12/18/2023

Biologiczne wyjaśnienia zachowania można podzielić na cztery

Psychologia kategorie:

biologiczna
Fizjologiczne Ontogenetyczne Ewolucyjne Funkcjonalne
ANNA MIERZYŃSKA
WSR 2023/2024

1 2

Wyjaśnienia fizjologiczne wiążą Przedmiotem wyjaśnień ontogenetycznych jest

rozwój jakiejś struktury lub zachowania
zachowania z aktywnością mózgu
◦ To podejście koncentruje się na wpływie, jaki na powstanie
oraz innych narządów określonych zachowań miały
◦ Odwołują się do ◦ geny
◦ do reakcji chemicznych, dzięki którym hormony oddziałują na mózg ◦ odżywianie
◦ do dróg nerwowych, za pomocą których steruje on skurczami mięśni ◦ przebyte doświadczenia
◦ interakcje pomiędzy tymi czynnikami

3 4

Wyjaśnienia funkcjonalne tłumaczą, dlaczego dana

część ciała lub zachowanie w toku ewolucji przyjęły Psychologia biologiczna
taką, a nie inną postać

◦ W niewielkich populacjach, np. w odizolowanej grupie osobników, gen może się

rozprzestrzeniać w sposób przypadkowy wskutek dryfu genetycznego
◦ np. jeden dominujący samiec ma bardzo dużo potomstwa i przekazuje mu wszystkie swoje geny, w
tym także geny neutralne lub nieadaptacyjne.
◦ Jednak w większych populacjach znaczenie dryfu maleje i te geny, które się w nich Biopsychologia Psychologia różnic
rozprzestrzeniły najprawdopodobniej niosą za sobą jakąś istotną korzyść Psychologia • Neuropsychologia indywidualnych Psychologia
ewolucyjna kliniczna • Genetyka zachowania rozwojowa

Celem wyjaśnień funkcjonalnych jest określenie, na czym ta korzyść

polega

5 6

1
 12/18/2023

Próby wyjaśnienia zachowania w kategoriach biologicznych DUALIZM - przekonanie, że umysł i ciało są odrębnymi
napotykają na tzw. problem psychofizyczny rodzajami substancji (substancją myślącą i substancją
fizyczną), które istnieją od siebie niezależnie, choć w jakiś
sposób oddziałują na siebie.
◦ problem relacji pomiędzy umysłem, a ciałem, czy też umysłem, a mózgiem Zwolennikiem tej koncepcji był Kartezjusz
– czy są jednym czy odrębnymi bytami
◦ postawił hipotezę, że istnieje taki punkt w przestrzeni, gdzie
umysł i mózg oddziałują na siebie - znajduje się on w szyszynce,
najmniejszej nieparzystej strukturze, jaką udało mu się odnaleźć
w mózgu.
Dualizm
Monizm

7 8

MONIZM - cały wszechświat składa się wyłącznie z jednego typu

substancji. Istnieją różne formy tego poglądu, które można podzielić
na następujące kategorie:
* materializm - stanowisko zgodnie, z którym wszystko co istnieje ma charakter materialny
* zdarzenia umysłowe nie istnieją, a zdroworozsądkowa psychologia potoczna odwołująca się do KAŻDY GEN PODLEGA EWOLUCJI NA DRODZE DOBORU
przekonań i przeżyć, jest całkowicie błędna; wszystkie przeżycia psychiczne zostaną ostatecznie
wyjaśnione wyłącznie za pomocą terminów fizycznych NATURALNEGO
* mentalizm - stanowisko, zgodnie z którym realnie istnieje wyłącznie umysł, a świat
istnieje wyłącznie dlatego, że o nim myślimy, bądź tylko w umyśle Boga
EWOLUCJA - następująca z pokolenia na pokolenie zmiana
* teoria identyczności - procesy umysłowe są identyczne z pewnym typem procesów
mózgowych, ale opisuje się je za pomocą różnych pojęć. częstości występowania różnych genów w populacji
* wszechświat zbudowany jest z jednego rodzaju substancji, lecz ma ona charakter zarówno
materialny, jak i umysłowy; każde przeżycie psychiczne jest pewnym wzorcem pobudzenia mózgu,
pomimo tego, że opis myśli różni się od opisu aktywności neuronów.
Karol Darwin określał ewolucję mianem dziedziczenia z
modyfikacjami.
Ludzie są w stanie reagować na bodźce, których świadomie nie spostrzegają, wyuczone
ćwiczenia wykonujemy lepiej, gdy czynimy to w sposób zautomatyzowany, nie skupiając
naszej uwagi.

9 10

Pytanie ,,Jak ewoluowały?" DOBÓR SZTUCZNY - krzyżowanie osobników o pożądanych

cechach w celu utrwalenia lub spotęgowania tych cech u
• pytanie, o to, co wyewoluowało z czego potomstwa
• odpowiedzi na to pytanie odnoszą się do badań nad skamielinami oraz
porównań aktualnie występujących gatunków.
Według Darwina również przyroda może dokonywać selekcji.
Jeśli jakieś osobniki będą lepiej wyszukiwać pożywienie,
Pytanie ,,Jak ewoluują?" szybciej uciekać, to ich geny zaczną przeważać w późniejszych
generacjach.
• pytanie, o to, jak działa ów proces, a jest on w swej istocie
koniecznością logiczną
• każdy gatunek, który rozmnaża się podobnie jak my, musi ewoluować

11 12

2
 12/18/2023

Dylematy związane z ewolucyjnym

punktem widzenia
CZY EWOLUCJA DZIAŁA NA KORZYŚĆ JEDNOSTKI CZY TEŻ GATUNKU? CZY EWOLUCJA OZNACZA UDOSKONALANIE?

Ani jedno, ani drugie - jej celem jest rozprzestrzenianie genów Ewolucja udoskonala przystosowanie populacji, co w nauce definiuje się poprzez liczbę kopii czyichś genów
przekazywanych następnym pokoleniom.

Jednakże geny, które poprawiają przystosowanie w danym miejscu i czasie, mogą okazać się niekorzystne,
gdy środowisko ulegnie zmianom.
Samolubny
gen Dobór
„kooperatywny” agresja vs współpraca

13 14

Znaczenie badań nad zachowaniami

zwierząt
SOCJOBIOLOGIA Dlaczego prowadzi się badania na zwierzętach?

1. Podstawowe mechanizmy zachowania są podobne u wielu gatunków i

Inaczej psychologia ewolucyjna; czasami łatwiej badać je u zwierząt.
◦ Mózgi i zachowania kręgowców pod względem wielu aspektów
bada ewolucję zachowań społecznych fizjologii i anatomii przypominają mózg i zachowanie człowieka.

2. Interesujemy się zwierzętami dla nich samych. Pragniemy zrozumieć świat,

w którym żyjemy

3. Wiedza o zwierzętach rzuca światło na ewolucję człowieka. Badanie

zwierząt może dostarczyć nam ciekawych informacji na temat naszej
ewolucji

4. W niektórych eksperymentach ludzie nie mogą brać udziału ze względu na

ograniczenia prawne i etyczne

15 16

W tej dyscyplinie szczególnie ważne są wyjaśnienia funkcjonalne

Konflikt etyczny Pytania:
Z jednej strony wiele zwierząt laboratoryjnych poddaje się bolesnym i wyczerpującym procedurom.
1. na czym polega przydatność danego zachowania?
Z drugiej jednak strony, eksperymenty na zwierzętach mają kluczową rolę dla badań medycznych - dzięki
nim opanowano metody leczenia lub zapobiegania takim chorobom jak polio, cukrzyca, odra, ospa, rozległe
oparzenia, choroby serca i inne poważne schorzenia.
2. dlaczego dobór naturalny je preferował?

Przeciwnicy badań na zwierzętach zajmują różne stanowiska.

◦ Minimaliści zgadzają się na niektóre eksperymenty, postulując j
ednocześnie ich ograniczenie i poddanie kontroli prawnej.
Akceptują więc jedne, a zabraniają innych badań.
◦ Abolicjoniści nie uznają żadnych kompromisów. Według nich Przyjmuje się tutaj założenie, że każda struktura lub zachowanie charakterystyczne dla
wszystkie zwierzęta mają takie same prawa jak ludzie. danego gatunku musiały pojawić się na drodze doboru naturalnego (przykłady:
rozróżnianie kolorów, utrzymanie stałej temperatury, kilkugodzinny sen składający się z
kilku faz, zróżnicowane zwyczaje żywieniowe)

17 18

3
 12/18/2023

Negatywne zachowania Zjawiska obecne, mimo że Zjawiska trudne do

Z drugiej strony… kontrintuicyjne
(ewolucyjnie)
zdefiniowania

Struktura klasowa Altruzim Etyka

niektóre cechy gatunków nie mają tak oczywistego związku z doborem naturalnym
Uprzedzenia płciowe Adopcja Religia
Przykłady: Rasizm Depresja Język
Gwałty Homosesualizm Sztuka
ludzie starzeją się i umierają (prawidłowość ta jest kontrolowana przez selekcyjny nacisk ewolucji) Zabójstwa
Zabójstwa dzieci
więcej mężczyzn niż kobiet ma pozytywny stosunek do przypadkowych kontaktów płciowych z dużą liczbą partnerów
(może to być spowodowane tym, że mężczyzna może mieć więcej dzieci dzięki zapłodnieniu wielu kobiet, a kobieta
nie zwiększy swojego potomstwa przez kontakty seksualne z duża liczbą mężczyzn lub tym, że mężczyźni mogą mieć
w przeciwieństwie do kobiet dzieci gdy są już w podeszłym wieku).

Zjawiska badane
20

19 20

ZACHOWANIE ALTRUISTYCZNE DOBÓR KREWNIACZY

działanie, w którym jeden osobnik działa na korzyść drugiego działa na rzecz genu, jako, że przynosi korzyści krewnym
danego osobnika
◦ są rzadko spotykane u zwierząt, a w przypadku ludzi nie mamy dowodu, że są one
kontrolowane przez geny ◦ np. jakiś gen mógłby się rozprzestrzeniać, jeśli skłaniałby
posiadającego go osobnika do ochrony własnych dzieci, z którymi
ten osobnik ma wiele genów wspólnych, w tym geny altruizmu.
Zgodnie z koncepcją doboru grupowego grupy altruistyczne mają większe szanse
na przeżycie niż grupy niewspółpracujące. Dobór naturalny może faworyzować altruizm skierowany na
krewnych o dalszym stopniu pokrewieństwa, jeśli korzyści dla
ALTRUIZM WZAJEMNY - zwierzęta pomagają tym, które im pomagają. Wymaga nich przewyższają poniesione koszty.
on dobrze rozwiniętego mózgu oraz dobrych narządów zmysłu, dzięki którym ◦ Mechanizm ten może skłonić do zachowań altruistycznych
zwierzę będzie mogło rozpoznawać i nauczyć się pomagać tylko tym osobnikom, wobec wszystkich osób, które są emocjonalnie bliskie, ponieważ
które mu się odwdzięczą. wiele z nich jest również zbliżonych pod względem genetycznym.

21 22

CZY EWOLUCJA GATUNKU LUDZKIEGO ZATRZYMAŁA SIĘ?

Czy ludzi przestała obowiązywać zasada przetrwania najlepiej
przystosowanych?
Czy w związku z tym ewolucja człowieka uległa zatrzymaniu?
Rozumowanie to jest błędne, mylnie zakłada, że dla ewolucji kluczowa jest
zdolność przetrwania, a nie rozmnażania się. Przetrwanie liczy się jedynie,
gdy pozwala dożyć wieku reprodukcyjnego.
Postęp medycyny nie zatrzyma ewolucji człowieka. Jeśli tylko jedni ludzie
mają więcej dzieci niż inni, to ich geny rozprzestrzeniają się w populacji.
Neuron
Elektrycznie pobudliwa komórka zdolna do przetwarzania i przewodzenia
informacji w postaci sygnału elektrycznego.
Neurony są podstawowym elementem układu nerwowego zwierząt. Najwięcej
neuronów znajduje się w ośrodkowym układzie nerwowym, w skład którego
wchodzi mózgowie oraz rdzeń kręgowy.
Typowy neuron jest zbudowany z ciała komórki (perikarion)(C) oraz
odchodzących od niego wypustek: aksonu (A) i dendrytów (B).
Neurony kontaktują się między sobą poprzez synapsy, tworząc sieci neuronowe.
Informacje od innych neuronów są odbierane przez synapsy położone na
dendrytach, przewodzone wzdłuż neuronu i przekazywane dalej do synaps na
zakończeniach aksonu.

23 24

4
 12/18/2023

synapsa
Obecnie znanych jest ok. 60 związków, które pełnią funkcję mediatorów.
Miejsce komunikacji błony kończącej akson z błoną Wyróżnia się wśród nich neuroprzekaźniki pobudzające lub hamujące wzbudzanie
komórkową drugiej komórki nerwowej lub komórki potencjału czynnościowego.
narządu wykonawczego (na przykład mięśnia lub
gruczołu) synapsa
Impuls nerwowy zostaje przeniesiony z jednej komórki na drugą
Głównym neuroprzekaźnikiem pobudzającym w korze mózgowej ssaków jest kwas
• przy udziale substancji o charakterze neuroprzekaźnika (zwanego
glutaminowy.
neurohormonem) – mediatora synaptycznego (synapsy chemiczne) Inne znane mediatory pobudzające to acetylocholina, noradrenalina, adrenalina,
• na drodze impulsu elektrycznego (synapsy elektryczne).
dopamina, serotonina, histamina.
Synapsy otoczone są przez astrocyty, które uczestniczą w przekazywaniu sygnału między neuronami.
Powtarzające się przekazywanie impulsu długotrwale wzmacnia przewodnictwo synaptyczne. Głównym neuroprzekaźnikiem hamującym jest kwas γ-aminomasłowy (GABA). Pozostałe
Powstawanie sieci neuronów o zwiększonym przewodnictwie jest podstawą procesu uczenia i
zapamiętywania mediatory hamujące to glicyna i peptydy opioidowe.

25 26

Glej Glej
Komórki glejowe lub glej (gr. glia = klej; ang. glial Jednak o ile wszystkie neurony pełnią właściwie tę samą funkcję, to komórki glejowe
mogą pełnić bardzo różne funkcje fizjologiczne:
cells), stanowią obok komórek nerwowych drugi
składnik tkanki nerwowej.
• współtworzą barierę krew-mózg
System tworzony przez komórki glejowe nazywany • pełnią istotną rolę w odżywianiu komórek nerwowych składnikami odżywczymi
jest neuroglejem. transportowanymi układem krążenia
Występują w wielu różnych typach i pełnią wiele • syntetyzują wiele istotnych enzymów używanych m.in. do wytwarzania
neuroprzekaźników
różnorodnych i do końca niezbadanych funkcji.
• tworzą osłonki mielinowe aksonów
• pełnią funkcje ochronne
Istnieje duże zróżnicowanie komórek glejowych,
podobnie jak istnieje wielka różnorodność komórek Współczesne badania pokazują też i takie funkcje, jakich dotychczas nikt się po
nerwowych. komórkach glejowych nie spodziewał, m.in. zdolność do przekazywania sygnałów.

27 28

Układ nerwowy
Mózgowie
Układ nerwowy (łac. systema nervosum; ang. nervous system) – Mózgowie
zbiór wyspecjalizowanych komórek, pozostających ze sobą w
– najważniejsza, centralna część ośrodkowego układu nerwowego u
złożonych relacjach funkcjonalnych i strukturalnych, kręgowców (w tym u człowieka) znajdująca się w czaszce.
odpowiadający za sterowanie aktywnością organizmu.
Najważniejsze jego funkcje to sterowanie, nadzorowanie działania,
jest w stanie wykryć określone zmiany zachodzące w homeostaza organizmu (m.in. częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze
otoczeniu i wywołać w związku z tym odpowiednią reakcję krwi, równowaga wodno-elektrolitowa, temperatura ciała), a także
organizmu. wyższe funkcje nerwowe (funkcje poznawcze, popędowe, pamięć i
uczenie się).
U kręgowców, do których zalicza się również człowiek, układ
nerwowy tworzy Mózgowie składa się z mózgu (cerebrum) i pnia mózgu (truncus
cerebri), przy czym granice między tymi strukturami są różnie
1. skupiony, układ ośrodkowy (w postaci rdzenia kręgowego i ujmowane
mózgowia)
2. luźniejszy, rozproszony układ obwodowy, zapewniający
połączenia nerwowe pomiędzy układem ośrodkowym a całą
resztą organizmu

29 30

5
 12/18/2023

Struktury Budowa mózgu

mózgu

31 32

Różne koncepcje Koncepcja 3 bloków funkcjonalnych

Jednolitego funkcjonowania mózgu Blok pierwszy - reguluje aktywację mózgu, pobudzenie
• ma charakter niespecyficzny, ta aktywacja dotyczy różnych procesów, nie
ma charakteru wybiórczego
Lokalizacyjna • jest regulowany przez układ siatkowaty, wzgórze, pień mózgu
• jest podstawą zachowań psychicznych (życia psychicznego)
• skutek uszkodzenia – brak przytomności, niepełna świadomość, dezorientacja, stan
Bloki funkcjonalne wegetatywny, niewłaściwie przebiegające procesy psychiczne
• aktywność tego bloku u zdrowych ludzi – rytm dobowy (sen/czuwanie), rytm w
ciągu czasu czuwania – mniejsza lub większa aktywność

33

33 34

Blok drugi
Blok trzeci
• obejmuje tylne obszary mózgowia; płaty skroniowe,
ciemieniowe, potyliczne
• jest określany jako blok przyjmujący, przechowujący,
przetwarzający
• realizuje to, co jest najbardziej typowo ludzkie – funkcje
językowe, pamięciowe, wzrokowo-przestrzenne i inne
• uszkodzenia – agnozja, afazja, apraksja, itd.
• modalnie specyficzny – różne części przetwarzają informacje
określonego rodzaju (różne płaty różne informacje)
• mieści się w okolicy czołowej (głównie okolica przedczołowa), kora
przedczołowa
• ma za zadanie organizację zachowania, czyli planowanie, kontrola,
korekta zachowania
• dziś wiadomo, że to nie jest jedyny element odpowiedzialny za
funkcje wykonawcze
• modalnie niespecyficzny, jego aktywność nie jest ograniczona do
jednego typu zadania/bodźca.

35 36

6
 12/18/2023

Płat czołowy Płat czołowy

Płaty czołowe odpowiadają za funkcje wykonawcze czyli W płatach czołowych a dokładnie w korze przedczołowej umiejscowiona
zdolności, które umożliwiają nam kontrolowanie oraz jest nasza pamięć robocza (operacyjna)
koordynowanie naszych myśli i zachowań do których zaliczamy:
1. planowanie
Kolejne ważne funkcje płatów czołowych to:
2. stawianie sobie celów i ich realizację 1. ocena sytuacji i kontrola emocji powstających w układzie limbicznym
3. inicjowanie działania 2. planowanie i koordynacja ruchu
4. podejmowanie decyzji 3. utrzymywanie uwagi i koncentracji
5. monitorowanie działania 4. umiejętność wchodzenia w interakcje społeczne
6. przewidywanie konsekwencji naszych działań oraz 5. oraz ośrodek Broki, który pomaga nam odnaleźć słowa potrzebne
umiejętność ich modyfikacji podczas mówienia

37 38

Płaty skroniowe
Płat ciemieniowy
odpowiadają za słuch odgrywa decydującą rolę w reprezentowaniu umiejscowienia
obiektów w przestrzeni
Pomagają również zapamiętywać najważniejsze informacje
zawarte w każdym nowym doświadczeniu.
W górnej części lewego płata skroniowego znajduje się ośrodek Pozwala też na rozumienie języka symbolicznego, pojęć
Wernickiego, który jest odpowiedzialny za rozumienie słów i abstrakcyjnych i geometrycznych oraz umożliwia
pomaga zrozumieć to, co zostało powiedziane. gromadzenie i korzystanie z wiedzy na temat liczb i
Ponadto płat skroniowy bierze również aktywny udział w : stosunków między nimi.
1. rozpoznawaniu obiektów i twarzy Większa część płata ciemieniowego odpowiada też za
wrażenia czuciowe i pozwala lokalizować części ciała, które
2. kategoryzacji obiektów zostały przez kogoś dotknięte.
3. analizie wrażeń dźwiękowych Kolejną istotną funkcją jaką pełni jest integracja ruchu i
wzroku oraz czucia i wzroku.
4. analizie zapachów

39 40

Płaty potyliczne
Móżdżek
Są związane z naszym zmysłem wzroku odpowiada za równowagę oraz koordynację ruchową, która
Dokonują analizy: umożliwia między innymi

*koloru wykonywanie czynności dnia codziennego

*ruchu poruszanie się

kontrolę ruchów gałek ocznych
*kształtu
uczenie się nowych ruchów.
*głębi

Niektóre badania wskazują, że móżdżek może mieć wpływ na

Odpowiadają również za skojarzenia wzrokowe. ludzkie czynności poznawcze, a nawet na nastrój. Nie zostało
to jednak do końca potwierdzone.

41 42

7
 12/18/2023

Pień mózgu Układ limbiczny Do korowych zalicza się:

odpowiada przede wszystkim za podtrzymywanie wszystkich czynności życiowych (zwany inaczej układ brzeżny) należy do ośrodkowego układu nerwowego, a •opuszkę węchową;
ze względu na umiejscowienie w nim licznych, pierwotnych ośrodków życiowych. dokładniej do kresomózgowia.
•guzek węchowy;
◦ ośrodek oddychania, termoregulacji, regulujący pracę serca i kończyn, regulujący Układ limbiczny obejmuje zarówno struktury korowe, jak i podkorowe.
•płat gruszkowaty;
ciśnienie tętnicze krwi i metabolizm.
•hipokamp;
Ponadto do pnia mózgu należy przysadka mózgowa, która nie tylko koordynuje funkcje •zakręt hipokampa;
życiowe, ale i syntezuje liczne hormony czy neurotransmitery.
•okolice kory sąsiadujących ze sobą pól wyspy, płata skroniowego i
W pniu mózgu znajdują się ośrodki odruchowe wzroku, słuchu i dotyku. zakrętów oczodołowych.

Struktury te odpowiadają za ssanie, połykanie, kichanie, pocenie się czy

mruganie, czyli wszystkie czynności umożliwiające przetrwanie najpierw w życiu
W skład struktur podkorowych wchodzą:
niemowlęcym, a później w dorosłym.
•ciała migdałowate;
•niektóre jądra wzgórza, podwzgórza i śródmózgowia;
•przegroda przezroczysta.
Uszkodzenia pnia mózgu powoduje śpiączkę czy zaburzenia trybu sen-czuwanie,
może powodować zgon. Korowe części układu cechuje „prymitywna” budowa,
dlatego zwie się je korą starą.

43 44

Układ limbiczny – funkcje

Główną funkcją układu limbicznego jest kierowanie zachowaniem Wegetatywny (autonomiczny) układ nerwowy wchodzi w skład
popędowo-emocjonalnym i dlatego nazywa się go także nerwowego układu obwodowego i składa się z dwóch części:
analizatorem emocjonalnym lub mózgiem trzewnym. ośrodkowej i obwodowej.

Analizuje bodźce środowiska zewnętrznego i wewnętrznego ustroju Struktury korowe pełnią 4

pod kątem ich znaczenia emocjonalnego. rodzaje czynności: Część ośrodkową tworzą ośrodki nerwowe (skupiska ciał komórek nerwowych – perikarionów).
Ośrodki układu przywspółczulnego są zlokalizowane w pniu mózgu (śródmózgowiu i rdzeniu
Ponadto kieruje pobieraniem pokarmu i wody oraz reakcjami agresji • wpływają na aktywność ruchową; przedłużonym) i istocie szarej segmentów krzyżowych rdzenia kręgowego, natomiast ośrodki układu
i obrony. współczulnego w istocie szarej rdzenia kręgowego w części piersiowej i lędźwiowej.
• regulują aktywność układu
Układ limbiczny kontroluje wyrażanie emocji i w tym względzie autonomicznego i wydzielanie
uruchamia układy somatyczne i autonomiczne za pośrednictwem dokrewne;
ośrodków podwzgórza i pnia mózgu. Część obwodową stanowią zwoje nerwowe leżące w pobliżu rdzenia kręgowego (tworzące pień
• wywołują zmiany w zachowaniu; współczulny) lub w przypadku zwojów przywspółczulnych - w pobliżu narządów wykonawczych
Dodatkowo uczestniczy w kodowaniu pamięci świeżej i uczenia się • kierują czynnościami popędowo- (efektorów) oraz nerwy rdzeniowe i niektóre nerwy czaszkowe. Włókna tych nerwów tworzą
oraz wspólnie z układem siatkowatym reguluje okołodobowe i czuciową i ruchową drogę impulsu nerwowego.
długoterminowe rytmy biologiczne, np. sen-czuwanie. emocjonalnymi.

45 46

Nerw błędny
Nerwy czaszkowe (łac. nervi craniales) – 12 par nerwów
rozpoczynających się, w przeciwieństwie do nerwów rdzeniowych, na
obszarze mózgowia i przebiegających głównie w obrębie głowy.

Nerwy
Odpowiadają za odbiór różnorodnych wrażeń zmysłowych, pracę kilku Nerwy czaszkowe można
Nerw błędny, nerw X (łac. nervus vagus)
ważnych grup mięśni oraz funkcje wydzielnicze gruczołów (ślinowych,
czaszkowe i
łzowych, błon śluzowych, itp.).
ująć, pod względem ich
najdłuższy z nerwów czaszkowych, jest nerwem
przeznaczenia, w trzy
nerw błędny
chociaż przede wszystkim mają one za zadanie unerwienie
zasadnicze grupy:
mieszanym, prowadzi włókna czuciowe, ruchowe
narządów głowy, to niektóre z nich sięgają znacznie dalej, bo nawet do i przywspółczulne.
jamy brzusznej, np. nerw błędny.
• Grupa nerwów zmysłowych: I, Należy do autonomicznego układu nerwowego
II, VIII (AUN) o charakterze przywspółczulnym
Tradycyjnie oznacza się je za pomocą cyfr rzymskich od I do XII, (parasympatycznym), podobnie jak okoruchowy,
• Grupa nerwów mięśni gałki
pomimo istnienia innych włókien, również odpowiadających definicji ocznej i języka: III, IV, VI, XII twarzowy i językowo-gardłowy.
nerwu czaszkowego.
• Grupa nerwów łuków
skrzelowych: V, VII, IX, X, XI

47 48

8
 12/18/2023

Społeczne wskaźniki stanu

wagalnego

Oddech
Napięcie w głosie
Percepcja Neurocepcja
Postawa ciała
Napięcie mięśni

49 50

Psychologia różnic
indywidualnych

Psychologia różnic Koncentruje się na charakterystykach psychologicznych, które:

◦ Z jednej strony są wspólne i odgrywają ważne
funkcje adaptacyjne
indywidualnych ◦ Z drugiej – wykazują dużą zmienność
(wariancję)

51 52

Zasada: każda osoba ją posiada / każda

w innym natężeniu lub zakresie

Cel: dążenie do ustalenia ogólnych Przykłady ◦ Cechy psychologiczne

praw rządzących rozwojem i charakterystyk ◦ Inteligencja
Psychologia funkcjonowaniem osobowości, z zakresu ◦ Style poznawcze
różnic poszukiwanie jej uniwersalnej psychologii ◦ Temperament
indywidualnych struktury, w tym struktury ◦ Osobowość
temperamentu różnic
indywidualnych ◦ Zdolności specjalne
◦ Dotyczy też zdolności opisywanych ◦ Determinanty RI
w kategoriach cech
psychologicznych / dyspozycji

53 54

9
 12/18/2023

Obszary R.I. Cecha

Możliwości Preferencje

• Temperament • Ogólne nastawienie Pochodne pojęcia: dyspozycja, Główna kategoria opisu różnic
zdolność, styl, wymiar, czynnik, typ indywidualnych
• Zdolności • Style poznawcze Przy założeniu, że koncentrujemy się na różnicach
• Style działania względnie stałych, w odróżnieniu od procesów i
stanów, które charakteryzuje duża dynamika i
zmienność w czasie
• Zainteresowania

55 56

Cecha Stan a cecha

Stan
Względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja
Warunki krótkotrwałe
do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych, spójnych z tą Przejawia się w sposób ciągły
tendencją sytuacjach
Konkretny
Zależny od sytuacji
…czyli: skłonność do reagowania w
Te dwa elementy są konieczne są konieczne do Ma charakter zdarzenia
określony sposób, w sytuacji, w której obserwacji danej cechy Współwarunkowany przez cechę
dana cecha może się ujawnić
Może być zaobserwowany
Może być mierzony bezpośrednio
Cecha
Warunki długotrwałe
Ujawnia się w odpowiedzi na bodziec lub w
określonych sytuacjach (tendencja do reagowania)
Abstrakcyjna
Zależna od osoby
Ma charakter dyspozycji
Przejawia się w stanach
Nie może być zaobserwowana
Może być mierzona pośrednio

57 58

Status cechy – model hipotetyczny

Cecha
Czynniki mające Wyposażenie
wpływ na stan: genetyczne

• aktualna sytuacja Jako konstrukt teoretyczny nie poddaje się bezpośredniej obserwacji (ma charakter
Przedmiot
(bodźce, badań
latentny)
instrukcja, ◦ Obserwujemy jej przejawy w zachowaniach i reakcjach
wymagania) • Zachowanie -
• spostrzeganie poziom Neurologiczne (w
wykonania tym r. i. w
Ponieważ cecha jest względnie stabilną tendencją orzekanie o niej odbywa się na
sytuacji
zadania
CECHA, plastyczności Doświadczenie
oparte na uczeniu
• stany psychiczne, ZDOLNOŚĆ
mózgi),
biochemiczne i się, treningu oraz podstawie wielu zachowań w różnych sytuacjach
• Stany, hormonalne inne czynniki
◦ Stąd możliwość wykorzystania samoopisu (kwestionariuszy) w oszacowaniu cech
zachowanie tuż procesy mechanizmy oraz środowiskowe
przed pomiarem ich interakcje (stabilność)
• stany ◦ …ale również potrzeba umieszczania wielu różnych stwierdzeń dotyczących danej cechy
fizjologiczne tuż w kwestionariuszu samoopisowym (powtarzalność w różnych kontekstach)
przed pomiarem

59 60

10
 12/18/2023

Skąd się biorą różnice indywidualne

1. genetyka zachowania jest genetyką

F. Galton Założenia badań ilościową (opartą na statystyce), nie
◦ nature OR nurture?
podłoża jakościową
genetycznego jeżeli zachowanie wynika z genów,
◦ GENETYKA ZACHOWANIA
różnic to ich determinacja jest poligenowa
◦ Dziedzina badająca determinanty różnic
indywidualnych w zachowaniu międzyludzkich jednogenowe rożnice dotyczą raczej
◦ Wyjaśniająca wkład czynników genetycznych
zaburzeń (np. choroba Huntingtona)
w wariancję zachowania
◦ genotyp a środowisko (szeroko pojęte)

61 62

Badania z tego obszaru

2. Istnieje liniowy związek
Założenia badań pomiędzy stopniem
Badania bliźniąt – porównywanie fenotypowych różnic wewnątrz
par mono-
podłoża pokrewieństwa genetycznego i dizygotycznych wychowywanych razem.
genetycznego a zbieżnością w ◦ monozygotyczne – genetycznie jednakowe; dizygotyczne – średnio połowa
wspólnych genów.
różnic charakterystykach zachowania Zakładamy, że bliźnięta od populacji generalnej się nie różnią, a
międzyludzkich wnioski możemy przekładać wnioski na populację ogólną.
Przy większych różnicach w przypadku monozygotycznych – to
wpływ czynników środowiskowych, wyłącznie.

63 64

Badania z tego obszaru Badania z tego obszaru

Badania rodzinne – porównanie podobieństwa
fenotypowego członków rodzin biologicznych
(rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo
biologiczne).
Nie powiedzą nam jednoznacznie jaki udział
genów, a jaki środowiska w podobieństwie
członków rodziny. Bo mają te same geny i to
samo środowisko.
Badania adopcyjne – rodzice adopcyjni i ich adoptowane dzieci,
bądź
rodzeństwo biologiczne i adopcyjne.
Wyraźnie oddzieli wpływy genetyczne od środowiskowych. np.
porównywanie korelacji pod względem natężenia danej cechy
pomiędzy dziećmi i ich biologicznymi oraz adopcyjnymi rodzicami.
Jeśli korelacja przy adopcyjnych większa - za większy procent
zmienności w obrębie zachowania odpowiadają czynniki
środowiskowe; przy biologicznych - genetyczne.

65 66

11
 12/18/2023

Odziedziczalność Wskaźnik odziedziczalności

Miara udziału czynników genetycznych w (w badaniach jako wskaźnik w zakresie 0-1 lub 0-100%)
zmienności zachowania.
◦ Proporcja odpowiedzialności czynników genetycznych IQ – 50/50% (geny/środowisko)
Osobowość/temperament – 30-60% wskaźnika odziedziczalności
Odziedziczalność 0,4 – 40% zmienności Zdolności ogólne – 70%
fenotypowej da się wyjaśnić różnicami
ADHD – 80%
genetycznymi.
Schizofrenia – 80% (ale jest to zjawisko zbyt złożone by można było jednoznacznie zdiagnozować)
◦ …ale nie można powiedzieć, że przy 0,4 na pewno 40%
czegoś u osoby A jest w 40% uzależnione genami, a w ZZA – 50%
60% środowiskiem. Zaburzenia dwubiegunowe - 60%
◦ …do tego tylko w badanej przez nas populacji! Depresja – 40%
Zburzenia lękowe (fobie) – 30% (silny wpływ czynników środowiskowych)

67 68

Wskaźnik odziedziczalności Założenia genetyki zachowania

(w badaniach jako wskaźnik w zakresie 0-1 lub 0-100%)
1. Przedmiotem jej zainteresowania NIE SĄ geny jako takie
Ciekawe jest to, że ujawnia ◦ Wnioskuje się o nich na podstwie obserwowalnych (pośrednich)
IQ – 50/50% (geny/środowisko)
się też w cechach nie zjawisk psychologicznych
Osobowość/temperament – 30-60% wskaźnika odziedziczalności
kojarzonych z mechanizmem
Zdolności ogólne – 70%
biologicznym jako ich
ADHD – 80%
podstawą takimi jak: ◦ Badania dotyczące biologii molekularnej zachowania…
Schizofrenia – 80% (ale jest to zjawisko zbyt złożone by można było
jednoznacznie zdiagnozować) • Tradycjonalizm ◦ Badania allelicznych powiązań pomiędzy polimorfizmami wytypowanych genów a
ZZA – 50% • Konserwatyzm aktywnością mechanizmów neurobiochemicznych (np. neuroprzekaźników), które są,
Zaburzenia dwubiegunowe - 60% • Zainteresowania religijne według założeń, podłożem biologicznym zachowań i cech
Depresja – 40% • Postawy i wartości ◦ …dają sprzeczne wyniki
Zburzenia lękowe (fobie) – 30% (silny wpływ czynników środowiskowych)

69 70

2. Nie dziedziczmy cech i innych zjawisk psychicznych – są 3. to, że cecha jest zdeterminowana genetycznie NIE oznacza, że
one niematerialne i nie mogą być zlokalizowane w genach nie jest zupełnie zmienna w czasie
genetyczna transmisja dotyczy mechanizmów ekspresja genów jest nierozerwalnie związana z interakcją
biochemicznych i neurofizjologicznych leżących u podłoża ze środowiskiem (szeroko pojętym) – przykład inteligencji
zjawisk psychicznych dodatkowym argumentem jest znane zjawisko
neuroplastyczności –wrodzonej zdolności struktur nerwowych
do zmiany w pod wpływem bodźców zewnętrznych i własnej
aktywności → zmiana w cechach osobowości i funkcjonowaniu
poznawczym

71 72

12
 12/18/2023

4. Wysoki wskaźnik odziedziczalności sugeruje mało Zwiększanie dostępności stymulacji

zróżnicowane środowisko (np. wyrównywanie szans
edukacyjnych) NIE ZMNIEJSZA różnic
środowisko stymulujące daną cechę / mało zróżnicowane indywidualnych, ale…
→ większe prawdopodobieństwo ujawnienia tej cechy
środowisko nie stymulujące / mało zróżnicowane
→ małe prawdopodobieństwo ujawnienia cechy
środowisko zróżnicowane → różna dostępność stymulacji
→ niższy wskaźnik odziedziczalności w populacji / nierówności w UJAWNIA RÓŻNICE w genetycznie
rozwoju danej cechy zdeterminowanych możliwościach

73 74

Korelacja genotypu i środowiska

K. pasywna
Pasywna ◦ występuje tylko i wyłącznie u osób spokrewnionych genetycznie
(rodzice/dzieci
◦ przekazowi genetycznemu towarzyszy stworzenie takich warunków
środowiskowych, które sprzyjają rozwojowi cech, uwarunkowanych
genami.
◦ np. dziecko z wysokim nasileniem cechy „potrzeba stymulacji”. Jeśli ono ma – to i rodzice
Specyficzna mają i rodzice w związku z tym też tak ją kształtują w życiu dziecka, żeby się rozwijała.
ekspozycja ludzi na
bodźce środowiskowe ◦ z dwóch stron mamy: środowisko i genotyp, ale nie ma żadnej
świadomej akcji ze strony otoczenia; wszystko jest przekazane
Aktywna Reaktywna
pasywnie – zastane środowisko i zastany genotyp.

75 76

K. reaktywna K. aktywna
◦wtedy kiedy osoba sama w sobie kształtuje warunki
środowiskowe tak, by odpowiadały jej genotypowi.
reakcja otoczenia na
dodatnia – rodzice ◦ np. będzie się przyjaźnić/wiązać z osobami o podobnym
otoczenie aktywnie będą wzmacniać cechę; nasileniu tej cechy, wybierze kierunek studiów
cechę genetycznie
wpływa na rozwój ujemna – nie będą; odpowiadający jej cechom i uzdolnieniom
uwarunkowaną u
cechy u dziecka. wszystko zależy od
dziecka.
postawy rodziców

77 78

13
 12/18/2023

Wpływ genetyczny i środowiskowy Zarówno genetyczne jak i środowiskowe czynniki

są powiązane ze sobą.
◦ Korelacja i interkorelacja pomiędzy genami a
środowiskiem.
◦ Wpływy już od chwili zapłodnienia np. leki
Interakcja G / Ś mogą wpływać na aktywność genetyczną
płodu.
Co warunkuje ◦ Genotyp u ludzi ujawnia się w genetycznym
uwarunkowaniu zachowania, cechach.
Genetyka Środowisko powstanie RI ◦ Genotyp ujawnia się w zachowaniach,
wywołujemy reakcję u innych 
współzależność genetycznie uwarunkowanego
zachowania a zachowaniem innych.
Wpływ Wpływ Efekt
Wspólne Specyficzne ◦ Genetyczne czynniki obejmują 3 wpływy:
addytywny nieaddytywny epigenezy
addytywny, nieaddytywny, wpływ
epigenetyczny

79 80

zsumowanie się
Sumują się wpływu genetyczne od
Genetyczny matki u ojca, po 50 % genów. Wpływ
Wpływ genetyki czynnik sumuje się w organizmie potomnych.
addytywny Przekaz genetyczny pokolenia
rodziców dla dzieci → dziedziczenie

81 82

powiązany z addytywnym wpływem, przekaz genetyczny z

Jeżeli istnieje addytywny związek z przekazem genetycznym
to dobór rodziców ze względu na genetycznie uwarunkowane
cechy nie jest obojętny, jakie geny się do siebie dodają.
• Istotny jest dobór rodziców oparty o uwarunkowanie genetycznie cechy.
• Jeżeli dobór jest losowy ro rozkład cechy w populacji jest normalny.
• Jeżeli dobór jest celowy – dobór tendencyjny, selektywny, oparty na
określonym kryterium, poszukiwani partnerzy odpowiadają pewnemu
Genetyczny kryterium doboru
czynnik Krzyżowanie wybiórcze:
Dobór rodziców
addytywny
• na zasadzie podobieństwa cech, partnerzy podobni do nas – rozkład w
populacji siodłowy (dwumodalny), segregacja genów, dychotomizacja
cechy: niskie, wysokie
• przeciwieństwo cech – coraz więcej cech o przeciętnym poziomie
Rozkład intelektualny rozchyla się od rozkładu normalnego
wskazuje na tendencyjność (szukanie ludzi o zbliżonym
rozkładzie cech)
pokolenia rodziców na pokolenie dzieci.
Badania nad strategiami doboru partnerów przez
psychologów ewolucyjnych.
◦ Zadawano pytania jakie cechy chciałbyś/chciałabyś aby miał twój
partner. Podobieństwo w już istniejących parach mających dzieci
– wtedy pojawia się czynnik addytywny. Pomiędzy partnerami
istnieje podobieństwo w zakresie cech, nie jest to przypadkowe.
2002r. badania w Polsce badanie par małżeńskich, ale brak
kontroli długości stażu w małżeństwie. Im dłuższy staż tym
bardziej podobni.
osobowość – istnieje korelacja istotna w zakresie otwartość
na doświadczenia- 0,23, ugodowość - 0,16, sumienności –
0,21.
otwartość na doświadczenia (intelekt) - występuje
podobieństwo
temperament – też niektóre cechy skorelowane

83 84

14
 12/18/2023

Genetyczny czynnik nieaddytywny To związek z regulacją ekspresji genów, wpływ

epigenetyczny nie zmienia sekwencji genów, ale
może tłumić aktywność genów.
◦ Sekwencja nie jest zmieniona, ale aktywność zmieniona.
Podobieństwo rodzic – dziecko nie jest czasem duże. Wpływ epigenetyczny może mieć miejsce u
◦ czynnik genetyczny nieaddytywny – nie jest przekazywany przez jednego z bliźniąt jednojajowych, a u drugiego nie
rodziców i poza bliźniętami MZ jest on dla każdej jednostki odrębny – różnice pomiędzy bliźniętami jednojajowymi, ale
Czynnik nie ma dostatecznych dowodów.
– ze względu na: epigenetyczny
◦ indywidualne specyficzne interakcje między addytywnymi wartościami o różnym Korelacja pomiędzy jednojajowymi bliźniętami nie
umiejscowieniu jest równa 1
◦ między efektami dominacji o różnym umiejscowieniu ◦ → są różnice, ale co powoduje te różnice? – wpływ
środowiskowy,
◦ między wartością addytywną o jednym umiejscowieniu a efektem dominacji o innym
umiejscowienia ◦ może decydować też czynnik genetyczny (wpływ
epigenetyczny)

85 86

Środowisko wspólne (naturalne)

Pojęcie odnoszące się do zespołu składników
opisujących
środowisko danej rodziny (biologicznej lub adopcyjnej)
Wpływ środowiska ◦ status społeczno-ekonomiczny (dochody) (SES) / warunki materialne
◦ otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania)
◦ liczba osób mieszkających
◦ klimat rodziny (atmosfera rodzinna), nie wynika tylko z czynników ekonomicznych, ale
też z zachowania i relacji pomiędzy członkami rodziny
Badania nad środowiskiem
◦ osobowość poszczególnych członków rodziny towarzyszyły badaniom genetycznym
◦ sposób wychowywania dzieci / tradycje rodzinne (ukryte) od zawsze, bo czynniki genetyczne nie
tłumaczą w 100% różnic między
ludźmi. Ta różnica przypisywana jest
wpływom środowiskowym.

87 88

Środowisko wspólne (naturalne) Środowisko specyficzne (unikalne)

Wspólne środowisko upodabnia do siebie członków rodziny,
czyli obok czynników addytywnych. • nie dzielone (z innymi ludźmi) = specyficzne (dla danej jednostki)

Jak udowodnić ten wpływ środowiskowy ?

◦ porównanie podobieństwa pomiędzy dziećmi adoptowanymi a rodzicami
Dzieci wychowywane w tej samej rodzinie też
◦ jest podobieństwo → to da się to wyjaśnić wpływem środowiskowym, mogą różnić się między
bo nie ma między nimi podobieństwa genetycznego sobą. Podobnie może być z bliźniętami
monozygotycznymi – występują różnice
(powodem może być czynnik środowiskowy
+ osobiste doświadczenia jednostki)

89 90

15
 12/18/2023

Środowisko specyficzne (unikalne) Psycholog nie jest w stanie precyzyjnie

przewidzieć zachowania człowieka w
• Pojęcie to odnosi się do zasobów indywidualnych, niepowtarzalnych doświadczeń danej sytuacji, ponieważ jest ono
środowiskowych danej osoby, tworzy się w wyniku specyficznych dla tej osoby interakcji i wynikiem interakcji wszystkich
korelacji jej genotypu i środowiska w rodzinie i poza nią. wymienionych czynników (lub
• Kolejność urodzenia się dziecka niektórych z nich)
• Losowe zdarzenia i przeżycia (np. choroby, urazy, rozdzielenie dzieci) Pamiętajmy…
• Wyniki interakcji pomiędzy rodzeństwem, dzieci i rodzicami …jest w stanie z pewnym
oraz pomiędzy pozostałymi członkami rodziny prawdopodobieństwem (mniejszym lub
• Czynniki pozarodzinne : skład grup rówieśniczych, rodzaj i wynik większym), opartym na wynikach
interakcji z rówieśnikami, wydarzenia poza domem, nawet oglądanie TV badań, przewidzieć, które czynniki i
• U osób starszych: doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne interakcja pomiędzy nimi, w danym
i psychologiczne warunki życia, nagłe zachorowania i urazy,
rodzaj relacji z innymi ludźmi momencie i danej sytuacji, odegrają
rolę dominującą

91 92

Współczesne badania nad rozwojem

człowieka
Koncentrują się nie tylko na opisywaniu zmian
Psychologia dostrzegalnych w całym cyklu życia,
lecz także starają się wyjaśnić stałość i
rozwoju zmienność ludzkiego zachowania oraz ukazać
czynniki wpływające na jego losy życiowe.
człowieka

93 94

Współczesne badania nad rozwojem

człowieka
Opisując obecne podejścia badawcze do rozwoju człowieka Współcześnie przyjmuje się, że rozwój człowieka jest
podkreśla wagę koncepcji wyjaśniających istotę i znaczenie: wypadkową
• - czynników zmiany, które związane są z procesami dojrzewania,
sił fizjologicznych, których podstawą jest genotyp danej
warunkowanymi zegarem biologicznym oraz procesami uczenia się,
jednostki
zgodnymi z zegarem społecznym
• - mechanizmów zmian rozwojowych, dla analizy których znaczenie mają
okresy krytyczne oraz punktualność zmian wpływów społecznych (generujących uczenie się osobnicze)
• - rodzajów zmian, które są obserwowalne filo- i ontogenetycznie pod wpływem stymulacji płynącej z otoczenia, a
• - badania zmian za pomocą trafnie dobranego aparatu badawczego organizowanej głównie przez innych ludzi

95 96

16
 12/18/2023

Główne zasady rozumienia rozwoju

1. człowiek zmienia się i rozwija przez całe swoje życie, co dostrzegalne jest we wszystkich okresach
rozwojowych
Rozwój człowieka dostrzegalny • „w każdym stadium rozwojowym człowiek jest inny”
jest w:
2. rozwój jednostki należy dostrzegać jako zmienność i ciągłość jednocześnie
- organizmie człowieka
• „człowiek jest ciągle ten sam, ale nie taki sam”
- strukturach umysłowych
3. rozwój należy rozpatrywać jako całościowy (holistyczny), a jednocześnie w jego poszczególnych
- zachowaniu danej jednostki aspektach: somatycznym, intelektualnym, emocjonalnym, społecznym i duchowym
- jej relacjach z otoczeniem • „człowiek jest całością i każdą cząstką jednocześnie”

- strukturze jej osobowości 4. zmiany rozwojowe należy analizować w kontekście aktualnych w danym etapie życia człowieka siedlisk
oraz interakcji ze swoim środowiskiem, głównie społecznym
• „liczą się korzenie człowieka, a jednocześnie to, co tu i teraz”

97 98

Aktywność jako podstawowy aspekt

rozwoju
Aktywność jest charakterystycznym stanem,
przejawiającym się we wszystkich działaniach człowieka,
podejmowanych od chwili poczęcia aż do śmierci.
Określa się, iż aktywność psychofizjologiczna to podstawowa
cecha każdego organizmu, dzięki której dana jednostka inicjuje Określana jest jako wewnętrzna siła uruchamiana przez
swoje interakcje ze środowiskiem. człowieka w sposób świadomy lub nieświadomy.
W ten sposób człowiek nie tylko przystosowuje się do Podział własnej aktywności człowieka
środowiska, ale także wywołuje w nim czynne zmiany.
- wymuszona ( sterowaną lub sprowokowaną przez
Aktywność jednostki jest wyrazem i przyczyną procesów
rozwojowych. Jest też nieodzownym warunkiem samodzielnego innych)
(aktywnego) życia. - względnie autonomiczna (generowaną wewnętrznie)

99 100

Jaka jest geneza tej wewnętrznej siły rozwojowej W życiu, jak i podczas indywidualnego rozwoju jednostki,
człowieka i w jaki sposób się ona ujawnia? pojawiają się poniżej wymienione typy zjawisk:
− normatywne zdarzenia
Fizjologicznie wyjaśniają je biomedyczne życiowe
teorie aktywności neurohormonalnej
organizmu człowieka.
− nienormatywne lub
pozanormatywne
Od strony psychologicznej aktywację zdarzenia życiowe
wewnętrzną jednostki określają i
interpretują takie koncepcje, jak np. − zdarzenia bądź
wydarzenia o charakterze
• Z. Freuda (libido, eros, tanatos) społeczno-historycznym
• A. Maslowa (motywacja, potrzeby)

101 102

17
 12/18/2023

W życiu, jak i podczas W życiu, jak i podczas

indywidualnego rozwoju jednostki, indywidualnego rozwoju jednostki,
pojawiają się poniżej wymienione pojawiają się poniżej wymienione
typy zjawisk: typy zjawisk:
takie, które zachodzą
podczas przebiegu życia
takie sytuacje, które mogą, ale
większości ludzi (takie jak
nie muszą zaistnieć podczas
np. narodziny, pójście do nienormatywne życia jednostki (takie jak np.
normatywne szkoły podstawowej, lub
zdarzenia pozanormatywne choroba, wypadek
życiowe zdarzenia wynikające z zdarzenia
życiowe samochodowy, wygrana na
dojrzewania biologicznego,
loterii, nieprzewidywalnie
zawarcie związku
opłacalna inwestycja)
małżeńskiego, przyjście na
świat potomków)

103 104

Z holistycznego punktu widzenia człowiek to jedność

W życiu, jak i podczas
indywidualnego rozwoju jednostki, biopsychospołeczna.
pojawiają się poniżej wymienione
typy zjawisk: podlegający metabolizmowi i presji własnych potrzeb biologicznych,
Człowiek - organizm (somę, bios) podatny na traumatyczne działanie różnorodnych czynników
zewnętrznych,
funkcjonuje
jako całość, ale życie wewnętrzne, polegające na: odbiorze bodźców wewnętrznych i

oddziałują one na przebieg analizując jego - psychikę (psyche) zewnętrznych, odczuwaniu ich, ocenie i podejmowaniu decyzji o
aktualnym zachowaniu się,
zdarzenia
bądź życia człowieka (np. zachowanie
wydarzenia o
charakterze wybuch wojny, rozpoczęcie (reakcje) - socjo (polis)
jako istota społeczna, człowiek podlega wymaganiom i oczekiwaniom
społecznym, nabywa takie umiejętności, które pozwalają mu na
społeczno- rewolucji, wystąpienie możemy sprostanie im, zgodnie ze swoimi wewnętrznymi możliwościami i
zasobami, podlega jednocześnie wpływom interakcyjnym swego
historycznym środowiska oraz
kryzysu gospodarczego) jednakże wiąże się z wyodrębnianiem siebie jako istoty ludzkiej, postrzeganiem
wyróżnić: - duchowość (dusza) człowieka sensu własnego życia, religijnością

105 106

Wyposażenie genetyczne jednostki (genotyp) uznawane jest jako istotny

czynnik rozwoju człowieka. Wyposażenie genetyczne jednostki (genotyp) uznawane
jest jako istotny czynnik rozwoju człowieka.

Wyposażenie to dotyczy

Szczegółowo problematyką rozwoju biologicznego zajmuje budowy całego organizmu - cech zewnętrznych (np. niepowtarzalne tęczówki oczu, linie papilarne itp.), jak i
wewnętrznych własnego organizmu (np. specyficzny metabolizm)
się anatomia i fizjologia człowieka. cech psychicznych zapisanych w genach (np. sposób postrzegania - percepcji), warunkujących
indywidualny sposób odbioru rzeczywistości i działania w niej.

Wyposażenie genetyczne każdej jednostki jest indywidualne,

niepowtarzalne, określone przez naturę i dziedziczone
Wyposażenie to podlega specyficznym naciskom biologicznym.
zgodnie z prawami biologicznego rozwoju.
Mówi o tym tzw. „zasada rozwoju samoistnego”, teoria „zegara biologicznego”
oraz „zegara społecznego”.

107 108

18
 12/18/2023

Możliwości rozwojowe jednostki Rytm rozwoju

Ujawniają się decyduje genotyp warunkujący Stopień regularności zachodzenia zmian rozwojowych w czasie oraz ich równomierność lub
w takich
zjawiskach
dojrzewanie „stawanie się człowiekiem” nierównomierność wyznacza tzw. rytm rozwoju, który może być:
regularny (równomierny, zgodny z normami rozwojowymi), czyli harmonijny, przebiegający
dostrzeganych bez zakłóceń, zgodny z „zegarem biologicznym” oraz „zegarem społecznym”)
w rozwoju zachodzące pod wpływem uczenia się
człowieka, jak:
dorastanie i uczestnictwa w kulturze -
warunkującego jednostce „stawanie
się osobą dorosłą” nieregularny (nierównomierny, przebiegający z wyprzedzeniem lub opóźnieniem wobec
„zegara biologicznego” lub „społecznego”, zarówno w obrębie wszystkich lub tylko niektórych
generowaną interakcjami społecznymi
sfer psychofizycznych odbiegający od przyjętych norm, zakłócony,) czyli nieharmonijny
socjalizację umożliwiającymi człowiekowi
„.stawanie się istotą społeczną” (wykazujący większe dysharmonie rozwojowe lub tylko mniejsze odstępstwa od normy w
różnych sferach, określane jako fragmentaryczne deficyty rozwojowe spowodowane np.
uszkodzeniami analizatorów: wzrokowego, słuchowego, czy innego).

109 110

Proces uczenia

Uczenie się jawny (dostrzegalny na podstawie

utajony (gdy następuje wewnętrzna
może zachodzić w

zmiana możliwości działania,

wskaźników zmian) -
obecnie nie dostrzegalna)
Proces prowadzący do zmian w zachowaniu jednostki, które
nieświadomy (gdy następuje przez
- nie zależą tylko od funkcji receptorów i efektorów (czyli ich dojrzewania) świadomy (gdy jednostka
sposób:

bezpośrednie skojarzenie bodźców

uświadamia sobie zależności,
i reakcji lub innych postaci uczenia
zasady i reguły postępowania)
- nie są wynikiem adaptacji, zmęczenia i wahań motywacji się poznawczego)

- zachodzą na podłożu indywidualnego doświadczenia człowieka oboczny (gdy introjekcja zachodzi

zamierzony (gdy jednostka chce niezamierzony (gdy przyswojenie
przy okazji przyswajania innych
sobie coś przyswoić) zachodzi bez udziału jej woli)
- są trwałe treści lub zachowań)

- polegają na wystąpieniu elementów nowych w porównaniu z społeczny (polegający na wiernym odtwarzaniu

zachowaniem poprzedzającym go we względnej izolacji od innych (co zachowania lub doprowadzeniu do zaobserwowania
zdarza się niezmiernie rzadko) określonego skutku danego zachowania, czy też na
przyswojeniu dorobku pokoleń)

111 112

Okresy rozwojowe
Każde doświadczenie osobiście przeżyte przez daną jednostkę,
zostaje każdorazowo opracowane przez jej psychikę: mentalnie,
emocjonalnie i ewaluatywnie.
H. D. Schmidt (1970) wprowadził odróżnienie
w życiu człowieka tzw. okresów:
Zdobywane doświadczenia mogą zatem dzięki aktywności • - krytycznych (przypadających na czas optymalnej
psychicznej (i organicznej) danej jednostki podlegać w ciągu jej podatności na działanie danego bodźca wywołującego
życia przewartościowaniu, restrukturyzacji oraz włączeniu w
zupełnie inne konteksty psychiczne (tracić na znaczeniu, pozytywne lub negatywne ślady w psychice)
przyjmować inną wartość lub wpływać na inną ocenę danej • - sensytywnych (przypadających na czas ogólnej
rzeczywistości i zachowanie tej jednostki).
wrażliwości na dane stymulacje).

113 114

19
 12/18/2023

Wczesny rozwój wg Uczenie się

psychoanalizy społeczne
Doświadczenia nabyte w pierwszych pięciu latach życia Uczenie się społeczne to
wpływają decydująco na kształtowanie się określonych
cech osobowości danej jednostki. uczenie się przez
To czego dziecko doświadczyło w tym okresie życia,
naśladowanie.
kiedy nie było w stanie jeszcze wszystkiego zrozumieć, Istnieją cztery koncepcje
stanowi często nieświadomy wzorzec jego późniejszego
postępowania. wyjaśniające proces
naśladowania.
Zachowania te kształtują się na bazie oddziaływania na
niego modeli kreatywnych, a dają o sobie znać (w
postaci różnych symptomów) w późniejszych okresach
rozwojowych.

115 116

Uczenie się społeczne Uczenie się społeczne

1. pierwsza zakłada, że tendencja do 2. druga koncepcja wyjaśnia
naśladownictwa jest uniwersalną właściwością
człowieka naśladownictwo warunkowaniem
(wyróżnia się tu: naśladownictwo społeczne
instrumentalnym
polegające na tym, że podmiot automatycznie i (podmiot zwraca uwagę i naśladuje
odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane takie zachowania, za które był kiedyś
przejawy ekspresji drugiego człowieka i nazywane gratyfikowany i powtarza je obecnie,
jest imitacją, która jest wstępną fazą empatii, oraz
naśladownictwo obiektów niespołecznych, mimo braku takiej samej gratyfikacji)
polegające na utożsamianiu się z elementami
przyrody, wytworami kultury, cywilizacji itp.)

117 118

Uczenie się społeczne Uczenie się społeczne

3. trzecia koncepcja wyjaśnia 4. czwarta koncepcja wyjaśnia, że wskutek
obserwacji zachowań modeli w umyśle
naśladownictwo procesem uczenia się przez obserwatora powstają reprezentacje
warunkowanie klasyczne poznawcze tych zachowań wraz z ich
kontekstem sytuacyjnym
(naśladownictwo polega na przyswajaniu (co wpływa na ukształtowanie się
sobie reakcji modela i reagowaniu w symbolicznego wzorca zachowania i
określonych sytuacjach w taki sam sposób, odwzorowania go w określonej sytuacji, w taki
jak on) sam sposób, jak zachowywał się wówczas
obiekt obserwowany).

119 120

20
 12/18/2023

A. Bandura określił przyswojenie sobie nieznanych dotąd wzorców

- spostrzegania (pozwalającym na wyodrębnienie
zachowania (a zachowanie modela może być jedyną
również bodźców modelujących spośród innych)
wskazówką, co do poprawności takiego zachowania,
psychologiczne ale może też być głównym źródłem informacji, co do
uwarunkowania poprawności własnego zachowania)
przebiegu uczenia - pamięci (odpowiadającej za przechowanie
się przez zaobserwowanych zachowań modela)
A. Bandura zmiany hamowania uprzednio wyuczonych reakcji
modelowanie, które wyróżnił trzy (przez efekt rozhamowania reakcji uprzednio
zachodzi dzięki hamowanych lub efekt zahamowania przez
efekty procesu powstrzymanie się od jakichś wykonywanych
występującym w
psychice
- koordynacji motorycznej (umożliwiającej modelowania: dotychczas reakcji)
powtórzenie reakcji naśladowanych)
obserwatora efekt facylitacji, polegający na tym, że obserwator
następującym dostosowuje swoje zachowanie do zachowania
procesom: - motywacyjnym (decydujących o przejawianiu się innych osób
w określonych sytuacjach nabytych przez
obserwację zachowań)

121 122

Zadania rozwojowe
Zadania rozwojowe człowieka wypływają z cech:
Realizacja zadań życiowych przez człowieka w każdym
okresie jego życia, warunkuje jego dalszy harmonijny
rozwój. - dojrzewania somatycznego danej
Szczegółowo określił to R. Havighurst mówiąc, że rozwój jednostki (tzw. zegara biologicznego)
człowieka wymaga, aby każde zadanie - nacisku kulturowego środowiska w
rozwojowe dla każdej fazy rozwoju, zostało zakończone którym ona żyje (czyli zegara
przed przejściem do następnego stadia rozwojowego.
społecznego)
Wiedza o zadaniach rozwojowych, oraz (w razie potrzeby)
udzielana danej jednostce pomoc w ich realizacji, jest zatem - indywidualnych aspiracji i wartości
istotnym aspektem projektowania procesu wychowania
danej jednostki.

123 124

Zadania rozwojowe wyłaniają się w

Zadania rozwojowe – kategorie pewnym okresie życia jednostki, w
danym stadium rozwojowym.

- akceptacja i dostosowanie się do własnych zmian fizjologicznych

R. Havighurst określa, że ich:
- panowanie nad dostrzeganymi przemianami we własnym organizmie
- pomyślne rozwiązanie prowadzi do
- uczenie się psychospołecznych i biologicznych ról płciowych poczucia zadowolenia oraz osiągania
sukcesu przy podejmowaniu zadań
- rozwój systemów symboli i zdolności pojęciowych późniejszych
- rozwój świadomości, rozumienie i kontrolowanie świata zewnętrznego - niepowodzenie czyni jednostkę
nieaprobowaną przez otoczenie, a przez
- kształtowanie właściwego stosunku do samego siebie i do świata to nieszczęśliwą, co powoduje trudności
w realizacji zadań w następnych okresach
- osiąganie wzorców zależności i niezależności rozwojowych i wpływa na pojawienie się
kryzysu rozwojowego
- umiejętne dawanie i odbieranie uczuć

- nawiązywanie związków ze zmiennymi grupami społecznymi

125 126

21
 12/18/2023

Zewnętrzna
(społeczna) i
Ocena ta, jak i
Kryzysy rozwojowe
wewnętrzna
Dla społecznego samoocena, generuje
funkcjonowania danej
(subiektywna) ocena
aktualnego zachowania
przeżywanie przez W psychologii pojęcie kryzysu jest dość dobrze rozeznane i opisane.
jednostki ważna jest jednostkę różnych
danej jednostki
nie tylko zewnętrzna,
dokonywana jest w
stanów psychicznych W psychologii rozwojowej natomiast istotne jest pojęcie tzw. kryzysu
ale także i wewnętrzna (w tym także bardzo
ocena (samoocena)
kontekście osiąganych
przykrych, często rozwojowego (czyli kryzysu przemiany).
przez nią (społecznie
własnego zachowania i wymagających pomocy
radzenia sobie w
oczekiwanych) efektów
jej działań (w aspekcie
psychologicznej, Kryzysy rozwojowe pojawiają się w życiu jednostki zawsze wtedy, gdy
relacjach pedagogicznej, przechodzi ona do następnego okresu rozwojowego i stają przed nią
umiejętności lub braku
interpersonalnych. medycznej lub
możliwości właściwego
pełnienia przez nią ról
społecznej). nowe zadania rozwojowe, z którymi z różnych względów nie może
społecznych). sobie ona poradzić, gdyż nie nabyła jeszcze nowych umiejętności
radzenia sobie z tymi zadaniami, a dotychczasowe mechanizmy
radzenia sobie już się nie sprawdzają

127 128

W każdym
stadium
• - wewnętrznych Kryzysy
rozwojowym • - pozytywnego (bardziej
do kryzysu (ocena własnych przemiany mają
korzystnego dla rozwoju
rozwojowego potrzeb i możliwości) zawsze charakter jednostki)
dochodzi
zawsze, w • - zewnętrznych dwubiegunowy i
(stawianych jej zawsze dochodzi • - mniej korzystnego (lecz zawsze
wyniku
jednocześnie wymagań eliminującego lub osłabiającego
do dwóch
działających społecznych). odczuwane przez daną jednostkę
na daną osobę możliwych
napięcie).
nacisków: rozwiązań:

129 130

kryzys – adaptacyjny (związany z nagłą zmianą warunków rozwoju, objawia się

narodzin
nagłym spadkiem wagi urodzeniowej ciała),
Określa stan aktualnych umiejętności
kryzys 1 r. - usamodzielniania się (związany z opanowaniem funkcji lokomocji i mowy, osoby, które może ona wykorzystać do
ż.-
daje niezależność)
rozwiązywania zadań
- kształtowania się woli (objawia się oporowaniem lub zahamowaniem
kryzys 3 r. rozwoju woli) Wyróżnia się tu:
Przykłady ż.
- poziom kompetencji (tj. tego co dziecko
kryzysów kryzys 6/7 - pojawienia się tzw. momentu intelektualnego (objawia się załamaniem
równowagi psychicznej, ale też wzrastającą samodzielnością) Poziom / dorosły wie, umie i potrafi wykorzystać
r. ż.
rozwojowych w kryzys - dojrzewania seksualnego (objawia się labilnością uczuć, oporowaniem, aktualnego rozwiązując zadania stawiane mu przez
okresie 12/13 r. ż.
ale też pojawieniem się myślenia abstrakcyjnego, dedukcyjnego)
rozwoju otoczenie)
dzieciństwa i kryzys - tożsamości (polega na konieczności reinterpretacji posiadanych cech i
podjęciu działań przystosowawczych do nowych ról społecznych)
- poziom poczucia kompetencji (tj. tego
dorosłości 14/18 r. ż. co dziecko/ dorosły czuje lub wie, że
po 30 r. ż. - kryzys tożsamości okresu dorosłości (pojawiający się z chwilą
uświadomienia sobie konieczności budowania nowej tożsamości na bazie
umie i potrafi i wykorzystuje w
nowych doświadczeń życiowych) podejmowanych przez siebie
po 65 r. ż. - kryzys tożsamości późnej dojrzałości (wiążący się z reinterpretacją
dotychczasowej tożsamości, szczególnie z chwilą przejścia na emeryturę)
działaniach).
po 80/85 r. - kryzys związany z transcendencją (uwolnieniem się od trosk dnia
codziennego na rzecz przemian duchowych).
ż.

131 132

22
 12/18/2023

Poziom najbliższego rozwoju dziecka

to profil rozwojowy ukazujący:
Okresy i stadia rozwojowe
• - w jakich obszarach już dokonują się Na podstawie omówionych wcześniej kryteriów rozróżniania poszczególnych
okresów i stadiów rozwojowych przyjmiemy podział życia na okresy rozwojowe:
przemiany,
• - w jakich już się kończą, Okres prenatalny (obejmuje życie człowieka od chwili poczęcia do aktu narodzin)
• - a w jakich dopiero się rozpoczynają. Okres postnatalny (od narodzin do śmierci) dzieli się na:
a. I epoka rozwoju ( 0 – 18 r. ż)
b. II epoka rozwoju (18 – 55 /65 r. ż.)
c. III epoka rozwoju (gerontologiczna) senioralna (65 r. ż. do zejścia)

133 134

I epoka rozwoju ( 0 – 18 r. ż.) II epoka rozwoju (18 – 55 /65 r. ż.)

( epoka ewolucji, dzieciństwo) (względny constans, epoka dorosłości)
wczesne dzieciństwo (0 – 3 r. ż.) (okres dziecka małego) okres młodzieńczy (18 – 25 r. ż.) (kształtowania się
• niemowlęctwo (0 – 1 r. ż.), z wyróżnioną fazą noworodka (0-1miesiąca życia, 0-5 dojrzałości społecznej)
dnia ż. - osesek)
• okres poniemowlęcy (1 – 3 r. ż.),

drugie dzieciństwo (3 – 7 r. ż.) ( okres przedszkolny) okres człowieka dorosłego (25 – 65 r. ż.) (dorosłość)

dzieciństwo wczesnoszkolne (7 – 12 r. ż.) ( późne dzieciństwo), • człowiek młody (25 – 35 r. ż.) (młodość)
• wiek średni (35 – 60 r. ż.) (dojrzałość)
dorastanie (12 – 18 r. ż.)(adolescencja) • pora przejściowa (60 – 65 r. ż.) (okres przekwitania)

135 136

PORÓWNANIE STADIÓW ROZWOJU W KONCEPCJACH

Okres rozwojowy i wiek życia Faza rozwoju Kryzys psychospołeczny Zadania rozwojowe wg Havighursta

III epoka rozwoju (gerontologiczna) psychoseksualnego

wg Freuda
wg Eriksona

senioralna (65 r. ż. do zejścia) (epoka starości) wczesne dzieciństwo

- niemowlęctwo
Oralna – rozwój id bazowa ufność
vs
nieufność wobec świata
- uczenie się chodzenia
- uczenie się jedzenia
- uczenie się mówienia
(0 – 1 rok) - uczenie się kontrolowania własnego ciała
- uczenie się różnic związanych z płcią i wstydu
wczesna starość (65 – 75 r. ż.) (proscenium starości, wiek wczesne dzieciństwo analna autonomia - osiąganie stabilności fizjologicznej
vs - formowanie się prostych pojęć dot. rzeczywistości społecznej i fizycznej
mistrzów) - podokres poniemowlęcy wstyd i zwątpienie - uczenie się emocjonalnego odnoszenia się do rodziców, rodzeństwa i innych ludzi
(2 – 3 lata) - uczenie się rozróżniania dobra od zła oraz rozwijanie się sumienia

sędziwa starość ( 75 – 85 r. ż.) (wiek laureatów) średnie dzieciństwo Falliczna – inicjatywa

vs
- opanowanie sprawności fizycznych koniecznych do gier i zabaw
- uczenie pojęć oraz czytania i pisania
wiek przedszkolny poczucie winy - budowanie całościowej postawy wobec siebie jako indywiduum i jako członka
(4 – 5 lat) społeczeństwa
-uczenie obcowania z rówieśnikami

późna starość (85 r. ż. do zejścia) (okres aktywnej

rozwój superego
transcendencji)
późne okres latencji produktywność - rozwijanie sprawności czyt., pisania i liczenia
dzieciństwo vs - uczenie roli płciowej
poczucie niższości - rozwijanie pojęć niezbędnych w codziennym życiu
wiek szkolny - rozwijanie postaw wobec grup i instytucji
(6 – 12 lat) - osiąganie niezależności osobistej

137 138

23
 12/18/2023

PORÓWNANIE STADIÓW ROZWOJU W KONCEPCJACH PORÓWNANIE STADIÓW ROZWOJU W KONCEPCJACH

Okres rozwojowy i Faza rozwoju Kryzys Zadania rozwojowe wg Havighursta
wiek życia psychoseksualneg psychospołeczny Okres rozwojowy i Faza rozwoju Kryzys psychospołeczny Zadania rozwojowe wg Havighursta
o wg Eriksona wiek życia psychoseksualnego wg Eriksona
wg Freuda wg Freuda
wczesna genitalna tożsamość grupowa - osiąganie nowych i bardziej dojrzałych związków z rówieśnikami średnia genitalna generatywność - wspomaganie rozwoju i towarzyszenie dorastającym dzieciom w
adolescencja vs obojga płci dorosłość vs stawaniu się odpowiedzialnymi dorosłymi
(13 – 17 lat) alienacja - opanowanie społecznej roli związanej z płcią (35 – 60) stagnacja - dalszy rozwój zawodowy i kierowanie karierą
- akceptowanie swej fizyczności, efektywne korzystanie z własnego - osiągnięcie i utrzymanie zamierzonego standardu życia
ciała - branie na siebie większej odpowiedzialności za ważne sprawy
oraz - rozwijanie sprawności intelektualnych (rodzinne, społeczne)
- wybór i przygotowanie się do zawodu - nadanie własnemu życiu większej pełni i dopomożenie w tym
tożsamość - osiąganie emocjonalnej niezależności od rodziców i innych dorosłych współmałżonkowi (rozwój duchowy, intel. itp.)
późna indywidualna - przygotowanie się do małżeństwa i życia rodzinnego - rozwijanie różnych dorosłych form spędzania wolnego czasu
adolescencja vs - nabycie zbioru wartości i systemu etycznego jako przewodnika - ustalenie przynależności do swojej grupy wiekowej
(18 – 22) dyfuzja ról społecznie odpowiedzialnego zachowania - akceptacja zmian fizycz.
wczesna genitalna intymność - wybór partnera życiowego - opieka nad starzejącymi się rodzicami
dorosłość vs - uczenie się życia z partnerem późna genitalna integralność - podjęcie nowych ról i zajęć związanych z emeryturą
(23 – 35) izolacja - założenie rodziny dorosłość vs - utrzymanie zainteresowania światem i ustalenie wyraźnej
- uczenie się ról rodzinnych, opieki nad dziećmi, zarządzania domem (61-) desperacja i rozpacz przynależności do swojej grupy wiekowej
itp. - przystosowanie do rosnących ograniczeń fizycznych i
- usamodzielnienie się pogarszającego się stanu zdrowia
- podjęcie pracy zawodowej i start w karierze zawodowej - przystosowanie do straty bliskich osób
- uczenie się odpowiedzialności obywatelskiej, za rodzinę, w pracy - wypracowanie dojrzałej postawy wobec śmierci
- znalezienie odpowiedniej grupy towarzyskiej - bilans życia

139 140

24