07 Bouwmethoden Bouwmethodiek

5/29/2018 Je lle ma 7 Bouwmethodie k - slide pdf.
c om
JELLEMA 7
BOUWMETHODIEK
http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 1/366

5/29/2018 Je lle ma 7 Bouwmethodie k - slide pdf.c om
II
omslagontwerp Marjan Gerritse, Amsterdam

vormgeving binnenwerk Peter van Dongen, Amsterdam
opmaak Van de Garde, Zaltbommel
tekenwerk Advies- en Tekenbureau voor bouwtechniek ing. F. Oomen, Almere-Stad,
Veltman Bouwkundig Ontwerp- en tekenburo, Delft
De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degene die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de
uitgever wenden.
ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onder-

wijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs.
Voor meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen:
www.thiememeulenhoff.nl
ISBN 90-06-95050-5
Tweede druk, tweede oplage
© ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2004
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet
1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985,
Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van
gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16
Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

III
Bouwmethoden
7 Bouwmethodiek

IV
De serie Jellema Hogere Bouwkunde bestaat naast Auteurs deel 7:

het inleidende deel uit drie reeksen boeken: ir. A. te Boveldt
bouwtechniek, bouwmethoden en bouwproces. Docent Faculteiten Civiele Techniek en Bouw-
Tezamen vormt de inhoud de onontbeerlijke kunde, Technische Universiteit Delft
basiskennis voor het hoger beroepsonderwijs en
wetenschappelijk onderwijs. ing. H.E. Bakker
Hoofd afdeling Bouwfysica en Bouwecologie,
Ook deze vernieuwde uitgave is ontstaan vanuit Dienst Stedelijke Ontwikkeling Gemeente Den
de noodzakelijke interactie tussen het onderwijs Haag
enerzijds en het bedrijfsleven anderzijds. Beide
sectoren leveren auteurs, maar zijn ook bereid
tot het leveren van commentaar en kritiek in een
voortdurende discussie tussen redactie, auteurs
en het onderwijs.
De redactie:
ir. K. Hofkes
Docent Bouwkunde, Hogeschool
INHOLLAND, Haarlem en Alkmaar
ir. A. van Tol

Architect, Zwolle
ir. M. Bonebakker
Adviseur Bouwmanagement, Geesteren
H.A.J. Flapper
Bouwinnovator, Amsterdam
ir. H. Brinksma
Docent Bouwkunde, Hogeschool van
Utrecht, Utrecht
ing. N. Zimmermann
Architect, Amsterdam

V
Serieoverzicht
E E E E
D D D D
EN EN EN EN
RU RU RU RU
AEK AEK AEK AEK
MG W MG W MG W MG W
L
E
LOHO
U L
E
LOHO
U L
E
LOHO
U L
E
LOHO
U
E B E B E B E B
J J J J
Bouwnijverheid Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces
1 Inleiding 2 Onderbouw 7 Bouwmethodiek 10 Ontwerpen
Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

3 Draagstructuur 8 Woningbouw 11 Contracteren
www.jellema-online.nl
Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

4 Omhulling 9 Utiliteitsbouw 12 Uitvoeren
A prestatie-eisen / A techniek
daken
www.jellema-online.nl
Bouwtechniek Bouwproces
4 Omhulling 12 Uitvoeren
B gevels B organisatie
Bouwtechniek Bouwproces
4 Omhulling 13 Beheren
C gevelopeningen
Bouwtechniek
5 Afbouw
6 Bouwtechniek
Installaties
A elektrotechnisch
en sanitair
Bouwtechniek
6 Installaties
B werktuigbouwkundig
en gas
Bouwtechniek
Installaties
6 C liften en roltrappen

VI
Woord vooraf
De meeste gebouwen bestaan uit zeer veel ver- Hoofdstuk 3 gaat diep in op de functie van het
schillende constructiedelen. De eisen waaraan dragen met de daaruit voortvloeiende aanwijzin-
al deze delen moeten voldoen, worden bepaald gen voor de draagconstructie.
door de bestemming van het gebouw en door Hoofdstuk 4 richt zich in vergelijkbare zin op het
de functie van elk deel afzonderlijk. Daarnaast scheiden en de scheidingsconstructies.
moet ook nog rekening worden gehouden met Naast de beschrijvende tekst is veel zorg besteed
allerlei omstandigheden, zoals de situering van aan het visueel weergeven van de gewenste
het gebouw, voorschriften van de overheid en informatie. Dit heeft geleid tot vele figuren. Vaak
het beschikbare budget. bestaan deze uit een aantal deelfiguren om de
redenering te verduidelijken of om de verschil-
Om tot een doeltreffende aanpak van het con- lende keuzemogelijkheden te illustreren.
structief ontwerp van een gebouw te kunnen
komen, zal men zich dan ook een nauwkeurig In hoofdstuk 5 wordt het gebouw geplaatst in de
beeld moeten vormen van enerzijds de functio- context van het milieu, samengevat in het begrip
nele eisen (wat wil men bereiken) en anderzijds ‘duurzaam bouwen’. De relatie tussen milieu
de prestaties van de mogelijke constructieve open bouwen beperkt zich daarbij niet tot het ge-
lossingen (wat kan men bereiken). bouw, maar is grootschaliger, zowel in tijd
(milieu-effecten op langere termijn) als in de
Dit boek biedt een methodisch geordend over- ruimte (milieu-effecten op grotere afstand).
zicht van de vele functionele factoren die sturing Het op succesvolle manier verbinden van milieu
geven aan het bouwtechnisch ontwerp. Per en bouwen vereist echter meer dan vakkennis.
gebouwdeel worden hiervan de constructieve Een voorbeeldproject illustreert het doorslag-
consequenties onderzocht. gevende belang van een ontwerpen besluitvor-
mingsproces, waarin ‘betrokkenheid’ en
Hoofdstuk 1 geeft een inleidende functionele ‘gedeelde doelstelling’ de sleutelwoorden zijn.
analyse van het gebouw als geheel en van de
onderdelen waaruit het gebouw is opgebouwd. De auteurs
Hoofdstuk 2 geeft uitleg over de voor het mei 2004
functioneel-constructieve ontwerp van belang
zijnde wettelijke regelingen en bepalingen.

VII
Inhoud 3.1.3 Functiecombinatie 75

3.1.4 Wandenskelet en kolommenskelet 76
Inleiding IX 3.1.5 Uitgangspunten bij het constructief
ontwerpen 77
1 Gebouwanalyse 1 3.1.6 Verdere uitwerking 77
Inleiding 2 3.2 Belastingen 77
1.1 Gebouwtypologie 2 3.2.1 Soorten belastingen 78
1.1.1 Woningbouw en utiliteitsbouw 3 3.2.2 Grootte permanente belastingen 80
1.2 Functie, vorm, constructie en economie 4 3.2.3 Grootte van de veranderlijke
1.2.1 Functie 5 belastingen 85
1.2.2 Vorm 8 3.2.4 Maatregelen in verband met bijzondere
1.2.3 Constructie 8 belastingen 93
1.2.4 Economie 9 3.2.5 Rekenen met de belastingen 94
1.3 Functionele en constructieve analyse 10 3.2.6 Belastingscombinaties 96
1.3.1 Voorbereiding op het ontwerpen 10 3.3 Krachtswerking 97
1.3.2 Constructie van een gebouw 12 3.3.1 Liggers 97
1.3.3 Functiecombinatie en -scheiding 12 3.3.2 Drukspanten 108
1.3.4 Skelet, systeem en structuur 12 3.3.3 Lineaire hangdaken 115
1.3.5 Laagbouw, verdiepingbouw en 3.3.4 Platen en schijven 120
hoogbouw 14 3.3.5 Schalen 124
1.4 Sporthal als voorbeeld 15 3.3.6 Vouwwerken 127
1.4.1 Functionele eisen 15 3.3.7 Ruimtelijke staafconstructies 130
1.4.2 Ruimtelijke plan 17 3.3.8 Kabelnetten en membraan-
1.4.3 Structuur en vormgeving 18 constructies 132
1.4.4 Constructiesysteem 21 3.4 Sterkte, stijfheid en stabiliteit 134
1.4.5 Constructieve opbouw 22 3.4.1 Sterkte 135
3.4.2 Stijfheid 137
2 Bouwregelgeving 25 3.4.3 Stabiliteitsbeschouwing 147
Inleiding 26 3.4.4 Stabiliteitsvoorzieningen 153
2.1 Bouwbesluit 27 3.5 Dimensionering en economie 166
2.1.1 Kenmerken en begrippen 27 3.5.1 Trek 168
2.1.2 Overzicht Bouwbesluit 33 3.5.2 Druk 172
2.2 Normen en prestaties 41 3.5.3 Buiging 177
2.2.1 Normen 41 3.5.4 Trek + buiging 184
2.2.2 Kwaliteitsverklaringen 44 3.5.5 Druk + buiging 185
2.2.3 Internationalisering 46 3.5.6 Economisch construeren 188
2.3 Brandveiligheid 47 3.5.7 Overzicht schattingsregels 195
2.3.1 Verkenning 47 3.6 Verbindingen 198
2.3.2 Het verschijnsel brand 49 3.6.1 Overwegingen 198
2.3.3 Eisen, maatregelen en voorzieningen 51 3.6.2 Mechanische schematisering 200
2.3.4 Brandwerendheid van materialen en 3.6.3 Principe-oplossingen 204
constructies 63 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 210
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 70
4 Scheiden 211
3 Dragen 71 Inleiding 212
Inleiding 72 4.1 Uitwendige scheidingen: functie, vorm,
3.1 Verkenning 72 constructie en economie 214
3.1.1 De draagfunctie 72 4.1.1 Utilitaire functies 214
3.1.2 Het constructieve model van de draag- 4.1.2 Architectonische vormgeving 218
constructie 72 4.1.3 Constructieve overwegingen 218
VIII
4.1.4 Economische overwegingen 228 5 Duurzaam Bouwen 319

4.2 Uitwendige scheidingen: functieanalyse 229 Inleiding 320
4.2.1 Neerslagkering 231 5.1 Uitgangspunten van duurzaam bouwen 320
4.2.2 Windkering en luchtdichting 233 5.1.1 Bouwen en milieuproblemen 320
4.2.3 Thermische isolatie 234 5.1.2 De driestappenstrategie 321
4.2.4 Warmteaccumulatie 239 5.1.3 Milieueffecten op diverse schaal-
4.2.5 Vochtbeheersing 241 niveaus 321
4.2.6 Geluidsisolatie 242 5.2 Duurzame stedenbouw 323
4.2.7 Geluidsabsorptie 253 5.2.1 Ontwerpprincipes 323
4.2.8 Daglichttoetreding en uitzicht 253 5.3 Besluitvorming rond Dubo 326
4.2.9 Zontoetreding en zonwering 258 5.4 Duurzaam bouwen op hoofdlijnen 327
4.2.10 Beveiliging 264 5.5 Uitwerking van Dubo 328
4.2.11 Uiterlijk 265 5.5.1 Binnenmilieukwaliteit 328
4.2.12 Daken 269 5.5.2 Energiebesparing 329
4.3 Inwendige scheidingen 279 5.5.3 Afvalbeheersing 330
4.3.1 Gebruik 280 5.5.4 Waterbesparing 331
4.3.2 Klimaatbeheersing 281 5.5.5 Materiaalkeuze 333
4.3.3 Geluidsisolatie 283 5.6 Maatregelenpakketten 336
4.3.4 Geluidsabsorptie 292 5.7 Een dubo-project als voorbeeld 338
4.3.5 Bekleding 294 5.7.1 Ontwerpproces 338
4.4 Scheidingen met de ondergrond 300 5.8 Interdisciplinair samenwerken 342
4.4.1 Begane-grondvloeren 301 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 347
4.4.2 Kelderomhullingen 302
4.4.3 Terrassen en bestratingen 306 Register 349
4.5 Aansluitingen 307
4.5.1 Functieanalyse 308
4.5.2 Toepassingen 311
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 317

IX
Inleiding De betekenis kan ook verder reiken en worden

toegespitst op het hanteren van een bijzondere
De reeks Bouwmethoden bestaat uit drie delen: methode of stelsel van methoden met strak be-
• 7 Bouwmethodiek; paalde spelregels waarvoor gespecialiseerde ken-
• 8 Woningbouw; nis en hulpmiddelen zijn vereist.
• 9 Utiliteitsbouw.
In dit deel 7 worden de fundamentele uitgangs- Inhoud deel 7
punten voor de diverse bouwmethoden en
-constructies besproken. Deze uitgangspunten In dit boekdeel wordt een methodische wijze van
hebben voornamelijk betrekking op de functio- denken bij het ontwerpen en beoordelen van
nele eisen die aan de constructieve delen van het bouwconstructies nagestreefd. De aandacht is
gebouw kunnen worden gesteld. In de delen 8 hierbij gericht op de technische functies die het
en 9 worden de functionele eisen en constructie- gebouw moet kunnen vervullen.
principes vertaald in bouwmethoden respectie- Hieronder is de karakteristiek van de ’bouw-
velijk voor de woningbouw (deel 8) en voor de methodiek’ naast die van de ‘bouwtechniek’ en
overige gebouwen (deel 9). het ‘bouwproces’ in schema weergegeven.
Bouwmethodiek is de methodiek van het bou- Achtereenvolgens wordt behandeld:

wen. Het bouwen heeft hierbij de betekenis van 1 gebouwanalyse;
het materieel tot stand brengen van gebouwen 2 bouwregelgeving;
door middel van bouwconstructies, zowel voor- 3 dragen;
bereidend op papier (het ontwerp) als uitvoe- 4 scheiden en verbinden;
rend in de werken op de bouwplaats. 5 duurzaam bouwen.
Het woord methodiek heeft betrekking op de
wijze van werken. De betekenis van dit woord Hoofdstuk 1 heeft een inleidend karakter en
kan beperkt blijven tot een methodische aanpak, gaat met name in op de criteria rond het func-
in de zin van een stapsgewijs en gestructureerd tioneel-constructief ontwerpen. Ook wordt een
denken en handelen volgens een duidelijk her- voorbeeld gegeven van het methodisch denken
kenbare opzet en in een logische volgorde. en handelen.
BOUWMETHODIEK
FUNCTIE
wat wat
prestatie- prestatie-
moet het kan
eis vermogen
kunnen? het?
PRODUCT
hoe
hoe zit het
organiseer
in elkaar? je het?
hoe
werkt TECHNIEK PRODUCTIE
het? hoe welke
zet je het in middelen
elkaar?
BOUWTECHNIEK BOUWPROCES
Invalshoek Jellema 7 ‘Bouwmethodiek’

X
Hoofdstuk 2 geeft een overzicht van de bouw- Hoofdstuk 4 behandelt de scheidingsfunctie van
regelgeving met de daaruit voortvloeiende eisen het gebouw met de daarmee samenhangende
die de overheid stelt in verband met de veilig- verbindingsfunctie. De aandacht richt zich hierbij
heid, de bruikbaarheid, de gezondheid en het vooral op de buitenscheidingen: de gevels en het
milieu. dak. Aangegeven wordt met welke eisen reke-
ning moet worden gehouden en welke construc-
Het lijvige hoofdstuk 3 is gericht op de draag- tieve opbouwsystemen hierop van toepassing
functie van het gebouw en de afzonderlijk dra- zijn. Ook wordt ingegaan op de bij scheidings-
gende delen. constructies zeer omvangrijke aansluitingsproble-
Behandeld worden: matiek.
• de belastingen die kunnen optreden; Bij het ontwerpen zal men moeten streven naar
• de krachtswerking in de mogelijke draag- een verantwoord bouwen gezien in een groter
systemen; verband dan alleen maar het object zelf. Het
• de eisen verbonden aan de criteria sterkte, duurzaam bouwen is hiervan een belangrijk
stijfheid en stabiliteit; aspect. Dit wordt behandeld in hoofdstuk 5.
• de dimensioneringsprocedure;
• de verbindingsprincipes.

Gebouwanalyse
ir. A. te Boveldt
1
Volgens Van Dale is een gebouw:
‘een bouwwerk van tamelijke of aanzienlijke grootte en in het alge-
meen vervaardigd van duurzaam materiaal, dienende tot woning,
samenkomst of andere maatschappelijke verrichtingen, tot berging
(een pakhuis, arsenaal), als monument of anderszins’.
In principe kan men de primaire functie van het gebouw in algemene
zin als volgt beschrijven:
een gebouw biedt de mogelijkheid tot het huisvesten van mensen,
dieren, goederen en middelen, respectievelijk tot het beschermd ver-
blijven in een kunstmatig van de buitenwereld afgescheiden ruimte of
verzameling van ruimten.

2
1.1 Gebouwtypologie 1 Gebouwen dienen voor zeer verschillende ge-

bruiksfuncties ten behoeve van het wonen, wer-
Met de primaire functie gericht op de huisves- ken, recreëren, het opslaan van goederen
ting en het bieden van onderdak onderscheiden enzovoort. Telkens zijn er bovendien andere
gebouwen zich van de overige bouwwerken: de combinaties van functies van kracht die vaak
civiel-technische en militaire kunstwerken. leiden tot complexe samenstellingen.
Figuur 1.1 geeft een overzicht van de meeste 2 Vanuit één en hetzelfde functionele Pro-
soorten gebouwen en bouwwerken die men in gramma van Eisen (PvE) zijn vaak zeer verschil-
de ‘bebouwde omgeving’ kan aantreffen, gesor- lende ontwerpoplossingen mogelijk: ruimtelijk,
teerd naar de hoofdfunctie. materieel en architectonisch. Vergelijk hiertoe
bijvoorbeeld de diversiteit aan inzendingen bij
Soms kunnen bouwwerken worden gerekend prijsvragen. Figuur 1.2 geeft hiervan een voor-
zowel tot de gebouwensector als tot de overige beeld.
bouwwerken. Dit is bijvoorbeeld het geval bij 3 In en rond gebouwen verblijven en verkeren
vuilverbrandingsbedrijven, overkapte reinwater- mensen. Het menselijk welbevinden is een bijzon-
resevoirs, gemalen en pompgebouwen. In dere factor die tot zeer verschillende opvattingen
genoemde gevallen is vooral ook de installatie- en interpretaties bij het ontwerp en de toetsing
technische component zeer belangrijk. van de resultaten kan leiden.
4 Gebouwen zijn sterk tijdgebonden. Verande-
Er zijn vele soorten gebouwen en binnen deze ringen van smaak werken snel door op de vorm-
soorten zijn weer vele onderverdelingen naar geving en materiaaltoepassing. Ook veranderin-
type en vorm mogelijk. gen in opvatting ten aanzien van bijvoorbeeld
Hoe is deze verscheidenheid aan gebouwen ont-
staan?
Woningen, woongebouwen, verzorgingstehuizen,
Wonen woonwagens, enz.
Gebouwen
Werkplaatsen, bedrijven, kantoren, scholen,

sportgebouwen, theaters, musea, kerken,
Overige activiteiten stations, winkels, ziekenhuizen, laboratoria,
stallen, opslagen distributiegebouwen,
parkeergarages, remises, enz.
Land-, spoor- en waterwegen, vliegvelden,

Verkeer, bruggen, viaducten en aquaducten, tunnels,
BOUWWERKEN
vervoer, transport rioleringen, transportleidingen, enz.
Grond en water: Dijken, kaden, dammen, damwanden, sluizen,

kering, regulatie, irrigatiewerken, gemalen, funderingsconstructies,
beheersing, beheer enz.
Opslag en Opslagtanks, opslagkelders, waterreservoirs,

Civiele en militaire
verwerking van watertorens, silo's, rioolwaterzuiveringsinstallaties,
bouwwerken vuilverbrandingsinstallaties, enz.
stoffen
Energievoorziening Energiecentrales, verdeelstations voor gas en

en elektriciteit, koeltorens, hoogspanningsmasten,
telecommunicatie schoorstenen, zend- en ontvangststations, enz.
Verdedigingslinies, observatieposten,
militaire ondergrondse opslagen, raketinstallaties,
verdedigingswerken enz.
Figuur 1.1 Overzicht bouwwerken, onderverdeeld naar de hoofdfuncties

1 GEBOUWANALYSE 3
Figuur 1.2 Voorbeeld van de diversiteit aan mogelijke oplossingen bij één PvE: drie plannen voor het Nationale-Nederlanden
concern aan het Weena te Rotterdam, 1986
energiegebruik en het milieu spelen hierbij een De woningbouw omvat alle gebouwen die pri-
belangrijke rol. mair bestemd zijn voor het wonen: woningen
5 Gebouwen zijn ook sterk plaatsgebonden: (met een eigen ingang) en woongebouwen
• in een historische binnenstad zal men bijvoor- (met een gemeenschappelijke toegang). Ook
beeld heel anders bouwen dan in een nieuw- woonwagens kan men tot de woningbouwsector
bouwwijk waar men de vrije hand heeft; rekenen.
• in het ene land werkt men vanuit een heel
andere bouwtraditie dan in het andere land; De utiliteitsbouw omvat alle overige gebouwen.
• het ene klimaat leidt tot heel andere oplossin- Deze kunnen voor zeer uiteenlopende doelein-
gen dan het andere klimaat. den dienen, zoals voor:
6 Gebouwen zijn relatief veranderingsgevoelig. • productie en distributie (bedrijven, werkplaat-
Na een aantal jaren te hebben gefunctioneerd sen, winkels);
veranderen gebouwen nogal eens van bestem- • dienstverlening (banken en verzekeringskanto-
ming, waarvoor dan complexe wijzigingen moe- ren, overheidsgebouwen);
ten worden doorgevoerd. • onderwijs, cultuur en recreatie (scholen,
7 Gebouwen bestaan meestal uit een zeer grote musea, kerken, theaters, sportgebouwen);
verscheidenheid aan materialen, bouwdelen en • gezondheidszorg (ziekenhuizen, verzorgings-
constructies die alle passend op elkaar moeten tehuizen);
worden aangesloten in sterk wisselende omstan- verkeersvoorzieningen (stationsgebouwen,
digheden. •
parkeergarages, benzinestations);
• horeca (hotels, restaurants en cafés).
De gebouwensector is dus, alles bijeen geno-
men, zeer divers. Met de bouwopgave en het De woningbouw heeft het wonen altijd als
ontwerp kan men vele richtingen inslaan en in hoofdfunctie. Gebouwen uit de utiliteitsbouw-
de keuze zitten vaak vele subjectieve elementen. sector hebben meestal een andere bestemming,
maar kunnen ook (deels) op de woonfunctie zijn
1.1.1 Woningbouw en utiliteitsbouw gericht. Dit is bijvoorbeeld het geval bij verzor -
Door het relatief grote belang van de woning- gingstehuizen.
bouwsector is in de bouw de tweedeling in
‘woningbouw’ enerzijds en ‘utiliteitsbouw’ 1.1.1.a Reden van tweedeling
anderzijds zeer gebruikelijk. woningbouw – utiliteitsbouw
De opdeling van de gebouwensector in twee
hoofdgroepen, de woningbouw en de utiliteits-
4
bouw, gebeurt niet zonder reden. Voor beide

woningscheidende niet-dragende
sectoren kunnen een functioneel en een con- dragende wand scheidings-
structief argument worden gegeven: wand
1 de functie ‘wonen’ heeft enige typische

kenmerken, leidend tot een aantal specifieke
functionele eisen, die bij de utiliteitsbouw in kolom
algemene zin niet of nauwelijks voorkomen. Zo

zijn de afzonderlijke woningen kleinschalig en 2a hor. doorsnede
kantoorgebouw
gezinsgebonden, moet men er dag en nacht in
kunnen verblijven en moet de privacy goed zijn
1a horizontale doorsnede
gewaarborgd; woongebouw kolom
2 de verschillend gerichte gebruiksfuncties voor convector-
de woningbouw en de utiliteitsbouw leiden ook kast o.i.d.
tot typische constructieverschillen, zoals de voor- bijvoorbeeld
vlakke plaat-
keur voor het wandenskelet bij de woningbouw vloer met
tegenover het kolommenskelet bij de utiliteits- kolomplaten
bouw, kleine overspanningen en kleine verdie-
radiator
pingshoogten bij de woningbouw tegenover
vlakke plaatvloer
grote(re) bij de utiliteitsbouw.
afgehangen
plafond
Zie voor een verdere uitwerking van de bouw-
technische voorschriften ook het voorbeeld van
figuur 1.3.
verdiepingshoogte verdiepingshoogte
Bij functiestapelingen, zoals wonen boven circa 2,9 m circa 3,6 m
winkelen boven parkeren, kan het combineren
van beide constructieve voorkeuren tot heel wat
gepuzzel leiden.
constructie- constructie-
hoogte hoogte
Relativering van het begrip
‘utiliteitsbouw’
De woorden ‘utilitair’ en ‘utiliteit’ betekenen:
het nut of de bruikbaarheid dienende.
Beschouwd vanuit deze betekenis is de twee- ruimte voor
installaties
deling ‘woningbouw’ en ‘utiliteitsbouw’
eigenlijk wat ongelukkig, omdat de woning- 1b verticale doorsnede 2b vert. doorsnede
bouwsector immers evengoed ‘utilitaire’ woongebouw kantoorgebouw
functies vervult. Figuur 1.3 Typische constructiedoorsneden woningbouw
In het Bouwbesluit vermijdt men beide discu- en utiliteitsbouw
tabele termen door gebouwen te onderschei-
den naar de gebruiksfunctie. Zo zijn twaalf
categorieën gebruiksfuncties geformuleerd 1.2 Functie, vorm, constructie en
(zoals naast de woonfunctie onder meer de economie
bijeenkomstfunctie, celfunctie, gezondheids-
functie enzovoort) waarover in hoofdstuk 2 Gebouwen kunnen op vele wijzen worden be-
meer. studeerd en geanalyseerd: architectonisch, con-
Omdat deze onderverdeling in de ’gewone’ structief, uitvoeringstechnisch, naar gebouwsoort
communicatie niet goed werkt, handhaven we en -bestemming, naar vorm, naar aantal verdie-
waar dat van pas komt de gangbare begrip- pingen, naar situatie, naar materiaalgebruik, naar
pen ’woningbouw’ en ’utiliteitsbouw’. historische ontwikkeling, naar landelijke verschil-
len; kortom, teveel om op te noemen.
1 GEBOUWANALYSE 5
Beschouwen we het gebouw als een ‘technisch Gebouwen kunnen vele functies vervullen. Deze
product’, dan kunnen we vier belangrijke brengen we samen onder twee noemers:
invloedsfactoren onderscheiden: a de utilitaire functie;
1 functie; b de maatschappelijke functie.
2 vorm;
3 constructie; 1.2.1.a Utilitaire functie
4 economie. De utilitaire functie is gericht op de bestemming
en het nut van een gebouw en de daarin opge-
Zoals figuur 1.4 laat zien hebben deze factoren nomen ruimten.
zowel een directe invloed op het gebouw als in- Met materiële middelen zal de mens deze ruim-
direct op elkaar. ten afschermen van de buitenwereld om onge-
d vo o rwa a r d e n
wenste invloeden van buitenaf te weren en om
ra n
zo ongestoord mogelijk te kunnen wonen en
verblijven, slapen, werken, opslaan en bewaren,
enzovoort.
c
ti
e vo
r
Ook zal het in de meeste gevallen gewenst zijn
fu n de binnenruimten onderling van elkaar te schei-
m
den. Verder worden gebruiksruimten niet alleen

gebouw maar afgesloten van de omgeving en van elkaar,
als maar kennen deze ook de nodige verbindingen
product
om te kunnen functioneren.
e
Hierdoor kunnen we drie utilitaire deelfuncties
ti
e
c
c
r
o
n
o t ru
onderscheiden:
a m s n
n ie n e 1 de ruimtelijke functie:
d
v co r
d
o a
o
r
w rw
a het bieden van begrensde ruimten geschikt voor
a o
o
ar
de
n
dv het beoogde gebruik;
n ra
2 de scheidende functie:
Figuur 1.4 Basisfactoren bij het ontwerp van een gebouw het weren van ongewenste invloeden van
buitenaf en vanuit de omringende ruimten;
De vier genoemde factoren staan in het schema 3 de verbindende functie:
binnen een ring van randvoorwaarden. het bieden van de gewenste verbindingen tussen
Randvoorwaarden zijn van buitenaf opgelegde de binnenruimten onderling en met de buiten-
beperkingen die onafwendbaar zijn. Hiertoe ruimte.
behoren:
• natuurlijke omstandigheden (bijvoorbeeld kli- Wil men de condities binnen (klimaat, lucht-
maat, terreinomstandigheden en grondgesteld- kwaliteit, lichtvoorziening enzovoort) kunnen be-
heid); heersen, dan zal een passieve bescherming tegen
• door de overheid wettelijk opgelegde bepalin- ongewenste invloeden van buitenaf alléén niet
gen (bestemmingsplan en voorschriften); voldoende zijn. Er zal ook actief moeten worden
• beschikbaarheid aan bijvoorbeeld materialen, opgetreden om de omstandigheden binnen te
technieken en geschoolde mankracht. verbeteren door middel van toegevoegde maat-
regelen en voorzieningen (bijvoorbeeld warmte-
We zullen de vier genoemde factoren nu nader en lichtbronnen en mechanische ventilatie), dus:
onder de loep nemen. De niet-beïnvloedbare 4 de conditionerende functie:
randvoorwaarden laten we in dit hoofdstuk ver- het bieden van de gewenste condities in de
der buiten beschouwing. binnenruimten;
1.2.1 Functie De ruimtescheidende en -omsluitende vlakken

Het begrip ‘functie’ betekent dienst, taak of (vloeren, wanden, daken enzovoort) zullen ver-
werking. der plaatsvast moeten zijn en bestand tegen de
6
daarop aangrijpende belastingen, dus: 2 Scheidende functie

5 de dragende functie: Ruimten krijgen vorm door de ruimtebegrenzin-
het weerstaan van de belastingen en zorgen voor gen; beide zijn onlosmakelijk met elkaar verbon-
een vormvast geheel. den. De begrensde ruimten worden gescheiden
van de buitenwereld en van elkaar om te worden
De vijf onderscheiden deelfuncties zijn op diverse gevrijwaard van ongewenste invloeden van
aspecten terug te vinden in figuur 1.5. We zullen buiten. Het belangrijkste is in het algemeen de
ze elk nader toelichten. bescherming die het gebouw moet bieden tegen
bliksem
de buitenwereld. Al naar de omstandigheden
geluid zon
regen
moeten de gebouwomhullende vlakken hierbij
zorgen voor:
• neerslagkering;
buiten • beschutting tegen wind;
max. • bescherming tegen hitte en kou;
sneeuw
binnen
0
min.
• beperking van dag- en zonlichttoetreding;
• geluidwering;
wind warmte / koude
• bescherming tegen ongewenste inkijk;
uitzicht • bescherming tegen stank en stof van buiten;
inkijk • beveiliging tegen ongenode indringers;
poging tot
inbraak klimaatregeling
• beveiliging tegen blikseminslag;
• beveiliging tegen brand;
grond en bij verdiept of ondergronds bouwen:
belasting
• weerstand tegen grond- en waterdruk.
grondwater
Naast het buitensluiten van ongewenste
Figuur 1.5 Aspecten in relatie tot de utilitaire functie omgevingsfactoren kan in omgekeerde zin ook
het insluiten van ongewenste invloeden van
1 Ruimtelijke functie binnenuit op de omgeving worden beoogd. Dit
Elke ruimte heeft in principe een bepaald ge- is bijvoorbeeld het geval bij stank- en geluidpro-
bruiksdoel. Op basis hiervan kan de ruimte- ductie, opslag van gevaarlijke stoffen, risico van
behoefte worden bepaald. branduitbreiding en -overslag, risico van uitbraak
In het Programma van Eisen worden de ruimte- van in bewaring gestelde personen en gestalde
lijke eisen meestal vrij precies aangegeven met dieren.
een numerieke opgave van de benodigde op- Het afschermen van de binnenruimte(n) van de
pervlakte per ‘gebruikseenheid’ en eventueel ook omgeving wordt verzorgd door de buitenschei-
van de vereiste hoogte en de gewenste vorm. dingen: de gevels en het dak.
Vaak zal de ruimte binnen een gebouw zijn op- De belangrijkste argumenten om binnenschei-
gebouwd uit meerdere afzonderlijke deelruim- dingen tussen ruimten in een gebouw aan te
ten, elk met een eigen gebruik. Deze deelruim- brengen, zijn in de regel: het weren van geluid-
ten kunnen horizontaal zijn geschakeld binnen hinder, vocht, licht, luchtjes, stof enzovoort;
één bouwlaag, maar eventueel ook verticaal temperatuurscheiding; bescherming tegen inkijk
gestapeld (verdiepingbouw). en branduitbreiding.
De beschermende functie van het gebouw of
▶▶ Het doel en opstellen van het PvE wordt bouwwerk kan uiteenlopen van zeer bescheiden
behandeld in deel 10 Ontwerpen hoofdstuk 3 en beperkt tot veelomvattend en vergaand. Zo
Programmeren biedt een perronoverkapping slechts bescher -
ming tegen bijvoorbeeld regen en sneeuw; een
abri biedt bovendien (beperkte) beschutting
tegen wind. Beide voorbeelden zijn daarom
1 GEBOUWANALYSE 7
alleen bedoeld voor kortstondig verblijf. vrijelijk wil ventileren. In zulke gevallen zal men
Bij langdurig verblijf en huisvesting zullen hogere beweegbare delen in de scheidingsconstructie
eisen aan het binnenklimaat worden gesteld, moeten opnemen zoals deuren, ramen en regel-
terwijl dan ook eisen gaan gelden ten aanzien bare ventilatieopeningen.
van een veilige bewaring van have en goed. Zo
zal een stal of een gesloten loods niet alleen vol- Ook bij trappen, liftschachten, kanalen, leidingen
doende bescherming moeten bieden tegen weer en kabels (noodzakelijk voor het verkeer van per-
en wind, maar mag het binnen ook niet te koud sonen en transport van goederen, vloeistoffen,
en te warm worden, moeten ongenode gasten gassen en elektriciteit) is het moeilijk om tegelijk
kunnen worden geweerd en moet uitbraak van goed te voldoen aan zowel de verbindingsfunc-
het vee worden verhinderd. tie als de scheidingsfunctie.
Veel verder gaan de eisen bij gebouwen als
bijvoorbeeld een museum voor grafische kunst. 4 Conditionerende functie
In een dergelijk geval worden strenge eisen Om het klimaat, de luchtkwaliteit en -voch-
gesteld aan de daglichttoetreding, de kunstlicht- tigheid en het licht- en geluidsniveau in de
voorziening, het binnenklimaat, de luchtvochtig- binnenruimte te kunnen beheersen moet de
heid en de beveiliging tegen inbraak en brand. beschouwde ruimte in de eerste plaats passend
Bij al deze zaken moet zowel goed worden worden afgeschermd van de buitenruimte.
gekeken naar de scheidende functie als naar de Daarnaast zijn in vele gevallen aanvullende instal-
verbindende en de conditionerende functie. latietechnische voorzieningen nodig. Deze kun-
nen dienen voor de verwarming, koeling,
3 Verbindende functie verlichting, ventilatie- en vochtregeling enzo-
Om gebruik te kunnen maken van de ruimten voort.
binnen een gebouw moeten deze niet alleen van Ook kan in dit verband bijvoorbeeld de
elkaar en van de omgeving worden gescheiden, automatische blusinstallatie (sprinklers) worden
maar ook met elkaar en de buitenruimte worden genoemd ter onderdrukking van brand.
verbonden.
De gewenste verbinding wordt meestal tot stand 5 De dragende functie
gebracht door middel van deuren. Een visuele Het gebouw als geheel moet standvastig en
verbinding kan worden bereikt met ramen. Dit draagkrachtig zijn, opgewassen tegen alle op-
geeft ook de mogelijkheid tot (beheerste) toe- tredende belastingen. Dit is de dragende functie
treding van dag- en zonlicht. Met beweegbare van het gebouw.
ramen kan men het contact met buiten ver- Hetzelfde geldt voor de afzonderlijke gebouw-
groten en zorgen voor ventilatie. delen, zoals de vloeren, wanden en daken,
Verticale verbindingen vinden plaats met trap- bijvoorbeeld:
pen, liften en andere stijgmiddelen. vloeren moeten een voldoende vlak en ho-
•
rizontaal gebruiksvlak bieden en mogen onder
De verbindende functie is in wezen strijdig met invloed van de lasten niet meer verzakken of
de scheidende functie, zodat bij combinatie van doorbuigen dan toelaatbaar wordt geacht;
beide functies elke oplossing in feite een com- • wanden mogen niet omvallen;
promis is. • platte daken moeten blijvend zorgen voor de
Soms kan de verbindende functie op bevredi- gewenste hemelwaterafvoer.
gende wijze samengaan met de scheidende
functie. Zo kan bijvoorbeeld door middel van 1.2.1.b Maatschappelijke functie
een vast raam met dubbele beglazing een goed Naast de utilitaire functie gekoppeld aan het ge-
uitzicht en een goede lichttoetreding worden bouw zelf heeft elk gebouw ook een maatschap-
bereikt en tegelijk een redelijke klimaatscheiding. pelijke functie omdat het deel uitmaakt van de
Meestal is een dergelijke functie-integratie niet gebouwde omgeving en daar dus een bepaalde
(goed) mogelijk, bijvoorbeeld waar personen een invloed op uitoefent en ook deel is van het maat-
scheiding moeten kunnen passeren of waar men schappelijke bestel in breder verband.
8
Het maatschappelijke belang van een gebouw sterk variëren en zal mede afhangen van het
kan vanuit verschillende invalshoeken worden beschikbare budget. Zo zal bijvoorbeeld bij een
beschouwd. Zo kunnen worden genoemd: simpele opslagloods ‘bijna niets’ kunnen, terwijl
• beïnvloeding van de gebouwde omgeving; bij een gebouw voor bijvoorbeeld een wereld-
• status, aanzien, symbolische waarde; tentoonstelling ‘bijna alles’ kan of zelfs moet.
• sociaal-culturele betekenis; Dat het zelfs bij een overkapping van een af-
• esthetische kwaliteit; valstortplaats toch ook nog anders kan, bewijst
• macro-economisch belang; figuur 1.6.
• veiligheid en waarborging van de openbare
orde.
Bij elk van de genoemde aspecten wisselt het

maatschappelijke belang ervan sterk, afhankelijk
van het soort gebouw, de gegeven omstandig-
heden en situering. Stel bijvoorbeeld dat in een
historisch waardevolle binnenstad een nieuw
stadhuis moet worden gebouwd. Het zal dui-
delijk zijn dat in zo’n geval de ontwerpopgave
veel verder reikt dan het bouwen van een goed
functionerend en publieksvriendelijk ‘stadskan-
toor’ en dat naast de ‘vanzelfsprekende’ utilitaire
eisen gericht op het doelmatig gebruik van het
gebouw de aandacht vooral uit zal gaan naar
aspecten als een juiste inpassing in de omgeving,
het bereiken van een hoge esthetische kwaliteit,
het voorkomen van verkeerskundige problemen
in de omgeving enzovoort.
"standaarddoos" ter vergelijking
Vergeleken met de utilitaire functie is de maat- Figuur 1.6 Afvalstortplaats te Zenderen
schappelijke functie moeilijk te concretiseren. (architect Kas Oosterhuis, 1995)
Hoe moeilijk ook, toch zal ook deze bredere
functie van het gebouw bij de voorbereiding op Architectonische studies en beschouwingen
het ontwerp in beschouwing moeten worden richten zich in het algemeen voornamelijk op de
genomen om naast de utilitaire functie in het PvE ‘vorm’, dat wil zeggen de visuele kwaliteiten en
te kunnen worden meegenomen. effecten zoals de kijker deze ervaart, zowel ruim-
telijk als materieel.
1.2.2 Vorm
Vanuit de utilitaire functie kan een theoretisch 1.2.3 Constructie
ruimtelijk model voor het gebouw worden ont- De constructie is het materiële deel van het ge-
wikkeld en kunnen aanwijzingen worden gege- bouw; de materie bepaalt de ruimten en geeft
ven voor de constructieve opzet. vorm aan het gebouw.
Dit ruimtelijke model met de bijkomende con-
structieve eisen en wensen legt de basis voor de De constructie van een gebouw kan vanuit
vormgeving van het gebouw, zoals ook de om- verschillende standpunten worden benaderd:
geving richting geeft aan de verschijningsvorm. • functioneel: Wat moet de constructie doen en
hoe werkt deze?
De speelruimte die de ontwerper verder bij de • visueel: Hoe ziet de constructie eruit?
vormgeving krijgt toebedeeld om het gebouw • constructief: Hoe zit de constructie in elkaar?
een eigen gezicht te geven en om met de con- • uitvoeringstechnisch: Hoe zet je de construc-
structie en de materialen te experimenteren kan tie in elkaar?
1 GEBOUWANALYSE 9
6 5
2 2 of 5
1 gebouw als geheel 2 ruimten + begrenzingen
7 dak
bouwproduct bouwmateriaal 6 buitenwand
bovenbouw
ventilatiekap van kunststof 5 binnenwand
dakpan
4 verdiepingvloer
dak
panlat 3 b.g. vloer
onderbouw 2 kelderwand
dakpaneel
1 keldervloer
vloer afwerklaag
constructieve vloer
3 bouwdelen
scheidingswand
binnenwand
deurkozijn
4 constructiedelen, bestaande uit bouwmaterialen en -producten

Figuur 1.7 Constructieve hiërarchie
Bij een constructieve opgave staat men enerzijds zal men naar een andere benadering van het
voor de vraag: vraagstuk moeten zoeken.
• Wat wil je bereiken, functioneel en visueel?
en anderzijds voor de vragen: 1.2.4 Economie
• Wat kun je bereiken, constructief en uitvoe- Daar de opdrachtgevers vrijwel nooit een on-
ringstechnisch? beperkt budget ter beschikking stellen, kan de
• Tegen welke prijs is het te bereiken? ontwerper de economie (= doelmatige zuinig-
heid, met spaarzaam gebruik van krachten en
Deze tweeledige opgave kan zich richten op het geld) van het bouwen niet terzijde schuiven. In
gebouw als geheel, maar ook op elk onderdeel het begin zal vooral worden gekeken naar de
daarvan afzonderlijk. Zo kan het gebouw worden haalbaarheid van het project, later naar een kos-
opgedeeld in bouwdelen, zoals de vloeren, de tenbewust en doelmatige beantwoording aan de
wanden en het dak. Deze kunnen weer worden gestelde eisen.
onderverdeeld in constructiedelen, zoals de dra-
gende en scheidende delen, de afwerkingen en Een economisch gebouw is niet een gebouw dat
de installatiedelen. zo weinig mogelijk kost, maar dat een zo gunstig
mogelijke verhouding biedt tussen de kosten en
Figuur 1.7 geeft een voorbeeld van de construc- de baten.
tieve hiërarchie van groot (het gebouw als ge-
heel) naar klein (de toegepaste bouwmaterialen Neem bijvoorbeeld een tribuneoverkapping van
en -producten). een voetbalstadion. Stel dat iedere toeschouwer
vanaf de tribunes bij voorkeur het hele speelveld
Op elk niveau zal het constructief ontwerp moe- onbelemmerd moet kunnen overzien. Er zijn dan
ten voldoen aan de functionele eisen en moeten geen kolommen mogelijk in het tribunegebied
beantwoorden aan de architectonische wensen. waardoor de afdracht van de belasting van de
Waar dit niet haalbaar blijkt te zijn, zullen de kap naar de fundering via een omweg moet
eisen en wensen moeten worden bijgesteld of plaatsvinden. Dit is duur. Een stuk goedkoper is
10
de oplossing waarbij tribunekolommen wél wor-

installatie / leidingen
den geaccepteerd. Dit gaat echter ten koste van
het vrije uitzicht. In dit geval staat dus het func-
tionele gewin van het onbelemmerde uitzicht
(de baten) tegenover de extra kosten van het
weglaten van de tribunekolommen. productie / opslag gang productie / opslag
Meer in het algemeen geldt dat bij het toene-

1 basisdoorsnede bedrijfsgebouw
men van de eisen ook de prijs die men daarvoor

betaalt, zal toenemen. Het verband tussen de
waardering van de kwaliteit en de kosten is niet-
lineair. Bij lage kosten leiden betrekkelijk weinig
kostende verbeteringen vaak al tot een sterke
toename van de waardering van het product. Bij
2 variant 1: doorgaand dak
- minder gevelvlak
hoge kosten gaan de bijkomende kosten voor
verbetering daarentegen meestal niet langer ge-
paard met een gelijkwaardige groei in de waar-
dering van het product, figuur 1.8.
3 variant 2: doorgaande liggers

- minder materiaalverbruik
g - brandscheiding hallen problematisch
n
r
e
t
s
e
v
n
g
rin
r de
aa
w
st
e n 4 variant 3: liggers bovendaks
ko
- minder gevelvlak / uitvoering moeilijker
- onderhoudsgevoelig / doorbreking
dakbedekking
Figuur 1.9 Voorbeeld vergelijking op constructieve
Profijt economie
Figuur 1.8 Relatie kosten en waardering
Bij een kostenbeschouwing moet verder niet 1.3 Functionele en constructieve

alleen naar de directe bouwkosten worden geke- analyse
ken, maar ook naar de vervolgkosten.
Zo kan bij de oplevering een goedkope oplossing 1.3.1 Voorbereiding op het ontwerpen
voor de gevel en het dak op termijn toch nog Voorafgaand aan het ruimtelijk-functioneel
duur uitvallen als deze weinig duurzaam zijn en ontwerp van een gebouw zal moeten worden
leiden tot een hoog energieverbruik. vastgesteld welke activiteiten moeten worden
In dit verband moet dus ook goed worden ge- gehuisvest, welke ruimten deze activiteiten ver-
keken naar de balans tussen de bouwkosten (of gen in grootte en vorm en hoe de ligging ervan
beter de totale kosten van bouwvoorbereiding ten opzichte van elkaar zal zijn (horizontaal en
en -realisatie) en de exploitatiekosten (met onder verticaal).
meer de kosten voor schoonmaak, onderhoud Verder zal moeten worden onderzocht in hoe-
en reparaties, de kosten voor aanpassingen en verre deze ruimten onderling en ten opzichte
verbouwingen en de energiekosten). van de buitenwereld dienen te worden afge-
Figuur 1.9 toont een eenvoudig voorbeeld scheiden of juist verbonden. Hierbij kan men
gericht op de constructieve economie. denken aan eerder gesignaleerde punten als
1 GEBOUWANALYSE 11
bescherming tegen weer en wind, behaaglijk- kleur, licht en donker van invloed zijn), mooi
heid, licht en uitzicht, geluidwering en brandvei- en lelijk (esthetica), monumentaliteit enzo-
ligheid. Vele van deze punten zijn gericht op een voort. Bij al dit soort aspecten staat de mens
juiste conditionering (dat wil zeggen het in een met z’n gevoelsmatige reactie centraal.
bepaalde toestand brengen of houden) van de Gevoelens zijn moeilijk in getallen uit te druk-
ruimten door middel van de omsluitende con- ken. Desondanks moet ook dit soort slecht
structies. Een analyse gericht op het ruimtelijk meetbare aspecten even serieus worden mee-
ontwerp zal dan ook altijd tevens een eerste ver- genomen, direct al in de voorbereiding en bij
kenning op het constructief vlak met zich mee- het vaststellen van het PvE.
brengen. Een bouwkundige ruimte gaat immers
altijd gepaard met een materiële afscheiding van
de omgeving. 1.3.1.a Flexibiliteit
Een goede analyse ter voorbereiding van het
▶▶ Het ontwerpproces wordt besproken in deel ontwerp heeft nog meer kanten. Zo zal men zich
10 Ontwerpen rekenschap moeten geven van de toekomst. Elk
plan, hoe goed ook, kan door de veranderende
situatie in de toekomst achterhaald raken. Dit
Wat is ‘functionele analyse’? vereist bezinning op moeilijk vast te leggen,
‘Analyse’ duidt op ontleding, ontrafeling. Een maar daarom niet minder belangrijke punten, als
aanvankelijk nog onduidelijke en onoverzich- veranderbaarheid of flexibiliteit en mogelijkhe-
telijke probleemstelling wordt zodanig in on- den tot uitbreiding. Zelfs geheel andere bestem-
derdelen uiteengelegd dat deze alle apart op mingsmogelijkheden dan aanvankelijk bedoeld
de relevante aspecten (hier dus de functionele moet men soms serieus onderzoeken. Het zal
gegevens, eisen en wensen) kunnen worden duidelijk zijn dat dit soort onzekere factoren het
onderzocht. Het aldus verzamelde materiaal maken van een verantwoorde analyse behoorlijk
kan dan later als basis dienen voor het grotere verzwaart.
geheel (de synthese).
‘Functioneel’ heeft betrekking op de ‘functie’ ▶▶ Zie deel 13 Beheren, hoofdstuk 10 Hergebruik
en dus op de bestemming en het gebruik
van het gebouw en van de ruimten in het 1.3.1.b Locatie
gebouw. Verder komt de keuze van de vestigingsplaats
Maar we kunnen nog veel verder gaan. Neem aan de orde. Meestal is deze wel bepaald voor
bijvoorbeeld een binnenhof voor een school, men aan de planvorming begint. Soms is deze
vooral bedoeld om licht, lucht en kijkgenot te niet vooraf bepaald en dan kan de locatiekeuze
verschaffen voor de schoolgebruikers. Of neem mede worden beïnvloed door de eisen die een
de imposante hoogte van een middeleeuwse goed ruimtelijk ontwerp aan het terrein en zijn
kathedraal, een middel om de toen heersende directe omgeving stelt. Een dergelijke omstan-
geloofsbeleving tot uitdrukking te brengen. digheid treft men bijvoorbeeld aan bij bedrijven
Met deze voorbeelden zien we het begrip die bekneld zijn geraakt in verouderde gebouw-
‘functioneel’ opeens aanmerkelijk verschuiven complexen. Men staat dan voor de keuze tussen
en verruimen, zelfs zodanig dat men zich kan renovatie of nieuwbouw ter plekke (eventueel
afvragen waar dan nog eigenlijk de grenzen in fasen om het bedrijf in werking te houden)
liggen. Het begrip ‘functioneel’ is verstandelijk of nieuwbouw elders. Vaak is dit een moeilijke
goed benaderbaar voor bijvoorbeeld de pro- beslissing waarbij vele factoren een rol kunnen
ductie en opslag van goederen (de benodigde spelen.
ruimten en condities zijn dan
immers relatief gemakkelijk in maat en getal 1.3.1.c Functionele tekening
vast te leggen). Veel minder grijpbaar zijn over- De ruimtelijke en constructieve eisen kunnen
wegingen als behaaglijkheid (waarvoor naast voor een deel in beeld worden gebracht in een
het klimaat ook aspecten als ruimtebeleving, functionele tekening.
12
regen / sneeuw
sneeuwlast
wind daglicht doorlatend
ventilatie
max. hoek i.v.m.

h.w.a. bescherming
minimale zichthoek tegen neerslag
helling
verkanting Figuur 1.10 Functionele tekening

maat maat
tribune-overkapping wielerbaan
Figuur 1.10 laat een voorbeeld zien van een wie- • ruimtescheidende of ruimteomsluitende
lerbaan met tribune en overkapping. constructies (wanden, vloeren, daken, plafonds
en dergelijke);
1.3.2 Constructie van een gebouw • ruimteverbindende constructies (deuren, ra-
Overeenkomstig figuur 1.11 is de constructie van men, trappen, leidingschachten en dergelijke).
een gebouw onder te verdelen in:
• bouwconstructies; Tegenwoordig worden de benamingen ‘draag-
• technische installaties. constructies’ en ‘afbouwconstructies’ veel
gebruikt. Deze begrippen zijn pas in de jaren
Constructies zestig in zwang geraakt als uitsplitsing van het
van gebouwen verzamelbegrip ‘bouwconstructies’.
Draag-
De term ‘afbouwconstructies’ is een typisch
constructies Nederlands woord; rechtstreekse vertalingen in
bijvoorbeeld het Engels en het Duits zijn niet
Bouw- Ruimtescheidende
constructies constructies beschikbaar.
Afbouw-
constructies
Ruimteverbindende
Technische constructies 1.3.3 Functiecombinatie en -scheiding
installaties Wanden hebben primair een scheidende functie,
Figuur 1.11 Onderverdeling constructies van gebouwen vloeren en daken hebben tevens een dragende
functie. Door de scheidingsconstructie tevens
Bij de technische installaties denken we aan de dragend te maken is er sprake van functie-
klimaatinstallaties, liften, sanitair en rioleringen, combinatie bij samengestelde constructies en
installaties voor communicatie en beveiliging. functie-integratie bij enkelvoudige constructies.
De dragende functie kan echter ook worden uit-
Bouwconstructies kunnen op verschillende wijzen geoefend door aparte constructiedelen die hier
worden onderverdeeld. Gangbare indelingen speciaal voor worden aangebracht. Kolommen
zijn: en balken zijn hiervan twee typische voorbeel-
1 Naar de bouwfase den. In zulke gevallen is er sprake van functie-
ruwbouw; scheiding, figuur 1.12.
• afbouw of afwerking;
2 Naar de functie 1.3.4 Skelet, systeem en structuur
• draagconstructies (kolommen, balken, vloer- Plaatsvaste dragende elementen, zoals kolom-
platen en dergelijke); men, balken, dragende wanden en vloeren vor-
1 GEBOUWANALYSE 13
enkelbladige dragende wand dominant aanwezig. Het skelet kan echter ook
niet-dragend buitenblad worden verhuld waardoor de structuur van het
spouw + isolatie
gebouw alleen nog maar wordt bepaald door de
dragend binnenblad
spouwmuur
omhullende delen.
kolom
Systeem
Het woord systeem wordt in de bouwwereld
toegepast in velerlei samenstellingen. Naast
‘draagsysteem’ kunnen we onder meer noe-
men: scheidingssysteem, constructiesysteem,
bouwsysteem, systeembouw, vloersysteem,
1 functie- 2 functie- 3 functie- klimaatsysteem, transportsysteem en verf-
integratie combinatie scheiding systeem, enzovoort.
Figuur 1.12 Voorbeeld functie-integratie, -combinatie Systeem kan betekenen:
en -scheiding bij buitenwanden • stelsel of geleed geheel van bij elkaar
horende delen of eenheden, gerangschikt
men tezamen het dragend skelet, het draag- volgens een ordenend beginsel;
systeem van het gebouw. Het draagsysteem • stelsel van werkwijzen of handelingen;
geeft aan uit welke onderdelen het skelet be- • samenhangend geheel van gelijksoortige
staat, hoe het skelet is opgebouwd en hoe deze elementen.
werkt. De werking ervan kan door middel van
een statisch schema (het mechanicamodel) Al naar de gekozen woordsamenstelling kan
worden weergegeven, gecombineerd met de het accent in de betekenis anders komen te
belasting, figuur 1.13. liggen.
Het skelet geeft aan het gebouw een ‘harde’ en
moeilijk veranderbare structuur. Structuur en constructie
De begrippen ‘structuur’ en ‘constructie’ moet
‘Structuur’ duidt op de ordening en de afstemmen niet verwarren met de Engelse betekenis-
ming van de onderdelen binnen een groter sen van de woorden ‘structure’ en ‘construc-
geheel. Het draagskelet is vaak zichtbaar in het tion’:
uiterlijk van het gebouw en daarbij soms ook
portaal
dakplaten hoofdligger bovenbouw
gording
randbalk
onderbouw
2 skelet in dwarsdoorsnede
verticale belasting
gevelplaten
kolom
gevelstijl horizontale belasting
( wind )
1 skeletstructuur en -opbouw 3 statisch schema portaal

Figuur 1.13 Constructiesysteem van een hal

14
• structure of a building = draagconstructie, utiliteitsbouw

skelet van een gebouw;
verticaal transport
• construction = bouw, het bouwen;
• the building is under construction = het
gebouw is in aanbouw.
1.3.4.a Skeletvormen
Worden de vloeren door wanden gedragen, dan
1 laagbouw
spreekt men van een wandenskelet; worden ze
door kolommen gedragen, dan van een kolom-
menskelet. Zoals we in figuur 1.3 zien, worden
wandenskeletten veel toegepast in de woning-
bouw; kolommenskeletten in de utiliteitsbouw.
Wanden en kolommen worden bij voorkeur
in een rechthoekig, orthogonaal stelsel onder-
gebracht met rechte lijnen en haakse hoeken. 2 verdiepingbouw
Maar er zijn ook voorbeelden aan te wijzen
waarbij de structurele ordening radiaalsgewijs 3 hoogbouw
of vrij verloopt, of waarbij combinaties optreden
van orthogonale en andere ordeningswijzen. woningbouw
Soms wordt men tot een afwijkende structuur
gedwongen zoals bij moeilijke stedelijke inpassin-
gen, soms ook wordt deze opzettelijk ontworpen
om een grotere ruimtelijke spanning te bereiken.
1.3.5 Laagbouw, verdiepingbouw en

hoogbouw
Tot de laagbouw worden gerekend: hallen, 4 eengezinswoning 5 woongebouw
lokalen, loodsen, stallen en kappen; utilitaire ge- Figuur 1.14 Laagbouw, verdiepingbouw en hoogbouw
bouwen die boven de begane-grondvloer slechts
een overkapping of omhulling van de gebruiks- hoeven dit niet. Vloeren moeten veel hogere
ruimte kennen en geen verdiepingsvloer(en) van lasten dan daken kunnen dragen (meestal in
betekenis, figuur 1.14-1. de orde van vier- tot achtmaal zo groot) en bo-
Wat betreft de woningbouw worden minder vendien stijver zijn. Verder zal men de construc-
strikt genomen naast de bungalow ook de een- tiehoogte van verdiepingsvloeren eerder willen
gezinswoningen met inpandige verdiepingen beperken dan van daken (minder stijghoogte,
(echter zonder boven- of benedenburen) tot de minder geveloppervlak).
laagbouw gerekend, figuur 1.14-4.
Bij meerlagige gebouwen met gestapelde Afgezien van andere overwegingen kunnen door
ruimten spreken we van verdiepingbouw, figuur deze verschillen daken in het algemeen van een
1.14-2 en 1.14-5. veel grotere overspanning worden voorzien dan
Bij laagbouw gaat de aandacht constructief vaak verdiepingsvloeren en is de vormgeving veel
primair uit naar het dak en de draagconstructie vrijer. Zo zal de overspanning bij verdiepings-
daarvan; bij verdiepingbouw naar de verdie- vloeren meestal onder de 10 m blijven (met een
pingsvloeren. maximum van circa 20 m), terwijl een overspan-
Tussen vloeren en daken zijn typische verschil- ning van 15–20 m bij daken boven halvormige
len aan te wijzen die medebepalend zijn voor de ruimten normaal is (met uitschieters tot maxi-
vormgeving van het skelet. Vloeren moeten aan maal zo’n 200 m).
de bovenzijde horizontaal en vlak zijn, daken

1 GEBOUWANALYSE 15
Bij laagbouw is slechts horizontaal verkeer aanwe- 1.4 Sporthal als voorbeeld
zig; bij verdiepingbouw tevens verticaal verkeer.
Naarmate het aantal verdiepingen (lagen) en de We willen dit hoofdstuk van de gebouwanalyse
hoogte van het gebouw groeit, wordt ook de beëindigen met een voorbeeld.
betekenis van het verticale verkeer en transport We kiezen hiertoe voor een sporthal omdat:
belangrijker. Trappen klimmen kan bij geregeld • de ruimtelijke organisatie door de dominante
gebruik tot maximaal zo’n 10 m aanvaardbaar wedstrijdruimte betrekkelijk eenvoudig is;
zijn; dan is volgens de huidige maatstaven de • voor de wedstrijdruimte strenge ruimtelijke,
grens voor de mens wel ongeveer bereikt. Daar- bouwfysische en bouwtechnische eisen gelden;
boven zal men overgaan tot mechanisch trans- • het aantal oplossingsmogelijkheden sterk
port (lift of roltrap). Voor rolstoelgebruikers zal wordt beperkt door de doelmatigheidseis; dit
bij een meter hoogteverschil al moeten worden geldt zowel voor de draag- en afbouwconstruc-
overgegaan op een mechanisch hulpmiddel (lift, ties als voor de installaties.
hefplatform enzovoort), tenzij men lange helling-
banen voor lief wil nemen. Dit geldt ook voor Om de analyse systematisch te laten verlopen,
het goederentransport. behandelen we achtereenvolgens:
1 de functionele eisen;
Bij hoogbouw is het verticale transport de domi- 2 het ruimtelijke plan;
nante factor in het functioneren van het gebouw, 3 de structuur en de vormgeving;
figuur 1.14-3. 4 het constructiesysteem;
De grens tussen de verdiepingbouw en de hoog- 5 de constructieve opbouw.
bouw is niet scherp te trekken, maar hangt van
verschillende factoren af, zoals de bestemming 1.4.1 Functionele eisen
van het gebouw (woongebouw, kantoorgebouw, We geven in deze paragraaf een samenvatting
combinatiegebouw enzovoort), de vorm en van de belangrijkste functionele eisen met
de visuele indruk van het gebouw, het aantal betrekking tot de wedstrijdruimte en de bijbe-
verdiepingen en de hoogte van de omringende horende toeschouwersruimte (de tribunes).
bebouwing. Tezamen vormen deze de feitelijke sporthal.
Het voert te ver bij dit voorbeeld ook de overige
De échte hoogbouw begint pas bij een hoogte ruimten, zoals de kleed- en wasruimten, de ont-
van zo’n 80 à 100 m, overeenkomend met moetingsruimte, de entree en hal en de ruimten
25 à 30 bouwlagen. Boven een dergelijke voor het beheer, te behandelen.
hoogte worden de verticale afstanden zo groot Wie meer informatie wil wordt verwezen naar
dat men tussenstations voor de liften, de klimaat- het Handboek Sportaccomodaties, een uitgave
installaties en de watertoevoer en -afvoer van de NOC*NSF (1989-96).
moet gaan overwegen. De brandweer eist dan
tevens een veilig heenkomen voor alle mensen Zoals de functionele eisen hierna zijn verwoord,
(ook gehandicapten) in het gebouw. worden deze meestal in beschrijvende zin
Verder wordt vanaf een dergelijke hoogte ook gesteld.
de stijfheidseis in snel toenemende mate mede- Voorbeeld: ‘De ondervloerconstructie moet zeer
bepalend voor de constructieve opzet van het vlak en horizontaal afgesteld zijn’.
gebouw. Worden de eisen nader gepreciseerd in maat en
getal, dan spitsen deze zich toe op ruimtelijke
Ook worden bij grote gebouwhoogten zwaar- respectievelijk constructieve eisen.
dere eisen gesteld aan de gevels op punten als Voorbeeld: ‘Het maximale hoogteverschil in de
de regendichtheid, weerstand tegen wind en ondervloerconstructie mag over een lengte van
vorst, schoonmaak, onderhoud en duurzaam- 3 m maximaal maar 3 mm zijn en de maximale
heid. verticale afwijking maar + of –10 mm ten
opzichte van de gemiddelde hoogteligging’.

16
Herhaaldelijk worden ook oplossingen gegeven Sportvloer

gesteld of gesuggereerd. De afwerking van de sportvloer moet zijn afge-
Voorbeeld: ‘Eventuele vrijstaande kolommen stemd op het spelgedrag van de sporters, het
moeten rond worden afgewerkt; zo ook bij voor- balgedrag, het medisch verantwoord kunnen
keur hoeken in metselwerk en dergelijke.’ sporten en het gebruik van toestellen en binnen-
sportattributen.
1.4.1.a Wedstrijdruimte De ondervloerconstructie moet zeer vlak en ho-
Voor de diverse takken van binnensport gelden rizontaal zijn afgewerkt. Zo mag het maximale
obstakelvrije afmetingen. Deze worden bepaald hoogteverschil over een lengte van 3 m maar
door de afmeting van de speelvelden, de uitlo- 3 mm (= 1/1000) zijn en de maximale verticale
pen en de vrije hoogte. afwijking maar + of –10 mm ten opzichte van de
Figuur 1.15 geeft een overzicht van de genor- gemiddelde hoogteligging.
meerde ruimtematen voor verschillende soorten De kleur van de vloer kan in principe vrij worden
sportaccommodaties met de bijbehorende ge- gekozen, doch de (kleur-)reflectiefactor moet
bruiksmogelijkheden. tussen de 0,25 en 0,40 liggen, dus betrekkelijk
Voor de sporthal waarvan de sportvloerafmeting laag.
op minimaal 24 × 44 m is gesteld, is de speel-
veldbelijning afgebeeld. We kiezen in ons voor- Wanden
beeld voor deze optie. De wanden rondom de wedstrijdruimte moeten
tot op 3 m hoogte vlak, niet-korrelend en obsta-
kelvrij zijn, zodanig dat onnodig lichamelijk letsel
wordt voorkomen. Eventuele vrijstaande kolom-
men moeten rond worden afgewerkt; zo ook bij
voorkeur hoeken in metselwerk en dergelijke. De
wanden moeten bestand zijn tegen mechanische
publiek beschadiging. Ze moeten een goed contrast
bieden; de (kleur-)reflectiefactor moet tussen de
0,45 en 0,60 liggen. Hinderlijke reflecties in bij-
m voorbeeld glas mogen zich niet voordoen.
De deuren van de wedstrijdruimte moeten af-
draaiend worden aangebracht en bij voorkeur
publiek uitgerust zijn met zogenoemd verzonken beslag.
Plafond
Het plafond van de wedstrijdruimte, dan wel
de onderzijde van de dakconstructie mag geen
scherpe uitsteeksels bevatten (zoals nagels en
schroeven) en moet balvast worden uitgevoerd.
1 speelveld met belijning Dit geldt ook voor de lampen en de verlichtings-
armaturen ter voorkoming van lampbreuk. De
24 m kleur van het plafond respectievelijk de dakcon-
structie dient een goed contrast te bieden ten
profiel van
zichthoek
opzichte van de bal en de shuttle. Bij eventuele
m vrije ruimte
toepassing van stralingspanelen dient de kleur
speelveldbegrenzing
hiervan afgestemd te zijn op de kleur van het
plafond.
2 vrije ruimte De kleurreflectiefactor van het plafond moet
Figuur 1.15 Benodigde ruimtematen en speelveldbelijning liggen tussen de 0,60 en 0,80.
vloer sporthal

1 GEBOUWANALYSE 17
Verlichting Akoestiek
Er mag in de wedstrijdruimte geen direct dag- In een sporthal moet worden gelet op de
licht toetreden. akoestiek om overmatig lawaai en een slechte
De verlichting moet zorgdragen voor een bespreekbaarheid te voorkomen.
verlichtingsniveau van minimaal gemiddeld Aanbevolen wordt over het gehele frequentie-
Egem = 500 lux. bereik de gemiddelde nagalmtijd niet groter te
De gelijkmatigheid in de lichtspreiding moet vol- laten zijn dan 1,5 seconden respectievelijk 1,2 se-
doende zijn gewaarborgd: Emin : Egem = 0,7. conden, indien in de sportruimte ook instructies
worden gegeven.
Verblinding van de sporters door de verlichting Het geluidsniveau ten gevolge van installaties
mag niet optreden. (bijvoorbeeld voor ventilatie en verwarming)
Aanbevolen wordt lichtbronnen toe te passen mag niet meer bedragen dan Leq = 40 dB(A).
met een kleurweergave-index (Ra) van ten minste
80 en een kleurtemperatuur van circa 3.000 K 1.4.1.b Toeschouwersruimte
(warmwit); bij combinatie met daglicht echter De toeschouwersruimte dient een capaciteit te
circa 4.000 K (wit). bezitten van 300 zitplaatsen. Per zitplaats geldt
een breedte van minimaal 0,5 m en een diepte
Daglichttoetreding via de wanden is voor de van minimaal 0,7 m.
sportbeoefening in het algemeen niet gewenst Iedere toeschouwersplaats moet in principe een
door mogelijke verblinding en ongewenste licht- goed en obstakelvrij zicht hebben over het volle
contrasten. speelveld. Dit legt eisen op aan de horizontale
Wanneer men toch daglicht in de sporthal wil en verticale zichthoek. In verband hiermee wordt
toelaten, verdient het gebruik van goed afge- gedacht aan een opzet waarbij de tribunes aan
schermde daglichtopeningen in het dak de één der lange zijden van de wedstrijdruimte wor-
voorkeur. Gecombineerd gebruik van eenzelfde den gelegd.
afschermingssysteem voor dag- en kunstlicht kan Gezorgd moet worden voor goede en over-
dan tot een praktische oplossing leiden. zichtelijke loopwegen van en naar de tribunes;
betreding van de tribunes bij voorkeur van
Verwarming achteren af. Ook dient te worden gedacht aan
Voor het verkrijgen van een behaaglijk binnen- opstelplaatsen en aan een goede bereikbaarheid
klimaat met een laag brandstofverbruik moet daarvan voor toeschouwers met een rolstoel.
primair worden gezorgd voor een goede thermi- Ontruiming in geval van calamiteit moet snel
sche isolatie en een winddichte afwerking van de kunnen geschieden.
omhullingen. De temperatuur in de wedstrijd-
ruimte moet regelbaar zijn, zodanig dat gemeten 1.4.2 Ruimtelijke plan
op 2 m hoogte minimaal een temperatuur van Figuur 1.16 geeft de basisopzet van het sport-
15 °C kan worden bereikt, of zoveel hoger indien complex, schematisch weergegeven in een
het gebruik dit vereist. plattegrond. In deze plattegrond zijn de belang-
rijkste benodigde ruimten globaal weergegeven,
Ventilatie zijn de afzonderlijke ruimten of groepen van
Per actieve sporter moet worden gerekend op ruimten zo logisch mogelijk ten opzichte van
circa 40 m3 verse lucht per uur en per toeschou- elkaar geordend en staan de belangrijkste loop-
wer op circa 20 m3, met een minimum ventilatie- en zichtrelaties aangegeven.
voud van éénmaal de ruimte-inhoud per uur. De In dit ruimtelijke model kunnen de afzonderlijke
luchtsnelheden ten gevolge van een ventilatie- ruimten nog wel enigermate ten opzichte van
systeem mogen niet meer bedragen dan elkaar worden verschoven op voorwaarde dat de
0,50 m/s, gemeten tot 3 m hoogte (bij tafel- belangrijkste verbindingen overzichtelijk en doel-
tennis mag ter plaatse van de tafels zelfs in het matig blijven.
geheel geen luchtsnelheid optreden).

18
e.h.b.o. / massage
toestellenberging
nevenruimten
denksporten /
instructieruimte
5
3
2
beheer + kassa
wedstrijdruimte entree
hal
min. 24 x 44 m
4
garderobe +
2 toiletten
5 ontmoetingsruimte
nevenruimten
(c.v. / bergingen enz. )
vuile voeten gang

beheer
zichtrelatie was- en kleedruimte
bezoekers schone voeten gang
spelers / sporters tribune
Figuur 1.16 Basisplan sporthal met de belangrijkste ruimtebehoeften en ruimtelijke relaties
Figuur 1.17 laat voor de ruimtelijke opbouw 1.4.3 Structuur en vormgeving

naast de basisopzet nog eens drie varianten zien Voorafgaand aan het basisplan volgens de figu-
door verschuivingen en eventuele stapeling van ren 1.16 en 1.17 heeft al de nodige ordening
de bijkomende ruimten ten opzichte van de plaatsgevonden om een heldere en doelmatige
wedstrijdruimte. ruimtelijke structuur te krijgen. Deze ruimtelijke
structuur vormt de grondslag voor de construc-
De ruimtelijke varianten leiden tot verschillende tieve opbouw.
constructieve oplossingen, hoewel voor de domi-
nante en min of meer vaste wedstrijdruimte de
verschillen beperkt blijven. Variant 3, figuur
1.17-4, is bijzonder doordat de wedstrijdvloer
tezamen met de aangrenzende toestellenberging
en de kleed- en wasruimten verdiept is aange-
legd. Of deze oplossing met ‘kelderbak’ interes-
sant is, hangt mede af van de grondwaterstand.

1 GEBOUWANALYSE 19
1 2
5
4 3
1 doorsnede van het plan van figuur 1.16
2 5
1
4 3
2 met overige ruimten boven was- en kleedruimten
2
5
1 m
7
4 3
3 met verhoogde tribunes, waaronder toestelberging
2 m
5 4
1
4 3 m
3
25 m 6m 10 m
4 met verdiepte ligging van het geheel 1 wedstrijdruimte

2 toeschouwersruimte (tribunes)
3 was- en kleedruimten
met vuile en schone voetengang
4 toestellenberging
5 overige ruimten
Figuur 1.17 Enige varianten voor de ruimtelijke opbouw in een dwarsdoorsnede
Figuur 1.18 geeft een aantal varianten voor de De keuze van deze rastermaat voor het ‘grote
structuur van de overkappingsconstructie van de rooster’ van de draagconstructie is betrekkelijk
hal met aanbouw. willekeurig.
Zo had bijvoorbeeld ook kunnen worden ge-
In deze varianten wordt de structuur bepaald kozen voor 4,8 m = 16 × 0,3 m, met 0,3 m als
door plaatsing van de hoofddraagelementen van zogeheten modulaire maat.
de bovenbouw, waarbij wordt gedacht aan lig- Tussenliggend zou in dezelfde zin voor het
gers en kolommen. Deze zijn hier geordend vol- ‘kleine rooster’ van de scheidingsconstructies
gens een basisraster waarvoor een repeterende kunnen worden gekozen voor bijvoorbeeld
maat van 5 m in beide richtingen is aangeno- 4 × 0,3 = 1,2 m.
men.

20
9x5 m
6x5 m
1 gebouwvolume 2 basisraster voor de overkappingsconstructie
3 overdwars 4 overdwars - overlangs 5 overlangs - overdwars
6 kruislings - orthogonaal 7 kruislings - diagonaal 8 overdwars incl. aanbouw

Figuur 1.18 Varianten voor de structuur van de overkappingsconstructie
De dragende delen kunnen zichtbaar blijven, Waar de constructiedelen zichtbaar blijven, zal
maar kunnen ook worden opgenomen in de veel aandacht moeten worden besteed aan de
scheidingsconstructies of worden weggewerkt precieze ordening van de elementen om een
achter bekledingen. Zo kunnen ook de afzonder- verzorgde aanblik te krijgen.
lijke onderdelen van de scheidingsconstructies Voor de wedstrijdruimte zal men de construc-
en de installaties in het zicht worden gehouden, tieve structuur het liefst neutraal willen houden;
dan wel worden weggewerkt. een sprekende tekening van de constructie is bij
h.w.a.
Figuur 1.19 Enige variantmogelijkheden voor de gevelopzet van de sporthal

1 GEBOUWANALYSE 21
begrenzing ruimte
profiel van vrije ruimte
0 begrenzing speelveld
5
4
.
1
zichthoek
0
3
2
.
7
1 ruimtelijk basisplan
0
0 0
0
. 4
2
4 .
2 7
0
3
2
.
7 2 ruimtelijk basisplan + reservering constructiezones
0
5
7
. 5.500 2.750
0
44.000
1 baanvormige verlichting 2 puntvormige licht-

in langsrichting bronnen in ortho-
gonaal patroon
Figuur 1.20 Twee mogelijke basisschema’s voor de
verlichting veronderstelde draagkrachtige grondslag
3 mogelijke opzet voor de draagconstructie

sport als achtergrond immers ongewenst.
Omdat men tevens de binnenvlakken van de
wanden grenzend aan de sportruimte glad moet
uitvoeren, heeft men een goede reden om de
constructie naar buiten te brengen. Hierdoor
4 statisch schema
gaat deze de structuur en de vormgeving van

het exterieur sterk beïnvloeden.
Een bescheiden staalkaart van de mogelijke
oplossingen biedt figuur 1.19.
We zien hoezeer de aanblik van de hal van bui- 5 draag- en scheidingsconstructies
tenaf wordt bepaald door het wel of niet zicht- Figuur 1.21 Van ruimtelijk basisplan naar constructief
baar maken van de hoofddraagconstructie en op ontwerp
kleinere schaal ook door de grafische tekening
van de gevel. Wat betreft de vloerconstructie is in het voor-
Nog even terugkomend op het interieur: de ver- beeld gekozen voor een vloer op funderings-
lichting is, anders dan de draagconstructie, wel balken die eveneens in dwarsrichting lopen.
van functionele betekenis voor de structuur van Het meest eenvoudig is de oplossing waarbij de
het plafond, zoals blijkt uit de aanbevolen basis- structuur van de vloerconstructie gelijk is aan
schema’s voor de verlichting in figuur 1.20. die van de dakconstructie, bijvoorbeeld met een
hart-op-hartafstand van de liggers en de funde-
1.4.4 Constructiesysteem ringsbalken van 5 m.
De structuurbepaling van de draagconstructie
kan niet plaatsvinden voordat men zich een Zo voor de hand liggend het is een recht-toe-
voorstelling heeft gevormd van mogelijkheden recht-aan constructie om het gewenste recht-
voor het constructiesysteem. hoekige profiel van vrije ruimte heen te leggen,
Figuur 1.21 biedt een voor de hand liggende zo moeilijk is het andere overspanningsvormen
oplossing voor de overspanningsconstructie van te verzinnen die eveneens een goede kans van
de sportruimte: vakwerkliggers in dwarsrichting. slagen hebben.
De vakwerkliggers zijn buigstijf verbonden met
de kolommen, zoals uit het statisch schema
blijkt.
22
ontwerpproces met de vele variabelen weer te

profiel van vrije ruimte
geven. Rijp en groen staan door elkaar; het detail
staat naast het geheel; de ene variant naast de
andere.
Moeilijk bij het ontwerpen en het beoordelen
1 portaalspant met hellende spantbenen van de kwaliteit van de oplossingen zijn vooral
de ‘ontmoetingen’ (bouwknopen), zoals die
van het gevelpakket met het vloerpakket en het
dakpakket, met apart nog weer de aansluiting op
de dragende elementen. Let in dit verband bij-
voorbeeld ook op de variant met de bovendakse
liggerconstructie. Delen van de draagconstructie
2 boogspant worden hierbij noodzakelijkerwijs door het dak-
pakket heengevoerd, figuren 1.23-9 en 1.23-10.
Deze doorvoer verdraagt zich slecht met de
functies van waterkering, thermische isolatie en
luchtdichting waarvoor het dak is bedoeld.
3 kniespant
Figuur 1.22 Enige spantvormen over het gestelde profiel
van vrije ruimte Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur
In figuur 1.22 worden desalniettemin enige va- 1 Handboek Sportaccomodaties, een uitgave van
riantvoorstellen gedaan. De verschillende typen de NOC*NSF (1989-96)
van het portaalspant met hellende spantbenen, 2 Neufert, Ernst: Arcitect’s data, Londen, 2003
het boogspant en het kniespant beïnvloeden 3 Neufert, Ernst: Bauentwurfslehre (BEL), Braun-
de verschijningsvorm van de sporthal in sterke schweig, 2002
mate, zowel binnen als buiten.
1.4.5 Constructieve opbouw

Wat betreft de constructieve opbouw zal men de
mogelijkheden voor de hoofddraagconstructie
simultaan met die voor de scheidingsconstructies
moeten verkennen.
Ten aanzien van de vloerconstructie is dit een
eenvoudige zaak, omdat hier het aantal moge-
lijkheden in feite zeer beperkt is en de vloer plus
isolatie tevens de scheidingsfunctie met de
bodem vervult.
Ook ten aanzien van het platte dak en plafond is
het aantal mogelijkheden nog vrij gemakkelijk te
overzien.
Ten aanzien van de gevels zijn echter vele oplos-
singen en combinaties mogelijk, figuur 1.19.
Het is moeilijk hier vlot wegwijs in te worden en
vooral ook de consequenties van de aansluitin-
gen met de vloer en het dak goed te overzien.
In figuur 1.23 op de volgende bladzijden is

geprobeerd iets van het ‘aftasten’ tijdens het
1 GEBOUWANALYSE 23
a b c
1 1 1
1 hoek diagonalen vakwerkligger
?
sandwich-
panelen
metselwerk
3 mogelijke verticale
binnenbekleding voeg gevelbeplating
?
hoe oplossen ?
kolom HEB 360
gevelstijl
?
a b c
2 2 2
2 plaats kolom t.o.v. gevel
4 mogelijkheden gevelbeplating
horizontale voegen
1/10 a 1/15 = 3 a 2m
7
b
5 doorsnede gebouw met draag-
30 8 12 constructie buiten gebouw
a
5 doorsnede gebouw
dak waterdichtheid ?
vollewandligger
poer
randbalk
plafond
vakwerkligger
buitenblad kolom
binnenblad d
6 draagconstructie
buiten gebouw
a kolom buiten gevelpakket
6
b
6 c
6 verkenning aansluitingen draagconstructie - gevel - dakconstructie 6
Figuur 1.23 Ontwerpstudie

24
b
7
10 x
4,5
m
7a 5m
6x
7 mogelijke spantdetails
8 schematische opzet
manchet
9 vormgeving spant bovendaks IPE 300
m
2
>
maattolerantie !
plafondsysteem
h.w.a. binnendoor ?
7 m vrije hoogte 10 detail ophanging dakconstructie
IPE 300
11 ophanging dakconstructie aan spanten
12 varianten gevelaanzicht
Figuur 1.23 Ontwerpstudie (vervolg)

Bouwregelgeving
ir. A. te Boveldt
2
Tot voor kort waren de technische voorschriften voor het bouwen
opgenomen in de gemeentelijke bouwverordening. Per gemeente
konden zo de voorschriften wisselen van een basispakket volgens de
Model-Bouwverordening (MBV) van 1962 tot en met allerlei daaraan
toegevoegde bijzondere bouwtechnische bepalingen.
Sinds 1991 geldt één bouwtechnische regelgeving met overal in
Nederland dezelfde eisen voor gelijksoortige bouwwerken. De strak
geordende regels zijn vastgelegd in het Bouwbesluit, dat begin 2003
met enige wenselijk gebleken aanpassingen is overgegaan in het
‘Bouwbesluit 2003’.

26
Inleiding Onder de categorie vrije bouwwerken vallen in de

praktijk slechts zeer kleine bouwwerken zoals een
In de technische regelgeving staat het Bouw- dierenverblijf, een open fietsenstalling, dakramen
besluit centraal; het stelt de minimale eisen enzovoort.
waaraan een bouwwerk dient te voldoen. Bij voorbeelden als een schuur, een garage,
Voor de te leveren prestaties verwijst het Bouw- een aanbouw of uitbouw is de omvang van
besluit veelvuldig naar normen of NEN’s het bouwwerk zodanig dat deze vallen onder
(= NEderlandse Normen). De vele normbladen de meldingplichtige bouwwerken. De precieze
die zijn uitgebracht, geven door middel van stan- omschrijving van deze laatste categorie is te
daardvoorschriften de voorwaarden aan waar- vinden in het Besluit meldingplichtige bouw-
aan de tot stand te brengen producten moeten werken.
voldoen. Ministeriële regelingen zijn bedoeld om
aanvullingen en wijzigingen in de technische Inhoud van dit hoofdstuk
regelgeving mogelijk te maken zonder dat hier- In paragraaf 2.1 worden de kenmerken van
voor een zware juridische procedure nodig is. het Bouwbesluit en de begrippen die daarin
De samenhang van de technische regelgeving is worden gehanteerd uiteengezet. Verder wordt
weergegeven in figuur 2.1. een overzicht gegeven van de voorschriften en
bepalingen die in het Bouwbesluit zijn opgeno-
Woningwet
(W.W. 1991) men.
Het Bouwbesluit verwijst op vele plaatsen naar

Besluit
Bouwbesluit
normen waarin de regelgeving op onderdelen
meldingsplichtige
bouwwerken nader is ingevuld. In paragraaf 2.2 worden deze
toegelicht. In deze paragraaf wordt ook uitleg
Ministeriële
gegeven over de kwaliteitsverklaringen waarmee
regelingen het prestatieniveau van bouwproducten en
bouwprocessen kan worden gegarandeerd.
(Model-)
bouwverordening
(MBV 1992)
De brandveiligheid is één van de belangrijke aan-
dachtspunten van het Bouwbesluit. In paragraaf
2.3 wordt dit punt apart behandeld. Hierbij
NEN-normen NEN-normen wordt uitgebreid ingegaan op de systematiek
van de gestelde brandveiligheidseisen en de
Figuur 2.1 Bouwwetgeving maatregelen en voorzieningen die in antwoord
op de eisen kunnen worden getroffen.
Voorwaarde bouwvergunning
Als men wil bouwen, moet voor de aanvang MBV 1992
van de werkzaamheden bij de plaatselijke Dienst De oude MBV van 1962 is vervangen door
Bouw- en Woningtoezicht een bouwvergunning de nieuwe (Model-)Bouwverordening (MBV
worden aangevraagd. Een bouwvergunning kan 1992). Hierin geven de Nederlandse ge-
in beginsel niet worden verleend als niet aan de in meenten aanvullende, niet-bouwtechnische
het Bouwbesluit gestelde eisen wordt voldaan. regels (verordeningen) op het Bouwbesluit
Volgens de huidige regeling kunnen naast zoals ten aanzien van het bestemmingsplan,
de vergunningplichtige bouwwerken vrije en aansluitingen op het gas-, elektriciteits- en
meldingplichtige bouwwerken worden onder- waterleidingnet, welstand, sloop, bouwen op
scheiden. verontreinigde grond enzovoort. De vroegere
bouwverordening is dus niet verdwenen, maar
▶▶ Zie voor de procedure van de aanvraag de inhoud en strekking ervan is veranderd.
bouwvergunning deel 1, Bouwnijverheid hoofd-
stuk 6
2 BOUWREGELGEVING 27
Twee andere belangrijke aandachtspunten, hetgeen betekent dat er geen concrete eisen
namelijk de constructieve veiligheid (sterkte en worden gesteld; bij prestatie-eisen worden
stabiliteit) en de beperking van de vervorming grenswaarden gesteld die niet mogen worden
(stijfheid) worden in het volgende hoofdstuk over- of onderschreden. Het voordeel van pres-
(paragraaf 3.4) behandeld. tatie-eisen is dat ze maar op één manier kunnen
De belastingen waarmee rekening moet wor- worden uitgelegd. Het nadeel is dat er zal moe-
den gehouden komen in paragraaf 3.2 aan de ten worden gerekend om te kunnen beoordelen
orde. of de ontworpen ruimten en constructies aan de
gestelde grenswaarden voldoen.
2.1 Bouwbesluit Het Bouwbesluit geeft een onderverdeling naar

vier oogpunten vanwaaruit prestatie-eisen wor-
Het Bouwbesluit beoogt niet alleen een grotere den gesteld:
eenheid van de technische voorschriften dan • veiligheid;
vroeger het geval was, het is tevens bedoeld om • gezondheid;
de bouwwerken minder te belasten met allerlei • bruikbaarheid;
bijzondere regels voor de wijze van bouwen en • energiezuinigheid.
de toe te passen materialen.
Het aandachtspunt ‘milieu’ zit momenteel nog
2.1.1 Kenmerken en begrippen op de reservebank. Naar verwachting zullen
in de toekomst ook hieromtrent eisen worden
2.1.1.a Functionele eisen en prestatie-eisen gesteld. De eisen die het Bouwbesluit stelt, zijn
Om de voorschriften eenduidig te kunnen toe- minimumeisen: alle bouwwerken moeten ten
passen zijn de functionele eisen die aan een minste hieraan voldoen. De opdrachtgever kan
bouwwerk (gebouw) kunnen worden gesteld hier in positieve zin van afwijken en zal dit ook
waar mogelijk uitgedrukt in prestatie-eisen. vaak doen waar vanuit zijn optiek de risico-
Functionele eisen zijn algemeen en indicatief, vermindering en de toegevoegde waarde
1 Woonfunctie vrijstaande woningen, eengezinswoningen, woongebouwen,

studentenflats, woonruimten verzorgingstehuis, woonwagens
kenmerkende ruimten van een congrescentrum, kerk, wijkgebouw,
bioscoop, theater, casino, café, restaurant, kantine, discotheek,
2 Bijeenkomstfunctie tentoonstellingsgebouw, museum, kinderdagverblijf, tribunes in
sportgebouwen
gevangenis- of politiecel, isoleercel in tehuis voor dwangmatige

3 Celfunctie verpleging
ruimten voor behandeling en verpleging van patiënten in een
ziekenhuis, verzorgingstehuis, verpleeghuis, psychiatrische
4 Gezondheidszorgfunctie inrichting, medisch centrum, polikliniek; praktijkruimte voor huisarts,
fysiotherapeut of tandarts
werkruimten en opslagen van een fabriek, opslagruimten in een

5 Industriefunctie pakhuis, stal van een boerderij
GEBOUWEN
kantoorruimten bij bedrijf, in een bankgebouw, bij een verzekeraar,
6 Kantoorfunctie bij een advocaat, in een gemeentehuis
7 Logiesfunctie logiesruimten in een hotel, motel en pension, vakantiehuisjes
8 Onderwijsfunctie leslokalen, collegezalen
zwembaden, gymnastieklokalen in scholen, sporthallen,

9 Sportfunctie fitnesscentra
BOUWWERKEN
winkelruimten, winkelcentra, warenhuizen, supermarkten,
10 Winkelfunctie reisbureaus
11 Overige gebruiksfuncties alle overgebleven gebruiksruimten
ANDERE 12 'Bouwwerken geen tuinmuren, voetgangers- en fietsbruggen, steigers, onoverdekte

BOUWWERKEN gebouw zijnde' tribunes
Figuur 2.2 Onderverdeling gebouwen naar gebruiksfuncties

28
opwegen tegen de extra kosten. Met name zal melijk onder de noemer ‘bijeenkomstfunctie’,
dit het geval zijn ten aanzien van het aandachts- ziekenhuizen, klinieken en artsenpraktijken onder
punt bruikbaarheid. ‘gezondheidszorgfunctie’, hotels, pensions en
zomerhuisjes onder ‘logiesfunctie’ enzovoort.
2.1.1.b Gebruiksfuncties als leidraad
In het Bouwbesluit van 1992 werden de bouw- Het belangrijkste voordeel van het hanteren van
technische voorschriften per gebouwtype ge- de gebruiksfuncties als kapstok voor de bouw-
geven. Omdat dit tot veel herhalingen leidde, is technische eisen blijkt uit een voorbeeld zoals
men in het herziene Bouwbesluit van 1 januari gegeven in figuur 2.3. We zien hier in de plat-
2003 overgegaan op koppeling van bouw- tegrond van een verzorgingstehuis meerdere
technische voorschriften aan de gebruiksfunctie. gebruiksfuncties aangegeven, al naar het gebruik
Zo worden er nu 12 gebruiksfuncties ondervan de verschillende ruimten. Zo kan men bij
scheiden. Deze zijn weergegeven in figuur 2.2. een dergelijk gebouw direct per ruimte de ge-
De nummers 1 t/m 10 geven een tiental expliciet stelde eisen in het Bouwbesluit terugvinden,
gestelde gebruikfuncties weer die zich bij gebou- zuiver op grond van de gebruiksfunctie van die
wen kunnen voordoen. Deze functies en de daarbij ruimte en niet van het soort gebouw.
aangegeven voorbeelden spreken verder voor zich.
Onder nummer 11 vallen de overige gebruiks- Een voorbeeld van een ruimte die meerdere ge-
functies zoals het parkeren van auto’s in een gebruiksfuncties vervult, en dus tegelijk aan verschil-
bouw. Ook kan men onder deze noemer in feite lende eisen moet voldoen, is een sportzaal
de verkeersruimten scharen, noodzakelijk voor ( sportfunctie) die ook wordt gebruikt voor
de toegang tot en als intermediair tussen de ver- tentoonstellingen ( bijeenkomstfunctie) en het
schillende gebruiksruimten. Onder nummer 12 afnemen van schriftelijke examens ( onderwijs-
valt ten slotte de restgroep ‘bouwwerken geen functie).
gebouw zijnde’. Deze laatste verzamelterm kan Nog weer een ander voorbeeld is een gemeen-
worden gezien als een relict van het oude Bouw- schappelijke verkeersruimte die voor twee of
besluit; in het rijtje van gebruiksfuncties hoort een meer gebruiksfuncties wordt gebruikt als vlucht-
dergelijke aanduiding eigenlijk niet thuis. route en daarom zal moeten voldoen aan de ge-
Bij de categorie ‘bouwwerken geen gebouw bruiksfunctie die in het kader van de brandveilig-
zijnde’ gaat het om objecten als tuinmuren, heid de hoogste eisen stelt aan dat gebouwdeel.
kleine opslagtanks en silo’s, schoorstenen, mas- Ten slotte pakt het onderscheid naar gebruiks-
ten, voetgangersbruggen, steigers, onoverdekte functies ook goed uit bij combinatiegebouwen,
tribunes enzovoort. Grotere civiel-technische vooral als daarbij in verticale zin functiestapeling
kunstwerken zoals verkeersbruggen, viaducten, plaatsvindt, zoals wonen boven winkelen boven
tunnels en allerlei andere wegen waterbouw- (ondergronds) parkeren.
kundige constructies kennen verscheidene eigen
regels en voorschriften die buiten het bestek van De benaderingswijze vanuit de gebruiksfunc-
het Bouwbesluit vallen. tie met alle daaraan gekoppelde terminologie
contrasteert overigens sterk met de ‘gewone’
Met de onderverdeling naar gebruiksfuncties vaktaal. Waar wij bijvoorbeeld spreken van ‘een
zijn de honderden soorten gebouwen die in de schoollokaal moet een daglichtoppervlakte heb-
praktijk worden aangetroffen teruggebracht ben van ten minste 5% van de vloer’ nuanceert
tot een overzichtelijk en voor de regelgeving het Bouwbesluit dit tot ‘een verblijfsgebied van
hanteerbaar aantal gebruiksfuncties waarbij in de onderwijsfunctie heeft een volgens NEN 2057
het Bouwbesluit steeds per functie de specifieke bepaalde equivalente daglichtoppervlakte in m2
prestatie-eisen zijn aangegeven. Zo vallen bij- waarvan de getalwaarde niet kleiner is dan de
voorbeeld schouwburgen, bioscopen, theaters getalwaarde van 5% van de vloeroppervlakte in
en kerken binnen deze ordeningswijze voorna- m2 van dat verblijfsgebied’, zie figuur 2.4.

1 woonkamer
1 1 2 3 4 2 bibliotheek
25 5 3 bezigheidstherapie
4 kapsalon/pedicure
7 6
5 receptie/administratie
7 8 16 6 entree
9
10 7 berging
23
8 recreatiezaal
9 buffet
22 10 lift
11
21
11 keuken
12 fysiotherapie
woonfunctie 20 13 massage
bijeenkomst- 24 14 uk-cabine
12
functie
15 wachtruimte
winkelfunctie 13 15 16 14
16 toilet
kantoorfunctie 17 17 retouremballage
gezondheidsfunctie 18 18 doorloop
19 mortuarium
1 begane grond verzorgingshuis
met indeling ruimten naar gebruiksfuncties 20 vuil-linnenkamer
21 aanvoer goederen
22 wasserette
gezond- 23 schoon-linnen-kamer
woon- bijeenkomst- cel-
heidszorg- 24 technische ruimten
functie functie functie
functie
25 toko
industrie-
functie kantoor-
functie logies-
functie onderwijs-
functie
overige bouwwerk
sport- winkel-
gebruiks- geen gebouw
functie functie
functie zijnde
2 mogelijke gebruiksfuncties
Figuur 2.3 Gebruiksfuncties volgens het Bouwbesluit
toegepast op een verzorgingstehuis

30
AFDELING 3.20. DAGLICHT
§ 3.20.1. Nieuwbouw
Artikel 3.133
1 Een te bouwen bouwwerk is zodanig dat daglicht in voldoende mate kan toe treden
2 Voorzover voor een gebruiksfunctie in tabel 3.133 voorschriften zijn aangewezen, wordt voor die
gebruikersfunctie aan de in het eerste lid gestelde eis voldaan door toepassing van die voorschriften.
3 Het eerste lid is niet van toepassing op de gebruiksfunctie waarvoor in tabel 3.133 geen voorschrift
is aangewezen.
Artikel 3.134
1 Een verblijfsgebied heeft een volgens NEN 2057 bepaalde equivalente daglichtoppervlakte in m2
waarvan de getalwaarde niet kleiner is dan de getalwaarde van het in tabel 3.133 aangegeven deel
van de vloeroppervlakte in m2 van dat verblijfsgebied.
2 Een verblijfsruimte heeft een volgens NEN 2057 bepaalde equivalente daglichtoppervlakte die niet
kleiner is dan de indaglichtoppervlakte

3 Een equivalente tabel 3.133 gegevenalsoppervlakte.
bedoeld in het eerste en tweede lid, wordt niet gerealiseerd
door middel van een lichtopening in een inwendige scheidingsconstructie die de scheiding vormt met
een aangrenzend verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte.
4 ...... enzovoorts.
Tabel 3.133
Gebruiksfunctie Leden van toepassing Grenswaarden

daglichtoppervlakte daglichtoppervlakte
artikel 1.134 1.134

lid 1 2 3 4 5 6 7 1 2
[%] [m2]
1 Woonfunctie
a woonfunctie van een woonwagen 1 2 3 - 5 - - 8 0,5
b andere woonfunctie 1 2 3 4 - - - 10 0,5
2 Bijeenkomstfunctie - - - - - - - - -
3 Celfunctie
1 ruimte voor dag- en nachtverblijf 1 2 3 4 - 6 - 3 0,15
4 2 andere ruimte
Gezondheidszorgfunctie - - - - - - - - -
1 ruimte voor aan bed gebonden patiënten 1 2 3 4 - 6 - 5 0,5
2 andere ruimte - - - - - - - - -
5 Industriefunctie - - - - - - - - -
6 Kantoorfunctie 1 2 3 4 - 6 - 2,5 0,5
7 Logiesfunctie 1 2 3 4 - 6 - 7 0,35
8 Onderwijsfunctie 1 2 3 4 - 6 7 5 0,5
9 Sportfunctie - - - - - - - - -
10 Winkelfunctie - - - - - - - - -
11 Overige gebruiksfunctie - - - - - - - - -
12 Bouwwerk geen gebouw zijnde - - - - - - - - -
Figuur 2.4 Twee artikelen over de daglichtvoorziening als voorbeeld uit het Bouwbesluit

2.1.1 Aanpak regelgeving 2.1.1.d Formele benoeming van de ruimten

Naast uniformering van de regelgeving brengt Om de eigenaar en gebruikers zo vrij mogelijk te
het Bouwbesluit nu ook een grote verscheiden- laten in het ruimtelijke gebruik en de inrichting
heid van regels, lopende van ‘sterkte van de van een gebouw, spreekt het Bouwbesluit niet
constructie’ tot en met de ‘energieprestatie’, van ruimten als woon- en slaapkamers, gangen
bijeen binnen een goed gestructureerd, logisch enzovoort, maar worden bij voorkeur abstractere
en overzichtelijk verband. Alle afzonderlijke begrippen gehanteerd met een meer algemene
technische eisen, van onbeduidend tot en met betekenis zoals gebruiksoppervakte, verblijfs-
zeer ingrijpend, worden steeds volgens het- gebied, verblijfsruimte en niet-besloten ruimte.
zelfde draaiboek gepresenteerd. Elk afzonderlijk
aandachtspunt begint met de aanhef: ‘Een te Gebruiksoppervlakte
bouwen bouwwerk ...’ of ‘Een bestaand bouw- De precieze bepaling van de gebruiksoppervlakte
werk ...’, om dan vervolgens te focussen op de is omslachtig. In globale zin is de gebruiks-
eisen ten aanzien van de aangegeven construc- oppervlakte echter te bestempelen als de bruik-
tie, ruimte, voorziening, inrichting, oppervlak, bare vloeroppervlakte, geschikt voor het beoogde
omvang enzovoort, waarbij de reglementering gebruik. Dit is in feite het totale vloeroppervlak
steeds zoveel mogelijk tabellarisch is geïnven- minus de vaste obstakels van enige omvang zoals
tariseerd en uitgezet tegen de verschillende ge- trapgaten, liftschachten, vides, bouwconstructies,
bruiksfuncties. Figuur 2.4 geeft hiervan als voor- leidingschachten en tevens minus de vloerdelen
beeld de daglichtvoorziening. Door de juridische met een beperkte vrije hoogte (< 1,5 m).
wijze van formuleren kost het voor een niet- De gebruiksoppervlakte is een grootheid die in
ingewijde moeite de artikelen op hun bedoeling verscheidene voorschriften van het Bouwbesluit
te begrijpen. Herhaaldelijk zorgvuldig lezen biedt bepalend is voor de voorzieningen die ten be-
wellicht uitkomst. We komen overigens dadelijk hoeve van het beoogde gebruik moeten worden
en in hoofdstuk 4 op dit voorbeeld terug. aangebracht.
9 9
2 4 2
3 1 8 8 1
3
5 6 7 7 6
Tradionele benaming Benoeming van de ruimten

van de ruimten (links) volgens Bouwbesluit (rechts)
1 entree/hal 1 verkeersruimte
2 woonkamer 2 verblijfsruimte 1
3 keuken 3 verblijfsruimte 2
4 slaapkamer 1 6 badkamer
5 slaapkamer 2 7 toilet
6 badkamer 8 verblijfsruimte 3
7 toilet 9 buitenruimte
8 werkkamer
9 balkon Figuur 2.5 Benoeming gebruiksruimten,
traditioneel en volgens terminologie Bouwbesluit

32
Voorbeelden van deze voorschriften zijn: heidsvoorschriften. Van een veiligheidstrappenhuis

• mate waarin het gebouw (bouwwerk) moet kan bijvoorbeeld alleen sprake zijn, als dat
worden gecompartimenteerd (aspect brand- trappenhuis vanuit de ruimten die daarop zijn
veiligheid); aangewezen uitsluitend bereikbaar is door een
• bepaling van de ventilatiecapaciteit (aspect niet-besloten gemeenschappelijke verkeersruimte,
gezondheid); dat permanent in voldoende mate in open verbin-
• bepaling van de liftgrens bij woongebouwen ding staat met de buitenlucht om opeenhoping
(aspect bruikbaarheid); van rook te voorkomen. Figuur 2.6 geeft hiervan
• toelaatbare oppervlakte aan ramen en deuren, een voorbeeld toegepast op een woontoren.
gelet op de vereiste warmteweerstand van de
gevel (aspect energiezuinigheid). 2.1.1.e Constructieve terminologie
Het Bouwbesluit ordent de constructie van een
Verblijfsruimte en verblijfsgebied bouwwerk op drie niveaus en kent hieraan per
Een ‘verblijfsruimte’ is een besloten ruimte, niveau een specifieke betekenis toe.
bestemd voor het verblijven van mensen.
Verblijfsruimten moeten met het oog op de a Constructieonderdeel
bruikbaarheid een minimumhoogte, -breedte en Het begrip ‘constructieonderdeel’ wordt in het
-vloeroppervlakte hebben om te kunnen functio- Bouwbesluit veelvuldig gehanteerd. Elk element
neren. Niet-dragende scheidingsconstructies tel- dat onlosmakelijk aan een bouwwerk is verbon-
len niet mee en mogen in dit verband verwijderd den wordt constructieonderdeel genoemd.
worden verondersteld zoals in de rechterwoning Tot constructieonderdelen worden onder meer
van figuur 2.5. gerekend: vloer, wand, dak, deur, scharnier,
plint, radiator en leiding. Constructieonderdeel
Een ‘verblijfsgebied’ is een besloten ruimte be- als aanduiding is dus in de terminologie van het
staande uit één of meer met elkaar in verbinding Bouwbesluit een wijds begrip, lopend van een
staande verblijfsruimten, die alle op dezelfde klein onderdeel (bijvoorbeeld een scharnier) tot
bouwlaag liggen en die niet de functie hebben en met een heel gebouwdeel (bijvoorbeeld het
van toilet- of badruimte, technische ruimte of dak). Constructieonderdelen kunnen dragend en
gemeenschappelijke verkeersruimte. niet-dragend zijn.
Aan de afmetingen van verblijfsruimten en
-gebieden worden eisen gesteld afhankelijk van b Bouwconstructie
de gestelde gebruiksfuncties. Het begrip ‘bouwconstructie’ wordt in het kader
van het Bouwbesluit gedefinieerd als een construc-
Niet-besloten ruimte tie van een bouwwerk of onderdeel van die con-
Het begrip ‘niet-besloten ruimte’ is met name van structie dat is bestemd om belasting te dragen.
belang voor de toepassing van de brandveilig-
w1 w3 w1 w3
hal hal
w2 w4 w2 w4
trappenhuis "niet - besloten

ruimte"
veiligheids - Figuur 2.6 (Veiligheids-)trappenhuis en
trappenhuis niet-besloten ruimte toegepast op een
1 plattegrond A 2 plattegrond B woontoren
Elk constructieonderdeel waarop belasting van dragende wanden en stabiliteitswanden en

betekenis aangrijpt of kan aangrijpen, kan dus -verbanden.
worden opgevat als bouwconstructie.
Voorbeelden als trapleuningen, balustrades en Figuur 2.7 geeft een indruk van wat zou kunnen
goten moeten in deze zin dus worden opgevat worden genoemd ‘de constructieve draag-
als bouwconstructies; bij constructieonderdelen hiërarchie’ toegepast op een deel van een
als radiatoren, plinten en regenpijpen behoeft gebouwdoorsnede.
dat daarentegen niet.
2.1.2 Overzicht Bouwbesluit
c Hoofddraagconstructie In het Bouwbesluit zijn de vele artikelen met be-
De hoofddraagconstructie wordt gevormd door palingen en voorschriften gerubriceerd naar de
constructie-elementen die niet uit de constructie vier eerder genoemde hoofdcriteria of uitgangs-
weg te halen zijn, zonder dat andere constructie- punten: veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid
delen, die niet daarmee rechtstreeks verbonden en energiezuinigheid.
zijn, gevaar lopen te bezwijken. Voorbeelden zijn:
funderingspalen en -balken, kolommen en Figuur 2.8 geeft een overzicht van de criteria
onderverdeeld in deelcriteria met daaraan
gekoppeld of deze wel of niet van toepassing zijn
voor de onderscheiden soorten bouwwerken:
nieuwe gebouwen, bestaande gebouwen en
radiator ( a ) overige bouwwerken.
afwerklaag ( b )
vloer ( c ) Eisen ten aanzien van de energiezuinigheid wor-
den alleen opgelegd aan nieuwe en te renoveren
gebouwen. Bij bestaande gebouwen worden in
plafond ( a ) dit opzicht (nog) geen wettelijke eisen opgelegd,
latei ( c ) al stimuleert de overheid door middel van
raam ( b )
subsidies en dergelijke al wel het treffen van
h.w.a. ( a ) isolerende maatregelen.
Voor de overige bouwwerken, zoals tribunes en
lichtmasten, gelden bovendien geen algemeen
dragend binnenspouwblad ( c )
gestelde eisen ten aanzien van bijvoorbeeld de
buitenspouwblad ( b )
geluidwering en de daglichtvoorziening.
Vrijstelling
funderingsbalk ( c ) Soms doen zich situaties voor waarbij in rede-
lijkheid niet kan worden verlangd dat aan alle
funderingspaal ( c )
voorschriften volgens het Bouwbesluit wordt vol-
daan. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij re-
novatieprojecten die in principe onder de nieuw-
a bouwvoorschriften vallen. Indien op een bepaald
constructie
aspect bij het toepassen van de regels de kosten
b bouwconstructie niet in verhouding staan tot het belang van het
c gewenste resultaat, kunnen B&W op dat aspect
hoofddraagconstructie ‘vrijstelling’ van de nieuwbouwvoorschriften ver-
lenen.
hoofddraagconstructie-elementen
bouwconstructie-elementen Gelijkwaardigheidsbeginsel
constructie-onderdelen Verder geldt het beginsel van gelijkwaardigheid.
Figuur 2.7 Constructieve draaghiërarchie Dit beginsel kan worden toegepast bij ongebrui-
34
Hoofdcriterium Deelcriterium Nieuwe Bestaande Overige

gebouwen gebouwen bouwwerken
a Veiligheid a.1 constructieve veiligheid   

a.2 gebruiksveiligheid   
a.3 brandveiligheid   
a.4 sociale veiligheid • •

b Gezondheid b.1 bescherming tegen geluidhinder 
b.2 tegengaan van vochtoverlast • •
b.3 afvoer afvalwater en hemelwater • •
b.4 luchtverversing  
b.5 bescherming tegen schadelijke stoffen •
en straling
b.6 bescherming tegen ratten en muizen • •
b.7 watervoorziening • •

b.8 daglichtvoorziening •
c Bruikbaarheid c.1 toegankelijkheid  •
c.2 verblijfsgebied en verblijfsruimte  •
c.3 bijzondere ruimten en opstelplaatsen  •
voor apparatuur
d Energiezuinigheid d.1 thermische isolatie 

d.2 beperking luchtdoorlatendheid 
d.3 energieprestatie 
 = belangrijk aandachtspunt • = aandachtspunt van betekenis
Figuur 2.8 Onderverdeling van de aandachtspunten in het Bouwbesluit
kelijke en innoverende oplossingen waarop de waarborgd. Het grote maatschappelijke belang

prestatie-eisen onvoldoende zijn toegesneden. In van dit criterium heeft geleid tot een reeks
zulke gevallen zal moeten worden aangetoond strenge bepalingen in het Bouwbesluit en een
dat de afwijkende oplossing een gelijkwaardige groot aantal gedetailleerd uitgewerkte richtlijnen
prestatie levert. in de voorschriften waarnaar het Bouwbesluit
verwijst (zoals die van de TGB, de Technische
Tussen het verlenen van vrijstelling en het toe- Grondslagen voor het Bouwbedrijf, waarover la-
passen van een gelijkwaardigheidsbepaling zit ter meer). Voorkomen moet immers worden dat
een wezenlijk verschil. zich onnodig ongelukken in en om het gebouw
Bij het verlenen van een vrijstelling staan B&W kunnen voordoen, te wijten aan fouten bij de
toe dat ten opzichte van een eis een lager niveau totstandkoming ( voorbereiding, ontwerp en
mag worden gerealiseerd. Bij het toepassen van uitvoering) en de instandhouding ( beheer en
een gelijkwaardigheidsbepaling moet de voorge- onderhoud) van het gebouw.
stelde oplossing echter ten minste gelijkwaardig
zijn aan de gegeven prestatie-eis. In het laatste De voorschriften met betrekking tot de veiligheid
geval is dus geen sprake van het toestaan van worden onderscheiden naar:
een lager niveau. a1 constructieve veiligheid;
a2 gebruiksveiligheid;
2.1.2.a Veiligheid a3 brandveiligheid;
Bij het gebruik van gebouwen (bouwwerken) a4 sociale veiligheid.
moet de veiligheid van personen worden ge-
a1 Constructieve veiligheid bepalingen staan onder het kopje ‘brandveilig-

De voorschriften met betrekking tot de con- heid’ (a3).
structieve veiligheid moeten waarborgen dat
een bouwwerk gedurende de beoogde levens- Nadere uitleg van de constructieve
duur niet geheel of gedeeltelijk instort of omvalt veiligheid
als gevolg van de op het bouwwerk werkende Het aspect ‘constructieve veiligheid’ is in het
krachten en belastingen. volgende hoofdstuk Dragen nader uitgewerkt.
In paragraaf 3.2 wordt breed ingegaan op de
Te voorziene belastingen vele soorten belastingen waarmee rekening
Belastingen die kunnen worden voorzien, zijn moet worden gehouden en de wijze waarop
voor een deel van permanente aard. We denken deze in rekening moeten worden gebracht.
hierbij aan het eigen gewicht van de dragende In paragraaf 3.4 wordt verder veel aandacht
constructie, de daarop rustende vaste bouw- besteed aan de stabiliteit, een belangrijke fac-
delen, eventuele permanente waterdruk enzo- tor bij het waarborgen van de constructieve
voort. Daarnaast kunnen ook diverse soorten veiligheid.
veranderlijke belastingen optreden die zijn te
voorzien. Deze kunnen samenhangen met de
gebruiksfunctie (zoals het dragen van personen, a2 Gebruiksveiligheid
meubilair, goederen; het keren van regenwater, De voorschriften met betrekking tot de gebruiks-
sneeuw en wind) of zijn het gevolg van bloot- veiligheid dienen ter voorkoming van ongevallen
stelling aan de elementen (wind, storm, tempe- in en om een bouwwerk bij normaal gebruik.
ratuurverschillen enzovoort).
Zo gelden er eisen ten aanzien van afscheidingen
Niet te voorziene belastingen bij randen van vloeren om te voorkomen dat
Belastingen die niet kunnen worden voorzien zijn men naar beneden kan vallen en dat kinderen
bijzondere belastingen zoals aanrijdingen, explo-
sies en aardbevingen. Deze zijn wel onverwacht,
maar niet onmogelijk. Ook zulke krachten moet de
hoofddraagconstructie tot op zekere hoogte kun-
a. met tussenregels b. met spijlen c. m
met panelen
nen weerstaan zonder dat instorting plaatsvindt. h.o.h. ca. 0,3 m h.o.h. < (veiligheids-
= 0,12 m
Ook brand is een bijzondere belasting. glas e.d.)
Vloeren en trappen van voor mensen toegan-
kelijke bouwwerken moeten gedurende ten gevaarlijk goed
goed
minste 20 minuten in staat zijn de in rekening
te brengen vuurbelasting te weerstaan. Bin- 1 balustrade
nen dit tijdsbestek zullen vluchtende personen
normaal gesproken deze vloer of trap hebben
kunnen verlaten. Voor de vloeren en trappen
die onderdeel vormen van vluchtwegen gelden
meestal langere perioden. Zo geldt verder voor
de hoofddraagconstructie dat deze niet mag
instorten zolang zich nog mensen in het bouw-
werk (gebouw) kunnen bevinden. De gestelde
tijdsduur is in het algemeen langer naarmate er a. gevelfragment b. normaal c. met d. met veilig-
meer mensen in het gebouw aanwezig kunnen vensterglas leuning heids glas
zijn en het gebouw hoger is.
gevaarlijk beter goed
Het verschijnsel brand is alleen op het punt van
het behoud van de draagkracht gerangschikt 2 verdiepinghoge beglazing
onder de constructieve veiligheid. De overige Figuur 2.9 Gebruiksveiligheid

36
door de afscheiding heen kunnen vallen of er • rook- en warmteafvoerinstallatie;

over heen kunnen klauteren, figuur 2.9-1. • bluswaterwinplaatsen in de nabijheid;
Voorts moeten de hoogteverschillen tussen be- • bereikbaarheid voor de brandweer;
langrijkere ruimten op redelijk veilige wijze kun- • kleine blusmiddelen en eventuele automa-
nen worden overbrugd. Daarbij moeten tische blusinstallaties.
middelen als trappen en hellingbanen vloeiend
en veilig kunnen worden begaan. Ook kunnen in de bouwverordening regels wor-
Ook aan deuren en ramen in de gevel worden den gesteld ten aanzien van het maximaal aantal
eisen gesteld om mogelijke ongevallen te voor- personen dat in ruimten toelaatbaar is in relatie
komen, zoals door brekend en vallend glas, tot de bouwkundige en niet-bouwkundige
figuur 2.9-2. inrichting van die ruimten.
Om op veilige wijze van besloten verkeersruim- Alle voorzorgsmaatregelen (preventieve maat-

ten gebruik te kunnen maken, is voorts een regelen) bij elkaar genomen, zowel bouwkundig
verlichtingsinstallatie voorgeschreven die in be- als niet-bouwkundig, gecombineerd met de
paalde gevallen tevens moet zijn aangesloten op middelen en mogelijkheden tot brandbestrijding
een noodstroomvoorziening. (repressieve maatregelen) bepalen tezamen het
Met het oog op een veilig gebruik zijn tevens brandveiligheidsniveau.
eisen gesteld aan de veiligheid van elektriciteits-
en gasinstallaties. a4 Sociale veiligheid
De voorschriften met betrekking tot de soci-
a3 Brandveiligheid ale veiligheid zijn hoofdzakelijk bedoeld om
Aan de brandveiligheid wordt in het Bouwbesluit te verhinderen dat (eventueel kwaadwillende)
verhoudingsgewijs zeer veel aandacht besteed. personen onbevoegd kunnen binnendringen in
Vele artikelen hebben hierop betrekking en de woongebouwen.
bepalingen zijn veelal gedetailleerd uitgewerkt.
Hier wordt slechts een schets van de grote lijn Zo zijn aan de toegang van een woongebouw
gegeven; een nadere uitwerking wordt gegeven om de zogenoemde veel voorkomende kleine
in paragraaf 2.3. criminaliteit (diefstal, vandalisme en ongewenste
intimiteiten) te beperken, eisen gesteld die erop
De voorschriften met betrekking tot de brandvei- neerkomen dat een buitenstaander niet zonder
ligheid hebben ten doel: een actieve handeling van een bewoner in dat
• het zoveel mogelijk voorkomen van brand- gebouw kan binnenkomen. Het stellen van een
gevaarlijke situaties; soortgelijke eis voor andere bouwwerken is ach-
• het beperken van de ontwikkeling en uitbrei- terwege gelaten, omdat vaak wordt gewenst dat
ding van brand en de verspreiding van rook; deze vrij toegankelijk zijn. In zulke gevallen is dan
• het veilig kunnen vluchten of gered kunnen wel meestal controle door middel van observatie
worden en het zoveel mogelijk voorkomen en aanwezig (receptie, winkelpersoneel enzovoort).
beperken van ongevallen bij brand;
• het kunnen bestrijden van brand. 2.1.2.b Gezondheid
De voorschriften die uit het oogpunt van
Voorgaande punten hebben invloed op de ruim- gezondheid zijn gesteld, richten zich op:
telijke opzet van het bouwwerk, de constructie- b1 beschermen tegen geluidhinder;
wijze en de materiaaltoepassing. b2 tegengaan van vochtoverlast
b3 afvoer afvalwater en hemelwater;
Naast de bouwkundige eisen kunnen in de ge- b4 luchtverversing
meentelijke bouwverordening aanvullende ge- b5 bescherming tegen schadelijke stoffen en
bruiksbepalingen worden gesteld. Deze hebben straling;
vooral betrekking op het bestrijden van brand: b6 bescherming tegen ratten en muizen;
• brandmeld- en ontruimingsalarmeringsinstal- b7 watervoorziening;
latie;
http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k
b8 daglichtvoorziening. 46/366
nnengrens-
waarde
Lbi = 35 dB(A)
1B
geluidbelasting Lbu 1A
op gevel en dak;
stel 65 dB (A)
• Geluidwering gevel en dak t.a.v. geluidgevoelige verblijfruimten: minstens (Lbu–Lbi ⇒ ≥ 30 dB(A)

2
⇒ 1A: dubbelglas met massa ≥ 20 kg/m en ongelijke glasbladen, goede kierdichting en
geluidgedempte ventilatievoorzieningen.
⇒ 1B: stalen dak, thermisch geïsoleerd en aan binnenzijde voorzien van een gesloten plafond
op spouw mat massa m ≥ 10 kg/m2.

• Geluidsisolatie woningscheidende vloer ≥ 35 dB (lage tonen) ≥ 55 dB (hoge tonen)
2
⇒ 2 : massa vloer ≥ 450 kg/m .
Figuur 2.10 Voorbeelden prestaties geluidwering
b1 Bescherming tegen geluidhinder b2 Tegengaan van vochtoverlast

Overmatig geluid heeft een nadelige uitwerking Vochtoverlast heeft een nadelige invloed op
op de gemoedstoestand van de mens en hindert het menselijk gestel, de ademhaling enzovoort
de communicatie tussen mensen. en het vormt een goede voedingsbodem voor
schimmels. Daarom worden eisen gesteld aan de
Om mogelijke hinder van geluid van buiten door waterdichtheid van de gevels, het dak en de
wegverkeer, spoorwegverkeer, luchtvaartverkeer begane-grondvloer om te voorkomen dat de
of van industrie te beperken worden eisen ge- scheidende constructie inwendig te vochtig
steld aan de geluidwering van de gevel en soms wordt en dat het binnenoppervlak ervan nat
ook van het dak. De gevolgen voor de opbouw wordt of gaat lekken, figuur 2.11.
en detaillering van de buitenscheidingen zijn
sterk afhankelijk van de gegeven omstandig-
heden, figuur 2.10.
Geluid van binnen wordt eveneens aan banden

gelegd. Zeer belangrijk is de geluidwering tussen
hemelwater
aaneensluitende woningen. De prestatie-eisen condens
die zijn verbonden aan de woningscheidende waterdamp
wanden en vloeren hebben vergaande gevolgen waterdamp
voor de constructieve opzet en detaillering van

deze bouwdelen.
Voorts worden eisen gesteld ten aanzien van de optrekkend grondwater
vocht
geluidwering tegen installatielawaai, bijvoorbeeld
sanitaire installaties en liften in woongebouwen. doorslaand
vocht
Figuur 2.11 Mogelijke bronnen van vochtoverlast

38
Om schimmelvoming tegen te gaan mag ook Hierdoor kunnen oog-, huid- en andere aandoe-
de temperatuur van de binnenoppervlakte van ningen ontstaan. In verband hiermee gelden
scheidingsconstructies van sanitaire ruimten eisen voor de hoogst toelaatbare concentraties
(badkamers, toiletten) niet te laag worden en de in de verschillende materialen. Dergelijke voor-
wateropname van de wanden en vloeren door schriften gelden ook voor materialen die aan de
het baden en douchen niet te hoog. buitenzijde van bouwwerken worden gebruikt.
Zo wordt verhinderd dat voor de gezondheid
Voorts worden grenzen gesteld aan de luchtdoor- schadelijke situaties direct buiten het bouwwerk
latendheid van vloeren boven kruipruimten om te kunnen voorkomen en ook de mogelijkheid dat
voorkomen dat van onderaf teveel vochtige lucht hierdoor de binnenlucht nadelig wordt beïn-
in het gebouw kan doordringen. vloed als gevolg van aanzuiging van lucht van
buiten bij verversing van de binnenlucht.
b3 Afvoer afvalwater en hemelwater
De eis geldt dat in gebouwen een stankdicht Ook uit de grond kunnen voor de gezondheid
rioleringsstelsel aanwezig is. Dit moet op een van mensen schadelijke stoffen en straling in het
openbaar riool kunnen worden aangesloten. gebouw binnendringen. Bij bodemverontreini-
Verder geldt als eis dat bepaalde gebouwen een gingen kan dit het geval zijn, maar omdat de
goede hemelwaterafvoer moeten hebben om ernst van de situatie hierbij niet altijd duidelijk is,
te voorkomen dat de directe omgeving van het kan niet in het algemeen worden aangegeven of
gebouw langere tijd drassig wordt. Hierdoor kan en welke maatregelen er moeten worden getrof-
een goede bodem voor ziektekiemen ontstaan. fen.
b4 Luchtverversing b6 Bescherming tegen ratten en muizen

Binnenlucht moet worden ververst. Dit betekent Voorkomen moet worden dat ratten en muizen
dat verse lucht moet worden toegevoerd en in een gebouw of in de constructie kunnen door-
gebruikte lucht afgevoerd om de kwaliteit van dringen. Dergelijke dieren zijn namelijk dragers
de lucht op voldoende peil te houden. Lucht van ziektekiemen die op de mens kunnen wor-
vervuilt door de mens zelf (lichaamsgeuren, den overgedragen.
kookluchtjes, roken en dergelijke), alsmede door
andere oorzaken, zoals de afgifte van stoffen en b7 Watervoorziening
gassen uit bijvoorbeeld de stoffering. Zo worden Een goede drinkwatervoorziening gekoppeld aan
in dit verband eisen gesteld aan de ventilatie van het waterleidingbedrijf garandeert niet alleen
verblijfsruimten. het veilig kunnen nuttigen van drinkwater, maar
Bijzondere ventilatie-eisen gelden uiteraard ten bevordert ook de reinheid van de personen en
aanzien van ruimten waarin per definitie stank het gebouw. De installatie moet berekend zijn
optreedt of gassen aanwezig zijn, die niet in an- op de grootte van het verbruik. Verder moeten
dere besloten ruimten van een gebouw mogen aansluitpunten worden aangebracht bij een toi-
binnendringen. let, een bad of douche, een aanrecht, een brand-
Verder moet de luchttoevoer van verbrandings- slanghaspel en andere waterverbruikstoestellen
toestellen, zoals bijvoorbeeld een open haard en voorzover aanwezig. In een badruimte moet bo-
een geiser, goed geregeld zijn zoals ook de afvoer vendien warm water kunnen worden getapt.
van verbrandingsgassen en rook naar buiten.
b8 Daglichtvoorziening
b5 Bescherming tegen schadelijke stoffen en Om goed te kunnen functioneren, vooral ook
straling op de werkplek, heeft de mens behoefte aan
De binnenlucht kan worden verontreinigd door daglicht en uitzicht. Deze zijn van invloed op de
schadelijke stoffen of straling uit materialen die gemoedstoestand van de mens en komen het
bij het bouwen worden gebruikt zoals formal- gevoel van welbevinden ten goede. Uitzicht biedt
dehyde bij spaanplaat, asbest, houtverduurza- bovendien het gevoel niet verstoken te zijn van
mingsmiddelen en brandvertragende middelen. de buitenwereld en geeft tevens een goede mo-
gelijkheid tot sociale controle. Dit laatste aspect is ten minste 2 m van de perceelgrens of van het
in het bijzonder van belang voor het tegengaan hart van de weg, het water of openbaar groen
van de eerdergenoemde veel voorkomende bevindt.
kleine criminaliteit (diefstal, vandalisme en on- In hoofdstuk 4 wordt bij de behandeling van de
gewenste intimiteit). In het Bouwbesluit worden uitwendige scheidingsconstructies dieper op de
echter alleen eisen gesteld aan de daglichttoe- daglichtvoorziening ingegaan.
treding. Voor een specificatie van deze eisen bij
nieuwbouw wordt verwezen naar figuur 2.4. 2.1.2.c Bruikbaarheid
Bij de bepaling van de daglichttoetreding moet De voorschriften die uit het oogpunt van bruik-
rekening worden gehouden met belemmeringen baarheid zijn gesteld, houden verband met de:
voor de daglichttoetreding veroorzaakt door c1 toegankelijkheid;
onderdelen van het gebouw zelf, bijvoorbeeld in c2 verblijfgebied en verblijfsruimte;
de vorm van een overstek boven of een aanbouw c3 bijzondere ruimten en opstelplaatsen voor
terzijde van de daglichtopening, respectievelijk apparatuur.
door schuren enzovoort op het eigen terrein.
Figuur 2.12 geeft met een voorbeeld aan hoe c1 Toegankelijkheid
dergelijke belemmeringen in rekening worden Om rolstoelgebruikers toegang te geven tot een
gebracht bij het bepalen van de ‘equivalente gebouw en de ruimten daarin, zijn eisen gesteld
daglichtoppervlakte’. Dit is de maat voor de netto aan:
in rekening te brengen glasoppervlakte in een • de vrije doorgang bij de deuren en in de
gevel. Voor bijvoorbeeld woningen geldt dat gangen;
deze maat ten minste gelijk moet zijn aan 10% • de maximaal toelaatbare niveauverschillen
van de vloeroppervlakte van het verblijfsgebied, tussen de vloeren;
figuur 2.4. • de aanwezigheid van voorzieningen als een
Met belemmeringen buiten de eigen perceel- voor de rolstoelgebruiker afgestemde lift of
grenzen hoeft geen rekening te worden gehou- hellingbaan.
den mits het raam (de daglichtopening) zich
Bij woongebouwen zijn de voorschriften met
het oog op de bereikbaarheid van de afzonder-
lijke woningen in het bijzonder gericht op het
vergroten van de mogelijkheid tot het bezoeken
van die woningen door rolstoelgebruikers. Voor
β hogere of grote woongebouwen moet behalve
tegenover-
liggende
hoogte hoogte dag- de trappen ook een lift aanwezig zijn.
doorlaat lichtopening
belemmering α Bij niet voor bewoning bestemde gebouwen met
op eigen > 0,6 m een openbare functie moeten rolstoelgebruikers
perceel zelfstandig de daarin geboden diensten kunnen
afnemen in de zogenoemde toegankelijkheids-
Ae = Ad ∙ cb ∙ c
sector (bijvoorbeeld om het rijbewijs te verlen-
waarin: gen).
Ae = equivalent daglichtoppervlakte
Ad = doorlaat daglichtopening c2 Verblijfsgebied en verblijfsruimte
cb = belemmeringsfactoren Waar mensen zich langdurig moeten kunnen
door overliggende belemering en willen ophouden om te wonen, te werken
( functie van de hoek α) en te recreëren worden minimumeisen gesteld
door overstekken ( functie van hoek β) aan de afmetingen van het verblijfsgebied en de
cu = uitwendige reductiefactoren (bijvoorbeeld verblijfsruimte in relatie tot de gebruiksfunctie.
door een serrevoorbouw) Bepalingen met betrekking tot de woonfunctie
zijn in dit verband het belangrijkst en meest
Figuur 2.12 Equivalent daglichtoppervlakte verstrekkend omdat het in de praktijk om zoveel
40
wooneenheden gaat. Activiteiten die kenmer- scheefzakken en mag evenmin teveel ver-
kend zijn voor het wonen zijn zitten, koken, eten vormingen ondergaan onder invloed van de
en slapen. In het Bouwbesluit wordt hiervoor een belastingen; een en ander ter voorkoming van
minimum van 24 m2 aan verblijfsgebied gesteld, hinder en schade (het veiligheidsaspect is al
volgens de huidige maatstaven net voldoende verdisconteerd onder punt a1). Het is opmer-
voor één persoon om de voor het wonen ken- kelijk dat dit aspect in het nieuwe Bouwbesluit
merkende activiteiten naar behoren te kunnen is weggelaten. In hoofdstuk 3 gaan wij onder
vervullen. Voor een verblijfsruimte binnen het paragraaf 3.4 niettemin uitgebreid in op dit
verblijfsgebied geldt een minimum van 10 m 2. belangrijke aandachtspunt.
Om reden van de toenemende gemiddelde
lengte van de bevolking is de minimale plafond-
hoogte in het verblijfsgebied, en dus ook in de 2.1.2.d Energiezuinigheid
daarbinnen vallende verblijfsruimte(n), verhoogd De voorschriften die uit het oogpunt van ener-
van 2,4 m naar 2,6 m. Daarmee wordt de ge- giezuinigheid zijn gegeven, hebben betrekking
bruikswaarde van de woningen voor de langere op de:
termijn zeker gesteld. d1 thermische isolatie;
d2 beperking van de luchtdoorlatendheid;
c3 Bijzondere ruimten en opstelplaatsen voor d3 energieprestatie.
apparatuur
In een bouwwerk moeten bepaalde ruimten en De voorschriften zijn gericht op het terugdringen
opstelplaatsen voor apparatuur aanwezig zijn, van het verbruik van gas en elektriciteit, nodig
die samenhangen met de voor de gestelde ge- voor het verwarmen van een gebouw. Het
bruiksfuncties kenmerkende activiteiten. terugdringen van het energieverbruik leidt min-
Hierbij kan ten aanzien van de ruimten worden der snel tot uitputting van de energievoorraden
gedacht aan: en draagt bij tot een geringere belasting van het
• toiletruimten, badruimten, meterruimten, milieu. Ook worden op deze wijze de energie-
schachten voor liften, technische ruimten, verbruikskosten beperkt.
buitenbergingen, stallingsruimten en fietsen-
stallingen, wasruimten, stookruimten en buiten- d1 Thermische isolatie
ruimten; De begane-grondvloer, de gevels en het dak
moeten worden geïsoleerd, zodat niet onnodig
en ten aanzien van de opstelplaatsen voor warmte naar buiten kan weglekken en kou naar
apparatuur aan: binnen kan stromen. In de praktijk betekent dit
• de opstelruimte die moet worden gereser- doorgaans dat de begane-grondvloer aan de on-
veerd voor kook-, stook- en warmwatertoestellen derzijde met isolatiemateriaal wordt bekleed, de
en voor wasapparatuur. spouw in de gevels met isolatiemateriaal wordt
Bij bijzondere woongebouwen, zoals studenten- gevuld en het dak wordt voorzien van een iso-
huizen en logiesgebouwen, zijn zogenoemde latielaag direct onder de waterkering. Op deze
uitplaatsingsmogelijkheden gegeven waardoor wijze kan zonder veel moeite een goede isolatie
bepaalde ruimten en voorzieningen (zoals het worden bereikt. Een bepaald deel van de op-
aanrecht, de wasmachine en delen van het pervlakte van in het bijzonder de gevels behoeft
verblijfsgebied) in gemeenschappelijke ruimten niet aan de hoge isolatie-eis te voldoen, omdat
kunnen worden ondergebracht. anders ramen, deuren en dergelijke nauwelijks
kunnen worden gerealiseerd. Figuur 2.13 laat
Beperking vervorming constructie hiervan de beperkingen zien. Daarom wordt niet
In het oude Bouwbesluit van 1992 werden zozeer naar de isolatiewaarde van de verschil-
eisen gesteld aan de vormvastheid van een lende onderdelen afzonderlijk gekeken, alswel
bouwwerk. Deze mag uit het oogpunt van naar de omhulling als geheel. In relatie hiermee
bruikbaarheid immers niet teveel weg- of wordt van het gebouw een bepaalde energie-

van 10 Pa (≈ 0,1 mbar) niet meer dan

dak
200 dm3/s mag weglekken uit het totaal aan ver-
blijfsgebieden ongeacht de gebruiksfunctie(s).
Bij de huidige wijze van bouwen met behoor-
dakraam
lijk veel aandacht voor de kierdichting wordt
vrije hoogte
> 1,5 m bijvoorbeeld bij eensgezinswoningen een lucht-
gebruiksoppervlak doorlatendheid bereikt van zo’n 150 tot 250
ventilatie
dm3/s. Bij meergezinswoningen (met verhou-
raam
deur
dingsgewijs minder buitenoppervlak) is dit in de
gevel gebruiksoppervlak regel minder dan 100 dm3/s.
d3 Energieprestatie
Het oogmerk van dit aandachtspunt is dat er bij
gebruiksfuncties meer energie wordt bespaard
begane grondvloer dan kan worden bereikt met uitsluitend eisen
aan de thermische isolatie en het beperken van
Uitwendige scheidingsconstructies de luchtdoorlatendheid. De verlangde energie-
(dak, gevels en begane-grondvloer):
prestatie-eis is uitgedrukt in een grenswaarde
• warmteweerstand Rc ≥ 2,5 m2K/W
voor de zogenoemde energieprestatiecoëffi-
dit wil zeggen overeenkomstig de warmte-
ciënt (ECP). Dit is een getal dat de belangrijkste
weerstand van ruim 100 mm isolatie
energetische eigenschappen van een gebruiks-
(bijvoorbeeld steenwol)
functie waardeert, met inbegrip van installaties
om tot een gunstiger resultaat te komen. Hoe
Ramen en deuren in uitwendige
lager de EPC, hoe beter de energieprestatie.
scheidingsconstructies:
Voor de woonfunctie is de EPC-eis het zwaarst.
• warmteweerstand Rc ≥ 0,11 m2K/W
Deze is momenteel voor nieuwbouw gesteld op
(dit wil zeggen: overeenkomstig de warmte- de bovengrens van 1 (was 1,4), maar zal in de
weerstand van gewoon dubbelglas + kozijnen)
toekomst mogelijk nog verder worden aange-
Figuur 2.13 Thermische isolatie scherpt. Voor bijvoorbeeld de kantoor-
functie geldt de waarde van 1,5 (was 1,9) en
prestatie verwacht, zie d3. Een slecht isolerende voor de bijeenkomstfunctie 2,2 (was 3,4).
omhulling doet hieraan afbreuk; een goede leidt Wat betreft bestaande bouw worden geen eisen
tot een betere prestatie. aan de EPC gesteld.
Het glas in ramen en deuren moet overigens In paragraaf 4.2.3.e wordt verder ingegaan op
wel een bepaalde minimumwarmteweerstand de energieprestatie.
opbrengen. In de regel resulteert dit in de toe-
passing van dubbelglas, figuur 2.13. In hoofd-
stuk 4 wordt verder ingegaan op de thermische 2.2 Normen en prestaties
isolatie.
2.2.1 Normen
d2 Beperking luchtdoorlatendheid Waar de eisen te gedetailleerd en uitgebreid zijn
De luchtdoorlatendheid van de omhulling om in het Bouwbesluit zelf te kunnen worden
(begane-grondvloer, gevels en dak) moet wor- omschreven, wordt uit praktisch oogpunt ver-
den beperkt tot het gewenste ventilatieniveau wezen naar de voorschriften in een NEN. Dit is
om te voorkomen dat door ongecontroleerde bijvoorbeeld het geval met de voorschriften
luchtstroming teveel koude buitenlucht binnen- inzake de constructieve veiligheid en met de
dringt. Het gevolg daarvan kan zijn: hinderlijke inrichting van voorzieningen ten behoeve van
tochtverschijnselen en extra energieverbruik om gas, water, elektriciteit, ventilatie, rookafvoer,
de binnenlucht op temperatuur te houden. Als droge blusleiding enzovoort. Het Bouwbesluit
grenswaarde wordt gesteld dat bij een overdruk verwijst ook naar de NEN’s voor de definiëring
42
NEN Omschrijving
Algemeen
NEN 2580 Oppervlakten en inhouden van gebouwen – Termen, definities en bepalings-

methoden
Constructieve veiligheid/vervorming
NEN 6700 Technische grondslagen voor bouwconstructies
TGB 1990 – Algemene basiseisen
NEN 6702 TGB 1990 – Belastingen en vervormingen
NEN 6770 TGB 1990 – Staalconstructies – Basiseisen en basisrekenregels voor overwegend statisch
belaste constructies
NEN 6710 TGB – Aluminiumconstructies – Basiseisen en basisrekenregels voor overwegend statisch
belaste constructies
NEN 6760 TGB 1990 – Houtconstructies – Basiseisen – Eisen en bepalingsmethoden
NEN 6720 TGB 1990 – Voorschriften beton – Constructieve eisen en rekenmethoden (VCB 1995)
NEN 6790 TGB 1990 – Steenconstructies – Basiseisen en bepalingsmethoden
NEN 6740 TGB 1990 – Geotechniek – Basiseisen en belastingen
NEN 2608 Vlakglas voor gebouwen – Weerstand tegen windbelasting – Eisen en bepalings-
methoden
NEN 6707 Bevestiging van dakbedekkingen – Eisen en bepalingsmethoden
NEN 6071 Rekenkundige bepaling van de brandwerenheid van bouwdelen – Betonconstructies
NEN 6072 Rekenkundige bepaling van de brandwerenheid van bouwdelen – Staalconstructies
NEN 6703 Rekenkundige bepaling van de brandwerenheid van bouwdelen – Houtconstructies
Brandveiligheid
NEN 6703 Brandveiligheid van gebouwen – Woningen en woongebouwen – Prestatie-eisen

NEN 6061 Bepaling van de weerstand tegen het ontstaan van brand bij stookplaatsen
NEN 6062 Bepaling van de brandveiligheid van rookafvoervoorzieningen
NEN 6063 Bepaling van het brandgevaarlijk zijn van daken
NEN 6064 Bepaling van de onbrandbaarheid van bouwmaterialen
NEN 6065 Bepaling van de bijdrage tot brandvoortplantig van bouwmaterialen (combinaties)
NEN 1775 Bepaling van de bijdrage tot brandvoortplantig van vloeren
NEN 6066 Bepaling van de rookproductie bij brand van bouwmaterialen (combinaties)
NEN 6068 Bepaling van de weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag tussen ruimten
NEN 6069 Experimentele bepaling van de brandwerendheid van bouwdelen
NEN 6075 Bepaling van de weerstand tegen rookdoorgang tussen ruimten
NEN 6090 Bepaling van de vuurbelasting
NEN 6088 Installaties ten behoeve van de brandveiligheid van gebouwen – Eisen en bepalings-
methoden
NEN 1594 Droge blusleiding in en aan gebouwen
NEN-EN 81-1 Veiligheidsvoorschriften voor het vervaardigen en het aanbrengen van personenliften en
klein-goederenliften – deel 1: Elektrische personenliften
NEN-EN 81-2 Veiligheidsvoorschriften voor het vervaardigen en het aanbrengen van personenliften en
klein-goederenliften – deel 2: Hydraulische personenliften
Bouwfysische kwaliteit
NEN 5128 Energieprestatie van woningen en woongebouwen – Bepalingsmethode
NEN 2916 Energieprestatie van utiliteitsgebouwen – Bepalingsmethoden
NEN 1068 Thermische isolatie van gebouwen – Rekenmethoden
NEN Jaar Omschrijving
NEN 1087 Ventilatie van gebouwen – Bepalingsmethoden voor nieuwbouw

NEN 8087 Ventilatie van gebouwen – Bepalingsmethoden voor bestaande gebouwen
NEN 2057 Daglichtopeningen van gebouwen – Verkorte bepalingsmethode voor de equivalente
daglichtoppervlakte van daglichtopeningen
NEN 2686 Luchtdoorlatendheid van gebouwen – Meetmethode
NEN 2690 Luchtdoorlatendheid van gebouwen – Meetmethoden voor de specifieke luchtvolume-
stroom tussen kruipruimte en woning
NEN 2778 Vochtwering in gebouwen – Bepalingsmethoden
NEN 5077 Geluidwering in gebouwen – Bepalingsmethoden voor de grootheden voor luchtge-
luidisolatie, contactgeluidisolatie, geluidwering van scheidingsconstructies en geluidni-
veaus veroorzaakt door installaties
NEN 5078 Geluidwering in gebouwen – Rekenmethode voor de bepaling van degeluidabsorptie in
ruimten
Voorzieningen
NEN 2757 Toevoer van verbrandingslucht en afvoer van rook van verbrandingstoestellen –
Bepalingsmethoden
NEN 2768 Meterkasten, leidinginvoerputten en bijbehorende mantelbuizen voor woningen
NEN 3215 Binnenriolering in woningen en woongebouwen – Bepalingsmethode
Figuur 2.14 Overzicht van 44 primaire of eerstelijnsnormen
en omschrijving van vele begrippen. Voorbeel- Essentieel onderdeel van deze procedure is de
den hiervan zijn begrippen als ‘hoofddraag- tussentijdse publicatie van de zogenoemde
constructie’ (NEN 6702), ‘weerstand tegen ontwerpnormen, waarbij potentiële norm-
branddoorslag en brandoverslag’ (NEN 6068), gebruikers in de gelegenheid worden gesteld
‘karakteristieke geluidwering’ (NEN 5077) en deze te toetsen aan de praktijk en daarop kritiek
‘wateropname’ (NEN 2778). Bij elkaar genomen te leveren.
verwijst het Bouwbesluit direct naar 70 normen,
de primaire of eerstelijnsnormen. Deze verwijzen Een brede maatschappelijke acceptatie van de
op hun beurt weer deels door naar tweedelijns- normen is noodzakelijk om ook werkelijk als
normen, die eventueel nog weer verder kunnen zodanig te kunnen fungeren.
doorverwijzen.
Figuur 2.14 geeft een overzicht van de meeste Naast normen (NEN’s) worden op dezelfde wijze
eerstelijnsnormen. praktijkrichtlijnen (NPR’s) tot stand gebracht.
Praktijkrichtlijnen geven een technische uitwer-
2.2.1.a Totstandkoming van de normen king van gestelde prestatie-eisen.
De NEN’s (NEderlandse Normen) worden door
het Nederlands Normalisatie-instituut (NEN) 2.2.1.b Prestatie-eis
te Delft uitgegeven. De normen worden opge- De voorschriften van het Bouwbesluit zijn zoveel
steld door NNI-normcommissies, samengesteld mogelijk ingericht in de vorm van prestatie-
uit representanten van alle bij de afzonderlijke eisen. Een prestatie-eis geeft kwantitatief aan
onderwerpen belanghebbende groeperingen. welke grenswaarde niet mag worden over- of
Door de zorgvuldigheid die wordt betracht bij onderschreden en hoe dit ondubbelzinnig kan
het samenstellen van deze commissies en de worden berekend of gemeten.
gevolgde procedure om tot vaststelling van Een prestatie-eis is daarom opgebouwd uit drie
de definitieve normtekst te komen, wordt een elementen:
breed maatschappelijk draagvlak verkregen • functionele omschrijving van de eis en het
voor de door het NEN gepubliceerde normen.
motief; 53/366
44
• prestatie-eis met de grenswaarde; Voorbeelden van productnormen zijn NEN 3838

• bepalingsmethode. ‘Gasbetonproducten’ en NEN 3868 ‘Voorspan-
staal’.
Voorbeeld
Een willekeurig, enigszins vrij vertaald voor- Het Bouwbesluit richt zich bij voorkeur op het
beeld van een prestatie-eis is: ‘Een woning abstractere niveau van de bouwwerken en niet
of woongebouw moet, ter beperking van op specifieke bouwproducten. Daarom wordt
warmteverlies door overdracht of geleiding, er vanuit het Bouwbesluit niet rechtstreeks naar
een isolatie-index hebben van ten minste 14, productnormen verwezen.
bepaald overeenkomstig NEN 1068.’
In dit voorschrift zijn de volgende elementen 3 Normen met bepalingsmethoden
van het prestatie-eisenbeginsel te onderken- De derde soort normen zijn de NEN’s met be-
nen: palingsmethoden. Dit kunnen meet-, reken- of
• functionele omschrijving eis en motief: beproevingsmethoden zijn.
‘Een woning of woongebouw moet, ter be- Met de meetmethode kan de prestatie van het
perking van warmteverlies door overdracht of gereedgekomen bouwwerk of een deel ervan
geleiding, ... worden bepaald. Het gaat dan om de werkelijke
• prestatie-eis met grenswaarde: ‘prestatie’ die wordt gemeten. Dit levert in zijn
... een isolatie-index hebben van ten minste meest zuivere vorm het bewijs of aan een voor-
14, ... schrift wordt voldaan.
• bepalingsmethode: Men past dit soort bepalingsmethoden onder
... bepaald overeenkomstig NEN 1068.’ meer toe bij het bepalen van de geluidsisolatie-
prestaties (NEN 5077), het bepalen van de ven-
tilatiegrootte (NEN 1087) en het bepalen van de
2.2.1.c Soorten normen waterdichtheid (NEN 2778).
Het NEN onderscheidt drie soorten normen:
1 aspectnormen; Rekenmethoden zijn voorgeschreven als het
2 productnormen; meten van de werkelijke prestatie niet goed
3 normen met bepalingsmethoden. mogelijk is. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het
bepalen van de sterkte van bouwconstructies
Vaak komen combinaties voor. Zo zullen aspect- (NEN 6710: Aluminium, NEN 6720: Beton,
normen en productnormen naast zaken als defi- NEN 6760: Hout, NEN 6770: Staal, NEN 6790:
nities, classificaties en eisen ook veelal bepalings- Steen). Een ander voorbeeld is NEN 2057:
methoden bevatten. Daglichtopeningen van gebouwen; bepaling van
de equivalente daglichtoppervlakte.
1 Aspectnormen
In een aspectnorm worden voorschriften gege- Met beproevingsmethoden kunnen eigenschap-
ven die betrekking hebben op één of meer pen van (bouw-)producten worden getest.
aspecten of eigenschappen van een bouwwerk Voor de bepaling van bijvoorbeeld de klasse van
of een deel daarvan. de bijdrage aan de brandvoortplanting (NEN
De TGB’s (Technische grondslagen voor bouw- 1775 en NEN 6065) wordt in het laboratorium
constructies) NEN 6700 ‘Algemeen’ en NEN het bouwdeel (vloer, wand, deur enzovoort)
6702 ‘Belastingen en vervormingen’ zijn voor- volgens een bepaalde opbouw en samenstelling
beelden van aspectnormen. beproefd. Deze beproeving levert een resultaat
op dat geldt voor alle bouwdelen van gelijke
2 Productnormen samenstelling.
Productnormen zijn vergelijkbaar met aspectnor-
men. Het verschil is dat het bij productnormen 2.2.2 Kwaliteitsverklaringen
niet gaat om een bouwwerk of een deel daarvan, In de bouw worden vele bouwmaterialen en
maar om een (bouw-)product. -producten toegepast. Tot na de oorlog was het
gebruikelijk dat de producten voornamelijk op ring moet de producent op een andere manier
de bouwplaats werden gekeurd, veelal op grond bewijzen dat het aangegeven materiaal of
van visuele kenmerken. De betrouwbaarheid van bouwdeel volwaardig is.
de keuringen in de zin van rechtszekerheid liet
echter te wensen over. De producent kan bij een certificerende instelling
Door de toenemende industrialisatie en stan- een kwaliteitsverklaring aanvragen. Deze instel-
daardisatie zijn inmiddels allerlei mechanische, ling verricht vervolgens bij het bedrijf een zo-
fysische en chemische specificaties ontwikkeld genoemd toelatingsonderzoek op basis van een
waaraan de materialen en producten moeten Beoordelingsrichtlijn (BRL). Een BRL geeft de kwali-
voldoen. Deze worden gecontroleerd door mid- teitseisen aan waaraan het betreffende materiaal,
del van genormeerde onderzoeksmethoden en product, productieproces en/of kwaliteitssysteem
keuringstechnieken. Tegenwoordig zijn daarom van de producent moet voldoen. Bij voorkeur
de bouwplaatskeuringen grotendeels vervangen zijn deze eisen gebonden aan normen (nationaal
door een certificeringsstelsel waarbij certificaten of internationaal).
de deugdelijkheid van de producten en het pro-
ductieproces moeten waarborgen. 2.2.2.a Soorten kwaliteitsverklaringen
Een certificaat is een schriftelijke kwaliteitsverkla- Er zijn verschillende soorten kwaliteitsverklarin-
ring die wordt afgegeven door een gezagheb- gen:
bende instantie. Voor de Nederlandse bouw- ◆ attesten;
wereld ligt de coördinatie van de certificatie in ◆ productcertificaten;
handen van de Stichting Bouwkwaliteit (SBK). ◆ attest-met-productcertificaten;
Een kwaliteitsverklaring is een keurmerk op grond ◆ procescertificaten;
waarvan zonder verder bewijs mag worden aan- ◆ kwaliteitssysteemcertificaten;
genomen dat een bouwmateriaal of bouwdeel ◆ CE-merken.
bij toepassing wordt geacht te voldoen aan de in
het Bouwbesluit of anderszins gestelde eisen. ◆ Attesten
In Nederland is het KOMO-keurmerk één van de Een attest (= getuigschrift) is een producent-
bekendste en belangrijkste kwaliteitsverklaringen gebonden kwaliteitsverklaring, eenmalig
op het gebied van de bouw. In veel bestekken verstrekt door een erkend keuringsinstituut.
wordt dan ook voorgeschreven om uitsluitend Deze verklaart dat een product geschikt is als
met KOMO-gecertificeerde bouwmaterialen te onderdeel van een bouwwerk, mits toegepast
werken. op de aangegeven bouwwijze(n).
Vroeger werd dit keurmerk afgegeven door de Een attest kan worden afgegeven voor een
Kwaliteitsverklaringen-Organisatie voor Mate- bouwdeel, zoals een gevelelement, of voor een
rialen en Onderdelen voor de bouw (KOMO). systeem, zoals een buitengevelisolatiesysteem.
Sinds de oprichting van de Raad voor Certificatie In een vergaande vorm kan een attest zijn afge-
in 1988 zijn er echter meerdere instellingen in geven voor een totaal bouwsysteem.
Nederland die in licentie het KOMO-certificaat Een attest doet een principe-uitspraak over de
afgeven, waaronder bekende namen voorkomen geschiktheid van het desbetreffende bouwdeel of
zoals de KEMA (Keuring van Elektrotechnische systeem. Het bevat altijd drie aspecten:
Materialen) en de KIWA (Keuringsinstituut voor • de technische specificatie van het bouwdeel
Waterleidingsartikelen). of systeem;
Hoewel een kwaliteitsverklaring in principe • de prestaties (inclusief de eventuele randvoor-
geen wettelijk vereiste is, biedt het de afnemer waarden);
de garantie dat deze het product of het resul- • de verwerkingsvoorschriften.
taat krijgt dat aan de overeengekomen eisen
voldoet. Daarnaast is een kwaliteitsverklaring Een attest doet geen concrete uitspraak over
een middel om snel en duidelijk aan te tonen een product, noch over de kwaliteit van de ver-
dat een product of proces aan de eisen van het werking van het bouwdeel of systeem dat door
Bouwbesluit voldoet. Zonder kwaliteitsverkla- een producent wordt geleverd. Deze uitspraken
46
worden gedaan in product- respectievelijk met betrekking tot het CE-merk liggen op het
procescertificaten. gebied van de veiligheid en gezondheid, het
milieu en de bescherming van de consument.
◆ Productcertificaten Het CE-merk is in feite geen kwaliteitsverklaring
In een productcertificaat wordt verklaard dat een in de zin van bijvoorbeeld een KOMO-product-
bepaald product in overeenstemming is met de in certificaat. Het stelt minimumeisen die in wezen
het certificaat aangegeven technische specificatie. geen meerwaarde geven aan het product. Iedere
Deze technische specificatie is veelal vastgelegd producent moet er echter aan voldoen wil deze
in een NEN-norm of in een attest. toegang hebben tot de Europese markt.
In tegenstelling tot een attest doet een
productcertificaat geen principe-uitspraak, maar 2.2.3 Internationalisering
een concrete op het met certificaat geleverde In het kader van de Europese Unie wordt
product van toepassing zijnde uitspraak. Het gestreefd naar een open interne markt en in
productcertificaat vergezelt alle producten die de samenhang daarmee naar harmonisering van de
fabriek verlaten. De certificatie-instelling die het bouwregelgeving in de aangesloten landen. Doel
productcertificaat afgeeft, oefent controle uit op hierbij is de technische belemmeringen voor
de productie. het vrije verkeer van bouwproducten tussen de
landen weg te nemen en de industriële ontwik-
◆ Attest-met-productcertificaten keling en rationalisatie, alsmede de innovatie en
Een attest-met-productcertificaat is een combina- het concurrentievermogen te bevorderen. De
tie van een attest en een productcertificaat: toe- Richtlijn Bouwproducten verplicht de Lidstaten
passing van gecertificeerde producten, verwerkt sinds 1988 hun publiekrechtelijke regelgeving
volgens het attest, garandeert een bouwdeel met zodanig aan te passen dat er geen belemmerin-
de verwachte kwaliteit. gen zijn voor producten die in overeenstemming
zijn met de Europese Technische Specificaties.
◆ Procescertificaten Deze technische specificaties zijn gerelateerd aan
Een procescertificaat wordt verstrekt als het pro- zes fundamentele eisen waaraan een bouwwerk
ductieproces aan bepaalde kwaliteitsverwach- volgens de Richtlijn moet voldoen:
tingen voldoet. 1 mechanische sterkte en stabiliteit;
Processpecificaties zijn in het algemeen vast- 2 brandveiligheid;
gelegd in een NEN-norm of in een attest. Ook 3 hygiëne, gezondheid en milieu;
bij een procescertificaat is sprake van een voort- 4 gebruiksveiligheid;
durende controle door een certificatie-instelling. 5 geluidhinder;
6 energiebesparing en warmtebehoud.
◆ Kwaliteitssysteemcertificaten
Deze vinden hun grondslag in de NEN-ISO 9000 Deze zes fundamentele eisen komen overeen
normen. In deze normen worden richtlijnen met de uitgangspunten veiligheid, gezondheid
gegeven voor de kwaliteitszorg en de kwaliteits- en energiezuinigheid van het Bouwbesluit (dus
borging (= zekerstelling) ten aanzien van het niet de bruikbaarheid).
ontwerp, de ontwikkeling, de vervaardiging, de
installatie en de nazorg. De Europese Technische Specificaties worden
Een NEN-ISO 9000 certificaat wordt verstrekt op vastgelegd in Europese normen en in Europese
basis van een kwaliteitscontrole en -beoordeling, Technische Goedkeuringen (ETG).
audit geheten, die regelmatig wordt herhaald. De NEN-normen zullen te zijner tijd moeten
worden afgestemd op de Europese normen en
◆ CE-merken de Europese Technische Goedkeuringen zullen
Een CE-merk of -markering is een conformiteits- op den duur ten grondslag liggen aan de beoor-
verklaring die aangeeft dat een product aan de delingsrichtlijnen voor de afgifte van kwaliteits-
minimale eisen volgens de Europese richtlijnen verklaringen.
voldoet (CE = conformité européenne). De eisen
De Europese normen worden opgesteld door daar ernstig onder lijden.

normcommissies van de CEN (Comité Européen In figuur 2.15 zijn samenvattend de mogelijke
de Normalisation). schadelijke gevolgen van brand weergegeven.
Een Europese Technische Goedkeuring of ETA
(= European Technical Approval) kan vanuit 2.3.1.a Doelstelling brandveiligheid
elke Lidstaat door een aangewezen goedkeu- De brandveiligheid heeft tot doel het voorkomen
ringsinstelling worden afgegeven. De resultaten van ongewenste gevolgen door brand.
daarvan worden in Nederland uitgebracht als Twee criteria staan hierbij voorop:
NEN-EN. 1 veiligheid van personen;
2 voorkomen van schade.
Op mondiaal niveau worden ‘wereldnormen’
uitgebracht onder het gezag van de ISO (Inter- 1 Veiligheid van personen
nationale Standaard Organisatie). De veiligheid van personen komt meestal op
de eerste plaats. Als er in het gebouw mensen
aanwezig zijn, moeten deze bij brand tijdig kun-
2.3 Brandveiligheid nen vluchten naar een veilige plaats buiten het
gebouw, of, als dit niet anders kan (bijvoorbeeld
2.3.1 Verkenning bij hoogbouw), naar een veilige plaats binnen
Brand bij gebouwen is een ernstig verschijn- het gebouw.
sel. Jaarlijks zijn er in Nederland bij branden in De ontruiming van het gebouw moet zonder
gebouwen vele tientallen doden te betreuren, gevaar voor ongelukken kunnen plaatsvinden.
terwijl de materiële schade al een aantal jaren Hulpbehoevende personen (zoals in een zieken-
oploopt tot boven de miljard gulden. huis) moeten tijdig kunnen worden geholpen en
Meer dan driekwart van alle dodelijke ongeval- gered.
len vindt in woningen plaats. Het merendeel van Ook hulpverleners en personen in de omgeving
de overige dodelijke ongevallen doet zich voor moeten tegen de brand en de gevolgen daarvan
in openbare gebouwen, hotels en winkels en worden beschermd.
slechts zelden in bedrijfsgebouwen en kantoren.
De grootste materiële schade door brand treedt 2 Voorkomen van schade
op in industriegebouwen, vooral in pakhuizen en Naast de veiligheid van personen moet ook het
opslagloodsen. Het verlies van goederen in het optreden van schade door brand en rook zoveel
gebouw en de indirecte schade door productie- mogelijk worden voorkomen of beperkt.
uitval zijn hierbij vaak veel groter dan de schade Onderscheiden kunnen worden:
aan het gebouw zelf. Naast economische schade • schade door brand in en aan het gebouw zelf;
kan ook onherstelbaar maatschappelijk of per - • schade aan de omgeving.
soonlijk verlies optreden indien onvervangbare
monumenten en goederen (zoals waardevolle Schade in en aan het gebouw
verzamelingen) door brand verloren gaan of Schade aan de inboedel en de inrichting van het
gebouw kan worden veroorzaakt door onder
• brandwonden meer rook en roet, verbranding en bluswater. De
• verstikking
ongevallen • vergiftiging schade kan oplopen van lichte schade tot en met
• letsels door noodsprongen e.d.
• psychische letsels totaal verlies van de goederen. Vooral bij kost-
• dodelijke ongevallen
bare en unieke goederen (zoals kunstschatten en
materiële en • goederen historische archieven), bij stoffen en goederen
brand economische • gebouwen
schade • stagnatie productie e.d. die gevaren opleveren bij brand (door explosie-
gevaar, vorming van gifgassen en dergelijke) en
• onvervangbare bij zaken die tot grote vervolgschade kunnen
onherstelbaar waardevolle goederen
verlies • monumenten leiden (zoals het uitvallen van computernetwer-
• persoonlijke bezittingen
ken), zal men in het gebouw grote zorg moeten
Figuur 2.15 Mogelijke schadelijke gevolgen van brand besteden aan de bescherming tegen brand.
48
De schade aan het gebouw zelf kan uiteenlopen • brandwerendheid

op ongeschonden
van rook- en roetschade tot en met totale instor- behoud
ting van het gebouw. Dit laatste mag zeker niet
n
gebeuren zolang de veiligheid van de eventueel e
g
• brandwerendheid
n op reparatie:
aanwezige personen nog niet is gewaarborgd. n
e gebouw blijft bruikbaar
Maar ook minder ernstige vormen van schade z
r
o
v
o
aan het gebouw zal men willen voorkomen als e
• brandwerendheid
op sterkte:
de gevolgen ingrijpend zijn. Zo kan door langdu- n gebouw blijft staan,
a
v maar is onbruikbaar
rige verhitting de hoofddraagconstructie ontzet n
e
t • minimum brandwerend-
raken, gaan doorhangen of bezwijken, waardoor s
o heid gericht op het
sloop meestal onontkoombaar is. veiligstellen van ont-
vluchting:
De draagconstructie zal daarom een bepaalde gebouw stort in
brandweerstand moeten bezitten. Deze zal ten duur en intensiteit van de brand
minste voldoende moeten zijn voor de benodigde Figuur 2.16 Mogelijke voorzieningenniveaus
ontruimingstijd bij het vluchten en redden van
mensen. Aanvullend kunnen extra eisen worden geval gewenst is. Figuur 2.16 geeft een beeld
gesteld aan de instandhouding van het gebouw van de speelruimte die men zich ten aanzien van
ter beperking van de economische schade en ter het brandveiligheidsniveau kan indenken. Dit is
voorkoming van het verloren gaan van waarde- enerzijds minimaal gericht op het veiligstellen
volle gebouwen (monumenten enzovoort). van ontvluchting en anderzijds maximaal op
een ongeschonden behoud van het gebouw en
Schade aan de omgeving de inventaris.
Zonder beschermende maatregelen kan de In de praktijk geldt dat de kosten van de bouw-
brand zich uitbreiden naar de omgeving. De kundige en de installatietechnische voorzie-
kans op schade aan gebouwen, goederen en ningen moeten opwegen tegen de verwachte
andere zaken in de nabijheid van het gebouw materiële en vooral ook immateriële effecten. Zo
waarin de brand woedt, moet zoveel mogelijk kunnen de brandveiligheidsvoorzienigingen op
worden beperkt. Hieruit volgen eisen in verband een laag niveau worden gesteld bij gebouwen
met het tegengaan van branddoorslag en brand- die geen verblijfsbestemming voor personen
overslag naar belendende (= aangrenzende) be- hebben, waarvan de waarde van het gebouw en
bouwing en gebouwen in de omgeving. de inboedel gering mag worden geacht (zoals
Schade aan de omgeving kan ook ontstaan bij een schuur) en waarbij brand slechts weinig
door ontwrichting of instorting van (hoge) schade aan de omgeving kan aanrichten. Is
gebouwen. Dit stelt eisen aan de bestendigheid daarentegen de veiligheid van personen in het
van de hoofddraagconstructie van het gebouw. geding, vooral bij hulpbehoevende personen
(zoals in een ziekenhuis), lopen kostbare goede-
2.3.1.b Brandveiligheidsniveau ren gevaar verloren te gaan (zoals in musea) of
Om aan de genoemde criteria te kunnen vol- kan bijvoorbeeld grote vervolgschade optreden
doen, moeten maatregelen en voorzieningen doordat productieprocessen langdurig stag-
worden getroffen voor de brandbeveiliging. neren, dan zal men in het algemeen (moeten)
De brandveiligheid van een gebouw is afhankelijk kiezen voor een hoog brandveiligheidsniveau.
van vele bouwkundige factoren zoals de grootte
en hoogte van het gebouw, de indeling, de toege- 2.3.1.c Wie stelt de eisen vast?
paste materialen, de vluchtmogelijkheden, alsmede De brandveiligheidseisen die uit het gewenste
van de installatietechnische maatregelen die getrof- brandveiligheidsniveau volgen worden primair
fen zijn en van het gebruik van het gebouw. bepaald door de overheid. Deze eisen kun-
Voordat er technische maatregelen worden nen worden aangevuld met voorwaarden van
genomen om een gebouw tegen brand te kunde brandverzekeraar en met wensen van de
nen beschermen moet eerst worden vastgesteld eigenaar/financier en de gebruiker(s).
welk brandveiligheidsniveau in het gegeven
1 Overheid 3 Eigenaar
De doeleinden van de overheid bij het stellen De kosten van de uitvoering van de brandvei-
van brandveiligheidseisen zijn voornamelijk ligheidsvoorzieningen zijn voor rekening van
gericht op: de eigenaar. Deze zal zoeken naar een situatie
• de veiligheid van personen om te voorkomen waarin de som van de schadeverwachting en de
dat er slachtoffers vallen bij brand; kosten van de brandpreventie minimaal is. De
• het beheersbaar houden van de brand om te eventuele brandschade kan worden gedekt door
voorkomen dat deze zich snel over een groot de verzekering. De verzekeringspremie komt dan
oppervlak kan verspreiden en dan niet meer in de plaats van de schadeverwachting. Dit is
onder controle is te krijgen. schematisch weergegeven in figuur 2.17.
Het treffen van maatregelen om de schade door 4 Gebruiker(s)

brand aan en in het gebouw zelf te beperken De gebruikerseisen kunnen nog wel eens in
vormt geen doelstelling van de overheid. Deze botsing komen met de brandveiligheidseisen,
ziet dat als een eigen verantwoordelijkheid van waar deze laatste als een belemmering van de
de eigenaar van het gebouw, tenzij het gebouw bedrijfsvoering worden gezien. In zulke gevallen
en/of de inventaris van grote culturele of maat- zal moeten worden gezocht naar oplossingen die
schappelijke waarde wordt geacht. niet alleen op papier aan de eisen voldoen, maar
ook daadwerkelijk worden nageleefd.
2 Brandverzekeraar Zwakke schakels zijn vaak ook het gebrek aan
Brandverzekeringsmaatschappijen kunnen bij het gebruiksdiscipline en de beperkte bekendheid
gebouwontwerp aanvullende voorwaarden stellen. met de brandveiligheidsvoorzieningen bij het
Deze richten zich vooral op het voorkomen en be- personeel of de bewoners van het gebouw. Ook
perken van materiële schade als gevolg van brand, de periodieke inspecties en het noodzakelijke
op de continuïteit van de te huisvesten organisatie onderhoud van de voorzieningen worden ge-
en op speciale risico’s in de bedrijfsvoering. makkelijk verwaarloosd hetgeen snel tot gevaar-
De voorwaarden van de assuradeurs kunnen in lijke situaties kan leiden.
tegenstelling tot de eisen van de overheid vrij
worden overeengekomen afhankelijk van de 2.3.2 Het verschijnsel brand
extra kosten in het begin (investeren in voorzie- Onder brand verstaat men het ongewenst ont-
ningen) tegenover de verwachte besparingen staan van een verbrandingsproces en het zich
later (minder premie en minder schaderisico). kunnen verspreiden daarvan, met mogelijke
schadelijke gevolgen.
gesommeerde Het verbrandingsproces is een reactie tussen

kosten brandbaar materiaal en zuurstof waarbij hitte-
vlammen, rookgassen en andere verbrandings-
n
e
t
s
producten kunnen ontstaan.
o
k
kosten
Brand kan slechts ontstaan indien naast brand-
brandveiligheids- baar materiaal en zuurstof ook de vereiste ont-
voorzieningen
brandingstemperatuur aanwezig is om de ont-
steking te laten plaatsvinden.
brandschadeverwachting Deze ontsteking van het brandbare materiaal
resp. verzekeringspremie
kan optreden door open vuur (lucifer, brandende
sigaret in prullenbak enzovoort), door vonk-
vorming (als gevolg van statische elektriciteit,
investeringen kortsluiting enzovoort) of door de aanwezigheid
minimaal opgelegde brandveiligheidsvoorzieningen van voorwerpen of oppervlakken met een hoge
Figuur 2.17 Verband tussen investeringen en kosten temperatuur.
brandveiligheid
50
In vele gevallen ontstaat brand door menselijke 2.3.2.b Rook

fouten, direct of indirect. Soms ook is moedwil Bij brand ontstaan rookgassen die een hogere
in het spel (brandstichting). Verder kunnen sto- temperatuur hebben dan de in de ruimte aan-
ringen en fouten in technische installaties leiden wezige lucht. Zij stijgen naar het plafond en ver-
tot vonkvorming, oververhitting en explosies. spreiden zich daarlangs door de ruimte.
Blikseminslag en zelfontbranding zijn nog weer De temperatuur in de ruimte stijgt door vermen-
andere oorzaken. ging van de rookgassen met de aanwezige lucht
waardoor drukverschillen met de aangrenzende
2.3.2.a Ontwikkeling van een brand ruimten ontstaan. Deze drukverschillen variëren
Bij een ‘normale’ brand in een gebouw verloopt met de hoogte: bovenin de ruimte treedt over-
het verbrandingsproces in een aantal fasen, druk op en onderin onderdruk. Hierdoor wordt
figuur 2.18. bovenin de ruimte rook naar buiten geperst door
groeifase brandfase dooffase
de aanwezige openingen en opentrekkende na-
1200
den en kieren, terwijl onderin juist lucht wordt
aangezogen. De rook zal zich vanuit de brand-
1000 ruimte verspreiden naar de gangen en andere
n
r 800
u
aangrenzende ruimten, figuur 2.19. In vele
u
a gevallen zal de rook, afhankelijk van de hoeveel-
r
e 600
p heid en snelheid, zich in de aangrenzende ruim-
m
e ten in eerste instantie verspreiden langs het pla-
400
vlamoverslag fond. Bij hoge ruimten kan dit gedurende enige
200 tot bij 300°C
tijd leiden tot een rookvrije zone aan de vloer.
20
0 20 40 60 80 100
tijd in minuten kastenwanden
Figuur 2.18 Schematisch beeld van de ontwikkeling van
een brand
In de groeifase zijn de thermische effecten eerst

brand gang
nog beperkt. Bij voldoende brandbaar materiaal
haard
en voldoende zuurstof kan de brand zich echter
meer en meer ontwikkelen, waardoor in toe-
nemende mate warmte wordt afgegeven. Bij de ventilatie
steeds hoger wordende temperatuur kunnen rooster
materialen buiten de brandhaard gaan ontleden, Figuur 2.19 Voorbeeld van mogelijke rookverspreiding
waarbij brandbare gassen vrijkomen die met de in vanuit een kantoorvertrek
de ruimte aanwezige lucht een mengsel vormen
dat op een kritiek moment tot ontbranding komt. Verspreiding en gevaar van rook
Dit verschijnsel wordt vlamoverslag genoemd. De rook kan zich door de thermische drukver-
Vanaf dit moment gaat de brandfase in en is schillen via verkeersruimten als gangen en trap-
er sprake van een volledig ontwikkelde brand. pen, door schachten en langs luchtkanalen snel
Tijdens de brandfase stijgt de temperatuur snel door het gebouw verplaatsen. Rookverspreiding
verder afhankelijk van de aanwezige soort en kan verder ook worden gestimuleerd door even-
hoeveelheid brandbaar materiaal en de zuurstof- tuele winddruk en mechanische ventilatie.
toevoer. De temperatuur kan dan oplopen tot Het gevaar van snelle rookverspreiding (sneller
600 à 1000 °C of soms nog hoger. dan vuur) betreft voornamelijk de veiligheid van
De brand duurt zolang er nog brandbaar de in het gebouw aanwezige mensen. Het zicht
materiaal aanwezig is, ervan uitgaande dat er wordt door rook beperkt waardoor het vluchten
niet wordt geblust. wordt bemoeilijkt. Bovendien vormt de giftige
De dooffase gaat in nadat de temperatuurtop is werking van rookgassen een gevaar.
bereikt. In het algemeen is het aantal slachtoffers door
verstikking en dergelijke bij brand groter dan Alle handelingen die dienen ter bestrijding en
door verbranding. Ook de blus- en reddings- onderdrukking van de brand zijn repressief.
acties van de brandweer kunnen worden be- Preventief genomen maatregelen en getroffen
moeilijkt door rook. Verder kan de schade, aan- voorzieningen zijn deels voorwaardenschep-
gericht door rook en roet aan het gebouw en de pend voor de repressieve maatregelen. Zo is
goederen en apparatuur, aanzienlijk zijn. bijvoorbeeld de aanleg van een automatische
blusinstallatie en het voorzien in voldoende
2.3.3 Eisen, maatregelen en voorzieningen blusmiddel (water of een droge stof) een preven-
De brandveiligheid in en van een gebouw wordt tieve maatregel.
bepaald door de mate waarin het gevaar voor
het ontstaan en de uitbreiding van brand – met Het automatisch bestrijden van de brand is een
de schadelijke gevolgen daarvan – kan worden repressieve handeling.
voorkomen dan wel beperkt. Zo zijn verder de reden bluswerkzaamheden
van de brandweer op zichzelf repressief. Een
De brandveiligheidseisen en de daarmee samen- goede bereikbaarheid van het gebouw voor de
hangende maatregelen en voorzieningen ten blusvoertuigen en het aanwezig zijn van blus-
aanzien van het gebouw en de directe omgeving water(-aansluitingen) zijn daarentegen preven-
kunnen worden ingedeeld naar de volgende zes tieve voorzieningen.
actiepunten, figuur 2.20:
1 probeer ontstaan van brand te voorkomen; Streven naar een goed evenwicht tussen
2 bevorder de ontdekking en melding van maatregelen en voorzieningen
brand en alarmering bij brand; De te stellen eisen en de te treffen maatregelen
3 voorkom en/of beperk de branduitbreiding en en voorzieningen kunnen niet los van elkaar wor-
rookverspreiding; den gezien. Theoretisch zou het ontstaan van
4 zorg voor veilige vluchtwegen; brand volledig kunnen worden uitgebannen. Dit
5 voorkom voortijdige instorting door brand; zou echter een opeenstapeling aan eisen geven
6 bevorder de mogelijkheid tot reden blus- en in de meeste gevallen ook een te zware be-
werkzaamheden door de brandweer. perking van de gebruiksmogelijkheden met zich
meebrengen. Afhankelijk van het soort gebouw
Preventief-repressief en het gebruik ervan zal er dus moeten worden
Bovenstaande actiepunten zijn alle preventief, gezocht naar een redelijk evenwicht tussen de
dat wil zeggen: worden bij voorbaat getroffen brandveiligheidseisen enerzijds en de bouwkun-
om brand en de schadelijke gevolgen daarvan te dige, installatietechnische en bedrijfsorganisato-
voorkomen en te beperken. rische maatregelen en voorzieningen anderzijds.
Tracht ontstaan van

brand te voorkomen
Zo niet,
dan:
Bevorder ontdekking Voorkom en/of beperk

Zorg voor veilige Voorkom
en melding van brand branduitbreiding
vluchtgelegenheid voortijdige instorting
en alarmering bij brand en rookverspreiding
Bevorder mogelijkheden
tot reden
bluswerkzaamheden
Figuur 2.20 Actiepunten bij brand

52
Omdat het ontstaan van brand bij ‘gewone’ 2.3.3.b Ontdekking en melding van brand
gebouwen en normaal gebruik dus niet is uit en alarmering bij brand
te sluiten zijn vele brandveiligheidsvoorzienin- De brand dient binnen aanvaardbare tijd na het
gen bedoeld om uitbreiding van brand te ontstaan ontdekt en gemeld te worden om de
beperken en om te zorgen voor veilige vlucht- brandweer tijdig te kunnen alarmeren en de aan-
wegen. wezige personen tijdig te kunnen waarschuwen.
Algemeen streven is dat de brandweer zo moge-
2.3.3.a Voorkomen ontstaan van brand lijk vanaf het ontstaan van de brand of anders ten
De meeste branden ontstaan direct of indirect minste vanaf de ontdekking binnen maximaal 1
door fouten van mensen zoals door onvoorzich- uur het sein ‘brand meester’ kan afgeven. Hiertoe
tigheid met roken, onopzettelijke brandstichting dient het scenario volgens figuur 2.21 als leidraad.
(spelen met vuur), maar ook door moedwillige
brandstichting, ondeskundige aanleg en gebruik tijdstip 0 Ontstaan brand
van elektrische installaties en apparatuur enzo-
voort. Als bronnen van gevaar kunnen worden
aangemerkt:
• open vuur;
• oppervlakken met hoge temperatuur zoals Ontdekking brand
en alarmering
van verwarmingstoestellen en -installaties; ≤ 15 min.
bedreigde personen
• elektrische installaties die niet aan de eisen en brandweer
voldoen of verkeerd worden gebruikt;

• vonkvorming door mechanische invloeden of
statische elektriciteit en blikseminslag.
Bij al deze factoren zal eerder brand ontstaan Brandweer

Zelfredzame
aanwezig
naarmate de hiermee in aanraking komende ≤ 30 min. personen zijn
materialen gemakkelijker ontvlambaar zijn. gevlucht en
operationeel
Preventieve eisen
Afhankelijk van de gegeven omstandigheden
kunnen uit het bovenstaande eisen worden afge-
leid die gericht zijn op het verhinderen van het Brand meester;
ontstaan van brand. Deze preventieve eisen kun- ≤ 60 min. overige bedreigde
personen gered
nen betrekking hebben op:
• installaties waarvan mag worden verwacht Figuur 2.21 Kritieke tijdpad bij brandbestrijding
dat deze gevaar kunnen opleveren van brand
(kortsluiting, oververhitting enzovoort); In vele gevallen wordt een brand pas in een (te)
• voorzieningen en voorzorgsmaatregelen ter laat stadium ontdekt en gemeld door mensen.
beperking van mogelijke schadelijke gevolgen Denk bijvoorbeeld aan onbemande bedrijfs-
bij brandgevaarlijke activiteiten (bijvoorbeeld het gebouwen in de nachtelijke uren. Automatische
verhitten met open vlam van bitumineuze dak- detectie en melding van brand en rook is zeker
bedekking); in zulke gevallen, mits de bedrijfszekerheid ervan
• beperking of voorkomen van brandbaarheid is gewaarborgd, alerter en betrouwbaarder dan
en brandvoortplanting bij de toegepaste mate- waarneming en melding door mensen.
rialen, vooral daar waar hoge temperaturen kun-
nen optreden (zoals bij stookplaatsen en kanalen De aanwezigheid van automatische brandmeld-
voor rookafvoer); apparatuur wordt daarom in beginsel veron-
• beperking van de vuurbelasting (= hoeveel- dersteld te behoren tot de uitrusting van het
heid aanwezig brandbaar materiaal) in en van gebouw. In vele gevallen mag van deze kostbare
het gebouw. installatie (nog) worden afgezien, zoals bij wo-
ningen en woongebouwen, logiesgebouwen en ten hangt af van de grootte, de indeling en het

lage kantoorgebouwen. gebruik van het gebouw:
• bij loodsen en opslagplaatsen kan ter indicatie
2.3.3.c Branduitbreiding en worden gedacht aan brandcompartimentering
rookverspreiding bij een oppervlak groter dan 2.500 m 2 en een
Tegengegaan moet worden dat de brand zich hoogte van meer dan 8 m (= zeer grote loods);
snel kan ontwikkelen en uitbreiden over het • bij kantoorgebouwen en gebouwen met
gebouw en dat er belangrijke rookontwikkeling vergelijkbare bestemming wordt vaak een maxi-
en -verspreiding plaatsvindt. mum van circa 1.000 m2 vloeroppervlak per
Bouwkundig leidt dit tot eisen met betrekking tot: compartiment aangehouden. Dit oppervlak kan
◆ het brandgedrag van de bouwdelen; zich over meer dan één verdieping uitstrekken;
◆ het compartimenteren van het gebouw in • in woongebouwen is ‘automatisch’ een af-
branden rookcompartimenten; doende brandcompartimentering aanwezig als
◆ het tegengaan van branddoorslag en -over- tussen de woningen steenachtige woningschei-
slag; dende wanden en vloeren worden toegepast;
◆ de aanwezigheid van blusmiddelen. • ruimten met verhoogd brandgevaar (zoals
stookruimten) of met een hoge vuurbelasting
◆ Eisen aan bouwdelen (zoals verfopslag) moeten worden behandeld als
De bouwdelen waaruit een gebouw is samen- aparte brandcompartimenten.
gesteld mogen niet door een kleine warmtebron
zijn te ontsteken, zo dat het vuur zich hierlangs Elk brandcompartiment fungeert tevens als
zelfstandig en snel kan uitbreiden en zo dat deze rookcompartiment. Het omgekeerde hoeft niet
spoedig na het ontstaan van de brand bijzonder het geval te zijn, omdat de afstand die zonder
veel rook produceren. Hieruit zijn beperkingen af gevaar door rook kan worden afgelegd slechts
te leiden naar de mate van brandvoortplanting beperkt is; 25 m geldt wel als maximum. Een
en rookontwikkeling van de toegepaste bouw- groter brandcompartiment zal dus moeten wor-
materialen waar deze zich aan de oppervlakte den opgedeeld in twee of meer kleinere rook-
van de bouwdelen bevinden. compartimenten.
Bouwdelen die bij het in brand raken als gevolg Figuur 2.22-1 geeft hiervan een voorbeeld toe-
van hun ligging en/of functie een extra groot gepast op een besloten binnengang van een
risico met zich meebrengen (zoals schachten en woongebouw.
kokers) moeten onbrandbaar zijn.
▶▶ In deel 9 Utiliteitsbouw hoofdstuk 1 wordt
◆ Brand- en rookcompartimenten nader ingegaan op de situering en de bepaling
Grote gebouwen moeten worden onderverdeeld van de afmetingen van branden rookcompar-
in compartimenten om uitbreiding van de brand timenten bij kantoorgebouwen, aangevuld door
en verspreiding van rook te limiteren, tenzij enkele rekenvoorbeelden
andere maatregelen worden getroffen om het
gewenste effect te bereiken. Horizontale compartimentering wordt meestal
Primair doel van brandcompartimentering is het tot stand gebracht door brandmuren; verticale
beheersen van de brand door deze te beperken compartimentering meestal door de vloeren.
tot één compartiment (= afgezonderd deel van Soms worden echter zowel functioneel als visueel
de totale binnenruimte van een gebouw). grote en open ruimten verlangd en is het toepas-
Primair doel van een rookcompartiment is het be- sen van materiële scheidingen tussen de compar-
perken van de door rook af te leggen weg bij het timenten dus ongewenst. Dit is bijvoorbeeld het
vluchten binnen een brandcompartiment. geval bij grote bedrijfsruimten met doorgaande
kraanbanen, bij winkelcentra, bij atria in kantoor-
Afmetingen branden rookcompartimenten gebouwen en wooncomplexen enzovoort.
Of en hoe de binnenruimte van een gebouw Ter compensatie zal in zulke gevallen moeten
moet worden opgedeeld in brandcompartimen- worden overgegaan op automatische blusinstal-
54
brandcompartiment
<
= 30 m <
= 30 m rookcompartimenten <
= 30 m
woning woning
zelfsluitende deur
rookcompartiment
1 compartimentering brandcompartiment
WBDBO = 60 minuten
WRD = 30 minuten
30 60
30
30 30
30
2 weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag (WBDBO)

en
weerstand tegen rookdoorgang (WRD)
<
= 45 m afstand toegang woning - trappenhuis <
= 45 m
brand
* *
verticale vluchtroute horizontale vluchtroute
3 vluchtroutes
Figuur 2.22 Compartimentering van een etage van een woongebouw met besloten binnengang
laties (sprinklers). Deze hebben als nadeel dat lucht.

zij de rook naar beneden drukken waardoor het Bij laagbouwprojecten worden hiertoe rookklep-
zicht nog sneller wordt beperkt dan normaal. pen of -luiken in het dak geplaatst. Deze openen
Daarom is naast de sprinklerinstallatie een extra zich bij hoge temperaturen automatisch of
voorziening nodig voor de rookbeheersing. smelten dan weg (lichtkoepels van kunststof).
Hierdoor wordt overeenkomstig figuur 2.23-1
Rookbeheersing de steeds dikker wordende rookverspreiding
De rookverspreiding kan aanzienlijk worden be- langs het plafond sterk beperkt. De horizontale
perkt door te zorgen voor een geconcentreerde branduitbreiding vindt minder snel plaats, om-
afvoer van de rook gecombineerd met een op- dat de afgevoerde hitte geen bijdrage meer kan
zettelijk gestuurde stroom van vers toegevoerde leveren tot deze uitbreiding. Een goed gestuurde
Branddoorslag
Branddoorslag vindt plaats vanaf het moment
dat een scheidingsconstructie (wel of geen
brandscheiding) doorbrandt of bezwijkt, respec-
gesloten hal b met rookluiken in het dak tievelijk de temperatuur aan de van de brand
en toevoer van verse lucht afgekeerde zijde zodanig stijgt dat de daar aan-
via de
1 laagbouw wezige brandbare stoffen in brand kunnen raken.
Zwakke plekken in brandwerende scheidingen

verse lucht zijn de branddeuren, althans indien deze in
geopende toestand kunnen worden vastgezet,
bijvoorbeeld met wiggen. Een betere (maar ook
duurdere) oplossing in zulke gevallen is het toe-
passen van kleefmagneten waarvan de spanning
bij brand wegvalt zodat de deuren zich dan
gesloten atrium b met opening in het automatisch sluiten.
atriumdak
2 verdiepingbouw met atrium Ook de aansluitingen tussen de verschillende

Figuur 2.23 Rookbeheersing door rookafvoervoorziening constructiedelen zijn vaak zwakke plekken.
en ventilatietoevoer Figuur 2.24 geeft hiervan als voorbeeld de aan-
sluiting van een lichte gevelconstructie op een
toevoer van verse lucht zorgt voor een nog be- verdiepingsvloer.
tere concentratie en beheersing van de hitte- en
rookafvoer. Verder kan branddoorslag plaatsvinden via open
verbindingen, zoals kanalen, kokers en schach-
Bij verdiepingbouw met grote open binnenruimten. Om te voorkomen dat een brand doorslaat
ten zijn soortgelijke oplossingen mogelijk. Bij het via bijvoorbeeld een ventilatiekanaal moet deze
atriumgebouw van figuur 2.23-2 met een vide eventueel worden voorzien van een brandklep.
over de volle hoogte kan dit worden gedaan
door te zorgen voor een goede ‘ schoorsteen-
3 inwendige branduitbreiding
werking’ van de warmte- en rookafvoer via het via de gevel doorgaand
hoekprofiel
atriumdak. Bij brand in één der aangrenzende 2 branddoorslag
verdiepingruimten is het beter de luchtstroom via de gevel
omgekeerd te richten vanuit het atrium via de 1 branddoorslag minerale wol
brand door openingen in de gevel. Hierbij wor- via de voeg
den brand en rook dus van het atrium afgekeerd.

De nodige ventilatoren (voor inblaas en/of afzui-
ging) dienen in zulke gevallen te worden gestart
afwerkvloer
bij het brandalarm (aangesloten op een brand- thermische
gewapend beton onderbreking
veilige noodstroomvoorziening).
vloer doorgaand
hoekprofiel
◆ Weerstand tegen branddoorslag en -overslag metalen sandwichpaneel
onbrandbare kernvulling
met brandbare kern
Voorkomen moet worden dat branddoorslag
door de scheidingen kan plaatsvinden naar de 1 gevaren voor brand- 2 maatregelen om de
aangrenzende ruimten boven en terzijde van de uitbreiding langs gevaren tegen te gaan
ruimte met de brand en dat brandoverslag via de vloer bij de gevel
de buitenlucht kan optreden naar hoger gelegen Figuur 2.24 Maatregelen tegen branduitbreiding bij de
verdiepingen en belendende bebouwing en aansluiting gevel-verdiepingsvloer
omgeving.

56
Brandoverslag tenzijde van belendingen of omringende bebou-

Brandoverslag kan optreden via de buitenlucht wing gemakkelijk ontvlambare materialen be-
over het dak naar een aangrenzend gebouwdeel, vinden. Het gevaar is het grootst wanneer deze
langs de gevels naar hoger gelegen verdiepingen materialen voorkomen op horizontale of flauw
of bij binnenhoeken zijdelings naar de aangren- hellende afscheidingen (bijvoorbeeld
zende ruimten en naar nabij gelegen bebouwing. bitumineuze daken), omdat het vliegvuur hierop
Brandoverslag kan worden veroorzaakt door kan blijven liggen. Daar vonken en vliegvuur zich
vlammen, warmtestraling, vliegvuur en vonken. onder de invloed van wind over grote afstanden
kunnen verspreiden, kan het gevaar voor over-
Brandoverslag door vlammen is voornamelijk slag door vonken en vliegvuur zich eveneens
te duchten als binnen het bereik van uitslaande over grote afstanden voordoen.
vlammen aan de buitenzijde van het brandende
gebouw of de aangrenzende bebouwing brand- Het gevaar van brandoverslag is vaak het sterkst
bare materialen en/of ramen aanwezig zijn. aanwezig bij de ramen in de gevelvlakken. Nor-
maal vensterglas laat bij hoge temperaturen
Brandoverslag door hittestraling kan optreden veel hittestraling door en springt bij verhitting
wanneer de stralingsintensiteit van het bran- bovendien meestal spoedig in stukken uiteen. De
dende gebouw zo groot is dat brandbare ma- brand kan zich hierdoor snel langs het gevelvlak
terialen in en aan de aangrenzende bebouwing omhoog voortplanten of naar opzij waar twee
door sterke verhitting in brand kunnen raken. gevels een binnenhoek met elkaar maken. Om
deze vormen van brandoverslag te voorkomen
Brandoverslag door vliegvuur en vonken is zal moeten worden voorzien in brandwerende
voornamelijk te duchten indien zich aan de bui- stroken in of loodrecht op het gevelvlak.
a gevaar voor brandoverslag b brandscheidende borstweringen c horizontale brandscheidingen

via gevels buiten gevel doorgezet
1 gevel
b verticale brandscheiding bovendaks doorgezet
niet brandbare afwerking
a gevaar voor brandvoortplanting en

brandoverslag via dak
2 dak c horizontale brandscheiding in het dak

Figuur 2.25 Enige maatregelen tegen brandoverslag bij gevel en dak

stel brandwerendheid
wand 1 65 minuten
B deur 2 30 minuten
2 deur 3 20 minuten
4 3 wand 4 25 minuten
weerstand geval
I 65 minuten
II B II A 1 II A 55 minuten
I
C A II B 50 minuten
Figuur 2.26 Bepaling weerstand tegen brand-
maatgevend
doorslag tussen twee ruimten
Figuur 2.25 toont voor het verticale gevelvlak Bij het bepalen van de weerstand tegen brand-
enige mogelijke oplossingen en daarnaast ook overslag wordt gewerkt volgens het ‘stralings-
voor het horizontale dakvlak. model’ waarbij wordt berekend hoeveel warmte-
Om daken te vrijwaren van het gevaar van brand straling de brandende ruimte theoretisch op de
door vonken en vliegvuur zullen deze aan de ‘bestraalde’ ruimte uitoefent.
oppervlakte onbrandbaar (grind, tegels enzo- Rookscheidingen moeten de rook ten minste
voort) moeten worden uitgevoerd. 30 minuten lang tegen kunnen houden.
Zie verder figuur 2.22-2 waarin de WBDBO en
WBDBO en WRD de WRD (= weerstand tegen rookdoorgang) zijn
In vakjargon heet de weerstand tegen brand- toegepast op een woongebouw met besloten
doorslag en brandoverslag de WBDBO. De eisen binnengang.
en de prestaties worden hierbij uitgedrukt in
het aantal minuten aan brandweerstand dat de ◆ Blusmiddelen
scheiding(en) tussen twee ruimten moet(en) Om de brandbestrijding te bevorderen moeten
kunnen opleveren bij een gestandaardiseerde gebouwen zodanig zijn toegerust, dat een brand
brand. Wil men de scheidingsconstructie als al in een vroeg stadium kan worden geblust door
brandwerend aanmerken, dan mag bij een de in het gebouw aanwezige personen en met
standaardbrand de temperatuur aan de andere de daarin aanwezige blusmiddelen.
zijde niet hoger oplopen dan tot 140 °C gemid-
deld of 180 °C plaatselijk. Verder moet de wand
vlam- en gasdicht zijn, mag deze niet instorten
en gelden beperkingen ten aanzien van scheur-
vorming.
Bij lage vuurbelasting (in woningen, kantoren,
scholen enzovoort) zal in de regel de brand-
werendheid van de brandscheiding kunnen wor-
den gesteld op 30 à 60 minuten, bij middelbare
vuurbelasting (in de meeste winkels en bedrij-
ven) op 90 à 120 minuten en bij hoge vuurbelas-
ting (zoals in opslaggebouwen) op 120 minuten
of meer, al naar de omstandigheden uitwijzen.
Zijn er verschillende soorten scheidingen tus-

sen de ‘zendende’ ruimte en de ‘ontvangende’
ruimte, dan is de zwakste verbinding maat-
gevend. Figuur 2.26 geeft hiervan een voorbeeld
ten aanzien van de weerstand tegen branddoor-
slag. Hiervoor wordt de ‘sommatiemethode’
toegepast. Figuur 2.27 Blustoestellen en slanghaspel

58
Bij blusmiddelen moet worden gedacht aan 2.3.3.d Veilige vluchtgelegenheid

blustoestellen, slanghaspels en dergelijke, figuur Vanuit elke verblijfsruimte in een gebouw moe-
2.27. ten de daar aanwezige personen bij brand tijdig
en op veilige wijze een veilige plaats kunnen
In situaties waarin de gevolgen van de brand bereiken.
naar verwachting beperkt zijn (zoals woningen), Hoe korter de tijd die nodig is voor het ontrui-
mag worden afgezien van speciale voorzieningen men (verlaten) van het gebouw of het bereiken
voor het blussen van brand. van de veilige plaatsen binnen het gebouw
(bijvoorbeeld trappenhuizen bij hoogbouw),
Sprinklerinstallaties hoe kleiner de kans wordt op ongevallen. Deze
Zeer effectief in het bestrijden van brand zijn ontruimingstijd wordt voornamelijk bepaald door
automatische blusinstallaties of sprinklers, figuur de:
2.28. Deze pakken niet alleen de brandhaard • doorstroomcapaciteit van de uitgangen
direct bij de bron aan en verhinderen dat de van de ruimten waar de mensen verblijven;
brand zich uitbreidt, maar verminderen tevens • doorstroomcapaciteit van de vluchtmogelijk-
de rookontwikkeling. De kans op persoonlijke heden;
ongelukken wordt daardoor kleiner. Omdat de • lengte van de weg die moet worden afgelegd
temperatuur relatief laag blijft kan de brand zich en de snelheid waarmee dit mogelijk is.
bovendien niet echt ontwikkelen ( vlam-
overslag wordt voorkomen), waardoor de brand De veiligheid van de vluchtweg moet gewaar-
tot een minimum kan worden beperkt. borgd zijn. Hiertoe moet de vluchtweg gedu-
rende ten minste de ontruimingstijd rookvrij en
stabiel zijn, vrij van hoge temperaturen en vrij
van vallende constructieonderdelen.
sproeipatroon
De uitgangen en vluchtmogelijkheden moeten
altijd goed bereikbaar en bruikbaar zijn zonder
Zelfafdichtend klepje deuren die ‘per ongeluk’ zijn afgesloten en zon-
Glazen buisje
der toevallige obstakels, tijdelijke opslagen en
dergelijke. Zij moeten bovendien goed zichtbaar
Juk
en herkenbaar zijn, ook wanneer het licht uitvalt.
Spreiplaat Om de capaciteit van de uitgangen en vluchtmo-

gelijkheden te waarborgen, kunnen afhankelijk
Figuur 2.28 Sprinklerkop met waterafsluiting door middel van het type en gebruik van het gebouw diverse
van een glazen buisje voorwaarden of preventieve eisen worden ge-
steld. Deze kunnen van aanzienlijke betekenis
▶▶ In deel 6a Installaties hoofdstuk 7 worden zijn voor de uitwerking van het ruimtelijk ont-
sprinklerinstallaties besproken werp, vooral bij gebouwen waar veel mensen
kunnen samenkomen, zoals bioscopen, theaters,
Een sprinklerinstallatie kan worden beschouwd scholen in meer dan twee bouwlagen enzovoort.
als hét aangewezen middel om de ontwikkeling Nog sterker is dit het geval bij combinatiegebou-
en uitbreiding van brand tegen te gaan in situ- wen met sterk uiteenlopende gebruiksfuncties
aties die ‘van nature’ een hoge vuurbelasting boven elkaar (bijvoorbeeld wonen boven een
met zich meebrengen, zoals winkelcentra en winkelgalerij in een binnenstadsituatie).
bouwmarkten. De kosten van het aanleggen en
onderhouden van een sprinklerinstallatie belem- Hierna worden de eisen besproken ten aanzien
meren echter de verplichting tot toepassing van:
ervan. ◆ uitgangen;
◆ rookvrije vluchtroute;

◆ bijzondere omstandigheden. 68/366
◆ Uitgangen Verder zal de maximaal af te leggen loopafstand

Het aantal uitgangen van een bepaalde ruimte naar de uitgangen binnen een ruimte niet te
in een gebouw dient te worden afgestemd op groot mogen zijn, vooral niet in omstandigheden
het aantal personen dat in deze ruimte aanwezig waarbij de brand zeer snel om zich heen kan grij-
kan zijn en van de mate van brandgevaar in die pen (zoals mogelijk bij een restaurant) en de be-
ruimte. schikbare ontruimingstijd dus zeer klein zal zijn.
Bij een ruimte die maar één toegangsdeur heeft
en waarbij geen andere gelegenheid tot ont- Breedte van de uitgangen
vluchten wordt geboden, zoals via te openen Gedrang van mensen zal, zeker bij paniek, een
ramen op de begane grond, zullen de gebruikers snelle ontruiming ongunstig beïnvloeden. Om
van de ruimte geen mogelijkheid hebben weg de kans op gedrang bij een uitgang zo veel
te komen als bij brand deze deur voor ontvluch- mogelijk te beperken zal de breedte van de
ten uit zou vallen. Een tweede deur zal dit risico uitgang(en) aan een zeker minimum moeten
redelijkerwijs alleen maar in voldoende mate voldoen, aangepast aan het aantal personen dat
verminderen als deze ver genoeg van de andere van die uitgang(en) gebruik maakt.
wordt geplaatst en niet verbonden is met het- In panieksituaties dreigt bij een grote massa
zelfde rookcompartiment. vluchtende mensen ‘gewelfwerking’ bij de uit-
Bij ruimten waarin een groot aantal personen gangen op te treden waardoor de doorstroming
aanwezig kan zijn (zoals in gehoorzalen, thea- stagneert. Om dit verschijnsel tegen te gaan
ters, bioscopen, danszalen, warenhuizen, restau- kan men als vuistregel uitgaan van 0,55 m per
rants, winkelpassages enzovoort) zullen daarom persoon, hetgeen overeenkomt met een breedte
ten minste twee goed gesitueerde uitgangen van 1,1 m bij twee personen tegelijk, 1,65 m bij
moeten worden aangebracht. Meerdere uit- drie personen tegelijk enzovoort.
gangen met een evenwichtige verdeling van de
totaal benodigde uitgangsbreedte over de ver- ◆ Rookvrije vluchtroute
schillende uitgangen is echter beter. Figuur 2.29 Een rookvrije vluchtroute is gedefinieerd als een
geeft hiervan een voorbeeld. van rook gevrijwaarde route, uitsluitend voerend
over een of meer vloeren, trappen of helling-
1 een uitgang: fout 2 twee uitgangen naar een

(schouwburg) rookcompartiment: fout
vluchtrichting
goed fout
3 twee of meer uitgangen 4 draairichting van

ver uiteen geplaats en de deuren
naar gescheiden rook-
compartimenten : goed Figuur 2.29 Uitgangen bij een gehoorzaal

60
banen, langs welke route het aansluitend terrein Inpandige gangen zijn meestal besloten waar-
kan worden bereikt zonder dat deuren moeten door het gevaar van belemmering door rook
worden gepasseerd die met een sleutel moeten groter is dan bij open vluchtroutes.
worden geopend.
Een branden rookvrije vluchtroute is een van Om geschikt te zijn als horizontale vluchtroute
brand en rook gevrijwaarde vluchtmogelijkheid moeten gangen voldoende vrije breedte hebben
die uitsluitend door een of meer verkeersruimten voor een goede doorstroming. Dit is meestal
voert (gangen, galerijen, trappen en dergelijke). geen probleem, behalve bij de zogenoemde
drukke en massale vluchtroutes, indien zich daar
Bij brand moet altijd een vluchtroute kunnen obstakels voordoen zoals in de weg staande
worden gevonden die een zekere minimumtijd kolommen, in de vluchtroute draaiende deuren
gevrijwaard blijft van het doordringen van brand van aanliggende vertrekken, hoogteverschillen
(bijvoorbeeld 30 minuten). in aansluitende vloergedeelten enzovoort, figuur
In situaties waarbij vluchten weinig problema- 2.31.
tisch is en bij beperkte loopafstand, kan worden
volstaan met slechts één vluchtroute (zoals bij de
kleinere woon- en logiesgebouwen). schouwburg- of
bioscoopzaal
In andere gevallen moet er altijd een tweede
vluchtrichting openstaan. Figuur 2.30 schetst
een dergelijke situatie toegepast op galerij-
woningen.
effectieve
vluchtbreedte
galerij
vluchtrichting
? ?
1 slechte oplossing
trap
balcon
1 een vluchtrichting: effectieve

kan door brand worden geblokkeerd vluchtbreedte
doodlopend eind toegestaan

geleiding
galerijtrap 2 betere oplossing

Figuur 2.31 Effectieve vluchtbreedte
Breekt in een aan de gang liggend vertrek brand

woning
uit, dan kan van hieruit rook de gang binnen-
dringen. Door de gang in de lengterichting te
compartimenteren met zelfsluitende rookschei-
2 twee vluchtrichtingen: dende deuren kan men de rookverspreiding op
bij brand blijft er een beschikbaar aanvaardbare wijze tegengaan. Omdat zoals
Figuur 2.30 Vluchtrichtingen bij een galerijflat eerder gesteld door rook het zicht sterk wordt
belemmerd en men bij het doorlopen ervan
Horizontale vluchtroutes de adem moet inhouden, moet de maximaal
Gangen en galerijen zijn verkeersruimten die aanvaardbare afstand tussen de rookscheidende
als horizontale vluchtweg kunnen worden be- deuren in gangen die dienen als vluchtroute
schouwd als zij aan bepaalde voorwaarden vol- worden gesteld op circa 30 m, figuur 2.22-1.
doen. De deuren kan men in normale omstandig-
heden geopend houden, bijvoorbeeld met kleef- komen. De doorstroomcapaciteit is meestal

magneten. Deze laten de deuren in geval van ruimschoots voldoende als twee personen zich
brandalarm (en bij stroomstoring) los waarna de naast elkaar over de trap kunnen voortbewegen.
deuren automatisch sluiten. Zie verder het voorbeeld van figuur 2.32.
Verticale vluchtroutes Oplossingen als spiltrappen komen niet in aan-

Trappen zijn de gangbare middelen om te merking bij grote aantallen mensen. Gewone
worden gebruikt als verticale vluchtroute. De gebruiksliften zijn ongeschikt om te dienen als
afstand tussen de uitgang van een ruimte en de verticale vluchtroute.
van daaruit bereikbare dichtstbijzijnde vlucht-
trap mag niet meer bedragen dan 45 m, figuur Een trappenhuis kan als (voorlopige) veilige
2.22-3. plaats worden aangemerkt, dit wil zeggen als
Vaak worden bordestrappen toegepast die op opstelruimte. Het aantal mensen dat op de ver-
iedere verdieping steeds op dezelfde plaats uit- dieping aanwezig is, moet dan op de treden en
komen. De doorstroomcapaciteit is meestal bordessen van de beschikbare trappenhuizen
opstelruimte kunnen vinden, alsmede in de
eventuele toegangssluizen. De opvangcapaciteit
van de trappen behoeft naar beneden toe niet
0,90 cumulatief toe te nemen, omdat wordt aangeno-
men dat de ontruiming op alle bouwlagen tege-
e
t
g lijk begint en dan als het ware een doorgaande,
o
bordes o
continue stroom van vluchtenden ontstaat die
h
s 0
g
n
i
6
,
3
beneden gekomen het gebouw verlaat.
p
ie
d
r
Trappenhuizen kunnen rookvrij worden gehou-
e
v den door het toepassen van overdrukventilatie
in het trappenhuis of met rooksluizen of een
0,25 combinatie van beide. Rooksluizen moeten ten
minste 2 m diep zijn om te voorkomen dat de
8
1
,
achtereenvolgende deuren te lang gelijktijdig
0
zijn geopend.
> 5,00
Wordt het vluchttrappenhuis betreden via de
1,20 2,50 1,20 buitenlucht, dan wordt gesproken van een
veiligheidstrappenhuis, figuur 2.6-2.
◆ Bijzondere omstandigheden
0 Voor gebouwen die specifiek zijn bedoeld voor
5
,
2 het verblijf van hulpbehoevende personen (zoals
bij verzorgings- en verpleeghuizen) zullen de
veiligheidsvoorzieningen op de aard van het ge-
bouw moeten worden afgestemd. Met name de
( schaal 1:100 ) voorzieningen nodig voor het bereiken van een
veilige plaats zullen daarbij sterk kunnen afwij-
Toegangsdeur: • draaiend in de vluchtrich- ken van die in gebouwen waarin de aanwezigen
ting grotendeels geacht worden zelfredzaam te zijn.
• overlap draaicirkel met Zo kunnen speciale ontruimingsliften worden
stroomprofiel trap beperken geïnstalleerd om niet-valide, hulpbehoevende
• tegenover neergaande steek gebruikers en bewoners naar een veilige plaats te
brengen. Deze liften moeten in schachten lopen
Figuur 2.32 Voorbeeld trappenhuis in kantoorgebouw die tijdens de ontruimingstijd gegarandeerd vrij
dienend als gebruikstrap en als verticale vluchtroute blijven van rook.
62
m
3
bijvoorbeeld 1
<
bijvoorbeeld ziekenhuis
hal kantoor hotel m m
5 3
<= 1
>
geen eis 30 minuten 60 minuten 90 minuten 120 minuten
1 laagbouw 2 tweelaagse verdiepingbouw 3 meerlaagse verdiepingbouw

Figuur 2.33 Vereiste duur van de brandwerendheid van de hoofddraagconstructie bij niet tot bewoning bestemde gebouwen
2.3.3.e Behoud draagkracht Zo zullen bijvoorbeeld de begane-grondkolom-

Mensen moeten veilig kunnen vluchten en veilig men van een tweelaags kantoorgebouw een
kunnen worden gered. Dit stelt eisen aan de brandweerstand moeten hebben van ten minste
brandwerendheid van de onderdelen die moe- 30 minuten en bij een tweelaags ziekenhuis een
ten zorgen voor de benodigde draagkracht van brandweerstand van 60 minuten. Bij hogere
het gebouw en voor de instandhouding van de gebouwen loopt dit op naar 120 minuten.
aangewezen brandscheidingen en vluchtmoge-
lijkheden. Stabiliteit brandscheiding
Bij halvormige ruimten in de laagbouw wordt
De brandwerendheid met betrekking tot de aan de brandwerendheid van de hoofddraag-
scheidende functie is hiervoor al ter sprake ge- constructie meestal geen specifieke eisen gesteld.
komen bij de behandeling van het beperken van Vaak past men daarom onbekleed staal toe met
branduitbreiding en rookverspreiding.
De brandwerendheid met betrekking tot het be- vaste opleggingen
zwijken is in het Bouwbesluit geplaatst onder het
hoofdstuk van de constructieve veiligheid. Voorko-
men moet worden dat de hoofddraagconstructie
(of onderdelen daarvan) door de brand voortijdig
de draagfunctie verliest en daardoor bezwijkt.
Het gevaar van het kunnen bezwijken (instor-

ten) van de hoofddraagconstructie is vooral van
brandcompartiment 1 brandcompartiment 2
belang voor verdiepinggebouwen omdat ook
personen op de hoger gelegen verdiepingen 1 door vaste opleggingen van de liggers in het
veilig moeten kunnen vluchten of worden ge- midden kan de brandscheiding mogelijk
red. Tot en met de bovenste vloer zal daarom ontzet raken of worden omgetrokken
de hoofddraagconstructie intact moeten blijven
glij-opleggingen
gedurende de verwachte duur van de brand.
Voorkomen moet worden dat primair dragende
delen als kolommen, dragende wanden en door-
gaande balken bij bezwijken kunnen leiden tot brandwerendheid
(gedeeltelijke) instorting. middenkolommen
De gevolgen van instorting zijn in het algemeen passend bij die van
de brandscheiding
omvangrijker en ernstiger naarmate het gebouw
hoger is. In relatie hiermee worden bij hogere
gebouwen zwaardere eisen gesteld aan de duur
van de brandwerendheid van de hoofddraag-
constructie dan bij lagere gebouwen, figuur
2.33. 2 glij-opleggingen gaan het gevaar van 1 tegen
Figuur 2.34 Oplegging stalen liggers bij brandscheiding

een brandwerendheid die in het algemeen niet Verder zijn er voorzieningen nodig in de vorm
boven de 10 à 30 minuten uitreikt. Wordt dit van:
gegeven gecombineerd met een brandschei- • bluswatervoorziening nabij het gebouw;
dende wand waarvan een brandwerendheid van • droge blusleidingen in hoge en/of uitge-
bijvoorbeeld 60 minuten wordt verlangd, dan zal strekte gebouwen;
het duidelijk zijn dat de stabiliteit van de brand- • brandweerlift(en) in hoge gebouwen.
scheiding niet mag afhangen van het gedrag
van de voortijdig bezwijkende staalconstructie. Bij gebouwen waarbij brand belangrijke nadelige
Figuur 2.34 illustreert een en ander door middel gevolgen kan hebben, moet verder in het bijzon-
van een brandscheiding tussen twee hallen. der worden gedacht aan de eerder genoemde
preventieve voorzieningen:
2.3.3.f Red- en bluswerkzaamheden • automatische blusinstallatie (sprinklerinstal-
Zoals in paragraaf 2.3.1 is besproken, heeft de latie);
brandweer (gemeentelijk en/of regionaal) bij • automatische rook- en warmteafvoerinstallatie.
brand in een gebouw tot taak:
• de in het gebouw aanwezige en bedreigde Zo mogelijk zal moeten worden vermeden
personen te helpen om een veilige plaats te dat schade door rook en bluswater optreedt
bereiken; aan de omringende bebouwing. In de praktijk
• het voorkomen of beperken van schade aan is dit soort schade echter moeilijk geheel te
belendingen, omringende bebouwing en omge- voorkomen. Alleen voor gebouwen van grote
ving, door onder meer het bestrijden van brand. maatschappelijke waarde zullen bijzondere eisen
kunnen worden gesteld om schade door rook en
De huidige blusmethoden, adembeschermings- bluswater zoveel mogelijk te beperken.
apparatuur en het opleidingsniveau stellen de
brandweer in staat niet alleen van buitenaf blus- 2.3.4 Brandwerendheid van materialen en
acties te ondernemen, maar ook het brandende constructies
gebouw te betreden en het vuur bij de bron te
bestrijden (de meest effectieve werkwijze), 2.3.4.a Begripsbepaling
alsmede (potentiële) slachtoffers in veiligheid te Onder brandwerendheid wordt verstaan de
brengen. tijdsduur gedurende welke een bouwconstructie
zonder functieverlies weerstand kan bieden aan
Voorwaarde hierbij is dat deze blus- en reddings- verhitting.
acties niet worden gehinderd of verhinderd door Een constructie wordt geacht hieraan niet langer
instortingen van het gebouw (geheel of gedeelte voldoen als:
telijk) en dat de brand beheersbaar is. • de constructie bezwijkt;
Hieruit volgen eisen voor de bouwkundige con- de constructie vlammen of hete gassen door-
structies (brandwerendheid op bezwijken), de •
laat;
ruimtelijke opzet (indeling in brandcomparti- • de temperatuur aan de niet-verhitte zijde te
menten) en eisen met betrekking tot het voor- hoog oploopt (boven de 140 °C gemiddeld of
komen van branddoorslag en -overslag. Deze 180 °C plaatselijk).
aspecten zijn al eerder ter sprake gekomen.
Deze punten zijn van belang voor constructies
Bereikbaarheid en voorzieningen met een scheidende functie; het eerste punt
De brandweer moet met haar materieel (reden geldt voor constructies met een dragende func-
blusvoertuigen) dicht bij het brandende gebouw tie.
kunnen komen. Ook moet de brandweer direct Om de brandwerendheidsduur volgens een alge-
toegang hebben tot het gebouw en de be- meen geldende regel te kunnen vaststellen gaat
dreigde gebouwdelen om de reden blusacties men uit van de zogenoemde standaardbrand.
te kunnen uitvoeren via een bepaalde aanvals-
weg en/of redweg.
64
verloop standaardbrandkromme: hoeveelheid warmte die vrijkomt bij volledige

T = 345 log(8t +1)
1000 verbranding van de in de ruimte aanwezige
986
925
brandbare materialen (bouwdelen + inventaris).
C 821 "natuurlijke"
Het is gebruikelijk de calorische waarde hiervan
°
n
i 718 brand uit te drukken in kg vurenhout/m2 vloer-
T 658 (van 60 kg
r
u hout/m2) oppervlak. Volgens proeven blijkt de brandduur
u
tr 500
a 556
namelijk ongeveer gelijk te zijn met het aantal kg
e
p vurenhout per m2. Dit gegeven wordt gebruikt
m
e
t
als vuistregel voor de standaardbrandduur.
Dus: een vuurbelasting van bijvoorbeeld 60 kg
hout/m2 komt overeen met een theoretische
0 5 10 15 30 60 90 brandduur van circa 60 minuten. De bijpassende
tijd t in min.
luchttemperatuur nabij de brand is dan inmid-
Aangenomen Vuurbelasting dels theoretisch opgelopen tot 925 °C,
brandduur in kg hout/m2
figuur 2.35.
woningen 30 – 60 kg/m2 Een vuurbelasting van 60 kg hout/m2 is als norm
voorbeelden 2
vuurbelasting kantoren
winkels
30 – 90 kg/m2
60 – 90 kg/m hoog voor bijvoorbeeld een woning en laag voor
(indicatief)
archieven 90 – 120 kg/m2 bijvoorbeeld de meeste winkels.
1 kg hout 19 MJ
Figuur 2.35 Temperatuurverloop en brandduur van een Brandvoortplanting en rookontwikkeling
standaardbrand Materialen kunnen brandbaar of onbrandbaar
zijn. Onbrandbare materialen leveren geen bij-
Standaardbrand drage tot de ontwikkeling van een brand; brand-
Het verloop van de standaardbrand is weerge- bare materialen doen dit wel. Anorganische
geven in figuur 2.35. materialen zoals steen, glas en de metalen zijn
De theoretische standaardbrand kan sterk afwij- onbrandbaar; organische materialen zoals hout
ken van de brand zoals deze zich in werkelijkheid en kunststoffen zijn brandbaar.
ontwikkelt, maar blijkt in het algemeen toch
representatief te kunnen worden geacht voor de De bijdrage van brandbare materialen aan de
‘natuurlijke’ brand. brand wordt uitgedrukt in de mate waarin de
brandvoortplanting bij brand plaatsvindt. Deze
De duur van de standaardbrand wordt evenredig wordt op zijn beurt weer bepaald door de vlam-
gesteld met de vuurbelasting. Dit wil zeggen de uitbreiding en de vlamoverslag.
Materiaal Brandvoortplan- Rookdichtheid

ting (klasse) (m–1) Brandvoortplanting
Klasse 1 - zeer zwakke bijdrage
Hout, licht 2-5 4-9 Klasse 2 - zwakke bijdrage
Hout, zwaar 2 4-9 Klasse 3 - matige bijdrage
Zachtboard 4-5 4-6 Klasse 4 - sterke bijdrage
Hardboard 4 4-8 Klasse 5 - zeer sterke bijdrage
Spaanplaat 3-4 3-6
Gipskarton 1-3 <3 Afkortingen kunststoffen
Glaswol/steenwol 1 <1 PS poystyreen
PS-, PUR-, PIR-schuim 2-5 > 11 PUR polyurethaan
PF-schuim 1-2 <3 PIR polyisocyanuraat
PVC 1-4 > 11 PF fenol-formaldehyde
MF/PF-laminaat 1-3 2-8 PVC polyvinylchloride
PMMA 2-4 2-7 MF melamine-formaldehyde
PMMA polymethyl-methacrylaat
Figuur 2.36 Brandvoortplanting en rookdichtheid van materialen

Bij vlamuitbreiding gaat het om de snelheid van de steensoort oplopen tot 1.000 °C of meer.
waarmee een vlam zich langs het oppervlak van Figuur 2.37 geeft hiervan een indruk. De hoogte
een materiaal voortplant nadat het materiaal in van de kritieke temperatuur is in geen van de
brand is geraakt en bij vlamoverslag om de gas- gevallen precies aan te geven, omdat deze niet
ontwikkeling van het materiaal waardoor op een alleen afhankelijk is van de steensoort, maar ook
zeker tijdstip vlamoverslag optreedt. van de constructieve opbouw (statisch schema)
Materialen worden ten aanzien van de branden de belastingwijze.
voortplanting overeenkomstig figuur 2.36
ingedeeld in vijf klassen, oplopend van een Binnen- en buitenwanden opgetrokken uit
zeer zwakke tot zeer sterke bijdrage. steenachtig materiaal (baksteen, kalkzandsteen,
betonsteen, natuursteen enzovoort) zijn in het
De rookproductie wordt uitgedrukt in de rook- algemeen goed bestand tegen langdurige ver-
dichtheid, een maat voor de afname van het hitting, mede omdat door de grote thermische
doorzicht per strekkende meter. massa de opwarming traag verloopt. Vanwege
de grote brandbestendigheid zijn steenachtige
2.3.4.b Draagfunctie wanden daarom tevens zeer geschikt om als
Wat betreft het gedrag van de dragende delen brandscheiding te kunnen worden toegepast (zie
bij brand worden hier behandeld de materialen: paragraaf 2.3.4.c). Men dient erop te letten dat
◆ steen; de stabiliteit van de stenen wand niet ontregeld
◆ beton; kan raken bij sterke verhitting en de daarmee
◆ hout; gepaard gaande temperatuuruitzetting.
◆ staal;
◆ aluminium. ◆ Gewapend en voorgespannen beton
Gewapend beton is goed bestand tegen hoge
◆ Steen temperaturen. Bij verhitting is de temperatuur
Steen is onbrandbaar, maar bereikt bij verhitting van het wapeningsstaal maatgevend voor het
op een zeker ogenblik de kritieke temperatuur brandgedrag. De kritische temperatuur voor
waarboven de benodigde draagkracht niet lan- betonstaal ligt op 500 à 600 °C. Een normale
ger kan worden geleverd. Deze kritieke tempe- betondekking van 30 à 50 mm zorgt in het alge-
ratuur ligt boven de 500 °C en kan afhankelijk meen voor voldoende brandwerendheid
o
800 - 1000 C
baksteen
o
500 - 600 C
ongewapend beton baksteen wordt
en mortels plastisch
o
~
~ 1200 C
n
e
e
t lichtbeton
s
t
s
n
u cellenbeton
kritische
temperatuur
kalkzandsteen
o
500 - 600 C
zandsteen
n materiaal materiaal
e o
e
~
~ 600 C sterk genoeg teveel verzwakt
t
s
r
u
graniet
u
t
a ~ 900 oC
~
n
basalt
0 500 1000
o
temperatuur materiaal in C
Figuur 2.37 Draagvermogen van verschillende steensoorten als afhankelijke van de temperatuur

66
(≥ 2 uur). Een grotere betondekking zonder van de geringe warmtegeleiding van hout, figuur
hulpwapening werkt averechts omdat dan door 2.38-1 en -2.
ongelijkmatige uitzetting bij brand eerder beton- De door brand gereduceerde houtdoorsnede
schilfers kunnen afspringen waardoor de wape- moet bij de gestelde brandwerendheidsduur nog
ning bloot kan komen te liggen. net voldoende draagkracht bezitten om de aan-
wezige belasting te kunnen dragen. Voor grote,
Voorgespannen beton is gevoeliger voor ver- massieve doorsneden is dit over het algemeen
hitting (kritische temperatuur 300 à 400 °C). geen probleem, al is voorzichtigheid geboden
Constructies in voorgespannen beton kunnen ten aanzien van de kipstabiliteit bij een ligger en
daarom in het algemeen geen hogere brand- ten aanzien van de knikstabiliteit bij een kolom.
werendheid bereiken dan één uur zonder extra Lichte profielen, zoals die onder meer worden
maatregelen. toegepast in de houtskeletbouw, vergen echter
bescherming, bijvoorbeeld door middel van
◆ Hout gipskartonplaten, figuur 2.38-3.
Hout is een brandbaar materiaal dat bij een
temperatuur boven de 170 °C gaat ontleden Bij houtconstructies worden vaak stalen verbin-
en dan brandbare gassen gaat afgeven. De ont- dingsmiddelen toegepast. Deze moeten afhan-
brandingstemperatuur ligt op ongeveer 250 °C. kelijk van de zwaarte van de stalen onderdelen,
Hout dat aan brand wordt blootgesteld brandt van de mate waaraan deze kunnen blootstaan
alleen aan de oppervlakken die worden verhit. aan brand en van de vereiste brandwerendheid
De inbrandsnelheid is nagenoeg constant. Voor worden beschermd, bijvoorbeeld door bekleding
vuren en grenen is deze circa 0,7 mm/minuut met hout.
= circa 40 mm/uur. De sterkte van het onder
de koollaag gelegen, niet door vuur aangetaste ◆ Staal
hout vermindert praktisch niet, mede als gevolg Bij constructiestaal wordt het draagvermogen
gebaseerd op de vloeigrens. Boven de 200 à
oorspronkelijke
doorsnede
150%
ft = 360 N/mm2
resterende doorsnede
inbranddiepte;
1 doorsnede bij standaardbrand fy = 235 N/mm2 tr
gelamineerde ca. 40 mm/ h
e
k
100% s
vollewandligger e
t
te
rk
k
r te
e
t
s
k
e
r
t
/ vl
s o
n e
e 60% ig
r
g re
i n
e s
o
l
a b 50%
2 doorsnede massieve 2 doorsnede samen-
v
e
v
gelamineerde kolom gestelde gelami- ie
t
a
l
neerde kolom e
r
20%
kritiek
bescherming door bijv. temperatuur
gebied
gipskartonplaten
0 100 200 300 400 500 600 700 800
temperatuur staal in C °
Figuur 2.39 Verloop treksterkte en vloeigrens van

3 houtskeletbouw constructiestaal als functie van de temperatuur
Figuur 2.38 Inbranding hout bij blootstelling aan brand

300 °C neemt de vloeigrens vrij snel af zoals pingbouw in de meeste gevallen tegen brand
blijkt uit figuur 2.39. moeten worden beschermd. Figuur 2.41 geeft
hiervoor een aantal mogelijkheden.
Bij 400 à 600 °C bereikt constructiestaal de kri-
tieke temperatuur en verliest het materiaal zijn Oplossing b is het meest gebruikelijk als het
draagvermogen. De precieze temperatuur waar- staal niet in zicht hoeft te komen, oplossing g als
bij de constructie bezwijkt (of feitelijk plaatselijk dit wel wordt gewenst. Bij de laatstgenoemde
gaat vloeien) hangt onder meer af van de door- mogelijkheid zal gewapend beton in de kern
snedevorm, de aanwezige belasting ten opzichte moeten worden toegepast om voldoende verho-
van de berekende belasting en de keuze van het ging van de brandwerendheid van de kolom te
statisch schema ( een statisch onbepaalde bewerkstelligen.
constructie kan meer incasseren dan een statisch
bepaalde constructie). ◆ Aluminium
Aluminium is een onbrandbaar materiaal. De kri-
In figuur 2.40 zijn voor een onbeklede stalen tieke temperatuur ligt echter onder de 300 °C en
kolom enige mogelijke doorsnedevormen aan- het smeltpunt ligt bij 660 °C. Het is verder sterk
gegeven, alle met ongeveer dezelfde draag- warmtegeleidend.
kracht. Uit de grafiek kan worden opgemaakt Aluminium wordt als draagconstructie weinig
dat de brandwerendheid toeneemt naarmate toegepast; des te meer echter als secundaire
het oppervlak van de doorsnede A groeit ten drager in kozijnconstructies en gevelpanelen.
opzichte van de buitenomtrek F van het pro- Voor het weerstaan van branddoorslag en
fiel. -overslag zijn aluminiumconstructies weinig ge-
schikt. Dus zullen waar dat nodig blijkt (zoals bij
Stel bijvoorbeeld: 244 × 20
borstweringen in de gevel), extra maatregelen
60
moeten worden getroffen om de brandwerend-
kritieke temperatuur brandwerendheid
400C ca 19 min. heid van aluminium te vergroten. Als dit niet
50 500C ca 23 min. mogelijk is, moet dit materiaal plaatselijk worden
600C ca 28 min.
.
n
i vervangen.
m40
n
i
id
e
h 30
2.3.4.c Scheidingsfunctie
d
n
e Van de voor scheidingsfuncties toegepaste mate-
r
e
w kritieke temperatuur rialen en constructies worden hier besproken:
d 20
n 600
a
r
◆ steenachtige wanden;
500
B 200 × 200
400 ◆ lichte scheidingswanden;
10
◆ glas;
244 × 20
HEB 280 HEA 300
HEM 220
◆ kozijnen en deuren.
0 50 100 150
F
Profielfactor [m-1]
A ◆ Steenachtige wanden
F = buitenomtrek profiel
A = oppervlak van de doorsnede Massieve steenachtige wanden kunnen bestaan
uit metselwerk van baksteen, kalkzandsteen, uit
Figuur 2.40 Brandwerendheid van onbeklede staalprofielen blokken of uit platen van cellenbeton, grind-
als afhankelijke van de profielfactor F/A bij verschillende kri- beton of gips en dergelijke. Alle genoemde mo-
tieke temperaturen gelijkheden zijn in het algemeen zeer geschikt
om te dienen als brandscheiding. Uit figuur
Vollewandliggers en -kolommen in zware wals- 2.42-1 blijkt dat al bij een dikte van 75 à 90 mm
profielen zijn dus aanzienlijk minder kwetsbaar een brandwerendheid van 60 minuten wordt
dan bijvoorbeeld lichte vakwerkconstructies. bereikt en bij een dikte van 80 à 120 mm een
Ook al wordt gekozen voor zware profielen met brandwerendheid van 120 minuten, afhankelijk
een compacte doorsnede, dan nog zullen de van het gekozen materiaal.
staalconstructies van gebouwen in de verdie-
68
a b c d
e f g h i
a omhulling door metselwerk e staal-beton: inbedding in gewapend beton
b bekleding met isolerende plaatmaterialen (gips- f staal-beton: inkassingen gevuld met gewapend
karton, hout enzovoort) of pleisterwerk op gaas beton
c bespuiting met isolerend materiaal (vezel- g staal-beton: buisprofiel gevuld met (gewapend)
cementgebonden) beton
d verf die bij verhitting opzwelt tot een schuim- h watergevulde kolom (permanent doorstro-
achtige substantie (brandwerendheid tot mend of alleen doorstromend bij brand)
30 à 40 minuten i onbeklede kolom, door sprinkler bij brand nat
gehouden
Figuur 2.41 Bescherming van een stalen kolom tegen verhitting door brand
Vloeren zijn meestal van gewapend beton van aanzien van de bovenliggende vloer bij een
ten minste 100 mm dik. Het hoeft geen betoog verende aansluiting van de wand met de vloer.
dat hiermee gemakkelijk is te voorzien in elke
gewenste brandwerendheid, mits de wapening ▶▶ Lichte scheidingswanden worden besproken
voldoende betondekking heeft. in deel 5 Afbouw hoofdstuk 1 Scheidingswanden
◆ Lichte scheidingswanden ◆ Glas

Met lichte scheidingswanden kan eveneens een Glas is onbrandbaar; bij 750 °C begint het mate-
goede brandwerendheid worden bereikt zoals riaal te verweken.
blijkt uit figuur 2.42-2. Lichte scheidingswanden
bestaan uit een enkel of dubbel inwendig skelet Normaal vensterglas wordt zeer veel toegepast
van hout of staal, meestal bekleed met gipskarton in de bouw, zowel in buiten- als binnenschei-
en al of niet voorzien van inwendige isolatie dingen. Gewoon glas breekt echter al spoedig
(bijvoorbeeld steenwol). bij ongelijkmatige verhitting en is daarom als
De brandwerendheid hangt voornamelijk af brandwerende èn als rookwerende scheiding
van de dikte van de bekleding: met tweemaal ongeschikt.
circa 10 mm wordt een brandwerendheid Gewapend spiegelglas (spiegeldraadglas) is voor-
van 30 minuten bereikt, en met tweemaal 20 zien van een ingegoten draadnet. Het brekende
mm een brandwerendheid van 60 minuten. Een glas valt zodoende niet uiteen zodat het glasvlak
dikkere beplating loont gewoonlijk niet; er zal min of meer gesloten blijft voor rookdoorgang
dan eerder worden overgestapt op een massieve en er minder gevaar bestaat voor verwonding
steenachtige wand. door losse scherven. Gewapend glas kan daarom
Bij lichte scheidingswanden moet men goed let- als rookscheiding dienen; bij grotere vlakken
ten op de branddichting van de aansluiting met echter niet als brandscheiding omdat het glas
andere constructiedelen. Dit geldt met name ten teveel warmtestraling doorlaat.
Brandwerendheid in minuten 20 30 60 90 120
Baksteen en kalkzandsteen 70 70 90 115 120

Cellenbeton 70 70 75 100 115
Grindbeton 60 60 80 100 120
Gipsblokken of wandplaten 60 60 80 80 80
benodigde dikte d in mm
wanddikte d
1 massieve wanden van steenachtig materiaal
Brandwerendheid in minuten 20 30 60 90 120
lichte scheidingswanden met bepla- ±10 ±10 ± 20 – –

ting gipskarton of spaanplaat
benodigde dikte dpl in mm
l
p
d
l
p
staal hout d
enkel skelet enkel skelet dubbel skelet

zonder isolatie met isolatie zonder isolatie
2 lichte scheidingswanden
Figuur 2.42 Brandwerendheid scheidingswanden
Gehard glas springt bij een temperatuur boven ◆ Kozijnen en deuren

de 200 °C in kleine korrels uiteen waardoor snij- Ramen en deuren worden geplaatst in kozijnen.
verwondingen zo goed als uitgesloten zijn. De brandwerendheid van het kozijn moet gelijk-
Gehard glas kan in beperkte mate als brand- waardig zijn aan de daarin opgenomen ruit of
werende scheiding dienst doen. Zo is 30 tot 60 deur evenals de onderlinge aansluitingen. Evenzo
minuten haalbaar bij gehard glas met een speci- geldt dit voor panelen die in kozijnen zijn gevat.
ale coating die de straling reduceert.
Deuren kunnen naar behoefte een bepaalde
Thermisch-isolerend glas laat zeer weinig stra- brandwerendheid krijgen. Zo bereikt een mas-
ling door en kan daarom een brandwerendheid sieve deur met spaanplaatvulling en afgewerkt
bereiken van 60 en zelfs van 90 minuten. Deze met een hardkunststof beplating een brand-
speciale beglazing bestaat uit twee, drie of meer werendheid > 30 minuten.
lagen vensterglas of gehard glas die onderling Branddeuren bestaan vaak uit een stalen doos-
worden gescheiden door een helderdoorzichtige constructie gevuld met bijvoorbeeld hout of
gel of interlayer. minerale wol. Hiermee kan afhankelijk van de
dikte en de precieze samenstelling van de deur
Glazen bouwsteenwanden kunnen een brand- een brandwerendheid tot 120 minuten worden
werendheid van ten minste 30 minuten bieden bereikt. Bijzondere aandacht vraagt de brand-
afhankelijk van de constructieve opbouw en het werendheid van de sponning.
type stenen (enkel- of dubbelwandig; afmetingen).
70
Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur
1 Jong, A. d, e.a.: Bouwbesluit 2003. Den Haag

2003.
2 Overveld, M. van: Handboek Bouwbesluit. Den
Haag 2003.
3 Ministerie van VROM: Het nieuwe Bouwbesluit.
Den Haag 2002.
4 Serie artikelen naar aanleiding van het Bouw-
besluit, verspreid over vele afleveringen in Bouw-
Wereld, 1992-1994
5 Ontwerpen en brandveiligheid. SBR-publicatie in
vier delen, 1998.
6 Een brandveilig gebouw ontwerpen; Handleiding
voor ontwerpers. SBR-publicatie 91
7 Mierlo, R.J.M. van: Rookafvoer uit hoge ruimten;
ontwerpregels/rekenmethode. SBR-publicatie 233,
1994
8 Handboek voor de brandweer, Band I, deel 7,
Preventie brandbestrijding.
9 Twilt, L. en J. Witteveen: Brandveiligheid staal-
constructies, juli 1980.
10 Leeuwen, Katja van: Wegwijzer voor de bouw:
een actuele gids in de doolhof van organisaties,
regelingen, voorschriften en afspraken in de bouw-
sector. SDU Uitgevers, Den Haag, 1996.
Normen
Voor een overzicht van NEN-normen wordt ver-
wezen naar figuur 2.14.



   
        

        
   
        
        
           
        
        
         
         
      


         

    
       
             
          
              
           
         
     
               
          
      
        
   
      

         

      

     
        
        
     
            
    
   
      
            
       
              
              
          
    
      
        
        

        
             
             
         
     
            
           
     
             
      
  
             
           
           
       
  
  
   
       

    
       
      
        
      
     
       
     
      
      

  

      
      
    
      
  
     
    
      

         
         
 
       

 
      
      
       
        
        

          
         
       
  
      

     
          
          
       
        

          
          
            
       
     

        

     
        
   
          

         

        
  
         
        
                
      
 
      
     

         
    
    
        
         

     

     
         
   
           
               
         
      
     
 
         
       
       

  
     

     
       
 
     
   
      
      
    
  
            
 
       
    
     
       

      
  

     
    
       
   
         
       
         


 
    
      
    
        
      
         
     
   
            
    
                
        
     
                
        
       
              
         
              
              
         

       

 
  
            

         
             
          
            
            
           
           
               
               
             
         
            
       
         
  
    
   

       
           

  
       

     
       

      
     
 
      


    
 
 
        
      
        

   
             
       
       
        
             
             
           
         
      
       
      
               
            
      
              
             
     
          
              
           
           
   
  
      
  
         

            
           
          
            
           
      
     
          
             
          

   
      
       
      
   
 
      

 
       
     
     
   
     
   
   
   
  
  
      

     
   
  
  

       
    
  

    
          
    
        

      
              
        
           
    
  
           
       
           

        
    

       
     
  
      
          
             
    
            
     
         
       
          
        
         
  










  


    
   

  


 
 

  
    
       

        

       
       
       
       

       
       

      
              
      
           
   
              
          
        
      
           
              
               
            
      
          
      
      
  


         

             
            
             
               
          
     
   
             
       
               
   
   
          
       
            
       
   
     
       
            
       
  
       
        
         
  
    
   
     
   
 
     
   
      

      
    
       
              
              
               
    
           
          
      
        
         
      
         

  
  
    
 
    
    

  
       
 
     
 

    
      

          
    
      
     
    
 

   
    

 
    
 
         

 
            
           
           
              
                
      
            
             
           
                
          
               
             
              
           
            
              
            
   
          
                 
             
             
            
             
           
 
         
           
        

  
 
      
    
     
  
     
  
  
      

  
 
       
    

  
      
 
    
  
    
      
       
 
        
      

   
     
     
     


     
     
         
       
     
    
    


    
  
        

                 
              
                
                
   
 
 
   
 
   
   
      
    
 
   
  
 
  
            

      

 
       
    

 
   
  
 
    
  
   
 
   
    

  
  
     
  

 
 
           

     


 
   

 
 
 
  
   
     
   
   
  

    
     
   

        
 
      

       


       

 
 

    

      


  
  
  

      

  
       
   

        
      

 
         
          

       
      
            
          
           
         
    
              
         
      
       
      
    
  
         


    
    
            
               
       
             
              
           
          
        
          
             
           
         
               
              
              
     

          

      
        
       

        

      

       
   
      
    

        
     
 
     
   
   
         
    

     
   
     
     

     
   
   

      
   
      
    
     
      
             
      
    
    

      

              
       
        
        
         
            
            
             
          
       
       
      
     

    
     
          

      

     
           
       

  


    
   
  
     
     
    
       
         
            
        
     
             
              
               
            
           
              
         
 
               
                
             
         
        
  
      

       
      
      
 


      
     
     
   
       
      
      

  
     
  
            
       
      
  
             
            
     
       
             
       
     
           
       
              
          
               
      
      
     
             
     
        
         
          
          
           
       
               
           
     
            
        
            
              
            
          

    

 
      

   

 
 

    
            

  

 


    
 
    
   
    
  
   
 

    
    
    
         
       
   
      
       
    

 
         
       
   

     
     
    
         
     
      
 
  
     
    
  
            

     
              
          
      
            
                 
         
     
               
               
                 
             
             
              
                 
            
                  
             
       
        
                
       
          
  
       

 
          
     

        

        
    


        

     
    
  
        
 
        

        
 

   

 

    

   


      

     
    
         
                 
            

         
        
 
   
        


     











        

           



 

  
 
   
  
    
  
     

   


 

    
       
  

 


 
   
         
      
           

 
      
   
   
                 
          
     
          
             
            
        
     
    
       
                
          
       
       

               
      
               
            
           
  
         

        

      

      
    
     
                 
     
       

       
        
     


         
    
      

           
        
      
      
        
  

                
       

     
       
     
         
      
       
 
   
  
 
      

       
           

        
      
 
 
         
        
                
   
        
              

           
    
             
       

       

          
                
       
    
           
     
             
           
    

 
         
        
       

      
      
     

 
       

       
       
      
         
          

          
      

  
 

      
          
             
          
     
            
      
              
           
          
       
     
           
       
 
     
 
      
        
 
     
 
        
       
 
    
    
 
 
    
    

 
    
       
        
         
     
  

             
        
      


     

    
       
              
               
           
        
              
           
    
        

        
       
      

       
 
    
           
          
       
            
        
          
     
            
         
            
        
       
            
             
            
           
            
       
      
         
 

       

              
              
                
            
              
               
           
     
           
   
   
     
           
             
             
              
            
               
   
        

                
            
     
          
     
     
               
          
           
               
          
        
               
         
         
           
              
              
               
            
      
       
      
        
     
             
        
             
           
  
      

            
         
      
      
           
            
           
        
           
             
    
     
      
     
     
      

      
    
     
      
 
 

 
 
    
   


      

      
  
 

        
      
  

          


  
    

 
    
       
            
      
  
    
      
     
   
  
   
   
        
  
     
           
          
       
     
        

       

    
        
             


        
   

    
   

         
 
 
       
       
    
       
     
       
  
    
 
  
         

       
    
  
     
           
  
         

    
          
        
       
   
        
     
           
        

     
     
  
      
     
        
      

          
           
      
 
       

     
    
      
    
     
    

  
        

          
           
       
              
               
        
      
                 
            
            
      
              
           
         
      
        
       
          
       
            
      
       
               
            
        
            
              
         
 
 



  
 

  



  
  
     

           

             
              
     
         
     
            
              
      
              
           
          
            
      
      
        
      

  
 
        
   

         

  

  


     
           



      

      

      
  
   
    



     
     
           
       

 


     
 
 


      
  



  

       
  
    


 

    
         

  
 
 

 



    
    
          
             
            
             
       
      

   
   
    
 




  

    
   
     
  
  
          


        
         


      
    
      

     
  
       
       
          

  
  
        
 
     
 
        
       
        
   
        

      
     
 
    
 
     
  

        


  
   
     

   
            

           
               
         
     
        
            
      
          
            
                
              
             
            
       
     
            
    
              
      
       
       
  
            
              
             
          
           
      
   
   

       
 

 
       
       

 

   
 


    


 
 
   
   
 
   


 


    
     
   
      





      
     
          
     
  
              
 
          
     
              
             
          
                 
             
             
        


  
       
     
 
     

       
       
    

       
      

        
         
     
      
     
     
       
     
   


 
   
        
      
             
       
       
 
     
      
     
   
   
 
  
         
    
       
      

       

       
        
               
      
    

     
        
       
        
             
          
       
     
  
  
 

    
  
 
 

      


  
 

 
 
  

         
           
     

    
    
  
   
        

              
     
            
              
      
              
         

   
               
                   
           




     

 



        
       
       

   
     




     
        
       
       
      
        
       

   
    
    

 
      
      
       
       
     


        

        
       
         
        

       
           
      
    
    
  
         

               
           
           
            
           
             
            
       
       
    
 
       

      
        
      
     
       
        
   
   

 

  
 
  
              
     
       
     
     

      
     
    
     



  
        


     
        
     
       
 
       
           
             
    
    

      
        
      
      

   
      
       
         
   
       
    
      
 





     
     

     
     

   
 
   
  
         

     
    

      
     
   
     
     
    
    
        
    
       
   
   
  
     

      
       
      
     
        
       
       

 
    
        
     
       
    

         
         
     

     
    
       
 
      
         
          

       
           
       
               
           
                 
             
            
        
 

          
             
          
            
              
               
            
            
            
     
            
       
       
        
     

 
 
  
  



 


     

   
  
      
 
 
      
       
      
      
     
     
         
      
            
            
           
            
          
         
            
          
      
         
       
     
          
          
                
              
              
              
     
  

    

      
  

     

   
  

      
   

 
    


     


   
  
 
       

  
  

       

   
  
 
    
  
     
        
    

      

     
     
    
     
 
          
  



        
              
       
      
       
      

             
          
               
            
                
              
         
       
     
         
      
        
       
 
      
         
 
      
      
     

    
             
      
      
       
        
  
  
         
 
      
      
       
        
         
   
     
  
      
    
             
             
          
      
               
                    
   
   
           
              
          
      
             
             
 120/366
  

 
 
 


    

  

    
   
 


     

  

 

       

    
   
   
      

     
        

      
     
  
    
     
      
 
        
       
              
                
           
             
             
        
             
              
    
               
            
           
        




       


     

     
   


      

   
      

  
  
      
            
          
       
          
               
          
       
               
                 
       
           
       
        
                 
        
      
   
  
               
              
                
             
              
               
        
      

        

         
        

       
        
       
   



   
 


    

    
  
       
        
        
       
     
 
        
          
            
      
               
             
         
                  
      
     
    
              
                 
            
 

       

 

     
       

    
      
     
      
    
     
     
 

       
 
       

      
         
           
       
                
           
            
                
             
      
 
 
 
     
     

              
        

     
       
  


 
         

 
  

         

     
   

        
          

        
  
      

       
       
    
       
   
      
        
         
 
 

 
     
          
       

            
           
      
        
                
           
        
  
               
                 
                 
       
  

                
              
            
     
              
          
             
        
      
             
         
               
                
                 
            
 
         

               
            
          
            
       
        
        
     
  
  
          
      
       
       
      
     
      
       
      
       

 


        
        
     
      
  
     
             
              
     
  
     

      
       
       

           

     
    
      
      
     
     
 
  
  
       
      
      
       
  
       
  
      
      
       
       
     
     
         
     
         
      
        
      
  

       
     
     
  
  
        
   
      
           
             
               
              
       
       
   



     

  
 
 
     
 
        
         

          
 
   
             
            
         
      
        
       
      
       
        
      
        

       
      
       
   
     
           
       

       

      
     
    
       
    
  
           
         
        
        
             
      
           
              
          
             
     
      
        
      
         
          
     




  
 



   

 




 

 
 
  
  
  
  
           
 

      

     
       
      
     
      
      
      
       
           
      
          
             
         
       
           
            
               
        
       
       
         
            
              
           
            
       
       
       
           
        
               
            
             
       
      
            
           
             
        
         
        
          
           
            
              
             
           
            
         
  
        

  
      
               
              
           
            
      
          
       
          
              
              
          
       
       
               
     
             
              
           
               
          
      
       
     
             
        
             
           
            
              
                 

       

      
 
 
        
 

 
       
 
      
     
          

      
            

             

     
      
 
      
  
    
 
         

   

 

    

      
      
          
      
 
   
   
    
      
    
 
         
     
 
             
  
    
  
          
  
      
         
        
     
 
            
           
           
           
      
       
            
               
           
          
                
           
          
  
 
     


  
 
 
     


    
  
        
 
  
  
 
        
  

  
   


   
   
   
     
  


             
                 
             
                
      
     
       
            
         
            
     
         

             
               
            
            
             
          
         
             
            
      
          
              
             
         
           
              
                 

  
     

      
      
      
    
           

    
     
        
        
      
      
       
 
        
  
        
         
      
       
      
      
          
 

       
        
      
     

       

           
      
 
 
   
       

        
           
           
       
       
     
      
      
      
 
 
     
            
     
    





   
 
   

   



      
 

 
 
   
     


      

      
              
            
     
          
     
         
            
            
             
             
        
     
            
              
             
           
                 
            
             
    

       
       
 
       
       
     
      
           
          

  
              

          
       
          
     
        
                
            
        
              
       
  
               
              
          
     
     

 
     

   
     
    

 
       

     
         
 
         

        
        

             
             
          
           
              
            
               
           
      
        
              
             
            
      
     
      
      
       
        

       
      
   
       
            
     
    

      

     

        

   
 
       


  
      
 
        
 
      
         
      
            
    
     
      
       
       
     

      

          
        
  
         

                
            
             
              
            
        
        
           
        
       
       
      
           
       
    
   



     



 
 

 


   
 
   
     
   

 
 


 

 
         
  


         

           
      
     
        

        
      
        

 
      
        
        
 
     

      
       
      
      
  
  

      
             
      
      
 
      
     
      
      
      
           
       
    
      
     
      
 
       

        
       
 

           

      
      

    
        
       
     
   
         
            

  
        

     
   
       
   
 
   
      
       
       
      
     
      
        
      
          
      
     
      
       
      
      
  
   
     
     
      
 
     
     
      
           
     
       
        
       
      
      
      
     
        

         
               
      
           
               
         
             
                
            

     

     
          
             
            
      
               
      
        
        
      
            
        
     
               
                
         
             
            
              
           
     
            
                  
             
        
       
               
            
          
      
                
          
           
               
   

     
   
      
               
           
      

  
          
      

        
        

              
            
             
            
            
    
       
           
          
    
               
               
            
               
                
                 
           
      
           


   
 
 
  
    

 
   
 
   
 

 
   

  

   

  
       
          
     
                 
        
   
        
        
         
         
       
                  
       
                  
      
         
              
 
 

 
      
     
         
        
         
             
         
  

      
    
 
       

        

   
  
      
  
   
  

       
     

       
     
      
        

       

             
    
 
         
            
          
         
              
          
            
           
     
       
              
            
         
      
             
              
             
      
       
            
              
               
          
            
           
        
    
      
     
       

           
             
           
            
          
            
          
          
      
          
              
             
    
              
          
   

     
  
      

 

          

    
     

   
        

 

       
      

      
     
     
   
      
    
 


    
 
     

      

  
              
            
       
       
          
            
             
     
         
             
             
             
         
      
        
            
               
           
          
        
       
     
      
       
       
     
     
     
 

  

          

  

         
      
     
       
       
      
      
          
            
   
  
       
             
      

        

        
          
         
     
  
        
         
      
     
             
          
    
     
    
         
         
  
        
              
               
         
     
   
               
     
            
                
              
             
      
     

  
      
       
   
      
   
  
      
  
        
     
       
         
    
      
       
        
       
     
  
    

      
    
       
         
        
     
  
      
      
   
 
          
     
       
    

     
    
       
  
 
    
       
               
      
              
          
      
             
           
               
         
           
             
              
             
               
       
        
           
            
         
               
              
             
     
       
             
           
       
        


                
                 
              
             
       
             
       
            
             
            
             
      
              
         
             
     
  

       
 
  
       
    
           
         
             
     



      


     

      
             
        
      


       


 
     
       
   



 

 
   







      



  




      



    
       
          
  
         

               
            
      

          

    
         
            
 
            
             
            
             
        
          
          
     
           
     
       
  
      
       
  
  
      
      
      
     
    
 
        
        
   
      

  

       
     
      
      
     
              
  
      

        

     
      

  

     
 




  

      
 
   

     
   
        
      
          
              

               
            
 
     

      
        
       
              
      
      
           
             
           
       
      
 
      
              
           
      
    
  
        
              
            
 
          

           
          
          
          
 
    
     
             
          
            
        
      
              
           
      

     

 

    


       

    
                
           

  
        

    
          
       
        
             
              
             
       
  
    
              
               
               
                
          
            
        

   
            
              
          
             
        
               
            
          
              
            
          
               
     
       
     
 
        

     
      
  
      


         

             
           
      
   
     
        
 
      

        
    
               
           
       

       
     
        
    
    
    
 
       

    
    
     
       
 
  

 
      

 
     
 
   

           
         
         
     
  
      
       
          
      
      
 
      
      
      
     
  
  
    
      

      

 
         

 
           
           

       
      

      
   

  
    

    
          
        


        

      
     

      
        
       
         
     
     
        
 
     
     
      

        

       
            
           
      
        
   
     

         
             
       
            
                  
         
      
    
      
               
           
       
    
    
       
          
      
                  
           
              
     

   
      
    

            
           
     
          
                  
           
                 
    
        
             
              
    
         
                
             
             
          
   
       
        
   
        
        
        
      
 

 
  
    
 
     
       
  
     

     

       

       
 
   

            
         
            
        
     
         
    
           
               
             
                
           
  
            
               
        
                
               
        
 
 
        

    
        

      

  
    
      
  


    
   
     
    
     
      
    
     
            
  
      

      
     
     
 
      

      
    
        
        
     
     
      
            
 
 
       
         
           
          
                
              
        

           

        
        

             
            
       
     
          
             
               
            
             
              
            
             
           
        
             
             
            
              
               
         
      
           
       
      
      
    
    
 
      
      
        
      
     
   
   

         
          
           
  
   
 
               
     
       
               
                
           
          
             
             
              
             
              
           
            
       
            
             
             
            
   
              
  
       


               
           
               
              
           
              
  
      

      
      
       
     
  
   
  

       
   
  

       
 
  
     

     
       
  
     
     
       
         
        
  

           
             
          
          
       
          
          
             
  
         

              
          
     
       
       
           
               
             
    


    
     
     
       
       
     
     

   
  
    

     
   
         
 
       


      
      
      

       
       
     
 
         
       
        
 
  

 

      




 
          


        

      
    
       
       
      
       
          
     
      
      
  
      

         
          
        

       

    
        
      
  
          

        
    

     
      
        

      

       

      
         
        
       
          
       
            
      
            
            
                 
           
              
         

      

       
      
  
      

         

      
   
     
       
     
  
      

     
          
          
               
         
    
               
              
       
  


      
      
      
      
     


    
       
     
   

       
      
     

   
   
           

             
       
          
                
           
            
              
               
             
          
              
   


  

      
     
    
        
    
          
       
     
      
      
  

      
 
       
      
    
      
       
        
       
               
         
       

       
      
      
      
    

        
      
   

            

    
  


       

  
             

      
    
         

              
             
                
                 
        
       

 

 

      

 
      

       
   


 
       
       
     
      
         
      
       
        
        

  
       

     
       
        
                
     

     
            
              
            
             
            
     
              
              
              
            
               
       
         
  
      

      
    
    
    
         
   
           
     
                
            
               
   
           


  
            
       
     
        
         
  
     
  


 
 
      
 
   
 

 
   
          
   

  
  
 

         


  
 
         

 
          

  
    
 
   

           
 



      

       

          
     
 
       
        

 
            
              
             
               
            
        
             
       
      
             
       
     
    
         
      
         

    

        
     
       
     
     
          
         
 
       
    
       

     
          
     
      
       
       
       
           
         
       
      
     

      
           
            
       
    
        
 
   

    
      
     
    
        
       
    
       
      
        
     
        
     
  
 

 
      


  
             
    
      
      
     
   
             
       

      
     
   
              
    
      
  
    
     
   
      
     
       
   
       
       
      
            
       
   
  
    

          
     
    
        
      
      
               
             


   
 
     
  
 
   
         


   
     

               
      
            
          
          
         

 
    


       

   
        
       

       
         
          
  
        
      
         
      
         
    
      
      
    

     



 





 

   

 


    

            
  
   
       
   
 
       
   
    
              
              
            
              
        
        
     
   
       
      
 
      
    
      
    
        

         
     
     
      
  
    
      
      
     
    
         
            
          
      

       

     
    
      
  
       
     
     
     
     
    
      
       
     
    

 
      
            
         
    

       
    
     
      
   
  
      
    
        
 
     
       
      
          
               
           
              
           
      
       
        
               
             
           
            
            
   
  
            
          
               
           
           
             
              
   
  
        
           
           
             
              
   
                
        
             
       
       
      
    
   
 
   
      
     
     
      
     
 
      

     
      
      
     
      
    
       

       
         

                
              
               
         

 
              
                 
             
            
                
                
             
          
        
     
   
       
       
    
      

  
        
      
  
     
      
       
    
      
       
               
         
      
 
       
 
       
       
        
            
           
             
 
 
      

      
    
         
       
              
           
  
            
        
              
           
               
      
      
        
            
            
       
      
               
           
          
          
           
            
           
              
          
       
             
               
              
           
      

          


   


  

      
      
       
       
       
      
       

        

      
      

     
    
      
      
      
            
     
              
      
   
       
   

      
     
     
         


        
  

     

         


 
       


       

 
         

 


        


       


       



      
   
       

       

    

  

    

  
      

       
 
        
   
     

            
 
     
            
      
      
  

 
      
      
      

           
            
 
          

            
    
       
  
          
          
          
       
            
      
            
           
         
             
        
        
            
            
          
       
      
       
            
        
            
      
   
         
           

               
             
            
         
      
   
              
              
             
           
      
              
          
      

       
           
       
             
          
   
     
               
             
       


        
        
    
       
     
     
    
    
    
  

     
    
     
    

       
        
       
    
     
       
  
         

              
            
                
               
        
  
  
          
                
           
        
         
       

        
 
    
  
     
         
       
  
  
             
         
     

 
   
           
    
  
  
     
 
        
           
         
      
        
     

       






   

 
          
  
    
   
  
  
 
      
 
   
      
   
    
   
      
 


      

        


      
 
   
 
   
    
   
    
 
  





 
  
           
 
  
       

 

 

         
 
 


    

     
             
           
       
             
      
  
        
              
             
         
        


 
   
   

   



     
     
             

             
     
  
     

 
  
          
   
 
      
 
  
  
            
  
        

  
              
           
           
 
           
 
            
            
        
 
          


      
         
    
      
 
      
  
      
          
  

      

           

        
              
               
    
      
       
 
       

        
          

 
          
 
      
             
             
               
         
    
 
  
            

         
     
        
          
    
    
               
       
           
         
              
     
     

             
              
           
    
 
            
  
       
 
        
   
      
     
 
            
  
  

       
         
           
           
        
     
        
               
       
 

        
      

     
  

           
       
              
              
  
      
              
        
               
                 

      
          

    
             
                 
                
           
        
       
  

               
           
           
    
  
    

       
       
      
 
       



    
 
      
   
      
              
       
     
   

      
       
         
    
             
                
         
     
 
     

     
     

      

    
    
        

       
     
  
    
     


       
    
     

   
    
             
    
         

        
      
     

       
            
           
            
  


     
  
      



        
 
     
              

       
           
               

   
        
       


         

            
           
                 
      

              
              
 
   
          
    
       
          
      
       
              
             
  
 

 
 
 
  
    
  
 
  
  
  
  
  
 
  
  
  
  
      
      

  
            
                
              


              
                
               
        
       
               
               
     
  
         
  
              
         
       
          
       
  
        
     
     
          
           
     
        
      
       
             
     

    

          
 
      
         
        
 
        
 
     
                
  
    
 
     
   
           
   

                
                 
   
   
   
 
               
               
       
     


 
        

       
              
                 
                
            
              
           
      
            
                  
         
   

         

      
           
       

    


 

 


 
         
   


 
           



     


         
        
  
        
        

 
  
       
    
 
   
    


   
        
               
   
      
           
         
     

  
        

            
       
          
                  
                
       
               
              
             
                
            
             
              
             
        
      
             
            
      
       
    
       
   
       
 


     

        

           
                       
  
   
  
 
 

 

 


 
   

              
  

     

     
     
 
   
 

 
   
    
   
   
     
      
 

 
  

     

    


 


 
 
 

   

  

 
      

   
    

    
     
 
      
       
   
  
     
    
       

    

    

 



 
  

 

  
 
 
  
 
       
    

 
        
  
     
 

 

 



       
    
 
 



    
 
 
      

 
 

    
    
 
 
   
     
  




    
 




 

    
     




   





 


   


      
         

         
    
     
 
  

             
          
    
    
 


 

 
         
 
      
          
      
   
 
              
 
     

 
      
 
     
   
 

  

  
 
             


   
 

 
     
         
          

   
  
    
    
        
  
        

   
    
  
  
       
              
      
        
           
  
        

 
      
         
     
   
      
   

        


 
          
      
        
     
              
    
       
            
     
  
      
    

       
      

    
   
   
       
   
      

  
      
           
      

    
 
  
 
    
   
  


         
      
    

     
    

     
 

 
     

   
          
         


       
  

        

 

          
 
              
  
        
           
               
            
 
       
         

        
  
        
          
   

 
      
   
      
             
             
         
182
De begrenzingen die aan de doorbuiging wor- Hout

den gesteld worden in figuur 3.169 getoond. Hout ondergaat elastische vervorming, maar ook
Om te voorkomen dat de constructie verhou- vervorming door kruip.
dingsgewijs te slap en trillingsgevoelig is, moet Volgens de voorschriften Hout kan de kruip-
bij staal (elastistisch materiaal en relatief kleine vervorming door de permanente belasting in de
permanente belasting) een scherpere grens wor- eindtoestand gelijk worden gesteld aan de elasti-
den gesteld voor de bijkomende doorbuiging sche doorbuiging (dit wil zeggen kruipfactor
dan bij hout en beton. φP = 1). Ook kan de kruipvervorming betrok-
Daarom wordt voor staal als ontwerpregel voor ken op de (kortstondige) extreme veranderlijke
daken gesteld: belasting worden verwaarloosd (dit wil zeggen
kruipfactor φQ-extr = 0).
ubij ≥ 50% ∙ 0,004 ℓ = 0,002 ℓ
Op grond hiervan moet het kwadratisch opper - Een en ander leidt tot de volgende resultaten:
vlaktemoment I voldoen aan: • zonder kruip:
5 qQ �
3
qQ 5 (qG + qQ ) ⋅ �4
I ≥ ⋅ ⋅ = ~ 6, 5⋅ ⋅�
3 utot = ⋅
384 I
384 E 0, 002 E E
waarin: en:
qQ = veranderlijke belasting als lijnbelasting
5 qQ ⋅ �4
op de ligger [N/mm] ubij � ⋅
384 EI
E = 210.000 N/mm2 voor staal
ℓ = eigen overspanning van de ligger • mèt kruip:
4
5 (2qG + qQ ) ⋅ �
Met de verzwaarde eis voor ubij wordt tevens de utot � ⋅
384 EI
eis van ueind ≤ 0,004 ℓ, min of meer ondervan-
gen, ook wanneer geen zeeg zou worden aan- en:
gebracht. Uit de benodigde I kan vervolgens de 4
5 ( qG + qQ ) ⋅ �
gewenste constructiehoogte h worden afgeleid, ubij � ⋅
384 EI
figuur 3.165.
u
zeeg = zeeg
n
t o
o
t u
u
ij
u
eind = zakking b
u
u
on = onmiddellijke doorbuiging
u
tot = totale
u
bij = bijkomende doorbuiging
doorbuiging
u eind = doorbuiging in eindtoestand
begrenzing aan de doorbuiging volgens NEN 6702 :

a doorbuiging in de eindtoestand :
_ u >
u
eind = u tot ze 0,004
b bijkomende doorbuiging :
_ u >
u =u
bij tot 0,004
on bij daken
>
>
0,003 bij vloeren
0,002 bij vloeren die steen-
achtige wanden dragen
Figuur 3.169 Begrenzingen aan de doorbuiging

3 DRAGEN 183
Houten liggers met een grote overspanning De kruipvervorming treedt overal op; de vervor-
worden vrijwel uitsluitend bij daken toegepast. ming door het scheuren in de trekzone alleen op
Als wordt gezorgd voor voldoende zeeg is de ubij die plaatsen waar door de optredende belasting
bepalend voor de doorbuiging. de buigtreksterkte van beton fbr (≈ 3 N/mm2)
Bij hout geldt hiervoor dus: wordt overschreden.
4 Beide effecten tezamen kunnen voor de bijko-
5 (q + q ) ⋅ �
ubij �
384
⋅ G Q
EI
≤ 0,004 � mende doorbuiging ubij in het ontwerpstadium
globaal in rekening worden gebracht door te
Door de belastingen qG en qQ, de overspanning, werken met een voor de gehele overspanning
en de elasticiteitsmodulus E in te vullen kan uit aangenomen equivalente buigstijfheid E Ieq, waar-
deze laatste formules de benodigde I worden bij kan worden gesteld:
afgeleid.
De E is bij hout weinig afhankelijk van de sterk- EIeq ≈ α ∙ E’b I
teklasse. Zo loopt deze van 10.000 N/mm2 voor
K17 tot 12.000 N/mm2 voor LH30. Hierbij kan voor B25 worden ingevuld:
Stel: E = 11.000 N/mm2. α ≈ 0,25
Met dit gegeven kan de benodigde I worden be- E ’b ≈ 28.500 N/mm2
paald en hieruit de gewenste constructiehoogte
h, figuur 3.165. en voor B55:
α ≈ 0,35
Gewapend beton E ’b ≈ 36.000 N/mm2
Liggers en platen van gewapend beton vertonen
bij het toenemen van de belasting een complex Wordt bovendien opnieuw gesteld:
gedrag. Bij betrekkelijk geringe belasting is het ubij ≤ 0,004 ℓ, dan wordt:
beton in de trekzone ongescheurd. Het element 5 qtot ⋅ 4
gedraagt zich dan zeer stijf. Bij toenemende be- ubij = ⋅ ≤ 0,004 
α⋅ I
lasting gaat de trekzone scheuren, eerst waar het 384 E’ b
buigend moment het grootst is en vervolgens zodat:

over een steeds groter wordend gebied. Waar 3
5 qtot �
scheurvorming optreedt, neemt de spanning in Iben = ⋅ ⋅
384 α E ’b ⋅ 0, 004
de trekwapening toe. Hierdoor rekt deze extra,
hetgeen zich manifesteert als een terugval in de Uit de benodigde I kan verder de gewenste con-
stijfheid. structiehoogte h worden afgeleid, figuur 3.165.
Een tweede effect op de vervorming is de kruip. Bij balken is de doorbuiging meestal niet bepa-
De kruipvervorming is bij beton zeer aanzienlijk. lend voor de hoogtemaat. Dit is echter wel het
Terwijl bij hout de kruipfactor φP ongeveer 1 is geval bij de vloeren, omdat in die gevallen de
(dit wil zeggen vervorming door kruip is onge- hoogte van de doorsnede veel kleiner is ten op-
veer even groot als de onmiddelijke vervorming), zichte van de overspanning. Daarom wordt vaak
varieert deze bij beton in droge omstandig- uitgegaan van een minimumdikte voor de vloer
heden globaal tussen de 3,1 voor B25 en 1,7 van 1/30ℓ, om aan de stijfheidseis kunnen voldoen.
voor B65. De permanente belasting bij beton is
over het algemeen veel hoger dan de verander- Voorgespannen beton
lijke belasting. Daarom is dus ook het aandeel Voorgespannen beton heeft een aanzienlijk gun-
van de kruipvervorming ukruip in de bijkomende stiger doorbuigingsgedrag dan gewapend beton
vervorming u veel groter dan de direct merk- omdat scheurvorming bij voldoende voorspan-
bare elastischebij vervorming ubij;el door de veran- ning geheel achterwege blijft en vooral ook
derlijke belasting, figuur 3.169. omdat de kruip veel minder groot is. Zo kan de
voorspanning zodanig worden gekozen dat deze
in evenwicht verkeert met de neerwaartse belas-
ting. 193/366

        

             
               
        
       

          
    

     
   

      

       

        
   

     
              
      
            
      
        

       
  
            
  
    

      

     
   

  
          
 
       
      
       
        
     
        
 
         
         
        

   
         
        
         
    
           
   


       
       
      
  
              
                  
       
              
       
                
      
   

      

    

 
        

       


   

      
      
    
      
 
      
       
       
      
        
               
           
           
   

  


               
    
     

          

    
        
       
        
    
         

       
    
      
      

             
            
                 
  
         
      
      
       

      
     
  
    
  
   
   
 


    
 

 

       
    
         

   
      
     
         
       

         

       
  
              
                
             
               
              
                
    
       
   
               
              
     
 
          
        


 
   
           

     
     
   

     
 
 
   
       

 
  
   
        
 
 
  
 


       
  
    
  

 
  
 


  
  
    
         
      

       
 
  


        
 
      
     
       

  
  
        
      


 
         
   

      
     
 
 

 
    
  
 
 
        
      
       
     
   

                
              
            
            
               
        
             
              
     
            
  
 
             
              
         
               
             
              
              
            
      
       
         
 
       
   
    
         
      
     
         
 
     
  
    
     
      
  
        
      
      
    
       
      
      
       
      
      
         


 
   

    
  
      




       
 
     
  
  
       
 
    
  
  
  
   
   

  
         


   

       
  

     

    
              
   

 
       
             
   
            
      
       
       
         
 
    
             
            
            
         
              
         
  

              
   
  

    
       
     
     
     
               

  
   


        

  
 
  


          

        
   
       
    
      
      
    


               
       
 
   
   
   

           

             
             
             
     
                
            
           
           
          
       
          

      
                 
        
    
        
      
        
     
 
   
         

      
  
           
 
     

        
 
      

  
  
     

  
 
   
     
     
  
     
            

      
         
  
        

               

         
   
                            
        
  
                 
      
      
   
                 
            
               

  
   
              
               
      
    
        
      
      
      
     
          
     

    
     
    
 

        
       
       
     
       
     
       
 
 

        

       
     
  
     
 
 
      
       
       
      
   
        
               
    
        
       
      
        

     


      
         
  
 
     

        
           
    
    
  
   
 
    


  
 
    
 
 
  
   
   

      
     
         

 
      
 

      
     


    
       
    
         
         

      
           
       

 

     
  
      

       
       
         
       

        
               
              
     
     

  
   
  
 

 


 
  





 


     
 
 
  
  

 
 
 

        

         
  
  
  
   

  
  
   
 

 
     
 
    

   
 
       
          
         
     
     
             
            
          
              
               
              
              
          
             
         
        
      
           
               
           
     





 


 

  

   

  
 
  

 
    


 
  
        


 
 
 

  
     
   
 
         
           
           
      
       
    
        
               
           
              
              
              
                
            
             
             
              
          
     
             
               
               
          
  
  

 


  


 
 
  



  
 


     

   

       



       

         
             
                
            
             
             
               
              
            
             
             
             
                 
           
          
             
       
             
            
           
               
              
       
       
   


   

                

  
 
 
 

  
 
 
 
   

 

  

 
                
  

   
  
 
 

  
 
    
 
    
  
 

    
  
 
 
 
     

  
 
 
 
    
 
  
  

   
 
  
    



  
  
    
  
  




 

 
  
 
 


 
 
   

    

 
 
    



 

 




  

     

  

   

                
     
 
    
 


  
  
 
   
  
    
  
 
 
 
                
  
  
  
     
 

  
    
    
 

  
 

 


  
  


    
 
   
   
   
     
 
   
   

  
 

 
      
  


  
  
  
  

 
 

    
 
  
  

   
 
  



  
  
 
    
  


  
  
  
  
 
  

 
 


 

 

  
   
 
 
  
 
   

   

 
 
  
  

    


 
     



   

                
  
 
 
 
  
  
 
 
 
  
 
 
 

  
 
    
 


    
     
 
  
   
      
  
 
  
  
 
  

  
  
                
   

     


  
  

     
 


     
  
   
  
  
 
 
 

     
   
 
  
 
  
  

 
  
     

 
  
 

 
   
 
     
           
          
                  
            
                
          
          
     
      
        
      
        
          
           
  
         

            
         
     
         
      
         
       
      
      
      
       
  

 

 
 
 

        
   
   


   
  


      

     
   
      
   
     


      

             
            
        
           
            
          
               
           
    
             
 
        
    

         
      
     

  
            
  

             
  
         
      
       
           
              
       
    
     
          
         
       
     
     
          
   
          
         
            
              
               
              
            
              
           
             
               
           

  
         

       
       
      
   
     
      
         
 
       
        
        
       
         
         
  
        

     
       
       

       

             
    
          
        
            
           
            
              
      
        
            
            
        
      
       
      
 
         

      
          
       
     

 
       
       
       
                
       

      

      
   
       
       
    
      
           
  
        

           

       

         
      
           
      
    
       
      
        
           
    
                
            
 
       

       
              
                
        
  
  
 
  
  
 


  
   
       

  
       

      
     
     
       
           
   

        
          
        
  
        
        
 
      
   
  

      
        
           
           
       
            
              
      
         
               
              
       
           
               
            
              
              
      

        
          

     
 
       
      
      
    

       
        
       

 
  



 
   
   
      

 
  
   
 
   
     
          
  
 
      
           
 
      
       
      
      
           
           
           
        
      
            
       
              
            
                
            
      
      
         
           
               
             
            
    
                
                 
              
            
            
          
  
 
      
   
          
      
        
       
         

      
  

  
 



  
  
   
  
    
 

 
     
 
 
        



     
   

 
      
 
   
            
             
          
   
              
            
             
              
      
        
       
          
      
    
           
           
         
           








   



    
 
  
      

  
      

    
    
      

      
      
    
     
     
          
     

     

    
         
       

      
  
       
      
      
               
            
    
     
             
              
               
            
            
          
       
       
             
                
               
               
            
          
              
      
     
                
         
                
        
     
      
              
        



  
  
     

  
 
 
     
    

       
   



       

      

      
      


  
           
      


    

   



        

      
    
     
        
  
     
       
    

  
             
      
     
          
                 
          
           
    
     
             
               
  
         
             
     
             
             
            
              
       
     
      



   
 
 
 
          
    

    
    
       
  
    
     
     
   
     
     
       
            
     
      
      
            
          
             
           
            
             
              
             
   

210
literatuur
1 Ackermann, Kurt, e.a., Grundlagen für das Ent-

werfen und Konstruieren. Stuttgart, 1983.
a 2 Beranek, W.J., Serie dictaten Krachtwerking.
1 losse
stapeling b
Faculteit Bouwkunde TUD, 1990/2000.
blokken 1 metselwerk 3 Dicke, D., Stabiliteit voor ontwerpers. Delft,
c
1 gelijmde 1995.
blokken 4 Engel, Heino,Tragsysteme/Structure Sytems.
Ostfildern, 1999.
5 Natterer, e.a., Holzbau-Atlas. München/Basel
1993
2 knikgevaarlijk? 6 Oosterhoff, J., Kracht en vorm. Delft 1990.
explosiegevaarlijk? 7 Overspannend staal, Deel 1 Basisboek.
Staalbouwkundig Genootschap, Rotterdam
1996/2004.
8 Polytechnisch Zakboekje. Arnhem, 1994/2002.
9 Serie dictaten draagconstructies TU Delft
Bouwkunde en Civiele Techniek, vanaf 1990:
I Gebouw en constructies
II Belastingen en overspanningen
IIIB Verdiepingbouw
IV Bijzondere overspanningen
deel 2 Vorm en functie
a b c deel 6 Boog- en kniespanten
zwaardere met gewapende
2 muur 2 penanten 2 muur deel 9 Tuiconstructies
10 Vervormingseisen voor bouwconstructies. Staal-
bouwkundig Genootschap en Betonvereniging
SG/CUR-rapport, 1995.
Normen
a b Zie figuur 2.14 in hoofdstuk 2.
3 boog of toog: 3 voorgespannen latei:
voegen worden belast kan buigkrachten
op druk (in principe) opvangen
Figuur 3.212 Enige oplossingen in steen
Gewapende en voorgespannen steenconstructies

zijn qua gedrag vergelijkbaar met gewapend en
voorgespannen beton; zo ook de verbindingen
in die gevallen.


   

       
          
       
   
          
       


       

     
            
               
         
    
         
       
      
            
          
          
           
          
  
                
             
         
               
            
           
      
         
          
           
       
   
 
      

      
    

    
       

     
   
 
             
     
          
           
           
  
               
          
        
            
         
  
        

     
  

 
   

 
  
  
    
     
   
  
  
  
   
   
 
       



   
           

           
            
           
         
  
      
           
           
    
        

          
            
          
    
             
             
           
               
        
     
        
             
         
           
        


        

      
   
  
         
         
      
           
           
     
          
     
        
            
                 
            
 
 
      
      
     
  
       
          
       
      
       
      
      
      

     

    
     
     
  
     
       
    
             
         
    
                 
           
              
                 
              
 
  
   

              
      
         
   
 
   
     
    
       
    
      

       
       
        

 
     
     

     
      
      
              
              
           
           
     
        
             
             
             
              
         
      

           
              
         
            

              
   
               
        
            
          
      
           
      
            
        
         
        
            
             
      
      

       
            
        

             
            
             
      
   
           
               
          
                
         
  
          

             
         
        
    
          
              
             
          


  
           
          
          
               
            
         
            
             
           
  
       
            
             
           
        
       
           
            
            
         
         
       
      
            
           
          
             
           
   
     
              
               
              
        
      
          
           
 

            

               
               
            
          
             
           
     
       
        

     
  
       
        
         
        

 
       
       
      
      
         

          
    
         

      

         
      
        

        
      
      
          
   
      
  
          
         
               
         
          
          
           
      
       
      
          
         
      
 
  
          

      
   

        
 
       
      
  
   
        

         
 
      
         
     
       
       
  


         

 
      
            
            
     
           
               
          
            
               
           
          
             
  
     
           
            
           
                
           
               
           
               
          
       
    
          
             
           
       
                
          
     
            

  
 
  
       
      
  

       
     
    

       
     
      
       
    
     
       
 
       

           
       
   
   

       
      
       
     

         
 
       
 
        
    
          

     
       
      
         
        
      
       
          
 
 
       
         
     
          
  
  
  
  


       

            
      
            
           
        
              
      
         

         
        
         
      
   
          
      
           
             
        
        
        
            
          
           
           
      
             
   
        
     
                 
               
         
             
          


 
 
 

         

    

  
              
           
          
             
            
       
     
              
          
            
            
              
                 
             
     
             
      
     
              
             
           
      
       
     
     
       
       
        
    
  
          
      
    
      
       
        
 
     

     
     
         
  
       

     
            
   
          
         
        
        
          


     

           
            
    
          
             
            
              
          
            
              
      
             
            
           
       
         
         
             
          
            
              
               
             
               
       
     
      
  
     
         
         
              
             
              
           
           
        
              
           
        
                  
      
         
       
           
            
             
            
       
  
 
 



  

 


 
 
   


      
 
 
    
 
  
    
          
     
       

          
             
               
               
   
      
              
          
            
           
       
            
            
            
        
          
     
              
           
            
             
    
  


              
          
            
       
    
              
              
    
     
           
            
          
          
     
             
          
          
      
             
           
         

    
    
    
       

       
       
     
       
   
   

        
       
     
    
     
       
     
    
     
      
       
    
         
      
     
            
  
           
          
             
       
      
             
            
             
            
              
          
             
      
             
               
             
           
           
           
            
       
      
          
             
      
        
     
       
        
     
   
     

 
         

       
    
    
    

 
        
     
       
       

 
        
      
             
          

     

     
  

     
        
        
    
      
     
           
     

      


         
 
  

     
     
         
        
       
    
      

          
  
       
           

             
          
  
   
         
     
   
         
           
      
 
      
       
          
             
        
            

 




 


           
      
  
 
      
       
          
   

      

        
  
       
     

       
      



       
        

   
     
 
        
      
   
    

  
        
 
  
    
     

        

         
     
        
         
   

          
         
      
              
             
           
              
               
         
       

              
        
       
         
       
        
      
        

         

        
              
        
      
                
       
                  
              
               
            
               
           
           
              
        
 
  
            
             
            
            
            
             
             
    
        

              
                  

   
   












 


          

     

  
             
      
             
             
              
             
                
           
         
    
             
         
               
             
       
            
                
            
          
        
       
            
               
          
    
              
           
           
             
             
             
          
            
            
             
      
  
 
            
              
        
     
               
          
                
      
      
              
              
       

    

     
   
  
 




    
 
  
   
  
 
    
  
         
    

    
 
 

  

 

 
     
    

 
    
  
  

       
      
            
              
           
             
             
       
      
       
      
 
  


 
 
 
   


     
      
     

        
 
 
  


 

 
   
 
   

     

   
  
      
    
           
              
           
                
              
             
               
 
        

               
           
            
          
               
               
           

             

                
               
             
     
             
               
            
       
   
      
         
              
           
            
             
      
   
  

            
       
            
               
           
       
             
     
              
             
           
                
       
 



 
  
 
 
  

  

      
 


   


   

 
  
           
      

  
     
     
  







  
 
 
  

 
      
            

             
            
           
        

       
      
          

           
          
           
             
    
            
      
           
           
               
            
   
              
      
      
      
  
  
  


  
 



    
    
        


           

      
     
       
              
         
     
             
     
             
             
          
            
     
   
      
 
      

           
   
    
      
              
            
      
      
       
    
      
       
                
          
         
    
          
               
         
         
      
     
         
     
         
              
           
           
      
       
      
       
       
 

  
       
  
      
  
 
 
 
 
     
  
       
     
        
    
        
    
       
    
        

      
               
          
             
            
      
             
             
             
                
            
         
            
                
         
     
 
         
        
      
      
         
     
     
        
       
         
       
     
            
           
         
            

     
            
         

        

          
             
               
          
              
    
       
         
        
                
         
                
            
             
        
            
               
           
       
         
       
        
         
           
           
           
       
       
          

     
         

       

     
      

    
   

 

  


  


   
  
  
   
  

  
        

                
           
               
          
         
       
        
              
     
       

   
       
 
 
 
       
      
  
 
 
          
      
        
  
 
    
       
    
   
 
     
  

       
      
     
     
       
        
    
     
      
   

 
       
      
 
    
               
   
   
       
             
            
           




  
 

 
 

 
  
  
   
 
  
  
 
 


 
   

   
  
   
 
   

 

  
 

 
 
 
   

 
 



  
  

        
      
  
    
          

               
                
         
            
          
                 
           
            
                 
              
       
     
         

            
       
        
          
         
           
       
  
      
             
            
             
  
             
      
         
         
             
      
         
      
          
    
       
         
            
      
    
                 
               
            
           
              
           
           
        
          
           
              
                
            
        
    


      

  
 
  
  

     

     
 
 
 
   
  
  
        

        
           


           
        
          
          
          
           
            
            
     
            
       
    
      
        
           
     
         
            
            
             
   
        
               
           
              
           
            
              
              
               
            
            
         
      

        
       
       
     
      
        
       
       
     
            
                
             
            
         
 
  
    


    

      
     
      
   
      
       
   
 
      
       

      
     
   
           
    
       
     
       
        
    

 
 
       
          
              
                
          
      
      
          
                   
               
              
            
       
            
            
         
       
            
                
              
           
             
           
                 

 




 


 


 
  
 
 
  

  
 
 
 
 
  

 

 
 



 




 

 
 

       
  
      
      

        
  
         

    
      
        

         
  
     

               
          
                 
                  
              
          

     
             
               
               
          
  
         

             
               
            
        
       
       

   
  
   


      
 
         

    
 

        

                      
          
      
  
       
               
         
       
                 
              
            
                
         
           
              
               
         
                
          
 

   
    
      
      
     
     

   

  
     


            
             
           
                 
         
       
            
       
             
            
           
              
             
     
       
        
             
          
            
         
    
              
          
             
      

       
        
       
      
     
 
       
      
              
       
       
        
         
          
 
          
    
     
    
    
      
  
      
        
  

   
 
  
 
     

 
 
  

  
    

  
 
   

  

  

  

   

 

  

 
   

 

     

     


 
     

 
 


       

 


       

      

    
       
    
             
   
            
              
             
               
              
            
    
        
          
             
           
            
           
          
           
          
          
       


              
              
               
              
          
                
                   
              
           
 
    
 
 
 
 
 
 
   
 
 

 

 
 
 
 
   

 

 
 
 
 
                 
   
         

   
       
 
     


 
 
 

 

   
 
 
 
 
 
 

 


 

   
 

  
 
 


   
                 
   
           

   
      

  
         

        
          
             
          
                 
               
         
     
       
                
               
           
     
               
               
   

   
    

    

 


 




 






 




        

  

               

           


    
  


    
 
   
     
 





 





 




 

       

  
  

      


      

     

         

     

 
          
 
 
            
 
           
       
   
       
      
      

     
              
  
     
          
     
          

      
                
           
     

            

       
          
             
           
     
             
              
       
        
        
     

       

     
      




      
 





          
    
 
  
     
          
           
       
        
  
        
           
     
  
             

                 
                
             
               
           
           
       
               
              
             
         
                
             
              
        
      
        
       
               
            
      
   
       
   
  
          
          
       
           
    
             
       

 
 


  



     




     




     

       
           
         
      

              
         
             
         
         



           
       
   
       
                
               
         
        
              
            
              
          
     
        
           
      
           
            
              
               
          
    
      

 
        
   

        
         

    

              
    

  
   



 

 
  


     
   
  
    
  


  
      
 

      
   

  
   
   


         
         
     

                
         
             
               
  
                
             
             
           
      
      
            
              
     
                 
              
                 
              
          
              
           
              
               
       
             
          
        
   
              
              
         
            
       
     
       
            
                 
            
         
          
                
              
               
           
      

               
                
        
            
          
             
                
              

              
          
     
      
      
       
               
           
             
         
        
         

  



            



              


      
   
 

        
 


     
 
    


        
 



      




        

      

     

 
      
       
       
       
   
      
  
      
  

          
             

         
              
             
 
            
           
    

  
        

             
                
           
           
                
           
        
              
        

      
            

         

      
 
     
           
      
  
 


  


 
  
 
 
 
 
      
      

 
 
   

 
        
      
    
            
     
           
          
                
            
             
            
              
         
       
              
            
   

  

  



     

  

 

 
 
 
 
 
 
    
  
       

      
  

 
         
        
        
           
            
                   
            
        
           
     
           
        
        
       
           
      
                
        
    
     
               
              
         
       
         
                 
 
    
        
                    
      
      266/366
  
              
       
      
      

       
         
             
           
            
               
      
     
          
                
           
              
               
       
         
            
      
          
            
              
       
            


       
       
      
               
             
              
             
   

 
   

   
  

  
    
  
  
    
  

  
  

 


 
    
     
 
     

           
    


 


  
    
   
 
 
  
 
 
  
   
  

 
 



  
 

       
 
  

 
      
   

    
             
     
          
                 
        
               
             
              
             
    
              
             
             
               
           
              
              
            
        
     
                 
                
           
       
             
              
            
 
  
         

        
      
      
  

        


      

          
  

        
 

                 


    






 
  
 
       





       

 


         
 
        

       

 
        


         
         

           


         
    

      

      

              
   
        
      
              
                
             
 
                
             
               
               
            
                 
               
                 
               
            
        
               
             
              
           
      

     
      

     
       
      

     
       

        
 

 

       
      

     
 
      
       
    
              
           
     
               
              
        
     
            
       
             

      
               
            
          
  
      

            
      
            
              
      
              
               
              
             
      
   
 
         
 
     
       

   

        
   
      
      
    


    
    
     
    
   
        
  

    
        

    

   
   

   


   
   
     
  
            


          

            
     
       
      
      
              
                
         
             
             
             
        
             
          
         
            

     
             
          
     
        

       
  
       

   
      

     
 
       

     
     
  
   
  
 
  
 
  
     

    

   
        
       
  
  
   
           

         
       
    
            
            
               
             
             
      
     
      
 
        
           
       
          
     
            
 
          
        
        

              
      
           
       
            
        
            
    
             
 


             
                
              
        
       
       
       
               
              
           
           
            
        

    
            
         
            
              
               
       
       
           
        
      
              
            
              
            
         
   
        
            
           
    
      

 


      

   
  
             
            
          
         
           
         
         
        
          
         
          
      
     
         
          
            
           
        
     
              
                
                  
              
     
            
          
            
  
            
            
             
      
      
  
      
           
       
             
         
             
               
    
      
           
     
            
             
             
           
          

         

       
          
    
     
       

     
   
      
     
      

       
    
    
     
     
        
 
 
    
             
            
         
        
             
     
             
          
            
              
       
    
    
        
            
      
       
       
         
      
       
           
         
            
     
      
  
  

    
      

  

  
 
 
   
    
     
 
 
    
     

           
         
               
               
           
       
    
   
         
             
              
             
        
     
       
          
         
       
  
 
 




      
 


       

   
      

         
     
     
     
 
    
    
    
          
       
    
   
  
     
 
  
            
           
            
  
              

         
      

      
           
           
              
              
                 
               
       
             
                    
            
           
    

  
   
 
 

 

   

   

        
  


           
       
            
         
              
             
              
               
                
              
          
         
              
         
 
  

      
        
    
   
       


      



       





   


 
        
      

   
    
   

 
    



    
       





  
    
  
    
  
 
   



     
           
       
  
            
             
         
    
               
               
             
           
               
             
               
 
       
        
       
          
           
             
          
           
              
           
                 
      
       
              
     
           

           
             
             
        
       
          
            
           
          
       
                
               
             
            
             
             
           
                 
             
            
        






   
 
 
  
       

    
 
    

   
 

 

 
  
 
   
 

 


 

 


    
 
   

  
            
             
       
            
               
            
        
    
       
                 
         
               
              
            
               
             
            
             
           
            
          
          
         
           
         
            
            
           
         
          
              
   
              
           
      
                
              
                
           
      
     
      
         
           
       
 
      
     



   

        
  
 
     


     
     
 
   

 
  
   
     
 
 
  
      

        

  
             
             
           
       
              
      
        
            
             
             
          
     
      
          
              
           
             
             
      
       
          
     
            
            
            




 




 

 




 


     

      


 
  
   


   

   
 

   


 

  
            
 
    

          
          
                   
            
                 
        
       
           
                
               
              
               
           
         
             
           
             
            
               
        
                 
         
                
               
                
               
            
      
        

             
            
            
             
        

  
  
 
 
 
  

 
  
   




   

    
  
   

    
  
  



       
     
    


             
               
              
              
              
         
             
              
      
            
             
       
     
               
            
       
      
         
            
         
  
 
   
 

 

  

  




  
    

   
    


     

  
          

 
         
        
        
       
     
               
              
         
      
     
       
               
              
            
             
              
           
     
    
         

     
   
   
    
    
    
      

       
  
     

 
       
           
           
       
      


              
              
           
       
          
            
       
               
            
        
      
 
       
             
           
       
            

    
              
       
        

  
        

  
              
          
  
 
    
       
        
         
       
        
         
          
  
        
   
                
              
           
       
       
             
          
             
           
         
              
              
          
            
              
          
   
         
        
          
     
       
             
                
                 
        
             
             
           
     
           
           
          
        
      

     

    
     
 


  

 
 
 
 
    
  

 
    
 

   
 
  

 

     

  
    

  
    
  
 

  

   
   
 
 

  

 

 

         

  
             
            
           
     
                
            
          
     
     
     
 
  
   

      
  
       

 

       



      

 

     


 
      
 


     


     


       

          
            
         
            
     
        
             
             
             
             
          
            
     
       
               
              
        
     
       
              
         
     
            
     
 
              
         
            
       
    

       

     
   
 
           

 


    
 
   
       



            







          

    

      

             
  
       
       
      
      

      
 
 
          
      
       
  
      
  
         
 
        
        

        
 

  
  
      

                 

         
       
             
    
            
     
               
               
        
               
     
                

          
          
                 
              
        
         

               
                
       
    
  
 
  
 
 
  
 
   
    

 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
     
   

 
   
 
  

  
   

  
   

             


             
               
           
      
      
             
           
             
              
                 
           
       
     
       
             
           
        
                
       
      
       
            
            

             
             
                
             

           

        
     
             
        
      
     
       
       
      

        
   

     
  
           


  
         

 

        


        




     


      



       
 
           
         
           
       
    
              
            
        
  
      
       
               
       
                 
 
                      
                 
             
             
       
                  
            
                 
             
        
                 
             
             
      
               
              
  
   
   
    

  




       

  
 
 


     





 

    




  
 

  
    
   
          
     
     
  
 

 
   
       
      
     
        
           
  
       
  

      
 
    
           
               
             
     
    
        
         
   

       

  
        
        
  
              

        
              
     
            
     
  
       
      

        

    
      
   
    
      
 


  

   
   

  

  
   


  
   

   
 


 
 
     
  


   

 



 

  

 

    
     

 

  
    

         
       
 
   
             
           
             
         
                
              
               
              
                 
          
             
              
           
     
       
            
             
           
             
              
  
 
 
 


  

  
   
           
            
             
          
  
            
                
          
            
         
         
   

     
   
 

    

  


     
   
   

   

     

    
    
    
        
      
       
        


     

 
   
    
 
   
   
     
 
   
    

       
  

  
  
   
 
     

    
   
 
     
            
         
        

            
           
             
             
             
            
                
             
              
           
            
              
               
      
            
              
             
          
          
          
      
     300/366
  
     

              
         
           
               
       
    
       
      
      
  



      

   


      
     

      
    
    
    
      
     
            
      
       
  
 
 
 
 
 
  

 
    
 

          
       


             
            
             
              
             
            
      
      
             
           
                 
                 
                
        
        
         
         
         
              
              
               
               
      

           
       
         
        
               
 
      
          
 
   
               
          
   
           
       
     

           
        

  
   


   

       
      

     

    
      
 
         




      




      
 


        




       

      

        
      
        

     
     
    
  
  
 
 
    
   
 
    
         
         
     
        
          
  
         
       
       
 
        
     

  
        

    
         
           

    
        
        
           
    



        

     
  
          
          

       

       
      
        
       

          

       
        
       
      
      

   
    


    
    

     


          
     
   

   
    

      
      
       
        
 
       
  
 
     
          

         
      
     
       
        
  

          
            
           
     
          
       
          
      
    
    
        
        
             
              
           
            
  
        

      
 


  
 



  

   
 


       
 




      
         
   
      
  
      
  
          
         
         
     
            
         
   
          
              
              
        
    



 
       
       


   


        

                
             
              
     
              
             
         
       
               
             
    




 
 
  
    
 
       
     
  
 
   
 
    

 
       




      

  
    
         

            
 
  
   
 
             
   
       
  

 





  



   
 






 
                   
                  

                   
                   
                   
                     
                     
                   
                   
    

                   
                    
                   
                    
                   
                   
                   
                   
                   
                
      

  
          


     

       
    
      

  
 
      
 
     
  
   
  
      
      
     
    
      
  
 
 
   
        


 
 
       
     
      
    
      
       
      

     
       
  
         
       

 
  


    
      
         
            
  
   
           
           
            
                
                  
                
           

             
       
          
         
      
        
  
           
              
       
              
     
            
             
             
          

          
       
   
     

      



   
 

     
      
   
 
     
      
    
      
         
        
 
       

    
 
    
       
    
     
    

      
          


  
  

      
       
     
      
  
     
       
     
      
        
       
      
     
 
        

        
      
       
     
       
     
       

        
      
     
       
 
       
        
      
      
       
       
 
    
      
       
     
          
 
      
      
      
 
       
     
        
           

      

   

           
      
       
             
             
             
         
    
    
            
          
            
           
            
              
        
             
    
         

         
    
      

        
   
    
           
           
      
        

  
        

 
 
     
   
           
            
            
           

 

   
   
 

 

   
  
  

 

   
  
  
   
 
    

     


    
         


             
             
             
          
      
     
        
      
       
      
    
       
     
      
     
      

      
      
     
     



       
   
      
       
 
       
      
         

       

      
     
      
             
     
   
 
 
      
     
     

             
     
         
     
  
        

       
           
            
           
                
        
     
      
      
            
              
          
         
            
             
           
              
              
           
           
               
          
       
     
             
             
          
    

 

  

  
 

   
 
 
 

  

 
       


         
       
             
       
 
      
     
      
         
         
     
                  
               
              
             
              
      
       
               
            
              
            
              
           
                
              
             
            
              
           
             
        
      
      


         
 
         
 
  
       

       
      
      
  
 
 
              
  
       
      
 
     
    

  
   


      
 
  
            

         
         
  

  
     
 
  
  
 
  
  
     




 
   
 
   

   
             
   
  
       



     

       
           
         
       
       
           
 
        
      
       

        
   
       


       
         
       

     
      
        
     
    
 
       
      
      

       
  
      
        
 
  
      
 
 
       
     
         
       
            
       
        
             
            
                
              
             
        
     
             
          
  
          
      
              
             
           
          
              
         
           
       
                  
            
          
        
               
           
           
       
     
             
    
            
            
  
       
           
         
           
            
       
      
        
       
     
 
        


               
            
              
           

 
               
            
           
      
      
       
          
           
             
          
         
               
         
              
           
         
        
        
       
      
            
    
              
              
           
            
    
         

 
 
 
 
 
      

         

  
         

      
          
           
        

   
   
     
  
       
       
 
     
      
        
 
  
 
    
          
           
      
         
        
            
         
        
      
              
              
    
      
        
            
            
            
        
            
    
            
            
            
    
             
              
             
         
                 
            
         
            


 

    
 
  
         

        
          

         
              
         
               
           
             
           
          

          
           
                 
               
          
            
   




 

  
    







 
  
       

        

  
           
               
             
            
         
             
            
 
        
            
             
            
            
     
              
               
               
            
              
               
          
         
     
              
         
      
           
        
    
         
           
        
            
             
     
        
         
        
      
            
             
             
             
              
           
       
     
                
               
        

 
   
 
  
  

  

  
    
   

 
 
   
           

      
      
      
         

             
             
         
     
       
                
           
               
           
             
               
           

              
             
         
               
              
              
        
   
          
              
           
              
                
                 
                 
         
  
         

              
            
             
             
             
         
              
             
              
               
               
    
            
             
               
       
        
                
         
        
               
         
           
        
             
               
                 
              
             
        
 
   
 
   


 

   
  
  
  
  
  
 
 
  
  
 
 
  

   
 
    
       

        


             
            
            
              
           
     
              
               
        
      
              
             
             
              
          
           
             
              
              
             
            
       
        
            
               
           
      
            
               
       
     
              
               
           
         
            
               
             
     
            
              
                
            
       
       
              
               
              
             
       
  
               
          
     
             
              
           
                
             
            
               
               
             
               
              

    
      

       
 
     
  
    
      
  

       
   
  
     
        
       
  

   


  
      
     
       
        
      
      
          
    
   
       
     

           
  
       
      
        
 
       
           
  
             
         
      


      

     
       
     
    
     
    
     

 


       
     
        
         
    
   
 
      
        
    
       
            
       
    
         
               
          
             
         
             
    
         

            
             
               
            
            
                
               
                
               
                
              
             
              
          
      
  
 

  



 
        
   

       
  
        
  
   
 
    
         
    
 
          
            
            
      
  
          
           
          
    
    
    

     



Duurzaam Bouwen
ing. H.E. Bakker
5
Duurzaam bouwen is, gerekend vanaf het verschijnen van het NMP+
(Nota MilieubeleidsPlan plus, 1990) en de nota Duurzaam Bouwen
(1990), in enkele jaren een begrip geworden. Het raakt in snel tempo
ingeburgerd. Binnen afzienbare tijd zal in elk bouwplan in meer of
mindere mate sprake zijn van duurzaam bouwen. In al die plannen
gaat het dan om: het bewust treffen van maatregelen bij bouw,
verbouw, beheer en onderhoud of sloop van gebouwen, zó dat het
milieu en de gezondheid worden ontzien, ook op de lange termijn. In
hoeverre ook werkelijk sprake is van minder milieubelastend ontwor-
pen, gebouwde, gebruikte en gesloopte gebouwen hangt sterk af van
de kennis, kunde en inspanning van alle betrokkenen.
In eerste bij
bouwen instantie richtte devan
de nieuwbouw aandacht zich hoofdzakelijk
woningen. op duurzaam
De komende jaren gaat
de ontwikkeling verder op het gebied van beoordelingscriteria en
ontwerphulpmiddelen, de uitwerking van duurzame stedenbouw en
het in praktijk brengen van duurzaam beheer.

320
Inleiding 1 Primaire milieuproblemen

Vervuiling
Duurzaam bouwen begint met de vertaling van Verontreiniging van natuurlijke kringlopen
de milieuproblematiek naar de bouw. Om op door een teveel aan chemische of fysische
abstract niveau uitspraken te doen over die ver- bestanddelen.
taling wordt gebruik gemaakt van schematische Voorbeelden: water- en luchtverontreiniging
voorstellingen; modellen van zowel het bouwen door industrie en gemotoriseerd vervoer.
als de milieuproblemen. Hieruit is de driestap-
penstrategie ontwikkeld, waarmee op kleine Uitputting
schaal, bijvoorbeeld materiaalkeuze, maar ook Verbruiken van bestanddelen van het milieu
op grote schaal, bijvoorbeeld gebiedsontwikke- in grotere hoeveelheden dan door natuurlijke
ling de relatie tussen bouwen en milieu inzichte- kringlopen wordt aangevuld.
lijk wordt. Voorbeelden: olie- en gaswinning, ongecontro-
leerde houtkap, afgraving van mergel.
Duurzaam bouwen krijgt uiteindelijk vorm door
het uitvoeren van specifieke maatregelen. Op Aantasting
gebouwniveau wordt aandacht besteed aan Ingrijpen in het milieu waardoor de oorspronke-
energiebesparing, materiaalgebruik, waterbespa- lijke verschijningsvorm zodanig verandert dat dit
ring, binnenmilieukwaliteit en afvalbeperking. als verslechtering wordt ervaren.
Op grotere schaal speelt ook de woonomgeving, Voorbeelden: verdwijnen van de ozonlaag, ver-
infrastructuur (verkeer en vervoer, water, riole- andering van rivierenlandschap door klei- of
ring, energievoorziening) en bestemming van grindwinning, verwoestijning van regenwouden
gebieden een rol. Duurzaam bouwen voegt mi- door kaalslag.
lieuaspecten toe aan de bestaande bouwpraktijk.
Niet om afzonderlijk te worden bekeken maar 2 Secundaire milieuproblemen
om te worden geïntegreerd. Goede resultaten Schade aan menselijke gezondheid
worden slechts verkregen indien zeer uiteen- Hieronder vallen bijvoorbeeld verontreiniging
lopende maatregelen samenhang vertonen. Dat van water en lucht. Tevens verontreiniging van
heeft invloed op het ontwikkelen van plannen, het binnenmilieu in gebouwen, maar ook onge-
het bouwen zelf en vooral ook de organisatie van vallen in verkeer en productieprocessen.
de bouw.
Schade aan plant en dier
Duidelijk is het aantasten van de leefomgeving
5.1 Uitgangspunten van duurzaam bijvoorbeeld door houtkap maar ook door ver-
bouwen stening van de stedelijke omgeving.
5.1.1 Bouwen en milieuproblemen Schade door functieverlies van apparaten en

Met de instelling van het Milieu Beraad Bouw gebouwen
(MBB) heeft de rijksoverheid begin jaren Hiertoe behoort de aantasting van historische
negentig ook de bouwsector bij de aanpak van bouwwerken door zure regen, uitspoeling van
de milieuproblematiek betrokken. In het MBB bouwmaterialen naar oppervlaktewater.
voerde de overheid overleg met de partners in
de bouw. Het doel daarbij was te komen tot De noodzaak van een aanpak van milieu-
afspraken waarbij de bouwsector stapsgewijs problemen is hiermee wel duidelijk, de daartoe
bijdraagt aan het verminderen of voorkomen van te volgen werkwijze nog niet. Een hiervoor ont-
milieubelasting ten gevolge van de bouw. De wikkeld hulpmiddel is de modellering van een
bouwkolom is hiermee een van de doelgroepen gebouw, wijk of stad door deze voor te stellen als
geworden waarop het milieubeleid zich richt. een ‘black box’. Om te kunnen functioneren is
Milieuproblemen kunnen worden onderverdeeld een aanvoer noodzakelijk, bijvoorbeeld energie
in primaire en de daaruit voortkomende en grondstoffen, hetgeen milieuproblemen kan
secundaire problemen.
5 DUURZAAM BOUWEN 321
veroorzaken: uitputting en aantasting. Tijdens 3 Gebruik eindige bronnen verstandig:

het functioneren zelf ontstaat een uitstoot die • gebruik ‘schone’ energie met zo hoog moge-
kan bestaan uit huishoudelijk afval, vuil water, lijk rendement;
sloopafval: hierbij is sprake van vervuiling en aan- • kies voor materialen en grondstoffen die niet
tasting. schadelijk zijn voor het milieu en de gezondheid;
• overweeg toepassing van secundaire grond-
5.1.2 De driestappenstrategie stoffen en materialen.
De wijze waarop kan worden bereikt dat de
omvang van stromen en dus de milieubelasting UIT-stroom :
wordt beperkt, is bekend als de ‘driestappen- 1 Voorkom afval:
strategie‘. Uitgangspunt bij het gebruik van • demontage, sloop en hergebruik van bouw-
deze methode is dat de stroming IN en UIT het materialen;
systeem wordt beperkt. Dus geen snelle door- • verlengen levensduur door onderhoud en
stroming maar tegenhouden (minder IN) en reparatie.
vasthouden (minder UIT), figuur 5.1.
Als stromen die onder andere op gebouwen 2 Hergebruik afval:
betrekking hebben worden onderscheiden: scheiden van afval, selectief slopen en
•recycling;
• energie;
• schoon water / vuil water; • toepassen van afval als bouwmateriaal.
• materialen / grondstoffen;
• afval. 3 Verwerk afval verstandig:
• niet verbranden of storten, maar opslaan voor
later hergebruik.
IN UIT
stad, Voor elke meer gedetailleerde uitwerking van
wijk of duurzaam bouwen is de driestappenstrategie
tegen- gebouw vast- bruikbaar. Duurzaam bouwen: zo goed mogelijk
houden houden
voldoen aan deze stappen en ze steeds zorgvul-
dig afwegen bij het nemen van beslissingen.
Figuur 5.1 Het driestappenmodel (ecodevice)
5.1.3 Milieueffecten op diverse schaal-
De uitwerking op hoofdlijnen van de driestap- niveaus
penstrategie ziet er als volgt uit: De driestappenstrategie is als benadering van
duurzaam bouwen echter niet volledig. Voor het
IN-stroom: maken van keuzes die een duurzame ontwikke-
1 Voorkom onnodig gebruik: ling bevorderen is een brede horizon nodig in
• beperk de energievraag; ruimte en tijd. De hiervoor besproken principes
• beperk de schoonwatervraag; zijn toepasbaar op verschillende schaalniveaus:
• beperk materiaalgebruik; gebouw, wijk of stad. De wijze van wonen, wer-
• voorkom afval. ken en recreëren beÏnvloeden het milieu op aller-
lei niveaus en in heel verschillende tijdsperioden.
2 Gebruik duurzame bronnen: Gebieden, de ruimten waarin door te bouwen
• benut natuurlijke energiebronnen (zon, wind); woon-, leef- en werkplekken ontstaan, laten nog
• benut afvalwarmte; een andere dimensie zien van de milieuproble-
• benut afvalwater; matiek. Met het bouwen worden lokaal acties
benut regenwater; ondernomen die interlokaal gevolgen kunnen
• benut grondstoffen die de natuur aanmaakt hebben.
(schelpen, hout, vlas).

322
Duurzame bronnen, primaire en uit de industrie, bouw of andere sectoren

secundaire grondstoffen die na eventuele regeneratie opnieuw te ge-
Het begrip duurzaam wordt in de bruiken zijn als bouwmateriaal.
(vak)literatuur niet altijd eenduidig gebruikt. Hieronder noemen we nog enkele voorbeel-
Duurzame bronnen worden ook wel aan- den van de indeling in duurzame bronnen,
geduid met ’niet-eindig‘ en ’vernieuwbaar‘. primaire en secundaire grondstoffen.
Onder niet-eindige bronnen worden bij-
voorbeeld verstaan zon, wind, getijdenbe- Vernieuwbaar en primaire grondstof:
weging. Het zijn bronnen die van nature • hout, vlas, stro, riet, kurk (plantaardig);
beschikbaar zijn en blijven. • bijenwas, beenderen, schelpen (dierlijk).
Vernieuwbare bronnen zijn bronnen die via
groeiprocessen regelmatig opnieuw ter be- Niet-vernieuwbaar en primaire grondstof:
schikking komen. Voorbeelden hiervan zijn • olie, gas, kolen, metaalertsen, ijzererts, zink-
vlas (vlaswol voor isolatie, lijnolie als grond- erts (fossiele brandstoffen)
stof voor verf), hout en kurk. • kalksteen, grind, zand (minerale grondstof-
Grondstoffen worden onderscheiden in pri- fen).
maire en secundaire. Primaire grondstoffen
zijn grondstoffen voor de bouw die na win- Niet-vernieuwbaar en secundaire grondstof:
ning uit de natuur en eventuele bewerking • rogips, hoogovenslakken (industrieel
worden toegepast als bouwmateriaal. Se- procesafval)
cundaire grondstoffen zijn afvalproducten • betonpuin, afvalhout (bouwen sloopafval).
Bij de lokale en regionale milieuproblemen speelt Voorbeeld

de milieuschade zich dicht bij de bron af maar Het verwarmen van een gebouw in Brabant
op hogere niveaus is de afstand tussen de bron door het verbranden van aardgas, heeft
en de uiteindelijke gevolgen groter. Daardoor verzuring in de regio en bodemdaling in de
is de schade niet direct merkbaar en moeilijk te aardgasgebieden in Groningen tot gevolg en
saneren of terug te draaien. Bij gebieden zijn klimaatverandering op wereldschaal, figuur
dus de relaties door de schalen heen van belang, 5.2.
figuur 5.2.
klimaatverandering
bodemdaling/verzuring
verwarming
0,1 m 1m 10 m 100 m 1 km 10 km 100 km 1000 km 10.000 km
detail woongebouw buurt wijk stad regio stroom- continent

werkplek gebied
Figuur 5.2 Milieueffecten en schaalniveaus

5.2 Duurzame stedenbouw ◆ Landschap

• benutten van bestaande landschapspatronen
De relaties door de schalen heen illustreren dat en -elementen;
duurzaam bouwen niet ophoudt bij het gebouw. • concentreren van natuurlijke groenelementen;
Duurzaam bouwen is slechts een van de bouw- • natuur gebruiken voor klimaatverbetering en
stenen van een duurzame ontwikkeling. Op het windkering;
niveau van bouwplannen, herstructurering van • vorming stedelijke biotopen;
stedelijke gebieden en de invulling van VINEX- • voorkomen c.q. beperken van barriëres;
locaties gaat het om een uitgebreider schaal- • werken met gesloten grondbalans.
niveau, de duurzame steden bouw. Het reali-
seren van een woonwijk, groot of klein, brengt Milieueffecten:
milieubelasting met zich mee. Bij winning van • sparen van ecologische waarden;
grondstoffen, fabricageprocessen van materialen, • bevordering natuurontwikkeling;
de realisering van gebouwen en de aanleg van • verbetering van het microklimaat en vorming
openbare ruimten vindt er continu een aanslag van nieuwe leefgebieden;
op het milieu plaats. Voor fabricage en trans- • besparing op grondstoffen.
port worden grondstoffen en energie verbruikt,
tevens vindt er uitstoot van schadelijke stoffen ◆ Natuur, figuur 5.3-1
plaats. Bij productieprocessen blijven reststoffen • realiseren van groenvoorzieningen van enige
over. Ook het bouwen zelf kost energie en uit- omvang;
eindelijk resteren afvalstoffen. Ten slotte gaat het • aansluiten bij waternetwerk;
ontwikkelen van een woonwijk ten kosten van • vermijden van ’snipper‘-groen;
de natuurlijke omgeving – de niet-bebouwde • aanwezige kwaliteiten van flora, fauna,
plaatsen – en daarmee heeft het zijn directe en bodem, hydrologische situatie en landschap
indirecte invloed op het bestaande ecologische benutten;
evenwicht, lokaal en mondiaal. Daar staat tegen- groenontwerp afstemmen op natuurvriende-
over dat het creëren van woon-, werkplekken lijk beheer;
• opnemen
en openbare ruimte de opbrengsten zijn van de • nestelvoorzieningen aan bebouwing
bouwactiviteiten die er aan voorafgaan. Het in
balans houden of brengen van het ecologische Milieueffecten:
evenwicht is dan ook de uitdaging die er ligt. • realiseren van recreatiemogelijkheden;
• verhogen belevingswaarde;
5.2.1 Ontwerpprincipes • creëren leefgebieden voor planten- en dier-
Tijdens het stedenbouwkundig ontwerp wordt soorten;
de kwaliteit van de woon- of werkomgeving • tegengaan van ’stads‘-klimaat;
bepaald. In deze fase kunnen de verschillende verbetering luchtkwaliteit.
milieu-invalshoeken nader worden uitgewerkt, •
gebruikmakend van bestaande landschappe- ◆ Water, figuur 5.3-2
lijke structuren of lokale natuurpotenties. Het is • realiseren van gesloten regen- en oppervlakte-
hierbij overzichtelijk om de uitgangspunten of watersystemen;
ontwerpprincipes rond thema’s te rangschikken. • aanleggen regenbergingen;
Veel gebruikte thema‘s op het niveau van het • beperken van verhard oppervlak;
stedenbouwkundig ontwerp zijn: • aanleggen voorzieningen ten behoeve van
◆ landschap; gebruik regen- en oppervlaktewater;
◆ natuur; • aanleggen van zuiveringsmoerassen.
◆ water;
◆ verkeer;
◆ energie;
◆ afval.

324
Milieueffecten: Met voornoemde ontwerpprincipes worden

• tegengaan verdroging; kansen geboden op beperking van de milieube-
• verbetering stedelijk microklimaat; lasting. Het gebouwontwerp moet daar echter
• besparing op materialen en drinkwater; op meer gedetailleerd niveau op aansluiten om
• bevordering natuurontwikkeling; ook optimaal van de mogelijkheden gebruik te
• voorkomen inlaat vervuild water; maken.
• verminderen belasting rioolwaterzuivering. Voorbeeld van schaalniveaus
◆ Verkeer, figuur 5.3-3 In woongebieden veroorzaakt autoverkeer
• aanbrengen snelheidsbeperkende voorzienin- luchtverontreiniging, verkeersonveiligheid,
gen voor autoverkeer; lawaai en stankoverlast. Binnen, rond en tussen
• concentreren van parkeerterreinen; woon- en leefgebieden leidt het tot ruimte
• aanleggen dicht net van langzaamverkeer- beslag en boven lokale gevolgen zijn verzuring
routes; en klimaatverandering door het broeikaseffect.
• verdichten en concentreren van functies
rondom openbaar vervoer; OIKOS
• beperking infrastructuur. Tussen Enschede en de grensplaats Glaner-
brug ligt de Vinex-locatie De Eschmarke. De
Milieueffecten: plannen voor dit gebied voorzien in de bouw
• vermindering milieubelasting door auto- van ruim vijfduizend woningen. Oikos, on-
gebruik; derdeel van de Eschmarke, wordt een ecolo-
• verhogen verkeersveiligheid; gische woonwijk met zeshonderd woningen,
• tegengaan korte verplaatsingen per auto; ontworpen door negen verschillende architec-
• minder geluidhinder; ten. De stedenbouwkundige opzet is geheel
• bij gescheiden riolering minder vervuiling gebaseerd op de bestaande structuren van
oppervlaktewater; groen en water en op de hoogteverschillen
bevorderen fietsgebruik en gebruik openbaar
•vervoer; in het landschap, figuur 5.3. Daarnaast was
de noord-zuidoriëntatie een belangrijk aan-
• besparing op grondstoffen. dachtspunt bij het stedenbouwkundig plan.
De meeste woningen in Oikos liggen gunstig
◆ Energie, figuur 5.3-4 voor het passief benutten van zonne-energie.
• compact, gelijkmatig en beschut bouwen;
• zongeoriënteerd verkavelen. Stedenbouwkundige opzet:
In het stedenbouwkundig plan zijn twee
Milieueffecten: centraal gelegen groene zones opgenomen.
besparing op gebruik fossiele brandstoffen. Eén daarvan, Het Veld, is een groot grasveld
• met een multifunctioneel karakter. De andere
◆ Afval groene zone is een plein met bomen, De Brink
• ontwikkelen van een functioneel haal- en genaamd. Rond dit plein worden appartemen-
brengsysteem voor afval; ten en enkele wijkvoorzieningen gebouwd. De
• ruimte reserveren nabij woningen voor inza- Brink is tevens het hoogste punt in de wijk.
meling. Van de bestaande hoogteverschillen van het
gebied is gebruik gemaakt door Oikos in twee
Milieueffecten: deelwijken op te splitsen: Oikos-binnen, de
• vermindering hoeveelheid onverwerkbaar hoger gelegen wijk en Oikos-buiten, dat lager
afval; ligt.
• vergroten van het hergebruik. De structuur van het bestaande waterlopen-
systeem is belangrijk geweest voor de opbouw
van Oikos. Het uitgangspunt was om al het

1 groenstructuur 2 waterhuishouding
Beek De Glanerbeek
Houtwal Afvoer naar rioolwaterzuiveringsinstallatie
Prive-tuin Verzameltak wijkontwatering
Moestuincomplex Ontwatering tuin/terrein
Centrale bomenlaan Bufferplas met biezenveld
afvoer naar beek
Boomclusters Ontwatering v. d. straatjes
"Het veld"
Ecologische tuin
3 vervoer 4 zonoriëntatie
Vrije baan Hoogwaardig Openbaar Vervoer Z
Oversteekbaar deel van trace Z.W. Z.O.
HOV-halte
Z.W.W. Z.O.O.
Hoofdontsluiting
Buurtontsluiting langzaam verkeer
Paadjes langzaam verkeer
Figuur 5.3 Oikos Bron: Okios, een ecologisch verantwoorde wijk, Zandvoort Ordening en Advies, stedenbouwkundige G.J. Hellinga
regenwater in het eigen gebied te verwerken, Deze zal alleen worden gebruikt voor hoog-
door middel van infiltratie, zuivering en buf- waardig openbaar vervoer dat een snelle
fering. Een duurzame oplossing hiervoor is verbinding met het centum van Enschede
gevonden in het aanleggen van ’wadi‘s‘. mogelijk maakt.
In Oikos is de auto te gast; in de verkeersstruc- Voor auto‘s is er een ontsluitingsweg aan de
tuur ligt de nadruk op langzaam verkeer en zuidkant. Parallel aan de centrale weg loopt
openbaar vervoer. de hoofdfietsroute. De woonclusters staan
Centraal door Oikos loopt een geasfalteerde weg. hiermee in directe verbinding.

326
5.3 Besluitvorming rond Dubo In elk van deze overeenkomsten zitten al dan
niet afspraken over duurzaam bouwen beslo-
Vanuit het ministerie van VROM is in 1995 het ten. De praktijk leert dat het tot op heden vaak
Plan van Aanpak Duurzaam Bouwen verschenen. gemeenten zijn geweest die duurzaam bouwen
Hierin stelt de rijksoverheid dat duurzaam bou- afspraken vorm hebben gegeven. Evenals dubo-
wen zover ontwikkeld is dat toepassing in de adviesbureaus werken zij vaak met een checklist
brede bouwstroom inmiddels mogelijk is. Deze ’duurzaam bouwen‘, eventueel gekoppeld aan
constatering leidt echter niet op korte termijn tot een convenant en/of subsidieregeling.
regelgeving in de vorm van aanpassing van het De ontwikkeling van het Nationaal Pakket, waar-
Bouwbesluit. van de delen ’Woningbouw‘ en ’Utiliteitsbouw‘
Ondanks pogingen vanuit de bouwwereld orde (beide voor nieuwbouw en beheer), ’GWW‘ en
te scheppen in de veelheid van lokale dubo- ’Duurzame Stedenbouw‘ zijn uitgebracht, is
regelingen (initiatief tot het Nationaal Basispakket een brede aanzet geweest tot uniformering van
Woningbouw) worden nog op velerlei manieren maatregelen.
afspraken over duurzaam bouwen vastgelegd. De toepassing van duurzaam bouwen wordt uit-
eindelijk bepaald door de rol die de verschillende
De Stichting Bouwwinkel Zeeland heeft hiernaar partijen spelen in het besluitvormingsproces. Los
onderzoek gedaan en onderscheidt een negen- van het ambitieniveau dat wordt nagestreefd,
tal overeenkomsten bij het bouwen waarbij op kunnen de afspraken tussen partijen meerdere
verschillende wijze afspraken kunnen worden vormen aannemen zoals:
gemaakt met betrekking tot duurzaam bouwen: • inspanningsplicht: de contractant bindt zich
1 koopcontract: garanties, informatieverplich- aan het zo goed mogelijk realiseren van de
ting over materialen en gebouwprestaties; voorwaarde, waarbij de toetsing van de inspan-
2 samenwerkingsovereenkomst: afspraken met ningsplicht kan gebeuren door de contractant
betrekking tot (rand)voorwaarden en milieu- achteraf verantwoording te laten afleggen over
prestaties; zijn inspanning;
3 Programma van Eisen: inhoudelijke kwali- mededelingsplicht: er bestaat een verplichting
teitsbeschrijving van functionele, technische en
•(bijvoorbeeld bij de verkoper) om informatie te
vormgevende eisen alsmede de gewenste milieu- verstrekken;
prestaties; • onderzoeksplicht: een verplichting om door
4 opdrachtverlening: schriftelijk of mondeling een deskundige onderzoek te laten verrichten,
aangegeven bijzondere wensen bijvoorbeeld bijvoorbeeld naar milieueffecten;
milieudoelstellingen en aanduiding van de ver- • prestatie-eis: deze geeft ondubbelzinnig aan
antwoordelijkheden; wat de minimumwaarde van de te leveren pres-
5 bestek en bestektekeningen: beschrijving van tatie is, alsmede hoe de waarde moet worden
het project, tekeningen, omschrijving van de wo- bepaald.
ning, materiaal- en milieuprestaties;
6 bouwvergunning: wetgeving, bestemmings- Het is goed te beseffen dat, uitgaande van het
plan, welstandseisen en bouwbesluit; beleid van een opdrachtgever of gemeente, de
7 subsidiebeschikking: extra milieueisen gekop- eerste drie gradaties niet zonder meer als ’vrij-
peld aan financiële middelen; blijvender‘ kunnen worden opgevat dan de pres-
8 aanneemovereenkomst: hierin worden meestal tatie-eis. Er is veeleer sprake van het verleggen
geen afspraken vastgelegd, meer gebruikelijk is van de verantwoordelijkheid voor de invulling
het vastleggen van gemeenschappelijke afspra- van duurzaam bouwen waar, als voordeel, een
ken in de opdrachtbrief of het bestek; grotere mate van vrijheid aan gekoppeld is. Het
9 huurcontract: wordt zelden of nooit gebruikt niet-nakomen van eerder overeengekomen af-
voor nadere milieuafspraken. spraken of lichtzinnig omgaan met bijvoorbeeld
de inspanningsplicht kan worden opgevat als
contractbreuk. Bovendien is duurzaam bouwen
voor veel partijen nog geen routine en zoeken
opdrachtgevers naar partijen waarmee ook in Voorbeeld

vertrouwen kan worden samengewerkt. Het re- Inspanningsplicht
sultaat hiervan verbetert indien de wijze waarop Partijen kunnen zijn overeengekomen om op
duurzaam bouwen in detail wordt vormgegeven het gebied van materialen bijzondere aan-
in een vroegtijdig stadium tussen alle bij de dacht te geven aan het bouwafvalprobleem.
bouw betrokken partijen duidelijk is (zie ook pa- Het gebruik van reststoffen is hierbij aan-
ragraaf 5.8 Interdisciplinaire samenwerking). Niet gegeven als een mogelijke invulling van de
altijd echter zijn bij afspraken rond de ontwikke- inspanningsverplichting. In de praktijk kan
ling van bouwlocaties alle duurzaam-bouwenas- echter, bij een niet vooraf bepaalde keuze
pecten, die voor een van de betrokken partijen voor een bouwsysteem, een anhydrietvloer
van belang worden geacht, volledig gedetail- (inzet van rogips) als afwerkvloer minder
leerd uitgewerkt. wenselijk zijn vanwege mogelijke vermin-
dering van de contactgeluidsisolatie ten
gevolge van het losleggen van de dekvloer.
5.4 Duurzaam bouwen op Het kan dan tevens tot de onderzoeksplicht
hoofdlijnen van de aannemer behoren binnen het pro-
ject voorstellen te doen voor het op andere
Wie kennis neemt van de publicaties rond het wijze inzetten van reststoffen als bijdrage aan
thema duurzaam bouwen komt al gauw tot de duurzaam bouwen.
ontdekking dat eenduidigheid niet bestaat. Ver-
scheidenheid in begrippen is troef: energiezui- Prestatie-eis
nig, milieuvriendelijk, milieubewust, duurzaam, Met name op het gebied van energie-
biologisch, gezond, ecologisch en bio-ecologisch besparing worden dubo-afspraken veelal
bouwen. Tegelijk blijkt dat duurzaam bouwen gerelateerd aan de prestatie-eis uit het
zich heeft ontwikkeld rond een aantal steeds Bouwbesluit, bijvoorbeeld het realiseren
terugkerende onderwerpen. van woningen met een EPC, 15% strenger
Dat zijn voor de verschillende actoren in de dan de geldende norm op het moment van
bouw overigens niet dezelfde. Locale overheden, afgifte van de bouwvergunning (0,85 in
opdrachtgevers, ontwerpers en uitvoerders leg- plaats van 1,0). Door deze formulering is de
gen elk hun eigen accenten, figuur 5.4. afspraak eenduidig en controleerbaar.
Thema Gemeente Corporatie Ontwikkelaar Aannemer Installateur

Energiezuinig 89% 86% 88% 35% 27%
Milieuvriendelijke materialen 78% 79% 81% 62% 27%
Waterbesparing 51% 30% 41% 8% –
Binnenmilieu 31% 31% 28% – –
Onderhoudsvriendelijk 59% 40% 53% 21% 16%
Inbraakwerend 15% 19% 22% – –
Figuur 5.4 Associatie Duurzaam bouwen Bron VROM: duurzaam bouwen monitoring 1995–1999

328
Dat tal van maatregelen inmiddels in de bouw 5.5.1 Binnenmilieukwaliteit

ook op grote schaal worden toegepast blijkt uit
het feit dat de kostprijs van die maatregelen is 5.5.1.a Dubo-kwaliteit
gedaald. De milieueffecten die dit oplevert zijn De kwaliteit van het binnenmilieu is binnen de
vaak niet direct zichtbaar, Op basis van model- bestaande bouwregelgeving een gegeven dat
berekeningen verwacht het RIVM dat de blij- door meerdere aspecten van die bouwregel-
vende aandacht voor duurzaam bouwen op mid- geving wordt beïnvloed. Te denken valt aan:
dellange termijn een daling betekent van: • opstelplaats stooktoestel;
• energieverbruik met 25%; • energieprestatie;
• waterverbruik met 10%; • geluidwering / geluidsisolatie;
• emissie vluchtige organische stoffen (VOS) • luchtdichtheid begane-grondvloer;
met 50%; • beperking emissie formaldehyde;
• emissie metalen naar bodem en water met • luchtverversing.
15%.
Binnen duurzaam bouwen is vaak sprake van
Groene hypotheek aanvullende voorschriften met betrekking tot het
Duurzaam bouwen is op te vatten als investe- binnenmilieu. In de bouwregelgeving worden
ring in het milieu. Duurzaam bouwen brengt immers eisen geformuleerd op een bepaald mini-
dan ook vaak extra stichtingskosten met zich mumniveau, bovendien alleen op onderwerpen
mee. De overheid wil deze kosten drukken die de overheid noodzakelijk acht. De aanvul-
om duurzame woningbouw te bevorderen. lende eisen zijn er veelal op gericht een gezon-
Daarom kunnen duurzaam gebouwde wonin- der leefklimaat in een gebouw te bereiken.
gen voor een deel voordelig worden gefinan-
cierd met een zogeheten groene hypotheek. 5.5.1.b Maatregelen
Een groene hypotheek is voordeliger dan een Gezond bouwen heeft betrekking op een breed
gewone lening. Dat betekent dat de extra pakket maatregelen, dat niet beperkt blijft tot
kosten van een duurzaam gebouwde woning een deelterrein zoals energie of materiaaltoepas-
voor een flink deel worden gecompenseerd sing. Veel voorkomende maatregelen zijn:
door de lagere rente die voor een groene • natuurlijke regeling binnenmilieu door:
hypotheek wordt betaald. – vochtregulerende muurafwerking,
bijvoorbeeld leemstuc als pleisterwerk;
Het geld voor groene hypotheken is afkomstig – optimaal gebruik daglicht, bijvoorbeeld
uit door de overheid financieel gesteunde daglicht in een trappenhuis;
groenfondsen. Groenfondsen zijn fiscaal aan- – gebruik stralingswarmte, bijvoorbeeld
trekkelijk waardoor in het algemeen de rente wand- of vloerverwarming;
voor een groene hypotheek 1 à 2% lager is verhoogde geluidsisolatie:
dan de marktrente. –• ankerloze spouwmuur;
– zwevende vloer;
• verlagen emissie uit bouwmaterialen:
5.5 Uitwerking van Dubo – gebruik natuurlijke materialen, bijvoorbeeld
hout, kurk, cellulose;
In deze paragraaf worden de volgende dubo- – beperking synthetische afwerklagen,
maatregelen besproken: bijvoorbeeld natuurverf;
• binnenmilieukwaliteit; • aandacht voor psychische aspecten:
• energiebesparing; – vorm, kleur, materiaal, textuur.
afvalbeheersing;
• waterbesparing; 5.5.1.c Aandachtspunten
• materiaalkeuze. In het algemeen geldt dat voor het gebruik van
onbekende materialen of het realiseren van ver-
hoogde eisen andere scholing, voorbereiding
en controle noodzakelijk is. In elke fase van het EPC. Daarnaast geldt nog dat een verhoogde
bouwproces moet rekenschap worden gegeven thermische kwaliteit van de gebouwschil, in
van: tegenstelling tot installatie maatregelen, gedu-
• het waarom: de achtergrond van de onge- rende de gehele levensduur van de woning van
bruikelijke oplossing of bouwwijze; invloed is op het energiegebruik.
• het hoe: de aansluitdetails, verwerkingsvoor-
schriften, materieel; 5.5.2.b Maatregelen
• het wanneer: de juiste volgorde van uitvoe- In dubo-checklisten is daarom naast een ver-
ring. laagde EPC veelal sprake van specifieke maat-
regelen, zoals:
Een gezond binnenmilieu is bovendien niet • verhoogde thermische isolatie gebouwschil;
alleen afhankelijk van de toegepaste materialen • gesloten keuken;
en voorzieningen. Ook het feitelijk gebruik van • toepassen zonneboiler;
installaties (verwarming, ventilatie) bepaalt de • ontwerpen op gebruik passieve zonne-ener-
kwaliteit van het binnenmilieu. Gebruiks- en gie;
onderhoudsvoorschriften zijn daarom evenzeer • speciale aandacht voor daglichttoetreding;
van belang. • energiezonering binnen de woning;
• lagetemperatuurverwarming eventueel in
5.5.2 Energiebesparing combinatie met een warmtepomp.
5.5.2.a Dubo-kwaliteit 5.5.2.c Aandachtspunten

Energiebesparing veronderstelt een referentie- Energiezuinig bouwen vraagt extra aandacht op
niveau ten opzichte waarvan die besparing de volgende punten:
wordt gerealiseerd. Sinds 15 december 1995 is • luchtdichtheid: een goede luchtdichtheid
dat de EnergiePrestatienorm. Energiebesparing is heeft een positief effect op de EPC, waarmee
feitelijk geen onderwerp dat exclusief moet wor- specifiek rekening is gehouden in het ontwerp.
den gekoppeld aan dubo. Denk in ieder geval aan de combinatie van geba-
Sinds de jaren tachtig is energiebesparing al lanceerde ventilatie met warmteterugwinning en
aan de orde geweest. Aanvankelijk werd de een verbeterde luchtdichtheid van de gebouw-
betere energieprestatie uitgedrukt in een bere- schil;
kend lager gasverbruik. Na het inwerkingtreden • plaatsing van spouwisolatie strak tegen
van het Bouwbesluit kwam hierin verandering. het binnenspouwblad; als de isolatie ’los‘ in
Analoog aan de daarin opgenomen prestatie- de spouw hangt, kan luchtstroming ontstaan
eisen voor thermische isolatie was over het rondom het isolatiemateriaal, de Rc-waarde van
algemeen sprake van een verhoogde Rc-waarde de uitwendige scheidingsconstructie gaat in dat
van de gebouwschil, meestal in combinatie met geval drastisch omlaag;
een HR-ketel en een lage U-waarde voor de • beglazing met verschillende U-waarde; het
beglazing. komt voor dat in ogenschijnlijk identieke wonin-
Sinds de wijziging van het Bouwbesluit van de- gen per woningtype beglazing met een andere
cember 1995 is veelal sprake van een formule- U-waarde is voorgeschreven, dit houdt verband
ring in relatie tot de geldende EPC, bijvoorbeeld met de EPC-berekening;
een te realiseren Energieprestatie van: EPC-15% • oververhitting, uitvoering van zonwering;
(0,85 in plaats van 1,0). In de EPC-berekening • concept voor de toe te passen energietech-
wordt de prestatie van het gebouw berekend niek, in hoofdzaak elektra of gebaseerd op gas.
met als uitgangspunt een standaardbewoners- Door een aantal keuzen in de EPC-berekening
gedrag (gemiddeld bewonersgedrag). Energie- staat een lagere EPC niet altijd gelijk aan een
zuinig woongedrag wordt in de EPC niet extra evenredig lagere CO2-emissie. Om misverstan-
gewaardeerd. Mits daarvoor voorzieningen aan- den te voorkomen moet het uitgangspunt bij
wezig zijn, is het echter mogelijk zuiniger met afspraken tussen partijen eenduidig geformu-
een woning om te gaan dan voorzien vanuit de leerd worden.
330
5.5.3 Afvalbeheersing • demontabel bouwen, te stimuleren via het

programma ’industrieel, flexibel en demontabel
5.5.3.a Dubo-kwaliteit bouwen‘ (Stuurgroep Experimenten Volkshuis-
De Nederlandse huishoudens produceren jaar- vesting).
lijks circa 5,5 miljoen ton afval. Als onderdeel van
dubo-maatregelen wordt daarom ook aandacht 5.5.3.b Maatregelen
besteed aan de scheiding van huishoudelijk afval.
In veel gemeenten is het gescheiden ophalen 1 Huishoudelijk afval
van papier, groente/fruit- en tuinafval (GFT) en • duobak opnemen in de keuken;
overig afval reeds ingevoerd. Het stimuleren van • kringloopkast: aparte kast met plaats voor tij-
milieubewust bewonersgedrag sluit dan ook aan delijk gescheiden opslaan van glas, kunststoffen,
bij het bouwen van dubo-woningen. De rijksover- blik, papier, klein chemisch afval, te plaatsen bin-
heid heeft het beleid voor het beheer van alle nen de woning bijvoorbeeld naast de meterkast.
afvalstoffen waarop de Wet milieubeheer van
toepassing is beschreven in het Landelijk afval- 2 Bouw- en sloopafval
beheerplan (LAP). Het geeft onder meer het be- De systematiek voor de afvalverwerking (schei-
leid voor nuttige toepassing en voor het storten ding in fracties en routing van de verwerking) is
en verbranden van afval. weergegeven in figuur 5.6. Uitgangspunt is te
Het belangrijkste doel is meer afval nuttig toe te komen tot een maximaal en hoogwaardig herge-
passen. In 2002 werd ruim 76 % van de afval- bruik. Scheiding van de ene afvalstoffenstroom
stoffen nuttig toegepast, in 2012 moet dit 83% ten opzichte van de andere afvalstoffenstroom
zijn. Dit gebeurt door meer afvalstoffen te herge- is zinvol als ten minste één van de twee stromen
bruiken en door afvalstoffen die niet hergebruikt door het feit van scheiding aan de bron beter
kunnen worden, als brandstof te gebruiken. Dit (maximaler of hoogwaardiger) kan worden her-
bespaart op het gebruik van brandstoffen als gebruikt.
kolen, olie en gas en draagt daarmee bij aan het Uit voorgaande volgt dat minimaal de volgende
klimaatbeleid. afvalfracties te onderscheiden zijn:
Eén van de prioriteiten in het afvalbeleid is afval- 2a Bouwafval:

preventie. In de planperiode van het LAP wordt • gevaarlijke afvalstoffen (Wet milieubeheer);
dit op de volgende wijze ingevuld: • steenwol, mits > 1 m3 per project (apart
• verminderen van de milieubelasting van de recycleprogramma);
producten in de bouw, aan te pakken via de 5e • glaswol, mits > 1 m3 per project (apart
pijler van het Bouwbesluit; recycleprogramma);
• stimuleren van afvalpreventie op de bouw- • kunststof folies (apart recycleprogramma);
plaats; papier en karton (apart recycleprogramma);
• restafval (goed scheidbaar bij sorteerbedrij-
ven).
1 Belangrijkste afvalfracties beton (40%), metselwerk (25%), asfalt (26%)

2 Belangrijkste bronnen grond-, wegen- en waterbouw, utiliteitsbouw, woningbouw
3 Aanbod in 2000 (in Nederland) 19 Mton
4 Nuttige toepassing in 2000 94% 1
5 Verwijdering in 2000 6%
6 Verwacht aanbod in 2006 20 Mton
7 Verwacht aanbod in 2012 21 Mton
1 De doelstelling van 90% hergebruik in 2000 was reeds in 1999 gehaald, sindsdien is het % nuttige toepassing vrij con stant
Figuur 5.5 Achtergrondgegevens bouwen sloopafval Bron: VROM, LAP 2002-2006

2b Sloopafval: -
e
ti Grondstoffen
• gevaarlijke afvalstoffen (Wet milieubeheer); n e
e s
v fa
e
• asbest en asbesthoudende materialen en pro- r
p
ducten (Asbestbesluit); Bouwen Slopen

• elektriciteitskabels (verontreiniging overige
fracties);
e e
n n
grind (noodzaak tot reiniging dakgrind en
•apart s
a
f
s
Bouwafval Sloopafval s
s
a
v
l
hergebruik in beton); g
n
i
a
p
e
n
e
a
v
f
id d
• bitumineuze dakbedekking (noodzaak tot rei- e
h
c Direct
o
t
t
k
r
n
a
r
b
a
r
a
a
niging); s
f
o
n
e
herbruikbaar e
w
r
e
v
b
k
i
afval
• verontreinigd puin (noodzaak tot reiniging); n
te
r
d
n
a
r
e
b
n
f
o
n
u
r
b
r
• asfalt (apart recycleprogramma); o
t
S
b
r
e
v
o
t
c
e
e
tr
o
e
h
• restafval (goed scheidbaar bij sorteerbedrij- -

s
g
Sorteren
ri
D
t
S
ven). in
k
r
e
s
e a
f
w
e
b
In het schema van figuur 5.6 is de (kring)loop in -t
e
Bewerken
e
fz s
fa
de verwerking van bouwen sloopafval te zien. a
Afvalstromen, die evengoed in een later stadium

Grondstoffen
kunnen worden gescheiden ten behoeve van
hergebruik en die geen of nauwelijks nadelig
Gewenste materiaalstroom
effect hebben op de hergebruiksmogelijkheden Niet herbruikbaar bouwen sloopafval
van andere afvalstromen waarmee ze integraal Niet toegestane materiaalstroom
zijn ingezameld en getransporteerd, kunnen zo- Figuur 5.6 Afvalstromen
wel als direct-herbruikbaar afval worden verwerkt
dan wel naar een sorteerinrichting worden afge- 5.5.3.c Aandachtspunten
voerd. Verplichte scheiding aan de bron hiervan Afval tijdens de bouw en tijdens het gebruik
heeft immers, op dat moment, geen duidelijke vraagt de volgende aandachtspunten:
milieuvoordelen. In de praktijk kan het echter • de plaats van afvalcontainers voor huishoude-
voorkomen dat deze stromen vanuit kostenover- lijk gebruik: zowel de vormgeving en bereikbaar-
wegingen al aan de bron gescheiden worden ge- heid vanuit de woning, als de bereikbaarheid
houden. Via de milieuvergunningen, stortverbod vanaf de openbare weg;
en uiteindelijk certificering van sorteerbedrijven • inrichting bouw / sloopplaats met het oog op
houdt de overheid greep op de afvalstroom. de verplichte scheiding (afvalcontainers/zakken,
afvoer);
Afvalstoffen mogen in beginsel alleen worden • instructie van personeel ten behoeve van
gestort als er geen stortverbod is opgelegd op afvalpreventie, gebruik voorzieningen en
grond van het Besluit stortplaatsen en stortver- bescherming bouwmaterialen;
boden afvalstoffen. Hierbij is een duidelijk onder- • afscherming bouwplaats (voorkomen zwerf-
scheid tussen brandbaar en niet brandbaar vuil en verontreiniging met afval van derden).
afval belangrijk. Gebruik wordt gemaakt van de
systematiek die in de Wet belastingen op milieu- 5.5.4 Waterbesparing
grondslag is opgenomen, namelijk het hanteren
van een volumieke massa. Afvalstoffen met een 5.5.4.a Dubo-kwaliteit
volumieke massa van minder dan 1100 kg/m3 Het watergebruik in Nederland ligt hoog en gaat
worden beschouwd als brandbare afvalstoffen en daarmee gepaard met een aanzienlijk energiever-
boven 1100 kg/m3 als niet-brandbare afvalstof- bruik voor het verwarmen van tapwater. Figuur
fen. 5.7 laat de ontwikkeling van het watergebruik
van een gemiddeld huishouden zien over de
jaren 1992 tot 2001. Het huishoudelijk drink-
watergebruik is tamelijk constant en vertoont
332
Aantal liters per persoon per dag

1992 1995 1998 2001
Bad 8,0 9,0 6,7 3,7
Douche 39,5 38,3 39,7 42,0
Wastafel 3,7 4,2 5,1 5,2
Toiletspoeling
Kleren wassen, hand 42,7
2,5 39,0
2,1 36,2
2,1 34,8
1,8
Kleren wassen, machine 23,2 25,5 23,2 22,8
Afwassen, hand 8,8 4,9 3,8 3,6
Afwassen, machine 0,7 0,9 1,9 2,4
Voedselbereiding 2,6 2,0 1,7 1,6
Koffie, thee en water drinken 1,5 1,5
Overig 3,3 8,2 6,1 6,7
Totaal 135,0 134,1 127,9 126,2
Figuur 5.7 Waterverbruik per persoon per dag van een gemiddeld huishouden Bron: VEWIN
slechts een lichte daling in de laatste jaren met

ruim 1%. Wel is de bijdrage van de verschillende
deelverbruiken behoorlijk veranderd.
Vermindering van het gebruik van drinkwater
levert het milieu verschillende voordelen op.
Het voorkomt mogelijke plaatselijke verdroging
als gevolg van het oppompen van grondwater.
Het vermindert de noodzaak van uitbreiding van A
bestaande of de aanleg van nieuwe waterwin-

gebieden. Het beperkt de inzet van chemica-
liën en desinfectiemiddelen voor de zuivering.
Bovendien levert een minder gebruik van warm
water tevens een bijdrage aan de vermindering
van het verbruik van gas en elektriciteit. B
5.5.4.b Maatregelen
Belangrijke maatregelen zijn: Figuur 5.8 Gustavsberg toiletafvoersysteem
waterbesparende douchekop;
• waterbesparend toilet; 5.5.4.c Aandachtspunten
• Gustavsberg toiletsysteem, figuur 5.8; Het belangrijke aandachtspunt bij de water-
• doorstroombegrenzer; besparing is het voorkomen van negatieve ge-
• aparte warmwaterleiding; volgen voor de gezondheid bij het gebruik (in en
• thermostatische mengkraan badkamer; om de woning) van minder gezuiverd water.
• regenton (tuin/auto);
• grijswatercircuit toiletspoeling.

Gustavsberg toiletsysteem 5.5.5.b Materiaalkeuze

Het Gustavsberg Water Saving System (WWS) In het omgaan met materiaalkeuze zijn binnen
gebruikt slechts vier liter per spoeling. Om duurzaam bouwen twee stromen te onderschei-
verstopping in horizontale leidingen te voor- den:
komen wordt een stroomvergroter geplaatst 1 de ’subjectieve‘ benadering;
die meerdere spoelingen verzamelt. Deze 2 wetenschappelijke modellen.
stroomvergroter voert door onderdruk en
overheveling in een keer met kracht een grote 1 De ’subjectieve‘ benadering
hoeveelheid water af. Door de hoeveelheid Als uitgangspunt geldt hierbij dat materiaalkeu-
water en de verhoogde afvoersnelheid spoelt zes in categorieën worden ingedeeld. De geko-
de liggende leiding geheel schoon. Op een zen indeling is noodzakelijkerwijs betrekkelijk
stroomvergroter kunnen meerdere woningen grof in termen als aanbevolen, omstreden, eerste
worden aangesloten. Daardoor kan fors wor- voorkeur, vermijden enzovoort. Bij de berede-
den bespaard op rioolaansluitkosten. neerde indeling wordt gebruik gemaakt van de
driestappenstrategie waarbij gegevens over de
Werking van de stroomvergroter winning van grondstoffen, het productieproces,
1 Van meerdere toiletspoelingen wordt het transport, levensduur, uitputting, aantasting en
afvalwater verzameld in de tank, deze vult dergelijke worden gebruikt.
uiteindelijk tot het overloopniveau (A). Voorbeelden van algemene uitgangspunten
2 Bij een volgende spoeling zorgt de sifon behorende bij de beredeneerde materiaalkeuze:
voor een gedeeltelijk vacuüm in de verticale • bij materiaalkeuze en constructiewijze wordt
buis tussen (A) en (B), deze vacuumwerking rekening gehouden met de milieubelasting bij
zorgt nu voor een constante stroom water van fabricage, tijdens verwerking, tijdens de levens-
tank naar uitlaat. duur en bij de uiteindelijke sloop;
3 De stroomvergroter is leeg en gereed voor • materialen die in enig stadium de ozonlaag
de volgende cyclus. aantasten of waarvan het gebruik leidt tot on-
herstelbaar verlies van natuurwaarden worden
vermeden;
5.5.5 Materiaalkeuze • materialen die gebaseerd zijn op hergebruik
van waardevolle grondstoffen of materialen
5.5.5.a Dubo-kwaliteit waarin op verantwoorde wijze afvalmateriaal
Duurzaam bouwen bestaat voor een belangrijk wordt verwerkt hebben een voorkeur;
deel uit de materiaalkeuze en het gebruik van • toepassen van overwogen detaillering waarbij
grondstoffen. De aandacht hiervoor is ener- rekening is gehouden met het beperken van de
zijds terecht: de bouw is een sector waarin veel hoeveelheid en de aard van het bouwafval.
grondstoffen en materialen worden toegepast.
Aan de andere kant moet niet worden vergeten 2 Wetenschappelijke modellen
dat een auto per jaar gemiddeld evenveel ener- Deze tweede stroming gebruikt wetenschap-
gie verbruikt als een woning. Materiaalkeuze is pelijke modellen die met behulp van de basis-
altijd een onderwerp geweest waarin verschil van gegevens over een bouwmateriaal of -product
inzicht de boventoon voerde. Onderlinge verge- een getalsmatige aanduiding geven van de
lijking van checklisten, convenanten, maat- milieubelasting. Uitgangspunt voor dergelijke
regelenpakketten en subsidievoorwaarden geeft modellen is de LCA-berekening, figuur 5.9. In de
een zeer divers beeld. Er is sprake van gebods- rekenmodellen wordt voor de invoergegevens
en verbodsbepalingen en tegelijk lijkt uiteindelijk onderscheid gemaakt in levensfasen en milieu-
vrijwel alles toepasbaar. Materiaalkeuze is bij criteria, eventueel uitgebreid door toevoeging
uitstek een onderwerp dat kan worden benaderd van gezondheidscriteria. Door de weging van de
vanuit de driestappenstrategie. diverse milieuaspecten kan een eindcijfer worden
geproduceerd.

334
Stappen Resultaten Voorbeeld
1 Doelbepaling en Definitie van : "1 km riolering"

afbakening - doel en doelgroep
- functionele eenheid Product:
- productsysteem betonnen rioolbuizen
- systeemgrenzen met productafhankelijke
- allocatie materialen
- data en datakwaliteit
2 Inventarisatie Verzameling van data: Ingreeptabel

- grondstoffen
- energie . . . kg kalksteen
- emissies . . . kg grind
- afval . . . MJ elektriciteit
- andere . . . kg CO 2
. . . kg afval
etc.
3 Effectbepaling
* CML-methode Milieuprofiel Milieuprofiel

- broeikaseffect
- uitputting van grondstoffen
- verzuring
- toxiciteit
etc.
* MBB-systematiek Milieumaten Milieuprofiel

- grondstoffen
- energie
- emissies
of of - afval
- hinder
* Eco-indicator Eco-indicator Eco-indicator

methode
4 Interpretatie
- verbeteropties
5 Toepassing - productkeuze
- ontwerp
Figuur 5.9 Modelschema bepaling milieugerichte levenscyclusanalyse (LCA)
Op grotere schaal kan op deze wijze wellicht de niet een of meerdere deelaspecten, maar alle
milieubelasting van een gebouw worden bere- milieueffecten die kunnen optreden. Een veel
kend. Het gaat hierbij dan niet meer om alleen gehanteerde methode is die welke door het
de materiaalgegevens: ook het energiegebruik, Centrum voor Milieukunde Leiden is ontwik-
watergebruik, effect op de gezondheid en derge- keld, figuur 5.8. Deze methode onderscheidt
lijke worden gekwantificeerd en beoordeeld. De zes levensfasen, waarin steeds acht aspecten
uitkomst van de berekeningen is uiteraard afhan- een rol kunnen spelen, die op hun beurt zijn
kelijk van de kwaliteit van de invoergegevens. onderverdeeld in deelaspecten. Aldus ontstaat
een matrix waarin de milieueffecten worden
Milieugerichte levenscyclusanalyse berekend. Het Nederlands Instituut voor
(LCA) Bouwbiologie en Ecologie heeft dit model ver-
Een LCA is een instrument voor het systema- der uitgebouwd tot het TWIN-model waarin
tisch en kwantitatief inventariseren, beoorde- ook de gezondheidsaspecten wordt beoor-
len en evalueren van de milieueffecten van deeld.
een product gedurende de gehele levenscy-
clus. Kenmerkend hierbij is de multidiscipli-
naire en integrale aanpak. Een LCA beschouwt

Niveau Indicatoren
Stofniveau Precisie: de spreiding, variatie enzovoort van de gegevens, de mate van nauwkeurigheid en
de manier waarop gegevens zijn verkregen (gemeten, berekend of geschat).
Compleetheid: zijn alle input- en outputstromen bekeken, of is een selectie gemaakt?
Procesniveau Geografische dekking: geografisch gebied waarvoor de gegevens geldig zijn (in ieder geval
voor de Nederlandse markt).
Tijdsperiodedekking: de tijdsperiode waarin de gegevens zijn verzameld en de tijdsperiode
waarvoor de gegevens geldig zijn.
Technologiedekking: zijn de data een gemiddelde van alle mogelijke technologieën die wor-
den toegepast of zijn ze specifiek voor een toegepaste technologie?
Representativiteit: geeft aan of de gegevens generiek zijn of specifiek, en of de gegevens
representatief zijn voor het gewenste geografische gebied.
Systeemniveau Consistentie: geeft aan hoe consistent de wijze van gegevensverzameling is binnen de studie.
Herleidbaarheid : geeft aan hoe en of het mogelijk is door derden de gegevens te herleiden.
Compleetheid: het aantal locaties waarvan gegevens zijn verkregen in verhouding tot de
gehele populatie van locaties waar het betreffende proces plaatsvindt, liefst uitgewerkt per
datacategorie per proceseenheid.
Figuur 5.10 Beschrijving datakwaliteit Bron: Stichting MRPI®, Den Haag
Het Nederlands Verbond Toelevering Bouw De bovenstaande kwalitatieve beschrijving van

(NVTB) heeft daartoe het project Milieurelevante de datakwaliteit is door de stichting MRPI uit-
Product Informatie (MRPI) opgezet. Doel was gewerkt tot een kwantitatieve methodiek. Deze
het ontwikkelen van een bouwbreed erkende, wordt definitief vastgesteld na een praktijkproef-
uniforme, open systematiek van milieurelevante periode die loopt van 1 sept. 2003 – 1 sept.
productinformatie. Op basis hiervan kan de 2004.
bouwtoeleverende industrie op eenduidige weg
haar informatie communiceren met gebruikers. 5.5.5.c Aandachtspunten
Onder MRPI wordt verstaan: getoetste informa- Voor een deel is het gebruik van milieuvriende-
tie over milieuaspecten van een bouwmateriaal, lijke materialen betrekkelijk nieuw. Dit betekent
bouwproduct of bouwelement die op initiatief dat aannemer, architect of opdrachtgever niet
van de producent(en) via een LCA is gegene- altijd ervaring heeft met een bepaalde mate-
reerd en die bruikbaar is voor communicatie met riaaltoepassing. Toepassing stuit dan, vaak ten
specifieke doelgeroepen. onrechte, op weerstand. Het is wel zo dat een
De informatie die zo beschikbaar komt kan beho- nieuw product ook als zodanig moet worden
ren bij een product van een specifieke producent benaderd, dus er moet aandacht worden gege-
maar ook op dat van een branchevereniging. ven aan:
De representativiteit van de gegevens is dan van • productkennis/-informatie;
groot belang, maar daarnaast speelt ook de kwa- • garantiebepalingen met betrekking tot ver-
liteit van de gehanteerde data een grote rol. De werking van het product;
beoordeling van datakwaliteit vindt plaats aan de • uitvoeringsvoorschriften;
hand van indicatoren volgens figuur 5.10. • levertijd/verkrijgbaarheid;
• instructie/opleiding.

336
Concept De beter binnenmilieu woning
Classificatie Thema: binnenmilieu
Toelichting De ‘beter binnenmilieu woning’ is zodanig ontworpen dat er sprake is van een gezond en
comfortabel binnenmilieu. Om deze ambitie te realiseren, spelen de volgende vijf uitgangs-
punten een cruciale

• voorkom rol:
geluidsoverlast in de woning;
• zorg voor een goede thermische behaaglijkheid;
• zorg voor een goede luchtkwaliteit
• zorg dat de woning goed en eenvoudig kan worden gereinigd;
• zorg dat de woning bijdraagt aan het welzijn van de bewoners.
Literatuur Comfortklasse geluidsisolatie in woningen en woongebouwen, SBR, 1994.
Beleidsnotitie gebouwen en binnenmilieu, VROM, 1994.
Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen, ISSO (publicatie 19), 1991.
Uitwerking In de matrix (figuur 5.12) is op basis van maatregelen uit het Nationaal pakket een tweetal
uitwerkingen gegeven voor de realisatie van een beter binnenmilieu woning. Hierbij is on-
derscheid gemaakt tussen een basisambitieniveau en een extra ambitieniveau.
In deze woning is ter voorkoming van geluidsoverlast in de woning gezorgd voor een goede
geluidsisolatie binnen de woning en tussen de verschillende woningen; ook het installatiege-
luid is zoveel mogelijk beperkt.
Om te zorgen voor een goede thermische behaaglijkheid is gezorgd voor een verhoogde
tochtwering, benutting van zoninstraling in combinatie met een buitenzonwering en even-
tueel een serre en een lage-temperatuurverwarmingssysteem.
Ten behoeve van een goede luchtkwaliteit is gezorgd voor een goede ventilatie en een ma-
teriaalkeuze die de binnenlucht niet negatief beïnvloedt.
Om ervoor te zorgen dat de woning goed en eenvoudig kan worden gereinigd, kan een
gladde vloerbedekking worden toegepast en een stofarme detaillering.
Onder het extra ambitieniveau valt het toepassen van een hogere vertrekhoogte dan het
Bouwbesluit. Hiermee wordt een verhoging van de woningkwaliteit bereikt die bijdraagt aan
het welzijn van de bewoners.
Figuur 5.11 Specificatieblad ’Beter binnenmilieu woning‘ Bron: SBR, Nationaal Pakket Duurzaam Bouwen, versie 5.0
5.6 Maatregelenpakketten Het pakket is opgezet rond een tweedeling van

mogelijke maatregelen:
In de praktijk blijken er in hoofdzaak twee 1 vaste maatregelen, die zonder noemenswaar-
methoden te worden gehanteerd om duurzaam dige kosteneffecten in ieder bouwplan kunnen
bouwen in te vullen. De eerste methode bestaat worden toegepast of die snel worden terugver-
uit een beschrijving van de milieuproblematiek diend en een duidelijk aantoonbaar positief mi-
in relatie tot de bouw in combinatie met een lieueffect hebben;
totaallijst van mogelijke duurzaam-bouwenmaat- 2 variabele maatregelen, waarvan het milieuef-
regelen. Het ambitieniveau van de betrokkenen fect en de kosten afhankelijk (kunnen) zijn van
bepaalt uiteindelijk de te realiseren maatregelen. toepassing in een specifiek project en/of een lan-
Het Nationaal Pakket Woningbouw is een inmid- gere terugverdientijd kennen.
dels veelvuldig toegepast voorbeeld van zo‘n
totaallijst.

Ambitieniveau Basis Extra
Voorkom geluidsoverlast in het interieur

S007 Pas geen open trap in de woonkamer toe
S407 Pas een woningscheidende constructie met verhoogde geluidsisolatie toe X X
S408 Plaats installaties en trappenhuis binnen ‘geluidskern’ X
S409 Zorg voor verbeterde geluidswering tussen verblijfsruimten X
S411 Beperk het geluidsniveau ten gevolge van installaties X X
Zorg voor een goede thermische behaaglijkheid

S009 Neem een tochtportaal op X
S011 Zet galerij, loggia of balkon dicht met (enkel)glas X
S016 Gebruik HR++ glas met U ≤ 1,2 W/m²K in alle verwarmde ruimten X X
S019 Pas verbeterde kierdichting toe bij bewegende delen in kozijnen X X
S037 Pas een midden of lage temperatuurverwarmingssysteem toe X
S475 Voorkom temperatuuroverschrijdingen in de zomer X X
S733 Pas warmteregeling op ruimteniveau toe X
Zorg voor een goede luchtkwaliteit

S008 Bied de mogelijkheid voor gesloten keuken aan X X
S022 Isoleer kruipluik en zorg voor een goede afdichting X X
S054 Beperk de hoeveelheid en onderhoudsfrequentie van het schilderwerk X X
S066 Gebruik voor gipstoepassingen binnen: rogips of natuurgips X X
S267 Indien een dekvloer wordt toegepast, vervaardig deze dan van gips X X
(anhydrietvloer)
S296 Gebruik voor voorbehandeling op steenachtige ondergrond: watergedra- X X
gen voorstrijk- of impregneermiddel
S300 Indien muurverf buiten noodzakelijk is, gebruik minerale verf of water- X X
gedragen acrylaatdispersieverf
S414 Gebruik uitsluitend spaanplaat met beperkte formaldehyde-emissie X X
S473 Pas zelfregelende ventilatieroosters toe X
Verhoog het welzijn van de bewoners

S730 Pas een vertrekhoogte toe die groter is dan de eis in het Bouwbesluit X
Figuur 5.12 Uitwerking toepasbare maatregelen bij de ’beter binnenmilieu woning‘ van figuur 5.11
De maatregelen zijn zoveel mogelijk beschreven Als herkenbare milieuthema‘s zijn opgenomen:
als prestatie-eis en bevatten een uitleg over het • energie;
milieueffect, de achtergrond van de maatregel • materialen;
en de kostenconsequentie, figuur 5.9. Voorts zijn • water;
de maatregelen gericht op een drietal fasen van • binnenmilieu;
een bouwplan: • omgevingsmilieu.
• initiatief, ontwerp en uitwerking;
• productievoorbereiding en realisatie; De maatregelen in het pakket zijn vastgelegd op
gebruik. specificatiebladen. Naast bladen met informatie
• over een specifieke maatregel bevat het pakket
ook een aantal concepten die zijn uitgewerkt
door samenvoeging van een aantal bij het con-
cept horende maatregelen, figuur 5.11 en 5.12.
338
Een tweede methode gaat uit van dubo-pakket- Onafhankelijke keurmeesters controleren
ten die vooraf zijn vastgesteld, overeengekomen deze bedrijven en het hout uit deze bedrijven
of verplicht (bijvoorbeeld subsidievoorwaarde). wordt geleverd onder het FSC-certificaat.
Dergelijke pakketten bevatten een aantal ge- De handelaren die zich in ons land hebben
selecteerde dubo-maatregelen waarmee een be- gebundeld in de groep ’Hart voor Hout‘ ver-
paald kwaliteitsniveau van een bouwplan wordt langen van hun leveranciers dit FSC-keurmerk.
beschreven. Een dergelijk vastgesteld pakket Binnen niet al te lange tijd kan zo in de bouw-
biedt enerzijds vroegtijdig inzicht in maatregelen sector, zeker voor tropische en subtropische
en de consequenties die ze hebben, anderzijds houtsoorten dit keurmerk worden geëist. Ook
komen veel mogelijkheden niet aan bod. Een enkele bouwmarkten leveren thans tropisch
voorbeeld vormt de lijst met maatregelen die hardhout onder FSC-keurmerk.
behoort bij de groenfinanciering waarbij uit een Overigens wordt de bestaande Nederlandse
voorgeschreven pakket mogelijke maatregelen EKO-keur ondergebracht in het FSC-keurmerk.
(met puntenwaardering) door eigen keuze een
minimaal aantal punten behaald moet worden.
5.7 Een dubo-project als voorbeeld
Maatregelpakket en voorwaarden voor de groen-
financiering voor nieuwbouw- en renovatie- Regelmatig verschijnen in de literatuur voor-
projecten zijn gepubliceerd in de Staatscourant beelden van duurzaam bouwen projecten die
nr.1, datum: 2 januari 2002. met recht voorbeeldprojecten genoemd kun-
nen worden. Bijvoorbeeld door een vergaande
FSC-keurmerk toepassing van ecologische uitgangspunten, een
In de productiebossen wordt weliswaar na het zeer lage energieprestatiecoëfficiënt, of gebruik
kappen weer opnieuw aangeplant, maar door van nieuwe of innovatieve toepassing van be-
de eensoortigheid van het bomenbestand en staande technieken zoals grootschalige PV en/of
de mechanisatie van het kappen is voor warmtepompen. Het gros van de projecten laat
andere bomen en onderbegroeiing geen zich echter op een minder opvallende wijze her-
plaats. Door internationale samenwerking van kennen als normaal bouwplan waar meer zorg is
natuurbeschermingsorganisaties, overheden besteed aan het beperken van de negatieve in-
en houthandelaren is het Forest Stewardship vloed op het milieu. Daarbij heeft dan niet alleen
Counsil (FSC) ontstaan. Dit maakt zich sterk de techniek meer aandacht gekregen maar is ook
voor behoud van bestaande bossen en wou- geïnvesteerd in het proces.
den en de ontwikkeling van gemengde bossen
met wisselende beplantingen en open ruim- Ligging bouwplan
ten, die zich goed kunnen aanpassen aan het Locatie: gemeente Den Haag, VINEX locatie
bestaande landschap en waarin de authen- Wateringse Veld
tieke flora en fauna zich weer kan ontwikkelen. Project: 27 woningen, in ontwikkeling vanaf
Door onder andere het Wereld Natuurfonds, 2000
de Vereniging Milieu Defensie en Novib is in Het bouwplan bestaat uit drie schiereilanden,
een aantal punten vastgelegd wat duurzaam gelegen in de ecologische zone, figuur 5.13. Bij-
bosbeheer inhoudt. Per productiebedrijf moet zonder aan het plan zijn de vergaande ambities
aan de hand hiervan een beheersplan worden op het gebied van energiezuinigheid, de toepas-
opgesteld dat de natuur spaart en de mensen sing van duurzame energie en de afstemming
in de houtproductie een redelijk bestaan ga- tussen bouwplan en openbare ruimte.
randeert.
5.7.1 Ontwerpproces
Het duurzaam bouwen ambitieniveau is voor
deze locatie niet vooraf vastgesteld. Inzet van het
proces is het maximaal realiseren van kansen.
Deze doen zich voor op vele terreinen, bijvoor-
LM
LM
LM
LM
LM
Tenniscentrum
Figuur 5.13 Ligging bouwplan Bron: HTV Architecten BV, Den Haag
beeld de bijzondere ligging in de ecologische niveau. De vaststelling van de matrix is het resul-
zone, ’toevallige‘ subsidieregelingen, kennis van taat van stap 1, figuur 5.14.
ontwikkelaar/architect en gemeentelijk beleid.
Het in beeld brengen van de kansen, de fase In de volgende stap, de fase van de economische
van de technische haalbaarheid is stap 1 in het haalbaarheid, worden de technische mogelijk-
proces. heden nader uitgewerkt en vastgesteld in hoe-
Alle mogelijke belanghebbenden nemen deel verre zij werkelijk realiseerbaar zijn. Aspecten die
aan een workshop met als doel het gezamenlijk daarbij aan de orde komen zijn: leverbaarheid,
opstellen van een lijst van technische mogelijk- garantie, te verkrijgen vergunningen, eventuele
heden die, gelet op de locatie en de bouwop- juridische procedures, op het plan toegespitste
gave, kunnen bijdragen aan het realiseren van uitwerking van technieken en bijbehorende
een maximale duurzaam bouwen ambitie. prestaties en verkenning van alternatieve oplos-
Als mogelijke belanghebbenden zijn daarbij singen voor een zelfde vraagstuk. De vaststelling
onder meer uitgenodigd: ontwikkelaar, archi- van een definitief plan is het resultaat van stap 2,
tect, stedenbouwkundige, gemeente (bouwen figuur 5.15.
woningtoezicht, groenbeheer, riolering, stads-
ecoloog, verkeer), brandweer, dubo-adviseur. De Daarna volgt nog de fase van de maatschap-
workshop levert een matrix op met technische pelijke haalbaarheid, de besluitvorming waarbij
mogelijkheden die passen bij een bepaald thema het plan definitief overeengekomen wordt. In
(energie-extensivering, integraal ketenbeheer, deze fase wordt (indien van toepassing) uit alter-
kwaliteitsbevordering) en bij een bepaald schaal- natieven gekozen en worden de afspraken rond
340
Thema Aspect Producttype Toepassing Maatregel
Energie Besparing Bestaand Elektriciteit • gasstopcontact (gas wasdroger / wasmachine

• hotfill wasmachine
• zonne-wasdroger
• diffuus licht door dakraam
……………………………….
•• EPC
Warmte < 0,85
• optimaal gebruik passieve zonne-energie
• gebouwbeheerssysteem
• warmtepomp
• trombewand voor ventilatie
• voorverwarming
• energie funderingspaal
• ……………………………
Innovatief Elektriciteit
laagspanningssysteem
•• waterstof
Warmte gasketel
• waterterugwinning douchewater
• geperforeerde isolatie / metalen dak / trans-
parante dakbedekking
Duurzaam Bestaand Elektriciteit • pv-paneel in combinatie met trombewand
• kleine windmolen met kap
Warmte • zonnecollectoren (combi)
• EPDM met PE-leidingen
Innovatief Elektriciteit • lichtstraat met pv-paneel
• kunstobject (met pv of wind)
Warmte • zonnecollector / radiatorcombinatie
• opslag warmte in zelfbouw
• zonnecollector
Kringloop Water Bestaand Besparing • waterbesparingspakket
• ………………….
Reiniging • rietkraag langs weg
• ……………………
Materiaal Bestaand Laagwaardig • anhydriet gebonden afwerkvloer
• toepassing betongranulaat
• cellulose isolatie
• ………………
Hoogwaar- • metselen met schepkalk
dig • kozijnloos bouwen
• klittenband dakbedekking
• …………………………
Figuur 5.14 Fase 1, technische haalbaarheid

Thema Aspect Producttype Toepassing Maatregel
Gezond Stadsklimaat • auto uit het zicht

• compact bouwen
• verticaal zoneren
• stromend water in woonomgeving
Groen • vingers in het groen
• aansluiting ecologische zone
• tuin op het dak
Comfort/ • verhoogde geluidsisolatie tussen woningen
veilig / • afschermen lichthinder tennisbaan
gezond • systematisch onderhoud ventilatie-
voorzieningen
• lagetemperatuur-verwarming
Figuur 5.14 (vervolg) Technische haalbaarheid
Onderwerp Maatregel Gerealiseerd
Stedenbouwkundig
Regenwater • afvoer naar oppervlaktewater ja
• helofytenfilter nee
• stromend water ja
• grijswatercircuit nee
Collectieve voorzieningen • sociale veiligheid ja

• collectieve opzet openbare ruimte ja
• gezamenlijke ruimte (kas) nee
• speelplaats (afgeschermd van verkeer) ja
• gezamenlijke afvalopstelplaats ja
• auto uit het zicht ja
• compact bouwen ja
• verticaal zoneren nee
Hinder nabijgelegen tennisbaan • geluidscamouflage door stromend water ecologische nee

zone
• voorkomen lichthinder nee
Waterbeleving • vingers in het groen ja

• stromend water ja
• aansluiting op ecologische zone ja
Woning
Energie • lage EPC (ca. 0,65), o.a. hoge R -waarden c

ja
warmtepompen ja
• windmolen nee
• zonne-energie (PV en zonneboiler) ja
• elektra-maatregelen nee

342
Onderwerp Maatregel Gerealiseerd
Materiaal • IFD-bouwen (high-tech) ja

• functiewisseling ruimtes mogelijk gedeeltelijk
• materiaalkeus met oog op ligging in ecologische zone gedeeltelijk
• hout met FSC-keur ja
Water • waterbuffer op zolder nee
• waterbesparingspakket ja
Figuur 5.15 Fase 2, economische haalbaarheid
de planontwikkeling afgerond. Daarna rest nog bouwen beleid. De ontwikkelaar realiseert een
slechts de bouw. project met het keurmerk ’Zonnewoning‘, dat
Uitgangspunt bij het gehele proces is de afspraak voldoet aan de voorwaarden voor groenfinan-
dat besluiten (wel/niet realiseren, wel/geen ciering en past bij de duurzaamheidsfilosofie van
prioriteit) tussen belanghebbenden alleen wor- het bedrijf, figuur 5.16 en 5.17.
den genomen op basis van argumenten en geen
der partijen overwegend bezwaar heeft. ▶▶ De (specifieke) warmteweerstand van een
constructie Rc wordt besproken in deel 4a
Bovengenoemd proces heeft voor de ge- Omhulling, hoofdstuk 1 Prestatie-eisen
meente opgeleverd een bouwplan dat past
binnen de ecologische zone (waterbeleidsplan/
groenbeleidsplan) met een zeer laag energiever-
bruik, met een zichtbare toepassing van duur-
zame energie (energiebeleid) en met een materi-
aalkeuze passend bij het gemeentelijk duurzaam
Figuur 5.16 Aanzicht geschakelde woningen Bron: HTV Architecten bv, Den Haag

twee modules zonnecollector
Rc dak 5,0
HR++ glas
Rc dak 5,0
daklichtconstructie
met PV-cellen
zelfregulerende
ventilatieroosters
glazen lamellen HR++ glas
met PV-cellen slaapkamer slaapkamer
vide
Rc gevel 5,0
HR++ glas
woonkamer
Rc gevel 5,0
Rc begane-grondvloer 4,5
Figuur 5.17 Doorsnede en materiaalaanduiding Bron: HTV Architecten bv, Den Haag
5.8 Interdisciplinair samenwerken beeld. Bij kansen moet onder andere gedacht
worden aan besparing op onderhouds- en ge-
Duurzaam bouwen ontstaat niet vanzelf. Het bruikskosten (energie, water), de kans het bedrijf
maakt tot op heden geen deel uit van de bouw- te profileren en aantoonbare winst voor milieu
regelgeving. De realisatie van duurzaam bou- en gezondheid.
wen vindt plaats via lokaal gemeentelijk beleid,
convenanten tussen diverse bouwpartijen, eigen Opvallende factor in de kans op succes van
initiatieven van ontwikkelaars, opdrachtgevers duurzaam bouwen blijkt het bouwproces te
en aannemers. Elke partij ziet daarin voor zichzelf zijn. De integratie van bouwen en milieu
mogelijkheden en belemmeringen. betekent dat aandacht nodig is voor onder-
Een specifieke studie van TNO (Introductie van werpen die niet van oorsprong bij het bouwpro-
milieuvriendelijke bouwmaterialen: inventarisa- ces hoorden of daarin van oorsprong geen echt
tie van knelpunten in de bouwpraktijk ) laat een eigen plek hebben. Voorbeelden hiervan zijn:
scala aan belemmeringen zien, figuur 5.18. • watersystemen in de woning en de woonom-
Hierin komt ook weer het beeld naar voren dat geving;
aannemers voor de realisatie van duurzaam • de relatie verharding en rioleringssysteem;
bouwen zich veelal afhankelijk zien van overige de vormgeving van ophaalplaatsen voor het
partijen en externe factoren. Circa 40% van •
gescheiden aanbieden van afval bij de woning.
de genoemde belemmeringen voor duurzaam
bouwen kan echter door de aannemer worden Duurzaam bouwen vereist meer dan samenwer-
beïnvloed. Deze heeft hiermee de mogelijkheid king tussen meerdere verschillende vakgebieden.
het eigen bedrijf te profileren op het terrein van Er is veeleer sprake van ’interdisciplinair‘ samen-
duurzaam bouwen. werken. Hierbij wagen de deelnemers zich over
de veilige grenzen van hun eigen vakgebied
Duurzaam bouwen kent overigens niet alleen heen en proberen af en toe vanuit de andere
belemmerende factoren. In het bovengenoemde vakgebieden te denken. Hiervoor is enig inzicht
TNO-rapport worden ook kansen gesignaleerd in en waardering voor het andere vakgebied
die bevorderend zijn voor duurzaam bouwen, noodzakelijk, figuur 5.20.
figuur 5.19. Onderzoek naar de ervaringen van
bouwers met de voorbeeldprojecten duurzaam
en energiezuinig bouwen (SEV) geeft eenzelfde
344
Onderzoeksthema Belemmering Type

1 2 3 4 5
Bouwproces Afwijken van vastgesteld milieuvriendelijk ontwerp ■
Bouwproces Andere nauwkeurigheid/speciale behandeling nodig ■
Bouwproces Diversiteit aan actoren/belangen/opninies in de bouw ■ ■
Bouwproces Geen bouwteam ■

Bouwproces Ontbreken standaardisering ■
Bouwproces Onvoldoende samenwerking ■
Bouwproces Standaardbestekken ■
Bouwproces Te late inschakeling in bouwproces ■
Bouwproces Technische problemen ■ ■
Bouwproces Te veel mondelinge afspraken ■
Bouwproces Tijdsdruk ■
Bouwproces Traditionele wijze van samenwerken ■
Financieel/economisch Extra kosten door vertragingen bij de bouw ■

Financieel/economisch Kostenbegrenzing bij sociale woningbouw ■
Financieel/economisch Meerkosten door “toevoeging” van dubo aan standaard ontwerp ■ ■
Financieel/economisch Ontbreken fiscale voorzieningen ■
Financieel/economisch Onvoldoende draagvlak voor investeringen ■
Financieel/economisch Onzekerheid kosten duurzame materialen en producten ■
Financieel/economisch Onzekerheid levensduur dubo ■ ■
Financieel/economisch Onzekerheid over subsidies ■
Financieel/economisch Risico in kosten calculeren ■ ■
Financieel/economisch Stortkosten afval ■
Juridisch/bestuurlijk Geen juridische grond voor eisen ■

Juridisch/bestuurlijk Geen milieu in UAV ■
Juridisch/bestuurlijk Geen milieukwaliteit in huurovereenkomsten ■
Juridisch/bestuurlijk Onduidelijke verantwoordelijkheid ■
Juridisch/bestuurlijk Ontbrekende milieu-bestek ■
Juridisch/bestuurlijk Ontbreken prestatiebestek ■
Juridisch/bestuurlijk Onvoldoende politieke draagvlak ■
Juridisch/bestuurlijk Strijdigheid Bouwbesluit ■ ■
Juridisch/bestuurlijk Strijdigheid BWS ■
Juridisch/bestuurlijk Strijdigheid Europese regelgeving ■
Juridisch/bestuurlijk Strijdigheid stedenbouwkundig plan ■ ■
Juridisch/bestuurlijk Strijdigheid welstand ■ ■
Juridisch/bestuurlijk Te veel “bureau”-eisen dubo ■ ■
Kennis/informatie Effecten van maatregelen moeilijk in te schatten ■ ■

Kennis/informatie Gebrek aan verspreiding kennis/informatie ■ ■
Kennis/informatie Gebrekkige productinformatie ■ ■ ■
Figuur 5.18 Belemmeringsfactoren‘

Onderzoeksthema Belemmering Type

1 2 3 4 5
Kennis/informatie Moeilijk hanteerbare informatie ■

Kennis/informatie Moeilijke afweging diverse aspecten bouwmaterialen ■ ■ ■
Kennis/informatie Ontbreken toets/leidraad ■
Kennis/informatie Onvoldoende kennis bij uitvoerders ■ ■
Kennis/informatie Te veel bureaucratie ■
Marktaspecten Beperkte keuzevrijheid gelijkwaardige oplossingen ■ ■

Marktaspecten Beschikbaarheid/leveringsvoorwaarden/levertijd dubo ■
Marktaspecten Ontbreken garantieverklaringen ■
Marktaspecten Onvoldoende afstemming bestek/handelsmaten ■ ■
Motivatie/houding Architectuur versus milieu

Motivatie/houding Beperkingen dubo-ontwerpen ■ ■
Motivatie/houding Geitenwollensokken imago ■
Motivatie/houding Goed is goed genoeg ■
Motivatie/houding Milieu mag geen geld kosten ■
Motivatie/houding Negatieve ervaringen uit verleden ■
Motivatie/houding Onvoldoende gebruiksvriendelijkheid dubo-producten ■
Verklaring type: 1 = Belemmering technisch van aard, oplosbaar door vakkennis of beïnvloeding
productontwikkeling
2 = Belemmering is organisatorisch van aard, oplosbaar door aanpassing, scholing van het bedrijf
3 = Belemmering slaat op bouwproces, oplosbaar door interdisciplinaire
samenwerking
4 = Belemmering is algemmen/bestuurlijk van aard, oplosbaar door beïnvloeding politiek
5 = Belemmering is inhoudelijk van aard, oplosbaar door scholing, opdoen van
kennis en informatie
Figuur 5.18 (vervolg) Belemmeringsfactoren

Bron: TNO ’Introductie van milieuvriendelijke bouwmaterialen: inventarisatie van knelpunten in de bouwpraktijk‘
Toelichting bij figuur 5.18 iedereen herkenbare vaste vorm. Dit heeft
In het schema wordt onder technische belem- onder meer als mogelijk effect dat plannen
meringen verstaan de onbekendheid met een worden ontwikkeld vanuit een onheldere visie
nieuw product of materiaal. Het betreft zaken of te vage afspraken. Tijdens de uitvoering
als de verwerking, toepassingsgebied, andere worden plannen via voortdurend overleg aan-
dan gebruikelijke fysische eigenschappen gepast en ingevuld om tot een gewenst eind-
(bijvoorbeeld uitzettingscoëfficiënt). Organisa- product te komen. Algemeen bestuurlijke be-
torische belemmeringen zijn hiervan vaak het lemmeringen zijn terug te voeren op het feit
gevolg, planningsproblemen ten gevolge van dat duurzaam bouwen nog steeds betrekke-
levertijden, verkrijgbaarheid en tegenvallende lijk nieuw is. Hierdoor kan sprake zijn van on-
bouwtijd. Hoewel het bouwproces een apart duidelijke eisen, stapeling van eisen tot een
thema is in het schema slaan veel belemme- hoog (onredelijk) kostenniveau, maar ook
ringen vanuit andere thema‘s hier op terug. lange procedures over veel schijven. Inhoude-
Duurzaam bouwen heeft nog niet een voor lijke belemmeringen lijken op technische
346
maar gaan breder. Hieronder valt onbegrip en algemene kennis van de (duurzame) bouw-
onbekendheid over het hoe en waarom van materialen.
duurzaam bouwen uitgangspunten en
Onderzoeksthema Bevorderend
Bouwproces Positieve gevolgen arbeidsomstandigheden/veiligheid
Financieel/economisch Subsidies duurzaam bouwen

Financieel/economisch Geen meerkosten voor sommige maatregelen
Financieel/economisch Kostenbesparing door sommige maatregelen
Financieel/economisch Gunstig effect op arbeidsomstandigheden/gezondheid
Financieel/economisch Energiebesparing verdient zich terug
Juridisch/bestuurlijk Stellen van milieueisen/taakstelling

Juridisch/bestuurlijk Stimuleringspremie dubo
Juridisch/bestuurlijk Milieu-eisen in bestemmingsplan/gronduitgifte
Juridisch/bestuurlijk Convenanten
Juridisch/bestuurlijk Bouwverordening (scheiden van afval)
Juridisch/bestuurlijk Veiligheids/arbovoorschriften
Kennis/informatie Info gedifferentieerd naar levensfase, eigenschap en toepassing

Kennis/informatie Info van gezondheidseffecten van producten/materialen
Kennis/informatie Info van prijs, kwaliteit, milieueffecten
Marktaspecten Prijsdaling door groeiend marktaandeel

Marktaspecten Stimulerend overheidsbeleid voor duurzaam bouwen
Marktaspecten Aannemerskeuze op kwaliteit in plaats van prijs
Marktaspecten Bij krappe woningmarkt ruimte voor extra maatregelen
Marktaspecten Aantoonbare voordelen/neveneffecten
Motivatie/houding Goede ervaringen uit verleden

Motivatie/houding Milieubewustzijn bij betrokkenen
Motivatie/houding Gebruiksvriendelijkheid
Motivatie/houding Letten op gezondsheidsrisico’s
Motivatie/houding Lange termijn milieubeleid
Figuur 5.19 Bevorderende factoren
Bron: TNO ’Introductie van milieuvriendelijke bouwmaterialen: inventarisatie van knelpunten in de bouwpraktijk‘

gemeente
woningcorporatie
belegger Interdisciplinaire samenwerking is een van de
Opdracht- ontwikkelaar belangrijke voorwaarden voor duurzaam bou-
gever
waterleidingbedrijf architect wen.
electriciteitsbedrijf stedenbouwkundige
gasbedrijf adviseur
Overigen Ontwerper
Ontmoetingsveld literatuur
visies, ideeën,
ervaringen
1 Ir. D. Dicke en dr. ir. E.M. Haas (red.),
Handboek Bouwen en Milieu (losbladig). WEKA-
Consument Aannemer uitgeverij, 1997.
bewoner bouwbedrijf
eigenaar onderaannemer 2 Gezond Bouwen & Wonen, vaktijdschrift voor
gebruiker toeleverancier
sloopbedrijf duurzame woning-, utiliteits- en stedenbouw.
Beheerder Uitgeverij Westering.
gemeente
woningcorporatie 3 Duurzaam bouwen, onafhankelijk vakblad over
belegger
particulier eigenaar milieu in het bouwproces. uitgeverij Æbele Kluwer.
Figuur 5.20 Interdisciplinair samenwerken 4 Bouwen aan duurzaamheid, publicatiereeks van
VNG, SEV en NOVEM, VNG-uitgeverij. 1996.
Duurzaam bouwen kan als uitkomst van co- 5 Introductie van milieuvriendelijke bouwmateria-
productie succesvol zijn, daarbij zijn vijf proces- len: inventarisatie van knelpunten in de bouwprak-
condities van belang: tijk. TNO rapport 95.041. juli 1995.
1 commitment: coproductie staat of valt met 6 Oikos in Enschede, duurzaam bouwen in het
een actieve betrokkenheid van alle belangheb- Twentse landschap. Uitgave gemeente Enschede,
benden. Door de relevante interne en externe september 1996.
partijen vroegtijdig bij de beleids- en planontwik- 7 Geld als Water, handleiding voor ontwerp en
keling te betrekken, wordt het ’kennisreservoir‘ gebruik van hemelwaterinstallaties. SEV, november
optimaal benut en het maatschappelijk draagvlak 1996.
vergroot; 8 Duurzaam Bouwen, Nationaal pakket woning-
2 communicatie: een ruimhartige uitwisseling bouw. SBR, januari 1998.
van kennis en informatie is de basis voor copro- 9 Oikos Enschede, brochure (tekst: bureau Tekst
ductie. Het bevordert dat iedereen op de hoogte Plus te Beesd). maart 1998.
is van elkaars randvoorwaarden, mogelijkheden 10 Duurzaam bouwen monitoring 1995–1999.
wensbeelden en resultaatverwachtingen; VROM, november 1999.
3 coördinatie: samenwerken vraagt om aanstu-
ring en onderlinge afstemming van initiatieven
en procedures, alsmede om een actief beheer
van middelen en informatie;
4 consistentie: het consequent volgen van een
voor alle partijen heldere lijn qua ambitie en sa-
menwerking vergroot de doelmatigheid;
5 continuïteit: door te leren van successen en
missers en in te spelen op maatschappelijke ont-
wikkelingen en behoeften, wordt voortdurend
gewerkt aan de verbetering van de inhoudelijke
en procesmatige kwaliteit.

348

REGISTER 349
Register begrenzingsfunctie 215 bouwconstructies 12

bekleding binnenwanden 294 bouwfysische factoren 216
A belasting, nuttige 79 bouwkosten 10
aansluiting, daglichtopening belasting, quasi-statisch 140 bouwmethodiek IX
– gevel 315 belasting, regenwater- 87 bouwvergunning 26
aansluiting, gevel – onder- belasting, sneeuw- 87 bouwwerken, naar
bouw 311 belasting, wind- 89 hoofdfunctie 2
aansluiting, gevel en dak 309, belastingen 78, 221 bouwwerken,
313 belastingen, bijzondere 80 meldingplichtige 26
aansluitingen 307 belastingen, permanente 78, bouwwerken,
aansluitingen uitwendige 80 vergunningplichtige 26
scheidingen 308 belastingen, veranderlijke 80 bouwwerken, vrije 26
aardbevingen 94 belastingen door bouwwetgeving 26
absolute doorbuiging 143 temperatuurverschillen 92 brand 35, 94
absorberend glas 263 belastinggebieden 86 brand, standaard- 64
absorptiecoÎfficiÎnt 292 belastingscombinaties 96 brandbestrijding, preventief 51
absorptiekarakteristieken 293 belastingsfactoren 95 brandbestrijding, repressief 51
afdracht trekcomponent 118 belasting op daken 86 brandcompartimentering 53
afschoring, ruimtelijke 159 belasting op vloeren 85 branddeuren 69
afschot 276 belemmeringsfactor 257 branddoorslag 48, 55
afschuifvervorming 138 Beoordelingsrichtlijn 45 branddoorslag, weerstand
afspanning 117 bepalingsmethoden 44 tegen 57
afspanning, eenzijdige 102 beproevingsmethoden 44 brandduur, standaard 64
afstroming 276 beschermingsfunctie 214 brandfase 50
afvalbeheerplan 330 Besluit meldingplichtige brandmeldapparatuur 52
afvalbeheersing 330 bouwwerken 26 brandmuren 53
afvalpreventie 330 bestendigheid constructie 226 brandoverslag 48, 56
aluminium, kritieke bestratingen 306 brandoverslag, weerstand
temperatuur 67 betondruksterkte 175 tegen 57
amplitudedemping 239 betonstaal brandschade 47
analyse, functionele 11 kritieke temperatuur 65 brandscheiding, stabiliteit 62
ankertui 107 beveiliging 264 branduitbreiding 53
apparatuur 40 beveiliging bij glas 265 brandveiligheid 26, 36, 47, 48
architectonische bezwijkspanning 135 brandveiligheidseisen
vormgeving 218 bijzondere belastingen 35 versus gebruikseisen 49
aspectnorm 44 binnenscheidingen 6 brandveiligheidsniveau 36, 48
attest 45 binnenwanden, bekleding brandverzekeraar 48
attest-met-product- van 294 brandvoortplanting 64
certificaat 46 blusmiddelen 58 brandweer, toegankelijkheid 63
bluswatervoorziening 63 brandweerlift 63
bokconstructie 112 brandweerstand 48
B boogas 110 brandwerendheid 63
basisraster 19 boogspant 108, 186 brandwerendheid, glas 68
bedreigingen van boogwerking 112 brandwerendheid, lichte
binnenuit 264 borstweringsstrook 163 scheidingswanden 68
bedreigingen van buitenaf 264 bosbeheer, duurzaam 338 brandwerendheid, ramen en
begane-grondvloer, botsingen door voertuigen 94 deuren 69
isolatie 301 bouwafval 330 brandwerendheid, steenachtige
begane-grondvloer, Bouwbesluit 27 wanden 67
vochtwering 302 bouwconstructie 32 BRL 45
350
bronnen van brand 52 daglichtoppervlakte dubo-woningen 330

bruikbaarheidsgrens equivalente 39 duurzaam 72
toestand 94, 137 daglichttoetreding 253 duurzaambouwen-
bruikbare vloeroppervlakte 31 daglichtvoorziening 38 maatregelen 336
buigend moment 98 dagverlichtingssterkte 254 duurzaamheid constructie 226
buiging 177 dak 269 duurzaam bosbeheer 338
buigspanning 178 dak, belastingen op 86 duurzaam bouwen 320
buigstijfheid 181 dak, hellend 271 duurzaam bouwen,
buigstijve verbinding 200, 202 dak, plat 271 materiaalkeuze 333
buis-in-buisconstructie 165 dak, vouw- 128 duurzaam bouwen,
buitenwanden, dakbedekking 271 belemmeringen 342
gebruiksfunctie 217 dakbegroeiing 273 duurzaam bouwen,
bijzondere belastingen 222 daken, stijfheidseisen 145 procescondities 343
dakopbouw 270 dynamische vervormingen 139
dakpakket 270
C dampdrukdiagram 241
CE-merk 46 dampremmende laag 241 E
certificaat 45 dampremming 241 eenzijdige afspanning 102
certificeringsstelsel 45 dampspanningsverloop 241 eerste draagweg 137
condensatie 241 dekvloer 297 eigentrilling 251
condensatie, inwendige 241 dimensionering 195 eisen, functionele 27
condensvorming 239 dimensionering, eisen, prestatie- 27
conditionerende functie 7 elementen 166 elpar 125
conditioneringsfunctie 215 dimensionering overspannings- energiebesparing 329
conformiteitsverklaring 46 constructies 195 energieprestatie 41, 236
constructie 8 dooffase 50 energieprestatiecoëfficiënt 41
constructie, buis-in-buis- 165 doorbuiging 142, 143 EnergiePrestatienorm 329
constructie, doorbuigingsgedrag 183 energieverbruik 234
warmteweerstand 236 doorgang energiezuinigheid 33, 40
constructieonderdeel 32 vrije 39 energiezuinig bouwen 329
constructieve draagfunctie 6, 72, 217 enkelvoudige
draaghiërarchie 33 draaghiÎrarchie tui-ophanging 106
constructieve constructieve 33 enkelvoudig gekromde
overwegingen 219 dragend skelet 13 schalen 126
constructieve schade 138 dragers, lineaire 73 EPC 41, 237
constructieve veiligheid 35 dragers, massieve 75 equivalente
constructieve dragers, vlakvormige 73, 75 daglichtopening 257
verbindingen 198 drinkwatervoorziening 38 equivalente
contactgeluid 242 druk 172 daglichtoppervlakte 39
contactgeluidsisolatie 243, drukkracht, werklijn 172 ETA 47
285 druklijn 172 ETG 46
contactgeluidsisolatie- druklijnengebied 110 Europese normen 46
index 285 drukspanten 108, 194 Europese Technische
coïncidentieverschijnsel 249 druksterkte, rekenwaarden 174 Goedkeuringen 46
drukverval 233 evenwichtsvochtgehalte 242
dubbel gekromde schalen 126 exploitatiekosten 10
D Dubo 326 extensiekrachten 75
daglichtfactor 254, 255 dubo-checklist 329 externe reflecties 255
daglichtopening, dubo-maatregelen 330 extreme waarde 85
equivalente 257 dubo-pakketten 338 extreme windbelasting 92
REGISTER 351
F geluidsoverdracht, I
faseverschuiving 239 flankerende 289 inklemming 121
flankerende geluidvoortplanting 289 instabiliteit, inwendige 150
geluidsoverdracht 289 geluidwering 37 instabiliteit, uitwendige 148
flexibel ontwerpen 11 gerberliggersysteem 106 installatielawaai 37
frequentie geluid 243 geschoorde raamwerken 158 instorting 151
functie, utilitaire 5 getuide ligger 185 interne reflecties 255
functie, conditionerende 7 gevels, uiterlijk 265 inwendige condensatie 241
functie, dragende 7 gevels, bekleding 267 Inwendige instabiliteit 150
functie, maatschappelijke 5, 7 gevels, kwaliteitsbehoud 266 inwendige scheidingen 311
functie, ruimtelijke 6 gevels, verkleuring 267 inwendige scheidingen,
functie, utilitaire 5 gevels, veroudering 267 gebruik 280
functie, verbindende 7 gevels, vervuiling 266 inwendige
functie-analyse uitwendige gevelvlak, stijfheid 222 stabiliteitsvoorzieningen 156
scheidingen 229 gewapend spiegelglas 68 inwendige vormvastheid 156
functiecombinatie 12 gewelfwerking 59 isofonen 244
functies uitwendige gezondheid 36, 227 isolatie, thermische 40
scheidingen 215 glas, brandwerendheid 68 isolatie, geluids- 283
functie gebouw 5 glas, gehard 69 isolatie, thermische 234, 281,
functionele analyse 11 glas, termisch-isolerend 69 310
functionele eisen 27 glas, absorberend 263 isolatie-index 283
functionele tekening 11 glas, reflecterend 263 isolatielaag,
glas, veiligheidsaspecten 265 plaatsbepaling 237
glas, zonwerend 263
G glijoplegging 201
gasexplosies 94 groeifase van brand 50 J
gebouw, functie 5 groene hypotheek 328 jaloezieën 262
gebouwkosten 228 grond- en waterdruk 304 jukconstructie 112
gebouwomhullende vlakken 6 Gustavsberg toiletsysteem 333
gebouwtypologie 2
gebruiksfase 227 K
gebruiksfunctie 28, 212 H kabelnetten 132
gebruiksoppervlakte 31 hangdaken 115 kantelen 148
gebruiksveiligheid 35 hellend dak 271 kantelgevaar 154
gehard glas 69 hemelcomponent 255 karakteristieke luchtgeluids-
gehoorgrens 243 hemelfactor 255 isolatie-index 284
geluid, contact- 242 hemelwaterafvoer 38, 146, kelderomhullingen 302
geluid, lucht- 242 278 kelders 303
geluidbelasting 245 hoedrand 128 kieren, lekkende 139
geluidbelasting, hoekverdraaiing 143 kleefmagneten 55, 61
grenswaarden 246 hoofddraagconstructie 33, kleurreflectiefactor 16
geluidhinder 245 221 klimaat 7
bescherming tegen 37 hoogbouw 15 klimaatbeheersing 281
geluidhinder door hoogbouw, stijfheid 164 kniespant 110
luchtverkeer 246 hout, kritieke temperatuur 66 knikfactor 174, 176
geluidlekken 253, 290 hygroscopisch knikgevaar 115
geluidsabsorptie 253, 292 vochtgehalte 242 kniklengte 115
geluidsdrukniveau 243 hypar 125 knooppunten 162
geluidsisolatie 242, 283 kolomconstructie 105
geluidsisolatiewaarde 247 kolomkop 122
352
kolommenskelet 14, 76, 120, luchtgeluidhinder 245 NR-waarden 247

163 luchtgeluidsisolatie 283 nuttige belasting 79
kolomplaat 122 luchtgeluidsisolatie-eisen 243
kolomverplaatsing 104 luchtgeluidsisolatie-index,
KOMO-keurmerk 45 karakteristieke 284 O
koudebrug 239 luchtkwaliteit 7 omloopgeluid 290
krachtsafdracht schalen 127 luchtverversing 38 ondergronds bouwen 303
krachtswerking 97 luifel 108 onderhoud, schoonmaak- 227
krachtswerking in onderhoud, technisch 227
kruisverbanden 161 onderkeldering 304
krachtswerking ligger 97 M ongehinderde vervorming 308
kritieke temperatuur, maatschappelijke functie 5, 7 ongeschoorde raam-
aluminium 67 massa-veerresonantie 251 werken 157
kritieke temperatuur, massa-veersysteem 294 ontruimingstijd 58
betonstaal 65 massawet, theoretische 249 ontwerpen, flexibel 11
kritieke temperatuur, hout 66 massieve dragers 75 ontwerpvariabelen 200
kritieke temperatuur, staal 66 meetmethode 44 opdrijven 148
kritieke temperatuur, steen 65 meldingplichtige oplegging 121
kritieke temperatuur, bouwwerken 26 oplegging, vrije 121
voorgespannen beton 66 membraanconstructies 132 oplegging, glij- 201
kruipruimte 302 middenopleggingen 122 oplegging, lijnvormige 120
kruisverband 159 middensteunpunts- oplegging, rol- 201
kruisverband, krachtswerking moment 105 oplegging, scharnierende 201
in 161 milieubelasting, voorkomen oplegging, starre 201
kwaliteitssysteem- van 321 oplegging, verende 201
certificaten 46 Milieurelevante Product opleggingen 201
kwaliteitsverklaring 44 Informatie 335 overdrukventilatie 61
kwaliteitsverklaringen 26 model, ruimtelijk 8 overspanningsconstructie 21
modulaire maat 19 overspanningsconstructies,
momentreductie 100 dimensionering 195
L MRPI 335
laagbouw 14, 15 muizen, bescherming tegen 38
landelijk afvalbeheerplan 330 P
LCA-berekening 333 paddestoelvloer 122
lichte scheidingswanden, N parkeerdak, hemelwater-
brandwerendheid 68 Nationaal Pakket Woning- afvoer 278
lichtniveau 7 bouw 336 pendelkolom 101
lichttoetreding, reductie 263 NEderlandse Normen 26, 43 permanente belastingen 78,
ligger 105 neerslagkering 231, 309, 311 80, 221
ligger, getuide 185 NEN 26, 41 plaat 74
liggers 97 NEN 6702 78, 141, 280 plaatwerking 121
lijnvormige opleggingen 120 netwerken 132 plafonds 281
lineaire dragers 73 niet-besloten ruimte 32 Plan van Aanpak Duurzaam
locatiekeuze 11 niveauverschillen 39 Bouwen 326
loopafstand naar de noise rating curves 247 platen 120
uitgangen 59 noodafvoeren 147 platte daken,
luchtdichting 233, 309, 311 noodstroomvoorziening 36 gebruiksfunctie 217
luchtdoorlatendheid 38, 41 normen 26, 41 plat dak 271
luchtdraaghallen 133 normen, Europese 46 plat dak,
luchtgeluid 242 normen, wereld- 47 hemelwaterafvoer 277
REGISTER 353
plat dak, laagopbouw 275 ruimtebegrenzingen 6 skelet, kolommen- 76, 163

plat dak, temperatuurgedrag ruimtebehoefte 6 skelet, wanden- 76, 162
waterkerende laag 275 ruimtelijke afschoring 159 skeletvormen 14
pneus 133 ruimtelijke functie 6 sloopafval 330
portaalwerking 100 ruimtelijke sneeuwbelasting 87
prestatie-eisen 27, 43 staafconstructies 130 sociale veiligheid 36
procescertificaat 46 ruimtelijk model 8 spanten 108
productcertificaat 46 ruimtevakwerken 130 spatkracht 111
productnorm 44 ruimtevakwerkrooster 131 spiegeldraadglas 68
profielplaten 129 spiegelglas
Programma van Eisen (PvE) 2, 3 gewapend 68
S spouw 231
schaal, dubbelgekromde 124 spouwresonanties 252
Q schaal, enkelvoudig sprinklerinstallatie 58
quasi-statische belasting 140 gekromde 124 sprinklers 54
schaalconstructies 124 staafconstructies,
schaalwerking 74 ruimtelijke 130
R schade, constructieve 138 staal, kritieke temperatuur 66
raamwerken, geschoord 158 schadegevoeligheid stabiliteit 135, 147
raamwerken, constructie 225 stabiliteit, stenen wand 65
ongeschoorde 157 schadelijke stoffen 38 stabiliteitsvoorzieningen,
raamwerkgevelbuis 165 schade door brand 47 inwendige 156
raatligger 191 schalen, dubbel gekromde 126 stabiliteitsvoorzieningen,
ratten, bescherming tegen 38 schalen, enkelvoudig uitwendige 153
reflecterend glas 263 gekromde 126 stabiliteitswanden 122
reflecties, externe 255 schalen, krachtsafdracht 127 standaardbewoners-
reflecties, interne 255 schalen, vouw- 129 gedrag 329
regenwaterbelasting 87 scharnierende oplegging 201 standaardbrand 63
rekenmethoden 44 scharnierende verbinding 200 standaardbrandduur 64
rekenwaarden druksterkte 174 scharnieroplegging 201 standvastigheid 148
rekenwaarden treksterkte 170 scharnierspant 113 starre oplegging 201
rekstijfheid 171 scheiden 212 statische vervormingen 139
relatieve doorbuiging 143 scheiding, visuele 281 statisch onbepaalde ligger 105
relatieve vochtigheid 242 scheidingen, inwendige 311 stedenbouwkundig
resonantie 251, 294 scheidingen, met de ontwerp 323
resonanties, massa-veer- 251 ondergrond 311 steen, kritieke temperatuur 65
resonanties, spouw- 252 scheidingen, met de sterkte 134
rioleringsstelsel 38 ondergrond 300 steunpuntsmoment 100
roloplegging 201 scheidingen, uitwendige 214 stijfheid 135, 137
rook 50 scheidingsconstructie 212 stijfheidseisen 142
rookbeheersing 54 scheidingsconstructies, stijfheid gevelvlak 222
rookcompartiment 53 stijfheidseisen 147 stijfheid hoogbouw 164
rookdichtheid 65 scheurvorming 138, 183 stootbelastingen 224
rookkleppen 54 schijven 74, 120, 122 straling 38
rookluiken 54 schoonmaakonderhoud 227 stralingsmodel 57
rookscheidende deuren 60 schoorsteenwerking 55 structuur 13
rooksluizen 61 schranking 141 suskasten 253
rookverspreiding 50, 53 schrankmechanisme 150 systeem, begrip 13
rookvrije vluchtroute 59 schrankvoorzieningen 157
roosters 131 skelet, dragend 13
354
T uitgangen 59 verstijvingsconstructie 116

technische eisen 31 uitgangen, loopafstand vervolgkosten 10
Technische Grondslagen voor naar 59 vervorming,
Bouwconstructies, TGB uitwendige instabiliteit 148 ongehinderde 308
1990 136 uitwendige scheidingen 214 vervorming, verhinderde 308
technisch onderhoud 227 uitwendige scheidingen, vervormingen 137
tekening, functionele 11 aansluitingen 308 vervormingen,
temperatuurswisselingen 223 uitwendige dynamische 139
temperatuurtraagheid 239 scheidingsconstructie 229 vervormingsgedrag 181
temperatuurverschillen, uitwendige stabiliteitsvoor- vervuiling 266
belastingen door 92 zieningen 153 vestigingsplaats 11
temperatuurwerking 238 uitzicht 257 visuele scheiding 281
tentconstructies 132 utilitaire functie 5 vlakke plaatvloeren 120
Termisch-isolerend glas 69 utiliteitsbouw 3 vlakvormige dragers 73, 75
terrassen 306 vlamoverslag 50, 65
TGB 1990 136 vlamuitbreiding 65
TGB 1990 ’Belastingen en V vloeigrens, staal 67
vervormingen‘ 78, 280 vakwerkgevelbuis 165 vloer, paddestoel- 122
theoretische massawet 249 vakwerkligger 191 vloer, vlakke plaat- 120
thermische isolatie 40, 234, veerwerking 201 vloerafwerking 296
281, 310, 311 veilige vluchtgelegenheid 58 vloeren 280
thermische isolatie, eisen 236 veiligheid 34, 94, 227 vloeren, belasting op 85
thermisch lek 239 veiligheid, brand- 36 vloeren, stijfheidseisen 142
toegangsbelemmering 281 veiligheid, constructieve 35 vloeroppervlakte, bruikbaar 31
toegankelijkheid 39 veiligheid, gebruiks- 35 vluchtgelegenheid, veilige 58
toegankelijkheidssector 39 veiligheid, sociale 36 vluchtroute, horizontale 60
trappenhuis 61 veiligheidstrappenhuis 32, 61 vluchtroute, rookvrije 59
trek 168 veiligheid van personen 47 vluchtroute, verticale 61
trekboog 115, 116 veldmoment 101 vochtbeheersing 241
trekcomponent, afdracht vensterglas 68 vochtgehalte, evenwichts- 242
van 118 ventilatie 38 vochtgehalte,
trekkracht 117 veranderlijke belastingen 80, hygroscopisch 242
trekspanning 169, 170 222 vochtigheid, relatieve 242
trekstang 102 verbindende functie 7 vochtoverlast 37
trekstaven 168 verbindingsfunctie 212, 216 vochttoetreding 226
treksterkte, rekenwaarden 170 verbinding, buigstijve 200, vochtwering
trillingen 145 202 beganegrondvloer 302
tui-ophanging, verbinding, constructieve 198 vollewandligger 191
enkelvoudige 106 verbinding, scharnierende 200 volumiek gewicht 81
tuibalans 107 verblijfsgebied 32, 39 voorgespannen beton
tuiconstructie 135 verblijfsruimte 32, 39 kritieke temperatuur 66
tuien 107 verbrandingsproces 49 vormgeving,
tweede-orde-effect 149, 151 verdiepingbouw 14 architectonische 218
tweede draagweg 137 verdroging 332 vormvastheid 132, 147
tweescharnierspant 113 verende oplegging 201 vormvastheid, inwendige 156
vergunningplichtige vorstinwerking 238
bouwwerken 26 vorstschade 306
U verhinderde vervorming 308 vouwdaken 128
uiterste grenstoestand 94 verlichtingssterkte 253 vouwschalen 129
uitbuiging 140 verschuiven 148 vouwwerk 127
REGISTER 355
vrije bouwwerken 26
vrije doorgang 39
vrije oplegging 121
vuurbelasting 35
W
waarde, extreme 85
waarde, momentane 85
wandafwerking 295
wanden 281
wandenskelet 14, 76, 162
warmteaccumulatie 239, 283
warmtecapaciteit 240
warmtedoorgang 236
warmtedoorgangs-
coëfficiënt 236
warmtestroom 234
warmteweerstand 235
warmteweerstand
constructie 236
wateraccumulatie 146
waterbelasting 304
waterbesparing 331
waterdampabsorptie 242
waterindringing 231, 306
WBDBO 57
weerstand tegen branddoor-
slag en brandoverslag 57
wereldnormen 47
werklijn drukkracht 172
windbelasting 89, 222
windbelasting, extreme 92
windkering 233, 309
windvormfactor 90
windzuiging 222, 223
Z
zeeg 142
zonne-energie, benutting 264
zonnestraling,intensiteit 258
zontoetreding 258, 259
zontoetredingsfactor 260
zonwerend glas 263
zonwering 258, 261
ZTA-waarde 261
zuinigheid, doelmatige 9

356

07 Bouwmethoden Bouwmethodiek

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

07 Bouwmethoden Bouwmethodiek

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

5/29/2018 Je lle ma 7 Bouwmethodie k - slide pdf.

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 1/366

omslagontwerp Marjan Gerritse, Amsterdam

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onder-

© ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2004

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 2/366

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 3/366

De serie Jellema Hogere Bouwkunde bestaat naast Auteurs deel 7:

ir. A. van Tol

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 4/366

Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 5/366

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 6/366

Inhoud 3.1.3 Functiecombinatie 75

4.1.4 Economische overwegingen 228 5 Duurzaam Bouwen 319

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 8/366

Inleiding De betekenis kan ook verder reiken en worden

Bouwmethodiek is de methodiek van het bou- Achtereenvolgens wordt behandeld:

Invalshoek Jellema 7 ‘Bouwmethodiek’

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 9/366

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 10/366

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 11/366

1.1 Gebouwtypologie 1 Gebouwen dienen voor zeer verschillende ge-

Werkplaatsen, bedrijven, kantoren, scholen,

Land-, spoor- en waterwegen, vliegvelden,

Grond en water: Dijken, kaden, dammen, damwanden, sluizen,

Opslag en Opslagtanks, opslagkelders, waterreservoirs,

Energievoorziening Energiecentrales, verdeelstations voor gas en

Figuur 1.1 Overzicht bouwwerken, onderverdeeld naar de hoofdfuncties

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 12/366

bouw, gebeurt niet zonder reden. Voor beide

1 de functie ‘wonen’ heeft enige typische

algemene zin niet of nauwelijks voorkomen. Zo

den. Verder worden gebruiksruimten niet alleen

1.2.1 Functie De ruimtescheidende en -omsluitende vlakken

daarop aangrijpende belastingen, dus: 2 Scheidende functie

Bij elk van de genoemde aspecten wisselt het

1 gebouw als geheel 2 ruimten + begrenzingen

4 constructiedelen, bestaande uit bouwmaterialen en -producten

de oplossing waarbij tribunekolommen wél wor-

Meer in het algemeen geldt dat bij het toene-

men van de eisen ook de prijs die men daarvoor

3 variant 2: doorgaande liggers

Bij een kostenbeschouwing moet verder niet 1.3 Functionele en constructieve

wind daglicht doorlatend

max. hoek i.v.m.

verkanting Figuur 1.10 Functionele tekening

1 skeletstructuur en -opbouw 3 statisch schema portaal

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 23/366

• structure of a building = draagconstructie, utiliteitsbouw

1.3.5 Laagbouw, verdiepingbouw en

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 24/366

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 25/366

Herhaaldelijk worden ook oplossingen gegeven Sportvloer

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 26/366

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 27/366

vuile voeten gang

Figuur 1.16 Basisplan sporthal met de belangrijkste ruimtebehoeften en ruimtelijke relaties

Figuur 1.17 laat voor de ruimtelijke opbouw 1.4.3 Structuur en vormgeving

http://slide pdf.c om/re a de r/full/je lle ma -7-bouwmethodie k 28/366

1 doorsnede van het plan van figuur 1.16