Ψυχοεκπαιδευτικές Παρεμβάσεις στη Διαταραχή Διαγωγής

Συμέλα Σταθεροπούλου

U221N0078: Εξ Αποστάσεως Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα

«Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση»

Πανεπιστήμιο Λευκωσίας (UNIC)

Γεώργιος Γιώτης

Ελένη Καλλία

EDU 626-01

10 Δεκεμβρίου 2022

1
Περιεχόμενα

Εισαγωγή………………………………………………………………………. ……4

Κεφάλαιο 1:Γενικά Στοιχεία Διαταραχής Διαγωγής…….………………...………

1.1 Ορισμός…...…………………. ……………………………….……………5

1.2 Επιπολασμός, Συννοσηρότητα………...…….………….……………….5

1.3 Κριτήρια και Κλινική Εικόνα………………………………….

…………….5

1.4 Κίνδυνος και προγνωστικοί παράγοντες...………….……..

……………..7

1.5 Τάσεις που Οδηγούν στη ΔΔ ( course modifiers)……………………….7

Κεφάλαιο 2: Θεραπείες- Παρεμβάσεις για την Διαταραχή

Διαγωγής…………...7

2.1 Γενικά Στοιχεία Θεραπειών………………...……….

…………………......7

2.2 Είδη θεραπειών-Παρεμβάσεων για την Διαταραχή Διαγωγής….……..8

2.2.1 Ψυχοφαρμακολογικές Θεραπείες……..……..……………………..8

2.2.3 Γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία (Cognitive Behavioral

Therapy-CBT)………………………………………………………………………..9

2.2.4 Λειτουργική Οικογενειακή θεραπεία (Functional Family Therapy -

FFT)………………………………………………………………………………….11

2.2.5 Πολυσυστημική θεραπεία (Multisystemic Therapy-MST)……….13

2.2.6 Πολυδιάστατη θεραπεία Αναδοχής (Multidimensional Treatment

Foster CARE .………………………………………………………………………14

2
Κεφάλαιο:3 Συνοπτική Περιγραφή Ορισμένων Προγραμμάτων Πρόληψης,

Θεραπείας…………………………………………………………..………………15

3.1 Πρόγραμμα ScouT………………………………………………………..15

3.2 Πρόγραμμα PCIT-CU………………………………………………….…

16

3.3 Πρόγραμμα FAST TRACK……………………………………………….17

3.4 Πρόγραμμα

CASEA……………………………………………………….18

3.5 Πρόγραμμα THAV…………………………………………………………

19

3.6 Πρόγραμμα PLAY……………………………………….

………………..20

3.7 Πρόγραμμα PSYCHOPATHY.COMP…………………………….

……..20

3.8 Σύγκριση Αποτελεσματικότητας Προγραμμάτων – Θεραπειών

σύμφωνα με Διάφορες Μελέτες-Έρευνες…….………………………………….21

3.8.1 Αποτελεσματικότητα - Θεραπείες CBT – PMT…………….……..21

3.8.2 Αποτελεσματικότητα-Θεραπείες MST-FFT……………………….22

Συζήτηση -

Συμπεράσματα………………………………………………………...23

Βιβλιογραφία………………………………………………………………………..25

3
 Εισαγωγή

Η διαταραχή διαγωγής (ΔΔ) είναι μία σοβαρή διαταραχή

συμπεριφοράς, σύμφωνα με την Baker, (2016), είναι δύσκολη στην

αντιμετώπισή της, ειδικά εάν έχει μακρόχρονη διάρκεια. Η παρέμβαση πρέπει

να αντιμετωπίζει με κατάλληλο τρόπο, όλες τις δυσκολίες του παιδιού , στο

σπίτι, στο σχολείο και στην κοινότητα. Σε μειονεκτικές οικογένειες υπάρχουν

περισσότερες δυσκολίες, οπότε πρέπει να εστιάσουμε και στα οικογενειακά

προβλήματα. Πρέπει να εμπλακούν και οι φροντιστές. Οι θεραπείες δεν

δίνουν αποτέλεσμα με βραχυχρόνιες παρεμβάσεις και διαρκούν μεγάλο

χρονικό διάστημα (Baker, 2016). Σύμφωνα με τον Frick, (2012), [όπως

παρατίθεται στους Frick και Kemp, 2021] υπάρχουν τρεις βασικές αρχές για

τη θεραπεία διαταραχών συμπεριφοράς:(α)«Παρέμβαση στην πρώιμη ηλικία

διότι είναι αποτελεσματικότερη από την θεραπεία κατά την ανάπτυξη.»(β)

4
Ολοκληρωμένη παρέμβαση που έχει ως στόχους πολλούς παράγοντες

κινδύνου που είναι υπαίτιοι για τις ενέργειες του παιδιού που έχουν σχέση με

παραβίαση κανόνων και δικαιωμάτων άλλων παιδιών.(γ)Προσαρμοσμένη

παρέμβαση στις μοναδικές ανάγκες του κάθε παιδιού στα ποικίλες

αναπτυξιακές οδούς της ΔΔ.

Αυτή η Βιβλιογραφική ανασκόπηση σκοπό έχει να παρουσιάσει τις

πλέον διαδεδομένες θεραπείες που χρησιμοποιούν ψυχοεκπαιδευτικές

παρεμβάσεις. Το ερευνητικό ερώτημα που προκύπτει είναι ποιες είναι οι

πλέον διαδεδομένες και κατάλληλες θεραπείες για την διαταραχή διαγωγής

διεθνώς;

Εκτός από την θεωρητική ανάπτυξη των θεραπειών-παρεμβάσεων, θα

υπάρξει και συνοπτική περιγραφή ορισμένων προγραμμάτων πρόληψης και

θεραπείας που έχουν εφαρμοστεί σε διάφορες χώρες.

Κεφάλαιο 1 :Γενικά στοιχεία Διαταραχής Διαγωγής

1.1 Ορισμός
Η διαταραχή διαγωγής (ΔΔ) σύμφωνα με το DSM-5, (APA,

2013)ορίζεται ως «ένα ατομικό μοντέλο συμπεριφοράς που είναι

επαναλαμβανόμενο και επίμονο το οποίο καταστρατηγεί τα δικαιώματα των

άλλων και παραβιάζει τους κοινωνικούς κανόνες, προκαλεί επίσης σημαντικές

ελλείψεις στις κοινωνικές, ακαδημαϊκές, επαγγελματικές λειτουργίες του

ατόμου και πληρεί καθορισμένα κριτήρια σε καθορισμένο χρονικό διάστημα»,

(APA, 2013).

1.2 Επιπολασμός, Συννοσηρότητα

5
 Η ΔΔ εμφανίζεται συχνά όταν υπάρχουν περιβαλλοντικοί παράγοντες ή

νευροβιολογικά ελλείματα καθώς και αλληλεπίδραση αυτών οπότε

εκδηλώνεται συχνά σε παραμελημένα παιδιά ή κακοποιημένα , με ΔΕΠΥ με

συναισθηματική διαταραχή, μετατραυματικό στρες , ψυχωσιακές διαταραχές ,

νοητική υστέρηση (Τσοπέλας και Αρμενάκα, 2012). Οι εκτιμήσεις για τον

επιπολασμό του πληθυσμού ενός έτους κυμαίνονται από 2% έως

περισσότερο από 10%, με διάμεση 4%. (APA, 2013).

1.3 Κριτήρια και κλινική εικόνα

Σύμφωνα με το εγχειρίδιο του Αμερικανικού Ψυχιατρικού Συλλόγου

DSM-5, (APA, 2013) η διαταραχή διαγωγής (ΔΔ), ανήκει στο ευρύτερο

πλαίσιο της κατηγορίας των διαταραχών διασπαστικής συμπεριφοράς,

ελέγχου των παρορμήσεων και της διαταραχής διαγωγής , με κοινό στοιχείο

ότι δεν υπάρχει έλεγχος των πράξεων του ατόμου. Για την διάγνωση

πληρούνται τα παρακάτω κριτήρια:

κριτήριο Α (APA, 2013) ένα επαναλαμβανόμενο και σταθερό μοντέλο

συμπεριφορών κατά τις οποίες παραβιάζονται βασικά δικαιώματα άλλων

ανθρώπων ή στοιχειώδεις κοινωνικοί κανόνες. Το παραπάνω κριτήριο

αναλύεται στα παρακάτω:

α. Επιθετικότητα σε ανθρώπους ή/και ζώα: εκφοβισμό /

τρομοκράτηση άλλων, σωματική βία, κλοπή μετά από βιαιοπραγία, χρήση

όπλων, σεξουαλική βία.

β. Εσκεμμένη καταστροφή ιδιοκτησίας-περιουσίας με ή χωρίς

εμπρησμό.

γ. Κλοπή ή και απάτη: διάρρηξη οικιών, καταστημάτων,

6
αυτοκινήτων , πλαστογραφία, εξαπάτηση, κλεπτομανία και κλοπή

αντικειμένων

δ. Σοβαρές παραβάσεις κανόνων: αδικαιολόγητες απουσίες στο

σχολείο, παραμονή τη νύχτα εκτός οικίας χωρίς γονική άδεια,(APA, 2013).

Από τα παραπάνω υπο-κριτήρια πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον

τρία το τελευταίο δωδεκάμηνο ή ένα το τελευταίο 6μηνο,(APA, 2013).

Επόμενο κριτήριο είναι το κριτήριο Β, η διαταραχή της συμπεριφοράς

να προκαλεί κλινικά σημαντική έκπτωση σε κοινωνική, σχολική ή

επαγγελματική δραστηριότητα. Τέλος το κριτήριο Γ όπου είναι δυνατή η

διάγνωση της Διαταραχής Διαγωγής σε ενήλικα άτομα (άνω των 18 ετών),

εφόσον δεν πληρούνται τα κριτήρια αντικοινωνικής διαταραχής

προσωπικότητας, (APA, 2013).

Η κατηγοριοποίηση της σοβαρότητας της διαταραχής διαγωγής (APA,

2013) είναι: Ήπια-Μέτρια -Σοβαρή ανάλογα με τα προβλήματα συμπεριφοράς

και την επικινδυνότητάς τους προς τους άλλους.

Ανάλογα με την ηλικία καθορίζεται σε τύπο έναρξης στην παιδική

ηλικία, έναρξη στην εφηβική ηλικία , απροσδιόριστη ηλικία έναρξης, (APA,

2013).

Ένα παιδί με διαταραχή διαγωγής εμφανίζει συναισθήματα

περιορισμένης θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς, έλλειψη μεταμέλειας ή

ενοχής, αναισθησία έλλειψη ενσυναίσθησης, δηλαδή σκληρότητα

συναισθημάτων (callous unemotional), αδιαφορία για την απόδοσή του π.χ.

σχολείο, σημαντικές δραστηριότητες, αθλήματα, επιδρά ρηχά και ατελώς με

τους άλλους, δεν εκφράζει συναισθήματα είναι επιπόλαιος ή επιδρά όταν θέλει

να «κερδίσει» κάτι και είναι κυκλοθυμικός, (APA, 2013).

7
1.4 Κίνδυνος και προγνωστικοί παράγοντες

Σύμφωνα με το DSM-5 Οι επικίνδυνοι παράγοντες είναι ιδιοσυγκρασία,

περιβαλλοντικοί παράγοντες, γενετικοί και νευροφυσιολογικοί καθώς και

τάσεις που οδηγούν στη ΔΔ ( course modifiers), (APA, 2013).

1.5 Τάσεις που Οδηγούν στη ΔΔ ( course modifiers)

Μεγάλη σημασία έχει η υστέρηση των φιλο-κοινωνικών

συναισθημάτων (LPE) ως προσδιοριστή του DSM-5, (APA, 2013) για τη

διαταραχή διαγωγής. Στη διαμόρφωση του LPE (limited prosocial emotions)

σοβαροί παράγοντες που επηρεάζουν είναι η «αφοβία, αυταρχική-σκληρή

ανατροφή των παιδιών», (Collins, Fanti and Andershed, 2021). Επίσης τα

παιδιά με προβλήματα συμπεριφοράς εάν καθοριστούν ότι έχουν LPE

διατρέχουν μεγάλο μελλοντικό κίνδυνο για διαταραχή διαγωγής και συ-

νοσηρότητες (Collins, Fanti and Andershed, 2021) .

Κεφάλαιο 2: Θεραπείες- Παρεμβάσεις για την Διαταραχή Διαγωγής

2.1 Γενικά Στοιχεία Θεραπειών

Εφαρμόζονται συνήθως πολύπλοκες θεραπείες, οι οποίες ρυθμίζονται

ανάλογα με τη σοβαρότητα των συμπεριφορών. Για ένα ολοκληρωμένο

σχέδιο θεραπείας, πρέπει να υπάρχουν πληροφορίες από το παιδί, την

οικογένεια, τους δασκάλους, και την κοινότητα, καθώς και ιατρικές

πληροφορίες από άλλες ειδικότητες ιατρών. Απαραίτητη είναι η

ψυχοθεραπεία και η θεραπεία συμπεριφοράς, που βοηθούν το παιδί να

ελέγξει την οργή του. Βοήθεια από ειδικούς πρέπει επίσης να παρασχεθεί

στους γονείς ( AACAP, 2018).

Επίσης δίνονται φάρμακα σε ορισμένες περιπτώσεις (νέων), που έχουν

δυσκολίες προσοχής, προβλήματα ορμής και κατάθλιψης. Η θεραπεία σπάνια

8
είναι σύντομη διότι περιλαμβάνει και δημιουργία νέων στάσεων και προτύπων

συμπεριφοράς και είναι καλύτερο να αρχίζει έγκαιρα για να υπάρχουν ελπίδες

βελτίωσης ( AACAP, 2018).

Υπάρχουν αρκετές ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις σε παιδιά και

εφήβους με ΔΔ. Περιλαμβάνουν εκπαίδευση διαχείρισης γονέων,

πολυσυστημική θεραπεία, πολυδιάστατη θεραπεία ανάδοχης φροντίδας,

γνωστικές θεραπείες, λειτουργική οικογενειακή θεραπεία, σύντομη στρατηγική

οικογενειακή θεραπεία και το παιχνίδι καλής συμπεριφοράς, (Kazdin, 2015).

Οι θεραπείες έχουν μελετηθεί πολύ καλά και έχουν δοκιμαστεί πολλές

φορές. Παραμένουν ερωτήματα σχετικά με τον μακροπρόθεσμο αντίκτυπο

των θεραπειών, ποιες από αυτές τις θεραπείες είναι κατάλληλες και πώς να

βελτιστοποιηθεί η θεραπευτική αλλαγή (Kazdin, 2015).

2.2 Είδη Θεραπειών- Παρεμβάσεων για την Διαταραχή Διαγωγής

2.2.1 Ψυχοφαρμακολογικές Θεραπείες

Η ΔΔ έχει πολλές διαφορετικές αιτίες, συμπεριλαμβανομένων και

βιολογικών επιρροών στη διαμόρφωσή της. Υπάρχουν φάρμακα που

χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της ΔΔ και στοχεύουν στην

αντιμετώπιση της επιθετικότητας και συγκεκριμένα της ευερεθιστότητας,

λειτουργούν ως συμπλήρωμα στις ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις.

Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και ιδιαίτερη αξιολόγηση για τη χρήση τους.

Συνήθως χρησιμοποιούνται η μεθυλφαινιδάτη και τα ίχνη λιθίου (με

παρενέργειες όμως στα παιδιά 5-12 ετών).Έχουν χρησιμοποιηθεί επίσης

νευροληπτικά (χλωροπρομαζίνη, αλοπεριδόλη), και αντιψυχωσικά

(κλοχαπίνη, ρισπεριδόνη), ως συμπληρωματική θεραπεία. Γενικά όμως είναι

ασαφές εάν τα φάρμακα αντιμετωπίζουν όντως την επιθετικότητα ή εάν

9
πρόκειται απλώς για καταστολή που περικλείει και τα συμπτώματα

επιθετικότητας (Hughes, Crothers and Jimerson, 2008).

2.2.2 Γνωστική-συμπεριφορική θεραπεία (Cognitive Behavioral

Therapy-CBT)

Θεωρητικά στοιχεία

Σύμφωνα με το μοντέλο SIP (social information processing) των Crick

και Dodge ,(1994), υπάρχουν 6 στάδια επεξεργασίας πληροφοριών στο

άτομο, «(α) κωδικοποίηση πληροφοριών, (β) ερμηνεία πληροφοριών, (γ)

προσδιορισμός ενός στόχου αλληλεπίδρασης, (δ) δημιουργία δυναμικού

απαντήσεις, (ε) επιλογή μιας βέλτιστης απόκρισης και (στ) θέσπιση αυτής της

απόκρισης». Οι νέοι με ΔΔ εμφανίζουν ελλείματα σε κάθε ένα από αυτά τα

στάδια π.χ. δεν αναζητούν κοινωνικές λύσεις, επιλέγουν την επιθετικότητα για

να ανταποκριθούν σε κάποια κατάσταση (McCart, Shaeffer and Henggeler,

2014).

Θεραπείες – Παρεμβάσεις

Το Πρόγραμμα αντιμετώπισης θυμού των Larson

και Lochman, (2002) απευθύνεται σε παιδιά δημοτικού σχολείου με

ανατρεπτική συμπεριφορά. Οι ομαδικές συνεδρίες έχουν στόχο γνωστικές

διεργασίες που είναι εμπειρικά συνδεδεμένες με αποτελέσματα προβλημάτων

συμπεριφοράς (λήψη προοπτικής, επηρεασμός ευαισθητοποίησης, διαχείριση

και δεξιότητες κοινωνικών προβλημάτων), Επέκταση αυτού του

προγράμματος για εφήβους είναι το πρόγραμμα αντιμετώπισης δύναμης

περιλαμβάνει δε και το στοιχείο γονικής εκπαίδευσης καθώς και ομαδικές

συνεδρίες για νέους. Μερικές δοκιμές επιβεβαίωσαν την αποτελεσματικότητα

των παραπάνω προγραμμάτων (McCart, Shaeffer and Henggeler, 2014).

10
 Εκπαίδευση δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων (PSST). Το PSST του

Kazdin, (2010) είναι μια εξατομικευμένη παρέμβαση για παιδιά δημοτικού

σχολείου με διαταραχή συμπεριφοράς. Οι συνεδρίες επικεντρώνονται κυρίως

στη στόχευση ελλειμμάτων SIP μέσω δομημένων θεραπευτικών ασκήσεων.

Το PSST μερικές φορές συνδυάζεται με ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης

διαχείρισης γονέων (PMT), το οποίο εκτελείται ταυτόχρονα με PSST και

καλύπτει σημαντικές αρχές συμπεριφοράς για την τροποποίηση της

συμπεριφοράς των νέων (π.χ. θετική ενίσχυση, αφαίρεση προνομίων). Το

PSST έχει ως βάση τις διαδικασίες που βασίζονται στη μάθηση για να

βοηθήσει τους νέους να αναπτύξουν νέες δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων.

Αυτές οι διαδικασίες περιλαμβάνουν προτροπή, διαμόρφωση, θετική

ενίσχυση, πρόβα συμπεριφοράς και ανταπόκριση. Η αποτελεσματικότητα του

PSST καθιερώθηκε σε πολλές ερευνητικές δοκιμές (McCart, Shaeffer and

Henggeler, 2014).

Η θεραπεία επανασύνδεσης (Reattach), περιλαμβάνει γνωστική

εκπαίδευση σε ατομικό επίπεδο και με χρήση πολλαπλών συνιστωσών με

αυξανόμενο βαθμό δυσκολίας, ώστε να μπορεί να προσαρμοσθεί είτε σε

παιδιά είτε σε ενήλικες. Η θεραπεία έχει τα εξής στάδια: προληπτική διέγερση

και ρύθμιση ωκυτοκίνης, συνδυασμένη προσοχή για τη δημιουργία σύνδεσης,

πολλαπλή αισθητηριακή επεξεργασία, κοινωνική γνωσιακή εκπαίδευση για

τον εαυτό του και τις σχέσεις του, βελτίωση συνδεσιμότητας μέσα από

προεπιλεγμένο δίκτυο λειτουργίας (DMN), τροποποίηση γνωστικής

προκατάληψης για την βελτιστοποίηση της προσκόλλησης και της

νοοτροπίας. Στο άμεσο περιβάλλον του οικογένεια , δάσκαλοι , συμμαθητές, η

11
ψυχοεκπαίδευση χρειάζεται για να αποδεχτούν και να αναγνωρίσουν τις

αλλαγές στον ασθενή (Chauhan,2020).

2.2.4 Λειτουργική Οικογενειακή θεραπεία (Functional Family

Therapy -FFT)

Θεωρητικά στοιχεία

Η θεωρία της λειτουργικής οικογενειακής θεραπείας (Fuctional Family

Therapy-FFT) έχει ισχυρή σχεσιακή εστίαση, με προβλήματα συμπεριφοράς

των νέων θεωρείται δε ως σύμπτωμα δυσλειτουργικών οικογενειακών

σχέσεων. Οι παρεμβάσεις στοχεύουν να καθιερώσει και να διατηρήσει νέα

πρότυπα οικογενειακής συμπεριφοράς για να αντικαταστήσει τη

δυσλειτουργία. Επιπλέον, η FFT ενσωματώνει συμπεριφορικές (π.χ.

εκπαίδευση επικοινωνίας) και γνωστικές συμπεριφορικές παρεμβάσεις (π.χ.

εκπαίδευση διεκδίκησης, διαχείριση θυμού) στα πρωτόκολλα θεραπείας,

διατηρώντας παράλληλα μια σχεσιακή εστίαση (McCart, Shaeffer, and

Henggeler, 2014).

Προκύπτει επίσης από τη θεωρία για το οικογενειακό σύστημα ότι η

μονάδα θεραπείας είναι η οικογένεια και όχι μόνο το άτομο και ότι η οικογένεια

χαρακτηρίζεται ως ένα δυναμικό σύστημα σχέσεων μεταξύ των ατόμων.

(Heywood and Fergusson, 2016).

Θεραπείες – Παρεμβάσεις

Η λειτουργική οικογενειακή θεραπεία xρησιμοποιεί γνωστικές

συμπεριφορικές τεχνικές όπως στρατηγική διαχείρισης συναισθημάτων,

αλλαγή μεγέθους (reframing). Είναι παρέμβαση μικρή χρονικής διάρκειας 2-4

μήνες (8-12 συνεδρίες ) και αναπτύσσεται σε τρεις φάσεις. (Heywood and

Fergusson, 2016).

12
 Η πρώτη φάση είναι η «δέσμευση και το κίνητρο», όπου

αναγνωρίζονται και τροποποιούνται ενδοικογενειακοί παράγοντες κινδύνου

π.χ. απελπισία, επίσης ενισχύονται προστατευτικοί παράγοντες π.χ.

οικογενειακή συνοχή ενώ ενισχύεται η αξιοπιστία της παρέμβασης και η

ετοιμότητα της οικογένειας να αλλάξει. (Heywood and Fergusson, 2016).

Η δεύτερη φάση ονομάζεται «αλλαγή συμπεριφοράς», εστιάζει στην

ανάπτυξη εξατομικευμένων στρατηγικών, για την αλλαγή σε γνωστικές,

συμπεριφορικές και συναισθηματικές πτυχές της οικογενειακής λειτουργίας

π.χ. γονικές δεξιότητες, διαχείριση θυμού. (Heywood and Fergusson, 2016).

Η τρίτη και τελική φάση είναι η «γενίκευση» και εστιάζει στη διατήρηση

των αλλαγών στην συμπεριφορά που είχαν επιτευχθεί στην προηγούμενη

φάση, στην πρόληψη υποτροπής και χρησιμοποίηση της κοινότητας για

διευκόλυνση της αλλαγής σε περιβάλλοντα πέρα από την οικογένεια σχολεία

αθλητικοί σύλλογοι κλπ. (Heywood and Fergusson, 2016).

Η γονική εκπαίδευση στη διαχείριση (PMT) έχει ως κύριο σκοπό να

διδάξει στους γονείς την ικανότητα ανάπτυξης και εφαρμογής ενός

εναλλακτικού σχεδίου διαχείρισης στο σπίτι. Αυτό στοχεύει στη βελτίωση της

αλληλεπίδρασης μεταξύ γονέα και παιδιού στο σπίτι και να αλλάξει την

συμπεριφορά του. Βοηθά επίσης τους γονείς να βελτιώσουν την ικανότητά

τους να ανατρέφουν τα παιδιά τους και τους διδάσκει πιο αποτελεσματική

πειθαρχία και στρατηγικές (Sagar, Patra and Patil 2019).Η εκπαίδευση

γονέων στη γονική διαχείριση (PMT) συνιστάται για παιδιά κάτω των 8 ετών.

Η διδασκαλία γονέων (ατομικά και ομαδικά) περιλαμβάνει, να δίνουν

προσοχή, να ενισχύουν επιθυμητές συμπεριφορές, να εξασκούν

αποτελεσματικές στρατηγικές για την αντιμετώπιση ανεπιθύμητων

13
αντιδράσεων. (Baker,2016).Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα προγράμματα PMT

μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων συμπεριφοράς

και αποδίδουν. Οι τυχόν μειωμένες αποδόσεις του προγράμματος PMT

οφείλονται στους γονείς (π.χ. πρόβλημα με, ποτό, ναρκωτικά, ψυχική υγεία,

απαξίωση της εκπαίδευσης) και σε συννοσηρότητες στο παιδί (π.χ. ΔΕΠΥ,

μαθησιακές δυσκολίες) (Baker, 2016).

2.2.5 Πολυσυστημική θεραπεία (Multisystemic Therapy-MST)

Θεωρητικά στοιχεία

Σύμφωνα με τη θεωρία του Bronfenbrenner (1979) «κοινωνική

οικολογία», υποστηρίζεται ότι η συμπεριφορά των παιδιών-εφήβων

καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη λειτουργία πολλαπλών συστημάτων

(οικογένεια, σχολείο, συνομήλικοι και γειτονιά). Επίσης ενσωματώνεται και η

αμοιβαία αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των συστημάτων. Τα προβλήματα

συμπεριφοράς θεωρούνται πολυκαθορισμένα και απαιτούν παρεμβάσεις στο

άτομο (π.χ. αντιμετώπιση γνωστικών προκαταλήψεων), στην οικογένεια (π.χ.

αλλαγή γονεϊκών πρακτικών), στους συνομηλίκους, το σχολείο (π.χ. βελτίωση

των ακαδημαϊκών επιδόσεων) και την κοινότητα (π.χ αυξημένη αστυνομική

παρουσία) (McCart, Shaeffer and Henggeler, 2014).

Θεραπείες – Παρεμβάσεις

Η πολυσυστημική θεραπεία (MST), που εστιάζει στην πολυδιάστατη

φύση της σοβαρά αντικοινωνικής συμπεριφοράς, περιλαμβάνει διάφορες

τεχνικές για την αντιμετώπιση προβλημάτων που αφορούν τις σχέσεις,

ατομικές, γονικές, οικογενειακές, και μεταξύ συνομηλίκων. Χρησιμοποιεί

πολλαπλές παρεμβάσεις σε συνδυασμούς κατευθυνόμενες από την κλινική

εικόνα. Κυρίως περιλαμβάνει συστημικές θεραπευτικές παρεμβάσεις, δομική

14
οικογενειακή θεραπεία, εκπαίδευση γονέων, συζυγική θεραπεία,

υποστηρικτική ψυχοθεραπεία που αφορά διαπροσωπικά προβλήματα και

συνιστώσες κοινωνικών δεξιοτήτων , καθώς και περιπτώσεις που ο

θεραπευτής ενεργεί ως συνήγορος παιδιού-οικογένειας σε εξωτερικούς

φορείς. Οι θεραπείες MST στοχεύουν στο να δώσουν στους γονείς τις

δεξιότητες και τα εφόδια να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες στην ανατροφή των

εφήβων, ενώ παράλληλα ενδυναμώνει το νέο για να αντιμετωπίσει

καθημερινά και έκτακτα, οικογενειακά προβλήματα. Η MST θεραπεία

σύμφωνα με δοκιμές έχει βελτιώσει την λειτουργία της οικογένειας και έχει

μειώσει τις υποτροπές, συνιστάται δε για θεραπεία εφήβων (Baker, 2016).

Πολυδιάστατη θεραπεία Αναδοχής (Multidimensional Treatment Foster

Care )

Θεωρητικά στοιχεία

Η MTFC βασίζεται στις αρχές της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης, οι

οποίες περιλαμβάνει αρχές συμπεριφοράς (δηλαδή, μάθηση μέσω

απροκάλυπτης ανταμοιβής και τιμωρίας) και ο αντίκτυπος του κοινωνικού

πλαισίου (δηλαδή, η μάθηση μέσω της μίμησης και της παρατήρησης). Όπως

και με το MST, πολλές από τις ειδικές τεχνικές παρέμβασης που

χρησιμοποιούνται στο MTFC είναι που προέρχονται από τη θεραπεία

συμπεριφοράς (π.χ. ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης συμπεριφοράς) και

γνωστικές συμπεριφορικές προσεγγίσεις (π.χ. εκπαίδευση δεξιοτήτων

επίλυσης προβλημάτων). Οι παρεμβάσεις αυτές υλοποιούνται επίσης μέσα σε

ένα κοινωνικό οικολογικό πλαίσιο που δίνει έμφαση ο κρίσιμος ρόλος της

παρακολούθησης ανάδοχων γονέων στην εμπλοκή των νέων σε κοινωνικούς

συνομηλίκους δραστηριότητες, αποδεσμεύοντάς τον/την από αποκλίνοντες

15
συνομηλίκους και προωθώντας το θετικό σχολείο λειτουργία (McCart,

Shaeffer and Henggeler, 2014).

Θεραπείες – Παρεμβάσεις

Η πολυδιάστατη θεραπεία αναδοχής (MTFC) τοποθετεί τους

παραβάτες με ειδικά εκπαιδευμένους ανάδοχους γονείς στην κατοικία αυτών.

Ο στόχος είναι η επιστροφή των νέων στο σπίτι (βιολογικοί γονείς).

Περιλαμβάνει πολλαπλές αλληλοσυνδεόμενες υπηρεσίες που παρέχονται

από αρκετά μέλη της ομάδας θεραπείας. Παρέχεται ατομική θεραπεία στους

νέους που περιλαμβάνει γνωστικές συμπεριφορικές παρεμβάσεις με στόχο

την επίλυση προβλημάτων, διαχείριση συναισθημάτων, ανάπτυξη κοινωνικών

δεξιοτήτων και εκπαιδευτικό-επαγγελματικό σχεδιασμό. Υπάρχει και

θεραπευτής που έχει υποστηρικτικό ρόλο για τους νέους μεταξύ των

συνεδριών για τους νέους. Ένας επόπτης παρακολουθεί και συντονίζει όλες

τις παρεμβάσεις στους νέους και στους γονείς (θετούς και βιολογικούς) και οι

ανάδοχοι και οι βιολογικοί γονείς λαμβάνουν εκπαίδευση (PMT – parent

management training), υπάρχει συνεχή καθοδήγηση στους ανάδοχους γονείς.

Η θεραπεία αυτή αφορά έφηβους με σοβαρή διαταραχή συμπεριφοράς και

έχει δείξει αποτελεσματικά στοιχεία (McCart, Shaeffer and Henggeler, 2014).

Κεφάλαιο:3 Συνοπτική Περιγραφή Ορισμένων Προγραμμάτων

Πρόληψης, Θεραπείας

3.1 Πρόγραμμα ScouT

Το πρόγραμμα ScouT (Computer-Assisted Social Competence

Training Program) αφορά την εκπαίδευση δεξιοτήτων επίλυσης κοινωνικών

προβλημάτων με τη βοήθεια υπολογιστή και απευθύνεται σε παιδιά (6-12

ετών) με επιθετική συμπεριφορά ιδιαίτερα σε συνομήλικους. Το θεωρητικό του

16
υπόβαθρο είναι το μοντέλο κοινωνικής επεξεργασίας πληροφορίας SIP , όπου

η επιθετική συμπεριφορά επηρεάζεται από ένα ή πολλά ελλείμματα στην

επεξεργασία κοινωνικής πληροφορίας, έλεγχο παρορμήσεων, κοινωνική

επίλυση προβλημάτων ή κοινωνικές δεξιότητες. Σε μία σταδιακή προσέγγιση,

τα παιδιά μαθαίνουν γνωστικές, συναισθηματικές δεξιότητες και δεξιότητες της

συμπεριφοράς για την επίλυση συγκρούσεων με συνομήλικους χωρίς τη

χρήση επιθετικότητας. Ενσωματώνει στοιχεία παραδοσιακής εκπαίδευσης

κοινωνικών δεξιοτήτων και εφαρμόζει διάφορες γνωστικές, συμπεριφορικές

μεθόδους όπως φανερό συγκαλυμμένο μοντέλο, μοντέλο αντιμετώπισης,

αντιπροσωπευτική ενίσχυση, μέσω ταινιών βίντεο και χαρακτήρων

κινουμένων σχεδίων (πέντε καταστάσεις με συνομήλικους που έρχεται

αντιμέτωπος ο πρωταγωνιστής, απογοήτευση, λεκτική επιθετικότητα,

σωματική επιθετικότητα, μη αποδοχή ευθύνης και υποτίμηση). Επίσης

παιχνίδια ρόλων με μαριονέτες μεταξύ θεραπευτή ασθενή και

συμπεριλαμβάνει ανατροφοδότηση από τον θεραπευτή. Σε αυτή τη μελέτη το

ScouT αποτελούνταν από 16 εβδομαδιαίες συνεδρίες και 2 συνεδρίες

ψυχοεκπαίδευσης με γονείς. Η εκπαίδευση έγινε με 11 έμπειρα παιδιά

θεραπευτές υπό την επίβλεψη ηλικιωμένης παιδοθεραπεύτριας (Goertz-

Dorten et al., 2019).

3.2 Πρόγραμμα PCIT-CU

Σύμφωνα με τον Frick και Kemp, (2021), το πρόγραμμα parent

interaction therapy PCIT των Hembree-Kigin & McNeil 1995, είχε

αποτελεσματικότητα γενικά στη διαταραχή διαγωγής (ΔΔ) αλλά όχι στην

μορφή ΔΔ με αυξημένα χαρακτηριστικά σκληρότητας συναισθημάτων (CU).

Έδινε όμως έμφαση στην ενίσχυση σχέσης γονέα παιδιού με την θετική

17
ανατροφή του, βοηθώντας την ανάπτυξη ενσυναίσθησης, υπήρχε δε μία

αυξημένη αποτελεσματικότητα στην εκπαίδευση δεξιοτήτων συναισθημάτων

που παρέχεται από τους γονείς στα παιδιά. Ήταν λοιπόν το κατάλληλο

πρόγραμμα που μπορούσε να εξελιχθεί και να συμπεριλάβει CU

χαρακτηριστικά. Το τροποποιημένο πρόγραμμα PCIT-CU αναπτύχθηκε από

τoυς Kimonis et al. 2019 με τρεις κύριες αλλαγές : καθοδήγηση γονέων να

συμβάλουν σε συναισθηματικά και ζεστή ανατροφή των παιδιών, έμφαση

στην ανταμοιβή και όχι στην τιμωρία για να επιτευχθεί η πειθαρχία,

συμπερίληψη συμπληρωματικής ενότητας CARES (εκπαίδευση και

επιβράβευση συναισθηματικών δεξιοτήτων ) που στοχεύει στην

ενσυναίσθηση και άλλα συναισθηματικά ελλείματα. Στη δοκιμή του

προγράμματος υπήρξαν θετικά αποτελέσματα (μείωση προβλημάτων

συμπεριφοράς αυξημένη ενσυναίσθηση τουλάχιστον για 3 μήνες) και

αυξημένη ικανοποίηση από το πρόγραμμα σύμφωνα με τους γονείς, (Frick

and Kemp, 2021). Το θεραπευτικό πρόγραμμα PCIT-CU κοινωνικοποιεί τα

παιδιά και εφήβους με CU χαρακτηριστικά ώστε να καταλάβουν την εμπάθεια

προς τους άλλους, να είναι σε θέση να διαλέξουν να ενεργούν εμπαθητικά

βασιζόμενοι στην κατανόηση, η εμπειρία τους έχει αποτελέσματα είναι θετικά

και ευεργετικά, κατά μία έννοια προωθείται η προκοινωνική συμπεριφορά.

Αυτή η διαδικασία εκπαίδευσης των παιδιών – εφήβων στην εμπάθεια έχει

θετικά αποτελέσματα στα CU χαρακτηριστικά. (Bjornebekk and Morkird

Thogersen, 2022).

3.3 Πρόγραμμα FAST TRACK

Το πρόγραμμα Οικογένειες και σχολεία μαζί FAST Track (Families and

Schools Together) που αφορά οικογένειες και σχολεία μαζί σχεδιάστηκε για

18
την έγκαιρη παρέμβαση παιδιών που έχουν εξωτερικευμένα προβλήματα

συμπεριφοράς, κατά την είσοδο στο σχολείο. Παρέχει συνεχείς και εντατικές

παρεμβάσεις για την πρόληψη κλιμάκωσης των συμπεριφορών. Η

παρέμβαση αυτή βασίζεται στην κοινότητα και κατά κύριο λόγο λαμβάνει

χώρα στο σχολείο. Αλλά συμπεριλαμβάνει και την οικογένεια. Οι τυπικές

παρεμβάσεις περιλαμβάνουν PMT (parents management training) για τους

γονείς, CBST (cognitive behavioral skillstraining, ακαδημαϊκή διδασκαλία για

το παιδί και ανάπτυξη επικοινωνίας μεταξύ της οικογένειας και το σχολείο. Τα

αποτελέσματα έδειξαν αύξηση κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών και

θετικότερη στάση των γονέων έναντι των παιδιών (Hughes, Crothers, and

Jimerson, 2008).

3.4 Πρόγραμμα CASEA

Το Πρόγραμμα CASEA (Children and Adolescents Schools Early

Action). Το πρόγραμμα είναι πολυεπίπεδη διεπιστημονική προσέγγιση για

καθορισμό επείγουσας ΔΔ που εμπλέκει μαθητές γονείς και προσωπικό του

σχολείου και παρέχεται στο σχολείο. Βασίζεται στο 3 επιπέδων μοντέλο

(πρωτογενής δευτερογενής τριτογενής παροχή υπηρεσιών παρέμβασης) του

Kratochwill et al., 2004, δηλαδή καθολικών, επιλεκτικών και ενδεικνυόμενων

παρεμβάσεων. Παρέχεται από ψυχολόγους του προγράμματος ψυχικής

υγείας, σε σύνδυασμό με προσωπικό του σχολείου και δασκάλους στις

σχολικές εγκαταστάσεις ( Winter, Carisson and Vance 2014).

Το στοιχείο καθολικής πρόληψης περιλαμβάνει δραστηριότητες μέσα

στην τάξη, που επιμελούνται από τους δασκάλους για να δημιουργήσουν μία

κοινή γλώσσα για τις στρατηγικές αποτελεσματικής επικοινωνίας, επίλυσης

προβλημάτων και συναισθηματικής ρύθμισης. Επίσης από δραστηριότητες

19
στη τάξη ενισχύονται οι έννοιες που διδάσκεται στα παιδιά, μέσω

στοχοποιημένου προγράμματος και βοηθούν τη γενίκευση ικανοτήτων και

εκτός σχολείου ( Winter, Carisson and Vance 2014).

Επιλεκτικές/στοχοποιημένες παρεμβάσεις:Σχολικά δελτία

ενημερώνουν τους γονείς για το πρόγραμμα και σεμινάρια επαγγελματικού

επιπέδου από τους ψυχολόγους προς τους δασκάλους διασφαλίζουν ότι οι

δάσκαλοι έχουν κατανοήσει τις βασικές έννοιες στην εμφάνιση και διαχείριση

μιας προκλητικής συμπεριφοράς. Ταυτόχρονα υπάρχει και δευτερεύων

μοντέλο συμβουλευτικής από τους ψυχολόγους για όποιον δάσκαλο

επιθυμεί . Διεξάγονται συνεντεύξεις δασκάλων γονέων και εκτίμηση μαθητή

και γονέων ( Winter, Carisson and Vance 2014).

Ενδεικνυόμενες:ατομικά σχέδια διαχείρισης, δευτερεύουσα

διαβούλευση παρεμβάσεις ,παρατήρηση της τάξης Το πρόγραμμα

εφαρμόστηκε σε παιδιά 4-10 ετών σε 40 σχολεία κατά τη διάρκεια 4 ετών

περίπου 8500 παιδιά ακολούθησαν τη πρώτη φάση του προγράμματος

(universal) εκ των οποίων 304 συνέχισαν σε στοχευόμενες παρεμβάσεις.

Αναφέρθηκαν και από γονείς και δασκάλους αξιοσημείωτες μειώσεις στα

εσωτερικά και εξωτερικά συμπτώματα της ΔΔ επίσης η ανατροφοδότηση

γονέων, δασκάλων παιδιών ήταν πολύ θετική ( Winter, Carisson and Vance

2014).

3.5 Πρόγραμμα THAV

Το πρόγραμμα THAV (treatment program for aggressive children)

αποτελεί μία CBT θεραπεία για παιδιά 6-12 ετών, με επιθετική συμπεριφορά

προς τους συνομήλικούς τους. Η θεραπεία παρέχεται εξατομικευμένα για

παράγοντες διατήρησης προβλήματος, σε συγκεκριμένες καταστάσεις της

20
καθημερινής ζωής. Το THAV στοχεύει «στην τροποποίηση της κοινωνικο-

γνωστικής επεξεργασίας πληροφοριών, τον έλεγχο παρορμήσεων, την

επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, κοινωνικές δεξιότητες και κοινωνικές

αλληλεπιδράσεις σε αυτές τις καταστάσεις». Συνδυάζει παρεμβάσεις με

επίκεντρο τον ασθενή, τους γονείς, τον δάσκαλο και τους συνομηλίκους. Οι

παρεμβάσεις με επίκεντρο τον ασθενή είναι το κύριο συστατικό, ενώ

προστίθενται παρεμβάσεις με επίκεντρο τους γονείς, τους δασκάλους ή τους

συνομηλίκους ανάλογα με τις ατομικές ανάγκες του ασθενούς (Giudice et al.,

2022).

3.6 PLAY

Το PLAY είναι συνθήκη ενεργού ελέγχου αποτελείται από εκπαιδευτικό

ομαδικό παιχνίδι με ομάδες 3-5 παιδιών. Χρησιμοποιούνται τεχνικές για να

ενεργοποιήσουν πόρους και να γίνει εξάσκηση στις προκοινωνικές

αλληλεπιδράσεις εντός της ομάδας, π.χ. προσφέρθηκαν αλληλεπιδράσεις για

ανάπτυξη συνεργατικής αλληλεπίδρασης (δημιουργία ταινίας), δημιουργία

παιχνιδιών με τα οποία παίζουν μαζί, παρέχεται ευκαιρία για να εξασκηθούν

στην επίλυση συγκρούσεων (διαπραγμάτευση, κοινή χρήση ), χρησιμοποιείται

και ο έπαινος. Οι γονείς παρακολούθησαν και αυτοί συνεδρίες και έλαβαν

ψυχοεκπαίδευση για την γονική μέριμνα (στρατηγικές διαχείρισης) (Giudice et

al., 2022).

3.7 Πρόγραμμα PSYCHOPATHY.COMP

Το πρόγραμμα PSYCHOPATHY.COMP βασίζεται σε στρατηγικές

συνεντεύξεων παρακίνησης και στη συμπονετική εστιασμένη θεραπεία CFT.

Η εστίαση αφορά την βοήθεια προς τους νέους ώστε ενστερνιστούν την

άποψη, ότι όλοι έχουν την ευθύνη να λειτουργούν με κοινωνικούς τρόπους.

21
Οι πρακτικές CFT μειώνουν τις απειλητικές αποκρίσεις, αυξάνουν τη ρύθμιση

των συναισθημάτων και ενσταλάζουν καταπραϋντικά και συμπονετικά

συναισθήματα και ενέργειες. Έχει και αυτό το πρόγραμμα θετικά

αποτελέσματα στην καταπολέμηση των ψυχοπαθητικών χαρακτηριστικών.

(Bjornebekk and Morkird Thogersen, 2022).

3.8 Σύγκριση Αποτελεσματικότητας Προγραμμάτων – Θεραπειών

Σύμφωνα με Διάφορες Μελέτες-Έρευνες

3.8.1 Αποτελεσματικότητα - Θεραπείες CBT – PMT

Η εκπαίδευση κοινωνικών δεξιοτήτων και τα προγράμματα για τη

βελτίωση της επίλυσης προβλημάτων/ δεξιότητες (διαχείριση θυμού), φαίνεται

να έχουν εγκυρότητα και είναι αποδεκτά από σχολεία και γονείς. Δεν είναι

όμως αποτελεσματικά ως αυτόνομα προγράμματα. (Baker,2016). Από έρευνα

μεταξύ των θεραπειών , προκύπτει ότι η γνωσιακή-συμπεριφορική

εκπαίδευση CBT και η εκπαίδευση κοινωνικών δεξιοτήτων, SST (social skills

training) , είναι αποτελεσματικά στη ΔΔ. Όμως ο συνδυασμός αυτών CBT-

SST είναι ακόμα πιο αποτελεσματικός, με ταχύτερα θεραπευτικά

αποτελέσματα (Kumuyi et al., 2022).

Η PMT είναι αποτελεσματική θεραπεία (σύμφωνα με τα δεδομένα έως

τώρα), όμως το 50% περίπου των νέων που έχουν υποβληθεί στη θεραπεία

εμφανίζουν ακόμα διαταραγμένη συμπεριφορά σε κλινικά επίπεδα. Μία θετική

σχέση γονέα παιδιού εμφανίζεται στα καλύτερα αποτελέσματα (Dedousis-

Wallace et al., 2021). Ενώ η PMT θεωρείται ιδανικό πρότυπο υπάρχουν

περιορισμοί ειδικά στο παιδί όπως ανικανότητα χειρισμού θυμού λόγω

επιπτώσεων σε ελλείψεις ρύθμισης. Επίσης και σε προβλήματα

συμπεριφοράς εκτός οικογένειας στο σχολείο και σε σχέση με συνομήλικους.

22
Παρεμβάσεις CBT που εστιάζουν σε κοινωνικές δεξιότητες και γνωστικές

παρεμβάσεις επίλυσης προβλημάτων διαχείριση θυμού , αυξάνουν τα

αποτελέσματα του PMT (Giudice et al., 2022).

Κατά την εξέταση των δύο θεραπειών σε εύρος χρόνου 10 μηνών

διαπιστώθηκε ότι το THAV, έχει αποτελέσματα διαρκείας, τα οποία ήταν

εμφανή χαμηλότερη προβληματική συμπεριφορά και υψηλότερη

προκοινωνική συμπεριφορά στην ομάδα THAV σε σύγκριση με το

PLAY(Giudice et al., 2022).

3.8.2 Αποτελεσματικότητα-Θεραπείες MST - FFT

Οι θεραπείες Πολυσυστηματική και λειτουργική οικογενειακή

εκπαίδευση έχουν θετικά αποτελέσματα στην ομάδα παιδιών με ΔΔ και

χαρακτηριστικά CU διότι και τα δύο μοντέλα έχουν κατεύθυνση την

«θεραπευτική συμμαχία, γονιών και εφήβων» , η αλληλεπίδραση λοιπόν

γονέων – παιδιών και γενικά η ανθρώπινη αλληλεπίδραση κάνει τη διαφορά.

(Bjornebekk, and Morkird Thogersen, 2022).

Τα αποτελέσματα του MST σε νέους με ΔΔ είναι θετικά ως προς τη

μείωση αντικοινωνικής συμπεριφοράς (επιθετικότητα, μη συμμόρφωση ) και

σε συναισθηματικά προβλήματα άγχος κατάθλιψη. Το MST είναι πιο

κατάλληλο για σοβαρή αντικοινωνική συμπεριφορά μεταξύ ανήλικων

παραβατών σε σύγκριση με νέους με ΔΔ. Επίσης το MST έχει μεγαλύτερες

επιδράσεις σε σχέση με μη πολυτροπικές θεραπείες όπως το FFT( Xuan Tan

and Lourdes Restrepo Fajardo, 2017).

Η λειτουργική οικογενειακή εκπαίδευση (FFT) είναι ασυνήθιστη μεταξύ

των ψυχοκοινωνικών θεραπειών για παιδιά και για τους έφηβους δεν

υπάρχουν αρκετά ερευνητικά στοιχεία για να υποστηρίξουν την

23
αποτελεσματικότητα. Η αποτελεσματική χορήγηση αυτής της θεραπείας

απαιτεί σημαντική εκπαίδευση και επίβλεψη (Baker,2016).

Συζήτηση – Συμπεράσματα

Στη διαταραχή Διαγωγής το τοπίο ακόμα δεν έχει ξεκαθαρίσει όσον

αφορά τις θεραπείες, ειδικά ποιες από αυτές είναι οι πλέον κατάλληλες.

Η πολυπλοκότητα της διαταραχής διαγωγής λόγω της ετερογένειάς

της, επιδέχεται πλήθος θεραπειών. Τα προγράμματα θεραπείας έχουν όμως

ένα κοινό στοιχείο χρησιμοποιούν σχεδόν όλα ψυχοεκπαιδευτικές

παρεμβάσεις. Βέβαια ιδιαίτερο ρόλο έχει η σοβαρότητα των περιστατικών και

η μακροχρόνια σταθερότητα της θεραπείας , που επηρεάζουν εν τέλει την

αποτελεσματικότητα μιας θεραπείας.

Κυριαρχεί επίσης και η άποψη ότι οι παρεμβάσεις πρέπει να αρχίζουν

όσο πιο νωρίς γίνεται [(Baker, (2016),AACAP, (2018),Frick και Kemp, (2021)

κ.λ.π.)]. Αυτό ενισχύει την αξία των προγραμμάτων πρόληψης -

θεραπείας .πχ. CASEA αλλά και του THAV , που μεγάλο μέρος τους

διεξάγεται στα σχολεία. Βέβαια υπάρχει το πρόβλημα κόστους της πρόληψης

-θεραπείας της ΔΔ που είναι καμιά φορά 10 πλάσιο (Sagar, Patra and Patil

2019), σε αυτή τη βιβλιογραφική ανασκόπηση δεν εξετάστηκε το κόστος

καθώς ήταν εκτός του σκοπού της μελέτης, διότι κατά τη γνώμη μου δεν

αποτελεί γνώμονα το κόστος της θεραπείας για την καταλληλότητά της.

Ένα στοιχείο καινοτομίας αποτελεί και η εμπλοκή του Η/Υ στην

θεραπεία (πρόγραμμα Scout) , αναμένονται δε με ενδιαφέρον μελλοντικά και

άλλα παρόμοια προγράμματα.

Βιβλιογραφία

24
 Τσοπέλας, Χ. & Αρμενάκα, Μ. (2012). Από τη Διαταραχή Διαγωγής της

Παιδικής Ηλικίας στην Ψυχοπαθητικότητα στην Ενήλικη Ζωή. Ψυχιατρική

2012, 23:Π107-Π116.

AACAP, (2018). Conduct Disorder No 33. American Academy of Child

& Adolescent Psychiatry. Όπως ανακτήθηκε από

https://www.aacap.org/AACAP/Families_and_Youth/Facts_for_Families/FFF-

Guide/Conduct-Disorder-033.aspx

American Psychiatric Association, DSM-5, (2013). Diagnostic and

Statistical Manual of Mental Disorders Fifth Edition. American Psychiatric

Publishing.

Baker, K., (2016). Conduct Disorders in Children and Adolescents.

Paediatrics and Child Health vol,26. Όπως ανακτήθηκε από

https://www.researchgate.net/publication/308040347_Conduct_disorders_in_

children_and_adolescents

Bjornebekk, G. & Morkird Thogersen, D., (2022), Possible Interventions

for Preventing the Development of Psychopathic Traits Among Children and

Adolescents? International Journal of Environmental Research and Public

Health, vol 19, p 409. Όπως ανακτήθηκε από

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35010668/

Chauhan, R, (2020). Reattach Therapy-its Efficacy in Treating Conduct

Disorder –a Case Study. Journal for Reattach therapy and Developmental

Diversities, vol. 3, no 2, p.p. 4-11. Όπως ανακτήθηκε από

https://doi.org/10.26407/2020jrtdd.1.33

Collins, O. F., Fanti, K. A. & Andershed, H. (2021). The DSM-5 Limited

Prosocial Emotions Specifier for Conduct Disorder: Comorbid Problems,

25
Prognosis and Antecedents. Journal of the American Academy of Child &

Adolescent Psychiatry vol 60 (8) p.p.1020-1029.

Dedousis-Wallace, A., Drysdale, S., A., McAlcoon, J. & Ollendick, T.,

H., (2021). Parental and familiar Predictors and Moderators of parent

Management Treatment Programs for Conduct problems in Youth. Clinical

Cgild and Family Psychology Review vol, 24 p.p. 92-119.

Frick, P.&Kemp, E.,C., (2021).Conduct Disorders and Empathy

Development. Annual Review of Clinical Psychology, vol. 17 p.p. 391-416.

Goertz-Dorten, A., Groth, M., Detering, K., Hellman, A., Stadler, L.,

Petri, B.& Doepfner, M., (2019). Efficacy of an individualized Computer-

Assisted Social Competence Training Program for Children with Oppositional

Defiant Disorders/Conduct Disorders. Frontiers in Psychiatry, vol 10 i 682.

doi: 10.3389/fpsyt.2019.00682

Giudice, T., D., Lindenschmidt, T., Hellmich, M., Hautmann, C.,

Dopfner, M., & Gortz-Dorten, A., (2022). Stability of the Effects of a Social

Competence Training Program for Children with Oppositional Defiant

Disorder/Conduct Disorder: a 10-month Follow-up.European Child &

Adolescent Psychiatry doi: 10.1007/s00787-021-01932-1 Όπως ανακτήθηκε

από https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35279770/

Heywood, C., & Fergusson, D. (2016). A pilot study of functional family

therapy in New Zealand. New Zealand Journal of Psychology, 45(3), 12–22.

Hughes, T., L., Crothers, L., M. & Jimerson, S., R., (2008).

Development Psychopathology at School.Identyfing,Assesing and Treating

conduct Disorder at School, ch.7 p.p. 97-114.Springer Science +Business

Media,Inc.

26
 Kazdin, A. E. (2015). Psychosocial treatments for conduct disorder in

children and adolescents. In P. E. Nathan & J. M. Gorman (Eds.), A Guide to

Treatments that Work (pp. 141–173). Oxford University Press.

Kumuyi D.,O., Akinnawo, E.,O., Akpunne, B.,C., Akintola, A.,A., Onisil,

D.,F.& Aniemeka., O.,O., (2022). Effectiveness of Cognitive Behavioural

Therapy and Social Skills Training in Management of Conduct Disorder.

South African Journal of Psychiatry, vol.28, a1737. Όπως ανακτήθηκε από

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35935458/

McCart, R., M., Shaeffer, C., & Henggeler, S., W., (2014). Conduct

Disorder and Delinquency. In Hofmann, S.,G., (edt.), The Wiley Handbook of

Cognitive Behavioral Therapy, First Edition. John Wiley 7 Sons, Ltd, ch. 34

p.p. 797-817.

Sagar R., Patra B.,N.& Patil V.(2019). Clinical practice guidelines for

the Management of Conduct Disorder. Indian Journal of Psychiatry, vol.61,

p.p. 270-276.

Winter, J., Carisson, A. & Vance, A., (2014). A Pilot Study of a School-

Based Prevention and Early Intervention Program to Reduce Oppositional

Defiant Disorder/Conduct Disorder. Early Intervention in Psychiatry, vol. 8 p.p.

181-189.

Xuan Tan, J. & Lourdes Restrepo Fajardo, M., (2017) Efficacy of

Multisystemic Therapy in Youths Aged 10–17 with Severe Antisocial

Behaviour and Emotional Disorders: Systematic Review, London Journal of

Primary Care, vol, 9 i6, p.p. 95-103.

27
28