Η Ειδική Εκπαίδευση Μορφές Ειδικών Εκπαιδευτικών Αναγκών

Εργασία 1η

«Η αποτελεσματική αντιμετώπιση του παιδιού με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες

στο συμπεριληπτικό σχολείο της νέας εποχής είναι συνάρτηση, μεταξύ άλλων, της
ποιότητας του κλινικού του προφίλ για την απεικόνιση του οποίου οι συναφείς
παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού στη σχολική τάξη θεωρούνται σημαντικές και
πρέπει να προσμετρούνται από τον θεσμικό διαγνωστικό φορέα»

ΧΡΗΣΤΟΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ (ID: U191N0267)

EDUG-521 ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΑΣΕΙΣ
Διδάσκουσα: ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ
Λευκωσία 2019

Περιεχόμενα
Εισαγωγή ................................................................................................................................... 2
1. Κατηγορίες ατόμων με Ειδικές Εκπαιδευτικές ανάγκες ................................................... 3
2. Η Ειδική αγωγή και οι στόχοι της ...................................................................................... 4
3. Ιστορική διαδρομή της ειδικής εκπαίδευσης ................................................................... 4
3.1. Συμπεριληπτική Εκπαίδευση .................................................................................... 5
4. Αξιολόγηση και κλινικό προφίλ παιδιών με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες................... 6
5. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην αξιολόγησή στο συμπεριληπτικό σχολείο .................. 7
6. Συμπεράσματα .................................................................................................................. 7
Βιβλιογραφία ............................................................................................................................ 8

1
Λευκωσία 2019

Εισαγωγή
Από την αρχαία Ελλάδα ο Αριστοτέλης πρώτος μίλησε για τη μεγαλύτερη
διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα. Ο Άνθρωπος διαθέτει νου, χωριστό από
το σώμα, το οποίο μας δόθηκε από τους θεούς (Αριστοτέλης, Περί Ψυχής ΙΙ1,412a27).
Όμως ο Αριστοτέλης, όπως και οι υπόλοιποι αρχαίοι φιλόσοφοι, δεν μπόρεσαν να
δώσουν μια εξήγηση στο φαινόμενο που όντας το σώμα φαινομενικά είναι άρτιο
εντούτοις δεν μπορεί να κινηθεί ή και να μιλήσει. Ο φιλόσοφος προσπαθώντας να
δώσει μια εξήγηση για τις παθήσεις του νου και της ψυχής, λέγει ότι αυτές έχουν ως
αιτία φυσικές και όχι θεϊκές παρεμβάσεις. Έτσι, στην Αρχαιά Ελλάδα, τα άτομα με
ειδικές ανάγκες τα εξαφάνιζαν είτε έμεναν αποκλεισμένα από την κοινωνία
(Τριαντάρη, 2011). Σήμερα όμως τί συμβαίνει, που η ειδική αγωγή υπάρχει και
συμπορεύεται μαζί μας εδώ και κάποιους αιώνες;
Η εκπαίδευση των παιδιών που παρουσιάζουν ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες
άρχισε να μας απασχολεί από τις αρχές του 18ου αιώνα. Άτομα με ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες (ΑΜΕΕΑ) «θεωρούνται τα άτομα που έχουν σημαντική
δυσκολία μάθησης και προσαρμογής εξαιτίας σωματικών, διανοητικών,
ψυχολογικών, συναισθηματικών και κοινωνικών ιδιαιτεροτήτων» (Ν. 2817/2000,
αρθ.1). Τα Άτομα με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες μπορεί να έχουν πολλά και
ποικίλα προβλήματα και δυσκολίες, τα οποία και τους δημιουργούν αντίστοιχες
πολυποίκιλες ξεχωριστές και εξειδικευμένες εκπαιδευτικές ανάγκες.
Κατά το παρελθόν υπήρχε ένα ξεχωριστό εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο
κατέτασσε τα παιδιά με ειδικές ανάγκες σε διάφορες κατηγορίες. Οι πρώτες
αποτελεσματικές μέθοδοι διδασκαλίας απευθύνονταν σε ομάδες παιδιών με βαριές
αισθητηριακές ανεπάρκειες και κατά τον 19ο αιώνα σε άτομα με νοητική στέρηση και
διαταραχές συναισθηματικές. Η ειδική εκπαίδευση ξεκίνησε εστιάζοντας στα
προβλήματα από ιατρικής πλευράς. Ευρωπαίοι και Αμερικάνοι ιατροί μελέτησαν
περιπτώσεις παιδιών με ειδικές ανάγκες και έκαναν τα πρώτα βήματα στην
εκπαίδευση τους. Για το λόγω αυτό και οι πρώτοι σταθμοί στην ειδική εκπαίδευση
περιλάμβαναν ιδρυματισμό και ασυλοποίηση (Στασινός, 2016).
Η αφετηρία δόθηκε των 20ο αιώνα όπου ξεκινά να φαίνεται μια αλλαγή ως
προς τον τρόπο αντιμετώπισης των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.

2
Λευκωσία 2019

Εγκαταλείφθηκε η ιδέα της ιδρυματικής περίθαλψης και έγιναν τα πρώτα βήματα της
υποχρεωτικής εκπαίδευσης για όλους τους μαθητές σε ένα σχολείο για όλους. Από
την διαδρομή των ειδικών σχολείων στα σχολεία «ένταξης» και «ενσωμάτωσης»
φτάνουμε στα τέλη της δεκαετίας του ΄90 στην έννοια της συμπερίληψης και της
συμπεριληπτικής ή «Ολικής» εκπαίδευσης. Σε ένα τέτοιο σχολείο ο σημαντικότερος
ρόλος μέσα σε αυτό είναι εκείνος του εκπαιδευτικού. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να
θέσει καινούριους στόχους και νέες μεθόδους διδασκαλίας έτσι ώστε τα παιδία με
ειδικές ανάγκες να μην αποτελούν μια ξεχωριστή ομάδα αλλά να αντιμετωπίζονται
ως τμήμα του μαθητικού πληθυσμού.

1. Κατηγορίες ατόμων με Ειδικές Εκπαιδευτικές ανάγκες

Ο όρος ΑΜΕΕΑ ήρθε να αντικαταστήσει τον όρο «άτομα με ειδικές ανάγκες»

του Ν. 1566/85, αρθ. 32, ο οποίος αντικαταστάθηκε με τον όρο «αποκλίνοντα άτομα»
του Ν. 1143/81, αρθ. 2. Σύμφωνα με το νέο νόμο για την Ειδική Αγωγή και Εκπ/ση
(Ν.3699, αρθ.3) «στους μαθητές με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες
συγκαταλέγονται ιδίως όσοι παρουσιάζουν νοητική αναπηρία, αισθητηριακές
αναπηρίες όρασης (τυφλοί, αμβλύωπες με χαμηλή όραση), αισθητηριακές αναπηρίες
ακοής (κωφοί, βαρήκοοι), κινητικές αναπηρίες, χρόνια μη ιάσιμα νοσήματα,
διαταραχές ομιλίας-λόγου, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες όπως δυσλεξία,
δυσγραφία, δυσαριθμησία, δυσαναγνωσία, δυσορθογραφία, σύνδρομο
ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα, διάχυτες αναπτυξιακές
διαταραχές (φάσμα αυτισμού), ψυχικές διαταραχές και πολλαπλές αναπηρίες. Οι
μαθητές με σύνθετες γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές δυσκολίες,
παραβατική συμπεριφορά λόγω κακοποίησης, γονεϊκής παραμέλησης και
εγκατάλειψης ή λόγω ενδοοικογενειακής βίας, ανήκουν στα άτομα με ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες. Μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες είναι και οι
μαθητές που έχουν μία ή περισσότερες νοητικές ικανότητες και ταλέντα
ανεπτυγμένα σε βαθμό που υπερβαίνει κατά πολύ τα προσδοκώμενα για την
ηλικιακή τους ομάδα.
Η ειδική εκπαίδευση αναφέρεται σε άτομα με:
• Διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές

3
Λευκωσία 2019

• Διαταραχές προφορικού λόγου (ομιλίας)

• Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ)
• Κινητικά προβλήματα
• Οπτική ανεπάρκεια
• Ακουστική ανεπάρκεια
• Γενετικά Σύνδρομα
• Συναισθηματικά και συμπεριφορικά προβλήματα
• Μαθησιακές Δυσκολίες

2. Η Ειδική αγωγή και οι στόχοι της

Η Ειδική αγωγή είναι ένας συνδυασμός προσαρμογών του αναλυτικού

προγράμματος, της διδασκαλίας και της δημιουργίας κατάλληλων συνθηκών
μάθησης, με σκοπό την κατάλληλη και αποτελεσματική αντιμετώπιση των δυσκολιών
και την ικανοποίηση των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών του μαθητή (Χρηστάκης,
2006). Η Ειδική εκπαίδευση έχει ως στόχο να αναλύσει και να περιγράψει τις
δυνατότητες αλλά και τις αδυναμίες των ατόμων, δημιουργώντας το κλινικό προφίλ
τους. Συγκρίνει δηλαδή παιδία με κανονική ανάπτυξη με εκείνα που παρουσιάζουν
ειδικές ανάγκες ίδιας ηλικίας. Επίσης εστιάζει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των
παιδιών με ειδικές ανάγκες μέσα στη σχολική κοινότητα (Στασινός, 2016).
Οι πρωταρχικοί στόχοι της ειδικής αγωγής, όπως αναφέρονται και στην
Πρόταση για το Νομοσχέδιο της Ειδικής Αγωγής (άρθρο 2) είναι:
 Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών με ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες,
 Η ανάδειξη των δυνατοτήτων και δεξιοτήτων τους με σκοπό την ομαλή ένταξη
τους στο κανονικό σχολείο, στην κοινωνία και μετέπειτα την επαγγελματική
σταδιοδρομία τους,
 Η ισότιμη αντιμετώπιση και πρόσβαση σε όλες τις κοινωνικές δομές και τα
αγαθά της πολιτείας.

3. Ιστορική διαδρομή της ειδικής εκπαίδευσης

Ο όρος Ειδική Εκπαίδευση άρχισε να χρησιμοποιείται στις αρχές του 20ού

αιώνα. Η έννοια της ειδικής εκπαίδευσης ήταν επηρεασμένη από το χώρο της
ψυχολογίας και της ιατρικής. Την εποχή εκείνη υπήρχαν συχνές αναφορές
χαρακτηρισμών όπως «δυσπροσάρμοστος». Η φιλοσοφία της εποχής ήταν να

4
Λευκωσία 2019

ενοχοποιεί τον ίδιο το άτομο για «το πρόβλημα» που είχε. Παρόλο αυτά, η αποτυχία
των σχολείων να εκπαιδεύσουν μαθητές με ¨προβλήματα¨ δημιουργεί την ειδική
εκπαίδευση.
Η διαδρομή της ειδικής εκπαίδευσης στο πέρασμα των αιώνων διήλθε μέσα
από πολλά στάδια τα οποία περιλαμβάνουν εν τάχει εγκλεισμό, ομαλοποίηση,
ενσωμάτωση και ένταξη και τέλος συμπερίληψη. Όλα αυτά τα στάδια σμίλευσαν και
την τελική επιστημονική υπόσταση της ειδικής εκπαίδευσης (Στασινός, 2016).

3.1. Συμπεριληπτική Εκπαίδευση

Η συμπεριληπτική εκπαίδευση είναι η εκπαίδευση που θέτει ως

προτεραιότητα τις ανάγκες και τη διαφορετικότητα των μαθητών και ως όρος, στην
ξένη βιβλιογραφία, θεωρείται περισσότερο διευρυμένος από τον όρο «ένταξη».
Ειδικότερα, προσβλέπει στη δημιουργία ενός ιδεολογικού πλαισίου ευρείας
κοινωνικής απήχησης παρά σε ένα σύστημα στατικά εκπαιδευτικό που, όπως
πιστεύουν οι υποστηρικτές της, κατέληξε να εκπροσωπεί η «ένταξη». Θεώρησαν,
δηλαδή, ότι παρά την μακρόχρονη εφαρμογή ενταξιακών εκπαιδευτικών
συστημάτων, δεν προέκυψαν αλλαγές στην κοινωνική νοοτροπία και, κατά συνέπεια,
η «ένταξη» κατέληξε να σχετίζεται αποκλειστικά με σχολικές πρακτικές, χωρίς ικανό
κοινωνικό έρεισμα. Έτσι, κατά αυτήν την έννοια, η «ένταξη» δεν είναι ο στόχος, ο
αυτοσκοπός της εκπαίδευσης, αλλά το μέσο επίτευξης της «συμπεριληπτικής
εκπαίδευσης» (UNESCO, 1994) .
Σύμφωνα με την Πράσινη Βίβλο της Μ. Βρετανίας η συμπεριληπτική
εκπαίδευση αφορά τόσο την εκπαίδευση των παιδιών με ειδικές ανάγκες στο
συνηθισμένο σχολείο όσο και την πλήρη συμμετοχή τους στο αναλυτικό πρόγραμμα
(DfEE, 1997). Απευθύνεται στο σύνολο των μαθητών και εκπροσωπεύει μια
εκπαιδευτική αρχή που αφορά το σύνολο των μαθητών στη εκπαίδευση αλλά και στις
δραστηριότητες σε ακαδημαϊκό και κοινωνικό επίπεδο (Στασινός, 2016). Η
εκπαίδευση για όλους δημιουργεί ένα σχολείο ισότιμο στις ιδιαιτερότητες και τις
ανάγκες του συνόλου των μαθητών ανεξάρτητα από το φύλλο, τη νοητική η σωματική
ικανότητα, την εθνική ταυτότητα και όποια άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (UNESCO,
1994).

5
Λευκωσία 2019

Μολονότι στα ευρωπαϊκά κράτη, στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία, η

«συμπεριληπτική ή Ολική εκπαίδευση» αντικατέστησε σημασιολογικά τον όρο
«ένταξη» -για να αποφευχθεί η ταύτιση με αποτυχημένες ενταξιακές πρακτικές
παλαιότερων ετών και για να επισημανθεί η ανάδυση μιας καινούριας εκπαιδευτικής
πρακτικής-, στην Ελλάδα επικράτησε ο όρος «ένταξη» χωρίς αρνητική χροιά.

4. Αξιολόγηση και κλινικό προφίλ παιδιών με Ειδικές

Εκπαιδευτικές Ανάγκες

Η αξιολόγηση των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες πρέπει να χρίζει

πολυπλοκότητας και διεπιστημονικότητας ώστε να εξετάζονται όλοι οι αναπτυξιακοί
τομείς των παιδιών. Η αξιολόγηση αυτή πρέπει να δίνει ένα αναλυτικό κλινικό προφίλ
στα θετικά και αρνητικά στοιχεία των χαρακτηριστικών των παιδιών καθώς επίσης
και στις διαφορές με αντίστοιχα παιδιά τις ίδια ηλικίας που αναπτύσσονται κανονικά
(Στασινός, 2016). Η ειδική εκπαίδευση πορεύεται παράλληλα με άλλες επιστήμες
όπως η Ιατρική, η Ψυχολογία η Νομική κ.α. Στην Ελλάδα τη διάγνωση των ειδικών
εκπαιδευτικών αναγκών έχουν αναλάβει τα Κέντρα Διαφοροδιάγνωσης, Διάγνωσης
και Υποστήριξης (ΚΕΔΔΥ), τα οποία οργανικά ανήκουν στο Υπουργείο Παιδείας,
έρευνας και Θρησκευμάτων. Στα ΚΕΔΔΥ συμμετέχουν διεπιστημονικές ομάδες και
εξειδικευμένο ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό και οι κύριες αρμοδιότητές τους είναι
α) Η ανίχνευση και η διαπίστωση του είδους και του βαθμού των δυσκολιών των
ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, β) Η ανάπτυξη εξατομικευμένων
προγραμμάτων, γ) Η τοποθέτηση στις σωστές σχολικές μονάδες των παιδιών με
ειδικές ανάγκες, δ) Η συνεχείς συμβουλευτική υποστήριξη και ενημέρωση, ε) Η
διευκόλυνση της μαθητικής διαδικασίας τόσο με εποπτικό υλικό όσο και με την
προσβασιμότητα στους χώρους της εκπαιδευσης (Ν. 3699/2008, άρθρο 4). Με ειδικό
Νόμο καταργούνται πλέον τα ΚΕΔΔΥ και αντικαθίστανται από τα ΚΕΣΥ Κέντρα
Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης που κυρίως έχουν συμβουλευτικό
χαρακτήρα και δίνουν προτεραιότητα στην επαγγελματική αποκατάσταση
παρεμβαίνοντας πλέον λιγότερο στις σχολικές μονάδες. Ο σχετικός νόμος
δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της κυβέρνησης με ΦΕΚ τ. Β’ 5614/13-12-2018.

6
Λευκωσία 2019

5. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην αξιολόγησή στο

συμπεριληπτικό σχολείο

Αναγκαίος και εξίσου σημαντικός στη αξιολόγηση και στο κλινικό προφίλ των
παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες είναι ο ρόλος του εκπαιδευτικού. Ειδικά
στη συμπεριληπτική εκπαίδευση η επιτυχίας της οποίας κρίνεται κατά κύριο λόγω
από τον εκπαιδευτικό. Ένας καλά καταρτισμένος εκπαιδευτικός στην Ειδική
Εκπαίδευση θα πρέπει να μπορεί να αξιολογεί και να κρίνει σωστά το σύνολο των
μαθητών. Ο εκπαιδευτικός είναι ο πρώτος ο οποίος θα εντοπίσει τις δυσκολίες των
μαθητών και θα επηρεάσει με την κρίση του τόσο το ίδιο το σχολείο όσο και τους
γονείς για την αναζήτηση βοήθειας από τα εξειδικευμένο κέντρα. Για να το πετύχει
όμως αυτό θα πρέπει να έχει γνώσεις σε ζητήματα ειδικής αγωγής αλλά και πιο
εξειδικευμένες σε συναφείς επιστήμες λειτουργικού και τεχνικού χαρακτήρα πάνω
σε θέματα όπως η δομή και λειτουργία του εγκεφάλου, η χρήση γραφής Braille και
νοηματικής, οι νέες τεχνολογίες κ.α (Στασινός, 2016).
Ο εκπαιδευτικός στο συμπεριληπτικό σχολείο πρέπει να σχηματίσει ένα
όμορφο σχολικό κλίμα όπου όλοι οι μαθητές είναι καλοδεχούμενοι και κυρίως
νιώθουν ασφάλεια. Να έχει θετική στάση απέναντι στους μαθητές ανεξάρτητα από
τις ακαδημαϊκές τους επιδόσεις και να αποδέχεται τις ιδιαιτερότητες τους σε σχολικό
και κοινωνικό επίπεδο. Μια άλλη πτυχή του ρόλου του εκπαιδευτικού στη
συμπεριληπτική «Ολική» εκπαίδευση είναι η τροποποίηση του προγράμματος
διδασκαλίας, ώστε να δοθεί έμφαση όχι στην ποσότητα αλλά στην ποιότητα και στην
εμβάθυνση της γνώσης (Παπαπέτρου, 2013). Οι παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού
στη σχολική τάξη για τα παιδία με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες θεωρούνται
σημαντικές και πρέπει να προσμετρούνται από τον θεσμικό διαγνωστικό φορέα,
όπως επίσης και ο εκπαιδευτικός να είναι σε θέση να εφαρμόζει τις μεθόδους των
εξατομικευμένων προγραμμάτων που χορηγούνται από τα ΚΕΔΔΥ αλλά και να
συνεργάζεται με το ειδικό προσωπικό στήριξης που τα πλαισιώνουν (Στασινός, 2016).

6. Συμπεράσματα

7
Λευκωσία 2019

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στη συμπεριληπτική «Ολική» εκπαίδευση

κρίνεται ζωτικής σημασίας για την επιτυχία του έργου. Ένας εκπαιδευτικός ενός
τέτοιου συστήματος θα πρέπει να είναι ικανός να εντοπίζει τα προβλήματα Ειδικών
Εκπαιδευτικών αναγκών και να απευθύνεται στο σχολείο και στους γονείς ώστε οι
μαθητές να λάβουν έγκαιρα την αξιολόγηση και το κλινικό προφίλ. Αυτό απαιτεί ένα
καλά καταρτισμένο εκπαιδευτικό σε διάφορους επιστημονικούς τομείς, έναν
εκπαιδευτικό με θέληση, διάθεση, γνώσεις, εμπειρία και κατανόηση του ρόλου του
ως εκπαιδευτικός σε ένα συμπεριληπτικό σχολείο. Η προσωπική έκθεση αξιολόγησης
που συντάσσει και που απευθύνεται στα ΚΕΔΔΥ, θα πρέπει να έχει καταρτισμένες και
εμπεριστατωμένες απόψεις για τις ιδιαιτερότητες του μαθητή έτσι ώστε να
δημιουργηθεί ένα σωστό κλινικό προφίλ και να δοθεί η κατάλληλη παρέμβαση που
σε συνεργασία με τον εκπαιδευτικό θα ενδυναμώσει κοινωνικά, συναισθηματικά και
εκπαιδευτικά τους μαθητές, θα αναπτύξει ένα κλίμα συνεργασίας και
αλληλοϋποστήριξης και θα αντιμετωπίσει συγκεκριμένα προβλήματα και
καταστάσεις κρίσης. Δάσκαλοι χωρίς ειδικές σπουδές αισθάνονται ανασφάλεια και
αδυναμία να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις ενός σχολείου για όλα τα παιδιά
(Ζώνιου – Σιδέρη, 2004) .

Βιβλιογραφία

Νόμος 1143/1981. Περί ειδικής αγωγής, ειδικής επαγγελματικής

εκπαιδεύσεως, απασχολήσεως και κοινωνικής μερίμνης των αποκλινόντων εκ του
φυσιολογικού ατόμων και άλλων τινών εκπαιδευτικών διατάξεων. Φ.Ε.Κ. 80/τ.Α'/31-
3-1981. (n.d.).
Νόμος 1566/1985. Δομή και λειτουργία της πρωτοβάθμιας και
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες διατάξεις. Φ.Ε.Κ. 167/τ.Α'/30-11-1985.
(n.d.).
Νόμος 2817/2000. Εκπαίδευση ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και
άλλες διατάξεις. Φ.Ε.Κ. 78/τ.Α'/14-03-2000. (n.d.).
Νόμος 3699/2008. Ειδική αγωγή και εκπαίδευση ατόμων με αναπηρία ή με
ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Φ.Ε.Κ. 199/τ.Α'/02-10-2008. (n.d.).

8
Λευκωσία 2019

Παπαπέτρου Σ., Μπαλκίζας Ν., Μπελεγράτη Χ., Υφαντή E., 2013.

Συμπεριληπτική Εκπαίδευση, Πρακτικά Συνεδρίου Καμένα Βούρλα, 2013
Στασινός, Δ. Π. (2016). Η Ειδική Εκπαίδευση 2020plus. Για μια Συμπεριληπτική
ή Ολική Εκπαίδευση στο Νέο-Ψηφιακό Σχολείο με Ψηφιακούς Πρωταθλητές. Αθήνα:
Παπαζήση
Τριαντάρη Σ, 2011. Έρευνα και εκπαιδευτική πράξη στην ειδική αγωγή. Αθήνα:
Ι. Σιδέρης
Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (2004). Η αναγκαιότητα της ένταξης (Τόμ. α'). Αθήνα:
Ελληνικά Γράμματα.
Χρηστάκης, Κ. (2006). Η εκπαίδευση των παιδιών με δυσκολίες (πρώτος
τόμος). Εισαγωγή στην ειδική αγωγή. Αθήνα: ΑΤΡΑΠΟΣ
UNESCO. Διακήρυξη της Σαλαμάνκα και πλαίσιο Δράσης για την ειδική αγωγή.
Παγκόσμια διάσκεψη για την ειδική αγωγή (1994). Ελληνική Επιτροπή για την
UNESCO.
DfEE (1997). Excellence for all children: Meeting Special Educational needs.
Green Paper, London: HMSO