SAMUEL PRZYPKOWSKI
synodów w różnych czasach. A skoro widzieli, że
Nie ma w tum uimu dla pra,wdy, gdu stę
ją stawia przed t"buncLĘ rozumu*
[...] (Zarzut) A przecież tajemnicę przejętą z wielkim
uznaniem tyle lat temu przez cały świat chrześcijań-
sk], wiekową i czcigodną, utwierdzoną autorytetem
tylu świętych ojców Kościoła i soborów, ośmielili się
[socynianie] podać w wątpliwość ].
(Odpowiedź) A wićc gani się to, że zaczęli wątpić
w rzecz tak pewną. Cóż? Czy więc nie godzi się pod-
dawać cisądowi rozumu rzeczy niewątpliwie prawdzi-
wej, abyś po dokładniejszym sprawdzeniu tym szybciei
mógł się na nią zgodzić? Obrazą dla prawdy jest, jeśli
sobie wyobrażamy,` że ona boi się sądów ludzkich.
I jej samej nie przynosi ujmy, że staje jako oskarżona
przed trybunałem rozumu, aby wyjść w chwale zwy-
cięsl.wa, a sędziego przed swój sąd postawić. Jeśli zaś
korzysta ona z wyłączenia od tego sądu, podważa
w znacznym stopniu zaufanie do swej własne3 sprawy.
Chcciaż bowiem nie wolno nam występować przeeiwko
wierze w boskie orzeczenia, to jednak możemy i po-
winniśmy dochodzić właściwego ich znaczenia i oszczer-
stwem jest twierdzenie, że oni [socynianie] nie wierzą
W słowa Pisma świętego, i)onieważ mają wątpliwciści
co do przyjętego znaczenia. A co, gdyby tak mieli
słuszne powody do wątpliwości? Doszll bowiem do
wniosku, że święci ojcowie i tyloletnia zgodność przy-
niosły temu dogmatowi wielki szacunek i poważanie,
lecz nie przyniosły argumentów, które by go bronić
mogły. Na jakiej podstawie, o tym nie mówią. Wia-
domo jednak, że nie oni pierwsi oskarżyli o najcięższe
zbrodnie publiczny autorytet Kościoła i zgodność wielu
* Z rozdziału IX traktatu De pa)ce ef concordća Eccze-
siae (0 pokoju ż zgodz€e u) Koścźeze) w dziełach Przyp-
kciwsk±ego Cogitc.tiones Sać.rcLe nec non trastalus VcLrłt
aL7gumenti. EZc%€beropo!ż (Amsterdam) 1692, s. 381.
124
w wielu innych ważnych kwestiach nie tylko oskar-
żono ową jednomyślność i fałsz, ale także ten fałsz
wkazano, to cóż za zbrodnię popełnili, jeżell nie
chcieli na nie] opierać swej wiary i poglądów na spra-
wy boskle? Z szesi]astu bowiem wieków dwanaście
późniejszyeh nie może budzić zaufania, jeżeli chodzi
o większość zagadnień. Nie można zaprzeczyć, że oni
poszedłszy dalej od innych odrzucili zgodność także
czterech pierwszyeh wieków, szczególnie zaś trzeciego
i czwartego. Ponieważ i w najdawniejszych czasach
prawda niewiele podpory znalazła w autorytecie ludz-
kim, uważali, że ich poglądy powinny być sformuło-
wane włącznie według tego, co mówią Św-ięte księgi.
Błąd ich w tym nie mógł być tak wielki, żeby nie
mieli okazji do większego. Jakież bowiem zapewnienie
mogło im dawać raz podważone świadectwo Kościoła?
Skąd mogli wiedzieć, że nie dłiiżej jak dziesięć lub
dwanaście wieków tonął świat chrześcijański w ciem-
nosciach błędów? Albo źe owe dawne czasy m]ały jakiś
specjalny przywllej w porówllaniu z czasami później~
szym], polegający na tm, że nie mogły błądzić? Wi-
dzieli, że tam byli również ludzie i że już wtedy, o ja-
kięż to bolesne! byli oni po większej części splamieni
grzechami i występkami. Nie mogly ukryć się przed
nimi stronnictwa i żądza władzy o]ców na soborze
w Nicei, tyle przewrotnych sztuczek innych osób, tyle
haniebnych błędów ludzi skądinąd bardzo świątobli-
wych. I chociaż należałoby stwjerdzić, że około 300
roku naszej ery Kościół zachował jeszcze prawdę w jej
pierwotnej formie, to jednak sądzili, że pośród tylu
nieporozumień i przeciwnych sobie soborów przynaj-
mnie] wybór słuszniejszego poglądu do nich należy.
Przy wybieraniu mjeli się kierować nie sądem Ko-
ścioła, już przedtem w wielu punktach wiary słusznie
potępionym, lecz nieomylnym wzorcem Pisma świętego.
W jaki bowiem sposób mógłby Kościół stwierdzić
prawdziwość cudzego poglądu, jeżeli nie u"ał wy-
125

kazać prawdziwości własnego? Ponadto nasuwały im
się myśli o duchu czasu i o umysłowości tych ojców,
o których pisał w naszych czasach pewien znakomity
mąż. Mianowicie, że wiele ludzi wówczas tak przyjęło
Chrystusa w zewnęti.znym, słowriym wyznaniu, ze z du-
szy swej Platona nie wyrzuciło. Dlal.ego też me bez
powodu podejrzewano ich, że w wielu punktach proste
słowa nauki Chrystusa przekręcili, nadając im zupełnie
obcy, J:ilozoficzny sens; tajemną wiedzę filozoficzną
dopasowywali za pomocą sprytnych kcmentarzy do
słowa bożego, aby ktoś nie powiedział, że na darmo
się uczyli. Cóż to bowiem znaczy - powiadają oni -
że m temat przyjętego tłumaczenia Trójey Przenaj-
Świętszej jaśniej mówi Platon i Trismeglstos2 niż Pi-
smo święte? Albo co było przyczyną, że Pismo św.
przekazało nam tę świętą tajemnicę w sposób bardziei
nieśmiały i niezrozumiały niż wyżej wymienieni lilo-
zofowie?
Te wszystkie okoliczności, choć me rozgrzesza3ą -ich
błędów, to ]ednak usprawiedliwiają zuchwałość. Nie
ma bowiem rzeczy pewniejszej, jak opierać naukę
Chrystusa nie ria tak wątłym fundamencie, jaki nie~
którzy widzą w autorytec.ie ludzkim. Czyż po to kiedyś
wytrąciliśmy tę broń z rąk kleru papieskiego, byśmy
jej użyli przeciwko innym? Nam jednak nie godzi się
ani brać ich broni, ani naszej im oddawać, lecz skoro
wezwano nas przed trybunał wyłą€znie Biblii świętej,
nie powinniśmy tej chwały ustępować swym przeciw-
nikom, aby się nie zdawało, że oni więcej nadziei niż
my pokładają w sprawiedliwości i przychylności tak
poważnego sędziego.
SAMUEI, PRZYPKOWSKI
T}ę możpa gpwćqbiać Toz_umu zc. btędv ludzż,
kfórzt/ stę źze mćm posltłgt4jq*
Jeśli rozum {jak powiadasz, Komeński 8) nie odrodzony
albo (jak wyjaśniasz) slowem bożym jeszcze nie oświe-
eony jest przeciwny Bogu i słowu jego, to dlaczego
przedtem wśród norm, któi`e mogą być zgodnie przez
wszystkich chrześcijan przyjęte, zgodziłeś się umieścić
zdrowy rozum w odróżnieniu od Pisma świętego? Po-
gląd twój bardziej jest zmienny niż Proteusz i Ver-
tumnus 4. Błędów ludzi, którzy w sposób przewrotny
posłu8ują 6ię rozumem, nie należy przypisywać rozu-
mowi jako takiemu, lecz w]nie tych właśnie ludzi.
Winy za błędy nie inoże ponosić rozum, najwspanial-
.szy dar Boga, lecz przewrotność tych, co go naduży-
wają. Inaczej byłyby znalazły wymówkę ludy, które
oskarża Paweł (Rzym. 1.), że były splamione wstrętnym
bałwochu;alstwem i haniebną rozwiązłością obyczajów,
jeśli światło ich rozumu, nie oświecone jeszcze obja-
yieniem, było przeciwne Bogu i słowu jego oraz wszel-
kiej i)rawdzie. Mądrość ludzka, która jest głupotą wo-
bec Boga (1. Kor. 1. 1), nie oznacza światła rozumu,
lecz ciemności rozumu, który .iuż popadł w błąd. Świa-
tło rozumu zstępuje od Ojca światłości, przeto nie
moźe być 8łupotą.
Słusznie powiada Anonim 5, że cokolwiek spi.zeciwia się
rozumowi, jest lałszywe i niemożliwe. Zastrzeżenia
i zarzuty wysunięte przez Komeńskiego przeeiwko te-
rnu ogólnemu stwierdzeniu są zupełnie bez znaczenia`.
® Z traktatu Anźmadt)eTs€o7Łes apozogefóccw €n act4Zeo-
tt4m J. A. C'ome7z7tź adŁ.erstłs EcczesźcŁe C'h7.źsfź rE>ce7tg
Ł"8a:g°#f#Jź';#zseź`2;"7?m|.(%8;gćńęĘ.9cł88€tn"acźgr§%ndeę
przecitt)Fco Zcoścćo!om C'hrg/8fc#ci mćć'Ć!cbtŁ)7Ło tt; Poisce po-
g7}ębćonum) Cooóta[tćo7Łes\ Sacrae, cyt. wyd. rozdział
XXXVII, XXXVIII, LX i LXI (str. 487, 488, 489).
127
Nie mówią bowiem o tym samym rozumie, o którym
mówi ogólne stwierdzenie. Ma ono bowiem na myśli
zdi.owy rozum jeszeze nie obciążony winą ludzką ani
błędem. Następnie zdrowy rozum właściwy wszystkim
ludziom (dodał sam bowiem Anonim: zdrowy rozum
wszystkich ludzi), a nie poszczególny rozum Arystote-
1e§a, Platona czy Galena°, przejawiający się w nie-
których ich poglądach. Pozostaje więe nienaruszone
i to ogólne stwierdzenie Anonima, tak Że można z nieJ
go brać, ilekroć zaehodzi potrzeba, przesłanki i wy-
ciągnąć odpowiednie wnioski przeciwko sofistom.
*
[„.] Błędy w nauce (która opiera się na najwyraźniej-
szych dowodzeniach) zdarzają slę czasem, lecz nie
z winy rctzumu lub nauki matema[ycznej, ale samych
matematyków, którym wrodzona tępota a]bo niewie-
dza pi.zeszkadza, albo też przewrotność jakiegoś uczu-
cia, mroki samolubstwa, zawiści, gniewu czy pożąda-
nia przesłaniają niekiedy jasność umysłu. To
pciwiedzieć należy i o pozostałych gałęziach wiedzy.
Ale przecież z tego powodu rozum nie prżestaje być
miemikiem w rozstrzyganiu matematycznych lub in-
nych ludzkich zagadnień nawet bez pomocy Pisma
świętego. W sprawach boskich zaś, jeśli
z nich są tak wzniosłe, że rozum sam o własnych si-
łach nie może dct nich się wznieść, to jednak, skoro
z woli nieba przedłożone są rozumowi,j nie tylko go
nie obalają, aie nawet krzepią, ożywiają i czynią do-
skonalszym. Przeto cokolwiek przedłożone rozumowi
sprzeeiwia mu się i go obala, słusznie i łatwo rozum
wnioskuje, że to nie pochodzi z boskiego objawienia.
Albowiem tam, gdzie w Piśrme świętym mówi się,
że mądrość ludzka sprzeciwia się boskiej, tam przez
mądrość ludzką nie pojmuje się zdrowego rozsądku,
lecz błędy rozumu, cżęsto powszechne, do jakich na-
leżą i te, z którymi walczymy.
128
[...] C`hociaż niektóre boskie rzeczy, i to bardzo nie-
liczne, są ponad rozumem, to jednak żadne nie Bą
przeciw rozumowi, żadne nie są w sprzeczności z zasa-
dami rozumu. Nie zawsze wprswdzie rozum ściśle
rozpoznaje i pojmuje cel rzeczy boskich, sarną jednak
ich istotę pojmuje i zdaje sobie sprawę, że nie są
sprzeczne z najpowszechniejszymi jego zasadami. Po-
nieważ wszechmoc Boga poznał z dzieł jego, przeto
ehociaż nie rozumie, ]aką drogą i w jaki sposób moc
boża przejawiająca się czy to w skutkach, czy w dzia-
łsniu została lub rniała być doprowadzona do skutku,
to jednak, że mogła i dalej może, i zawsze będzie mo-
gła być doprowadzona, poznaje ehoćby z tych rzeczy,
w których juz skutek wywołała. A zatem nawet to,
co najtrudniejsze do pojęcia w rzeczach boskich, nie
sprzeciwia się zasadom rctzumu, lecz nadzwyczajnie się
zgadza. To bowiem, eo się istotnie sprzeciwia, to już
jest podejrzane i fałszywe. Ale i te rzeczy w spi.awach
boskich, które przekraczają nasze pojęcie, są bardzo
samo nieliczne. Nie po to została wprowadzona religia Chry-
8tusowa, by ćwiczyć nasz intelekt w zawiłych i`oz-
myślaniach, lecz aby wolę naszą ulepszyć świętością
życia. Ludzie skażeni błędami i wiodący życie sprzecz-
ne z powołaniem chrześcijańskim, aby nie wydawało
niektóre się, że na darmo przyjęli religię, uezynili z teologii nau-
kę albo wiedzę poświęconą rozmyślaniu i tyle w niej
namotali zawiłych i ciemnych kwestii, że większość
ludzi nie zgadzając się ze sobą co do ich wyjaśnienia
i rozwinięcia, podzieliła się na stronnictwa; stąd tyle
sekt w świecię chrześcijańskim. A prawdziwa teolog,ia
jest praktyczria i łatwa do zrozumienia; w praktyce
jednak i wykoiiywaniu trudniejsza; lecz gdy z pomocą
I)ucha świętego pokonamy pierwsze trudności, staje się
łatwiejsza. Nie ma więc obawy, aby umysł nasz nie
był w stanie pojąć jej tajemnic, przynajmniej w takim
zakresie, jaki potrzebny jest do osiągnięcia zbawienia.
Tego zaś, że `rozurp ludzki zawodzi niektórych ludzi
w sprawach przyrodzonych, nie należy kłaść na karb
9 Socynianizm polgki
129
rozumu, lecz ludzi, którzy źle się nim posługują. Nie
należy też odrzucać owej normy dlatego, że niektórzy,
i to w bardzo niewielu si)rawach, Źle go użyli. Albo-
Wiem inni, zarówno ci, co nie błądzili, jak i ci, którzy
niekiedy potknęli się, dzięki tei normie dość szczęśli-
we poczynili postępy w poznaniu prawdy. Stąd tyle
godnych podziwu zdobyczy, tyle sztuk i nauk.
JOACHIM STEGMANN STARSZY
Kfo ma buc' sędzćq u) spomch reltgój7iuc7®*
Mając tedy rozprawiać o tym, kto ma być sędzią
w sporach dotyczących wiary, i chcąc, aby zagadnie-
nie było bardzo pi.zejr?yste, oddzielimy to, co jest
poza sporem, i dokła.dnie rozważymy, co właściwie
podlega dysku§ji. Ci więc, którzy w sprawach religii
chrześcijańskiej rozbieżne mają poglądy, zgodni są co
do tego, Że saLm Bóg Najlepszy i Największy jest naj-
wyższym i absolutnym sędzią; a ponieważ on sam teraz
nikogo nie sądzi, Pan Jezus ustmowiony został pi'zez
niego najwyższym sędzią wszystkich; ta sprawa nie
podlega dyskusji. Przeto nikt nie ośmieli się wątpić,
że dopóki Pan Jezus był na ziemi, wszyscy słusznie
mogli uciekać się do jego orzeczeń. Co więcej, gdyby
dziś Pan Jezus osobiście obwieszczał wyroki w toczą-
cych się sporach, wszyscy jednogłośnie przyznają, ze
obie spierające slę strony musialyby się temu podpo-
rządkować. Ale skoro Chrystus został wzięty do nieba,
powstaje pytanie, kto teraz, zanim staniemy przeq
owym sądem ostatecznym, ma być na ziemi sędzią
w sporach na temat wiary.
Ale bynajmniej nie wystarczy wymienić tu Ducha św.7
Choćby bowiem był to duch prawdy i choćby wszyscy
* Z traktatu De Judóce et 7®orma co7®trot)ersća}r%m ftdeó
librć dtm (I)wóe Jc§Óęgć o sęd2tm i o 7}ormie w sporac7.
o u)śa)łę). E!ewtf.oropo!ć. (Amsterdam) 1644, z rozdzia-
łu 11.
130
przyjmowali jego orzeczenia jako najzupełniej pewne,
to jednak, ponieważ działa on zawsze za pośi-edni~
ctwem ludzi, jak to wszystkim wiadomo, przeto badać
należy, którym ludziom występującym w roli rozjem-
cÓw dyktuje on swe wyroki, zwłaszcza że może ktoś
fałszywie chełpić się, jakoby natchniony był przez,
Ducha świętego. Doskonałą bowiem dysputę na ten
terriat Prowadzi BecaLnus przcciwko Parcusowi 8:
Slcąd wiesz - powźnda - że Pismo św`. od Boga po-
chodzi`.] - Odpowiedz: Pcmiewaz mój własnu d,uch. tak
mi mówi. - A skąd wżesz, że łwój wbasnu duci. oćt
Bogc. pcichodzi i nie zij)odzŁ cię? - Pcmieważ tak mówL
Pismo. Za"aM)dę, w kótko się kTęcisz, mój PaTeusie.
•4!bou`ćem 7ia; pofu)ć€rd2e7iźe Pism® przulaLczas2; dtłcha)
swego, a znów m pcitwwrdzenie ducha swego pTzu~
tcnzasz Pismo. Pod,obwie jalcbvś mówił: małkcL jest
uczctwa, pcm:óeważ syn tcLk mówi, a svn ćest uczciwu,
porieważ ma;Llcn tah mówi. I dałe}: Na jakćej pod-
stawi,e dowod,2!isz, PaTeusie, że Ewangetia Jama. ćest
Słowem bożum? - Na podstcLwie mego własnegci du-
cha - powi,adcLsz. A na podstawęe czego dowodzisz, że
twój włnsnu duch od Boga poch,odzi? Na pod,stcuw`ie
EwaTigeEió Jana: „Owce mo}e stuclwią głosu mego."
I.ec2; 81cąd w€esz, że la, Ewangełia jest stowem Boga?
Mój włosnq d;mt. mk to mówi. A slcąd, wia;d,omo, że ten
ćwój d;uch od Boga pochodzi? Na podstawie Ewa;ngelti
Jana. I.ecz ćestibum pow6edzwł, że ta Ewangelia nże
jest od, Boga;, |a,k tego d,owiedzłesz3 Na podstaw€e Tnego
ducha u}łasTbego, łctóTu_ m"óe o tum zapew"ća. Lecz
duch ten poda;nu }est w podeirzenie; ća;Tc dcyu)łed&ąesz,
że od, Boga pochodzi? Już tule ra,zu mówtlem.. Dh-
ezego mż sćę naprzul€rzasz? Nie gniewaj sęę, 8zhchetnv
mężu, czuż nóe wflzisz, że lcTęcisz sgę w kółtco? Jes;
c2!e ba;Tdziej cię pTzucżsnę. Skąd wies2!, że posridasz
wewnętrzne świadectwo Ducha, świętego? Na podsta-
wże Ewangełii Jama: „Owce moie stwhają gło8u me-
go". A slcąd wiesz, żeś tu ćest owcą ChTgstusową? Na
pods€auiźe u)etł]nęf7.z7zego śtŁ)Źa7dectu)a) D%chc. śtt)śętego.
131