ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

«ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΟΝΑΔΩΝ ΥΓΕΙΑΣ»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

«Η ποιότητα ζωής και οι ανάγκες των φροντιστών ασθενών με άνοια.»

ΒΑΣΙΛΗΣ ΣΑΛΟΥΣΤΡΟΣ

A.M. 63428

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

Δρ. Εβελίνα Παππά

ΡΟΔΟΣ

Απρίλιος 2015

1
 Ευχαριστίες

Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φροντιστές που συμμετείχαν στην

έρευνα και αφιέρωσαν τον σπάνιο και γι’ αυτό πολύτιμο προσωπικό τους χρόνο
ηρεμίας, για να συνομιλήσουν μαζί μου ώστε να συμμετέχουν στην έρευνα. Μπορεί τα
ερωτηματολόγια να κωδικοποιήθηκαν για την τήρηση των προσωπικών τους
δεδομένων, αλλά για εμένα οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι απλά αριθμοί. Τους θυμάμαι
έναν προς έναν και κρατώ στη καρδιά μου όσα μοιράστηκαν με μεγάλη διάθεση και
αγάπη για τους δικούς τους, τους ανθρώπους που πενθούν ζωντανούς. Ευχαριστώ
λοιπόν προσωπικά κάθε έναν και κάθε μία από αυτούς.

Τις ειλικρινείς μου ευχαριστίες στην επιβλέποντα Καθηγήτρια μου Δρ. Εβελίνα
Παππά για την καθοδήγηση, την υπομονή και την σημαντική βοήθειά της στην
ολοκλήρωση αυτής της ερευνητικής προσπάθειας.

Θα ήθελα να εκφράσω την βαθιά εκτίμηση και τον σεβασμό μου στην κυρία
Παππά για την πολύτιμη και αποτελεσματική συμβολή της στην στατιστική ανάλυση,
και όχι μόνο, αλλά και καθοδήγηση και συμπαράσταση.

Τέλος, ευχαριστώ θερμά τη σύζυγο μου, για την κατανόηση και την ηθική
συμπαράσταση στο σύνολο των μεταπτυχιακών μου σπουδών και τους γονείς της για
όλες τις θυσίες τους.

2
Πίνακας περιεχομένων
Περίληψη ……………………………………………………………………………………………………………………………………………4
Εισαγωγή …………………………………………………………………………………………………………………………………………….8
Κεφάλαιο I ………………………………………………………………………………………………………………………………………….13
Ορισμός της άνοιας ……………………………………………………………………………………………………………………………13
Μορφές άνοιας …………………………………………………………………………………………………………………………………..14
Τα κλινικά χαρακτηριστικά της άνοιας ………………………………………………………….…………………………………….20
Κεφάλαιο II…………………………………………………………………………………………………….……………………………………22

Η φροντίδα των ασθενών …………………………………………………………………………….…………………………………….22

Ορισμός φροντίδας ……………………………………………………………………………………….…………………………………..22

Εργασία φροντιστών ασθενών με άνοια ………………………………………………………….………………………………..25

Κεφάλαιο III………………………………………………………………………………………………….…….………………………………32

Φροντίδα των ασθενών με άνοια ……………………………………….……………………………….…………………………..32

Ποιότητα ζωής …………………………………………………………………………………………………………………………………..32

Το φορτίο των φροντιστών ……………………………………………………………………………………………………………….34

Αισθήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι φροντιστές ….…………………………..….……………………..35

Η Επισκόπηση Υγείας μέσω της κλίμακας SF-36 ……………………………………………………..………………………..37

Κεφάλαιο IV………………………………………………………………………………………………….…….…………………………….39

Μεθοδολογία ……………………………………………………………………………………………………….…..……………………..39

Το δείγμα της έρευνας …………………………………………………..………………………………………...….…………………..39

Συλλογή της πληροφορίας-συνεντεύξεις ……………...………………………………………………….………………………39

Μετρήσιμα Χαρακτηριστικά ……………………………………………………………………………….…..….……………………40

Βιοηθική ………………………………………………………………………………………………………………..….……………………..41

Στατιστική Ανάλυση ………………………………………………………………………………………………..….……………………41

Κεφάλαιο V…………………………………………………………………………………………………….………..………………………41

Αποτελέσματα έρευνας ………………………………………………………………………………….………..……………………..43

Κοινωνικό-δημογραφικά, κλινικά και συμπεριφοριστικά στοιχεία των φροντιστών ασθενών ………..43

Προσδιοριστές της ψυχικής υγείας και της ποιότητας ζωής των φροντιστών ασθενών .………………….50

Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης ……………………………………………………………………60

Κεφάλαιο VI……………………………………………………………………………………………………………………………………..64

Περιορισμοί έρευνας ……………………………………………………………………………………………………………………..64

Συμπεράσματα ……………………………………………………………………………………………………………………………...67

Βιβλιογραφία …………………………………………………………………………………………………………………………………70

3
Περίληψη

Υπόστρωμα: Ως άνοια ορίζεται η δυσλειτουργία των νοητικών λειτουργιών, µε αργή

κυρίως εξέλιξη, που δημιουργεί βλάβες στη μνήμη, στην αντίληψη και στην κρίση
αλλά και μεταβολές στη προσωπικότητα. Η άνοια προσβάλλει συνήθως ανθρώπους
ηλικίας πάνω των 60 χρόνων, συνιστά εξέχουσα αιτία αναπηρίας για ηλικιωμένους και
το αυξανόμενο ποσοστό ανθρώπων µμεγαλύτερης ηλικίας σε αρκετούς πληθυσμούς
δείχνει ότι το νούμερο των ασθενών µε άνοια είναι πιθανόν να αυξηθεί.

Σκοπός: Η φροντίδα των ασθενών οι οποίοι πάσχουν από κάποιο είδος άνοιας σε
συνάφεια με τους φροντιστές των ασθενών της εν λόγω νόσου και με τη ποιότητα ζωής
υγείας τους.

Υλικό - μέθοδος: η έρευνα διεξήχθη το χρονικό διάστημα Φεβρουάριος - Μάιος 2015.

Έγινε χρήση ενός ερωτηματολογίου για τη συλλογή δημογραφικών στοιχείων, της
επισκόπησης υγείας SF-36 και της κλίμακα αυτοαξιολόγησης (Self Depressing Scale -
SDS) K.W. Zung. Συνολικά συμμετείχαν 106 φροντιστές.

Αποτελέσματα: Όσον αφορά στους προσδιοριστές της ψυχικής υγείας και της
ποιότητας ζωής των φροντιστών ασθενών, αναφορικά με τις περιγραφικές τιμές της
κλίμακας του SF-36, υψηλότερες τιμές συναντάμε στην Σωματική Λειτουργικότητα
(58,95±29,17), ενώ τις χαμηλότερες τιμές συναντάμε στο Σωματικό Ρόλο (37,5±39,8).
Παρατηρείται ότι οι τιμές μεταξύ της Συνοπτικής Κλίμακας Φυσικής Υγείας και της
Συνοπτικής Κλίμακας Ψυχικής Υγείας δε διαφέρουν ιδιαίτερα μεταξύ τους. Η ανάληψη
της κύριας ευθύνης για την φροντίδα του ασθενή, δεν σχετίζεται με καμία από τις
κλίμακες ποιότητας ζωής και κατάθλιψης. Επίσης, δε σχετίζεται με την κλίμακα της
καταθλιπτικής συμπτωματολογίας. Το στάδιο της ασθένειας των ασθενών δε φαίνεται
να επηρεάζει τη σωματική λειτουργικότητα των φροντιστών, καθώς δεν υπάρχει
συσχέτιση μεταξύ των δυο μεταβλητών.

Συμπεράσματα: η ηλικία επηρεάζει τη φυσική υγεία των φροντιστών με θετικό τρόπο,

ενώ το μορφωτικό τους επίπεδο δρα θετικά προς μια καλύτερη βαθμολογία στη
συνοπτική κλίμακα της φυσικής υγείας. Από τα χρόνια νοσήματα, αυτά που
επηρεάζουν τη συγκεκριμένη κλίμακα είναι η υπέρταση και ο διαβήτης, ενώ οι
μοναδικές μεταβλητές που επηρεάζουν τη συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας των

4
φροντιστών είναι η συγκατοίκηση με τους και οι μέρες φροντίδας τους με αρνητικό
τρόπο, δηλαδή όσο αυξάνονται οι μέρες φροντίδας των ασθενών, τόσο επιδεινώνεται
η βαθμολογία της συνοπτικής κλίμακας ψυχικής υγείας. των φροντιστών. Η
εκπαίδευση επηρεάζει τη βαθμολογία της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας και η
συγκατοίκηση επηρεάζει θετικά τη βαθμολογία της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας.
Θετικά επηρεάζουν τη βαθμολογία και οι μέρες φροντίδας, με την έννοια ότι όσο
περισσότερες ημέρες ασχολείται ο φροντιστής με τον ασθενή, τόσο υψηλότερη η
βαθμολογία του στη συγκεκριμένη κλίμακα.

Λέξεις κλειδιά: Άνοια, φροντιστές, Ποιότητα Ζωής Υγείας, φροντίδα, επισκόπηση

υγείας SF-36

Summary

Background: Dementia is defined as an impairment of cognitive functions,

especially slow evolution, impaired memory, perception and judgment and changes in
personality. Dementia usually affects people over 60 years old, it is a prominent cause
of disability for older people and in several populations it is showed that the number of
dementia patients is also likely to increase.

Aim: The care of patients who suffer from some form of dementia in connection
with caregivers of patients of this disease and the quality of their health life.

Methods: The research was conducted during the period from February to May
2015. There was used a questionnaire to collect demographic data, the SF-36 health
survey and the self-assessment scale (Self Depressing Scale -SDS) of KW Zung. A total
of 106 caregivers participated in this research.

Results: Regarding the determinants of mental health and quality of life of

caregivers of patients with respect to the descriptive values of the scale of the SF-36,
higher values were found in physical function (58,95 ± 29,17), while the lowest values
were found in the Body Role (37,5 ± 39,8). It is observed that the values between the
Physical Health Summary Scale and the Mental Health Summary Scale do not notably
differ from each other. The assumption of primary responsibility for the care of the
patient, is not associated with any of the quality of life and depression scales. Also, it

5
is not related to the scale of depressive symptomatology. The stage of the disease of the
patients does not appear to affect the physical function of caregivers, as there is no
correlation between the two variables.

Conclusions: Αge affects the physical health of caregivers in a positive way,

while their educational level acts positively towards a better rating in the summary scale
of physical health. Regarding chronic diseases, those that affect the depression scale
are hypertension and diabetes, whereas the only variables that affect mental health of
care givers is the cohabitation and their care days in a negative way, i.e. as the days of
patient care grow, the mental health summary scale deteriorates. Education affects the
rating of depressive symptomatology and cohabitation positively affects the rating of
depressive symptomatology. Day care positively affects the rating, in the sense that the
more days caregivers devote to patients, the higher the score on that scale.

Key- words: Dementia, care givers, Quality of Life, Health Care, SF-36 Health
Survey

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΚΝΣ: Κεντρικό Νευρικό Σύστημα

6
DSM: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Διαγνωστικό και
Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών

HRQOL: Health Related Quality of Life, Ποιότητα ζωής σχετιζόμενη με την υγεία

ΣΥΠΖ: Σχετιζόμενη με την Υγεία Ποιότητα Ζωής

ZSRDS: Zung Self-Rating Depression Scale, Κλίμακα Αυτοαξιολόγησης Κατάθλιψης

K.W. Zung

AD: Alzheimer’s Disease, Νόσος Αλτσχάιμερ

MMSE: Mini Mental State Examination

ΗΓΔ ή ΗΝΔ : Ήπια Γνωστική ή Νοητική Διαταραχή

MCI: Mild Cognitive Impairment, Ήπια Νοητική Διαταραχή

Εισαγωγή

7
 Ως άνοια ορίζεται η δυσλειτουργία των νοητικών λειτουργιών, µε αργή κυρίως
εξέλιξη, που δημιουργεί βλάβες στη μνήµη, στην αντίληψη και στην κρίση αλλά και
μεταβολές στη προσωπικότητα. Η άνοια προσβάλλει συνήθως ανθρώπους ηλικίας
πάνω των 60 χρόνων, συνιστά εξέχουσα αιτία αναπηρίας για ηλικιωμένους και το
αυξανόμενο ποσοστό ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας σε αρκετούς πληθυσμούς δείχνει
ότι το νούμερο των ασθενών µε άνοια είναι πιθανόν να αυξηθεί (Barrick et al, 2010).

Οι άνοιες συνιστούν οµάδα νευροεκφυλιστικών παθήσεων που δεν αποτελούν

τμήμα της κανονικής διαδικασίας γήρανσης. Το πιο γνωστό είδος άνοιας στην
Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και στην Αμερική αποτελεί η νόσος Αλτσχάιµερ η οποία
αντιστοιχεί στο 50 με 70% των περιπτώσεων, και διακρίνεται από απανωτά εγκεφαλικά
επεισόδια που οδηγούν στην πολυεµφρακτική άνοια (Brush at al, 2002).

Άλλες µορφές άνοιας συμπεριλαμβάνουν τη μετωπιαία άνοια, τη νόσο του Πικ,

τη νόσο του Mπινσβάνγκερ και την άνοια µε σωµάτια του Λιούη. Σε έρευνα που έγινε
από τη πλατφόρμα ασθενών της ΕΕ Αλτσχάιμερ Europe, υπό την αιγίδα της
Ευρωπαϊκής Επιτροπής, καθορίζονται οι πιο σηµαντικές και πιο σπάνιες µορφές της
άνοιας (Bell & Troxel, 1997).

Σε έναν υγιή εγκέφαλο, η μάζα και η ταχύτητα του μπορεί να μειωθούν κατά
την ενήλικη ζωή, αλλά αυτό το θαυματουργό μηχάνημα συνεχίζει να δημιουργεί
ζωτικής σημασίας συνδέσεις σε όλη του τη ζωή. Ωστόσο, όταν οι συνδέσεις χάνονται
λόγω φλεγμονής, ασθένειας ή τραυματισμού, οι νευρώνες τελικά πεθαίνουν και αυτό
μπορεί να οδηγήσει σε άνοια. Η προοπτική του να χάσει κάποιος κυριολεκτικά τον
εαυτό του μπορεί να είναι τραυματική, αλλά η πρώιμη παρέμβαση μπορεί να αλλάξει
δραματικά το αποτέλεσμα. Η κατανόηση των αιτίων της άνοιας είναι το πρώτο βήμα
(Neal et al, 2000).

Κατά τα τελευταία είκοσι χρόνια, οι επιστήμονες έχουν απομυθοποιήσει σε

μεγάλο βαθμό την προέλευση της άνοιας. Η γενετική μπορεί να αυξήσει τους κινδύνους
της, αλλά οι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο συνδυασμός κληρονομικών,
περιβαλλοντικών, παραγόντων του τρόπου ζωής είναι πολύ πιθανό να συντελέσουν ως
προς την εμφάνισή της (Andrews & Molyneux, 2012).

Η άνοια μπορεί να προκληθεί από (Prince at al, 2003):

8
 - Ιατρικές καταστάσεις που προσβάλλουν προοδευτικά τα κύτταρα του
εγκεφάλου και τις συνδέσεις του, κάτι που συνηθέστερα παρατηρείται στη
νόσο του Αλτσχάιμερ, στη νόσο του Parkinson ή στη νόσο του Huntington.
- Ιατρικές καταστάσεις όπως εγκεφαλικά επεισόδια που διαταράσσουν τη
ροή του οξυγόνου και απογυμνώνουν τον εγκέφαλο από ζωτικής σημασίας
θρεπτικές ουσίες.
- Κακή διατροφή, αφυδάτωση, καθώς και ορισμένες ουσίες,
συμπεριλαμβανομένων των ναρκωτικών και του αλκοόλ.
- Από τραύμα ή επαναλαμβανόμενες βλάβες στον εγκέφαλο. Ανάλογα με τη
θέση της βλάβης στον εγκέφαλο, μπορεί να επηρεασθούν οι γνωστικές
ικανότητες και η μνήμη.

Λοίμωξη ή ασθένεια που επηρεάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα,

συμπεριλαμβανομένης της νόσου Creutzfeldt-Jakob και HIV, όπως προαναφέρθηκε.
Ορισμένες καταστάσεις είναι αντιμετωπίσιμες, συμπεριλαμβανομένης της ηπατικής ή
νεφρικής νόσου και της κατάθλιψης που προκαλείται από ψευδό-άνοια (Αλτσχάιμερ’s
Disease International, 2011).

Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι οι καλές συνήθειες για την υγεία και την
ψυχική διέγερση μπορεί να προλαμβάνουν την άνοια εντελώς ή τουλάχιστον να
καθυστερούν την εμφάνιση της. Ακριβώς όπως η σωματική άσκηση μας κρατά
σωματικά ικανούς, η εξάσκηση του μυαλού και της μνήμη μπορεί να βοηθήσει να τη
διανοητική σταθερότητα, ανεξαρτήτως της ηλικίας (Department of Health, 2012).

Στρατηγικές για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας και γνωστικής λειτουργίας

είναι (Miller & Michael, 2011):

- Άσκηση με συνέπεια
- Υγιεινή διατροφή
- Εξάσκηση του μυαλού
- Τακτικός και ξεκούραστος ύπνος
- Ελαχιστοποίηση άγχους
- Αποφυγή του αλκοόλ και του καπνίσματος

Βάσει των πιο έγκυρων εκτιμήσεων που υπάρχουν, 7,3 εκατομμύρια Ευρωπαίοι
ηλικίας από 30 μέχρι 99 χρόνων, έπασχαν το 2006 από ποικίλα είδη άνοιας. Από αυτήν

9
την οµάδα, η πλειοψηφία ήταν γυναίκες ενώ οι άντρες συνιστούσαν μειοψηφία
ανδρών. Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής αύξησε την επίπτωση της άνοιας και µε
βάση κάποιες σύγχρονες προβλέψεις το νούμερο των ασθενών θα διπλασιάζεται ανά
20 χρόνια (Caposella & Warnock, 1995).

Σαφώς, η άνοια δεν επιδρά µόνο στους πάσχοντες αλλά και σε αυτούς οι οποίοι
τους φροντίζουν. Αν ληφθεί υπόψη πως σε κάθε οικογένεια µε κάποιον ασθενή
υπάρχουν κατά µέσο όρο τρία άτοµα τα οποία επιφορτίζονται με τη φροντίδα των
ασθενών, αυτό σηµαίνει πως οι ποικίλες µορφές της νόσου επιδρούν άμεσα στη ζωή
19 εκατομμυρίων ανθρώπων (ως άνω) (Miller, 2011).

Η άνοια έχει τεράστιο αντίκτυπο στη κοινωνία στο σύνολό της: βάσει της
επετηρίδας «Dementia in Europe Yearbook» (2008), το συνολικό κόστος περίθαλψης
για τη νόσο Αλτσχάιµερ και τις υπόλοιπες µορφές άνοιας ανερχόταν, το έτος 2005, σε
130 δισεκατομμύρια ευρώ για την ΕΕ. Το 56% του κόστους αφορούσε στην άτυπη
περίθαλψη. Παρόλα αυτά, η διάγνωση της ασθένειας στην ΕΕ συνεχίζει είναι
προβληματική. Βάσει διαθέσιµων επιδημιολογικών στοιχείων, µόνο οι µισοί από τους
ασθενείς έχουν διαγνωστεί µε την εν λόγω νόσο (Davis & Jenson, 1998).

Η σηµασία της νόσου αυτής είναι αρκετά χρόνια αναγνωρισμένη σε ευρωπαϊκό

επίπεδο, όχι μονάχα από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αλλά και από το Ευρωπαϊκό
Κοινοβούλιο και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Στη συνέχεια εντάσσονται τα ψηφίσµατα
του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τα έτη 1996 και 1998, που συνοδεύτηκαν από τη
χρηματοδότηση από το προϋπολογισµό για συγκεκριμένα έργα στον τοµέα αυτό. Η
λευκή βίβλος «Μαζί για την υγεία: στρατηγική προσέγγιση για την ΕΕ 2008-2013» της
23ης Οκτωβρίου 2007, όπου παρουσιάζεται η στρατηγική της ΕΕ για την υγεία,
διατείνεται πως υπάρχει ανάγκη μεγαλύτερης κατανόησης των νευροεκφυλιστικών
ασθενειών, όπως το Αλτσχάιµερ, στα πλαίσια της γήρανσης του πληθυσµού. Το
Συμβούλιο υιοθέτησε κάποια συμπεράσματα για τη καταπολέμηση των
νευροεκφυλιστικών ασθενειών και κυρίως του Αλτσχάιµερ (ως άνω) (Darton et al,
2011).

Την κύρια ευθύνη για την αντιμετώπιση των εν λόγω προκλήσεων την έχουν τα
ευρωπαϊκά κράτη. Εντούτοις, βάσει του άρθρου 152 της Συνθήκης της ΕΕ, ο σκοπός
της Κοινότητας στον τοµέα της υγείας συνίσταται στην ενθάρρυνση της συνεργασίας
μεταξύ των κρατών στη στήριξη των δράσεων τους. Επιπρόσθετα, το άρθρο 165 της

10
εν λόγω Συνθήκης ορίζει πως η Κοινότητα και τα κράτη διαχειρίζονται τις ενέργειες
τους στο τοµέα της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης προκειμένου να
διασφαλίσουν πως υπάρχει συνέπεια ανάμεσα στις εθνικές και κοινοτικές πολιτικές. Η
Επιτροπή δύναται, σε συνεργασία µε τα υπόλοιπα κράτη µέλη, να αναλαμβάνει
πρωτοβουλίες για τη προώθηση του συντονισµού (Αλτσχάιμερ Association, 1989).

Λόγω των ξεχωριστών χαρακτηριστικών του Αλτσχάιµερ και των υπόλοιπων

µορφών άνοιας, αυτές οι νόσοι συνιστούν τοµείς στους οποίους οι συντονισμένες
δραστηριότητες σε επίπεδα ΕΕ δύνανται να αποφέρουν επιπρόσθετα οφέλη και να
υποστηρίξουν τα κράτη (Calkins, 2009).

Προκειμένου να εξελιχθεί η παροχή υπηρεσιών στο θέμα της άνοιας, ιδιαίτερη

σπουδαιότητα υπάρχει στη δημιουργία δομών, υπηρεσιών αλλά και συνθηκών οι
οποίες θα βελτιώνουν τη ποιότητα της ζωής των ασθενών που πάσχουν από άνοια αλλά
και αυτών που τους φροντίζουν. Η πρώτη Μονάδα Αντιμετώπισης Προβλημάτων
Νόσου Αλτσχάιμερ στην Ελλάδα, εκκίνησε τη λειτουργία της το έτος 2007 και
χρηματοδοτήθηκε στα πλαίσια του επιχειρησιακού προγράμματος ‘’ΥΓΕΙΑ-
ΠΡΟΝΟΙΑ’’ 2000-2006. Το εν λόγω έργο συγχρηματοδοτήθηκε 75% από το
Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και 25% από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής
Αλληλεγγύης για ένα χρόνο, και έπειτα από εθνικούς κονδύλια. Η Μονάδα διαθέτει
(Μαυρής, 2008):

1. Κέντρο Ημέρας ασθενών με άνοια

2. Κέντρο Φροντίδας Περιθαλπόντων και Υποστήριξη της
οικογένειας
3. Υποστήριξη και Νοσηλεία στο σπίτι

Το 2009 στα πλαίσια του προγράμματος ‘’ΥΓΕΙΑ-ΠΡΟΝΟΙΑ’’ 2000-2006 εκκίνησε

η λειτουργία της Μονάδας Αντιμετώπισης Προβλημάτων Νόσου Αλτσχάιμερ «Άγιος
Ιωάννης» στην οδό Κωνσταντίνου Καραμανλή 164, στην Θεσσαλονίκη. Η νέα αυτή
μονάδα συνιστά διοικητικά, μια επέκταση της Μονάδας Αντιμετώπισης Προβλημάτων
της του Νόσου Αλτσχάιμερ «Αγία Ελένη». Αυτή η νέα μονάδα παρέχει στους ασθενείς
με άνοια και στις οικογένειες τους, τις κάτωθι υπηρεσίες (ως άνω) (Chaplin, 2012):

11
 1. Εκτίμηση των αναγκών, την εκπόνηση και την εφαρμογή
εξατομικευμένων σχεδίων φροντίδας και αποκατάστασης για ασθενείς με άνοια
(Brush et al, 2002).
2. Εκπαίδευση των ασθενών σε ατομικές και κοινωνικές
ικανότητες, όπως τη χρήση Η/Υ (Davis et al, 2009).
3. Θεραπευτικές επεμβάσεις σε ομαδικό και ατομικό επίπεδο, ήτοι
φυσικοθεραπεία και λογοθεραπεία καθώς και ενημέρωση και ψυχολογική
στήριξη των ασθενών και των οικογενειών τους (Μαυρής, 2008).
4. Προγράμματα ενημέρωσης για τη καταπολέμηση του στίγματος
και προκαταλήψεων που συσχετίζονται με ψυχικές διαταραχές (Miller, 2011).
5. Διαχείριση διαταραχών συμπεριφοράς και συναισθημάτων
(Τσολάκη, 2002).

Η λειτουργία αυτής της νέας μονάδας επεκτείνει και συμπληρώνει τις

υπηρεσίες τις οποίες παρέχει η Ελληνική Εταιρεία της Νόσου του Αλτσχάιμερ
στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα λειτουργούν δύο Μονάδες
Αντιμετώπισης Προβλημάτων της Νόσου του Αλτσχάιμερ όπου η πρώτη στεγάζεται
στο Κ.Η.Φ.Η και η δεύτερη στο Χαρίσειο Γηροκομείο Θεσσαλονίκης στην Άνω
Τούμπα. Οι εν λόγω μονάδες, λειτουργούν ως Κέντρα Ημέρας και απευθύνονται σε
άτομα τα οποία πάσχουν από τη νόσο του Αλτσχάιμερ ή κάποια άλλη μορφή άνοιας,
στους ασθενείς και στις οικογένειές τους. Στόχο των εν λόγω Μονάδων, αποτελεί η
άμεση διάγνωση, η θεραπεία, η έρευνα, η άμεση εισαγωγή στην Ελλάδα καινούργιων
θεραπευτικών μεθόδων, η στήριξη της οικογένειας και η βελτίωση της ποιότητας ζωής
του ασθενούς και των οικογενειών τους με απώτερο σκοπό την μικρότερη
περιθωριοποίηση και την άμεση αναζήτηση βοήθειας (Chalfont & Walker, 2015).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

Άνοια: ορισμός, μορφές και κλινικά χαρακτηριστικά της

1.1 ορισμός της άνοιας

12
 Ο ορισμός της άνοιας είναι αρκετά απλός. Η άνοια είναι μια ομάδα ασθενειών
που προκαλούν μόνιμη μείωση της ικανότητας του ατόμου να σκεφτεί, να
επιχειρηματολογήσει και να διαχειριστεί τη ζωή του. Η άνοια προκαλείται από
βιολογικές διεργασίες εντός του εγκεφάλου που βλάπτουν τα κύτταρα του εγκεφάλου
(Daykin et al, 2008).

Ασθένειες όπως η ασθένεια του Alzheimer, η νόσος σωμάτιων Lewy ή η

αγγειακή άνοια που κατατάσσονται ως άνοιες έχουν διάφορους κοινούς παράγοντες.
Προκαλούν στο άτομο μειωμένη μνήμη, λήθη και μια ανικανότητα να διατηρήσει νέες
πληροφορίες. Παράλληλα, καθιστούν το άτομο αδύνατο να μιλήσει και να γίνει
κατανοητό από τους άλλους και έχουν αντίκτυπο στην ικανότητα του να κατανοεί τον
γραπτό ή προφορικό λόγο. Επιπρόσθετα, το άτομο χάνει την ικανότητα να σχεδιάζει,
να παίρνει άρτιες αποφάσεις και να προβαίνει πολύπλοκα καθήκοντα. Το άτομο χάνει
την ικανότητα να επεξεργάζεται και να κατανοεί την οπτική πληροφορία. Αυτές οι
απώλειες σημαίνουν ότι ένα άτομο με άνοια δεν μπορεί να διαχειριστεί τη δική του
ημερήσια και προσωπική φροντίδα. Οι συνέπειες για ένα άτομο με αυτή τη διάγνωση
και την οικογένειά του μπορεί να είναι συγκλονιστικές (Campo & Chaudhury, 2012).

Η άνοια είναι ένας γενικός όρος, όπως ο καρκίνος. Όταν ακούμε ότι κάποιος
έχει διαγνωστεί με καρκίνο, γνωρίζουμε εκ των προτέρων ότι υπάρχει περισσότερο
ιστορικό. Μπορούμε να ρωτήσουμε ποια όργανα ή μέρη του σώματος επηρεάζονται.
Το ίδιο συμβαίνει και με την διάγνωση της άνοιας. Ως ένας ασθενής, ως ένα μέλος της
οικογένειας θα πρέπει να ασχοληθεί κάποιος εκτενώς με το είδος της άνοιας που
αντιμετωπίζει. Κάθε ασθένεια κάτω από αυτή την ομπρέλα έχει μια διαφορετική
πορεία, διαφορετικά συμπτώματα και διαφορετικές προκλήσεις. Οι φαρμακευτικές
αγωγές και παρεμβάσεις μπορεί να είναι διαφορετικές επίσης (Bowes et al, 2014).

1.2 μορφές άνοιας

Όπως προαναφέρθηκε, η άνοια είναι ένας γενικός όρος για μια ομάδα
διαταραχών του εγκεφάλου. Η νόσος Alzheimer είναι ο πιο κοινός τύπος άνοιας, που

13
αντιπροσωπεύει το 60 έως 80 τοις εκατό των περιπτώσεων. Όλοι οι τύποι της άνοιας
περιλαμβάνουν ψυχική έκπτωση που (Kanungs, 1982):

• σημειώθηκε από ένα υψηλότερο επίπεδο (για παράδειγμα, το άτομο δεν είχε
πάντα κακή μνήμη)

• είναι αρκετά σοβαρή ώστε να παρεμβαίνει στις συνήθεις δραστηριότητες και

την καθημερινή ζωή

• επηρεάζει περισσότερες από μία από τις ακόλουθες τέσσερις βασικές νοητικές
ικανότητες

- πρόσφατη μνήμη (την ικανότητα να μαθαίνουν τα άτομα και να θυμούνται

νέες πληροφορίες)
- γλώσσα (την ικανότητα να γράψουν ή να μιλήσουν, ή να κατανοούν
γραπτές ή προφορικές λέξεις)
- οπτικοχωρικές λειτουργίες (την ικανότητα να κατανοούν και να
χρησιμοποιούν σύμβολα, χάρτες, κ.λπ., καθώς και την ικανότητα του
εγκεφάλου να μεταφράσει οπτικά σήματα σε μια σωστή εντύπωση για το
πού βρίσκονται τα αντικείμενα στο χώρο)
- εκτελεστική λειτουργία (την ικανότητα να σχεδιάζουν, να μιλάνε, να
επιλύουν προβλήματα και να επικεντρώνονται σε μια εργασία)

Ασθένεια του Alzheimer

Αν και τα συμπτώματα μπορεί να διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό, το πρώτο

πρόβλημα που πολλοί άνθρωποι με Alzheimer παρατηρούν είναι ότι ξεχνάνε σε τέτοιο
βαθμό ώστε να επηρεάζεται η εργασία τους, τα διά βίου χόμπι τους ή η κοινωνική τους
ζωή. Άλλα συμπτώματα περιλαμβάνουν σύγχυση, προβλήματα με την οργάνωση και
την έκφραση των σκέψεων, την τοποθέτηση πραγμάτων σε λάθος σημεία, το να
χάνεται σε γνωστά μέρη, και αλλαγές στην προσωπικότητα και τη συμπεριφορά. Αυτά
τα συμπτώματα προκύπτουν από βλάβη των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου. Η
ασθένεια γίνεται σταδιακά χειρότερη καθώς τα περισσότερα κύτταρα έχουν
καταστραφεί και εξακολουθούν καταστρέφονται. Οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν
ακόμα γιατί τα κύτταρα του εγκεφάλου τίθενται δυσλειτουργία και πεθαίνουν, αλλά οι
δύο βασικοί ύποπτοι είναι δύο ανώμαλες μικροσκοπικές δομές που ονομάζονται
πλάκες και μπερδέματα (Prince et al, 2003).

14
Ήπια γνωστική εξασθένηση

Στην ήπια γνωστική εξασθένηση, ένα άτομο έχει προβλήματα με τη μνήμη ή με

μία από τις άλλες βασικές λειτουργίες που επηρεάζονται από την άνοια. Αυτά τα
προβλήματα είναι αρκετά σοβαρά ώστε να είναι αισθητά σε άλλους ανθρώπους και να
εμφανιστούν σε τεστ νοητικής λειτουργίας, αλλά δεν είναι αρκετά σοβαρά ώστε να
επηρεάζουν την καθημερινή ζωή. Όταν τα συμπτώματα δεν αναστατώσουν τις
καθημερινές δραστηριότητες, ένα πρόσωπο δεν πληροί τα κριτήρια για να διαγνωστεί
με άνοια. Το καλύτερα μελετημένο είδος της ήπιας γνωστικής εξασθένησης
περιλαμβάνει ένα πρόβλημα μνήμης. Τα άτομα με ήπια γνωστική εξασθένηση έχουν
αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης της νόσου Αλτσχάιμερ κατά τα επόμενα χρόνια, ειδικά
όταν κύριο το πρόβλημα τους περιλαμβάνει τη μνήμη. Ωστόσο, δεν είναι απαραίτητο
ότι αυτοί που έχουν διαγνωστεί με ήπια γνωστική εξασθένηση θα αναπτύξουν
Αλτσχάιμερ ή κάποιο άλλο είδος άνοιας (Department of Health, 2012).

Αγγειακή άνοια

Πολλοί εμπειρογνώμονες θεωρούν την αγγειακή άνοια τον δεύτερο πιο κοινό
τύπο άνοιας, μετά από τη νόσο του Αλτσχάιμερ. Αυτό συμβαίνει όταν οι θρόμβοι
εμποδίζουν τη ροή του αίματος σε μέρη του εγκεφάλου, στερώντας τα νευρικά κύτταρα
από τροφή και οξυγόνο. Αν αναπτύσσεται αμέσως από ένα και μόνο μεγάλο
εγκεφαλικό επεισόδιο το οποίο εμποδίζει ένα μεγάλο αιμοφόρο αγγείο, τότε μερικές
φορές αποκαλείται «άνοια μετά-εγκεφαλικού επεισοδίου." Μπορεί επίσης να συμβεί
όταν μια σειρά από πολύ μικρά εγκεφαλικά επεισόδια, φράζουν τα μικροσκοπικά
αιμοφόρα αγγεία. Σε ατομικό επίπεδο, αυτές οι κινήσεις δεν προκαλούν σοβαρά
συμπτώματα, αλλά με την πάροδο του χρόνου η συνδυασμένη δράση τους είναι
επιζήμια. Σε αυτή τη περίπτωση δίδεται η ονομασία "πολύ-αποφρακτικήή άνοια." Τα
συμπτώματα της αγγειακής άνοιας μπορεί να ποικίλουν, ανάλογα με τις περιοχές του
εγκεφάλου που εμπλέκονται. Η αμνησία μπορεί να είναι ένα σημαντικό σύμπτωμα,
ανάλογα με το αν οι περιοχές μνήμης επηρεάζονται. Άλλα κοινά συμπτώματα
περιλαμβάνουν την δυσκολία στην εστίαση της προσοχής και την σύγχυση. Η έκπτωση
μπορεί να συμβεί σε «βήματα», όταν υπάρχει μια αρκετά απότομη αλλαγή στη
λειτουργία τους. Οι άνθρωποι που αναπτύσσουν αγγειακή άνοια μπορεί να έχουν
ιστορικό καρδιακών προσβολών. Η υψηλή αρτηριακή πίεση ή χοληστερόλη, ο

15
διαβήτης ή άλλοι παράγοντες κινδύνου για καρδιακή νόσο είναι συχνά παρόντες..
(Boger & Milailidis, 2011).

Μικτή άνοια

Στην συνδυασμένη άνοια, η νόσος Alzheimer και η αγγειακή άνοια συμβαίνουν

ταυτόχρονα. Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι η μικτή άνοια αναπτύσσεται πιο από ό, τι
στο παρελθόν και ότι αυτό μπορεί να γίνει όλο και πιο κοινό καθώς οι άνθρωποι
γερνούν. Αυτή η πεποίθηση βασίζεται σε αυτοψίες από τις οποίες προκύπτει ότι οι
εγκέφαλοι σε περισσότερο από το 45 τοις εκατό των ατόμων με άνοια έχουν σημάδια
τόσο του Alzheimer όσο και της αγγειακής νόσου. Ο εκφυλισμός μπορεί να
ακολουθήσει ένα πρότυπο παρόμοιο είτε με το Alzheimer ή με την αγγειακή άνοια ή
με ένα συνδυασμό των δύο. Μερικοί εμπειρογνώμονες συστήνουν τη μικτή άνοια κάθε
φορά που ένα άτομο έχει τόσο (Department of Health)

(1) απόδειξη καρδιαγγειακής νόσου όσο και

(2) συμπτώματα άνοιας που χειροτερεύουν σιγά-σιγά.

Άνοια με σωμάτια Lewy

Στην άνοια με σωμάτια Lewy, ανώμαλα αποθέματα μιας πρωτεΐνης που

ονομάζεται α-συνουκλεΐνη δημιουργούνται μέσα στα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου.
Αυτές αυτά τα αποθέματα ονομάζονται σωμάτια Lewy από τον επιστήμονα ο οποίος
τα περιέγραψε για πρώτη φορά. Τα σωμάτια Lewy έχουν βρεθεί σε διάφορες
διαταραχές του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένης της άνοιας με σωμάτια Lewy, στη
νόσο του Πάρκινσον και σε κάποιες περιπτώσεις στη νόσο του Alzheimer. Τα
συμπτώματα της άνοιας με σωμάτια Lewy περιλαμβάνουν (Καπάκη & Παρασκευάς,
2000):

• Προβλήματα μνήμης, φτωχή κρίση, σύγχυση και άλλα συμπτώματα που

μπορούν να επικαλύπτονται με τη νόσο του Αλτσχάιμερ

• Τα συμπτώματα κίνησης είναι επίσης κοινά, συμπεριλαμβανομένων της

ακαμψίας, του τρέμουλου, της έλλειψης έκφρασης του προσώπου, προβλημάτων με
την ισορροπία και πτώσεων

• Υπερβολική υπνηλία

16
 • Οπτικές ψευδαισθήσεις

• Ψυχικά συμπτώματα και επίπεδο εγρήγορσης που μπορεί να έχουν

διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια της ημέρας ή από τη μια μέρα στην άλλη

• Στο περίπου 50 τοις εκατό των περιπτώσεων, η άνοια με σωμάτια Lewy

συνδέεται με μία κατάσταση που ονομάζεται ταχεία κίνηση των ματιών, διαταραχή του
ύπνου (REM). Η REM είναι το στάδιο όπου οι άνθρωποι συνήθως ονειρεύονται. Κατά
τη διάρκεια του φυσιολογικού ύπνου REM, η κίνηση του σώματος είναι αποκλεισμένη
και οι άνθρωποι δεν «ενεργούν έξω» από τα όνειρά τους. Στην διαταραχή του ύπνου
REM, οι κινήσεις δεν εμποδίζονται και οι άνθρωποι ενεργούν στα όνειρά τους, μερικές
φορές έντονα και βίαια.

Νόσος του Πάρκινσον

Το Πάρκινσον είναι μια άλλη ασθένεια που περιλαμβάνει σωμάτια Lewy. Τα

κύτταρα που έχουν υποστεί βλάβη και καταστρέφονται είναι κυρίως σε μια περιοχή
του εγκεφάλου σημαντική για τον έλεγχο της κίνησης. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν
τρόμο και αστάθεια, ακαμψία, δυσκολία στο βάδισμα, στον έλεγχο των μυών και την
ισορροπία, έλλειψη έκφρασης του προσώπου και διαταραχές της ομιλίας. Πολλά άτομα
με νόσο του Πάρκινσον αναπτύσσουν άνοια σε μεταγενέστερα στάδια της νόσου
(Darton et al, 2011).

Μετωποκροταφική άνοια

Η μετωποκροταφική άνοια είναι μια σπάνια διαταραχή που επηρεάζει κυρίως

το μέτωπο και τις πλευρές του εγκεφάλου. Επειδή οι περιοχές αυτές συχνά, αλλά όχι
πάντα, συρρικνώνονται, η απεικόνιση του εγκεφάλου μπορεί να βοηθήσει στη
διάγνωση. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη ανωμαλία που να φαίνεται στον εγκέφαλο στην
άνοια αυτή. Σε έναν τύπο που ονομάζεται νόσος του Pick, υπάρχουν μερικές φορές
ανώμαλα μικροσκοπικά αποθέματα που ονομάζονται φορείς Pick. Η μετωποκροταφική
άνοια εξελίσσεται πιο γρήγορα από ό, τι η νόσος του Αλτσχάιμερ και τείνει να
εμφανιστεί σε νεαρότερη ηλικία. Τα πρώτα συμπτώματα συνήθως περιλαμβάνουν
αλλαγές στην προσωπικότητα, την κρίση, το σχεδιασμό και τις κοινωνικές δεξιότητες.
Τα άτομα μπορούν να κάνουν αγενείς παρατηρήσεις για την οικογένεια ή τους ξένους,
ή να παίρνουν κακές αποφάσεις σχετικά με τα οικονομικά ή προσωπικά θέματα.
Μπορούν να δείξουν αδιαφορία ή υπερβολικό ενθουσιασμό. Μπορούν να έχουν μια

17
ασυνήθιστα ισχυρή παρόρμηση να φάνε και να κερδίζουν βάρος, ως αποτέλεσμα
(Senekal, 2010).

Νόσος Creutzfeldt-Jakob

Η νόσος Creutzfeldt-Jakob είναι μια σπάνια, γρήγορα θανατηφόρα διαταραχή

που επηρεάζει περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους ετησίως σε όλο τον κόσμο. Συνήθως
επηρεάζει τα άτομα ηλικίας άνω των 60. Η νόσος Creutzfeldt-Jakob είναι μία ασθένεια
Prée-awn. Αυτές οι διαταραχές συμβαίνουν όταν η πρωτεΐνη πριόν, μία πρωτεΐνη που
κανονικά υπάρχει στον εγκέφαλο, αρχίζει να λαμβάνει ένα ανώμαλο τρισδιάστατο
σχήμα. Αυτό το σχήμα προκαλεί βαθμιαία την πρωτεΐνη σε όλο τον εγκέφαλο να
αναδιπλώνονται στην ίδια ανώμαλο σχήμα, με αποτέλεσμα την αύξηση της ζημίας και
καταστροφή των κυττάρων του εγκεφάλου ( Alzheimer’s Disease International, 2011).

Υδροκέφαλος φυσιολογικής πιέσεως

Ο υδροκέφαλος φυσιολογικής πίεσης είναι μια άλλη σπάνια διαταραχή κατά

την οποία το υγρό που περιβάλλει τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό δεν είναι σε θέση
να στραγγίσει κανονικά. Το υγρό συσσωρεύεται, διευρύνοντας τους θαλάμους στο
εσωτερικό του εγκεφάλου. Καθώς οι θάλαμοι επεκτείνονται, μπορούν να συμπιέσουν
και να καταστρέψουν κοντινούς ιστούς. Τα τρία κύρια συμπτώματά του τύπου αυτού
είναι (Kalekin-Fishman, 1996):

(1) δυσκολία στο περπάτημα,

(2) απώλεια του ελέγχου της ουροδόχου κύστης και

(3) πνευματική εξασθένηση, συνήθως περιλαμβάνει μια γενική επιβράδυνση

στην κατανόηση και στην αντίδραση σε πληροφορίες. Οι αντιδράσεις ενός ατόμου αν
και είναι καθυστερημένες, τείνουν να είναι ακριβείς και κατάλληλες για την κατάσταση
όταν τελικά έρθουν.

Η εν λόγω νόσος μπορεί περιστασιακά να αντιμετωπιστεί με χειρουργική

εισάγοντας ένα μακρύ και λεπτό σωλήνα για την αποστράγγιση του υγρού από τον
εγκέφαλο στην κοιλιά (Triandis, 1990).

Νόσος του Χάντιγκτον

18
 Η νόσος του Χάντιγκτον είναι μια θανατηφόρος διαταραχή του εγκεφάλου που
προκαλείται από κληρονομικές αλλαγές σε ένα μοναδικό γονίδιο. Οι αλλαγές αυτές
οδηγούν σε καταστροφή των νευρικών κυττάρων σε ορισμένες περιοχές του
εγκεφάλου. Καθένας με ένα γονέα με Χάντιγκτον έχει 50 τοις εκατό πιθανότητες να
κληρονομήσει το γονίδιο, και ο καθένας που το κληρονομεί θα αναπτύξει τελικά τη
διαταραχή. Σε περίπου 1 έως 3 τοις εκατό των περιπτώσεων, δεν υπάρχει ιστορικό της
νόσου σε άλλα μέλη της οικογένειας. Η ηλικία κατά την εμφάνιση των συμπτωμάτων
και ο βαθμός της εξέλιξης διαφέρουν. Τα συμπτώματα της νόσου του Χάντιγκτον
περιλαμβάνουν συσπάσεις, σπασμούς, και άλλες ακούσιες κινήσεις, προβλήματα με
την ισορροπία και το συντονισμό, αλλαγές στην προσωπικότητα και προβλήματα
συγκέντρωσης ή λήψης αποφάσεων (Seeman, 1959).

Σύνδρομο Wernicke-Korsakoff

Το σύνδρομο Wernicke-Korsakoff είναι μια διαταραχή σε δύο στάδια που

προκαλείται από μια ανεπάρκεια της θειαμίνης (βιταμίνη Β-1). Η θειαμίνη βοηθά τα
κύτταρα του εγκεφάλου να παράγουν ενέργεια από τη ζάχαρη. Όταν τα επίπεδα της
βιταμίνης πέσουν πολύ χαμηλά, τα κύτταρα είναι σε θέση να παράγουν αρκετή
ενέργεια για να λειτουργήσουν σωστά. Η εγκεφαλοπάθεια του Wernicke είναι η πρώτη,
οξεία φάση, και η ψύχωση Korsakoff είναι το μακροχρόνιο στάδιο. Η πιο κοινή αιτία
είναι ο αλκοολισμός. Τα συμπτώματα του συνδρόμου Wernicke-Korsakoff
περιλαμβάνουν (Neal & Sara, 2000):

• σύγχυση, μόνιμα κενά στη μνήμη και προβλήματα με την εκμάθηση νέων
πληροφοριών

• τα άτομα μπορεί να έχουν την τάση να δημιουργούν πληροφορίες που δεν

μπορεί να θυμηθούν

• αστάθεια, αδυναμία και έλλειψη συντονισμού.

1.3 τα κλινικά χαρακτηριστικά της άνοιας

Τα οργανικά ψυχοσύνδρομα συνιστούν τις ψυχοπαθολογικές καταστάσεις

εκείνες οι οποίες οφείλονται σε οργανικές διαταραχές του εγκεφάλου. Τα εν λόγω
ψυχοσύνδρομα διακρίνονται σε (Serge Gauthier, 2000):

19
 • Οξέα (που είναι κατά κανόνα αναστρέψιμα)

• Χρόνια (που είναι μερικώς μόνο αναστρέψιμα ή μη αναστρέψιμα)

Η άνοια και τα γηρατειά δεν είναι συνώνυμα δεν έχει καμία σχέση η πιθανή
μικρή έκπτωση – της ταχύτητας κυρίως – των γνωστικών λειτουργιών του
φυσιολογικού ηλικιωμένου ατόμου με την παθολογική κατάσταση που λέγεται άνοια
(Τσολάκη, 1990).

Οι άνοιες συνιστούν κλινικά σύνδρομα τα οποία χαρακτηρίζονται από πληθώρα

διαταραχών των γνωσιακών λειτουργιών, χωρίς όμως να υφίστανται διαταραχές της
συνείδησης. Οι λειτουργίες οι οποίες θίγονται περιλαμβάνουν τη νοημοσύνη, το λόγο,
την ικανότητα μάθησης και μνήμης, τον προσανατολισμό, την αντίληψη, τη
συγκέντρωση, την κρίση, την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων και τον κοινωνικό
ρόλο, με αποτέλεσμα την αλλαγή της προσωπικότητας αλλά και της συμπεριφοράς
ενός πάσχοντα. Η εν λόγω δυσλειτουργία, δύναται να είναι είτε πρωτοπαθής, όπως στις
περιπτώσεις ασθενειών, τραυμάτων αλλά και βλαβών που προσβάλλουν απευθείας τον
εγκέφαλο, είτε δευτεροπαθής, όπως στις συστηματικές ασθένειες και στις διαταραχές
όπου η προσβολή του εγκεφάλου συνιστά ένα από τα πολλαπλώς προσβαλλόμενα
συστήματα ή όργανα του σώματος από τη νόσο (Andrews &Molyneux, 2012).

Παρά το γεγονός ότι η άνοια είναι πιο σύνηθες φαινόμενο στη γεροντική
ηλικία, εντούτοις, δεν πρέπει να θεωρείται ταυτόσημη με τις μεγαλύτερες ηλικίες, ούτε
και αποτελεί φυσιολογικό απότοκο του γήρατος. Είναι μια διάχυτη νόσος του
εγκεφάλου, της οποίας η διάγνωσή αφορά σε οποιαδήποτε ηλικία μετά τα τρία ή
τέσσερα έτη (μια ηλικία κατά τη διάρκεια της οποίας ο δείκτης ευφυΐας αποκτά
σημαίνουσα σταθερότητα). Σε κάθε περίπτωση, παρά το γεγονός ότι η άνοια δεν
συνιστά συχνό φαινόμενο τόσο σε παιδιά όσο και εφήβους, μπορεί να προέλθει από
γενικές ιατρικές καταστάσεις, όπως για παράδειγμα από τραύμα στο κεφάλι, από
όγκους στον εγκέφαλο, από λοίμωξη από HIV και από αδρενολευκοδυστροφίες και να
εμφανισθεί είτε με έκπτωση λειτουργικότητας είτε με καθυστέρηση ή παρέκκλιση της
φυσιολογικής ανάπτυξης («Σύγχρονη Θεώρηση των Συμπεριφορικών και
Ψυχολογικών Συμπτωμάτων στην Άνοια», 2000).

Κλινικά χαρακτηριστικά

Τα κλινικά χαρακτηριστικά της άνοια συνίστανται:

20
 • στην έκπτωση της μνήμης, δηλαδή της άμεσης και της πρόσφατης μνήμης σε
αρχικά στάδια και μετέπειτα και της απώτερης μνήμης και τουλάχιστον σε κάποια από
τις παρακάτω γνωστικές διαταραχές (Miller, 2011).:

- αφασία (διαταραχή του λόγου) • απραξία (έκπτωση στην ικανότητα να

διεκπεραιώνει κινητικές δραστηριότητες παρά την άθικτη κινητική
λειτουργία)
- αγνωσία (αδυναμία να αναγνωρίζει ή να προσδιορίζει αντικείμενα ή άτομα
παρά την άθικτη αισθητηριακή λειτουργία)
- ή διαταραχή της εκτελεστικής λειτουργίας

Υπολογίζεται ότι 70-90% των ασθενών με άνοια, παρουσιάζουν τόσο

συμπεριφορικά όσο και ψυχιατρικά συμπτώματα. Οι παραληρητικές ιδέες
εμφανίζονται σε ποσοστά που φτάνουν μέχρι και το 73% των ασθενών στις διάφορες
μελέτες, διαταραχές της αντίληψης (ψευδαισθήσεις, παραισθήσεις) σε ποσοστά μέχρι
50%, σύγχυση προσώπων μέχρι και 50%, καταθλιπτική συμπτωματολογία μέχρι και
80%, μανιακή εικόνα μέχρι 15%, επιθετικότητα και εχθρότητα μέχρι 20% και
μεταβολή της προσωπικότητας μέχρι 90% (Μαυρής, 2008).

Η άνοια συνήθως αρχίζει ύπουλα και βαθμιαία επιδεινούμενη για μήνες και
χρόνια. Συχνά αρχίζει με ασαφή μη ειδικά σωματικά ενοχλήματα, κακοδιαθεσία ή
ευερεθιστότητα και μείωση του ενδιαφέροντος για τη ζωή. Η πορεία της άνοιας
εξαρτάται από την αιτία της. Αν η αιτία μπορεί να θεραπευτεί τότε η άνοια μπορεί να
αναχαιτισθεί ή να αποστραφεί. Αν πρόκειται για Άνοια Τύπου Alzheimer τότε ο
θάνατος είναι η κατάληξη μετά από μακρά πορεία. Ο θάνατος συνήθως προέρχεται από
την αδυναμία του ατόμου να φροντίσει τον εαυτό, που έχει σαν αποτέλεσμα την κακή
διατροφή, τις κατακλίσεις, τα ατυχήματα, τις λοιμώξεις και την πνευμονία από
εισρόφηση (η πιο συχνή αιτία θανάτου) (Calkins, 2009).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ

Η φροντίδα των ασθενών με Άνοια

2.1 Oρισμός φροντίδας

Οι επαγγελματίες της υγείας απομακρύνονται όλο και περισσότερο από ένα

έργο προσανατολισμένο, με γνώμονα το επαγγελματικό μοντέλο της υγειονομικής
περίθαλψης, προς ένα πιο ολιστικό μοντέλο φροντίδας που δίνει έμφαση στους

21
ασθενείς με βάση τις εμπειρίες και τις ανάγκες τους. Στον τομέα της περίθαλψης των
ασθενών, αυτή η στροφή έχει περιγραφεί πιο συχνά ως μια κίνηση προς την τη
φροντίδα με επίκεντρο την προσέγγιση πρόσωπο με πρόσωπο. Παρά την πλούσια
βιβλιογραφία που περιγράφει την φιλοσοφία της προσωποκεντρικής φροντίδας,
γνωρίζουμε πολύ λίγα για τον καθορισμό της και στην εφαρμογή της φιλοσοφίας αυτής
στην φροντίδα ασθενών με άνοια (Θεοφανίδης, 2002).

Η έννοια του «προσώπου» βρίσκεται στο επίκεντρο των σημερινών

συζητήσεων σχετικά με την αρχή και το τέλος της ζωής, την αξιολόγηση της
ικανότητας, και τον ανθρώπινο πόνο. Προωθούμενη ως μια στροφή στην «κουλτούρα»
της φροντίδας, η ολιστική φροντίδα της άνοιας αναφέρεται πιο συχνά ως
«πρόσωποκεντρική» και είναι βασισμένη σε διάφορες πηγές, συμπεριλαμβανομένης
της κοινωνικής ψυχολογίας του καθηγητή Tom Kitwood (Καραβάτος, 1999).

Η προσωποκεντρική φροντίδα της άνοιας (PCC) έχει αναδειχθεί ως απάντηση

σε μια παλιά κουλτούρα της φροντίδας η οποία (Λέκκα-Μαρκάτη, 2000):

1) μείωνε την άνοια σε ένα αυστηρά βιοϊατρικό φαινόμενο

2) οδηγούταν από δραστηριότητες

3) επικαλούταν τεχνικές ελέγχου συμπεριλαμβανομένων χημικών και φυσικών

περιορισμών, αποθήκευσης και περιττών φαρμάκων

και 4) υποτιμούσε τον οργανισμό και την ατομικότητα των ατόμων με άνοια.

Σε αντίθεση, η προσωποκεντρική φροντίδα οδηγείται από τις αξίες,

επικεντρώνεται στην ανεξαρτησία, την ευημερία και την ενδυνάμωση των ατόμων και
των οικογενειών, και επιτρέπει στο άτομο να αισθάνεται να υποστηρίζεται, και να
αποκτά κοινωνική αυτοπεποίθηση. Η προώθηση της ανθρωποκεντρικής φροντίδας
είναι επίσης μια απάντηση στην έλλειψη προσοχής στην έρευνα της άνοιας, καθώς και
στον οργανισμό και την υποκειμενικότητα των ατόμων με άνοια (Οικονόμου, 2000).

Σύμφωνα με τον Kitwood, η προσωπικότητα είναι μια μόνιμη κατάσταση ή

καθεστώς που δίδεται σε ένα ανθρώπινο ον, από άλλους, στο πλαίσιο της σχέσης και
του κοινωνικού όντος η οποία και υπονοεί την αναγνώριση, το σεβασμό και την
εμπιστοσύνη. Ο στόχος της καλής φροντίδας της άνοιας είναι να διατηρήσει στη
προσωπικότητας στο πλαίσιο της έκπτωσης των ψυχικών δυνάμεων. Η προσοχή στην

22
προσωπικότητα περιλαμβάνει την αναγνώριση της κεντρικότητας της σχέσης, τη
μοναδικότητα των προσώπων, και το γεγονός της ενσωμάτωσης. Η φροντίδα της
άνοιας η οποία εστιάζεται μόνο στη νόσο και τη θεραπείας της δεν παρίσταται στην
προσωπικότητα του ασθενούς, αντιμετωπίζει τον ασθενή σαν ένα παθητικό
αντικείμενο, και είναι επιζήμια για τον ασθενή (Αβεντισιάν-Παγοροπούλου, 1993).

Η προσωποκεντρική φροντίδα βασίζεται στην ηθική ότι όλα τα ανθρώπινα όντα

έχουν απόλυτη αξία και είναι άξια σεβασμού, στο ότι δεν έχει σημασία η αναπηρία
τους, καθώς και στην πεποίθηση ότι τα άτομα με άνοια μπορούν να ζήσουν
ολοκληρωμένες ζωές. Κεντρικό ρόλο στην προσωποκεντρική φροντίδα έχει η αρχή ότι
η εμπειρία ενός ατόμου στη ζωή, η μοναδική του προσωπικότητα και το δίκτυο των
σχέσεων του θα πρέπει να αποτιμηθούν και να ληφθούν υπόψη από το προσωπικό στις
ρυθμίσεις φροντίδας. Η προοπτική αυτή βασίζεται στην παρατήρηση ότι η παρουσίαση
της άνοιας δεν μπορεί να μειωθεί στα αποτελέσματα μιας νευροπαθολογικής βλάβης,
αλλά αντίθετα είναι ένας συνδυασμός παραγόντων, συμπεριλαμβανομένης της
προσωπικότητας, της βιογραφίας, της σωματικής υγείας, της νευρολογικής
δυσλειτουργίας και της κοινωνικής ψυχολογίας. Σε αντίθεση, το να εστιάζει κάποιος
στις απώλειες ή την υποβάθμιση του ασθενούς μπορεί να ενισχύσει αρνητικές
αντιλήψεις και κακή θεραπεία ατόμων που πάσχουν από άνοια, και επίσης ενδέχεται
να έχει σημαντική επίπτωση στην εξέλιξη της άνοιας (ως άνω).

Αρκετές μελέτες έχουν αναγνωρίσει τη σημασία της αυτοεκτίμησης για τη

συνολική ευημερία των ατόμων με νόσο του Alzheimer (AD). Η προσωποκεντρική
φροντίδα περιλαμβάνει τη δημιουργία και τη διατήρηση θετικών, υποστηρικτικών και
κοινωνικών περιβαλλόντων για τα άτομα με άνοια. Σε αυτά τα πλαίσια, η
προσωπικότητα των ατόμων με άνοια μπορεί να βελτιωθεί με την ενίσχυση των
θετικών συναισθημάτων του ατόμου, καλλιεργώντας τις ικανότητες ή τις δεξιότητες
του και με τη βοήθεια της επούλωσης του ψυχικού τραύματος. Μέσα από την
παραγωγή ή / και τη διατήρηση των θετικών αλληλεπιδράσεων, τη σταθερότητα και
την ασφάλεια των σχέσεων, η προσωπικότητα των ατόμων με άνοια αναπληρώνεται
συνεχώς (ως άνω).

Ειδικές ψυχοθεραπευτικές τεχνικές για τη διευκόλυνση αυτών των σχέσεων

περιλαμβάνουν τα ακόλουθα (Λιάπης, 2000):

23
 1) Επικύρωση - η αποδοχή της πραγματικότητας, και τα συναισθήματα του να
είναι κάποιος ζωντανός, σε επαφή και πραγματικός.

2) Σταθερότητα - η παροχή ενός ασφαλούς ψυχολογικού χώρου όπου εκτεθεί

η ένταση και η τρωτότητα μπορούν να εκδηλωθούν. Μπορεί να είναι τόσο ψυχολογική
όσο και σωματική.

3) Διευκόλυνση – επιτρέπει σε ένα άτομο να κάνει ότι δεν είναι σε θέση να

κάνει, με την παροχή των τμημάτων της δράσης που λείπουν.

Η προσωποκεντρική φροντίδα έχει ενθαρρυνθεί από μια πληθώρα πρόσφατων

μελετών που αποκαλύπτουν ιδιότητες της προσωπικότητας σε άτομα που πάσχουν από
άνοια. Οι ιδιότητες της προσωπικότητας περιλαμβάνουν την αυτογνωσία, την
υποκειμενικότητα, που σημαίνει τη λήψη αποφάσεων, την ουσιαστική συζήτηση, τη
σεξουαλικότητα, την εκφραστική συμπεριφορά, την αυτονομία, τις κοινωνικές και
γνωστικές ικανότητες, την αίσθηση της κοινωνικής και προσωπικής ταυτότητας, το
χιούμορ και την ατομικότητα (Οικονόμου & Χριστοδούλου, 2000).

Το άτομο με άνοια δεν είναι απλά ένα παθητικό θύμα, αλλά μάλλον επιδιώκει
ενεργά να κατανοεί και να αντιμετωπίζει οτιδήποτε συμβαίνει. Οι συζητήσεις για τη
φροντίδα της άνοιας σε βιοηθική βιβλιογραφία προωθούν επίσης τη θεραπεία και την
περίθαλψη που βασίζεται στην προσωπικότητα και την ηθική της καθημερινής ζωής,
και επικεντρώνονται σε μια ενσωματωμένη προσωπικότητα που εκφράζεται μέσα σε
ένα πλαίσιο, και μέσα από τις σχέσεις (ως άνω).

2.2 Εργασία φροντιστών ασθενών με Άνοια

Αν ληφθεί υπόψη ότι µαζί µε τον ασθενή πάσχει ολόκληρη η οικογένεια και ότι
σε ποσοστό έως και 75% οι ασθενείς µε νόσο Alzheimer φροντίζονται στο σπίτι, η
κατανόηση των συνεπειών της παροχής φροντίδας είναι σηµαντική προκειµένου να
διατηρηθεί η σωµατική και ψυχική υγεία του φροντιστή. Όµως πώς ορίζεται ο
φροντιστής;

Ο υπεύθυνος φροντιστής θεωρείται εκείνο το πρόσωπο που είναι περισσότερο

υπεύθυνο για την καθηµερινή λήψη αποφάσεων και παροχή φροντίδας στον ασθενή µ

24
ε άνοια. Ο ανεπίσηµος φροντιστής είναι εκείνος ο οποίος παρέχει την φροντίδα του
στον ασθενή µε άνοια χωρίς αµοιβή.

Πώς εννοείται η παροχή φροντίδας; Κατά τον Bridges «βασίζεται σε έναν βαθύ
σεβασµό για τη ζωή και την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι έχουν το αναφαίρετο δικαίωµα
να διατηρήσουν τις νοητικές και σωµατικές τους δυνατότητες στο ανώτερο επίπεδο
λειτουργικότητας. Η µεγαλύτερη αποστολή της παροχής φροντίδας είναι η προαγωγή
της ανεξαρτησίας µ ε τη διατήρηση της πιο λειτουργικής κατάστασης του ατόµου,
σωµατικά, νοητικά, συναισθηµατικά και ψυχικά».

Το κόστος της παρεχόµενης φροντίδας µπορεί να είναι ψυχοκοινωνικό και

σωµατικό Οι Grunfeld και συν (1997) αναφέρονται στις σοβαρές συνέπειες της
φροντίδας ηλικιωµένων ασθενών µε άνοια για τους φροντιστές τους. Στην 1η φάση της
Καναδικής Μελέτη για την Υγεία και τη Γήρανση επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη ενός
εκτεταµένου ανεπίσηµου δικτύου Καναδών, οι οποίοι παρείχαν φροντίδα σε
ηλικιωµένους µε άνοια. Πάνω από το 98% των ηλικιωµένων µε άνοια στη κοινότητα
είχαν έναν φροντιστή. Από αυτούς το 94% ήταν ανεπίσηµοι φροντιστές, δηλαδή µη
αµειβόµενα µέλη της οικογένειας ή φίλοι. Από τους ασθενείς µε άνοια στη κοινότητα,
94% είχαν έναν ή δύο συγγενείς ή φίλους εκτός από το υπεύθυνο πρόσωπο φροντίδας
που τους βοηθούσε.

Στα δεδοµένα της Μελέτης διαγράφεται καθαρά ο ισχυρός ρόλος των γυναικών
ως φροντιστές. Τα τρία τέταρτα των υπεύθυνων προσώπων φροντίδας ασθενών µε
άνοια στη κοινότητα ήταν γυναίκες. Σχεδόν το ένα τέταρτο (1/4), δηλ. το 24% αυτών
ήταν σύζυγοι και το 29% ήταν κόρες. Επίσης, πάνω από 70% ήταν έγγαµοι/-µες, είτε
ο ηλικιωµένος διαβιούσε στη κοινότητα ή σε ίδρυµα. Το 1/5 των φροντιστών ήταν
φίλοι και άλλα µέλη της οικογένειας. ∆εν εργάζονταν σε ένα ποσοστό 29% σε
σύγκριση µε φροντιστές ασθενών σε ιδρύµατα. Η µέση ηλικία τους στη κοινότητα
ήταν 62 ετών, αλλά 32% από αυτούς ήταν ηλικίας 70 έως 90 ετών. Το 60% των
φροντιστών συγκατοικούσαν µ ε τον ασθενή (Lindsay and Anderson, 2004).

Επίσης, η Κλινική Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής του Παν/µίου

Κρήτης συµµετείχε σε Ευρωπαϊκή Μελέτη για τη νόσο Alzheimer, στην οποία βρέθηκε
να είναι υψηλό το κοινωνικό-οικονοµικό και συναισθηµατικό κόστος της νόσου σε
οικογένειες της αγροτικής Κρήτης (Lionis, 2000). Σύµφωνα µε τους Donaldson και
Burns (1999), βάσει των ερευνητικών δεδοµένων της µελέτης Manchester Carer’s

25
Project, αναγνωρίζεται ότι παράγοντες που συµβάλλουν στο βάρος των φροντιστών
ασθενών µ ε άνοια είναι τα ίδια τα χαρακτηριστικά τους, όπως το φύλο τους, η
διαθεσιµότητα υποστηρικτικών συστηµάτων, η σχέση τους µε τον ασθενή, ο τρόπος
που το άτοµο αντιλαµβάνεται τα συµπτώµατα του ασθενή (εάν προέρχονται από την
αρρώστια ή είναι εσκεµµένα) και η στάση και συµπεριφορά του απέναντι στον ασθενή.

Συνοπτικά, οι περισσότερες µελέτες που εξετάζουν το πώς οι διαφορές ως προς

το φύλο επηρεάζουν την επιβάρυνση των ατόµων φροντίδας, έχουν γίνει σε συζύγους.
Αναφορικά µ ε τη συσχέτιση συγγένειας και επιβάρυνσης ατόµου φροντίδας, οι
πλειονότητα των ερευνών συγκρίνει γυναίκες συζύγους µε άνδρες συζύγους ως άτοµα
φροντίδας. Επίσης, σε αρκετές µελέτες, οι κόρες είχαν βιώσει µεγαλύτερη επιβάρυνση
εν συγκρίσει µε τους/τις συζύγους και τους γιους (Chumbler et al, 2003). Μάλιστα
στο εγγύς µέλλον, ο αριθµός των δυνητικά διαθέσιµων ατόµων που θα παρέχουν
γενικότερα τη φροντίδα τους θα µειωθεί εξαιτίας των χαµηλότερων ποσοστών
γεννήσεων, του αυξηµένου ποσοστού µετακίνησης του πληθυσµού σε αστικά κέντρα
κυρίως και της διάλυσης της οικογένειας µε τη στενή της έννοια λόγω του
αυξανόµενου ποσοστού των διαζυγίων (O’ Brien, 2000).

Η ενηµέρωση των φροντιστών ασθενών µε άνοια για τη νόσο είναι επιτακτική

γιατί έχει βρεθεί ότι µπορεί να µειώσει την επιβάρυνση που νιώθουν λόγω της
παρεχόµενης φροντίδας. Είναι σηµαντική η διερεύνηση και καταγραφή των αναγκών
ενηµέρωσης και εκπαίδευσης των ατόµων φροντίδας ασθενών µ ε άνοια, προκειµένου
να µπορέσουν να ανταποκριθούν επαρκώς στο δύσκολο και απαιτητικό ρόλο τους, µε
σκοπό την πρόληψη ή ελαχιστοποίηση της επιβάρυνσης της σωµατοψυχικής υγείας
τους και της υποβίβασης της ποιότητας ζωής τους (Pfiger, 2000). ∆ιεθνώς η κύρια
προτεραιότητα για δράση είναι η ενηµέρωση για τη νόσο Alzheimer στο γενικό
πληθυσµό, τους πολίτες, τους επαγγελµατίες υγείας και τους σχεδιαστές κοινωνικής
πολιτικής.

Η ενηµέρωση είναι πρωταρχικός στόχος της ∆ιεθνούς Ένωσης για τη Νόσο

Alzheimer και όλες τις αντίστοιχες Εθνικές Ενώσεις που υποστηρίζει. Χρειάζεται να
γίνει γνωστό ότι η απώλεια µνήµης δεν είναι ένα φυσιολογικό επακόλουθο της
διαδικασίας της γήρανσης, αλλά ένα σύµπτωµα της νόσου. ∆ύο άλλες προτεραιότητες
για δράση είναι η έγκαιρη διάγνωση της άνοιας και η εκπαίδευση των υγειονοµικών
στη πρωτοβάθµια φροντίδα υγείας, αλλά και των φροντιστών. Χρειάζεται άµεση και

26
πλήρης ενηµέρωση για τη νόσο, στις οικογένειες µε το πάσχον µέλος, µα και συνεχή
υποστήριξη και συµβουλευτική σε µακρόχρονη βάση. Η υποστήριξη µπορεί να δοθεί
από τις Εταιρείες Νόσου Alzheimer σε συνεργασία µε τους επαγγελµατίες υγείας στη
Π.Φ.Υ.

Στις Η.Π.Α., Πρακτικές Οδηγίες της Αµερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης

δίνουν έµφαση στη σηµασία διασφάλισης της εκπαίδευσης των περιθαλπόντων τους
ασθενείς µε άνοια. Από τη στιγµή που είναι δεδοµένη η αύξηση του αριθµού των
ατόµων µε άνοια που ζουν στο σπίτι τους, παραµένοντας στη κοινότητα και
φροντίζονται από τις οικογένειες ή τους γείτονες και φίλους τους, οι ανάγκες και οι
επιθυµίες τους έχουν ιδιαίτερη σηµασία για τη χάραξη και εφαρµογή ολοκληρωµένης
κοινωνικής πολιτικής για την έγκαιρη διάγνωση και κατάλληλη θεραπεία της άνοιας.

Μία ψυχοκοινωνική αντίδραση στην παροχή φροντίδας είναι η εκλαµβανόµενη

επιβάρυνση των φροντιστών. Όπως αναφέρουν οι Parks και συν (2003), οι LK George
και LP Gwyther to 1986 όρισαν την επιβάρυνση του φροντιστή ως το «σωµατικό,
συγκινησιακό, κοινωνικό και οικονοµικό φορτίο της παροχής φροντίδας». Η
επιβάρυνση βιώνεται ως αποτέλεσµα των σωµατικών, ψυχολογικών,
συναισθηµατικών, κοινωνικών και οικονοµικών προβληµάτων τα οποία αναδύονται
στις οικογένειες που περιθάλπουν ηλικιωµένα µέλη τους µε διαταραχές. Περιλαµβάνει
αισθήματα υπερέντασης, δυσφορίας και εγκλωβισμού, αμηχανία, απώλεια ελέγχου,
αποµόνωση από την κοινωνία, αναποτελεσµατική επικοινωνία και πιέσεις στην
εργασία. ∆εδοµένων αυτών των αντιδράσεων, είναι αναµενόµενη η µεγαλύτερη
αυτοαναφερόµενη εµπειρία υπερέντασης των φροντιστών ασθενών µε άνοια από τους
µη-φροντιστές. Συγκριτικά µε το γενικό πληθυσµό, τα άτοµα φροντίδας -που
προέρχονται από το οικογενειακό και συγγενικό περιβάλλον- αναφέρουν σε τριπλάσια
συχνότητα αισθήµατα απόγνωσης. Συχνά αναφέρουν αϋπνία και µειωµένη
ενεργητικότητα. Συνήθως αισθάνονται σωµατική καταπόνηση, κοινωνική αποµόνωση,
µοναξιά, θυµό, µαταίωση, ενώ χάνουν εύκολα την υποµονή τους.

Αρχικά η οικογένεια αρνείται τη διάγνωση της νόσου Alzheimer ή άλλου

τύπου άνοιας και δυσκολεύεται να δεχθεί το γεγονός. Υποεκτιµά τα συµπτώµατα της
νόσου, οδηγείται στην εναλλαγή θεραπόντων αλλά και σε εναλλακτικές θεραπείες. Με
την πάροδο του χρόνου η κλινική πορεία της άνοιας προκαλεί στους πάσχοντες
αυξανόµενες διαταραχές στο γνωστικό και λειτουργικό επίπεδό τους, ενώ οι

27
περισσότεροι αναπτύσσουν δυσλειτουργική συµπεριφορά. Όσο όµως εξελίσσεται η
νόσος, η οικογένεια καταβάλλει σηµαντική προσπάθεια να ανταποκριθεί στις ευθύνες
φροντίδας του πάσχοντα ηλικιωµένου µέλους της, παρά τη δυσκολία της να
αντιµετωπίσει τα δικά της συναισθήµατα πόνου αλλά και πένθους για τον αγαπηµένο
άνθρωπό της. Το µέλος της οικογένειας ως υπεύθυνο πρόσωπο φροντίδας χρειάζεται
µε συστηµατικό τρόπο να επιλύει σειρά καθηµερινών προβληµάτων όπως λ.χ. οι
δυσκολίες στο ντύσιµο, το φαγητό ή πιο σύνθετα όπως εκείνα της χρήσης τουαλέτας
και µπάνιου, της ασφαλούς µετακίνησης και της δυσλειτουργικής συµπεριφοράς.

Προκειµένου να µπορέσει να αντιµετωπίσει όλα αυτά τα πρακτικά ζητήµατα

στη καινούργια του καθηµερινότητα, καλείται να αναλάβει ικανοποιητικά νέους
ρόλους. Για παράδειγµα, οι γυναίκες πρέπει να µάθουν «αντρικές δουλειές», όπως
οδήγηση και διαχείριση των οικονοµικών, µα και οι άντρες «γυναικείες δουλειές»,
όπως µαγείρευµα και γενικά τις δουλειές του νοικοκυριού. Καθώς αυξάνεται η
εξάρτηση του ασθενούς για βοήθεια, ανεβαίνει το επίπεδο της έντασης στο άτοµο
φροντίδας του. Μπορεί να αισθάνεται θυµό, λύπη, µοναξιά, δυσανασχέτηση, αλλά και
µια αίσθηση αποµόνωσης, άγχος ή και κατάθλιψη.

Τα συναισθήµατα αυτά συντελούν στη λεγόµενη επιβάρυνση του ατόµου

φροντίδας η οποία θεωρείται ως ένα µέτρο των συνεπειών της φροντίδας ενός
ασθενούς µε άνοια στον φροντιστή του. Σύµφωνα µε τους Parks και Novielli (2003),
σε µία έρευνα σε 510 οικογενειακούς φροντιστές που αναλύθηκαν οι τέσσερις όψεις
της επιβάρυνσης, οι συµµετέχοντες εκδήλωσαν συµπτώµατα άγχους σε υψηλότερο
βαθµό και λιγότερες κοινωνικές δραστηριότητες παρά οι µη-φροντιστές. Η φροντίδα
του ασθενούς µε άνοια επιβαρύνει σωµατικά και ψυχολογικά το µέλος της οικογένειάς
του που αναλαµβάνει αυτή την ευθύνη. Ο ασθενής µπορεί να µην αναγνωρίζει τα µέλη
της οικογένειάς του, να τα θεωρεί αγνώστους που προσπαθούν να τον εξαπατήσουν,
µπορεί να τους κατηγορήσει για κλοπή, απιστία ή άλλη «κακή» συµπεριφορά. Εάν ο
ασθενής δεν µπορεί να κοιµηθεί κατά τη διάρκεια της νύχτας, επηρεάζεται και ο ύπνος
του φροντιστή του που πρέπει να είναι σε επαγρύπνηση. ∆εν προκαλεί έκπληξη το
γεγονός ότι οι φροντιστές όσο πιο υπεύθυνοι είναι στη φροντίδα των συγγενών τους –
µε την έννοια της επιµελούς φροντίδας τους– τόσο πιο πολύ έχουν την τάση για
κατάθλιψη και επιβάρυνση.

28
 Τα τριάντα τελευταία χρόνια οι ερευνητές έχουν συµφωνήσει στο ότι η παροχή
φροντίδας σε ένα άρρωστο µέλος της οικογένειας είναι επιζήµιο για την υγεία. Όταν
µάλιστα η φροντίδα αφορά σε ένα ηλικιωµένο µέλος της οικογένειας µε άνοια,
αποτελεί µία χρόνια στρεσογόνα διαδικασία, µε δυνητικές αρνητικές συνέπειες για τη
σωµατική υγεία του πάσχοντα.

Σύµφωνα µε τους Vitaliano και συν (2003), οι οποίοι εστίασαν στη σχέση της
κατάστασης παροχής φροντίδας και της αυτο-αναφερόµενης σωµατικής υγείας και
λειτουργικότητας του φροντιστή ασθενούς µε άνοια, οι φροντιστές ασθενών µε άνοια
έχουν ελαφρά υψηλότερη επικινδυνότητα στην εκδήλωση προβληµάτων υγείας εν
συγκρίσει µε τους µη-φροντιστές. Σύµφωνα µε τους Parks και Novielli (2000), το
µεγαλύτερο µέρος της έρευνας στην υγεία των ατόµων φροντίδας έχει εστιάσει στην
ποιότητα ζωής τους στον ψυχολογικό τοµέα.

Οι Argimon και συν (2004) διεξήγαγαν µία έρευνα µε σκοπό τη συσχέτιση της
ποιότητας ζωής των ατόµων φροντίδας ασθενών µε άνοια µε την υγεία τους σε
σύγκριση µε προτυποποποιηµένο δείγµα κατά ηλικία και φύλο από τον γενικό
πληθυσµό. Τα αποτελέσµατα της συγχρονικής αυτής µελέτης σε 37 Κέντρα Υγείας
στην Καταλονία της Ισπανίας, έδειξαν ότι οι γυναίκες ως φροντιστές ασθενών µε άνοια
έχουν την εµπειρία µίας σοβαρά χαµηλής ποιότητας ζωής που συσχετίζεται µ ε κακή
σωµατική και ψυχική υγεία εν συγκρίσει µε το προτυποποποιηµένο δείγµα κατά ηλικία
και φύλο από τον γενικό πληθυσµό. Στην Ευρωπαϊκή Μελέτη EUROCARE, η οποία
στόχευε στην αποκάλυψη του Ευρωπαϊκού προφίλ του/της συζύγου ως φροντιστή που
συμβιώνει µε τον ασθενή µε άνοια, βρέθηκε υψηλό επίπεδο ψυχολογικής πίεσης µ ε
βάση μετρήσεις στο Genera Health Questionnaire – 12 (Argimon et al, 2004).

Η κατάθλιψη είναι η περισσότερο ερευνηθείσα διαταραχή στους φροντιστές

ασθενών µε άνοια. Αρκετές µελέτες έχουν δείξει ότι η επίπτωση της κατάθλιψης ήταν
υψηλή στους περιθάλποντες κυµαινόµενη από 18-47% και ότι τα άτοµα φροντίδας που
υπέφεραν από κατάθλιψη βίωναν υψηλοτέρα επίπεδα επιβάρυνσης. Μία µελέτη
αποκάλυψε ότι το άγχος ήταν παρόν σε 17.5% των φροντιστών, εν συγκρίσει µ ε 10.9%
των υποκειµένων σε αντίστοιχη οµάδα παρέµβασης.

Σύµφωνα µε τον O’ Brien (2000), ορισµένοι ερευνητές εκτιµούν ότι 60 µε 70%

των συγγενών που φροντίζουν ασθενείς µε άνοια κατ’ οίκον υποφέρουν από άγχος και
άλλη διαταραχή ή νόσο. Επίσης, οι φροντιστές ασθενών µε άνοια αντιλαµβάνονται την

29
κατάσταση υγείας τους σε χειρότερα επίπεδα σε σχέση µε άτοµα που δεν έχουν
αναλάβει ρόλο παροχής φροντίδας. Επιπλέον επηρεάζεται η ανοσοποιητική λειτουργία
τους διότι σύµφωνα µ ε ερευνητικά δεδοµένα οι ιογενείς ασθένειες διαρκούν
περισσότερο στους φροντιστές παρά σε αντίστοιχη οµάδα ελέγχου (Parks and Novielli,
2000).

Επίσης, στη 2 η φάση της Καναδικής Μελέτης (1996-1997) οι ανεπίσηµοι

φροντιστές ασθενών µ ε άνοια παρουσιάζουν περισσότερα χρόνια προβλήµατα υγείας
και καταθλιπτικά συµπτώµατα από εκείνους που φροντίζουν ηλικιωµένους χωρίς
άνοια. Τα άτοµα φροντίδας ασθενών που παρέµεναν στη κοινότητα ανέφεραν
σηµαντικά µεγαλύτερη επιβάρυνση από εκείνα τα άτοµα φροντίδας ασθενών που
τοποθετήθηκαν σε ίδρυµα ή παρέµειναν σε αυτό. Παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται σε
µεγαλύτερη επιβάρυνση των φροντιστών - και µπορούν µε τη σειρά τους να οδηγήσουν
σε κατάθλιψη- είναι η µεγαλύτερη συχνότητα διαταραγµένης συµπεριφοράς του
ασθενούς και η παραµονή του στη κοινότητα, αλλά και η ανεπαρκής ανεπίσηµη
υποστήριξη του ατόµου φροντίδας.

Επιπρόσθετα, οι φροντιστές ασθενών µε άνοια µε τις περισσότερο

διαταραγµένες συµπεριφορές και τη µεγαλύτερη λειτουργική ανικανότητα δέχονταν
λιγότερη βοήθεια από την οικογένεια και φίλους, παρά εκείνοι που είχαν τους
πάσχοντες στα ιδρύµατα.

Η µελέτη ορόσηµο των Schulz και συν (1999), η οποία αναφερόταν στην
υγεία των φροντιστών, αποκάλυψε ότι ηλικιωµένες σύζυγοι παρουσίασαν 63%
υψηλότερη θνησιµότητα από εκείνη στα άτοµα οµάδας ελέγχου, εύρηµα το οποίο
συµφωνεί µε αποτελέσµατα άλλων ερευνών σχετικά µε αυξηµένα ποσοστά
νοσηρότητας και θνησιµότητας σε µέλη της οικογένειας ως φροντιστές (O’ Brien,
2000). Το ζητούµενο για τους φροντιστές είναι να µπορέσουν να συνειδητοποιήσουν
ότι για να ανταποκριθούν στο νέο ρόλο τους δεν πρέπει να παραµελήσουν τον εαυτό
τους. Χρειάζεται ο επιµερισµός της φροντίδας του ασθενούς µε άνοια µε την
αξιοποίηση της συνεισφοράς του φιλικού και συγγενικού περιβάλλοντος αλλά και των
επαγγελµατιών υγείας (Ευρωπαϊκή Εταιρεία Alzheimer, 1999).

30
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ

Φροντίδα των ασθενών με άνοια

3.1 ποιότητα ζωής

Η ποιότητα ζωής είναι ένας όρος υποκειμενικός, ο οποίος περικλείει την υγεία
και τη λειτουργικότητα, τις κοινωνικό-οικονομικές συνθήκες, τη ψυχολογική,
συναισθηματική και πνευματική κατάσταση του ατόμου. Η ποιότητα ζωής περικλείει
και μερικά άλλα δεδομένα, όπως είναι η λειτουργία της οικογένειας, η επιβάρυνση και
πώς η αρρώστια ενός ανθρώπου έχει επιρροή σε όλη την οικογένεια.

Η ποιότητα ζωής σε αρκετές έρευνες έχει εκτιμηθεί με έμμεσο τρόπο, με τη

μέτρηση της επιβάρυνσης, της γενικής υγείας, του άγχους, της κοινωνικής και
οικογενειακής ζωής, ή της σωματικής και ψυχικής κούρασης. Επίσης ένα ζήτημα στην

31
έρευνα του θέματος είναι πως οι ασθενείς και οι σύντροφοι εγκλιματίζονται με άλλο
ρυθμό στην περίσταση και αυτή η προσαρμογή επηρεάζεται από ποικίλους
συντελεστές. Ενδιαφέρον επιπροσθέτως υφίσταται και για εκείνο που λέγεται
¨μετατόπιση της αντίδρασης¨ με βάση την οποία εάν τα άτομα ζουν μία μεγάλη
μετατροπή στην καθημερινότητά τους, τα εσωτερικά τους επίπεδα και οι αξίες ή ο όρος
της ποιότητας ζωής πιθανόν να αλλάξουν (Πάνου, 2006).

Αυτή η προσαρμογή μπορεί να γίνει και στα δύο μέλη ασθενούς- εκείνου που
φροντίζει, αλλά σε διαφορετικούς ρυθμούς και είναι δυνατό να οδηγήσει σε
αποκλίνουσες θέσεις σχετικά με τη σπουδαιότητα για τον όρο ¨ποιότητα¨. Η ποιότητα
ζωής έχει σχέση με την επιβάρυνση των οικογενειών που προσέχουν ασθενείς με άνοια
καθώς και διάφορες χρόνιες αρρώστιες και ανακαλύφθηκε σημαντική συσχέτιση
μεταξύ των δύο μεταβλητών (Ραγιά, 2007).

Οι Coen και συν. (2002) μελέτησαν την ποιότητα ζωής προσώπων που
φρόντιζαν άτομα με άνοια, κάνοντας σύγκριση ανάμεσα 88 σε φροντιστές ψηλής
επιβάρυνσης και σε φροντιστές χαμηλής επιβάρυνσης, με τη χρησιμοποίηση του μέσου
ΙQoL (Individual Quality of Life). Το πόρισμα έδειξε ότι τα άτομα ψηλής επιβάρυνσης
είχαν πιο χαμηλή ποιότητα ζωής σε συνάρτηση με τους φροντιστές χαμηλής
επιβάρυνσης. Ανακαλύφθηκε ότι τα άτομα εκείνα δεν είχαν κοινωνική στήριξη και οι
οικονομικοί όροι μάλλον να εμπόδιζαν τον πρωτοβάθμιο φροντιστή από το να
«αγοράσει» υποστηρικτικές υπηρεσίες. Δείχνει ακόμα ότι στην περίπτωση των
ασθενών μεγάλης ηλικίας με άνοια, υφίσταται μια σχετική απροθυμία από τα υπόλοιπα
μέλη της οικογένειας να μεριμνήσουν, επομένως αυτά τα άτομα συνιστούν μια
δυνητική μεν, αλλά μη δραστική πηγή στήριξης (Μάνος, 1988).

Οπότε στην περίπτωση αυτή ισχύει ο «νόμος της αντίστροφης φροντίδας» των
Jones και Peters (1992) κατά τον οποίο εκείνοι που χρειάζονται πιο πολύ χρόνο για να
χαλαρώσουν λίγο από το βάρος της φροντίδας είναι εκείνοι που θα πάρουν λιγότερο.
Το σύνηθες σενάριο του άγχους της φροντίδας περιγράφει την εικόνα φροντιστών όπου
θυσιάζουν τη δική τους υγεία για να βοηθήσουν τα ανήμπορα συγγενικά τους άτομα
να συνεχίσουν να μένουν στην κοινότητα. Αυτό είναι δυνατόν να μεταβληθεί με
σωματικά και ψυχολογικά κουρασμένους φροντιστές όπου εν τέλει προσφέρουν
κατώτερης ποιότητας φροντίδα που ίσως να οδηγήσει σιγά σιγά σε κακοποίηση ή
αμέλεια και στο τέλος σε άσχημα πορίσματα για τον ασθενή (Θεοφανίδης, 2002).

32
 Αρκετές έρευνες εστίασαν πάνω στους συντελεστές ρίσκου για κακοποίηση
μέσα στο φάσμα της φροντίδας ασθενών με άνοια και έχουν βρει ότι η προβληματική
συμπεριφορά, η βία και η επιθετικότητα κατά του φροντιστή όπως και η νοητική
ανεπάρκεια του ασθενούς συνιστούν καίριο κίνδυνο για κακοποίηση του αρρώστου
(Μεγαλούδη, 2000).

Από τη μεριά του φροντιστή, το στρες, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η κατάθλιψη

και η κατάχρηση ουσιών έχουν αναφερθεί σαν αιτίες κινδύνου για κακοποίηση του
ασθενούς, σε συνάρτηση με αρκετά έτη φροντίδας και πιο πολλές ώρες ανάμειξης στη
φροντίδα. Ένας τρίτος συντελεστής κινδύνου για κακοποίηση βρέθηκε να είναι η
συσχέτιση μεταξύ στη δυάδα φροντιστή-φροντιζόμενου, περικλείοντας της σχέσης
συζύγου, της συγκατοίκησης και της φτωχικής προνοσηρής επαφής. Νεότερες έρευνες
συνυπολογίζουν και τη νοητική κατάσταση του φροντιστή σα συντελεστή πρόβλεψης
της ποιότητας της φροντίδας. Επίσης, στις περιπτώσεις όπου οι φροντιστές οι ίδιοι
έδειχναν πνευματικά ελλείμματα, οι ασθενείς έλεγαν ότι γίνονταν θύματα εγκλιτικά
κακής συμπεριφοράς. Τα πορίσματα δίδουν την εικόνα ηλικιωμένων συζυγικών
δυάδων όπου ο ασθενής εμφανίζει ψηλά επίπεδα ανικανότητας, η λειτουργικότητα, η
ψυχική και η σωματική υγεία του νοσοκόμου είναι υποβαθμισμένα και μέσα στη σχέση
δηλώνονται προσβλητικές λεκτικές διαντιδράσεις (Αθανάτου, 2007).

3.2 το φορτίο των φροντιστών

Στη άνοια με τον ασθενή πάσχει όλη η οικογένεια. Στη μεγαλύτερή τους
πλειονότητα, οι ασθενείς που πάσχουν από άνοια, φροντίζονται στο σπίτι από την
οικογένειά τους, παιδιά, αδέλφια, συζύγους. Έχει υπολογιστεί ότι παραπάνω από το
90% των ανθρώπων με άνοια είναι στο σπίτι και ότι από εκείνους, η φροντίδα πέφτει
σε ένα μέλος της οικογένειας στο 80% των περιστάσεων. Η οικογένεια έχει την
υποχρέωση της φροντίδας των ασθενών ακόμη και εφόσον υφίστανται επαγγελματίες
βοηθοί ή νοσηλεύονται σε κλινικές, στην Ελλάδα. Οι μεγάλες αξιώσεις μέριμνας των
ασθενών που πάσχουν από άνοια έχουν επιρροή στην υγεία εκείνων που τους
φροντίζουν, επηρεάζουν τη συμμετοχή τους σε κοινωνικές και επαγγελματικές
δραστηριότητες, μειώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους, κλονίζουν την κοινωνική τους
θέση και ρισκάρουν την οικονομική τους σιγουριά (Aronson, 1994d).

33
 Η επιβάρυνση από τη φροντίδα ενός ασθενή που πάσχει από άνοια ίσως να είναι
ψυχική, σωματική και οικονομική. Η ψυχική είναι ευκρινώς η σπουδαιότερη και η πιο
προσωπική. Οι φροντιστές κάνουν μεγάλη χρήση ψυχοτρόπων φαρμάκων, ενώ
διατρέχουν μεγάλο ρίσκο να παρουσιάσουν κατάθλιψη. Η στενή σχέση με έναν ασθενή
που πάσχει από άνοια κινητοποιεί ενοχές και φόβο θανάτου. Ειδικά ψυχοφθόρο είναι
και το συνεχές αίσθημα στρες, το ενδιαφέρον για τον ασθενή, την ασφάλεια του, τα
πιθανά απρόοπτα σε καθημερινή βάση. Η εικόνα του φροντιστή, μας δείχνει έτσι, ένα
πρόσωπο που προσφέρει τη φροντίδα και την επίβλεψη που έχει ανάγκη ο ασθενής.
Εξαιτίας του ότι η άνοια είναι η μια εκφυλιστική αρρώστια, η εξάρτηση του ασθενούς
από τον φροντιστή θα μεγαλώνει όσο περνούν οι μέρες (Παγκάλτσου, 2004).

Η διαρκής φροντίδα που ο φροντιστής πρέπει να δώσει στον ασθενή που πάσχει
από άνοια δημιουργεί μεγάλα επίπεδα άγχους, θυμού και κούρασης. Η έννοια
«Burden» (Φορτίο, βάρος) έγινε για να καθρεφτιστούν τα αισθήματα "υπερφόρτωσης"
και "καθήκοντος", τα όποια οι οικογένειες ίσως να αισθάνονται όταν χειρίζονται έναν
ασθενή με άνοια. Κάποια από τα συναισθήματα που πιθανόν να νιώσει ο φροντιστής
είναι θλίψη, τύψη, οργή, μοναξιά, αισχύνη. Αφορά φυσιολογικές αντιδράσεις σε μια
θλιβερή, αδικαιολόγητη στην ουσία της πραγματικότητα. Η αντίληψη και παραδοχή
των συναισθημάτων του, κάνει πιο εύκολο το δύσκολο έργο του (Hofman, 1997).

3.2.1 Αισθήματα που καλείται να αντιμετωπίσει ο φροντιστής

Πένθος

Το πένθος είναι η ψυχική αντίδραση εκείνου που ζει μία απώλεια, αληθινή ή
συμβολική. Λόγω της αρρώστιας ο φροντιστής νιώθει ότι έχει χάσει τον άνθρωπό του,
το γονέα ή ένα φίλο. Οδυνηρές επιστρέφουν οι μνήμες και γίνονται οι παραλληλισμοί
με το παρελθόν. Κι όταν κάποιος θεωρεί πως έχει προσαρμοστεί, η αρρώστια
εμφανίζεται ξανά. Στα πιο προχωρημένα στάδια εάν ο ασθενής δεν αναγνωρίζει ούτε
εκείνον που τον φροντίζει, τα συναισθήματα οδύνης γίνονται σαρωτικά. Η διεθνής
εμπειρία έχει δείξει ότι η συμμετοχή των φροντιστών σε μια ομάδα υποστήριξης είναι
ο πιο καλός τρόπος χειρισμού αυτής της κατάστασης. Ενοχή Είναι λογικό να
υφίστανται αισθήματα ενοχής και ντροπής για τη μη σωστή συμπεριφορά του
ασθενούς. Στις περιπτώσεις, όπου ο θυμός και η ανέχεια φτάσουν στα όρια τους θα
πρέπει να ερευνώνται τα ενδεχόμενα δραματοποίησης του ασθενούς. Το να μοιραστεί

34
ένας άνθρωπος αυτά τα δύσκολα συναισθήματα με άλλους που τον φροντίζουν ή με
γνωστά πρόσωπα μπορεί να τον ανακουφίσει σε μεγάλο βαθμό (Lindsay et al, 2002).

Θυμός

Ο θυμός ίσως να έχει αρκετούς αποδέκτες. Ίσως να αποτείνεται στον ασθενή,

στον ιατρό, στο Θεό ή στην όλη περίσταση. Είναι σπουδαίο να θυμάται κάποιος πως
το θυμό τον προξενεί η αρρώστια και οι δυσχέρειες που συνεπάγονται και όχι ο
ασθενής ως άτομο. Κάποιες φορές, οι φροντιστές νιώθουν τέτοιο θυμό που υπάρχει
κίνδυνος να κάνουν κακό στο άτομο που φροντίζουν. Η βοήθεια ενός ειδικού πιθανόν
να είναι χρήσιμη για τον φροντιστή όταν έρθει σε ένα σημείο όπου δεν θα αντέχει άλλο
την κατάσταση της φροντίδας του ατόμου που πάσχει από άνοια (Martyn & Warner,
2009).

Ντροπή

Το αίσθημα της ντροπής, ιδίως εάν ο ασθενής φέρεται έτσι που εκθέτει
δημόσια και τον ίδιο και το φροντιστή, είναι μεγάλη. Αυτό το αίσθημα είναι πιθανό να
αμβλυνθεί αν φροντιστής μιλήσει για αυτό με άλλους φροντιστές που έρχονται
αντιμέτωποι με παρόμοια προβλήματα. Επιπροσθέτως, βοηθά η πληροφορία στους
φίλους και οικογενειακά πρόσωπα αναφορικά με την πορεία της αρρώστιας, για να
αντιλαμβάνονται τη συμπεριφορά του ασθενούς (Martyn & Geil, 2000).

Μοναξιά

Αρκετοί φροντιστές αποσύρονται κοινωνικά και περιορίζονται στο σπίτι τους

με τον ασθενή που φροντίζουν. Μία τέτοια φροντίδα τείνει να είναι μια πολύ μοναχική
δραστηριότητα, ενώ η πρότερη συντροφική επαφή με τον ασθενή ίσως να χαλαρώσει,
ενώ περιορίζονται και οι άλλες κοινωνικές επαφές εξαιτίας των μεγάλων αξιώσεων στο
σπίτι. Η μοναξιά δυσκολεύει τον χειρισμό των ζητημάτων. Είναι χρήσιμο να δοθεί
προτεραιότητα στη διατήρηση των φιλικών επαφών και των κοινωνικών σχέσεων του
φροντιστή (Μεντενόπουλος & Μπούρας, 2002).

35
 Η αυτοπεποίθηση ενός φροντιστή είναι κοινώς η αυτοαποτελεσματικότητα του
στην φροντίδα του ασθενούς. Κάποιοι μελετητές θεωρούν, ότι η υποκειμενική
μετάφραση της κατάστασης είναι ο κύριος συντελεστής που ευθύνεται για την
μετρίαση του βαθμού του άγχους που βιώνεται από τους φροντιστές. Η ποιότητα ζωής
του φροντιστή μπορεί να επηρεάζεται από ορισμένα γνωρίσματα της κατάστασης της
φροντίδας παρά από τον ίδιο τον ασθενή. Επίσης έχει εισηγηθεί ότι οι φροντιστές που
χειρίζονται καλά την κατάσταση πιθανόν έχουν μεγάλα ποσοστά
αυτοαποτελεσματικότητας (Ραγιά, 2007).

Η αυτοαποτελεσματικότητα είναι η προσωπική αντίληψη της εμπιστοσύνης

κάποιου στις δικές του ικανότητες με τις οποίες μπορεί να αποπερατώσει ένα έργο ή
να βγάλει στην επιφάνεια κάποια συμπεριφορά με επιτυχία. Κατά τον ορισμό της
αυτοαποτελεσματικότητας υφίστανται δυο τύποι προσδοκιών: οι προσδοκίες για το
αποτέλεσμα και οι προσδοκίες για την δραστηριότητα. Στις προσμονές για το
αποτέλεσμα υφίσταται η σιγουριά πως μια ορισμένη συμπεριφορά θα κατευθύνει σε
ένα συγκεκριμένο πόρισμα. Από την άλλη οι προσμονές για την κινητικότητα είναι η
σιγουριά ότι κάποιος με επιτυχία επιτελεί μια συμπεριφορά με στόχο να καταφέρει το
αποτέλεσμα που προσδοκάται. Το μυστικό για τη μεταβολή της συμπεριφοράς είναι να
αυξήσουμε την αυτοπεποίθηση και να ξεκινήσει το άτομο να στηρίζεται σε αυτή, όταν
επιτελεί μια άλλη συμπεριφορά. Για να κατορθωθεί αυτό θα πρέπει να δοθεί σημασία
όχι απλά στο χτίσιμο των δεξιοτήτων, αλλά και στην τόνωση του ατόμου που φροντίζει
με τη γνώση, για να πιστέψει ότι μια ορισμένη συμπεριφορά θα κατευθύνει σε ένα
ορισμένο αποτέλεσμα, το οποίο βέβαια είναι η καλυτέρευση της ποιότητας της ζωής
του (Σύγχρονη Θεώρηση των Συμπεριφορικών και ψυχολογικών Συμπτωμάτων στην
Άνοια, 2000).

3.3 Η Επισκόπηση Υγείας μέσω της κλίμακας SF-36

Η Επισκόπηση Υγείας μέσω της κλίμακας SF-36 καταρτίστηκε το 1992 από

τον Ware. Η κλίμακα SF-36 αποτελείται από 36 ερωτήσεις μέσω των οποίων
κωδικοποιούνται ταυτόχρονα, με την υποστήριξη ενός κατάλληλου αλγόριθμου, οι
εκφάνσεις τόσο της φυσικής όσο και της πνευματικής υγείας του κάθε ερωτώμενου. Η
Επισκόπηση Υγείας μέσω της κλίμακας SF-36 συνιστά ένα αξιόπιστο και γρήγορο
εργαλείο και δύναται να απαντηθεί από άτομα ηλικίας 14 ετών και άνω. Παρά το
γεγονός ότι το ερωτηματολόγιο αυτό μπορεί να απαντηθεί είτε μέσω μιας συνέντευξης

36
πρόσωπο με πρόσωπο, είτε μέσω τηλεφώνου είτε να σταλεί ταχυδρομικώς, θεωρείται
πως η προσωπική συνέντευξη επιτυγχάνει έναν μεγαλύτερο βαθμό
ανταποκρισιμότητας, και χαρακτηρίζεται από ευαισθησία και εγκυρότητα.
Χρησιμοποιείται σε πάνω από 60 κράτη και σε περισσότερες από 100 διαφορετικές
ασθένειες αλλά και καταστάσεις, κάτι το οποίο αντανακλά το μεγάλο εύρος αποδοχής
της εν λόγω κλίμακας (Υφαντόπουλος, 2007).

Το 2004 η Επισκόπηση Υγείας μέσω της κλίμακας SF-36 μεταφράστηκε και

προσαρμόστηκε στα ελληνικά γλώσσα βάσει της προβλεπόμενης διαδικασίας του
IQOLA αναφορικά με την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της. Οι ερωτήσεις
επικεντρώνονται σε 8 εκφάνσεις-υποκλίμακες που υπό-κατηγοριοποιούνται σε 2
κλίμακες, στη Σωματική (Physical Component Scale-PCS) και στη Διανοητική (Mental
Component Scale-MCS). Ο κλίμακες μέτρησης είναι (ως άνω):

1. Σωματική λειτουργικότητα-ΣΛ (physical functioning) με 10 ερωτήσεις,

2. Ρόλος σωματικός-ΡΣ (role physical) με 4 ερωτήσεις,

3. Σωματικός πόνος-ΣΠ (bodily pain) με 2 ερωτήσεις,

4. Γενική υγεία-ΓΥ (general health) με 5 ερωτήσεις,

5. Ζωτικότητα-ΖΤ (vitality) με 4 ερωτήσεις,

6. Κοινωνική λειτουργικότητα-ΚΛ (social functioning) με 2 ερωτήσεις,

7. Ρόλος συναισθηματικός-ΡΣ (role emotional) με ερωτήσεις,

8. Ψυχική υγεία-ΨΥ(mental health) με 5 ερωτήσεις.

9. Μεταβολή της υγείας με 1 ερώτηση

Καθεμία από τις υπό-κλίμακες παίρνει τιμή από 0 μέχρι 100. Το 0 και το 100
αντιπροσωπεύουν την χείριστη και τη βέλτιστη δυνατή ποιότητα υγείας. Οι τιμές που
παρεμβάλλονται, αντανακλούν την αναλογία της συνολικής τελικής βαθμολογίας της
κλίμακας. Ο ως άνω μετασχηματισμός επιτυγχάνεται με βάση τον κάτωθι τύπο:

37
 Μετασχηματισμός βαθμολογίας κλίμακας = [(πραγματική βαθμολογία
κλίμακας – χαμηλότερη βαθμολογία κλίμακας)*100] / πιθανή διακύμανση
βαθμολογίας κλίμακας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

4.1 Το δείγμα της έρευνας

Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 106 φροντιστές ασθενών, εκ των οποίων το
48,57% ήταν άνδρες και το 51,43% ήταν γυναίκες. Η μέση ηλικία του δείγματος ήταν
57,96 έτη, με τον μικρότερο φροντιστή να είναι ηλικίας 27 ετών και τον μεγαλύτερο
ηλικίας 91 ετών.

4.2 Συλλογή της πληροφορίας - συνεντεύξεις

Η συλλογή της πληροφορίας έγινε μέσω προσωπικής ή τηλεφωνικής

συνέντευξης. Η προσέγγιση των φροντιστών έγινε μέσω των δομών αντιμετώπισης της
άνοιας στην Ρόδο:

38
 - ΠΑΝΑΚΕΙΑ: εταιρεία ανάπτυξης κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας
παίδων & ενήλικων & κοινωνικής μέριμνας & αποκατάστασης νοητικά
υστερούντων
- ΑΡΣΙΝΟΗ: κέντρο ημερήσιας φροντίδας ασθενών με άνοια το οποίο ανήκει
στην εταιρεία ΠΑΝΑΚΕΙΑ.
- Eρωτηματολόγια δόθηκαν επίσης σε φροντιστές ασθενών που έχουν λάβει
διάγνωση για άνοια αλλά δεν ακλουθούν κάποιο πρόγραμμα ούτε
επισκέπτονται κάποιο από τα παραπάνω κέντρα.

Συγκεκριμένα, τον Φεβρουάριο του 2014 πραγματοποιήθηκε ηλεκτρονική

έρευνα προκειμένου να εντοπιστούν οι κρατικοί και ιδιωτικοί φορείς που ασχολούνται
με τους ασθενείς που πάσχουν από τη νόσο Αλτσχάιμερ, με έμφαση σε αυτούς της
Ρόδου. Πρώτα υπήρξε τηλεφωνική επικοινωνία με την εταιρεία ανάπτυξης κοινοτικών
υπηρεσιών ψυχικής υγείας παίδων & ενήλικων & κοινωνικής μέριμνας &
αποκατάστασης νοητικά υστερούντων ΠΑΝΑΚΕΙΑ για την αναζήτηση συνεργασίας
με σκοπό την πρόσβαση στο δείγμα της μελέτης. Έπειτα εστάλησαν ηλεκτρονικά:
επιστολή που περιείχε τον σκοπό της έρευνας και τον επιθυμητό τρόπο επικοινωνίας
με το δείγμα της μελέτης, συνοδευόμενη από την επίσημη βεβαίωση σπουδών από το
Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, το ερευνητικό πρωτόκολλο, τα ερωτηματολόγια και
ενδεικτικό χρονοδιάγραμμα αυτής. Ακολούθησε παρόμοιος τρόπος επικοινωνίας με το
κέντρο ημερήσιας φροντίδας ασθενών με άνοια ΑΡΣΙΝΟΗ το οποίο ανήκει στην
εταιρεία ΠΑΝΑΚΕΙΑ και σε φροντιστές ασθενών που έχουν λάβει διάγνωση για άνοια
αλλά δεν ακλουθούν κάποιο πρόγραμμα ούτε επισκέπτονται κάποιο από τα παραπάνω
κέντρα.

4.3 Μετρήσιμα χαρακτηριστικά

Στο δείγμα έγιναν προσωπικές συνεντεύξεις ώστε να συλλεχθούν τα κοινωνικό-

δημογραφικά τους στοιχεία, να γίνει επισκόπηση της υγείας τους και η εκτίμηση των
καταθλιπτικών τους συμπτωμάτων με χρήση της κλίμακας αυτοαξιολόγησης κατά
Ζung. Τα ανωτέρω-σταθμισμένα στα ελληνικά- εργαλεία επιλέχθηκαν λόγω της
καταλληλότητας χρήσης σε γενικό πληθυσμό, της αποδεδειγμένης εγκυρότητας τους
και της εύκολης και γρήγορης συμπλήρωσης τους.

39
 Το ερωτηματολόγιο που σχεδιάστηκε για την συλλογή των
κοινωνικοδημογραφικών στοιχείων, περιλαμβάνει ερωτήσεις που αφορούν

• το φύλο των συμμετεχόντων φροντιστών,

• την ηλικία,
• την οικογενειακή κατάσταση,
• το επίπεδο εκπαίδευσης,
• την ύπαρξη χρόνιων προβλημάτων υγείας,
• τη συγγενική σχέση με τον ασθενή και το στάδιο που βρίσκεται
η ασθένεια του,
• τις συνθήκες συγκατοίκησης,
• καθώς και την ανάληψη της κύριας ευθύνης ή μη.

Επιπρόσθετα υπάρχουν ερωτήσεις που περιλαμβάνουν

• την χρονική διάρκεια που αφιερώνουν για την φροντίδα του

ασθενή, τόσο σε καθημερινή όσο και εβδομαδιαία βάση,
• την οικονομική κατάσταση τους και την ύπαρξη εργασίας, αλλά
και
• την παρακολούθηση ειδικών προγραμμάτων για φροντιστές.

Ο αναλυτικός τρόπος με τον οποίο καταγράφηκε η ανωτέρω πληροφορία

παρουσιάζεται στο Παράρτημα της παρούσας διπλωματικής διατριβής (βλ.,
Παράρτημα – Ερωτηματολόγιο).

4.4 Βιοηθική

Όσον αφορά στο θέμα της βιοηθικής, οι συμμετέχοντες στην έρευνα είχαν το
δικαίωμα να αποσυρθούν από την έρευνα οποιαδήποτε χρονική στιγμή κατά τη
διάρκεια της διεξαγωγής της έρευνας.

Οι προσωπικές συνεντεύξεις οι οποίες και έλαβαν χώρα, πραγματοποιήθηκαν

σε ξεχωριστούς χώρους. Στους χώρους αυτούς βρίσκονταν μονάχα ο υπεύθυνος της
έρευνας και ο συμμετέχων στο πλαίσιο της τήρησης του απορρήτου ερευνητή και
συμμετέχοντα. Επιπρόσθετα, αναφορικά με το στάδιο στο οποίο και βρισκόταν η άνοια
του κάθε ασθενούς, επιβεβαιωνόταν η δήλωση του φροντιστή από τους ψυχιάτρους ή

40
τους ψυχολόγους των Κέντρων στα οποία διεξήχθη η έρευνα αλλά και στα μεμονωμένα
άτομα τα οποία δεν βρίσκονταν σε κέντρο, προκειμένου να είναι σε συνάφεια με τα
ιατρικά αρχεία τα οποία και κρατούν για τους ασθενείς.

4.5 Στατιστική ανάλυση

Οι συνεχείς μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέση τιμή ± τυπική απόκλιση, και

διάμεσο (λόγω της μη σύγκλισης των κατανομών τους με την κανονική κατανομή). Οι
κατηγορικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως συχνότητες. Οι συσχετίσεις μεταξύ
κατηγορικών μεταβλητών ελέγχθηκαν μέσω του υπολογισμού του ελέγχου
ανεξαρτησίας Χ2 του Pearson. Οι συγκρίσεις μεταξύ συνεχών μεταβλητών που
ακολουθούν την κανονική κατανομή πραγματοποιήθηκαν μέσω του υπολογισμού του
ελέγχου Student’s t-test. Στην περίπτωση των συνεχών μεταβλητών που δεν
ακολουθούν την κανονική κατανομή ο έλεγχος των υποθέσεων αξιολογήθηκε
χρησιμοποιώντας το μη παραμετρικό κριτήριο U-test το οποίο προτάθηκε από τους
Mann και Whitney. Οι συσχετίσεις μεταξύ συνεχών μεταβλητών αξιολογήθηκαν
χρησιμοποιώντας το συντελεστή γραμμικής συσχέτισης Spearman rho. Η
κανονικότητα των μεταβλητών ελέγχθηκε χρησιμοποιώντας τα γραφήματα P-P. Για
την περαιτέρω διερεύνηση της φυσικής και ψυχικής υγείας και καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας των φροντιστών των ασθενών της νόσου Alzheimer, συναρτήσει
διαφόρων κοινωνικοδημογραφικών στοιχείων, χρόνιων νοσημάτων, σταδίου εξέλιξης
της νόσου, συγγενικής σχέσης και συνοίκησης με τον ασθενή και εβδομαδιαίου χρόνου
φροντίδας, εκτιμήθηκαν υποδείγματα γραμμικής παλινδρόμησης τα αποτελέσματα της
οποίας παρουσιάζονται ως b ± τυπικό σφάλμα. Όλες οι τιμές του σφάλματος τύπου Ι,
δηλ. p, βασίστηκαν σε αμφίπλευρους μονοπαραγοντικούς ελέγχους και συγκρίνονται
με το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 5%, ενώ στην πολλαπλή γραμμική
παλινδρόμηση συγκρίνονται με το επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 10%. Για τη
στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό SPSS 18.0 (PREDICTA Hellas).

41
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ

5.1 Κοινωνικό-δημογραφικά, κλινικά και συμπεριφοριστικά στοιχεία των

φροντιστών ασθενών

Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 106 φροντιστές ασθενών, εκ των οποίων το 48,57%
ήταν άνδρες και το 51,43% ήταν γυναίκες (Διάγραμμα 1). Η μέση ηλικία του δείγματος
ήταν 57,96 έτη, με τον μικρότερο φροντιστή να είναι ηλικίας 27 ετών και τον
μεγαλύτερο ηλικίας 91 ετών (Πίνακας 1).

42
 Διάγραμμα 1: Φύλο δείγματος

Πίνακας 1: Ηλικία των συμμετεχόντων

Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Ηλικία 27,00 91,00 57,9612 12,84880

Αναφορικά με την οικογενειακή τους κατάσταση, οι φροντιστές δήλωσαν σε ποσοστό

9,4% άγαμοι. Η πλειοψηφία των φροντιστών (76,4%) δήλωσαν έγγαμοι, ενώ το 5,7%
ήταν διαζευγμένοι. Σε ποσοστό 7,5% οι φροντιστές δήλωσαν σε κατάσταση χηρείας,
ενώ ένα πολύ μικρό ποσοστό της τάξης του 0,9% ήταν σε διάσταση (Πίνακας 2).

43
 Πίνακας 2: Οικογενειακή κατάσταση φροντιστών

Συχνότητα Ποσοστό
Άγαμος 10 9,4
Έγγαμος 81 76,4
Διαζευγμένος 6 5,7
Χήρος/α 8 7,5
Σε διάσταση 1 ,9

Σχετικά με το επίπεδο εκπαίδευσης τους, οι φροντιστές στο μεγαλύτερο ποσοστό τους

ήταν άτομα τα οποία έχουν ολοκληρώσει δευτεροβάθμια εκπαίδευση (47,2%), ενώ ένα
μικρότερο ποσοστό της τάξης του 39,6% δήλωσαν ότι έχουν ολοκληρώσει το
Δημοτικό. Το 13,2% των φροντιστών ολοκλήρωσαν Τριτοβάθμια εκπαίδευση (ΑΕΙ ή
ΤΕΙ) (Πίνακας 3).

Πίνακας 3: Επίπεδο εκπαίδευσης φροντιστών

Συχνότητα Ποσοστό
Δημοτικό 42 39,6
Γυμνάσιο/Λύκειο/ΕΠΑΛ 50 47,2
ΑΕΙ/ΤΕΙ 14 13,2

Ως προς τη σχέση τους με τον ασθενή που φροντίζουν, οι περισσότεροι δήλωσαν ότι ο
ασθενής είναι σύζυγος τους (38,1%), ενώ το 37,1% δήλωσε ότι φροντίζει τον γονέα
του. Σημαντικό ήταν το ποσοστό (12,4%) εκείνων που είναι επαγγελματίες βοηθοί. Το
1,9% φροντίζουν τον αδελφό ή την αδελφή τους, το 4,8% το παιδί τους, το 3,8% τον
παππού ή τη γιαγιά τους, ενώ υπήρχαν και δυο άτομα που φροντίζουν την πεθερά τους
ή τον πεθερό τους (Πίνακας 4).

Πίνακας 4: Σχέση φροντιστή με ασθενή

Συχνότητα Ποσοστό
Σύζυγος 40 38,1
Γονέας 39 37,1
Αδελφός/η 2 1,9
Επαγγελματίας βοηθός 13 12,4
Παιδί 5 4,8
Παππούς/Γιαγιά 4 3,8
Πεθερός/Πεθερά 2 1,9

44
Αναφορικά με τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς, οι περισσότεροι
(68%) έχουν κάποιο βαθμό άνοιας, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό (συγκριτικά με τα
υπόλοιπα) έχει Alzheimer (16%). Το 11% των ασθενών φαίνεται να αντιμετωπίζει
παραπάνω από ένα προβλήματα, ενώ το 1% έχει σακχαρώδη διαβήτη, το 3% οργανικό
σύνδρομο και το υπόλοιπο 1% σχιζοφρένεια (Πίνακας 5).

Πίνακας 5: Προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς

Συχνότητα Ποσοστό
Άνοια 68 68,0
Σακχαρώδη διαβήτη 1 1,0
Alzheimer 16 16,0
Παραπάνω από ένα
11 11,0
προβλήματα
Σχιζοφρένεια 1 1,0
Οργανικό σύνδρομο 3 3,0
Αναφορικά με το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η ασθένεια του ατόμου που φροντίζουν
οι περισσότεροι ασθενείς, οι περισσότεροι (44%) βρίσκονται σε αρχικό στάδιο, ενώ το
37% σε μεσαίο. Το 19% των ασθενών βρίσκεται σε τελικό στάδιο της ασθένειας τους
(Πίνακας 6).
Πίνακας 6: Στάδιο ασθένειας

Συχνότητα Ποσοστό
Αρχικό 44 44,0
Μεσαίο 37 37,0
Τελικό 19 19,0

Αναλύοντας τις ερωτήσεις σχετικά με το αν ο φροντιστής μένει στο ίδιο σπίτι με τον
ασθενή και αν αυτός έχει την κύρια ευθύνη του, φαίνεται ότι παραπάνω από το 50%
των φροντιστών (52% περίπου) μένουν στο ίδιο σπίτι με το άτομο το οποίο φροντίζουν
(Διάγραμμα 2) και έχουν την κύρια ευθύνη τους σε ποσοστό άνω του 60% (Διάγραμμα
3).

45
 Διάγραμμα 2: Ο φροντιστής μένει στο ίδιο σπίτι με τον ασθενή

Διάγραμμα 3: Ο φροντιστής έχει την κύρια ευθύνη του ασθενή

Από αυτούς που διαμένουν μαζί με τον ασθενή οι περισσότεροι (70,7%) δήλωσαν ότι
συνολικά συγκατοικούν 2 άτομα στο ίδιο σπίτι, ήτοι ο φροντιστής και ο ασθενής
(Πίνακας 7).

46
 Πίνακας 7: Συνολικά άτομα τα οποία συγκατοικούν

Συχνότητα Ποσοστό
1,00 4 6,9
2,00 41 70,7
3,00 10 17,2
4,00 1 1,7
5,00 1 1,7
6,00 1 1,7

Ο μέσος χρόνος κατά τον οποίο οι φροντιστές ασχολούνται με την φροντίδα των
ασθενών είναι περίπου 3,9 έτη, το μικρότερο διάστημα ένα τρίμηνο και το μεγαλύτερο
21 έτη (Πίνακας 8), ενώ η μέση διάρκεια φροντίδας μέσα στην ημέρα είναι περίπου 8,5
ώρες (Πίνακας 9) με μικρότερο διάστημα τη μια ώρα και μεγαλύτερο διάστημα όλη
την ημέρα, ήτοι 24 ώρες.

Πίνακας 8: Μέσο διάστημα φροντίδας ασθενών από τους φροντιστές τους

Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Πόσο καιρό ασχολείστε με ,40 21,00 3,9175 3,52435
τη φροντίδα του;

Πίνακας 9: Μέσο διάστημα φροντίδας κατά τη διάρκεια της ημέρας

Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Πόσες ώρες την ημέρα 1,00 24,00 8,6200 7,88526
αφιερώνετε στη φροντίδα
του;

Αναφορικά με τις ημέρες της εβδομάδας, τις οποίες δαπανούν οι φροντιστές στην
φροντίδα των ασθενών, η μέση διάρκεια είναι 5,8 ημέρες, η μικρότερη διάρκεια είναι
δυο ημέρες και η μεγαλύτερη 7 ημέρες την εβδομάδα (Πίνακας 10).

Πίνακας 10: Μέση διάρκεια φροντίδας μέσα στην εβδομάδα

Minimum Maximum Mean Std. Deviation

Πόσες μέρες την εβδομάδα 2,00 7,00 5,8627 1,79680
ασχολείστε με τον ασθενή

47
Στη συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών (91,35%) τα έξοδα τους καλύπτονται από
τη σύνταξη τους, ενώ σε πολύ μικρότερα ποσοστά τα καλύπτουν οι φροντιστές
(1,92%), οι συγγενείς (0,96%), ο σύζυγος (0,96%) και το δημόσιο (4,81%) (Διάγραμμα
4).

Διάγραμμα 4: Τρόπος κάλυψης εξόδων ασθενών

Σημειώνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των φροντιστών (32,38%) είναι συνταξιούχοι.

Το 18,10% των φροντιστών είναι δημόσιοι υπάλληλοι, το 13,33% είναι ιδιωτικοί
υπάλληλοι, το 7,62% εργάζονται στις υπηρεσίες της πρόνοιας και το 15,24%
ασχολούνται με τα οικιακά. Μικρότερα είναι τα ποσοστά εκείνων που είναι:

• Αγρότες (2,86%)
• Ελεύθεροι επαγγελματίες (2,86%)
• Επιχειρηματίες σε οικογενειακή επιχείρηση (0,95%)
• Άνεργοι (6,67%)

48
 Διάγραμμα 5: Το επάγγελμα των φροντιστών

Η οικονομική κατάσταση των περισσοτέρων (67,3%) αξιολογείται από τους ίδιους ως

μέτρια, ενώ το 17,3% δηλώνει ότι η οικονομική τους κατάσταση είναι κακή και το
15,3% ότι η οικονομική τους κατάσταση είναι καλή (Πίνακας 11).

Πίνακας 11: Η οικονομική κατάσταση των φροντιστών

Συχνότητα Ποσοστό
Καλή 15 15,3
Μέτρια 66 67,3
Κακή 17 17,3

Στο σύνολο του δείγματος σημειώνεται ότι μόνο ένα άτομο έχει παρακολουθήσει
κάποιο πρόγραμμα ειδικής εκπαίδευσης φροντιστών (Πίνακας 12).

49
 Πίνακας 12: Παρακολούθηση προγράμματος φροντιστών

Συχνότητα Ποσοστό
Ναι 1 1,0
Όχι 99 99,0

5.2 Προσδιοριστές της ψυχικής υγείας και της ποιότητας ζωής των
φροντιστών ασθενών
Αναφορικά με τις περιγραφικές τιμές της κλίμακας του SF-36, υψηλότερες τιμές
συναντάμε στην Σωματική Λειτουργικότητα (58,95±29,17), ενώ τις χαμηλότερες τιμές
συναντάμε στο Σωματικό Ρόλο (37,5±39,8). Παρατηρείται ότι οι τιμές μεταξύ της
Συνοπτικής Κλίμακας Φυσικής Υγείας και της Συνοπτικής Κλίμακας Ψυχικής Υγείας
δε διαφέρουν ιδιαίτερα μεταξύ τους.

Πίνακας 13: Ψυχική Υγεία & Ποιότητα Ζωής των Φροντιστών

ΜΤ±ΤΑ Διάμεσος

Έτη παροχής φροντίδας 3,9±3,52 3

Μέρες/εβδομάδα παροχής φροντίδας 5,8±1,79 7
Ώρες/ημέρα παροχής φροντίδας 8,6±7,8 8
Κλίμακες SF-36 (0-100):
Σωματική Λειτουργικότητα (ΣΛ) 58,95±29,17 65
Σωματικός Ρόλος (ΣΡ) 37,5±39,8 25
Σωματικός Πόνος (ΣΠ) 49,26±28,54 52
Γενική Υγεία (ΓΥ) 49,21±22 52
Ζωτικότητα (Ζ) 46,5±20,7 45
Κοινωνική Λειτουργικότητα (ΚΛ) 51,76±29,24 50
Συναισθηματικός Ρόλος (ΣΡ) 41,5±45,49 0
Ψυχική Υγεία (ΨΥ) 53,24±21,54 60
Κλίμακα Κατάθλιψης 42,4±9,11 43
Συνοπτική Κλίμακα Φυσικής Υγείας (ΚΦΥ) 39,12±11,7 39,62
Συνοπτική Κλίμακα Ψυχικής Υγείας (ΚΨΥ) 39,11±12,8 39,50

50
Τα επίπεδα καταθλιπτικής συμπτωματολογίας σχετίζονται:

• Αρνητικά με τη σωματική λειτουργικότητα (r=-0,490, p-value=0,001).

• Αρνητικά με το σωματικό ρόλο (r=-0,352, p-value=0,001).
• Αρνητικά με τον σωματικό πόνο (r=-0,553, p-value=0,001).
• Αρνητικά με τη γενική υγεία (r=-0,672, p-value=0,001).
• Αρνητικά με τη ζωτικότητα (r=-0.79, p-value=0,001).
• Αρνητικά με τον κοινωνικό ρόλο (r=-0,69, p-value= 0,001).
• Αρνητικά με τον συναισθηματικό ρόλο (r=-0,631, p-value=0,001).
• Αρνητικά με την ψυχική υγεία (r=-0.823, p-value=0,001).
• Αρνητικά με την συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας (r=-0,445, p-value=0,001).
• Αρνητικά με την συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας (r=-0,78, p-value=0,001).

Η ανάληψη της κύριας ευθύνης για την φροντίδα του ασθενή, δεν σχετίζεται με καμία
από τις κλίμακες ποιότητας ζωής και κατάθλιψης (p-value > 0.05). Επίσης, δε
σχετίζεται με την κλίμακα της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας.

Τα έτη ενασχόλησης με τη φροντίδα του ασθενούς σχετίζονται θετικά με την κλίμακα

του σωματικού πόνου (r=0,306, p=0,02), αλλά δε συσχετίζονταν με κανέναν άλλο από
τους δείκτες ποιότητας ζωής, αλλά ούτε και με την κλίμακα της καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας.

Οι μέρες της εβδομάδας σχετίζονται αρνητικά με την κλίμακα της σωματικής

λειτουργικότητας (r=-0,339, p<0,001), την κλίμακα του σωματικού πόνου (r=-0,491,
p<0.001), την κλίμακα της γενικής υγείας (r=-0.476, p<0.001), την κλίμακα της
ζωτικότητας (r=-0.385, p=0.001) και την κλίμακα της ψυχικής υγείας (r=-0.364,
p<0.001).

Αναφορικά με τις μέρες της εβδομάδας, αυτές φαίνεται να σχετίζονται θετικά με την
κλίμακα της κατάθλιψης, σε στατιστικά σημαντικό βαθμό (r=0,361, p-value<0,001),
κάτι το οποίο σημαίνει ότι όσες περισσότερες μέρες της εβδομάδας ασχολείται ο
φροντιστής με τη φροντίδα του ασθενούς, τόσο υψηλότερος ο βαθμός στην κλίμακα
της κατάθλιψης.

Αναφορικά με τα χρόνια νοσήματα, η υπέρταση, η καρδιακή ανεπάρκεια, η αρθρίτιδα

και η στεφανιαία νόσος δε σχετίζονται με την σωματική λειτουργικότητα, εν αντιθέσει

51
με τη δυσλιπιδαιμία, με την οποία υπάρχει μια θετική συσχέτιση (r= 0,225, p=0,02).
Επίσης, με τη σωματική λειτουργικότητα υπάρχει μια στατιστικά σημαντική θετική
συσχέτιση με τον διαβήτη (r=0,371, p<0,001). Στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση
υπάρχει επίσης μεταξύ της σωματικής λειτουργικότητας και της ΧΑΠ (r=0,27,
p=0,005).

Με την κλίμακα του σωματικού, αλλά και την κλίμακα του συναισθηματικού ρόλου,
κανένα από τα χρόνια νοσήματα του φροντιστή δε σχετίζεται σε ικανοποιητικό επίπεδο
στατιστικής σημαντικότητας (p<0,05).

Θετική συσχέτιση βρέθηκε μεταξύ της κλίμακας του σωματικού πόνου των
φροντιστών και των παρακάτω νοσημάτων:

• Διαβήτης (r=0,39, p<0.001)

• XAΠ (r=0,26, p=0,007)

Με τα υπόλοιπα χρόνια νοσήματα, η συσχέτιση με την κλίμακα του σωματικού πόνου

δεν ήταν σημαντική.

Η κλίμακα της γενικής υγείας σχετίστηκε θετικά με:

• Τη δυσλιπιδαιμία (r=0.331, p=0.001)

• Τον διαβήτη (r=0.369, p<0.001)
• Την ΧΑΠ (r=0.258, p=0.009) και
• Την αρθρίτιδα (r=0.22, p = 0.02).

Επίσης, βρέθηκε αρνητική συσχέτιση μεταξύ της κλίμακας της γενικής υγείας των
φροντιστών και της καρδιακής ανεπάρκειας (r=0.199, p=0.045).

Από τα χρόνια νοσήματα, η δυσλιπιδαιμία (r=0.25, p=0.007), ο διαβήτης (r=0.39,

p<0.001) και η ΧΑΠ (r=0.29, p=0.002) σχετίζονται θετικά και σε στατιστικά
σημαντικό βαθμό με την κλίμακα της ζωτικότητας. Ο διαβήτης, επίσης βρέθηκε ότι
σχετίζεται θετικά και σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με τον Κοινωνικό ρόλο των
φροντιστών (r=0.344, p<0,001), ενώ τα υπόλοιπα νοσήματα δε σχετίζονται με τη
συγκεκριμένη κλίμακα.

Με την κλίμακα της ψυχικής υγείας, θετικά βρέθηκαν να σχετίζονται σε στατιστικά

σημαντικό βαθμό, τα εξής νοσήματα:

52
 • Δυσλιπιδαιμία (r=0.21, p=0.02) και διαβήτης (r=0.23, p=0.01),

ενώ αρνητικά σχετίζεται η καρδιακή ανεπάρκεια (r=-0.197, p=0.04).

Η συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας σχετίζεται θετικά με την δυσλιπιδαιμία (r=0.23,

p=0.001) με τον διαβήτη (r=0.35, p<0.001) και την ΧΑΠ (r=0.28, p=0.004), ενώ η
συνοπτική κλίμακα της ψυχικής υγείας σχετίζεται θετικά με τον διαβήτη (r=0.2,
p=0.04) και την στεφανιαία νόσο (r=0.19, p= 0.04). Με τα υπόλοιπα νοσήματα καμία
από τις δυο κλίμακες δε φαίνεται να σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό.

Αναφορικά με την κλίμακα της κατάθλιψης, αυτή σχετίζεται αρνητικά με τον διαβήτη
(r=-0,304, p-value=0,02) και την ΧΑΠ (r=-0,201, p-value=0,03) και θετικά με την
καρδιακή ανεπάρκεια (r=0,203, p-value=0,03). Με τα υπόλοιπα χρόνια νοσήματα, η
κλίμακα της κατάθλιψης δεν παρουσιάζει στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις.

Οι ώρες φροντίδας σχετίζονται:

• Αρνητικά με τη σωματική λειτουργικότητα (r=-0,265, p-value=0,008).

• Αρνητικά με την γενική υγεία (r=-0,232, p-value=0,001).
• Αρνητικά με τη ζωτικότητα (r=-0,208, p-value=0,03).
• Αρνητικά με την ψυχική υγεία (r=-0,222, p-value = 0,02).
• Αρνητικά με την συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας (r=-0,215, p-value = 0,03).

Με τις υπόλοιπες κλίμακες δεν υπάρχει στατιστικά σημαντική συσχέτιση της

παραμέτρου «ώρες φροντίδας του ασθενούς».

Η ηλικία του φροντιστή σχετίζεται:

• Αρνητικά με τη σωματική λειτουργικότητα (r=-0,412, p-value= 0,001).

• Αρνητικά με το σωματικό ρόλο (r=-0,260, p-value = 0,008).
• Αρνητικά με το σωματικό πόνο (r=-0,197, p-value=0,04).
• Αρνητικά με τη σωματική υγεία (r=-0,251, p-value = 0,011).
• Αρνητικά με τη ζωτικότητα (r=-0,215, p-value= 0,03).
• Αρνητικά με τον κοινωνικό ρόλο (r=-0.207, p-value=0.03).
• Αρνητικά με τη συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας (r=-0,354, p-value=0,001).

Η ηλικία του φροντιστή δε σχετίζεται με την κλίμακα του συναισθηματικού ρόλου σε

στατιστικά σημαντικό βαθμό (r=-0,99, p-value= 0,318) ούτε με την κλίμακα της

53
ψυχικής υγείας (r=-0,61, p-value=0,54). Επιπλέον, η κλίμακα καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας δε σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με την ηλικία του
φροντιστή (r=0,73, p-value=0,466). Η συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας τέλος, δε
σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με την ηλικία του φροντιστή (r=-0,079, p-
value= 0,435).

Το φύλο του φροντιστή δε σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με:

• τη σωματική λειτουργικότητα (r=0,023, p-value=0,813)

• το σωματικό ρόλο (r=0,149, p-value=0,130)
• το σωματικό πόνο (r=-0,055, p-value=0,575)
• τη γενική υγεία (r=-0,044, p-value=0,665)
• τη ζωτικότητα (r=-0,051, p-value=0,606)
• τον κοινωνικό ρόλο (r=-0,056, p-value=0,571)
• το συναισθηματικό ρόλο (r=0,008, p-value=0.93)
• την ψυχική υγεία (r=0,105, p-value=0,28)

Επίσης, το φύλο του φροντιστή δε σχετίζεται ούτε με την κλίμακα καταθλιπτικής

συμπτωματολογίας (r=0,151, p-value=0,125), ούτε με τη συνοπτική κλίμακα φυσικής
υγείας (r=0,035, p-value=0,728) ή την συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας (r=-,105, p-
value=0,296).

Στατιστικά σημαντική συσχέτιση βρέθηκε μεταξύ της σωματικής λειτουργικότητας και

του μορφωτικού επιπέδου του φροντιστή (r=0,486, p-value=0.001), με μεγαλύτερο
μέσο σωματικής λειτουργικότητας να παρουσιάζεται σε εκείνους που έχουν
ολοκληρώσει ΤΕΙ/ΑΕΙ (Mean=68,18), συγκριτικά με εκείνους που βρίσκονται κάτω
από το μορφωτικό επίπεδο του λυκείου (Mean=44,88).

Επίσης, στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση βρέθηκε μεταξύ του σωματικού

ρόλου και του μορφωτικού επιπέδου των φροντιστών (r=0,423, p-value=0,001), με
τους φροντιστές με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο να συγκεντρώνουν υψηλότερη
βαθμολογία σε αυτήν την κλίμακα (Mean = 41.42), συγκριτικά με τους φροντιστές που
έχουν ολοκληρώσει μόνο Δημοτικό (Mean = 32.84).

Αντίστοιχα, ο σωματικός πόνος σχετίζεται θετικά με τη μόρφωση των φροντιστών

(r=0,54, p-value=0,001), με τους φροντιστές υψηλότερου μορφωτικού επιπέδου να

54
συγκεντρώνουν υψηλότερη βαθμολογία (Mean=60,87), συγκριτικά με τους φροντιστές
χαμηλότερου μορφωτικού επιπέδου (Mean=31,57).

Επίσης, η κλίμακα γενικής υγείας σχετίζεται θετικά με την μόρφωση των φροντιστών
(r=0,502, p-value=0,001). Οι φροντιστές με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο
συγκέντρωναν υψηλότερη βαθμολογία στην συγκεκριμένη κλίμακα (Mean=57,38),
συγκριτικά με εκείνους που δεν είχαν υψηλό μορφωτικό επίπεδο (Mean=37,57).

Θετική συσχέτιση υπάρχει επίσης και μεταξύ μορφωτικού επιπέδου και της κλίμακας
της ζωτικότητας (r=0,361, p-value=0,001), όπου το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο
σημαίνει και μεγαλύτερη βαθμολογία στη συγκεκριμένη κλίμακα (Mean = 51,95 για
εκείνους που έχουν Δευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια εκπαίδευση και Mean = 38,21 για
εκείνους που έχουν ολοκληρώσει το Δημοτικό).

Η οικογενειακή κατάσταση του φροντιστή σχετίζεται θετικά με τη σωματική

λειτουργικότητα (r=0,271, p-value=0,005), τον σωματικό πόνο (r=0,411, p-
value=0,001), τη γενική υγεία (r=0,311, p-value=0,001), τη ζωτικότητα (r=0,364, p-
value= 0,001), τον κοινωνικό ρόλο (r=0,241, p-value=0,013), το συναισθηματικό ρόλο
(r=0,312, p-value=0,001) και την ψυχική υγεία (r=0,304, p-value=0,002). Η συνοπτική
κλίμακα φυσικής υγείας σχετίζεται θετικά με την οικογενειακή κατάσταση του
φροντιστή (r=0,234, p-value= 0,018), ενώ θετική συσχέτιση βρέθηκε επίσης μεταξύ
οικογενειακής κατάστασης και της συνοπτικής κλίμακας ψυχικής υγείας (r=0,305, p-
value=0,002).

Η οικογενειακή κατάσταση του φροντιστή σχετίζεται αρνητικά με την κλίμακα

καταθλιπτικής συμπτωματολογίας (r=-,384, p-value=0,000).

H οικογενειακή κατάσταση του φροντιστή δε βρέθηκε να σχετίζεται με το σωματικό

ρόλο (p-value=0,376).

Το πρόβλημα υγείας που αντιμετωπίζει το άτομο που φροντίζουν οι φροντιστές

σχετίζεται θετικά με:

• τη σωματική λειτουργικότητα (r=0,229, p-value=0,022)

• τον σωματικό ρόλο (r=0,424, p-value=0,000)
• τον σωματικό πόνο (r=0,262, p-value=0,009)
• τη γενική υγεία (r=0,212, p-value= 0,038)

55
 • τη ζωτικότητα (r=0,255, p-value=0,01)
• τον κοινωνικό ρόλο (r=0,205, p-value=0,04)
• τον συναισθηματικό ρόλο (r=0,237, p-value=0,01) και
• τη συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας (r=0,317, p-value=0,002)

Το πρόβλημα υγείας που αντιμετωπίζει το άτομο που φροντίζουν οι φροντιστές δε

βρέθηκε να σχετίζεται με την ψυχική υγεία (p-value=0,208), την κλίμακα
καταθλιπτικής συμπτωματολογίας (p-value=0,15) και τη συνοπτική κλίμακα ψυχικής
υγείας (p-value=0,11).

Το στάδιο της ασθένειας των ασθενών δε φαίνεται να επηρεάζει τη σωματική

λειτουργικότητα των φροντιστών, καθώς δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των δυο
μεταβλητών (p-value=0,24). Επίσης, το στάδιο της ασθένειας των ασθενών δεν
επηρεάζει τον σωματικό ρόλο (p-value=0,114), τη γενική υγεία (p-value=0,61), τη
ζωτικότητα (p-value=0,37), τον κοινωνικό ρόλο (p-value=0,40), τον συναισθηματικό
ρόλο (p-value=0,8), την ψυχική υγεία (p-value=0,67), το επίπεδο καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας (p-value=0,32) και τη συνοπτική ψυχική υγεία των φροντιστών (p-
value=0,37).

Το στάδιο που βρίσκεται η ασθένεια των φροντιζόμενων ατόμων επηρεάζει θετικά:

• το σωματικό πόνο των φροντιστών (r=0,314, p-value=0,001), καθώς αυτοί που

φροντίζουν ασθενείς σε μεσαίο ή τελικό στάδιο ασθένειας (cut point = 2 σε
Independent Samples Test) συγκεντρώνουν υψηλότερη βαθμολογία στην
κλίμακα του σωματικού πόνου (Mean = 57,35), συγκριτικά με εκείνους που
φροντίζουν άτομα σε αρχικό στάδιο της ασθένειας τους (Mean = 38,18) και
• την συνοπτική φυσική υγεία τους (r=0,25, p-value=0,01), δεδομένου ότι εκείνοι
που φροντίζουν ασθενείς σε μεσαίο ή τελικό στάδιο ασθένειας (cut point = 2 σε
Independent Samples Test) συγκεντρώνουν υψηλότερη βαθμολογία στην
συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας (Mean = 42,54), συγκριτικά με εκείνους
που φροντίζουν άτομα σε αρχικό στάδιο της ασθένειας τους (Mean = 35,32).

Η συγκατοίκηση φροντιστή – ασθενή σχετίζεται θετικά με:

• τη σωματική λειτουργικότητα του φροντιστή (r=0,416, p-value=0,000), με

αυτούς που δε μένουν στο ίδιο σπίτι με τους ασθενείς να έχουν μεγαλύτερα

56
 σκορ στην κλίμακα σωματικής λειτουργικότητας (Mean=71,5), συγκριτικά με
τους φροντιστές που συγκατοικούν με τους ασθενείς (Mean=47,31),
• το σωματικό ρόλο (r=0,292, p-value=0,002), δεδομένου ότι αυτοί που δε
μένουν στο ίδιο σπίτι με τους ασθενείς να έχουν μεγαλύτερα σκορ στην
κλίμακα αυτή (Mean=49,5), συγκριτικά με τους φροντιστές που συγκατοικούν
με τους ασθενείς (Mean=26,3),
• το σωματικό πόνο (r=0,35, p-value=0,000), δεδομένου ότι αυτοί που μένουν
στο ίδιο σπίτι έχουν μικρότερο σκορ στην κλίμακα του σωματικού πόνου
(Mean=39,4), συγκριτικά με αυτού που συγκατοικούν (Mean=59,8)
• τη ζωτικότητα των φροντιστών (r=0,241, p-value=0,01), με αυτούς που
συγκατοικούν με τους ασθενείς να έχουν υψηλότερα σκορ ζωτικότητας
(Mean=51,66), συγκριτικά με εκείνους που δε συγκατοικούν με τους ασθενείς
(Mean=41,7) και
• τον συναισθηματικό ρόλο των φροντιστών (r=0,24, p-value=0,01), με εκείνους
που δε συγκατοικούν με τους ασθενείς να συγκεντρώνουν υψηλότερα σκορ στη
συγκεκριμένη κλίμακα (Mean=52,9), συγκριτικά με τους υπόλοιπους
(Mean=30,9).

Από την άλλη πλευρά, η συγκατοίκηση με τον ασθενή δε φαίνεται να επηρεάζει τη

γενική υγεία (p-value=0,06), τον κοινωνικό ρόλο (p-value=0.69) και την ψυχική υγεία
των ασθενών (p-value=0,91).

Η κλίμακα καταθλιπτικής συμπτωματολογίας δε βρέθηκε να σχετίζεται με τη

συγκατοίκηση των φροντιστών με τους ασθενείς (p-value=0,413).

Η συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας σχετίζεται θετικά με τη συγκατοίκηση (r=0,4, p-

value=0,000), ενώ η συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας δε φαίνεται να επηρεάζεται
από τη συγκατοίκηση, καθώς δεν υπάρχει μεταξύ τους στατιστικά σημαντική
συσχέτιση (p-value=0,6).

Ο αριθμός των ατόμων που συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι δεν επηρεάζει τη σωματική
λειτουργικότητα (p-value=0,49), το σωματικό πόνο (p-value=0,51), τη γενική υγεία (p-
value=0,21), τη ζωτικότητα (p-value=0,06) και τον κοινωνικό ρόλο (p-value=0,11) των
φροντιστών.

Ο αριθμός των ατόμων που συγκατοικούν συνολικά στο ίδιο σπίτι, επηρεάζει θετικά:

57
 • το σωματικό ρόλο (r=0,274, p-value=0,03), με εκείνους που συγκατοικούν με
περισσότερα από δυο άτομα (cut point=2, δηλαδή η διάμεσος των ατόμων που
συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι, σε Independent Samples Test), να παρουσιάζουν
μεγαλύτερα σκορ στη συγκεκριμένη κλίμακα του σωματικού ρόλου
(Mean=26,8), συγκριτικά με τους υπόλοιπους (Mean=25),
• το συναισθηματικό ρόλο των φροντιστών (r=0,46, p-value=0,000), με εκείνους
που συγκατοικούν με περισσότερα από δυο άτομα (cut point=2, δηλαδή η
διάμεσος των ατόμων που συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι, σε Independent
Samples Test), να παρουσιάζουν μεγαλύτερα σκορ στη συγκεκριμένη κλίμακα
του συναισθηματικού ρόλου (Mean=32,7) και
• την ψυχική υγεία των φροντιστών (r=0,26, p-value=0,04), με εκείνους που
συγκατοικούν με περισσότερα από δυο άτομα (cut point=2, δηλαδή η διάμεσος
των ατόμων που συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι, σε Independent Samples Test),
να παρουσιάζουν μεγαλύτερα σκορ στη συγκεκριμένη κλίμακα της ψυχικής
υγείας (Mean=53,3) συγκριτικά με τους υπόλοιπους (Mean=36).

Δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου κατάθλιψης των

φροντιστών και του αριθμού των ατόμων που συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι (p-
value=0,73).

Η συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας δε σχετίζεται με τον αριθμό των ατόμων που
διαμένουν στο ίδιο σπίτι (p-value=0,64), ενώ η συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας
φαίνεται να σχετίζεται θετικά με τον αριθμό αυτόν (r=0,41, p-value=0,002).
Συγκεκριμένα, εκείνοι που συγκατοικούν με περισσότερα από δυο άτομα (cut point=2,
δηλαδή η διάμεσος των ατόμων που συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι, σε Independent
Samples Test), παρουσιάζουν μεγαλύτερα σκορ στη συγκεκριμένη κλίμακα
(Mean=39,5) συγκριτικά με τους υπόλοιπους (Mean=26,79).

Ο τρόπος κάλυψης των εξόδων των ασθενών σχετίζονται θετικά με:

• τη σωματική λειτουργικότητα των φροντιστών (r=0290, p-value=0,003),

• το σωματικό ρόλο (r=0,421, p-value=0,000)
• το σωματικό πόνο (r=0,261, p-value=0,008)
• τη γενική υγεία (r=0,37, p-value=0,000)
• τη ζωτικότητα (r=0,319. P-value=0,001)

58
 • τον κοινωνικό ρόλο (r=0,301, p-value=0,002)
• τον συναισθηματικό ρόλο (r=0,26, p-value=0,007)
• τη συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας (r=0,36, p-value=0,000) και
• τη συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας των φροντιστών (r= 0,207, p-
value=0,03).

Δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ της ψυχικής υγείας και του
τρόπου κάλυψης των εξόδων του ασθενή (p-value=0,05).

Το επίπεδο κατάθλιψης των φροντιστών βρέθηκε ότι σχετίζεται αρνητικά με τον τρόπο
κάλυψης των εξόδων των ασθενών (r=-,28, p-value=0,004).

Το επάγγελμα των φροντιστών σχετίζεται αρνητικά με:

• τη σωματική λειτουργικότητα (r=-0,251, p-value=0,01),

• το σωματικό ρόλο (r=-0,22, p-value=0,02),
• το σωματικό πόνο (r=-0,44, p-value=0,000)
• τη γενική υγεία (r=-0,409, p-value=0,000) και
• τη ζωτικότητα (r=-0,230, p- value=0,01) των φροντιστών.

Το επάγγελμα των φροντιστών δε βρέθηκε να σχετίζεται στατιστικά με τον κοινωνικό

τους ρόλο (p-value=0,052), ούτε με το συναισθηματικό τους ρόλο (p-value=0,84) και
την ψυχική τους υγεία (p-value=0,07). Επίσης, δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική
συσχέτιση με το επάγγελμα των φροντιστών και την καταθλιπτική συμπτωματολογία
(p-value=0,16).

Η συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας σχετίζεται επίσης αρνητική με το επάγγελμα των

φροντιστών (r=-0,401, p-value=0,000), ενώ η συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας δε
βρέθηκε να σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με το επάγγελμα των
φροντιστών (p-value=0,66).

Η οικονομική κατάσταση τέλος των φροντιστών δε βρέθηκε να σχετίζεται με καμία

από τις επιμέρους κλίμακες, αλλά ούτε και με την κλίμακα καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας των φροντιστών (p-value=0,68). Ειδικότερα, η οικονομική
κατάσταση των φροντιστών δεν παρουσιάζει στατιστικά σημαντική συσχέτιση με την
σωματική λειτουργικότητα (p-value= 0,09), το σωματικό ρόλο (p-value=0,99), το
σωματικό πόνο (p-value=0,11), τη γενική υγεία (p-value=0,19), τη ζωτικότητα (p-

59
value=0,09), τον κοινωνικό ρόλο (p-value=0,65), τον συναισθηματικό ρόλο (p-
value=0,48) ή την ψυχική υγεία (p-value=0,21).

Στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις δε βρέθηκαν ούτε με την συνοπτική κλίμακα

φυσικής υγείας (p-value=0,134), αλλά ούτε και με τη συνοπτική κλίμακα ψυχικής
υγείας (p-value=0,913).

5.3 Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης

Για την περαιτέρω διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την συνολική φυσική
και ψυχική υγεία και την καταθλιπτική συμπτωματολογία των φροντιστών
εκτιμήθηκαν υποδείγματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης.

Τα αποτελέσματα της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης στην οποία εξετάστηκε η

εξάρτηση της συνοπτικής φυσικής υγείας με κοινωνικοδημογραφικά και οικονομικά
στοιχεία των φροντιστών, χρόνια νοσήματα, τα στάδια εξέλιξης της νόσου, και
συγκατοίκησης με τον ασθενή, καθώς και ο εβδομαδιαίος χρόνος φροντίδας,
παρουσιάζονται στον παρακάτω Πίνακα 14.

Πίνακας 14: Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης της Συνοπτικής Κλίμακας Φυσικής Υγείας
συναρτήσει κοινωνικοδημογραφικών & οικονομικών στοιχείων, χρόνιων νοσημάτων, σταδίου εξέλιξης της
νόσου, συγγενικής σχέσης και συνοίκησης με τον ασθενή και εβδομαδιαίου χρόνου φροντίδας του

60
 B Τυπικό σφάλμα P

Φύλο (1.Άνδρας 2.Γυναίκα) -1,207 1,769 ,230

Ηλικία (έτη) -,184 ,084 ,032

Εκπαίδευση (1.πρωτοβάθμιο 9,030 1,887 ,000

2.δευτεροβάθμιο 3.τριτοβάθμιο)

Υπέρταση (1: Ναι, 2: Όχι) -7,734 2,882 ,009

Δυσλιπιδαιμία (1: Ναι, 2: Όχι) 5,010 3,384 ,144

Διαβήτης (1: Ναι, 2: Όχι) 6,626 2,967 ,029

Στεφανιαία νόσος (1: Ναι, 2: 2,257 6,527 ,731

Όχι)

Καρδιακή ανεπάρκεια (1: Ναι, 8,715 4,506 ,058

2: Όχι)

ΧΑΠ (1: Ναι, 2: Όχι) 11,31 5,237 ,035

Αρθρίτιδα (1: Ναι, 2: Όχι) -1,756 2,871 ,543

Στάδιο ασθένειας (1.Αρχικό 1,027 1,919 ,595

2.Μεσαίο 3. Τελικό)

Συγκατοίκηση (1: Ναι, 2: Όχι) 2,884 2,988 ,338

Μέρες φροντίδας (0-7 ημέρες) 1,397 ,719 ,060

Οικονομική κατάσταση -,373 2,058 ,857

(1.Καλή 2.Μέτρια 3.Κακή)

Σύμφωνα με τα δεδομένα του παραπάνω πίνακα, η ηλικία επηρεάζει τη φυσική υγεία

των φροντιστών με θετικό τρόπο (p-value=0.032), ενώ και το μορφωτικό τους επίπεδο
δρα θετικά προς μια καλύτερη βαθμολογία στη συνοπτική κλίμακα της φυσικής υγείας
(p-value=0.000). Από τα χρόνια νοσήματα, αυτά που επηρεάζουν τη συγκεκριμένη
κλίμακα είναι η υπέρταση (p-value=0,009) και ο διαβήτης (p-value=0,02).

Τα αποτελέσματα της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης στην οποία εξετάστηκε η

εξάρτηση της συνοπτικής ψυχικής υγείας με κάποια κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία
των φροντιστών, χρόνια νοσήματα, στάδιο εξέλιξης της νόσου και συνοίκησης με τον
ασθενή, καθώς και οι μέρες ανά εβδομάδα που αφιερώνουν στη φροντίδα των ασθενών
παρουσιάζονται στον Πίνακα 15.

61
Πίνακας 15: Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης της Συνοπτικής Κλίμακας Ψυχικής Υγείας
συναρτήσει κοινωνικοδημογραφικών & οικονομικών στοιχείων, χρόνιων νοσημάτων, σταδίου εξέλιξης της
νόσου, συγγενικής σχέσης και συνοίκησης με τον ασθενή και εβδομαδιαίου χρόνου φροντίδας αυτού

B Τυπικό P
Σφάλμα
Φύλο (1.Άνδρας 2.Γυναίκα) -,970 2,810 ,731
Ηλικία (έτη) -,096 ,133 ,471
Εκπαίδευση (1.πρωτοβάθμιο 4,657 2,998 ,125
2.δευτεροβάθμιο 3.τριτοβάθμιο)

Υπέρταση (1: Ναι, 2: Όχι) -6,796 4,579 ,143

Δυσλιπιδαιμία (1: Ναι, 2: Όχι) -3,563 5,378 ,510
Διαβήτης (1: Ναι, 2: Όχι) -2,699 4,715 ,569
Στεφανιαία νόσος (1: Ναι, 2: 7,083 10,371 ,497
Όχι)

Καρδιακή ανεπάρκεια (1: Ναι, -6,412 7,160 ,374

2: Όχι)

ΧΑΠ (1: Ναι, 2: Όχι) 3,751 8,321 ,654

Αρθρίτιδα (1: Ναι, 2: Όχι) 1,720 4,563 ,708
Στάδιο ασθένειας (1.Αρχικό 1,172 3,050 ,702
2.Μεσαίο 3. Τελικό)

Συγκατοίκηση (1: Ναι, 2: Όχι) -12,750 4,748 ,009

Μέρες φροντίδας (0-7 ημέρες) -3,660 1,142 ,002
Οικονομική κατάσταση 1,694 3,270 ,606
(1.Καλή 2.Μέτρια 3.Κακή)

Από τα παραπάνω αποτελέσματα του πίνακα 15, φαίνεται ότι οι μοναδικές μεταβλητές
που επηρεάζουν τη συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας των φροντιστών είναι η
συγκατοίκηση με τους ασθενείς (p-value=0,009) και οι μέρες φροντίδας τους (p-
value=0,002) με αρνητικό τρόπο, δηλαδή όσο αυξάνονται οι μέρες φροντίδας των
ασθενών, τόσο επιδεινώνεται η βαθμολογία της συνοπτικής κλίμακας ψυχικής υγείας.
των φροντιστών.

Τα αποτελέσματα της πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης στην οποία εξετάστηκε η

εξάρτηση της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας με κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία,
χρόνια νοσήματα, στάδιο εξέλιξης της νόσου και συνοίκησης με τον ασθενή, καθώς
και εβδομαδιαίος χρόνος φροντίδας παρουσιάζονται στον Πίνακα 16.

62
 Πίνακας 16: Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας
συναρτήσει κοινωνικοδημογραφικών & οικονομικών στοιχείων, χρόνιων νοσημάτων, σταδίου εξέλιξης της
νόσου, συγγενικής σχέσης και συνοίκησης με τον ασθενή και εβδομαδιαίου χρόνου φροντίδας του.

B Τυπικό Σφάλμα P

Φύλο (1.Άνδρας 2.Γυναίκα) ,397 1,738 ,820

Ηλικία (έτη) ,065 ,083 ,441

Εκπαίδευση (1.πρωτοβάθμιο -7,250 1,883 ,000

2.δευτεροβάθμιο 3.τριτοβάθμιο)

Υπέρταση (1: Ναι, 2: Όχι) 5,306 2,865 ,069

Δυσλιπιδαιμία (1: Ναι, 2: Όχι) ,595 3,369 ,860

Διαβήτης (1: Ναι, 2: Όχι) -2,445 2,960 ,412

Στεφανιαία νόσος (1: Ναι, 2: 1,320 6,508 ,840

Όχι)

Καρδιακή ανεπάρκεια (1: Ναι, ,724 4,484 ,872

2: Όχι)

ΧΑΠ (1: Ναι, 2: Όχι) -5,999 5,222 ,255

Αρθρίτιδα (1: Ναι, 2: Όχι) -3,924 2,865 ,175

Στάδιο ασθένειας (1.Αρχικό 1,526 1,898 ,424

2.Μεσαίο 3. Τελικό)

Συγκατοίκηση (1: Ναι, 2: Όχι) 8,657 2,942 ,005

Μέρες φροντίδας (0-7 ημέρες) 1,498 ,716 ,040

Οικονομική κατάσταση -,629 2,045 ,759

(1.Καλή 2.Μέτρια 3.Κακή)

Η εκπαίδευση φαίνεται να επηρεάζει τη βαθμολογία της καταθλιπτικής

συμπτωματολογίας, δηλαδή όσο μεγαλύτερο το επίπεδο της εκπαίδευσης του
φροντιστή, τόσο μικρότερη η βαθμολογία στην συγκεκριμένη κλίμακα (p-
value=0,000). Η συγκατοίκηση επηρεάζει θετικά τη βαθμολογία της καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας (p=0,005), ενώ θετικά επηρεάζουν τη βαθμολογία και οι μέρες
φροντίδας (p=0.04), με την έννοια ότι όσο περισσότερες ημέρες ασχολείται ο
φροντιστής με τον ασθενή, τόσο υψηλότερη η βαθμολογία του στη συγκεκριμένη
κλίμακα.

63
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Περιορισμοί έρευνας

Η παρούσα ερευνητική διαδικασία διέπεται από πληθώρα μεθοδολογικών

περιορισμών. Πιο συγκεκριμένα, δεν είναι εφικτό να εκπορέψουν αποτελέσματα αιτίας
και αποτελέσματος και επομένως, μονάχα υποθέσεις μπορούν να γίνουν σχετικά με την
φυσική και την ψυχική υγεία των φροντιστών σε συνάρτηση με τα χαρακτηριστικά των
ασθενών με άνοια που φροντίζουν. Η αντιπαραβολή έλαβε χώρα μονάχα με δεδομένα
από έναν επιδημιολογικό πληθυσμό αναφοράς, διότι δεν υπάρχει κάποιο
καταγεγραμμένο αντιπροσωπευτικό δείγμα για τον πληθυσμό έρευνά στην Ελλάδα.
Επιπρόσθετα, άλλος ένας περιορισμός, είναι ότι δεν διερευνήθηκαν άλλα δείγματα
αναφοράς ώστε να πραγματοποιηθεί σύγκριση των μετρήσεων με εκείνων του
δείγματος έρευνας.

Παράλληλα, οι αντιπαραθέσεις των ερευνητικών αποτελεσμάτων είναι

δύσκολες λόγω των διαφορών και του τρόπου τρόπο συγκέντρωσης των
χαρακτηριστικών, καθώς και των εννοιολογικών διαφορών αναφορικά με τους όρους
ποιότητας ζωής και των συμπτωμάτων κατάθλιψης τα οποία χαρακτηρίζονται από τα
μέσα μέτρησης, αλλά και τις κοινωνικό-οικονομικές και εγχώριες περιστάσεις της
περιόδου διεξαγωγής της εκάστοτε ερευνητικής προσπάθειας.

Συζήτηση

Όσον αφορά στα κοινωνικό-δημογραφικά, κλινικά και συμπεριφοριστικά

στοιχεία των φροντιστών ασθενών, σχετικά με το επίπεδο εκπαίδευσης τους, οι
φροντιστές στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ήταν άτομα τα οποία έχουν ολοκληρώσει
δευτεροβάθμια εκπαίδευση (47,2%), ενώ ένα μικρότερο ποσοστό της τάξης του 39,6%
δήλωσαν ότι έχουν ολοκληρώσει το Δημοτικό. Το 13,2% των φροντιστών

64
ολοκλήρωσαν Τριτοβάθμια εκπαίδευση (ΑΕΙ ή ΤΕΙ). Ως προς τη σχέση τους με τον
ασθενή που φροντίζουν, οι περισσότεροι δήλωσαν ότι ο ασθενής είναι σύζυγος τους
(38,1%), ενώ το 37,1% δήλωσε ότι φροντίζει τον γονέα του. Σημαντικό ήταν το
ποσοστό (12,4%) εκείνων που είναι επαγγελματίες βοηθοί. Το 1,9% φροντίζουν τον
αδελφό ή την αδελφή τους, το 4,8% το παιδί τους, το 3,8% τον παππού ή τη γιαγιά
τους, ενώ υπήρχαν και δυο άτομα που φροντίζουν την πεθερά τους ή τον πεθερό τους.
Αναφορικά με τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς, οι περισσότεροι
(68%) έχουν κάποιο βαθμό άνοιας, ενώ ένα σημαντικό ποσοστό (συγκριτικά με τα
υπόλοιπα) έχει Alzheimer (16%). Το 11% των ασθενών φαίνεται να αντιμετωπίζει
παραπάνω από ένα προβλήματα, ενώ το 1% έχει σακχαρώδη διαβήτη, το 3% οργανικό
σύνδρομο και το υπόλοιπο 1% σχιζοφρένεια. Αναφορικά με το στάδιο στο οποίο
βρίσκεται η ασθένεια του ατόμου που φροντίζουν οι περισσότεροι ασθενείς, οι
περισσότεροι (44%) βρίσκονται σε αρχικό στάδιο, ενώ το 37% σε μεσαίο. Το 19% των
ασθενών βρίσκεται σε τελικό στάδιο της ασθένειας τους
Ο μέσος χρόνος κατά τον οποίο οι φροντιστές ασχολούνται με την φροντίδα
των ασθενών είναι περίπου 3,9 έτη, το μικρότερο διάστημα ένα τρίμηνο και το
μεγαλύτερο 21 έτη, ενώ η μέση διάρκεια φροντίδας μέσα στην ημέρα είναι περίπου 8,5
ώρες με μικρότερο διάστημα τη μια ώρα και μεγαλύτερο διάστημα όλη την ημέρα, ήτοι
24 ώρες. Αναφορικά με τις ημέρες της εβδομάδας, τις οποίες δαπανούν οι φροντιστές
στην φροντίδα των ασθενών, η μέση διάρκεια είναι 5,8 ημέρες, η μικρότερη διάρκεια
είναι δυο ημέρες και η μεγαλύτερη 7 ημέρες την εβδομάδα.

Όσον αφορά στους προσδιοριστές της ψυχικής υγείας και της ποιότητας ζωής
των φροντιστών ασθενών, αναφορικά με τις περιγραφικές τιμές της κλίμακας του SF-
36, υψηλότερες τιμές συναντάμε στην Σωματική Λειτουργικότητα (58,95±29,17), ενώ
τις χαμηλότερες τιμές συναντάμε στο Σωματικό Ρόλο (37,5±39,8). Παρατηρείται ότι
οι τιμές μεταξύ της Συνοπτικής Κλίμακας Φυσικής Υγείας και της Συνοπτικής
Κλίμακας Ψυχικής Υγείας δε διαφέρουν ιδιαίτερα μεταξύ τους. Η ανάληψη της κύριας
ευθύνης για την φροντίδα του ασθενή, δεν σχετίζεται με καμία από τις κλίμακες
ποιότητας ζωής και κατάθλιψης (p-value > 0.05). Επίσης, δε σχετίζεται με την κλίμακα
της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας. Τα έτη ενασχόλησης με τη φροντίδα του
ασθενούς σχετίζονται θετικά με την κλίμακα του σωματικού πόνου (r=0,306, p=0,02),
αλλά δε συσχετίζονταν με κανέναν άλλο από τους δείκτες ποιότητας ζωής, αλλά ούτε
και με την κλίμακα της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας. Αναφορικά με τις μέρες της

65
εβδομάδας, αυτές φαίνεται να σχετίζονται θετικά με την κλίμακα της κατάθλιψης, σε
στατιστικά σημαντικό βαθμό (r=0,361, p-value<0,001), κάτι το οποίο σημαίνει ότι όσες
περισσότερες μέρες της εβδομάδας ασχολείται ο φροντιστής με τη φροντίδα του
ασθενούς, τόσο υψηλότερος ο βαθμός στην κλίμακα της κατάθλιψης. Αναφορικά με
τα χρόνια νοσήματα, η υπέρταση, η καρδιακή ανεπάρκεια, η αρθρίτιδα και η
στεφανιαία νόσος δε σχετίζονται με την σωματική λειτουργικότητα, εν αντιθέσει με τη
δυσλιπιδαιμία, με την οποία υπάρχει μια θετική συσχέτιση (r= 0,225, p=0,02). Επίσης,
με τη σωματική λειτουργικότητα υπάρχει μια στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση
με τον διαβήτη (r=0,371, p<0,001). Στατιστικά σημαντική θετική συσχέτιση υπάρχει
επίσης μεταξύ της σωματικής λειτουργικότητας και της ΧΑΠ (r=0,27, p=0,005). Η
ηλικία του φροντιστή δε σχετίζεται με την κλίμακα του συναισθηματικού ρόλου σε
στατιστικά σημαντικό βαθμό (r=-0,99, p-value= 0,318) ούτε με την κλίμακα της
ψυχικής υγείας (r=-0,61, p-value=0,54). Επιπλέον, η κλίμακα καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας δε σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με την ηλικία του
φροντιστή (r=0,73, p-value=0,466). Η συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας τέλος, δε
σχετίζεται σε στατιστικά σημαντικό βαθμό με την ηλικία του φροντιστή (r=-0,079, p-
value= 0,435). Το στάδιο της ασθένειας των ασθενών δε φαίνεται να επηρεάζει τη
σωματική λειτουργικότητα των φροντιστών, καθώς δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των
δυο μεταβλητών (p-value=0,24). Επίσης, το στάδιο της ασθένειας των ασθενών δεν
επηρεάζει τον σωματικό ρόλο (p-value=0,114), τη γενική υγεία (p-value=0,61), τη
ζωτικότητα (p-value=0,37), τον κοινωνικό ρόλο (p-value=0,40), τον συναισθηματικό
ρόλο (p-value=0,8), την ψυχική υγεία (p-value=0,67), το επίπεδο καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας (p-value=0,32) και τη συνοπτική ψυχική υγεία των φροντιστών (p-
value=0,37). Η συνοπτική κλίμακα φυσικής υγείας δε σχετίζεται με τον αριθμό των
ατόμων που διαμένουν στο ίδιο σπίτι (p-value=0,64), ενώ η συνοπτική κλίμακα
ψυχικής υγείας φαίνεται να σχετίζεται θετικά με τον αριθμό αυτόν (r=0,41, p-
value=0,002). Συγκεκριμένα, εκείνοι που συγκατοικούν με περισσότερα από δυο
άτομα (cut point=2, δηλαδή η διάμεσος των ατόμων που συγκατοικούν στο ίδιο σπίτι,
σε Independent Samples Test), παρουσιάζουν μεγαλύτερα σκορ στη συγκεκριμένη
κλίμακα (Mean=39,5) συγκριτικά με τους υπόλοιπους (Mean=26,79).Το επάγγελμα
των φροντιστών δε βρέθηκε να σχετίζεται στατιστικά με τον κοινωνικό τους ρόλο (p-
value=0,052), ούτε με το συναισθηματικό τους ρόλο (p-value=0,84) και την ψυχική
τους υγεία (p-value=0,07). Επίσης, δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική συσχέτιση με το
επάγγελμα των φροντιστών και την καταθλιπτική συμπτωματολογία (p-value=0,16). Η
66
οικονομική κατάσταση τέλος των φροντιστών δε βρέθηκε να σχετίζεται με καμία από
τις επιμέρους κλίμακες, αλλά ούτε και με την κλίμακα καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας των φροντιστών (p-value=0,68). Ειδικότερα, η οικονομική
κατάσταση των φροντιστών δεν παρουσιάζει στατιστικά σημαντική συσχέτιση με την
σωματική λειτουργικότητα (p-value= 0,09), το σωματικό ρόλο (p-value=0,99), το
σωματικό πόνο (p-value=0,11), τη γενική υγεία (p-value=0,19), τη ζωτικότητα (p-
value=0,09), τον κοινωνικό ρόλο (p-value=0,65), τον συναισθηματικό ρόλο (p-
value=0,48) ή την ψυχική υγεία (p-value=0,21). Όσον αφορά στα αποτελέσματα
πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης, η ηλικία επηρεάζει τη φυσική υγεία των
φροντιστών με θετικό τρόπο (p-value=0.032), ενώ και το μορφωτικό τους επίπεδο δρα
θετικά προς μια καλύτερη βαθμολογία στη συνοπτική κλίμακα της φυσικής υγείας (p-
value=0.000). Από τα χρόνια νοσήματα, αυτά που επηρεάζουν τη συγκεκριμένη
κλίμακα είναι η υπέρταση (p-value=0,009) και ο διαβήτης (p-value=0,02). Οι
μοναδικές μεταβλητές που επηρεάζουν τη συνοπτική κλίμακα ψυχικής υγείας των
φροντιστών είναι η συγκατοίκηση με τους ασθενείς (p-value=0,009) και οι μέρες
φροντίδας τους (p-value=0,002) με αρνητικό τρόπο, δηλαδή όσο αυξάνονται οι μέρες
φροντίδας των ασθενών, τόσο επιδεινώνεται η βαθμολογία της συνοπτικής κλίμακας
ψυχικής υγείας. των φροντιστών. Η εκπαίδευση φαίνεται να επηρεάζει τη βαθμολογία
της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας, δηλαδή όσο μεγαλύτερο το επίπεδο της
εκπαίδευσης του φροντιστή, τόσο μικρότερη η βαθμολογία στην συγκεκριμένη
κλίμακα (p-value=0,000). Η συγκατοίκηση επηρεάζει θετικά τη βαθμολογία της
καταθλιπτικής συμπτωματολογίας (p=0,005), ενώ θετικά επηρεάζουν τη βαθμολογία
και οι μέρες φροντίδας (p=0.04), με την έννοια ότι όσο περισσότερες ημέρες
ασχολείται ο φροντιστής με τον ασθενή, τόσο υψηλότερη η βαθμολογία του στη
συγκεκριμένη κλίμακα.

Συμπεράσματα

Τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήχθη και τα οποία προέρχονται από την
ανάλυση της πολλαπλής παλινδρόμησης, είναι τα κάτωθι:

✓ η ηλικία επηρεάζει τη φυσική υγεία των φροντιστών με θετικό τρόπο

✓ το μορφωτικό τους επίπεδο δρα θετικά προς μια καλύτερη βαθμολογία
στη συνοπτική κλίμακα της φυσικής υγείας

67
 ✓ Από τα χρόνια νοσήματα, αυτά που επηρεάζουν τη συγκεκριμένη
κλίμακα είναι η υπέρταση και ο διαβήτης
✓ οι μοναδικές μεταβλητές που επηρεάζουν τη συνοπτική κλίμακα
ψυχικής υγείας των φροντιστών είναι η συγκατοίκηση με τους και οι
μέρες φροντίδας τους με αρνητικό τρόπο, δηλαδή όσο αυξάνονται οι
μέρες φροντίδας των ασθενών, τόσο επιδεινώνεται η βαθμολογία της
συνοπτικής κλίμακας ψυχικής υγείας. των φροντιστών.
✓ Η εκπαίδευση επηρεάζει τη βαθμολογία της καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας, δηλαδή όσο μεγαλύτερο το επίπεδο της
εκπαίδευσης του φροντιστή, τόσο μικρότερη η βαθμολογία στην
συγκεκριμένη κλίμακα
✓ Η συγκατοίκηση επηρεάζει θετικά τη βαθμολογία της καταθλιπτικής
συμπτωματολογίας
✓ θετικά επηρεάζουν τη βαθμολογία και οι μέρες φροντίδας, με την έννοια
ότι όσο περισσότερες ημέρες ασχολείται ο φροντιστής με τον ασθενή,
τόσο υψηλότερη η βαθμολογία του στη συγκεκριμένη κλίμακα.

Στον 21ο αιώνα υφίστανται αρκετές ασθένειες που ταλαιπωρούν τους

ανθρώπους. Ο νέος τρόπος ζωής στις μέρες μας κατευθύνει στην παρουσίαση
ασθενειών που πιο παλιά δεν υπήρχαν σε τόσο μεγάλο βαθμό. Η ενσωμάτωση αρκετών
επαγγελματικών, οικογενειακών και πιθανών και άλλων καθηκόντων στην καθημερινή
ζωή του ατόμου τον κατευθύνει στη βίωση μιας συνεχόμενης στρεσογόνας κατάστασης
ως απόρροια να υπερφορτώνεται με στρες το οποίο με την πάροδο του χρόνου τον
καθιστά ανίκανο να τις αντιμετωπίσει επαρκώς. Αυτό σε συνάρτηση και με άλλους
συντελεστές, όπως η ηλικία, γενετικές αιτίες ή κάποιες αρρώστιες μπορούν να
οδηγήσουν στην άνοια Η άνοια είναι μια χρόνια ασθένεια και αρκετά άτομα πάσχουν
από εκείνη. Θα μπορούσε να ονομαστεί σαν η "ασθένεια του μέλλοντος". Οι
επιπτώσεις της στην οικογένεια άλλα και στο κοινωνικό σύνολο, εν γένει, είναι αρκετές
και ποικίλες. Οι φροντιστές των ασθενών που πάσχουν από άνοια είναι συνήθως άτομα
της οικογένειας και όταν ένα μέλος τις οικογένειας πάσχει από άνοια τότε πάσχει όλη
η οικογένεια επειδή διαταράσσεται η ισορροπία της. Οι επιπτώσεις της στην κοινωνία
αφορούν ηθικά και οικονομικά θέματα τα οποία χρειάζονται άμεσες λύσεις (Runge et
al, 2009).

68
 Η εκτίμηση της ποιότητας ζωής ενός ασθενούς πρέπει να είναι ολοκληρωμένη,
να καλύπτει όλα τα φάσματα, όπου σχηματίζουν ένα ευρύ και βαθύ φάσμα ζωής, από
την πιο υποκειμενική έως την πιο αντικειμενική της διάσταση. Για αυτό η καθημερινή
κλινική πράξη πλην οποιεσδήποτε παρεμβάσεις, στάσεις, συμπεριφορές ή ηθικά και
δεοντολογικά ζητήματα, που έχουν να κάνουν ή απορρέουν από αυτήν, αξιώνει κάτι
περισσότερο από αυτά που ορίζει ο νόμος. Αυτό το κάτι έχει τις ρίζες του στην περιοχή
των ηθικών διατάξεων και υπαγορεύεται από το νόμο της αγάπης, ο οποίος στρέφεται
με δέος προς την αξία και την αξιοπρέπεια της ανθρώπινης ύπαρξης και εκδηλώνεται
με σεβασμό προς το δώρο της ζωής, άσχετα από την ηλικία που διανύει, το φύλο ή τη
φυλή που ανήκει. Αυτό το κάτι είναι οι πράξεις που δεν κοστίζουν αλλά δίνουν πάρα
πολλά και μπορούν να γίνουν από όλους: ένα ζεστό βλέμμα, μια θετική κίνηση, ένα
χάδι στο ρυτιδωμένο πρόσωπο ή στο κυρτωμένο από το χρόνο κορμί. Η προσφορά
νοσηλευτικής και κατ’ επέκταση ανθρωπιστικής φροντίδας είναι υποχρέωση και
καθήκον προς τα άτομα που πάσχουν από άνοια. Εάν στις μέρες μας ορισμένοι
αρνηθούν να τη δώσουν, πιθανών αύριο κάποιοι άλλοι αρνηθούν να τους τη δώσουν
(Zieve & Hoch, 2009).

69
Βιβλιογραφία

Αβεντισιάν-Παγοροπούλου Α. Ψυχολογία της Tρίτης Hλικίας. Αθήνα 1993,

σ.σ. 250-252.

Αθανάτου Κ. Ε., (2007). Παθολογική και χειρουργική κλινική νοσηλευτική. Η΄

έκδοση. Αθήνα. Παπανικολάου Α.Β.Ε.Ε.

Αλτσχάιμερ’s Disease International. 2011. http://www.alz.co.uk/media/quick-

facts.

Αλτσχάιμερ’s Disease International. 2008. The Prevalence of Dementia

Worldwide. London: Αλτσχάιμερ’s Disease International.

Αµύντα-Σπανού Μ. Πως µπορεί να δηµιουργηθεί ένα Κέντρο Ηµέρας για

ανοϊκούς ασθενείς. Στα Πρακτικά του 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νόσου Alzheimer.
Μ. Κώστα-Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.). Θεσσαλονίκη 13-16 Ιανουαρίου 2000, σ.σ. 227-231.

Andrews J, Molyneux P (2012). Dementia: finding housing solutions. London:

National Housing Federation.

Βαβύλη Φ. Υπηρεσίες Υγείας για την Τρίτη Ηλικία. Νέα Υγεία 2003, 41, σ. 10.

Βιρβίλης Σ. και Μπαλογιάννης Σ. Προσεγγίζοντας τους συγγενείς πασχόντων

από άνοια. Εγκέφαλος 1998, 35, 75-82.

Barrick A L, Sloane P D, Williams C S, Mitchell C M, Connell B R, Wood W,

Hickman S E, Preisser J S, Zimmerman S (2010). ‘Impact of ambient bright light on
agitation in dementia’, International Journal of Geriatric Psychiatry, vol 25, no 1013, p
1021.

Boger J, Milailidis A (2011). Familiarity and usability of products by people

with dementia. Toronto: Center for Inclusive Design and Environmental Access.

70
 Bowes A et al (2014). ‘Best practice in the design of residential environments
for people living with dementia and sight loss: An evidence-based resource,’
Αλτσχάιμερ's & Dementia: The Journal of the Αλτσχάιμερ's Association, vol 10, issue
4 , p570.

Brush JA, Meehan RA, Calkins MP (2002). ‘Using the environment to improve
intake for people with dementia’, Αλτσχάιμερ’s Care Quarterly, vol 3, no 4, pp 330-8.

Calkins MP (2009). ‘Evidence-based long term care design’,

NeuroRehabilitation, vol 25, pp 145-54.

Campo M, Chaudhury H (2012). ‘Informal social interaction among residents

with dementia in special care units: Exploring the role of the physical and social
environments’ Dementia: the International Journal of Social Research and Practice, vol
11(3), pp 401–423.

Chalfont G, Walker A (2013). Dementia green care handbook of therapeutic

design and practice. Mesa, AZ: Safehouse Books.

Chaplin A (2012). ‘Holistic care and environmental design: the future for
dementia care’. Housing, Care and Support: putting good ideas into practice, vol 14 (3),
pp 91–97.

∆ουδούµη Σ, Τσολάκη Μ, Σαγιαδινού Μ, ∆εούδη Π, Κάζη Ε, Κιοσέογλου Γ,

και Κάζης Α. Ποιότητα ζωής φροντιζόντων τους ασθενείς µε νόσο Alzheimer.
Εγκέφαλος 2003, 40.

Davis S, Fleming R, Marshall M (2009). Environments that enhance dementia

care: issues and challenges, 3rd edn, R Nay & S Garratt, eds, Elsevier, Australia, pp
372-390.

David Zieve & Daniel B. Hoch. (2009). Dementia - home care. (Update Date:
8/31/2010). Available at:
www.dementiahomecare/medlineplus/medicalencyclopedia.mht (accessed 25
February 2010).

71
 Darton R, Bäumker T, Callaghan L, Netten A (2011). Evaluation of the extra
care housing initiative: PSSRU Technical Report. PSSRU Discussion Paper No 2783/2.
Canterbury: Personal Social Services Research Unit, University of Kent.

Daykin N, Byrne E, Soteriou T, O'Connor S (2008). ‘Review: The impact of

art, design and environment in mental healthcare: a systematic review of the literature’,
Perspectives in Public Health, vol 128, no 2, pp 85-94.

Dementia Services Development Centre (2012). Design features to assist

patients with dementia in general hospitals and emergency departments. Stirling:
Dementia Services Development Centre, University of Stirling.

Department of Health (2011). Living well with dementia: A National Dementia

Strategy Good Practice Compendium – an assets approach. Department of Health:
London.

Department of Health (2012). Prime Minister’s Challenge on Dementia:

Delivering major improvements in dementia care and research by 2015. London:
Department of Health.

Ευρωπαϊκή Εταιρεία Alzheimer και Ελληνική Εταιρεία νόσου Alzheimer και

συναφών διαταραχών. Πρακτικός Οδηγός για τους περιθάλποντες ασθενείς µε νόσο
Alzheimer. Μ. Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.). Ευρωπαϊκή Εταιρεία Alzheimer. Αθήνα 1999.

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδος

2002: ΙΙ Πληθυσµός. Αθήνα 2003, σ. 38.

Ε. Καπάκη – Γ.Π. Παρασκευάς. «Σύγχρονη θεραπευτική θεώρηση της νόσου

Alzheimer & άλλων ανοϊκών διαταραχών». Εκδόσεις ΒΗΤΑ medical arts. Αθήνα 2000.

Θεοφανίδης ∆. Οι ανάγκες των οικογενειών ασθενών µ ε άνοια. Στα Πρακτικά

του 2 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νόσου Alzheimer & Συναφών ∆ιαταραχών. Μ.
Κώστα-Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.). Θεσσαλονίκη 17-20 Ιανουαρίου 2002, σ.σ. 289-293.

Graham N. & Warner J. (2009). Alzheimer’s disease & other dementias. 1st ed.
British. Family doctor publications.

Hofman A. (1997). The Epidemiology of Alzheimer’s Disease. In: Alzheimer’s

Dementia. The 16th International Bayer Pharma Press Seminar, Paris.

72
 Ιακωβίδου Β. Οµάδες Υποστήριξης (Support Groups). Στα Πρακτικά του 1ου
Πανελληνίου Συνεδρίου Νόσου Alzheimer. Μ. Κώστα-Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.).
Θεσσαλονίκη 13-16 Ιανουαρίου 2000, σ.σ. 222-225.

Καραβάτος Α. Νόσος Alzheimer: Senium praecox; Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής

1999, 16, 432434.

Kalekin-Fishman, D. 1996. «Tracing the Growth of Alienation: Enculturation,

Socialization, and Schooling in a Democracy». In: F. Geyer (ed.) Alienation, Ethnicity,
and Postmodernity. Connecticut: Westwood, pp. 107-120.

Kanungo, R.N. 1982. Work Alienation: An Integrative Approach. New York:

Praeger Publishers.

Λέκκα-Μαρκάτη Ε. Η άνοια των γονέων και οι επιδράσεις της στην οικογένεια.

Στα Πρακτικά του 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νόσου Alzheimer. Μ. Κώστα-
Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.). Θεσσαλονίκη 13-16 Ιανουαρίου 2000, σ.σ. 403-409.

Λιάπης Α. Η νόσος Alzheimer και τα προβλήµατα που επωµίζεται ο

φροντιστής. Στα Πρακτικά του 1 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νόσου Alzheimer. Μ.
Κώστα-Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.). Θεσσαλονίκη 13-16 Ιανουαρίου 2000, σ.σ. 410-415.
13. Μάνος Ν. Βασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής. Εκδ. University Studio Press.
Θεσσαλονίκη 1988, σ. 361-377.

Λυμπεράκης Σ., (1997). Εγκέφαλος και ψυχολογία. Α΄ έκδοση. Αθήνα.

Ελληνικά γράμματα.

Lindeasy J., Rockwood K., Rolfson D. (2002). The epidemiology of delirium.

1st ed. Oxford. University Press.

Μάνος Ν. (1988). Βασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής. Α΄ έκδοση.

Θεσσαλονίκη. University Studio Press.

Μαυρής, Γιάννης. 2008. «Ο Δείκτης Εμπιστοσύνης στους Θεσμούς Είναι

Εδώ.» Public Issue, Ηλεκτρονική πρόσβαση στην διεύθυνση:
http://www.publicissue.gr/wpcocontent/uploads/2008/09/publication.pdf

Μεγαλούδη Φ., (2000).Η νόσος του Alzheimer. Β΄ έκδοση. Αθήνα. Ελληνικά

γράμματα.

73
 Μεντενόπουλος Γ., Μπούρας Κ., (2002). Η νόσος του Alzheimer. Γ΄ έκδοση.
Θεσσαλονίκη. University Studio Press.

Μέλλιου Α, Κότρας Ν και Τριανταφύλλου Ε. Γραµµή Βοήθειας. Στα Πρακτικά

του 2 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νόσου Alzheimer & Συναφών ∆ιαταραχών. Μ.
Κώστα-Τσολάκη (Επιµ. Έκδ.). Θεσσαλονίκη 17-20 Ιανουαρίου 2002, σ.σ. 461-466.

Martyn C. & Geil R. Κ. (2000). Patient memory and dementia. 1st ed. British.
Family doctor publications.

Mirowski, John and Catherine Ross. 1999. “Economic Hardship Across the Life
Course.” American Sociological Review 64(4):570-576.

Miller, Michael V. 2011. “Patterns of Alienation Toward Large Social

Institutions.” Ηλεκτρονική πρόσβαση στην διεύθυνση:
http://wps.ablongman.com/ab_henslin_ sociology_7/19/5066/1297130.cw/index.html.

Neal, Arthur G. and Sara F. Collas. 2000. Intimacy and Alienation. New York:
Garland Publishing.

Οικονόµου ΜΠ. Ο ρόλος της οικογένειας στην ψυχοκοινωνική αποκατάσταση.

Στο Προληπτική Ψυχιατρική. Γ.Ν. Χριστοδούλου, Β.Π. Κονταξάκης και Μ.Π.
Οικονόµου (Επιµ. Έκδ.). Εκδ. ΒΗΤΑ. Αθήνα 2000, σ.σ. 181-186.

Οικονόµου ΜΠ και Χριστοδούλου Γ.Ν. Ο ρόλος των ψυχοπιεστικών

γεγονότων στην πρωτοβάθµια πρόληψη. Στο Προληπτική Ψυχιατρική. Γ.Ν.
Χριστοδούλου, Β.Π. Κονταξάκης και Μ.Π. Οικονόµου (Επιµ. Έκδ.). Εκδ. ΒΗΤΑ.
Αθήνα 2000, σ.σ. 61-64.

Παγκάλτσου Π. A., (2004). Στοιχεία γεροντολογίας και γηριατρικής. Α΄

έκδοση. Θεσσαλονίκη. Τ.Ε.Ι. Θεσσαλονίκης.

Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (Π.Ο.Υ.) και Ερευνητικό Πανεπιστηµιακό

Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής ( Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.). Ταξινόµηση ICD-10 Ψυχικών ∆ιαταραχών
και ∆ιαταραχών της Συµπεριφοράς: Κλινικές περιγραφές και οδηγίες για τη διάγνωση.
Κ. Στεφανής, Κ. Σολδάτος και Β. Μαυρέας (Επιµ.). Εκδ. ΒΗΤΑ. Αθήνα 1993, σ.σ. 52-
70.

74
 Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (Π.Ο.Υ.) και Ψυχιατρική Κλινική
Πανεπιστηµίου Αθηνών – Αιγινήτιο Νοσοκοµείο. Οι Ψυχικές ∆ιαταραχές στην
πρωτοβάθµια φροντίδα – ICD 10 / Κεφάλαιο V. Γ.Ν. Χριστοδούλου, Β. Αλεβίζος και
Β. Μαυρέας (Επιµ.). Εκδ. ΒΗΤΑ. Αθήνα 1998.

Πάνου Μ., (2006). Παθολογική και χειρουργική νοσηλευτική – νοσηλευτικές

διαδικασίες. Β΄ έκδοση. Αθήνα. ΒΗΤΑ.

Πλατή Δ. Χ., (2008). Γεροντολογική νοσηλευτική. Η΄ έκδοση. Αθήνα.

Παπανικολάου Α.Β.Ε.Ε.

Prince, Martin, Daisy Acosta, Helen Chiu, Marcia Scazufca, and Mathew
Varghese. 2003. “Dementia Diagnosis in Developing Countries: A Cross-Cultural
Validation Study.” The Lancet 361: 909-917.

Runge S. Marschall & Greganti M. Andrew, (2009). Παθολογία – βασικές

αρχές. Α΄ έκδοση. Αθήνα. Πασχαλίδης ΕΠΕ.

Ραγιά Χ. Α., (2007). Νοσηλευτική ψυχικής υγείας. ΣΤ΄ έκδοση. Αθήνα.

Παπανικολάου Α.Β.Ε.Ε.

Σαββοπούλου Γ. Γ., (2006). Βασική νοσηλευτική – μια βιο-ψυχο-κοινωνική

προσέγγιση. Ε΄ έκδοση. Αθήνα. "Η ΤΑΒΙΘΑ" Σ.Α.

Σακκά Π., Λυμπεροπούλου O., Νικολάου Κ., (2002). Ζώντας με τον ανοϊκό
ασθενή. Εγχειρίδιο φροντιστών. 8, 1-55. Σαχίνη – Καρδάση A.,

«Σύγχρονη Θεώρηση των Συμπεριφορικών και Ψυχολογικών Συμπτωμάτων

στην Άνοια». 1ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΝΟΣΟΥ ALZHEIMER. Θεσσαλονίκη
16/01/2000.

Seeman, M. (1959) “On the Μeaning of Alienation', American Sociological

Review, vol. 24(6): 783–791.

Serge Gauthier «Νόσος του Alzheimer και πρωτοβάθμια περίθαλψη»,

Βαγιονάκης-ιατρικές εκδόσεις Β΄ έκδοση, Αθήνα 2000.

Senekal, Burgert A. 2010. Alienation in Contemporary British Fiction. London:

Lambert Academic Publishing.

75
 Τσολάκη, Μαγδαληνή. 2002. «Άνοια Τύπου Αλτσχάιμερ. Η Πρόκληση του
21ου Αιώνα. » Στο: Κοινωνική Υγεία: Επίκαιρα Προβλήματα Υγείας και η
Αντιμετώπισή τους. Σελ. 105-137.

Triandis, Harry. 1990. “Cross-Cultural Perspectives of Individualism and

Collectivism”. In, Current Theory and Research in Motivation, John Berman, Ed.
Lincoln: University of Nebraska Press.

Υφαντόπουλος Γ. 2007. Μέτρηση της ποιότητας ζωής και το ευρωπαϊκό

υγειονομικό μοντέλο. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 24: 6-18.

76