80/20 REVIEWER FILIPINO

2.1 . SIQUIJOR
Para sa eksaminasyon mo sa Filipino, narito ang mahalagang 20% ng impormasyon
mula sa mga pahinang ibinigay:

1. **Kasaysayan ng Siquijor:**

- Nadiskubre ni Esteban Rodriguez noong 1565 sa ekspedisyon ni Legaspi.

- Nasa ilalim ng Bohol mula 1854-1892, at ng Negros Oriental noong 1892.
- Naging probinsya noong Setyembre 17, 1971, sa ilalim ng Republic Act No. 6398.
- Kasalukuyang bahagi ng Rehiyon 7, kasama ang Dumaguete, Bohol, Negros Oriental, at
Cebu.

2. **Bayan sa Siquijor:**
- Anim na bayan: Enrique Villanueva, Larena, Maria, Lazi, Siquijor, at San Juan.
- Mga pangunahing patron ng bawat bayan at ang kaganapan ng kanilang piyesta.

3. **Pamumuhay at Paniniwala:**
- Mga mahahalagang kaugalian sa panganganganak, kamatayan, at paglilibing.
- Pagsamba, hindi pagkain ng karne, at tradisyon sa panggagamot.
- Pagtangkilik sa mga halamang gamot at pananampalataya sa mga albularyo.
- Mga ritwal sa pagtatanim, pag-aani, at pamahiin sa pang-araw-araw na buhay.
- Paniniwala sa aswang, mahika, at lumay (gayuma).

4. **Kapangyarihan at Anting-anting:**
- Kaugalian sa pagtatanim ng saging, mais, at kamote para sa masagana.
- Paniniwala sa mahika at ritwal sa panggagamot, kasama na ang pangangailangan ng Latin
sa orasyon.
- Paggamit ng lumay sa panliligaw, negosyo, eksaminasyon, at iba pang aspeto ng buhay.

2.2. CEBU

1. **Kasaysayan ng Cebu:**
- Cebu, na may kulturang Sehwano, ay puno ng kasaysayan, lalo na sa pakikipaglaban kay
Lapu-lapu.
 - Raha Humabon at ang kanyang misyon ang unang nagsilbing yugto ng Kristiyanismo sa
Pilipinas.

2. **Mga Kaugalian sa Pag-aasawa ng mga Cebuano:**

- **Monogamya:** Pagpapahalaga sa Kristiyanismo at pagiging monogamous.
- **Legal na Paghihiwalay:** Mahigpit na ipinagbabawal maliban sa kamatayan.
- **Bugay:** Dowry na binubuo ng iba't ibang bagay.
- **Regalo:** Pagbibigay ng mga alaala sa bagong kasal.

3. **Proseso ng Pag-aasawa ng mga Cebuano:**

- Pagkilala, panliligaw, pagkakasundo, paghingi ng kamay, pagrehistro, at pagdiriwang sa
simbahan.
- May mga paniwala tulad ng hindi puwedeng isukat ang damit ng kasal bago ang araw ng
kasal.

4. **Mga Paniniwala Tungkol sa Bagong Kasal:**

- **Tradisyon:** Mga ritwal tulad ng pag-iisampuso sa simbahan.
- **Paniniwala:** Paniniwala sa dominante o masusunod sa bahay.

5. **Mga Paniniwala Tungkol sa Bagong Kasal:**

- Pag-aasawa ay kailangang magtagal at puno ng kasayahan.
- Mga pamahiin tulad ng pagbasag ng baso na nakakataboy ng kamalasan.

2.4. ANG SINING AT KULTURA NG AKLAN

Ang Ati-Atihan ay isang masiglang pagdiriwang na naglalarawan ng kulturang Aklanon. Ang

pangunahing punto para sa pangunahing bahagi ng pagdiriwang ay ang masiglang parada
at prusisyon na nagmumula sa pangunahing bayan ng Kalibo. Ang mga partisipante,
tinatawag na Ati-Ati, ay naglalakad sa kalsada habang nagtatanghal ng masayang sayaw at
musika gamit ang iba't ibang klase ng instrumento.

Isa sa mga halaga ng Ati-Atihan ay ang pagiging malaya ng bawat isa na pumili ng sarili
niyang kasuotan, mula sa mga bata hanggang sa matatanda, may edukasyon man o wala.
Ang salitang "Ati-Ati" ay nagmula sa mga unang tao ng Panay, na itinuturing na mga katulad
ng mga Ati, na may tradisyonal na pagpapahid ng itim na uling sa kanilang katawan.

Napakahalaga rin ng prusisyon sa loob ng simbahan, kung saan ang imahen ng Santo Niño
ay hinahalikan at hinahaplos ng mga deboto. Ito ay nagsisilbing kaganapan para sa buong
pagdiriwang. Ang tradisyon na ito ay may malalim na kasaysayan at nagbibigay ng
kahulugan sa pagdiriwang ng Ati-Atihan.

Sa huling bahagi ng teksto, ipinaliwanag ang mga posibleng pinagmulan ng Ati-Atihan. Isa
sa mga bersyon ay nagsasalaysay ng kaganapan na nag-udyok sa pagdiriwang, kabilang
ang kasaysayan ng datu mula sa Borneo na bumili ng Panay sa mga Negrito at
nagtagumpay sa pagdiriwang ng kasayahan. Isinasaad din ang mga version na may
kinalaman sa pagkakatuklas ng imahen ng Sto. Niño at pagtatalaga nito sa bayan ng Aklan.

Ang huling bahagi ng teksto ay nagbigay ng maikli ngunit makabuluhang kasaysayan ng

Aklan mula ika-13 siglo hanggang sa pagtatag ng "Katilingban ni Madyaas," isang
konpederasyon ng tatlong lalawigan na binubuo ng Irong-Irong, Hamtik, at Aklan.
Inilalarawan ang pag-unlad ng pamahalaan sa Aklan at ang mga namumuno sa iba't ibang
panahon.

Sa pangkalahatan, ang Ati-Atihan ay nagpapakita ng kahalagahan ng kulturang lokal,

tradisyon, at kasaysayan ng Aklan. Ang pagdiriwang na ito ay naglalaman ng masalimuot na
kasaysayan at mga ritwal na nagpapahayag ng identidad at pagpapahalaga ng mga Aklanon
sa kanilang kultura.

2.5. ANG PISTA NG PINTADOS

Nang dumating ang mga Espanyol noong 1668, natuklasan nila ang mga Pintados sa
Visayas, na kilala sa pagsusuot ng tatu. Ang Pintados ay gumagamit ng matalas na bakal na
iniiinit sa apoy bago itatu. Sila ay may sariling kultura at nagdiriwang tuwing masagana ang
ani.

Noong 1888, dinala ng mga misyonaryo ang imahe ng Santo Niño, kilala bilang "El Capitan,"
sa Leyte. Itinatag ang Pintados Foundation, Inc. noong 1986 para sa pista ni Señor Santo
Niño. Ito ang nagsilbing simula ng Pista ng Pintados-Kasadyaan, isang masayang
pagdiriwang na may iba't ibang aktibidad tulad ng Leyte Kasadyaan Festival at Ritual Dance
Presentation.

Ang Pista ng Pintados ay nagpapakita ng mayamang kultura ng Leyte at Samar sa

pamamagitan ng sayaw, musika, at pagsusuot ng tatu. Ang Kasadyaan Festival ay
nagtatampok ng kultura at kasaysayan ng Leyte. Ang pangalan ng pista ay nagmula sa
Bisaya na nangangahulugang "kasiyahan" o "katuwaan."
Ang pangalang "Pintados" ay mula sa mga katutubong mandirigma na may tatu sa katawan,
simbolo ng tapang, ganda, at estado sa buhay. Ito ay naging tanda ng ganda at halaga sa
buhay para sa mga Pintados. Bagaman itinuturing na nakakatakot ng mga Kastila, nang
maunawaan nila ang kahulugan ng mga tatu, ito ay kinilala bilang bahagi ng kagandahan at
karangalan sa buhay ng mga Pintados. Ang pagtatatu noon ay masakit at maaaring
magdulot ng impeksyon, kaya ang bawat Pintados na nagtatatu ay itinuturing na malakas at
matapang.

2.6. ILANG TRIBU SA VISAYAS

Ang tribung Sulod, matatagpuan sa bulubundukin ng Capiz, ay mula sa tribung Mundo sa

Indonesia. Ang pangalang "Sulod" ay nagmula sa "closet" o "room." Sila ay nagsasalita ng
Kiniray-a at Hiligaynon, at madalas ay monolinggwal.

May natatanging paniniwala ang tribu, kabilang ang pagtatago at pangangalaga sa binukot,
mga magagandang babae na itinatago sa loob ng silid. Ang babaeng binukot ay itinuturing
na epic chanter at nagdadala ng epiko ng Panay na Hinilawod, isang sagradong seremonya
na umaabot ng tatlong araw.

Sa pagkamatay ng mahalagang tao, tulad ng baylan o parangkuton, hindi siya inililibing sa

lupa. Inihahanda ang isang kabaong sa ilalim ng kubong gawa sa cogon sa taas ng bundok.
Ang kabaong ay may butas sa dulo na tinatawag na "pasuk" para sa pagdaloy ng tubig mula
sa patay na katawan. Pagkatapos ng ilang buwan, inaalis ang buto, hinuhugasan, binabalot
sa itim na tela, at inilalagay sa ilalim ng bahay.

2.7. TRIBUNG TAGBANUA:

Tribung Tagbanua:
1. **Lokasyon at Kasaysayan:** Ang tribung Tagbanua ay matatagpuan sa Palawan, dating
bahagi ng Luzon at naging bahagi ng Visayas noong 2005. Nagmula sila sa tribung Mundo
sa Indonesia at dating nanirahan sa kweba ng Tabon.

2. **Populasyon:** Noong 1987, may 129,691 miyembro ng tribu, ngunit bumaba ito sa
10,000 sa kasalukuyan.

3. **Iba't Ibang Pangalan:** Ang Tagbanua ay maaaring isalin bilang "mga tao ng mundo,"
"mga tao mula sa aming lugar," o "mga tao mula sa kagubatan."

4. **Dalawang Grupo:** Hinati ang tribu sa Sentral Tagbanua sa gitnang bahagi ng Palawan
at Calamian Tagbanua sa kanlurang bahagi, partikular sa Coron at Busuanga.
5. **Itsura at Tradisyon:** May kayumangging balat, malalapad ang ngipin, at mahabang
buhok. Tradisyon ang paggawa ng mga ornament, basket, at hayop na nilililok sa kahoy.
Mahilig sa musika at may sariling instrumento at sayaw.

6. **Social Class:** May tatlong uri ng social class: upper class, middle class, at ang may
utang na hindi kayang bayaran.

7. **Pag-aasawa:** Mahalaga ang kasal, inaayos ng mga magulang. Pinahihintulutan ang

polygamy pero bihirang nangyayari. May diborsyo pero ipinagbabawal kung may anak.

8. **Paniniwala:** Naniniwala sa diyos at diyosa tulad nina Mangindusa (tagaparusa), Pole

(diyos ng karagatan), Sedumanedoc (diyos ng ani), at Tablacoud (diyos sa ilalim ng mundo).
Naniniwala rin sa mga diwata na kontrolado ang ulan.

3.1. ANG B’LAAN

B'laan:
1. **Pinagmulan:** Ang mga B'laan ay unang pangkat ng mga Indonesian na dumating sa
Pilipinas mga 5,000-6,000 taon na ang nakakaraan. Sila ang unang gumamit ng bangka sa
kanilang paglipat sa bansa.

2. **Pangalan:** Ang pagbigkas na "B'laan" ay mas naaayon kaysa "Bi-la-an" para sa kanila.
Ang huli ay may konotasyon ng "malandi" o "kalandian."

3. **Pamahalaan:** Tradisyonal na pinamumunuan ng "fulong" o village chief ang baryo.

Hindi siya pumipili ng pwesto at hindi humihingi ng pagkilala, ngunit maykaya siya sa ginto,
alipin, at iba pang yaman.

4. **Kabuhayan:** Ang pangunahing ikinabubuhay ng B'laan ay ang "pagkakaingin" o inige,

kung saan nagtatanim sila ng palay, mais, at kamote. Ngunit, dahil sa impluwensiyang
Kristiyano, marami sa kanila ay naging tenant o katulong na lang.

5. **Paniniwala:** Naniniwala sila sa "D'wata" o Diyos na tagapagtanim ng langit at lupa.

Ang kalikasan ay inilagay sa kanilang pangangalaga. Hindi banal ang pag-angkin sa
kalikasan; ito ay likha ng Diyos at dapat gamitin sa tamang paraan.

6. **Kristiyano at Bahay:** Mga Kristiyano ang ilan sa kanila, sumusunod sa iba't ibang
sektor ng Kristiyanismo. May bahay na gawa sa ipil-pil o gemilina, may hagdan, at may
sandata sa dingding tulad ng espada at kutsilyo.
7. **Damit:** Ang mga B'laan ay nagsusuot ng tela na yari sa abaka para sa kanilang pataas
na kasuotan. Ang mga blusa ng babae ay may palamuti ng beads at butones, habang ang
mga lalaki ay may di gaanong burdado na dyaket.

3.2. ANG MANDAYA: WIKA AT KULTURA NG SANGAB, CARAGA, DAVAO ORIENTAL

- **Lokasyon:** Ang pag-aaral ay nagfocus sa tribu ng Mandaya sa Sangab, Caraga, Davao

Oriental.
- **Katutubong Pamumuhay:** Sa Brgy. Pichon, Sangab, nananatili ang tradisyunal na
pamumuhay ng Mandaya, kabilang na ang kanilang kasuotan at paghahabi na tinatawag na
"dagmay."
- **Pangalan:** "Mandaya" mula sa "man" (tao) at "daya" (itaas na bahagi ng ilog).
- **Lokasyon ng Sangab:** Matatagpuan ito sa Silangang bahagi ng Mindanao sa Davao
Oriental.
- **Paglalakbay:** Ang lugar ay mahirap puntahan, kailangang sumakay sa motorsiklo o
"habal-habal."
- **Lifestyle:** Mahigpit ang pamumuno ng datu o tribal chieftain; ipinagbabawal ang ilang
modernong praktis tulad ng pagsusuot ng maiksing pantalon para sa mga babae.

- **Paniniwala:** Bago magsimula ng anumang gawain, kinakailangan ang pag-alay o

panawagan sa Panginoon.
- **Panganganak:** Ang proseso nito ay may mga ritwal at paniniwala, kabilang ang
paggamit ng mallinca (inuming pampatulog) at iba pang ritwal para sa kalusugan ng
sanggol.
- **Kasal at Pagsasama:** Ang pagpapakasal ay isang porma ng pamana, at ang magulang
ang nag-aayos ng pag-uusap para sa kanilang mga anak. Ipinagbabawal ang pagsusuot ng
maikli para sa mga babae.
- **Pagdiriwang ng Kaarawan:** Ang tradisyon ay hindi sumusunod sa pagdiriwang ng
kaarawan, bagkus, ang bunong (bagong silang) lang ang ipinagdiriwang.

- **Pananampalataya:** Ang ritwal ay ginagawa bilang pasasalamat at hingi ng kapatawaran

sa mga masamang espiritu. May paggalang sa mga espiritu at sa kalikasan.
- **Gamot:** Ang kagubatan ang kanilang pinagkukunan ng pagkain at gamot.
- **Paniniwala sa Sakit:** Ang sakit ay itinuturing na dulot ng masamang espiritu at
kaguluhan sa ritwal ng pamumuhay.
- **Pampaganda:** Ang kagandahan ay hindi lamang sa anyo kundi sa ugali; ang mga
sangkap sa pagpapaganda ay galing sa kalikasan.
- **Pagluluto:** Ang pagluluto ay di pangkaraniwan, at ang lahat ay niluluto sa kawayan
gamit ang mga likas na sangkap.
- **Iba't Ibang Pamahiin:** Maraming pamahiin, kabilang ang kahalagahan ng oras, eklipsi,
lindol, at bagyo.
- **Konsepto sa Langit:** Naniniwala sa tatlong leyer ng sanlibutan, kung saan ang langit ay
tirahan ni Magbabaya.
- **Paniniwala sa Kalamidad:** Ang mga natural na kalamidad ay may espiritwal na
kahulugan at may senyales mula sa kalikasan.

Sa pangkalahatan, ang Mandaya ay mayaman sa kulturang tradisyunal, ritwal, at paniniwala

na nagtataglay ng malalim na koneksyon sa kalikasan at espiritwalidad. Ang pangangalaga
sa tradisyon at ang pagsasanib ng kahulugan sa bawat aspeto ng buhay ang nagpapakita
ng kakaibang kultura ng tribu.

3.3 KAAMULAN

Sa Kaamulan Festival, bukod sa pagiging sentro ng pinya, kilala ang Bukidnon sa kakaibang
kultura at ritwal. Nandito ang pangunahing 20%:

1. **Pangunahing Produkto:** Ang Bukidnon ay agrikultural na lugar na nagluluwas ng palay,

mais, kape, at iba pa. Malakas din ang produksyon ng manok, baboy, at baka.

2. **Multikultural na Populasyon:** Ang 95% ng populasyon ay Pilipino, at may mga

dayuhang mangangalakal, negosyante, mananaliksik, at turista. Pangunahing wika ang
Sebuano.

3. **Kaamulan Festival:** Ito ay piyestang etnikong-kultural na idinaraos tuwing Marso sa

Malaybalay City. Pitong etnikong tribu ang nagpapakita ng kanilang kultura at ritwal.

4. **Kahalagahan ng Kaamulan Festival:** Kilala ang Kaamulan Festival bilang pambansang

piyesta sa Pilipinas, na nagsisilbing pagtatanghal ng tradisyon, sayaw, musika, at ritwal ng
mga tribu.

5. **Kasanayang Kultural:** May mga ritwal tulad ng pangampo, panagulilay, lagong,

samayaan, at pangapar na nagpapakita ng mayamang kultura at relihiyon ng mga tribu.

6. **Pag-unlad ng Kaamulan:** Mula sa 1974, ito ay naging pambansang festival. Pinatatag

noong 1917, at umunlad mula sa simpleng pagdiriwang patungo sa malaking event na
nakaaangat sa kabuuang pag-unlad ng Bukidnon.
7. **Epekto sa Kultura at Turismo:** Ang festival ay naglalarawan ng kakaibang disenyo ng
mga katutubong damit, sining, at mga produkto. Nagiging tulay ito para sa pagsasalin ng
kultura sa bagong henerasyon at nag-aattract ng turismo.
Narito ang mga pangunahing punto na maaari mong pagtuunan para maunawaan ang 80%
ng teksto:

1. **Kaamulan Festival:**
- Kilala ang Bukidnon bilang Pineapple Capital of the World.
- Ang lugar ay hindi masyadong naapektohan ng malakas na bagyo dahil sa matataas na
bundok.
- Bukidnon ay isang agrikultural na lugar, nagpo-produce ng iba't ibang produkto tulad ng
palay, mais, kape, at prutas.
- May iba't ibang etnikong grupo sa Bukidnon.

2. **Kaamulan Festival na Kultural na Selebrasyon:**

- Isang taunang festival na may kaugnayan sa ritwal ng mga datu.
- Pitong etnikong tribu ang nagdiriwang sa Malaybalay.
- Kasama ang sayaw, kanta, at iba't ibang mga palaro.
- Ang festival ay nagpapakita ng yaman at kakaibang kultura ng Bukidnon.

3. **Pag-unlad ng Kaamulan Festival:**

- Ang Kaamulan ay nag-umpisa noong 1974.
- Unang ipinakilala bilang rehiyunal na festival noong 1977.
- Iba't ibang kaganapan, tulad ng off-road challenge at folkloric conference, ay nadagdag
sa pag-unlad nito.

4. **Kultura ng Bukidnon:**
- Ibinaon ang tradisyon sa pagsasaka, pananahi, at iba't ibang sining.
- May mga ritwal tulad ng pangampo, panagulilay, at samayaan.
- Ang kultura ay ipinamamana sa kabataan at mga bumibisita.

Mga Katutubong Instrumento:

1. **Agong:** Ginagamit sa pagpulong at sayawan, ito'y tanso na hugis sombrero.
2. **Tambol:** Gawa sa hungkag na kahoy, hugis bilog at silindro na may balat ng hayop.
3. **Bantola:** Kawayang may butas at isang istring, pinaghahampas habang sumasayaw.
4. **Kutyupi/Kudyapi:** Gitara na may mahabang leeg at kwerdas, kinakaskas para sa
tunog.
5. **Kuratong:** Buko ng kawayan na nagtatransmite ng mensahe o koda, tinatagusan ng
patpat.
6. **Palala:** Tinatawag na plawta, may walong butas na tinatakpan habang tinutugtog.
7. **Kubing:** Manipis na piraso ng kawayan, may butas na nagbibigay iba't ibang tono.
8. **Talapak:** Kawayang pinagkalatog, ginagamit tulad ng palakpak ng kamay.

Etnikong Awitin:
1. **Olaging:** Kilalang epikong naglalarawan ng agrikultura ng Bukidnon.
2. **Limbay:** Patulang awit ng hinaing at damdamin ng mang-aawit.
3. **Nanangaon:** Awit na pang-aliw, iniwan ang magandang asal sa gabi.
4. **Idangdang:** Nagbabalik-tanaw sa mahahalagang pangyayari sa kasaysayan.
5. **Kaligaon:** Awit na tumatawag ng mga diwata, may malumanay na boses.

Etnikong Sayaw:
1. **Binanog:** Sayaw ng tribung Talaandig, ginagaya ang galaw ng banog.
2. **Saut:** Sayaw ng mga lalaki, nagpapakita ng kasanayan sa pakikipaglaban.
3. **Talupak:** Sayaw na ipinapakita ang pamumuhay sa bukid, kultura ng pagsasaka.

Mga Etnikong Damit at Kagamitan:

1. **Datu:** Pang itaas na may kulay pula, itim, o asul, may zigzag na disenyo.
2. **Bae:** Blusang may guhit o bulaklak, may linabian, ginontingun, at kinabuka.
3. **Tangkula:** Espesyal na tela na may hugis tatsulok, nilalagyan ng bead at buhok ng
hayop.
4. **Panutod:** Tattoo ng mga datu gamit ang itim na tinta.
5. **Head-dress:** Ginagamit tuwing festival, gawa sa patpat ng kawayan at balahibo ng
manok.

Mga Wika at Komunikasyon:

1. **Cebuano at Filipino:** Ginagamit para sa pangkalahatang komunikasyon at pakikipag-
usap sa mga bisita.
Ang mga nabanggit ay naglalaman ng pangunahing kaalaman tungkol sa kultura ng
Bukidnon. Focus sa pag-intindi ng kahalagahan at gamit ng mga instrumento, awitin, sayaw,
damit, at wika.

3.4. ANG MGA MANSAKA

Ang mga Mansaka ay isang etnikong grupo sa Rehiyon XI, lalo na sa Davao del Norte at
Compostela Valley. Ang kanilang pangalan ay nanggaling sa "man" o tao, na
nangangahulugang mga unang umakyat sa bundok. Ang buhay ng sinaunang Mansaka ay
nakatutok sa pagsasaka, pangangaso, at pangingisda. Mahilig sila sa paggawa ng dagmay
na damit, basket, palayok, at brasswares. Mahalaga sa kultura nila ang kulay ng damit at
may mga espesyal na kulay para sa mga lider.

Ang baylan o ritual practitioner ay may mahalagang papel sa panggagamot at ritwal ng mga
Mansaka. Naniniwala sila sa Diyos na tinatawag na Magbabaya. Ang mga okasyon tulad ng
pag-aani, kasal, binyag, at iba pa ay sineserbisyuhan ng mga tradisyunal na sayaw, awit, at
instrumentong pangmusika. Ang mga palamuti sa katawan ay may kahalagahan sa kultura,
at may mga tuntunin kung paano ito isinusuot depende sa kasarian at okasyon.

Sa mga Mansaka, may mga ritwal sa pag-aani para itaboy ang masamang espiritu. Ang
baylan ay kasama sa proseso ng pagtatanim at pag-aani. Ang kanilang pagsasalaysay ay
naglalaman din ng ritwal sa panggagamot. Mahalaga sa kanilang kultura ang paggalang sa
yumaong kasapi ng tribu. Ang pag-aasawa ay isang masusing proseso, kung saan
binabantayan ang iba't ibang yugto ng pagsuyo at pagsasagawa ng pamamanhikan.

Sa kabila ng modernisasyon, nananatili ang mga Mansaka sa kanilang mga tradisyon.

Mahalaga sa kanila ang pagpapahalaga sa kalikasan at mga espiritu sa kagubatan. Ang
kanilang kultura ay naglalaman ng mga patakaran sa buhay, ritwal, at pagsusuot ng damit,
na nagbibigay ng kahulugan at identidad sa kanilang tribu.

1. **Ang mga Mansaka at Ang Kanilang Pinagmulan:**

- Ang Mansaka ay isang etnikong grupo sa Rehiyon XI, partikular sa Davao del Norte at
Compostela Valley.
- Ang pangalang Mansaka ay nanggaling sa "man" o tao, na tumutukoy sa mga unang
umakyat sa bundok.

2. **Buhay at Kultura ng mga Mansaka:**

- Tradisyunal na ikinabubuhay ng mga Mansaka ang pagsasaka, pangangaso, at
pangingisda.
 - Mahilig sila sa paggawa ng dagmay (damit), basket, palayok, at brasswares.
- May mga espesyal na kulay sa damit na may kahulugan depende sa kasarian at liderato.

3. **Baylan at Ritwal sa Kultura:**

- Mahalaga ang papel ng baylan o ritual practitioner sa panggagamot at ritwal ng mga
Mansaka.
- Naniniwala sila sa Diyos na tinatawag na Magbabaya.
- Ang ritwal ay isinasagawa sa mga okasyon tulad ng pag-aani, kasal, binyag, at iba pa.

4. **Palamuti sa Katawan at Tradisyunal na Pamumuhay:**

- Mahalaga ang mga palamuti sa katawan sa kultura ng Mansaka at may mga tuntunin
kung paano ito isinusuot.
- Nananatili sila sa tradisyon kahit sa kabila ng modernisasyon.

5. **Pag-aasawa at mga Yugto nito:**

- Ang pag-aasawa sa kultura ng Mansaka ay isang masusing proseso.
- May mga yugto tulad ng pagtatangi, pagsuyo, pamamanhikan, at iba pa.

6. **Paggalang sa Kalikasan at mga Espiritu:**

- Mahalaga sa kultura ng Mansaka ang pagpapahalaga sa kalikasan at mga espiritu sa
kagubatan.
- May mga ritwal sa pagtatanim at pag-aani para itaboy ang masamang espiritu.

Sa pangkalahatan, ang mga Mansaka ay nagtataglay ng kakaibang kultura na naglalaman

ng mga tradisyon sa buhay, ritwal, at pag-aasawa. Mahalaga ang papel ng baylan at ang
pagpapahalaga sa kalikasan sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay.
3.5. ANG MGA MAMANWA
1. **Ang Mamanwa: Pinagmulan at Kagubatan:**
- Ang Mamanwa ay bahagi ng mga Aeta sa Mindanao, tinatawag ding Kongking dahil sa
kanilang kulot na buhok.
- Sila ay mga lagalag na naghahanap ng makakain, kagubatan ang tahanan, at gumagamit
ng diyalekto at wika ng ibang bayan.

2. **Paniniwala sa Relihiyon at Diyos:**

 - Naniniwala ang Mamanwa kay Magbabaya at nananalangin tuwing kabilugan ng buwan
sa pamamagitan ng Moorn-Prayer.
- May paniniwala sila na ang buwan o araw ay tahanan ng kanilang manlilikha.

3. **Agrikultura at Paghahanapbuhay:**
- Nangangalakal sila ng orkidya, nuts, ratan, at pulot na ibinebenta sa bayan.
- Bagaman nag-aagrikultura, hindi sila nagtatanim nang permanente dahil sa kanilang
pagiging lagalag.

4. **Tradisyon sa Pag-aasawa:**
- Ang pag-aasawa sa Mamanwa ay isang masusing proseso, kung saan ang mga
magulang ang nag-aayos nito.
- Mayroong seremonya at tradisyunal na pamamaraan sa pag-aasawa tulad ng pamadje at
kombite.

5. **Paniniwala sa Kamatayan:**
- May takot sila sa kamatayan at may mga ritwal tulad ng pagbasag ng pinggan sa
kabaong.
- Hindi sila nag-iingay o umiiyak tuwing may namamatay para hindi magalit ang mga
engkanto.

Sa buod, ang Mamanwa ay isang tribu na may malalim na kaugalian sa relihiyon,

pamumuhay sa kagubatan, at tradisyonal na seremonya sa pag-aasawa. Ang kanilang
paniniwala sa kamatayan ay nagpapakita ng malalim na paggalang sa mga espiritu.

4.1. MGA MERANAW

1. **Lokasyon at Pangalan:** Ang mga Meranaw ay Muslim na naninirahan sa Lanao,

malapit sa Lawa ng Lanao, ang pangalawang pinakamalaking lawa sa Pilipinas. Ang orihinal
na pangalan ng lalawigan ay "Ranao," at ang mga naninirahan dito ay tinatawag na
"Maranao."

2. **Teorya ng Pinagmulan:** May teorya ng pinagmulan batay sa epikong Bantugan o

Darangan. Isa pang teorya ay nag-uugat sa migrasyon patungo sa Katimugang Mindanao,
sa dakong Iranon.
3. **Pangalan ni Quezon at Hati ng Lanao:** Noong panahon ni Pangulong Quezon,
tinawag niya ang Lanao bilang "maliit na Baguio ng Timog." Sa 1959, nahati ito sa Lanao del
Sur at Lanao del Norte.

4. **Kabuhayan:** Ang pangunahing pinagkukunan ng kabuhayan ng Meranaw ay

pagsasaka, kahit na ang pangingisda ay mahalaga rin. Ang malong at banig ng mga
Meranaw ay kilala at tanyag sa lokal at pandaigdigang pamilihan.

5. **Sosyal na Estruktura:** Nahahati ang Meranaw sa tatlong uri: artistokrasya

(Malaibangsa), malalaya (freeman), at mga alipin. May malalim na kahalagahan ang
maratabat o amor propio sa kanilang lipi.

6. **Pamahiing Meranaw:** May mga pamahiing may kinalaman sa panaginip, ginagawa,

at kahulugan ng mga pangyayari sa kalikasan. Halimbawa, ang panaginip ng kinagat ng
asong pula ay may kahulugan sa kapalaran.

7. **Kahulugan ng Kalikasan:** Ang mga Meranaw ay may serye ng paniniwala ukol sa

kalikasan, kaguluhan, at kapangyarihan ng mga espiritu. Ipinapalagay nila na ang mga
kalamidad ay dulot ng pabayaan sa kanilang tradisyon at mga pamahiin.

8. **Edukasyon at Pananampalataya:** Bagamat may mataas na antas ng edukasyon,

nananatili pa rin ang pagtangi sa tradisyon, lalo na sa pagpapahalaga sa kapangyarihan ng
Koran at pagsumpa rito.

9. **Wika:** Ang pangunahing wika ng mga Meranaw ay Maranaw, ngunit marunong din sila
ng iba't ibang wika tulad ng Cebuano, Filipino, at Ingles.

4.2. ANG MAGUINDANAON AT KANILANG KULTURA

1. **Lokasyon at Ngalan:**
- Ang mga Maguindanaon ay naninirahan sa timog-silangang bahagi ng Mindanao.
- Ang pangalan "Maguindanao" ay nagmula sa dalawang salita, "maginged" at "danao," na
may kahulugang "ang mga nakatira o titira" at "lawa" ayon sa Alfanta (1975-76).

2. **Pangunahing Pagkain:**

- Bigas at sago ang pangunahing pagkain ng mga Maguindanaon.

- Sa taghirap, kumakain sila ng mais, kamoteng kahoy, manok, gulay, prutas, at isda mula
sa lawa o ilog.
3. **Pagsasaka at Pabahay:**
- Magsasaka rin sila at itinatanim ang natatanging uri ng bigas na matibay sa tubig.
- Ang bahay ng mga Maguindanaon ay binubuo ng dalawang o mahigit pang kwarto. Ang
mga babae ang may malaking karapatan sa mga kwartong ito.

4. **Tradisyon at Paniniwala:**

- Ang paggawa ng espada ay unti-unting nawawala. Ang mga babae ay naghahabi, at ang
mga lalaki ay mga iskultor.
- Naniniwala sila sa mga di-kapani-paniwala tulad ng higante na si Legasi at aswang na si
Talabusaw.
- Ang tonong ay mga hindi nakikitang ispiritu na maaaring magdulot ng sakit o
kapahamakan.

5. **Wika:**

- Ang wika ng mga Maguindanaon ay tinatawag na "Maguindanaw." Marunong rin silang

mag-Filipino, Cebuano, at Ingles.

4.3. ZAMBOANGA

1. **Zamboanga at ang Kahulugan ng Pangalan:**

- Zamboanga, tinaguriang "City of Flowers," kilala sa mga makulay at mabangong
bulaklak.
- Pangalan "Zamboanga" maaaring mula sa "Samboangan" o "lambangan," may
koneksyon sa vinta at bulaklak.

2. **Badjao at Angkanang Tradisyon:**

- Ang Badjao, sea gypsies, naninirahan sa karagatan ng Zamboanga.
- Mga Badjao ang nagpapala sa karagatan, huli ng isda, nangongolekta ng perlas, at may
mga kakaibang vinta.

3. **Pasonanca Park at Iba Pang Atraksyon:**

- Ang Pasonanca Park, isang paraiso ng kagandahan, sagana sa ibon, hayop, isda, at
halaman.
- Kasaysayan ng Fort Pilar (Real Fuerza de Nuestra Senora del Pilar de Zaragoza) na
ngayon ay pista ng Birhen; kilala sa scuba diving at pagsisid sa dagat.
4. **Bale Zamboanga Festival:**
- Bale Zamboanga Festival tuwing Pebrero, nagtatanghal ng katutubong kalinangan,
sayaw, dula, at iba pang selebrasyon.
- Turista dinudumog ang mga produkto at gawang kamay ng iba't ibang pangkat.

5. **Wika at Pananampalataya:**

- Wika ng Zamboangueno ay Chavacano, ngunit Filipino ang pangunahing wika ng

pagkakaunawaan.
- Ang mga Muslim may sariling wika depende sa grupo.

4.4. DAPITAN
1. **Lungsod ng Dapitan:**
- Dapitan, malaking papel ni Dr. Jose Rizal dito, tinatangkilik ng mga turista.

2. **Lugar ng Polo:**
- Polo, nayon sa Dapitan, 434 na hektarya, may 1,347 mamamayan.
- Kristiyano, nagmula sa iba't ibang lugar sa Pilipinas, pangunahing ikinabubuhay ang
pangingisda.

3. **Kasaysayan ng Nayon:**
- Polo, maliit na pulo dati, tinawag Polo dahil sa tatlong tulay na nag-uugnay dito.
- Walang malaking kasaysayan, ngunit makasaysayang pook sa bansa.

4. **Dr. Jose Rizal sa Dapitan:**

- Rizal ipinatapon dito, hindi sa puso ng bayan kundi sa Talisay.
- Tumayong guro, estudyante si G. Florentino Cad.

5. **Wika at Pamahiin:**
- Pawang Kristiyano, Wikang Cebuano ang ginagamit.
- Mga pamahiin sa kasal, binyag, at iba pa.

6. **Pang-araw-araw na Buhay:**
- Mamamayan, nasa kalagitnaang uri, mapayapa, maligaya, may pagkakaunawaan.
- Buhay ng mga taga-Polo, karamihan sa pangingisda, iba't ibang uri ng trabaho.