Bacillary
(ธาตุดิน)/ อุจจาระมีกลิ่นดังซากศพ dysentery) เป็นโรคที่ก่ออาการท้องเสียที่เกิดจากการติดเชื้อแบคทีเรียในกลุ่ม
Enterobacteriaceae โดยเป็นแบคทีเรีย ชื่อ ชิเกลลา/Shigella

โรคบิดมีตัว โรคบิดอะมีบา (Amebic dysentery หรือ Amebiasis หรือ

อุจจาระธาตุมีลักษณะเป็นสีแดง
Amoebiasis) เป็นโรคบิดชนิดหนึงจำกลำไส้ติดเชื้อเชื้อบิดอะมีบำ ซึงเป็นสัตว์เซลล์
(ธาตุน้า)/อุจจาระมีกลิ่นดังปลาเน่า
เดียวทีเป็นปรสิต มีชือว่ำ Entamoeba histolytica

cholera/ Severe diarrhea อหิวำตกโรค (Cholera) คือโรคท้องร่วงรุนแรงทีเกิด

อุจจาระธาตุมีลักษณะเป็นสีขาว
(ธาตุลม) /อุจจาระมีกลิ่นดังหญ้าเน่า จำกกำรติดเชื้อแบคทีเรีย วิบริโอ โคเลอรี (Vibrio Cholerae) ภำยในลำไส้ ซึงผู้ป่วย
ได้รับเชื้อจำกกำรรับประทำนอำหำรหรือน้ำดืมทีปนเปื้อนแบคทีเรีย

อุจจาระธาตุมีลักษณะเป็นสีเขียว Typhoid fever/ Enteric fever โรคไข้เอนเทอริค (Enteric fever) ได้แก่ ไข้ทัยฟอยด์ (Typhoid
(ธาตุไฟ) / อุจจาระมีกลิ่นดังข้าวบูด fever) และไข้พำรำทัยฟอยด์ (Paratyphoid fever) เป็นโรคติดเชื้อแบคทีเรียทัวร่ำงกำย
 ว่าด้วยโรคมาน 18 ประมาน คัมภีร์อุทรโรค
มานน้า 4 ประการ

1. บังเกิดด้วยโลหิต,น้าเหลือง ซึมซำบในลาไส้ ไส้พอง ท้องใหญ่ ลุกนั่งไม่ได้

2. บังเกิดด้วยไส้ปริ,ขังในท้อง ขัดอุจจาระ คูถทวารปิด นวด+ยาถ่าย
3. บังเกิดด้วยน้ำเหลือง ,ซึมในชิ้นเนื้อและขุมขน บวมทั้งตัว “มานทะลุน”
3. บังเกิดด้วยน้ำเหลือง , ขังในกระเพำะปัสสำวะและมดลูก ขัดปัสสาวะ

มานน้าทั้ง 4 เกิดแต่กองเตโช เป็นมันทธาตุ

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย
 ว่าด้วยโรคมาน 18 ประมาน คัมภีร์อุทรโรค
มานลม 4 ประการ

1. เกิดแต่อโธคมำวำตำ ใต้สะดือ 2 นิ้ว แน่นไปทั่วท้อง

2. เกิดแต่อุทธังคมาวาตา เหนือสะดือ 2 นิ้ว แน่นอก เรอไม่ออก
3. เกิดแต่กุจฉิสยำวำตำ ให้ท้องขึ้น
3. เกิดแต่โกฎฐาสยำวำตำ ลาไส้พอง ถ่ายไม่ได้

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 ว่าด้วยโรคมาน 18 ประมาน คัมภีร์อุทรโรค
มานหิน 4 ประการ

1. เกิดแต่อโธคมำวำตำ อัมพาต , มุตคาต ให้แน่นหน้าอก

2. เกิดแต่อุทธังคมาวาตา อันฑพฤกษ์ , สันฑคาต ให้แน่นหน้าอกซ้าย
3. เกิดแต่กุจฉิสยำวำตำ อัมพาต , ปัตคาต ให้เจ็บชายโครงซ้าย
3. เกิดแต่โกฎฐาสยำวำตำ อันฑพฤกษ์ , รัตคาต ให้ตึงหัวเหน่า

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 ว่าด้วยโรคมาน 18 ประมาน คัมภีร์อุทรโรค
มานโลหิต 4 ประการ

1. บังเกิดแต่ระดูขัด+อังคมังคานุสารีวาตา ตั้งเป็นก้อนเหนือสะดือทับลมอุทรวาท
2. ระดูมิได้มำตำมปกติ+วาโยพิการ ท้องใหญ่ , ร่างกายซูบผอม ไอร้อนๆหนาวๆ
3. บังเกิดแต่โลหิตเน่ำ+ระดูร้างโลหิต ฟกบวมไปทั่วร่างกาย
4. เกิดแต่โกฎฐาสยำวำตำ บวมลงไปจรถึงหัวเข่า

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

ว่าด้วยโรคมาน 18 ประมาน คัมภีร์อุทรโรค
มานเกิดแต่ดาน

ทักขิณมาน เกิดแต่ดานทักขิณมาน
ให้ท้องข้างขวาแข็งเป็นดำน มือเท้ำเย็นดุจน้ำแข็ง
อุตรามาน เกิดแต่ดำนอุตราคุณ

ให้ท้องข้างซ้ายแข็งเป็นดำน เสียดรำวข้ำงตลอดสันหลัง

อ.พท.ธราธร อัศว์วธั รวรโชติ : อาจารย์แพทย์แผนไทย

 เทียบเคียงโรคทางแพทย์แผนปัจจุบัน
มานลม มี 4 ประการ ดังนี้ Gaseous distention of abdomen
1) มำนลม บังเกิดแต่กองอโธคมำวำตำ Constipation/ Abdominal tumor
2) มำนลม บังเกิดแต่กองอุทธังคมำวำตำ ภาวะท้องอืด ที่เกิดจากกระเพาะมีแก๊สเป็นจานวนมาก
3) มำนลม บังเกิดแต่กองกุจิิสยำวำตำ
4) มำนลม บังเกิดแต่กองโกฏฐำสยำวำตำ

มานหิน บังเกิดแต่กองอโธคมาวาตา Renal calculi นิ่วในไต

อัมพาต มุตฆาต ระคนกัน

มานหิน บังเกิดแต่กองอุทธังคมาวาตา อัณฑพฤกษ์

สัณฑะฆาต ระคนกัน Thalassemia ธาลัสชีเมีย

มานหิน บังเกิดแต่กองโกฏฐาสยาวาตา Urinary calculi นิ่วทางเดินปัสสาวะ

อัณฑพฤกษ์ รัตคาด ระคนกัน
 เทียบเคียงโรคทางแพทย์แผนปัจจุบัน

มานโลหิต บังเกิดแต่ระดู มิได้เดินเป็นปกติ โรคพิษแห่งครรภ์ระยะก่อนชัก (Preeclampsia)

ระคนด้วย วาโยพิการ

มานโลหิต บังเกิดแต่โลหิตเน่า ระคนด้วยระดู DFIU (Death fetus in uterus)

ร้าง โลหิตคลอดบุตร ต้องพิฆาตพลัดตกหกล้ม ทำรกตำยในครรภ์

มานโลหิต บังเกิดแต่โลหิตจาง ทาให้ Myoma uteri เป็นเนื้องอกชนิดไม่ร้าย แรง ที่พบมากที่สุด

บวม วิงเวียน หน้ามืด ตามัว ในอุ้งเชิงกรานของสตรีวัย เจริญพันธุ์

มานทักขิณมาน บังเกิดแต่กองดานทักขิณคุณ
กาเนิดตั้งอยู่ฝ่ายขวา
Appendicitis ไส้ติ่งอักเสบ
 เทียบเคียงโรคทางแพทย์แผนปัจจุบัน

มานโลหิต บังเกิดแต่ระดู มิได้เดินเป็นปกติ โรคพิษแห่งครรภ์ระยะก่อนชัก (Preeclampsia)

ระคนด้วย วาโยพิการ

มานโลหิต บังเกิดแต่โลหิตเน่า ระคนด้วยระดู DFIU (Death fetus in uterus)

ร้าง โลหิตคลอดบุตร ต้องพิฆาตพลัดตกหกล้ม ทำรกตำยในครรภ์

มานโลหิต บังเกิดแต่โลหิตจาง ทาให้ Myoma uteri เป็นเนื้องอกชนิดไม่ร้าย แรง ที่พบมากที่สุด

บวม วิงเวียน หน้ามืด ตามัว ในอุ้งเชิงกรานของสตรีวัย เจริญพันธุ์

มานทักขิณมาน บังเกิดแต่กองดานทักขิณคุณ
กาเนิดตั้งอยู่ฝ่ายขวา
Appendicitis ไส้ติ่งอักเสบ