1
21. Hermana Penchang​ –Ang manang na
EL FILIBUSTERISMO
TAUHAN
1. Simoun​ – Mayamang mag-aalahas,
pinagkakamalang Indiyong Ingles, Amerikano,
Mulato, Portuges at Cardenal; Nakasalaming may
kulay, na umano’y tagapayo ng Kapitan Heneral
ngunit siya ay si J​ uan Crisostomo Ibarra ​na
nagbalik upang maghiganti sa kanyang mga
kaaway.
2. Isagani – I​ sang binatang may matayog na
isipan, makata at katipan ni Paulita Gomez.
3. Paulita Gomez​ – Katipan ni Isagani, mayaman,
maganda, pamangkin ni Donya Victorina.
4. Basilio​ – Isang binatang nakapag-aral ng
medisina dahil sa sariling sikap.
5. Juli​ – Katipan ni Basilio, anak ni Kabesang Tales,
nagpaalila upang matubos ang ama.
6. Pari Camorra​ – Paring mukhang artilyero.
7. Pari Salvi – ​ Tinatawag na moscamuerta o patay
na langaw.
8. Pari Sibyla ​– Vice Rector ng Unibersidad.
9. Pari Irene​ – Kaibigan at tagapayo ni Kapitan
Tiyago, namamahala sa pagpapatayo ng
Akademya ng Wikang Kastila.
10. Pari Fernandez ​– May kakaibang
pangangatwiran, kaiba sa kapwa Pari.
11. Pari Florentino​ – Amain ni Isagani.
12. Kabesang Tales​ – Naging Cabeza de Barangay,
dati’y isang tahimik na tao, ngunit nang angkinin
ng korporasyon ng mga prayle ang lupang
sinasaka ay sumama sa mga tulisan.
13. Don Custodio ​– Pinakamasipag sa lahat ng
nagpapalagay, kilala rin sa tawag na Buena
Tinta.
14. Ginoong Pasta​ – Isang abogadong sanggunian
ng mga prayle kung may suliranin,
pinagsanggunian din ng mga estudyante tungkol
sa pagpapatayo ng Akademya.
15. Ben Zayb – ​ Manunulat at mamamahayag.
16. Donya Victorina​ – Pilipinang kumikilos at
umaasal na tulad ng isang tunay na Espanyola at
itinuturing na mapait na dalandan ang kaniyang
asawa.
17. Quiroga​ – Kaibigan ng mga prayle,
naghahangad na magkaroon ng konsulado ng
mga Intsik.
18. Don Timoteo Pelaez​ – Isang negosyante,
masuwerteng nakabili ng bahay ni Kapitan
Tiyago, ama ni Juanito.
19. Mataas na Kawani​ – Ang nagmamalasakit sa
mga Pilipino na kawani ng pamahalaang Kastila,
katunggali ng Kapitang Heneral sa pagpapalaya
kay Basilio.
20. Kapitan Heneral​ – Ang pinakamataas na
pinuno ng bayab, sugo ng Espanya, malapit na
kaibigan ni Simoun.
umampon kay Juli na ginawang katulong ang
dalaga, mahilig sa pagpaparami ng indulgencia.
22. Placido Penitente​ – Nag-aaral ng
pagkamanananggol, magaling sa Latin,
pinakamatlino sa bayan ng Batangas, hindi
nakagiliwan ng mga propesor kaya binalak nang
huminto sa pag-aaral.
23. Makaraig​ – Mayaman at isa sa pinakamasigasig
na magkaroon ng Akademya ng Wikang Kastila.
24. Juanito Pelaez​ – Mapaglangis at kinagigiliwan
ng mga propesor, mapanukso, kuba at umaasa
sa katalinuhan ng iba.
25. Sandoval​ – Isang Kastilang kawani na salungat
sa mga ginagawa ng kanyang mga kababayan,
nagpatuloy ng pag-aaral sa Pilipinas.
26. Pecson​ – Isang mag-aaral na palaisip subalit
pesimistiko o laging may kabiguang laging
natatanaw sa hinaharap.
KABANATA 1: SA KUBYERTA
− Ang ibabaw ng kubyerta ng bapor ay para sa
matataas na uri ng tao, karaniwa’y Kastila.
− Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng
Disyembre; ang Fili ay dito nagsimula.
Ngunit ang Disyembre sa Noli at ang Fili ay
may 13 taong nakapagitan.
− Si Don Custodio ay tanungan at tagapayo ng
mga taong pamahalaan. Si Ben Zayb
(Ibanez) ay isang mamamahayag.
− Ang tabo ay isang katutubong batalan. Ang
tabo sa kasalukuyan ay karaniwang latang
pinagbasyuhan ng gatas, kape o ano man.
Mula sa abang bataan hanggang sa
makabagong banyong may gripo at dutsa sa
Pilipinas ay may tabo. Noon ang tabo ay
karaniwang pang-ilalim na bahagi ng bao ng
niyog.
−
1. Paano pinaghahambing ni Rizal ang Bapor
Tabo at ang Pamahalaan?
a. Sa pagkakaroon ng 2 lugal ng tao sa
kubyerta at sa ilalim ng kubyerta, tulad
ng paglalagay ng pamahalaan na may
mga taong mataas ang uri, tulad ng
mga Kastila, mayayaman at prayle: at
mga abang mamamayang tulad ng mga
mestiso at indiyo.
b. Sa mabagal ngunit mapagmalaking
palakad tulad ng pamahalaan na halos
hindi nakausad sa may 300 taong
pamumuno sa Pilipinas.
c. Sa pagkulapol na pinturang puti -
nagpapanggap na malinis at marangal
ngunit makikita ang mga dumi sa likod
ng pinta tulad ng mga walang
katarungang pagpatay at pagbilanggo,

ng mga kabulukan, katiwalian at iba pa
sa pamahalaan at simbahan.
d. Sa bilog na anyo ng bapor -
nagpapakilalang ang pamahalaan ay
walang malinaw na kaanyuan; walang
plano ng pagiging unahan, hulihan,
tagiliran na tulad ng pamamahala noon
na walang yaring plano ng
pagpapalakad.
e. Sa paggamit ng makina at tikin tulad ng
pamahalaan, may namamahalang sibil,
tulad ng Kap. Heneral at iba pang taong
pamahalaan at ang prailesya o mga
kura. Noon ay may union of church and
state o pagiging magkatulong ng
pamahalang sibil at ng simbahan sa
pagpapalakad ng mga suliraning
pampulitika at pangkabuhayan ng
bayan. Alin ang makina at alin ang tikin?
Ang makina na siyang tuwirang
nagpapatakbo sa bilog na bapor ng
pamahalaan, bilog sapagkat walang
plano at di alam kung saan ang patungo
at saan ang pabalik, ay siyang
pamahalaang sibil, samantalang ang
mga tikin ay siyang mga kura na
nagsasabi kung saan dapat patungo ang
bapor ng pamahalaan. (Dapat mabatid
kung ano ang tikin.)
2. Bakit inis na inis si Donya Victorina? –
Iniwasan siya ng mga lalaki sa itaas ng kubyerta.
3. Anu-ano ang ibubuti ng malalim na kanal
na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at look
ng Maynila ayon kay Simoun?
a. Makapagtitipid ng lupa. Ang liku-likong
Ilog Pasig ay mahalinhan ng tuwid na
kanal.
b. Iikli ang paglalakbay; uunlad ang
negosyo.
c. Maiiwasan ang mga putik at burak sa
mga pampangin ng Ilog Pasig.
d. Giginhawa ang paglalakbay.
4. Anu ano ang tutol dito ni Don Custudio?
a. Malaki ang gugulin
b. Maraming bayan ang kakailanganing
sirain
c. Walang ibabayad sa mga manggagawa
5. Anu-ano ang tugon ni Simoun dito?
a. Kung maraming bayan ang kailangang
mawasak, sirain ito.
b. Kung walang ibabayad sa gagawa,
gumamit ng mga bilanggo.
c. Kung 'di sapat ang mga bilanggo
pagawain ng walang bayad ang
taong-bayan na magdadala ng sariling
pagkain at kasangkapan. Sa ganito raw
paraan naitayo ang piramide sa Ehito at
koliseo Sa Roma na hinahangaan
ngayon kaugnay ng pangalan ng mga
2
paraon at mga pinuno ng Roma gayong
limot na natin ang libu-libong
nagamatay na mangagawa roon. Ang
mga patay ay patay na ang tanging
malakas ang binibigyang katwiran at
panahon;
d. At 'di raw maghihimagsik ang bayan
tulad ng mga Ehipsio.
6. Dahil sa mga panukala ni Simoun at
kanyang tandisang patutsada kay P. Sibyla
at Don Custodio, ano ang naging palagay
sa kanya ng nasa itaasng kubyerta?
a. Siya ay isang mulatong (mestisong)
Amerikano.
b. Mestisong taga-India at Ingles naman
daw.
7. Bakit nangigilag ang mga prayle at sina
Don Custodio kay Simoun? – Ito’y kaibigan ng
Kapitan Heneral, doon pa sa Habana, Kuba.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang bapor Tabo’y larawan ng ating pamahalaan, ng
ating bayan. Mahina ang pagtakbo at maraming
balakid sa landas na ang ibig sabihi’y mahina ang
pag-unlad. Marami pang dapat gawin upang
sumulong ang bansa.
- Ang mga taong sakay ng bapor ay may dalawang
kinalalagyan; ang kubyerta at ang ilalim nito. Ang
pamahalaan ay nagpapalagay na may mataas at
mababang uri ng tao.
- Si Simoun, ang mayamang mag-aalahas na siyang
tagapayo ng kapitan heneral, ay walang iba kundi si
Ibarra.
KABANATA 2: SA ILALIM NG KUBYERTA
1. Bakit kalakaran sa matanda, tulad ni Kap.
Basilio na nakatatagpo ng balakid sa lahat
ng dako samantalamg ang kabataan ay
masigasig samga balak, tulad nina Isagani?
- Marami nang kabiguang naranasan ang
matatanda, kabiguan sa sarili nilang
mga pangarap at balak noong kanilang
kabataan samantalang ang mga bata ay
may maapoy pang damdamin na gatong
sa kanilang mga balak at adhikain. Di pa
sila nakararanas ng maraming kabiguan.
Dahil dito, kahit papaano, ang daigdig
ay sumusulong, umuunlad.
2. Bakit nangiti si Simoun nang matigas na
tumugon si Isagani na kaya di namimili ng
alahas ang kanyang mga kababayan ay
dahil hindi nila ito kailangan?
- Kung ang ngiting iyon ay palibak o
patuya, iyon ay dahil alam ni Simoun na
di totoo. Mahiligin sa alahas ang mga
Pilipino. Kung iyon ay ngiti ng kasiyahan

ay masasabi nating dahil sa nakita ni
Simoun kay Isagani ang isang
katangiang hinahangaan niya at
hinahanap, lalaking matapang at
nakikipaglaban para sa karangalan ng
bayan.
3. Ano ang palatandaan ni Simoun sa
pagiging dukha ng isang bayan noon?
- Ang pari sa bayan. Pag Pilipino, dukha
ang paroko; pag Kastila naman
mayaman. Kung magsisimula pa lamang
ang isang paroko di pa malakas ang
kita, Pilipino ang inilalagay dito;
pag-umunlad na ito, pinapasok na ng
mga prayleng Kastila.
4. Totoo ba ang sabi ni Padre Camorra na
kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil hindi
ito nagsisiinom ng serbesa?
- Hindi. Ito'y totoo para sa bayang
malalamig nguni't di sa Pilipinas na
totoo nang mainit kadalasan ang
panahon. Tingnan ang palainom ng
tuba. Pagkainom ano? Bulagta!
5. Ano ang tugon ni Isagani kay Simoun?
- Na kung si Padre Camorra at mga
kasama nitong kastila ay nagbabawas sa
pag-inom ng alak, titino sila ng kaunti at
ang mga alingasngas nila, lalo na sa
kababaihan, ay mabanawasan kundi
man maalis. (Ito kaya ay di tuwirang
pangagaral ni Rizal ukol sa alak?)
6. Ano ang ibig sabihin ni Isagani sa pagiging
sulak ng tubig? sa mumuntiat watak-watak
na ilog?
- Ang sulak (steam) ay pag-init at pagkulo
ng malamig at matimping damdamin ng
mga Pilipino; pagsulak, himagsik! Ang
mumunti at watak-watak na ilog ay ang
kawalang-kaisahan ng damdaming
Pilipino na may matinding gawi ng pag
tatangi-tangi (regionalism). Kung ang
mga puta-putaking himagsikan lamang
sa Pilipinas na mula kay Lapu-lapu
hanggang kila Diego Silang ay walang
tigil nang pagsiklab, ay naging parang
ilog na nauwi sa iisang dagat o
nagkaisa-isa at nagkasabay-sabay sa
isang pamumuno, matagal na sanang
gininaw ng dagat ng tubig na ito ang
Moong ng Kastila sa Pilipinas.
7. Ano ang diwa ng tula ni Isagani na bibigkas
ni Basilio?
- Pagtutulugan ng tubig at ng apoy sa
isang makina (steam engine).
Pagtutulungan ng Pilipino at Kastila sa
mahusay na sistema ng pamamahala.
8. Bakit pangarap lamang daw ito ayon kay
Simoun?
3
- Hahanapin pa raw ang makina. Ibig
sabihin may apoy nga at may tubig
nguni't walang makina. Walang
makikitang pag-asa si Simoun sa
pagkakasundo ng mga Pilipino at
Kastila.
9. Paano nagkakilala sina Simoun at Basilio?
- Sa bahay ni Kapitan Tiyago ay isa sa
madalas dumalaw si Simoun na
pinaghihinalaan ng lahat, pati si Basilio,
na isang naghahangad makamana sa
yaman ng Kapitan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga kabataan ay masigasig sa kanilang mga
balak. Humahanap sila ng mga paraan upang
maisakatuparan ang kanilang mga adhikain. Lipos ng
pag-asa ang mga kabataan.
- Mapupusok ang kanilang kalooban. Hayagang
sinasagot nang makahulugan si Simoun gayung ang
pagkakakilala nila'y malapit sa kapitan heneral.
- Ang pagpapari ni Pare Florentino dahil sa
kagustuhan ng ina ay nagpapakita ng kapangyarihan
ng mga magulang sa anak noong unang panahon.
Anumang bagay na naisin ng magulang maging laban
man sa kalooban ng anak ay nasusunod.
KABANATA 3: ANG MGA ALAMAT
− Dito’y makikitang naalis ang paniwala ng
ating mga nuno sa mga espiritu at
pamahiing lalo pang nakaiinis ang
pangrelihiyon.
1. Bakit nauwi sa mga alamat ang usapan sa
ibabaw ng kubyerta?
- Binatak dito ni Simoun ang alamat sa Ilog
Pasig at isa ang inaasahan niyang
mapag-uusapan ang kay Donya Geronima na
siya niyang magagamit sa pagbabawas ng
kulo sa kanyang dibdib laban sa
nagbabanal-banalang si Padre Salvi na batid
ni Ibarra ay lumalapastangan sa kapurihan ni
Maria Clara sa kumbento ng Sta. Clara.
2. Ano ang pagkakahawig ng alamat ng
Malapad-na-Bato sa kasaysayanng
Pilipinas?
- Noong una ang Malapad-na-Bato ay
pinaniniwalaang lugar ng mga espiritu at
maligno, isang pugad ng pamahiin. Gayon
din ang Pilipinas na noong bago dumating
ang mga Kastila ay pinamamayanihan ng
mga pamahiin Kapre, tiyanak, tikbalang
aswang, at iba pa. Nang ang
Malapad-na-Bato ay pagtaguan ng mga
tulisan, nabatid ng mga tao na walang

katotohanan ang masasamang espiritu
sapagka’t walang nangyari sa mga tulisan.
Mga tulisan naman na nanghaharang at
pumapatay sa mga napapadpad sa
Malapad-na-Bato ang pinagkakatakutan ng
mga taong namamangka sa Ilog. Ang
Pilipinas sa tulong ng Kristiyanismo, ay di na
naniniwala sa mga espiritu at pamahiin na
pinatunayan ng mga prayleng Kastila’y
walang katotohanan. Sila’y tulisang Kastila
naman na natatakot ngayon.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ayon sa alamat, Si Donya Geronima ay tumanda
dahil sa kahihintay sa kaniyang kasintahan. Ito’y
nagpapahayag ng pagkamatapat ng babaing Pilipina.
- Maalamat ang ating bansa. Hindi lamang Pasig ang
mayroon. Halos lahat ng bayan pati na ang
pinagmulan ng mga bagay, halaman o tao.
KABANATA 4: KABESANG TALES
− Ang agnos ni Huli ay agnos ni Maria Clara na
ipinagkaloob sa isang ketongin na
napagaling ni Basilio. Ibinayad ng ketongin
kay Basilio ang agnos at ito naman ay
inihandog ni Basilio kay Huli.
1. Bakit mahirap maging cabeza de barangay
noon?
- Siya ay isa lamang tagapaningil ng buwis at
kung may di magbayad ay siya pa ang
nagpapaluwal.
2. Ano ang ibig sabihin ni Kabisang Tales sa
'magiging lupa rin tayo at hubad tayong
talaga nang ipanganak' ?
- Hindi dapat matakot sa kamatayan dahil tayo
namang lahat ay mamamatay at ano ang
ikatatakot sa karalitaan ay nagsimula tayo sa
kahirapan sa walang damit.
3. Anong batas ang pumanig sa mga paring
korporasyon upang makuhaang lupa ni
Kab. Tales?
- Wala kundi ang batas ng pansariling
kaligtasan ng mga eskribano at hukom na
takot sa korporasyon ng mga kura. Kaya
silang ialis sa tungkulin ng mga prayle. Ang
totoo, mabuti ang mga batas ng mga kastila
na dapat ipasunod ngunit pinasasama ito ng
mga namamahala. Gayong walang
naipakitang katibayan ang korporasyon,
nakuha nilang masaklit ang lupa ni Kabesang
Tales. Isa ito sa mga nakatulong sa
katamaran ng mga Plipino. Bakit ka pa
magsasakit na gumawa at umunlad kung ito
ay kakamkamin lamang sa iyo pagkatapos?
4. Bakit matagal na di kinausap ni Tandang
Selo ang anak ni Kabesa?
4
- Dahil pinayagang magkawal si Tano at di
ibinayad ng kapalit na maaaring gawin noon.
Noon ay sadyang nangunguha ng kabataang
pinagkakawal nguni’t maaaring kumasundo
sa isang sadyang napauupang kapalit at ang
isang anak ng maykaya ay maaaring di na
magkawal.
5. Bakit sinabi ni Kab. Tales na kung siya’y
matatalo sa usapin ay di na niya kailangan
ang anak?
- Kung matatalo siya sa usapin wala na rin
siyang maibibigay na kinabukasan sa
kanyang anak at kaya puspusan ang
ginagawa niyang paglaban ay sa kapakanan
din ni Tano ang kanyang hangad ito ang
magiging tagapagmana ng kanyang lupain.
6. Sa ano inihambing ng ilan si Kab. Tales sa
kanyang pakikipag-asuntosa mga prayle?
- Palayok na bumangga sa kaldero; langgam
na kumakagat kahit na siya’y titirisin lamang.
7. Bakit kung kailan pa walang makalapit na
tulisan sa lupain ng dinukotng mga tulisan?
- Noong una’y walang makalapit na tulisan sa
lupain ng kabesa dahil sa siya’y may baril
noon at siya’y magaling mamaril. Nang
ipagbawal ang baril, nagdala naman siya ng
gulok at siya’y balita sa arnis. Kaya nang
palakol na lamang ang dala niya saka siya
napangahasang lapitan at dukutin ng mga
tulisan upang ipatubos.
8. Anong ginawa ni Huli ang pinintasan ni
Rizal?
- Ang pag-sa sa mga milagro. Inilagay ni Huli
ang perang napagbilhan ng kanyang mga
alahas sa ilailim ng imahen ng Birhen at
umaasang iyon ay magiging doble
kinabukasan. Sinana’y ng mga prayle noon
ang mga Pilipino sa ganitong pag-asa sa
mga milagro upang matuto pang magtiis ang
mga katutubo at iasa ang kanilang bukas sa
pagmimilagro ng kanilang mga patrong
santo sa halip na gumawa sila ng mga
paraang maaaring sa pag-uusig sa
maykapangyarihan ay humantong sa
himagsikan. Ito kaya ang nakatulong sa
ating pagpapaubaya ng lahat kay Bathala o
ang kaisipan natin na bahala-na?
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagkakaagaw ng Korporasyon sa lupain ni Tales
ay nagpapahiwatig ng mga kasamaang umiiral noong
panahon ng Kastila.
- Ang paghahanda ni Kabesang Tales ng baril, gulok o
palakol ay nagpapakitang handang ipakipaglaban ng
mga Pilipino ang kanilang karapatan.
- May mga Pilipino ring nagpapahirap sa kapuwa
Pilipino. Nariyan ang mga tulisang dumakip kay
Kabesang Tales upang ito’y ipatubos.

KABANATA 5: ANG NOCHE BUENA NG
ISANG KUTSERO
− Si Basilio ay katiwala ni Kap. Tiyago.
− Ang mga pag-aari nina Ibarra ay
sinasamsam ng pamahalaan (at ng
simbahan) at ipinagbili ang ilan. Si Kap.
Tiyago ang nakabili ng gubat nina Ibarra.
Iyon ang tinatanuran ng matandang
namatay.
1. Bakit nasabi ng kutserong si Sinong na
noong panahon ng mga santo ay walang
guwardiya sibil?
- Dahil sa mga pahirap na tinatanggap niya sa
mga sibil, nasabi ni Sinong na walang sibil
noon sapagka’t di maaaring tumanda nang
gayon si Metusalem at di maaaring maging
pari na papagitna pa sa dalawang haring
puti si Melchor na isa sa tatlong Haring
Mago. Tiyak daw na mabibilanggo si Haring
Melchor.
2. Bakit naging kapani-paniwala sa mga
mangmang na Pilipino noon ang alamat ni
Bernardo Carpio?
- Ito ay pinalaganap na talaga ng mga Katila.
Si Bernardo Carpio ay isang likhang guniguni
na hango sa isang alamat na hiram sa
Mehiko, dumating dito bilang tauhan sa
isang awit o isang korido, at sa nilakad-lakad
ng mga taon ay ginawang katutubo at
kinilalang hari ng mga mangmang na ring
Pilipino. Sinasabing sa pamamagitan ng
lalang ng mga kastila ay naipit ng
nag-uumpugang bundok sa Montalban {sa
Rizal} si Bernardo Carpio nguni’t unti-unti
nang nakakawala at sa panahon ni Sinong ay
kanang paa na lamang ang di naiaalpas.
Pagnakawala raw si Bernardo Carpio ay siya
ang mamumuno sa mga Pilipino sa
paghihimagsik laban sa mga Kastila.
- Kung isang katutubo o mga kura na rin ang
nagsimula ng ganitong alamat ay di natin
matiyak nguni’t ay pinabayaan ng mga
Kastila, at tinulungan pang yumabong sa
isipan ng mga Pilipino sa pamamgitan ng
mga aral na ang pagtitiis at pagpapakasakit
ay nagtatamong kaluwalhatian sa langit.
Dahil sa mga kuwentong tulad nito,
nawawala o mababawasan ang
paghahangad ng mga Pilipino na ihanap ng
lunas ang kanilang mga kapihan. Hihintayin
na lamang nila ang paglaya nila ang paglaya
ni Bernardo Carpio, ng kanilang hari, at saka
na sila magbabagon.
Pahiwatig ng kabanata:
5
- Ang kaawaawang mga Pilipino’y tumatanggap ng
mabigat na parusa sa kaunting pagkukulang.
Malulupit ang maraming mga nasa tungkulin.
- Malaki ang pagnanais ni Kapitan Basiliong
makasundo ang kura at alperes. Sila ang
makapangyarihan sa bayan.
KABANATA 6: SI BASILIO
− Totong malaki ang bilang ng mga mag-aaral
sa klase noong panahon nina Rizal - 300
hanggang 400 sa isang klase. Paano
magiging mabisa ang pagtuturo?
− Dito'y inilarawan ni Rizal ang higt na
kaunlaran ng mga Hesuwita sa Ateneo kaysa
mga Dominiko na siyang halos namamahala
sa pagtuturo sa Pilipinas.
1. Bakit kailangang palihim pa ang pagtungo
ni Basilio sa gubat na ari ni Kap. Tiyago?
- Ayaw na niyang maungkat nino man ang
kanyang kahapon. Siya'y pinaghahanap pa
rin ng bats sa likod ng may 13 taon nang
nakakalipas. (Alalahaning buhay pa si Padre
Salvi na bahagi ng pamahalaan).
2. Ano ang kapuna-na sa pagkakapagaling ni
Basilio sa ketongingnilimusan ni Maria
Clara ng isang agnos na mamahalin?
- Kahit nitong mga panahon ito ay may ilan
pang naniniwala na ang ketong ay
nakakahawa at di napapagaling. Sa
sandaling magkaketong ang iasng tao siya
ay ibinibilang nang patay nabubuhay na
patay walang pag-asa at kadalasa'y pinatitira
sa mga malalayong kabundukan upang hindi
makahawa. Lalo pa noong panahon nina
Rizal. Maalaala na ang ketonging ito na
nilimusan ni Maria Clara ng agnos ay
sumagip ng isang bata na nalulunod sa knal.
Sa halip na pasalamatan ay pinagpapalo at
pinarusahan. Mabuti pa raw nalunod na ang
bata kaysa mahawa. Nguni't noon pa man ay
naniwala na si Rizal na ang ketong ay
mapapagaling. Kung totoong may katibayan
si Rizal sa mga pangyayaring inilarawan niya
sa Noli at Fili isang estudyante lamang
nguni't masigasig at palaaral na tulad ni
Basilio ay nakapagpagaling ng isang
ketongin.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagpapaalila ni Basilio upang makapag-aral ay
nagpapakita ng pagpapahalaga ni Rizal sa
Karunungan. Maging ano mang uri ng gawain basta't
marangal ay kailangang pasukan upang makatapos
ng pag-aaral. Kailangan ang pagtitiis, pagtitiyaga at
pagsusumigasig upang matuto.
 6

b. Na si Ibarra’t si Simoun ay iisa. Ito ay

- Sa kabanatang ito'y napabulaanan ang kasabihang maaaring magpahamak sa kanya at sa balak
kung ano ang puno'y soyang bunga. Si Basilio ay may niyang paghihiganti.
mga mabubuting katangiang kabaligtaran ng sa ama. 5. Bakit di pinatay ni Simoun si Basilio upang
pangalagaan ang kanyang lihim?
KABANATA 7: SI SIMOUN a. Si Basilio ay katulad din niyang sawimpalad
sa pamahalaan at simbahan.
b. Si Basilio ay di makapagsusuplong dahil
− 3 Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun ng
pinaghahanap din ito ng mga sibil.
kanyang paghihiganti
c. May mga utang na loob si Basilio kay Simoun
a. Si Don Rafael
tulad ng inamin na rin ng
b. Si Maria Clara
estudyante-pagkapagamot ni Ibarra kay Sisa
c. Si Elias-pawang mga
at pagkahukay ng pinaglibingan nito.
sinawing-palad ng lipunang
d. Higit na paniniwalaan ng pamahalaan si
nais niyang iwasak.
Simoun kaysa kay Basilio.
e. Kailangan ni Simoun ang kabataang tulad ni
1. Si Elias at Ibarra ay kapwa di kilala ni
Basilio sa balak niyang paghihimagsik. At sa
Basilio noong siya ay isa pa lang sakristan.
kabataan ay si Basilio ang higit sa lahat na
Paano natiyak ni Basilio na si Simoun ay si
makauunawa kay Simoun.
Ibarra nang makita sila sa gubat makaraan
6. Paano nakapang-aalipin ang isang wika?
ang labimpitong-taon?
- Kung ang wikang ito ay dating sa isang
- Si Basilio ay matalino at pinag-ugnay niya
mananakop, ito ay nagiging sagisag ng
ang mga pangyayari:
kapangyarihan kaya’t ito ay
a. Bago namatay ang sugatang lalaki ay
pinaghahangaran ng mga sakop dahil
nagbilin sa kanya na kung walang
katutubo sa tao ang maghangad na tumaas,
darating sa gubat na iyon ay ariin niya
o tumayog. (Ito’y isa sa mga mikrobyo ng
ang kayamanang nakabaon sa puno ng
isipang-alipin o Colonial Mentality).
balite. Ang dumating ay isang mestiso
Mamaliitin na ng dating sakop ang sariling
na ngayo’y siyang humukay sa lugal na
kanya hanggang sa ito ay tuluyan naising
pinagbaunan ng kayamanan.
inisin o patayin at buhayin at payabungin
b. Alam ni Basilio na mestiso ang anak ni
ang sa dayuhan. Mga aklat, babasahin, at
Don Rafael; ang namatay sa gubat ay
sineng dayuhan ang kanyang pamumuhay sa
kayumanggi.
pamumuhay ng dayuhan na nababasa at
c. May sugat na taglay ang lalaking napapanood niya. Pananamit, pagkilos,
namatay. Noon ay nabalitang napatay
pagkain, kasangkapan at iba pa.
sa lawa si Ibarra. Nguni’t ang mestiso ay Pagsusulit-sulit: Dayuhan sa sariling bayan.
walang sugat. Samakatuwid, iyong
- Sa ngayo’y alipin ng Ingles ang
kayumanggi ang hinabol at pinagbabaril sangkapilipinuhan. Ang salitang imported ay
sa lawa, hindi ang mestisong si Ibarra.
ipinagmamalaki; ikinahihiya ang lokal.
2. Bakit di hinukay ni Basilio ang kayamanan Payabangan sa mga ternong Amerikano na
sa puno ng balite gayong lagi siyang nasa
di angkop sa klima natin. Pagandahan ng
libingan ng kanyang ina sa loob ng 13
kotse na di kayang gawin sa Pilipinas at
taon?
gasolina’y tiyak na sa angkat lamang daraan.
- Bilin ni Elias na hukayin niya ang kayamanan
Paglulupit-lupit: Ang ating angkat (Import)
at ariing kanya kung walang darating na iba.
ay laging ibayong malaki kaysa lumalabas na
May dumating-si Ibarra. At nakalimutan na
paninda(Export) kaya’t unti-unting
ito ni Basilio. Tangi sa rito, malayo nang
namumulubi ang bansa at ang kinabukasan
kaunti sa puno ng balite ang libing ni Sisa at
ng ating mga susunod na salin ng lahi ay
gabi kung magtungo roon nang palihim si
ating ipinaaanod sa baha ng kasalukuyan
Basilio.
nating mga bisyo at di maiwasang hilig na
3. Bakit ibinaon ni Ibarra si Sisa nguni’t
masasabing buhat sa pang-aalipin sa atin ng
sinigan ang bangkay ni Elias?
wikang Ingles.
- Ibig ni Basilio na maibaon ang ina. Bilin
7. Ano ang kapuna-puna sa mga inilarawan ni
naman ni Elias na sunugin ang kanyang
Rizal na mga tauhang ayaw magsalita ng
bangkay.
Tagalog at pangangastila ang pinag-iigi?
4. Ani Simoun ay nakabatid si Basilio ng
- Mga hindi mahusay magsalita ng kastila.
dalawang lihim ukol sa kanya na maaaring
(Donya Victorina, Donya Consolacion).
magpahamak sa kanya kung ibubunyag ng
8. Bakit ayon kay Simoun ay hindi magiging
estudyante. Ano ang mga lihim na ito?
wika na ng kapuluan ang kastila?
a. Na si Ibarra ay buhay pa.

- Anya-ang kulubot ng kanyang isipan at mga
pintig ng kanyang puso ay walang akmang
katugon sa wikang Kastila. (Paano nga
naman masasabi sa ibang wika ang ganito
halimbawa: Huwag mong itapon ang lamang
gugo at panghilod ng tabo na nasa sulok ng
batalan.
9. Ang makabagong kaisipang ukol sa
pandaigdig na pulitika ang ipinahayag ni
Rizal noon pa man sa pamamagitan ni
Basilio?
- Ang diwa ng Nagkakaisang Daigdig o United
Nations. (Ani Basilio ay magiging maligaya
lamang ang tao kung ang buong
sangkatauhan ay ay ituturing nang
mamamayan ng daigdig at ang
magtatalumpati ukol sa kagitingan at
pagmamahal sa bayan ay ipalalagay na baliw
o fanatico) Dahil dito masasabi nating isa si
Rizal sa mga unang may diwang pandaigdig
o internationalist. Malaki ang pagkakauna
niya sa kanyang panahon.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang lahat ng pag-uusap sa kabanatang ito’y
mahalaga. Isinisiwalat dito ang buong diwa, kaisipan,
damdamin at mga mithiin ng may akda para sa
kaniyang bayan.
- Nalalarawan din dito ang dalawang pangkat ng mga
Pilipino na humihingi ng pagbabago. Ang isa’y
humihiling na maging bahagi ang Pilipinas ng Espanya
at ang isa nama’y nagnanais humiwalay upang
maging ganap na malaya.
KABANATA 8: MASAYANG PASKO
− Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng
karagdagang salaping kailangan ni Huli.
Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana
Penchang. (Iyon ay araw ng Pasko). Sa
sama ng loob ay napipi si Tandang Selo.
1. Papaano makatulong ng malaki ang mga
prayle sa matagal na pagkakaalipin ng
Pilipinas?
- Itinuturo ng mga kura na isa sa mga
mabtuing katangian ng mga Katoliko ay ang
pagtitis at pg-asa sa mga milagro ng Santo
(o ng lilok ng larawan). Si Huli halimbawa,
ay umaasa o nagbabasakali sa pagmimilagro
ng Mahal na Birhen. Ngunit ng di matupad
ito, natuto siyang magtiis at inihanap ng
katwiran ang kanyang kasawian.
2. Bakit sa halip na hintayin ng mga bata na
may tuwa ang araw ng pasko ay
kinatatakutan pa nga nila ito?
a. maaga silang ginigising para magsimba;
7
b. binibihisan sila ng mga magagara (ayaw
ng mga bata ng matitigas na damit dahi
lsa almirol at mga bagong sapatos na
masakit sa paa);
c. isinisimba sila sa misa mayor na
matagal;
d. pinaluluhod sila sa lahat ng
kamag-anakan upang humalik sa
kamay.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga Pilipino ay mapaniwalain sa mga himala.
Ang paghahanap ni Huli ng Salaping inaasahang
ibibgay ng Birhen ay kaigsian ng pag-iisip. Ibig
ipaunawa ni Rizal na nasa tao ang gawa at nasa Diyos
ang awa.
-Ang pagkapipi ni Tandang Selo Ay nagpapahiwatig
ng pagkaka-alis sa mga Pilipino ng kalayaang
magpahayag ng kanilang nais sabihin.
KABANATA 9: SI PILATO
1. Ano ang nilalaman ng Tandang Basyong
Makunat? na isinulat ng isang prayle.
- Ito’y kuwento ng isang mag-anak ni
Tandang Basyong Makunat na nagpaaral ng
anak na lalaki na naging suwail kaya’t ang
payo sa aklat ay huwah magpapaaral ng
anak na lalaki sapagkat pag ang lalaki raw
ay nawalay sa kanyang kalabaw ay
kinukubabawan na ito ng demonyo. Ito’y
naglalayon na huwag matuto ang mga
Pilipino, manatiling mga mangmang na
magsasaka at nang patuloy silang
mapagsamantalahan ng mga prayle. Ang
anak na dalaga naman ay pinapayuhang
laging pasasakumbento ano mang oras
upang mangumpisal kura at ang mga
magulang na di susunod dito ay tutungo sa
impiyerno.
2. Ano ang kaugnayan ng pamagat na Mga
Pilato sa laman ng kabanata?
- Si Pilato ay siyang naggawad ng hatol na si
Kristo ipako sa krus gayong batid niyang
walang kasalanan si Hesus. Sinunod niya
ang hiling ng mga tao nasulsulan ng mga
tauhan ng tulisang si Barabas. Pagkatapos
ay naghugas siya kamay at sinabing wala
siyang kasalanan.
- Ito rin ang katwiran ng iba-ang gumagawa
ng lupa ang kura Clemente, si Hermana
Penchang ng nagsamantala sa katangahan
at kawalang-kaya ng isang dalaga upang
gawin itong busabos sa araw pa naman ng
pagsilang ng Panginoon, siya pa namang
isang manang na manang at
katolikong-katoliko. Silang lahat ay may
kasalanan ngunit nagsabing wala.
Pahiwatig ng kabanata:

- Masalapi at makapangyarihan ang korporasyon.
Walang Pilipinong maaaring lumaban dito noong
panahong iyon.
- Si Pilato ang siyang naggawad ng hatol na si Hesus
ay ipako sa krus. Siya’y naghugas ng kamay at
sinabibg siya’y walang kasalanan.
KABANATA 10: KAYAMANAN AT
KAGUSTUHAN
1. Bakit kina Kabesang Tales nanuluyan si
Simoun?
- Ayon sa sabi ng mag-aalahas, iyon ang
pinakamaliki at pinakamasinop na bahay sa
pook na iyon. Ang tunay na layunin ni
Simoun ay makilala nang lubusan si
Kabesang Tales na sa balita niya sa mga
nangyari rito ay maaaring isang taong akma
para sa balak niyang maghiganting
paghihimagsik.
2. Bakit natuwa si Simoun sa ginawa ni
Kabesang Tales ng pagkuha ng kanyang
baril?
- Nakilala niya ang pagkalalaki ang
pagkamaginoo ni Kabesang Tales. Ipinalit pa
sa rebolber ang agnos na ayaw sanang
pakialaman dahil walang pahintulot ang
anak. Nakita niya sa kabesa ang isang taong
hinog ang dibdib sa init ng kanyang
paghihiganti. Ito ang kailangan niyang
makasama sa kanyang paghihimagsik.
3. Bakit natuwa pa si Simoun ng dakpin ng
mga guwardiya sibil si Tandang Selo?
- Lalong maglalatang ang galit ni Kabesang
Tales at lalong mapapadali ang paghimok
niya rito upang maghimagsik.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang isinasama ng mga mamamayan ay nasa mga
taong namamahala.
- Ang mga Pilipino’y handang magbuwis ng buhay
alang-alang sa kanilang karapatan.
KABANATA 11: LOS BAÑOS
− Ang pagtuturo noon ay nasa kamay halos ng
mga Dominiko. Magkagalit ang mga
Dominiko at ang Hesuwita. (Basahin ang
pagkapatapon sa mga Hesuwita sa Pilipinas
sa mga aklat ng ating kasaysayan.)
− Si Padre Sibyla ay isang rektor ng
Unibersidad ng Santo Tomas at tutol ang
mga Dominiko sa balak na paaralan. Si
Padre Irene naman ay siyang inupahan ng
kabataan na maging tagapagtanggol o
tagatangkilik ng balak.
8
1. Bakit di nakabaril ng usa o ibon sa gubat
ang Kapitan Heneral?
- May kasama siyang banda ng musiko na
tumutugtog saan man siya paroon.
2. Anong sakit ng lipunan ang inilarawan ni
Rizal sa pamamaril ng Heneral?
- Ang paglalangis sa may kapangyarihan.
Halos nangyari ang balak na pagbihising usa
ang isang tao para may maipabaril lamang
sa Kapitan Heneral. Ang pag-gamit ng banda
ay isa pa.
3. Bakit nagagalit si Padre Camorra sa
pakikipagsugal sa dalawang kura at sa
heneral?
- Di niya batid na sadyang nagpapatalo ang
dalawang pari upang ilagay sa pagiging
masaya ang heneral sa pananalo nito para
maging madali ang kanilang pagkuha sa
kalooban ng heneral ukol sa usapin ng
paaralan ng kabataan.
4. Bakit sa lawa ipinamangka ni Simoun ang
kanyang mga alahas na dalang utusan
samantalang siya, dala pa ang higit na mga
mamahalingalahas ay sa pampang
nagdaan?
- Balak niyang talaga na makipagkita sa mga
tulisan. Buo ang kanyang pananalig na kung
ang mga tulisan ay tulad ni kabesang Tales
ay mga maginoo ito at kaya niyang kausapin
ng marangalan. Di niya ikinatakot ang
kanyang mga alahas sapagkat alin sa dalawa
: dinala niya iyon upang ang ilan ay
ipagkaloob sa puno ng pangkat o upang
gawing katunayan ng kanyang pagtitiwala sa
mga tulisan tulad ng mag-isa niyang
pagkakalakbay.
5. Anong institusyon sa Pilipinas ang
napag-ukulan ni Rizal na
patawangpamumuna nguni’t dapat na
matalim na pag-iwa sa damdamin ng mga
Pilipino? Totoo pa ba ito ngayon?
- Ang sabong... Samantalang ang mga
sabungan noon ay magagara’t malalaki, ang
paaralan ay nasa kahabag-habag na
kalagayan. Kahit sa kasalukuyan, maraming
Pilipino ang nakapagsasabong at
nakapupusta ng malaki nguni’t ang
pagpapaaral at pagdadamit sa mga anak,
ang pagkumpuni sa sariling tahanan, at iba
pa ay di mahirap. Kung minsa’y maganda pa
ang kulungan ng sasabungin kaysa bahay
nila. Sa mga sabungero, una muna ang bisyo
bago ang sandang pangangailangan.
6. Alin ang tinatawag ni Rizal na mga
pagnanasang balintuna sakabanatang ito?
Bakit?
- Nais ng kabataang Pilipino na ipaturo sa
kanila ang wikang Kastila sukdang ikaalipin

ng kanilang lipi samantalang ang sadya
namang mang-aaliping kastila ay
napapakatangi- tangi sa hiling na ito.
7. Bakit sang-ayon si Padre Fernandez, isa
ring Dominiko, sa paaralangbinabalak ng
kabataan?
- Si Padre Fernandez ay naiiba sapagka’t siya’y
matalino. Sa kanyang pagtuturo sa
unibersidad ay nakatagpo siya ng mga
estudyanteng may katalinuhan at wala sa
kanya ang asal panginoon ng maraming
prayle. Dilat ang mga mata niya sa
katotohanan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Magkasamang nagpapasiya ang mga prayle at ang
pamahalaan, karaniwang nananaig pa ang pasiya ng
mga prayle.
- Magkaiba ang pamamalakad ng mga Dominiko at
mga Heswita.
- Ang panunuyo sa mga may kapangyarihan ay
kaugalian nating mga Pilipino.
KABANATA 12: SI PLACIDO PETINENTE
− Ang Unibersidad ng Santo. Tomas noong
panahon ng kastila ay nasa Intramuros
(Walled City) sa malapit sa kolehiyo ng San
Juan de Letran sa ngayon. Panahon na ng
mga Amerikano nang ang UST ay ilipat na sa
Espanya, Maynila. Lahat halos ng paaralan
noon ay nasa Intramuros-Letran at Ateneo.
− Mga pagkakakilanlan sa mga estudyante na
nag-aaral sa tatlong kolehiyo noon.
o Ateneo - Nangakadamit Europeo
(Amerikana), mabilis lumakad,
maraming dalang aklat at
kuwaderno.
o Letran - Nakadamit-Pilipino, lalong
marami, di gaanong paladala ng
aklat.
o UST - Malinis manamit maayos,
makisig at sa halip na aklat ay
baston ang dala.
o Paaralang Normal - Mga tahimik ,
makukulay ang damit, sinusundan
ng mga utusan, walang biruan at
mapagdala ng aklat.
− Katatapos noon ng bakasyong para-Pasko
kaya bagong balik sa paaralan ang mga
estudyante.
1. Bakit nais nang tumigil ni Placido sa
pag-aaral?
- Apat na taon nang siya’y nag-aaral ngunit di
pa siya nakikilala at napapansin ng mga guro
9
gayong lagi siyang nag-aaral ng leksyon.
Hindi sana gaanong masakit sa kanya kung
siya’y walang hangad kundiang pumasa.
Ngunit siya’y matalino, ibig niyang matuto.
Siya ang idolo sa katalinuhan sa kanilang
bayan.
2. Ano ang kahulugan ng pangalang Placido
Penitente?
- Placido: Kalmante o mapayapa at penitente
ay nagdurusa.
3. Bakit ayon kay Pelaez ay walang hindi
nangyayari sa mga kagustuhan ni Padre
Camorra sa mga babae sa Tiyani (liban kay
Huli?)
- Tinatakot ng prayle na ang mga kapatid o
magulang ng babae ay maipabibilanggo o
maipapatapon kung di masusunod ang
kanyang kagustuhan. At iyon ay alam ng
mga dalaga na totoong nangyayari.
4. Bakit daw na si Huli man ay babagsak din?
- Kilala ni Pelaez ang kahayupan ni Padre
Camorra at naniniwala siyang di magtatagal
at makakagawa ng paraan ang kura na
makuha ang ibig kay Huli.
5. Anu-ano ang puna ni Rizal sa pag-aaral ng
karaniwang kabataan noon?
- Karamihan noo’y walang natutuhan dahil:
a. Liban sa Ateneo, ang mga estudyante
ay di nagdadala ng aklat, lalo na sa
UST.
b. Napakalalaki ng bilang ng mga
estudyante.
c. May mahabang pagpapalagay ang mga
guro sa estudyante.
d. Madalas ang araw na walang pasok.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang di pantay-pantay na pagtingin ng guro sa
mag-aaral ay hindi nararapat sapagkat ito’y nagiging
dahilan ng pagkawala ng kawilihan ng mga mag-aaral
at ng di-paggalang ng mga ito sa guro.
KABANATA 13: ANG KLASE SA PISIKA
− Si Padre Millon:
a. Tapos sa pilosopiya at teolohiya at
mahilig sa metapisika (mga teorya) ay
nagturo ng kimika at pisika,
magkaslungat na mga asignatura.
b. Pasulyap sulyap lamang sa mga aklat ng
kimika at pisika (A little knowledge is a
dangerous thing) na karamihan ay di
pinanaligan at kalabas labas ay
magtuturo ng mga asignaturang ito sa
paraan ng pilosopiya. (Siya’y di pa
makapaniwala na ang mundo ay bilog at
ito’y umiinog at umiikot sa araw.)

c. May paglahi sa itinituro at tinuturuan
mga makamandag na kasarian ng isang
guro.
d. Siya lamang ang nagtatanong at ayaw
magtanong. (Ikinatutuwa ang
katangahan ng tinuturuan at kinaiinis
ang tamang pagtugon sa kanyang mga
tanong.)
e. Ipinasasaulo nang walang labis at
walang kulang ang mga aralin di
ipinaliliwanag.
f. Nagtutungayaw at nagmumura ng
istudyante.
1. Bakit sampay-bakod na kastila ang
ginagamit ni Padre Millon sa klase?
- Wala siyang paggalang sa mga tinituruan na
ipinalalagay niyang mga tanga lamang.
2. Bakit sa pagtingin na lamang sa silid aralan
sa pisika ay masasabi kaagad na sadyang
walang matutunguhan ang mga
estudyante?
- Ang pisika ay di maituturo ng sa bibig
lamang. Kailangan ang mga larawan,
kasangkapan at mga halimbawa’t paliwanag
sa pisara. Ni isang larawan ay wala sa buong
silid. Nakasusi ang mga kasangkapan. At
mga pisara ay di ginagamit. Doo’y may
sumulat ng VIVA! (Mabuhay!) noong unang
araw ng pasukan. Enero na’y di pa
nabubura. Dapat, iyon ay magiging klase ng
pilosopiya, di ng pisika.
3. Ano ang masasabi natin sa mga tukoy ni
Rizal ukol sa pagtuturo?
- Ang mga principle ni Rizal sa pagtuturo ay
hindi naluluma hanggang ngayon. a.) di
dapat maging malaki ang bilang ng
mag-aaral sa isang klase b.) di dapat
inaaglahi at kinagaagalitan o hinihiya ang
istudyante k.) ang guro ay di lang dapat
matalino at saklaw ang kanyang itinituro
kundi dapat ay may malasakit o lugod siya
sa pagtuturo at sa isignaturang itinituro d.)
ang maraming bakasyon ay nakakatabang
ng pag-aaral at nakahihikayat sa pagliban.
4. Ano ang masasabi natin kay Placido, sa
ugali niyang inilalarawan sa kabanata?
- Siya’y naglalarawan sa karaniwang Pillipino.
Mapagtimpi tayo’t mapayapa. Hangga’t
maaari’y nagtitiis tayo lamang sa gulo.
Nguni’t kung tayo’y napapasubo na,
marunong din tayong sumbog na parang
bulkan.
Pahiwatig ng Kabanata:
- Ang mga mag-aaral noong panahong iyon ay hindi
nasisiyahan sa pamamalakad at pamamaraan ng
pagtuturo sa pamantasan. Sila’y naghain ng
kahilingan upang magkaroon ng pagbabago.
10
- Ang malaking laboratoryo sa Pisika ay laging
inihahanda sa mga panauhing darating at hindi sa
pag-aaral. Isa ito sa sakit ng ating lipunan-ang
pakitang tao.
KABANATA 14: ANG TIRAHAN NG
MAG-AARAL
1. Sino si Sandoval?
- Isang empleyado at estudyanteng
taga-Espanya na tinatapos ang pag-aaral sa
Maynila.
2. Anong uri ng tauhan ang inilarawan ni
Rizal sa tauhang si Juanito Pelaez?
- Isang Pilipino na takot manindigan para sa
bayan.
3. Anong ugali mayroon ang mga intsik na
naging dahilan ng kanilangtagumpay ayon
sa inilarawan sa kwento?
- Sila ay mapagkumbaba.
Pahiwatig ng kabanata:
- Si Sandoval ay larawan ng mga kastilang may
malasakit sa ating bayan at pagpapahalaga sa mga
Pilipino.
- Ang pagitang inilalagay ng pulitika sa mga lahi ay
nawawala sa mga paaralan, na wari'y nalulusaw sa
init ng kabataan at karunungan. Magandang
halimbawa si Sandoval, isang Kastilang naging
kasama't kamag-aral nina Isagani at Makaraig.
KABANATA 15: SI GINOONG PASTA
1. Sino si Ginoong Pasta?
- Isang bantog na mananaggol ng Maynila.
2. Anong klaseng mamamayan ang inilarawan
na Rizal sa pagkatao ni G. Pasta?
- Siya ang sumasagisag sa mga Pilipinong
nagnanais na manatiling sakop ng mga
Kastila ang Pilipinas.
3. Anong katauhan ang ipinahiwatig sa papel
ni Isagani?
- Siya ay simbulo ng mga kaisipan na
naglalaman ngmga idealismo ng mga
pangarap tungo sa pagkakaroon ng
demokrasya at kalayaan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Upang mailapit at makahingi ng tulong sa isang
taong makapangyarihan, kailangang hanapin muna
ang kaibigan o kinaaalang-alangan nito; isang sakit
ng lipunan na ngayon ay palasak.
- Maraming taong tumitigin sa pansariling kapakanan
at winawalng bahala ang ikabubuti ng bayan.

KABANATA 16: MGA KAPIGHATIAN NG
ISANG INTSIK
1. Bakit naghanda ng isang malaking
hapunan si Quiroga?
- Siya ay naghahangad na magkaroon ng
konsulado ang Tsina sa Pilipinas.
2. Bakit iginalang ni Quiroga si Simoun?
- Dahil sa pagiging malapit nito sa
kapitan-Heneral.
3. Bakit nagkautang si Quiroga kay Simoun ng
siyam na libong piso?
- Kumuha siya ng tatlong pulseras kay Simoun
na ibinigay niya sa isang babaeng kaibigan
ng isang makapangyarihang lalaki.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagtanggap ng suhol ng mga nanunungkulan
sa pamahalaan at ang pagsasamantala sa mga
lumalapit sa kanila ay nakapagdaragdag ng
paghihirap ng bayan. Ito ang pinakamalubhang sakit
ng lipunan sa ngayon.
KABANATA 17: ANG PERYA SA QUIAPO
− Ang perya ay hindi iisang tindahan ng mga
laruan o pabaril na tulad ng kasalukuyang
gamit ng taguring ito. Ito ay Fair o mga
kubol ng siriko, mahika (magic), mga
tindahan ng laruan ,paninda mga ari, at iba
pa.
− Noo’y Enero.
− Tandaan uli ang pagkawala ni Simoun gayon
siya ang nagyaya sa panonood sa espinghe
ni Mr. Leeds.
1. Anong kalinangan Pilipino ang binigyan
diin ni Rizal sa Kabanatang ito?
- Ang palilok ng mga anyo o larawan. Isa
itong talakay sa sining ng paglilok ng mga
Pilipino na pinuri ni Rizal.
2. Ano ang inilalarawan sa kathang La
Filipina?
- Ang pamamahayag sa Pilipanas (state of
Filipino press or journalism): matanda
(makaluma); pisak ang isang mata ( di
katotohanan ang pagbabalita at iyong lang
ibig paksain ang pinapaksa ): marumi, at
lugami ang pamamahayag noon. Ang
nakakatawa rito ay isa pa si Ben Zayb sa
nagtatawa sa larawan at wala siyang
kamalay-malay na sila ang inaatake sa
larawang iyon lalo si Ben Zayb. ( Animo ito
ng pagkakapahintulot ng sensor sa
pagpapalathala ng Florante at Laura ni
Balagtas na atake ng kumatha laban sa
pamahalaan.)
11
- Mas malinaw rito ang panunuligsa sa
ikalawang larawan, ang bayan ng Abaka.
Inilalarawan dito na ang Pilipinas ay bayan
ng abaka na ang karaniwang gamit ay
panggapos sa mga dinarakip ng guwardiya
sibil. Nguni’t ito man ay di nasakyan ng
matatalino’t magagaling na pangkat nina
Ben Zayb.
- (Nasakyan naman kaya ito ng mga indiyo?
At sino ang nakaisip ng gayong mga larawan
sa perye?)
Pahiwatig ng Kabanata:
- Masining ang mga Pilipino. At sa dahilang ang
singing ay kinakikitaan ng damdamin at ng iniisip ng
gumagawa nito, makikitang ang nalalarawan sa
kanilang mga inukit ay ayon sa mga pangyayari
noong panahong yaon.
KABANATA 18: ANG KADAYAAN
1. Bakit hinimatay si Padre Salvi?
- Dahil sa takot sa tinawag na ulo.
2. Kanino inahalintulad ang buhay ni Imuthis?
- Kay Ibarra.
3. Ano ang ipinahihiwatig ng naging reaksyon
ni Padre Salvi pagkatapos ng salaysay ni
Imuthis?
- Ito ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga
prayle sa kanilang kasamaan at pagpakasal.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga bagay na nabanggit ng ulo ay tumutukoy
sa pangyayaring nagaganap noong panahon ng
Kastila.
- Ang pagkatakot at tuluyang pagkakahimatay ni Pari
Salvi ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga prayle
sa kanilang kasamaa’t pagkakasala.
KABANATA 19: PAGLISAN
− Nakita ni Placido na kasama ni Padre Sibyla
si Don Custodio, na magpapasiya ukol sa
balak na paaralan ng kabataan.
− Ang salita kayang Ingles na amok
(huramentado) ay galing sa hamok ng
Malay?
− Si Kabesang Andang ay halimbawa ng isang
ignoranteng ina noong panahong iyon na
kaya lamang nagpapaaral ng anak ay sa
pagkakagaya-gaya o kaibigang mapagmalaki
bilang ina ng isang nakapag-aral at
nagkatitulo. Kung alam niya na ang
ibubunga ng pag-aaral ni Placido ay
bilangguan o bibitayan, na siyang tiyak na
ibubunga ng masikhay at matining na

pag-aaral noon ay papag-aralin pa kaya niya
ito?
− Ang paghihimagsik ni Simoun ay
magsisimula sa mga arabal (kanugnog-pook
ng Maynila o suburbs na noon ay mabugat
pa tulad ng Balintawak, Sta Mesa. Makati, La
Loma at atbp.) na binubuo ng :
a. Pangkat ng mamamayang naaaping ibig
maghiganti;
b. Pangkat ng mga tulisang tulad ni
Kabesang Tales ay naging gayon sa
udyok ng paghanap ng katarungang di
naging kanila sa pamahalaan;
c. Mga kawal na kanyang pinaniwalaang
ibig ng Kapitang Heneral na manggulo
sila sa mga sibil at sa mga prayle upang
magkaroon ng dahilan ang heneral na
magtagal pa sa Pilipinas;
d. Mga manong na pinaniwala niyang
sasalakay sa kumbento ang mga kawal
at sibil.
Dahil dito, ang mga sibil at mga manong ay
makakalaban ng mga kawal na may mga
pagkakautang kay Simoun at ang mga
tulisan kakampi ni Simoun, at ang mga
mamamayang sasapi sa kanya ay malayang
makalulusob sa Maynila (Intramuros ngayon)
at maluwag niyang makukuha ang siyudad
na walang magtatanggol.
1. Bakit nasabi ni Placido na wala na siyang
pagkakataong mag-aral?
- Iisa ang unibersidad noon para sa karera
ang unibersidad ng Sto. Tomas. Ayaw na
siyang tangapin doon.
2. Ano ang lintik na ibig nang sumabog ni
Placido upang maipakilala nga ngitngit ng
kanyang paghihiganti?
- Ang himagsikang tulad ng naganap noong
1872 na kinasangkutan nina P.Burgos.
makikita ritong ang diwa ng 1872 ay
nananatiling buhay sa isip at damdamin ng
mga Pilipino pagkatapos noon. Umaasa sila
sa muling pagsabog ng malaking
himagsikan.
3. Bakit napatapon ang dating guro sa San
Diego?
- Ninasa niyang makapagturo nang mabuti.
Naging kalaban niya ang simbahan at ang
pamahalaan na sadyang ayaw na ang mga
indiyo ay matuto ng husto.
4. Bakit umanib kay Simoun sa balak niyang
paghihimagsik ang Kastilang may rayuma?
- Ito'y nagkaasawa ng maganda. Pinagnasaan
ng mga prayle ang babae. Para maiwasan
ang ganti ng Intsik, ito ay ginawan ng lalang
ng mga prayle upang mapabilanggo
hanggang magkaramdam. Ibig ng Kastila na
makapaghiganti.
12
5. Bakit napaaga ang pagbubunsod sa
himagsikang binalak ni Simoun?
- Dahil kay Maria Clara na ayon sa balitang
tinanggap ni Simoun ay nasa bingit na halos
ng kamatayan.
6. Sa anong ibon inihalintulad ni Simoun si
Maria Clara?
- Sa Fenix (Phoenix). Iisa lang ang ibong ito.
(Tulad ni Maria Clara na iisang babae sa
buhay ni Ibarra.) nabubuhay ito mula sa 500
hangggang 12,954 taon. Pagkatapos ay
sinusunog nito ang sarili sa sariling pugad at
ang abo nito’y nagiging bagong Fenix. Kung
makuha na ni Simoun si Maria Clara sa mga
kuko ng bulag na paniniwala, bibigyan niya
ng bagong buhay ang mongha. Ani simoun
patungkol kay Maria Vlara: Isang
paghihimagsik ang naglayo sa akin at sa iyo;
isa ring pagbangon ang magsasauli sa akin
sa iyo.
7. Bakit nakita ni Simoun sa kanyang
balintataw na tila galit ang anyo ni Don
Rafael at ni Elias?
- Ang dalawa'y di sang-ayon sa pamamaraang
kanyang ginamit. Si Don Rafael ay
kabutihang lagi ang panuntunan sa
pakikitungo sa bayan. Kay Elias ay di siya
karapat-dapat sa tungkuling kanyang
ginaganap; di na siya karapat-dapat dahil
ang nag-uudyok sa kanya sa paghahangad
na mapalaya ang bayan ay di ang diwang
makabayan at makatarungan kundi payak na
paghahangad ng paghihiganti.
8. Ipaliwanag ang biglang pagbabago ng loob
ni Placido nang kausapinsiya kinabukasn
ng kanyang ina?
- Sa ipinabatid sa kanya ni Simoun noong
sinundang gabi ay naisip niyang isa ng
kalabisan ang makipagtalo sa kanyang ina.
Kunwa’y payag na siya sapagka’t batid
niyang sa mga araw na iyon ay ibubunsod
na ang madugong himagsikan kaya’t wala
nang tanging hiling sa ina kundi umuwi
kaagad sa lalawigan upang makaiwas sa
labanan.
9. Ano ang mitsa ng paghihimagsik ni
Simoun?
- Ang paghihimagsik ay parang bomba na
handa na ngunit wala pang mitsa na
sisindihan upang pasabugin ang bomba. Ang
paghihimagsik ni Simoun ay may layon:
pagbawi kay Maria Clara.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang di-mabuting pagtingin ng Kastila sa mga Pilipino
ay siyang nagtataboy sa huli upang maghimagsik.

- Ang layunin ng maraming magulang sa pagpapaaral
sa kanilang anak upang maipagmalaki at masabing
sila’y magulang ng isang nakapag-aral at nagkatitulo.
KABANATA 20: ANG NAGPAPASYA
1. Paano nabigyan ng bansag na “Buena
Tinta” si Don Custodio?
- Siya ay naging laman ng mga pamahayagan
sa loob ng ilang lingo at sakanyang
walanghabas na pakikipagtalo kung
kani-kanino.
2. Paano siya nagkaroon ng pagkakataong
makahawak ng napakaraming tungkulin?
- Sa tulong ng salapi ng kanyang mayamang
asawa, siya ay nangalakal at tumanggap ng
mga paggawa ng pamahalaan.
3. Ano ang palagay ni Don Custodio sa mga
Pilipino?
- Ang mga Pilipino ay ipinanganak upang
maging utusan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Mataas ang pagpapalagay ng mga Pilipino sa mga
banyaga. Agad-agad tayong humahanga. Hindi na
natin sinusuri ang kanilang mga tunay na pagkatao at
kakayahan.
- May paniniwala si Rizal na ang tao’y pantay-pantay.
Walang pagkakaiba ang puti at kayumanggi.
KABANATA 21: MGA AYOS NG MAYNILA
− Si Camarroncocido ay may pangalang ang
kahulugan ay halabos na hipon dahil
mapulang-mapula siya. Siya ang isang
Kastilang hindi nagpapahalaga s kanyang
pagiging Kastila. Gayong may pagkadugong
bughaw, nang dumating sa Pilipinas ay
naging isa lamang upahan sa pagdidikit ng
mga paskil sa dulaan at mga gawaing kauri
nito. Isa siyang kabaligtaran ni Don Custodio
na isa lamang layak sa Espanya na nang
maparito ay nagsamantala sa pagiging
Kastila at naging mayaman at
makapangyarihan.
− Salin ng Les Choches de Corneville: Mga
Kampana sa Corneville. Ito’y nagpapahiwatig
ng mga mananayaw na babaing may mga
sayang maluluwang na parang kampana na
titikwas-tikwas samantalang sumasayaw at
pasipa-sipa sa itaas ang mga paa.
1. Anong kasamaang ugali ang pinulaan ni
Rizal sa mga taong tulad ni
Camarroncocido?
- Ang pagwawalang-bahala sa mga panayayari
o mga mangyayari kung ito ay walang
13
tuwirang kaugnayan sa kanya kahit
mangahulugan ito ng kaguluhan sa bayan o
maging ito ay matuklasan niyang may
pipinsalaing ilan. Ito ay sakit ng lipunan
hanggang ngayon. Maraming kabulukan at
katiwalian o krimen ang nasassaksihan
nguni’t di isinusuplong sa mga
maykapangyarihan sapagka’t wala namang
tuwiran o biglaang samang nagagawa sa
mga nakakita dahil di nila nais masangkot sa
gulo. Di nila nais na maabala sa pagsaksi sa
paglilitis. Nguni’t sa di paggawa ng
karampatang hakbang ng mga nakapunang
ito, ang katiwalian o ang krimen ay
lalaganap at balang araw ang nangapabaya
sa pangyayari ay siyang tatamaan niyon. At
sa katiwaliang nangyari sa bayan, di man
tuwiran, lahat ay nagdurusa. (Maipaliliwanag
pa ito ng guro).
2. Paano nahati sa dalawa ang lipunan sa
Maynila?
- Dahil sa mahigpit na pagtutol dito ng mga
prayle, lalo na si Padre Salvi, at sa
pagsang-ayon dito ng mga taong
pamahalaan, napukaw ang pansin ng mga
taga- Maynila. Nangagtanong sila kung bakit
ipinagbabawal ito ng simbahan? Lahat halos
ay ibig manood: Una, iyong ibig manood
upang malaman kung bakit bawal; at
ikalawa, iyong ibig manood kung bakit dapat
ipagbawal. Kung hindi ipinagbawal ng mga
prayle, hindi dadami ang manonood.
- Ito ay isang magandang paglalahad ukol sa
tinatawag na ban o pagbabawal sa
pagbabasa sa isang aklat. Dahil
ipinagbabawal ang Noli at Fili, noon, halos
lahat ng marunong-runong bumasa ng
Kastila noong panahon ni Rizal aaaaay
nagnais makabasa ng mga nobelang ito.
Ipinagbawal ng simbahan ang Pride of the
malay Race ni Rafael Palma. Ito ay naging
mabili. Kapag nilalagyan ng For Adults Only
ang paskil ng palabas sa sine lalo itong
pumapasok;ipinagbabawal ang isang sine,
ito ay dudumugin ng tao. Dahil sa ito’y
katutubo sa tao ang pagtanggi sa
pagbabawal. Bawalan mong hipuin ang isang
bagong kapipintang bagay sa paglalagay ng
pansin na Huwag Hipuin Sariwang Pintura,
at ito ay mapupuno ng mga bakas ng daliri
ng mausisa.
3. Sino-sino ang mga taong napuna ni
Camarroncocido sa dilim sa paligid ng
dulaan?
- Mga tauhan ni Simoun. Ang mga kawal ay
pinagsabihan niyang ibig ng Kapitan Heneral
na magkaroon ng gulo upang mapigil ang
pagbabalik nito sa Espanya at di kaagad
matapos ang panunungkulan nito sa

Pilipinas. Sa makatuwid sumalakay man ang
mga kampon ni Kabisang Tales ay aakalain
ng mga militar na iyon ay bahagi lamang
inihandang pagkakagulong sa kagustuhan ng
Kapitan Heneral. At ang haharapin ng mga
kawal ay hindi ang mga tulisan kundi ang
mga manong na magtatanggol sa mga
prayle. Dito’y gagamitin ni Rizal ang theory
ni Machiavelli: Paglaban-labanin mo ang
iyong nasasakupan at sila’y madali mong
mapaghaharian. Kung magpapatayan ang
mga marinero at militar laban sa mga
manong at confradia magiging malaya ang
pangkat nina Kabesang Tales at ang mga
mamamayan sa pagsasalakay sa nais nilang
salakayin.
4. Bakit nakapasok din sa dulaan si Tadeo?
- Di sumama kina Macaraeg si Basilio dahil
ang huli ay magrerepaso para sa nalalapit
niyang pagsusulit. May tiket para kay Basilio.
Ito’y ipinagamit nina Isagani kay Tadeo.
Pahiwatig ng kabanata:
- Karaniwan sa maraming tao ang pagwawalang
bahala sa kapakanan ng kapwa at ng bayan. Walang
inaalagata ang marami kundi ang kagalingang
pansarili.
KABANATA 22: ANG PALABAS
− Ang tinawag na Filipino time ay pag-aglahi
sa ating ninuno. Ito’y hindi oras Pilipino.
Nagaya lamang ito ng ilan sa ating totoong
isip-alipin sa mga Kastilang namuno sa atin
nang may tatlong daang taon. Ang
manonood, makikita sa ano mang palabas,
ay maagang nagsisidating. Tanging
panauhing pandanmgal ang huling
dumarating at ito ay ipamamata nang
oras-Pilipino . Hindi tumpak na ang maling
ginawi ng isa ay ipaari sa maraming hindi
naman gumawa niyon. Ang tunay na
oras-Pilipino ay makikita sa mga nayon.
Bago pa sumikat ang araw at wala pang
nakikita sa paligid ay nasa pilapil na ng bukid
ang magsasaka, nakasulong na sa dagat ang
mamamalakaya. Ibando mong may pasine
sa liwasan sa ika-8 at ika-6 pa lamang ng
gabi ay marami nang naghihintay na bata at
matanda sa pagpapalabasan. Pag sinabing
oras-Pilipino ito’y mga minuto o oras na una
kaysa takdang tipanan.
− Ang bisa ng pag-ibig. Si isagani na
pinakamasipag at tagapagtaguyod ng
paaralan ay di pumansin sa pagkakatuwa at
1.
pagtalakay ukol dito ng mga kasamahan
dahil sa malaki niyang panibugho at galit kay
Paulita. Ito ring damdaming ito ni Isagani
14
ang sisira sa tagumpay na balak ni Simoun
sa dakong huli.
− Hindi magkasama sa palko sina Don
Custodio at Pepay. Mahalay para sa Don ang
makitang kasama ang mananayaw.
− Sina Tadeo at Pelaez bilang manonood. Si
Tadeo ay isang uri ng manonood na di dapat
natatagpuan sa dulaan. Wala siyang nakikita
o nais makita kundi ang kapintasan at
kasiraan ng kanyang pinapanood. Si Juanito
Pelaez naman ay halimbawa ng isang ungas
na ginagamit ang kaunting kaalaman (sa
Pranses) na lalong nagpapatingkad sa
kanyang katangahan. At sina Paulita at
Donya Victorina naman ay mga lalong tanga
na nakipatol sa nagdudunung-dunungang si
Tadeo. Sila’y parang mga bulag na
napapaakay sa kapwa bulag.
− Si Ben Zayb ay isang kritikong hangal.
Walang kaalaman sa sining ngunit
nagdudunung-dunungan. Siya’y mapanganib
dahil marami siyang maihahawang hangal
ding mambabasa sapagkat siya’y manunulat
at manunudling (columnist).
− Usapan ni Padre Irer at Serpolotte nang
makita ng babae ang kura sa karamihang
nagsilapit sa artista. Sinunggaban sa bisig si
Padre Irene at:
o S-Naku, lapit, lapit dito, aking
kuneho (pet o alaga).
o I-Huwag kang maingay (nagnasang
lumayo).
o S-Bakit? Ikaw na higante rito at
akong sumasamba sa iyo.
o I-Huwag kang maingay rito, Lily
ako’y isang Papa rito.
− Si Serpolette pala at si Padre Irene ay dati
nang magkakilala sa Europa pa lamang. Si
Padre Irene ay isang lalaking makamundo.
Ayon sa isang palasaliksik na naging
propesor ko, si Prof. Teodoro A. Agoncillo, si
Padre Irene ay hinuwad ni Rizal sa isang
hudyo na nagpapanggap na pari at
nakapagturo pa sa UST. Nang may malaking
halagang napailalim sa kanyang pag-iingat,
siya na di naman talagang pari at kalaban pa
nga sa pananalig (Hudyo) ay nawala.
Sinasabing bumalik sa Europa at nagbuhay
Don Juan doon.
− Punahin ang wika ni Donya Victorina nang
mapg-usapan ang mabait at salbaheng
utusan sa pamaling pagsasalin ni Juanito: At
akong naniniwalang sa Europa ang lahat ay
mababait! (Isip-alipin talaga)
Bakit masaya si Pepay gayong hindi
maganda ang kanyang balita para kina
Makaraig?

- Isa siyang tanga. Hindi niya nasakyan ang
ibig sabihin ng pasiya ni Don Custodio na
akala niya ay sang-ayon sa paaralan kayat
ikatutuwa nina Makaraig
2. Kaganinong palko ang walang tao na nkita
ng babaing namayagpag sa pagdating niya
ngng hulisa lahat?
- Kay Simoun.
3. Bakit hindi nasiyahan si Sandoval sa
palabas?
- Paano di siya nakauunawa ng Pranses. (Daig
pa siya ni Juanito.)
4. Bakit hinagisan ni Pecson ng medyas na
mabaho si Sandoval?
- Si Sandoval ay isang Kastilang estudyante na
kasang-ayon nina Isagani sa pagtatayo ng
paaralan ng kabataan. Nasabi niya minsan,
nang sabihin ni Pecson na walang
mararating ang balak nila sapagkat
lalabanan ng simbahan at pamahalaan,
sinabi ni Sandoval na pag nabigo ang mga
Pilipino, siya na isang kastila, ang
magpapatuloy ng magandang balak na iyon.
Ang medyas ay pinagsagisag ni Pecson sa
isang paghamon kay Sandoval na magsabi
ng totoo sa kanyang salita.
5. Bakit ikinalulungkot ng mga estudyante
ang pasya ukol sa balak nilang paaralan?
- Ang paaralan ay ipaiilalim sa mga
dominikano sa Unibersidad ng Sto. Tomas
samantalang ang lahat ng gugol ay sa mga
estudyante. Samakatuwid, wala ring pag-iiba
sa pagtuturo sa unibersidad sa ilalim ng mga
dominikano. Bakit magbubukas pa ng
paaralan ang kabataan? E, di papasukin na
rin lamang nila sa unibersidad ang sino
mang nais mag-aral kahit hindi matuto.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kaugaliang pagdating nang huli sa takdang oras
at hindi taal na sa atin. Ginaya lamang natin ito sa
mga Kastila.
- Ang mga Pilipino’y mahilig sa mga palabas na buhat
sa ibang lupain. Maging ano mang bagay na gawa ng
mga dayuhan ay tinatangkilik at hinahangaan natin.
KABANATA 23: ISANG BANGKAY
1. Bakit ninasa pa ni Basilio na gamuting
mahusay si Kapitan Tiyago gayong siya’y
hirap na hirap ditto at pabayaan lamang
niyang mamatay ay tapos na ang hirap
niya?
- May marangal na budhi si Basilio. Nasa isip
niyang lagi ang kinabukasan nila ni Huli na
ayaw niyang mabahiran ng maruming
kahapon.
15
2. Bakit inihambing ni Simoun si Kapitan
Tiyago sa pamahalaan ng Pilipinas?
- Tulad ni Kapitan Tiyago na ang lason ng
apyan ay laganap na sa buong katawan,
dahil sa laganap na sa buong katawan, dahil
sa laganap na kabulukan sa bayan, ay
malapit nang “maglagot” ang bayang
Pilipinas.
3. Bakit kailangang-kailangan ni Simoun si
Basilio sa kanyang paghihimagsik?
- Si Basilio lamang ang tangi kay Simoun at
Kapitan Tiyago ay siyang naka-kikilala kay
Maria Clara na kailangang ilabas sa Sta.
Clara. Si Basilio lang dahil kailangan ni
Simoun na pangasiwaang maigi ang mga
pangkat ng kanyang pag-aalsa.
4. Ano ang mapupuna sa inihandang
paghihimagsik ni Simoun na wika nga niya,
kung buhay si Elias, ay isa sa mga tututol?
- Hindi para sa bayan ang layunin ni Simoun
sa paghihimagsik na ito. Ito’y ginawa lamang
niyang kasangkapan sa isang makasariling
layunin---ang maka-paghiganti at mailigtas si
Maria Clara sa mga pagdurusa sa kumbento.
5. Bakit napablis ang pagkalason ng katawan
ni Kapitan Tiyago?
- Kung wala si Basilio ay binibigyan ni Padre
Irene ng maraming apyan ang may sakit;
tulad ng pagpapalala ni Simoun sa sakit ng
bayan. Si Padre Irene ay may hangad sa
lalong madaling pagkamatay ni Kapitan
Tiyago dahil nagawa niyang siya ang
mapamanahan ng lahat ng ari-arian ng
matanda.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagbabalik at balak ni Simoung agawin si Maria
Clara sa kumbento ay nagpapatunay ng kawagasan
ng pag-ibig nito; at ang pagkamatay ng dalaga ay
nagpapahiwatig ng pananatili ng kapangyarihan ng
relihiyon sa ating bansa.
KABANATA 24: MGA PANGARAP
Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta.
Handang-handa si Isagani sa pagbabagsak ng
kanyang galit sa gabi. Panay raw ang tingin ni Isagani
sa mga Pransesa. Kaya raw siya sumama kay Juanito
ay para nga magkita sila ni Isagani. Si Donya
Victorina raw ang may ibig kay Pelaez.
Nagkatawanan ang dalawa.
Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan.
Nais ni Isagani na sa nayon manirahan. Pinakaiibig
raw niya ang kanyang bayang iyon. Bago raw
niyanakita si Paulita, ang bayang iyon ang tangi
niyang kaligayahan at magandang-maganda para sa

kanya. Nguni’t nang makilala niya si Paulita ay naging
parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita
Nguni’t ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw
niyang magdaan sa mga bundok na malimatik. Ang
ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng tren.
Pinaghambing ni Isagani sa isip ang pansin ng mga
taong pamahalaan sa nagkaramdam na si Simoun at
ang mga sugatang kawal na galling sa digma. Sa
huli’y ni walang pumapansin. Nguni’t kay Simoun ay
nabahala ang marami. Iba na raw ang mayaman,
ayon sa binata. Ang bayang nasa isip niya ay di
lamang Pilipinas kundi pati ang Espanya.
Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani.
Nangiti na rin ang binataat napawi ang lahat ng
kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos na sana
ang kanyang tuwa nang itanong sa kanya ni Donya
Victorina kung nakit ang binata ang pinaghahanap na
asawang Kastila.
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang
bayan sa nayon (kay Padre Florentino) nagtatago si
De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang
mag-asawa uli.
Nagtanong pa ang donya kumg ano’t pakasal siya kay
Pelaez. Ang pilyong Isagani naman ay namuri pa sa
kinaiinisan niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at
binatang kausap. Kung matutuloy ng naman si Paulita
kay Isagani, magiging sarili niya si Juanito.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pag-unald na nakikinikinita ni Isagani ay siyang
pangarap ng may-akda para sa kaniyang bayan.
- Ito’y hindi nanatiling pangarap. Ang lahat ay
nagkaroon ng katuparan.
KABANATA 25: TAWANAN AT IYAKAN
1. Bakit nagdaos ng piging ang mga
estudyante?
- Patuyang pagsang-ayon sa mungkahi ni Don
Custodio, ayon kay Padre Irene, upang
ipagdiwang ang pagkakasang-ayon ng Don
sa mungkahing paaralan. Maging ang paskin
ukol sa kaluwalhatian para kay Don Custodio
ay tigib ng panunuya at pagdaramdam.
2. Ilang lahat ang nagdiwang na mga
estudyante? Sinu-sino ang mga kilala
ninyo?
- Una’y labintatlo ang mga Pilipino at isa ang
Kastila, si Sandoval. Dumating si Isagani,
16
kaya naging labinlima. Labing-anim sana sila
nguni’t di dumating si Basilio. Naroon sina
Makaraig, Tadeo, at Pecson.
3. Ano ang ibig sabihinni Pecson sa bahagi ng
kanyang talumpati na: “...ang langit ay
ipinipinid sa mayayaman, kaya’t sila (ang
mga prayle), mga bagong sasagip at mga
tunay na alaga ng Manunubos ay
gumagawang iba’t ibang uri ng mga lalang
upang gampanan ang inyong mga
kasalanan...” Paano pinagagaan ang
kasalanan ng mayayaman?
- Karaniwang itinuturo ng mga pare noon na
ang mayayaman ay di nakapapasok sa pinto
ng langit at mga prayle lamang ang
makapagbubukas niyon para sa mayaman.
Paano? Pamisa, panobena, abuloy, at higit
sa lahat, pagpapamana ng mga ari-arian ng
isang prayle o sa simbahan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kapasiyahang ginawa ni Don Custodio tungkol
sa akademya ay isang katunayang ang kabataan ay
hindi binibigyang laya upang gumawa ng mga bagay
na ikauunlad ng sarili at ng bayan.
-Makapangyarihan ang mga prayle dito sa ating
bansa. Sa pamamagitan ng relihiyon, ng
pananampalataya, ay nangyayaring mapasunod at
masakop tayo ng lubusan.
KABANATA 26: MGA PASKIN
− Si Basilio ay isa nang nagsasanay sa
panggagamot sa ospital.
− Noon ay walang titulong Doktor ang mga
Pilipinong nagtatapos ng medisina.
Licienciatura lamang ang pinagkaloob.
Ngunit sila’y nakapanggagamot din.
− Pinakaiiwasan ni Basilio ang pagkasangkot sa
pulitika dahil sa kanyang mga karanasan
noong bat pa siya. Ngunit ngayo;y dina
naiwasan ang pagkasangkot.
1. Bakit di makautang si Basilio kay Kapitan
Tiyago?
- Baka sabihin ng Kapitan na iyon ay paghingi
niya ng pauna sa lagi nang ipinangangaking
pamana;nahihiya na siya nang gayon.
2. May kinalaman kaya si Simoun sa mga
paskin?
- Ayon na rin sa katedratikong nakausap ni
Basilio, wala. Si Simoun ay nahihiga dahil sa
kapahamakang inabot dalawang araw na.
3. Sino ang nakakita ng mga paskin?
- Walang nagkakita sa mga nagbabalita.
Maaga raw itong ipinabakbak ng Bise Rektor
(Sibyla) at ipinadala sa pamahalaang sibil

upang gawing patibay sa pagsusuplong
laban sa mga estudyante na siyang tiniyak
na may kagagawan niyon.
4. Ano ang ibig sabihin ng katedratiko na si
Kapitan Tiyago ay nangangamoy bangkay
na ?
- Napapadalas na raw ang dalaw ni Padre
Irene at ni Simoun na siyang nagbabalitang
lalong makikinabang sa pagkamatay ni
Kapitan Tiyago parang mga uwak at buwitre
(vulture).
5. Bakit namumutla si Isagani sa kanyang
pagtatalumpati?
- Sa galit sa mga pangyayari at hinanakit sa
mga kasamahang nangawala ang ulo sa
takot sa mga pangyayari.
6. Sino ang may kagagawan sa mga paskin?
a. Si Simoun? Hindi magagawa ni Simoun dahil
nahihiga sa karamdaman. Hindi kaagad
makakikilos ang mga kasamahan ni Simoun
ukol doon. Nagkatiwa-tiwalag sila. Hindi
magagawa iyon ng mga kawal o ng mga
manong. Di rin ng mga tulisan o Penitente
kaya. Kung iyon ay noong gabi ng
himagsikan mismo natagpuan, maaari pang
si Simoun. Ngunit isang araw pa ang
nakalipas bago nagkaroon ng mga paskin.
b. Ang mga prayle? Wala nang iba pang
magnanasang magbagsak sa mga
estudyante kundi ang mga kura lalo na ang
bise-rektor o si Padre Sibyla. Sila ang may
palakad ng resolusyon laban sa paaralan ng
Wikang Kastila na di nilagdaan ni Placido.
7. Bakit nasabi ni Makaraig na si Basilio ay
isang marangal na kaibigan?
- Akala kasi ni Makaraig ay nakikisama sa
kanila si Basilio nang malamang
pinaghuhuhuli na ang mga estudyanting
kasapi sa kapisanan. Si Basilio ay di nila
maisama sa mga lakad na pangkasaysayan o
noong wala pang gulo at ngayon
nagkakagulo ay saka nakikisama si Basilio,
sa akala ni Makaraig.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga makapangyarihan ay nakagagawa ng mga
paraan upang masugpo ang anumang kilusang labag
sa kanilang kapakanan.
- Anumang pagsulong ay hinahadlangan nila sapagkat
malaki ang kanilang pagnanasang manatili sa
Pilipinas.
KABANATA 27: ANG PRAYLE AT ANG
PILIPINO
17
1. Ano ang ibg sabihin ni Isagani na walang
ginagawa ang mga prayle kundi magrasyon
ng kaisipang luma?
- Huling-huli sa takbo ng panahon ang
itinuturo ng mga prayle — bukod sa
kakatiting pa. Batid ito ng kabataan dahil sa
may ilang nanggaling sa Europa ang
matapos maghambing-hambing ay
nakapagsabing huling-huli ang Pilipinas sa
panahon.
2. Ano ang puna ni Rizal sa pagkakaroon ng
ordeng Dominiko ng tanging karapatan sa
pagtuturo sa mga Pilipino?
- Parang isinubasta raw ng pamahalaan ang
pagpapaturo sa mga Pilipino at hindi man
ginagawa ng Dominiko ang tungkulin ay di
pinapansin ng pamahalaan dahil kapwa sila
nakikinabang. Inihambing ni Rizal ang
paraan ng pagtuturo ng Dominiko at ibang
orden sa pagpapakain sa bilanggo na
isinusubasta sa mga komersiyante.
3. Ang kahuluganng kasabihang latin na “Vox
populi ,vox dei” ? Ipaliwanag.
- Ang tinig ng bayan ay tinig ng Diyos. Kung
bayan na ang humihingi ng isang bagay
ipinalalagay na iyon ay Diyos na rin ang may
kahilingan. Ang paghihimagsik ng bayan ay
paghihimagsik na rin ng Diyos laban sa may
masamang pamamahala.
4. Bakit daw walang mangahas sa mga
estudyante na gawin nang harapan ang
pamumuna sa mga prayle ayon kay
Isagani?
- Baliw raw ang sino mang gumawa niyon
sapagka’t pag-uusigin.
Pahiwatig ng kabanata:
- May mga paring marunong umunawa. Hindi lahat ay
may masamang ugali at di-mabuting pagkilala sa mga
Pilipino.
KABANATA 28: PAGKATAKOT
1. Ano ang palatandaan na takot ang mga
prayle sa mga pangyayari?
- Ni isa'y walang sumipot sa tindahan ni
Quiroga gayong may mga bagong dating na
panindang "nabibili" ni (nang walang bayad)
sa intsik.
2. Bakit ayon kay Ben Zayb ay nakasisira ang
pagtuturo sa Pilipinas?
- Natututo raw na maging rebelde ang mga
Pilipinong dumudunong. Iisa sila ng
katuwiran ni Padre Damaso (Noli Me
Tangere)
3. Ano ang balak ni Simoun sa mga baril at
kartutsong ipinatago niya kay Quiroga?

- Ipamamahagi iyon sa mga taong bayang
sasanib sa kanyang paghihimagsik.
4. Bakit ayaw makipagkita si Simoun kahit
kay Quiroga?
- Siya ay sugatan. Ayaw niyang mausisa ukol
doon. Masama rin ang kanyang loob sa mga
pangyayari. Namatay si Maria Clara. Nasira
ang balak na paghihimagsik. Mainit ang
kanyang ulo. Kailangan niya ang mapag-isa ,
makapagisip-isip.
Pahiwatig ng kabanata:
- Higit na nakatatakot pagkaminsan ang mga
bali-balita kaysa tunay na pangyayari. Kalimitan,
pag-nagpasalin-salin, ito'y marami nang dagdag.
- Sa kabilang dako, may mga pangyayari namang
aring pagtakpan kahit ng mga pahayagan.
KABANATA 29: ANG HULING SALITA
TUNGKOL KAY KAPITAN TIAGO
− Lahat ng tadhana ng testamento ni Kapitan
Tiyago ay gawagawa ni padre Irene Sa
ganitong paraan nagkakamal ng malaking
lupa at kayamanan ang mga orden, at ang
simbahan at kadalasan ang mga anak ng
namatay na mayaman ay nangauulila
maging sa pamana.
− Pati sa damit na isusuot ay nagtipid si Padre
Irene. Mababawasan pa ang kanyang
makakaparte.
1. Ano ang kahulugan ng tanong ni Quiroga
kay Primitivo: Sigulo puedecontalata
aliendo galela con kilisto, ja? Cuando mia
muele mia contalatista, ha?
- Ito’y nagpapakita ng kataliman ng intsik sa
negosyo, mapagkakakitaan; walang
bawal-bawal. Ito ri’y nagpapakitang ang
intsik na ilan, kaya nagkristyano ay di dahil
sa pananampalataya kundi sa lalong
ikaluluwalhati ng kanilang nagosyo. At
totooito sa karamihan ng mga intsik na
nagsisikuha ng pagmamamayang pilipino-sa
ikaluluwag lamang ng kanilang kabuhayan.
Ito ang kahulugan o salin ng pagagong
kastila ni Quiroga: Kung mamatay ako,
maaari marahil na ako’y makipagkontrata
kay kristo sa pagtatayo ng sabungan sa
langit, ha?
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang huling habilin ay nabago na ayon sa nais ni
Pare Irene.
18
- Lubos ang paniniwala ng mga tao noon sa mga
himala; isa sa mga bagayna idiniin sa isipan ng mga
mananampalataya.
KABANATA 30: JULI
1. Bakit nasabi ni Hermana Penchang na
mabuti nang napaalis niya si Huli?
- Hindi totoong pinaalis niya si Huli. Masama
ang loob niya nang tubusin ni Basilio ang
dalaga. Ayaw niyang kasamaan siya ng loob
ng mga prayle. May kaunting katwiran siya.
Noo’y madaling madawit sa isang suliraning
pampulitika at pangsimbahan at dahil
dinakip si Basilio, at kasintahan ni Basilio si
Huli, maaring madawit si Hermana Penchang
na siyang pinaglilingkuran ng dalaga.
2. Ano ang hiningi ni Padre Camorra na
kapalit ng pagtulong nito sapagkapalaya
kay Tandang Selo?
- Ang pagkababae ni Huli, ang puri ng dalaga
na malaon nang pinagmimithian ng kura.
3. Bakit sa simula pa lamang ay alam na ni
Huli na magiging kabayaran ni Padre
Camorra sa paglaya ni Basilio?
- Tulad ng hiling ni Padre Camorra nang
tulungang palayain si Tandang Selo – ang
katawan at puri ng dalaga.
4. Bakit nagtungo pa rin sa kumbento si Huli?
- Una, sa malaking pag-ibig at utang na loob
kay Basilio. Nais niyang lumaya ang binata.
Ikalawa, ang pagtiyak ni Hermana Bali na
walang masamang mangyayari.
Pahiwatig ng kabanata:
- Walang sukat napuntahan ang mga taong
naghahanap ng katarungan. Ang lahat maging ang
mga may tungkulin sa pamahalaan ay nasa ilalimng
kapangyarihan ng simbahan.
- Walang natitira sa mg kawawa kundi ang
mamundok at manulisan.
- Makapangyarihan ang pag-ibig.
KABANATA 31: ANG MATAAS NA KAWANI
1. Bakit Matanglawin ang naging bansag kay
Kabesang Tales?
- Sinasabing ang lawin ay may napakatalas na
mga mata. Parang lawin naman ang mga
mata ni Kabesang Tales sa likod ng kanyang
baril.Bawat matingnan, napatatamaan.

2. Sino ang unang nakalaya sa mga
estudyante? Sino ang huli? Sino ang hindi
nakaalpas? Bakit?
- Sa tulong ng kanyang salapi, una sa lath ng
nakalabas sa bilangguan ay si Makaraig. Huli
si Isagani dahil sa malayo ang kanilang
bayanat natagalan bago dumating ang
amaing pari. Si Basilio ang tanging naiwan
sa kulungan. Wala siyang padrino o ninong
na nagmalasakit.
3. Bakit nagiging tila maka-Pilipino ang
Mataas na Kawani?
- Una, siya’y isang taong marangal at may
puso. Ikalawa, naniniwala siyang ang
pagbibigay ng katarungan sa mga Pilipino ay
higit na nakapagpapadakila sa bansang
Espanya.
4. Ano ang kahalagahan ng Mataas na Kawani
sa nobelang ito?
- Sa tulong ng paglalarawan sa Mataas na
Kawani ay naipakita ni Rizal ang kanyang
kawalang–pagkiling sa pamumuno niya sa
mga sakit ng bayan. Binatikos niya ang
masamng Kastila; Pinuri niya ang marangal
at dakila.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagtatanggol ng mataas na kawani kay Basilio
ay isang pagpapatunay na may ilan ding Kastilang
may ugaling marangal.
- Palaging api ang mga walang lakas at mga dukha.
Hanggang ngayon ay ito ang larawan ng katarungan
sa ating bansa.
KABANATA 32: MGA IBINUNGA NG
PASKIN
1. Anong pangunahing pangyayari ang
ibinunga ng mga paskil samamamayan ?
- Pagkakatakot, pambayang pagkakatakot.
2. Ano ang nangyari kay Isagani, Makaraig, at
Basilio matapos silangdakpin ?
- Si Isagani ay nakapasa sa asignatura ni
Padre Fenandez lamang, si Makaraig ay
kumuha ng pasaporte at nagtungo sa Europa
at si Basilioay nanatili sa bilangguan.
3. Pano nabalitaan ni Basilio ang nangyari kay
Huli ?
- Sa tulong ng kutserong si Sinong na
dumalaw sa bilangguan.
4. Bakit nalimot ni Paulita si Isagani ?
- Natakot siya sa kagitingan ni Isagani.
Maaring may nakatulong pa si Donya
Victorina sa pagsulsul sa dalaga na limutin
ang kasintahan at si Juanito na ang ibigin.
Magkalayo ang daigdig ni Isagani na
tinagurian ni Paulita na rin, na “mga
19
pangarap “ samantalang ang kawalang isip
at pagkamakasarili ni Paulita ay kataliwas sa
pagmamalasakit ni Isagani sa ibang tao at sa
bayan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Si Paulita’y larawan ng isang dalagang makabago.
magkalayo ang daigdig nila ni Isagani. Hindi siya
makapaghintay sa katuparan ng mga “pangarap” ng
binata.
- Ang dalaga’y makasarili, ang binata’y makabayan.
KABANATA 33: ANG HULING MATUWID
1. Ano ang paniwala ng maraming
mapamahiing Pilipino ukol kay Simoun at
sa Kapitan Heneral?
- Si Simoundaw ay isang demonyong
nagkatawang tao at siyang kumukubabaw sa
Kapitan Heneral at nang-uupat sa huli sa
paggawa ng kaimbihan. Kaya sa pag-alis ng
Kapitan Heneral ay kasama ring aalis si
Simoun.
2. Ano ang malaking ipinagbago ng anyo ni
Simoun sa loob ng dalawangbuwan
- Nawalan siya ng sigla dala ng malaking
pag-aalinlangan sa katuwiran ng kanyang
paghihiganti. Hindi tulad ng una, may
layunin siya sa paghihimagsik—pagbibigay
ng bagong –buhay kay Maria Clara. Nguni’t
ngayon ay wala na iyon. Isa na lamang
payak na pagnanasang pumatay at
magsabog ng lagim upang mabawasan ang
matinding hapdi ng awa niya sa sarili na lagi
niyang ipinagkakamaling para sa kapakanan
ng bayang naaapi.
3. Bakit nasabi ni Simoun na nasa mga imbi
natatagpuan niya ang kanyang mga
katulong?
- Ang pinakamalaking tulong na nakuha ni
Simoun ay mula sa imbing pamahalang sibil
at sa simbahan. Ang kasamaang ipinakita ng
mga ito, sa tulong na rin ng kanyang
panunulsol, ay siyang lalong nagpabulok sa
bayan., lalong naghanda sa bayan sa
di-maiiwasang paghihimagsik.
- Nakatulong din niya ang imbing kawal dahil
sa kanyang imbing pagsisinungaling na
pagtangkilik kunwa sa imbing heneral.
Naroon din ang mga imbing manong sa
kanilang mga kamangmangan.
4. Ipaliwanag ang sinabi ni Simoun na
kailangang baguhin ang lahi. Ang amang
duwag ay magkakaanak lamang ng alipin.
- Ang ibig sabihin ni Simoun , hindi dapat
magkaanak ang mga amang hindi sasama sa
paghihimagsik niya sapagka’t duwag ang
mga itoat ang amang duwag ay mananatili

sa pagkaalipin, samakatuwid , maging alipin
din ang mga anak nito. Dahil dito,kailangang
pagpapatayin ang lahat na ayaw sumapi sa
himagsikan dahil ang mga iyon ay mga
duwag na kailangang mamatay upang di
magbunga ng marami pang alipin.
Pahiwatig ng kabanata:
- Si Simoun at Basilio ay kapuwa uhaw sa
paghihganti. Nais nilangmaipaghiganti ang sariling
kaapihan.
- Sa mga dukha at api nagsisimula ang
paghihimagsik. Bihira ang nanggagaling sa mga
maruruning at mayayaman. Ito’y pinatutunayan ng
kasaysayan.
- Si Simoun ay may paniniwalang ang nilalayon ang
nagbibigaykatuwiran sa pamamaraan. Hindi baling
masama ang pamamaraan, mabuti lamang ang
layunin. Nalimutan niyang ito’y labag sa alituntuninng
kagandahang-asal.
KABANATA 34: ANG KASAL
1. Saan naroon si Isagani at wala sa
pinangangaserahan?
- Mababasa ito sa kasunod na kabanata.
2. Ano ang katunggakan at pagka-isip alipin
ni Don Timoteo sa sining ang ipinakita ni
Rizal?
- Ang tungkol sa pinturang larawan na
tinutulan niyang ilagay ni Simoun sa bahay
ni Kapitan Tiyago bilang kapalit ng mga inalis
na mga santo. Baka raw pagkamalan siya na
tumatangkilik sa mga pintor na Pilipino
pagkat kaya ng mga ito ang gumuhit ng
larawan na wala naman siyang
kamuwangan. Inibig pa niya ang mga
palamuting kromo dahil hindi gumagawa
nang gayon ang mga Pilipino.
3. Ano ang kahalagahan sa pag-unawa ng
mga pangyayari ng pagiging kutsero ni
Simoun si Sinong?
- Lalong lumilinaw na may kinalaman si
Simoun sa matagal na pagkapiit ni Basilio. Si
Sinong ang laging dumadalaw sa estudyante
sa bilangguan at nagiging taga-hatid balita,
lalo na ang ukol kay Huli.Ang tangang si
Sinong , sa sariling kusa, ay hindi
makapangahas dulaw sa bilangguan ng
isang may’malaking’ pagkakasalang tulad ni
Basilio. Maari siyang idawit ng mga may
kapangyarihan. Ang pagdalaw niyang iyon
ay isang misyon para kay Simoun – upang
dagdagan ng pait ang pagkabilanggo ni
Basilio at tuluyang lasunin ng ngitngit ang
isip nito at damdamin.
20
Pahiwatig ng kabanata:
Ang kabanatang ito’y naglalarawan ng sakit ng ating
lipunan:
- Sa pagpili ng ninong at ninang- Marami ang
nagpapaanak sa mataas na tao kahit ito’y di lubhang
kakilala. Ikinararangal nila iyon at ipinagmamalaki. Sa
katotohanan ang mga ito ay hindi nakagaganap
sakanilang tungkulin bilang ninong pagkat nin hindi
natatandaan ang inaanak.
- Ang paghahanda- sadyang pinagkakagastahan nang
malaki ang kasalan, binyagan at ano mang pisata dito
sa Pilipinas. Inuubos ng may handa ang kanilang
makakaya. Ang iba’y kahit na mangutang.
KABANATA 35: ANG PIGING
1. Ano ang kahulugan ng Mane Thacel
Phares?
- Tulad ng pamagat na Noli Me Tangere, ito
ay hango rin sa Bibliya, sa Lumang Tipan,
Daniel, Kapitulo 5, bersikulo 25-28. Ayoin
dito, ang Haring Belshazzar ng Babilonya ay
nagdaos ng isang malaswan pagtitipon.
Samantalang nagkakatuwa sa kalaswaan ang
mga tao ay nakita nila ang isang kamay na
buong hiwagang sumusulat sa pader ng:
Mane, Mane, Thacel, Upharsin , isang
babalang nagsasabing Tinakdaan na ng
Diyos ang Babilonya at nabibilang na ang
mga araw ng kahariang ito. Di nagtagal at
ang Babilonya ay sinakop ng ibang kaharian
at pinaghatian ng mga Mane at mga
Persiyano.
- Sa kabanatang ito, ang pakahulugan marahil
sa isinulat ni Ibarra o Simoun ay: Hinukuman
na na ang paghahari ninyo rito at
napagpuang nagkasala at kayo’y nahatulan
ng kamatayan.
2. Kangino naianyo ni Basilio si Simoun
samantalang dala niyon ang ilawan ng
kamatayan?
- Sa isang demonyo o kay Satanas na naliligid
ng apoy.
3. Bakit si Padre Salvi lamang ang nakakilala
sa lagda ni Ibarra?
- Siya lamang ang nakakita na ng lagda ni
Ibarra sa sulat ng binata kay Maria Clara na
ibinigay sa kanya ng dalaga bilang kapalit ng
3 liham ng ina nito kay Padre Damaso. Ito ay
kaniyang hinuwad sa mga kasulatang
nagdawit kay Ibarra sa himagsikang
kagagawan nila ni Lucas.
4. Bakit di sumabog ang ilawan?
- Hindi nagalaw ang pihitan ng mitsa na siya
sanang magpasabog sa lalagyan ng
nitroglisirina.

5. Paano nakapasok sa nahay si Isagani?
- Maayos ang kaniyang bihis. Inakala ng mga
tanod na siya ay isang panauhin.
6. Sino ang kumuha ng ilawan at naghagis
noon sa ilog?
- Si Isagani.
7. Bakit hindi nakita ni Basilio si Isagani sa
bahay ng huli nang kanyangparoonan ang
kaibigan?
- Tulad ng di iilang nabigo nang napakapait sa
isang tapat at matinding pag-ibig, si Isagani
marahil ay nagtungo sa isang lugar na
mag-isa ay malaya siyang
makapagmumuni-muni ukol sa kanyang
kalagayan. Saka siya nagtungo sa
pagdarausan ng piging upang makita man
lamang si Paulita sa mga huling sandali nito
sa pagkadalaga.
Pahiwatig ng kabanata:
- Makahulugan ang tatlong salitang nakatitik sa papel
na nagpalipat-lipatsa mga piling panauhin. Sinasabing
“Bilang na, natimbang na, hati ang inyong
kapangyarihan.” Nangangahulugang nabibilang na
ang araw ng mga maykapangyarihan. Nalalapit na
ang kanilang wakas, sapagkatnatagpuang nagkulang
at nakgkasala.
- Magnum Jovem- Dakilang Jupiter. Si Jupiter ay ang
Diyos ng kalangitan, ayon sa relihiyong Romano.
KABANATA 36: MGA KAGIPITAN NI BEN
ZAYB
1. Bakit daw ayon kay Ben Zayb, nagtungo sa
ilalim ng mesa si Padre Irene nang
pumasok ang umagaw sa ilawan ni
Simoun?
- Para raw mabilis at walang sagabal na
mahabol ang di kilalang tao. Ang totoo: para
magtagodahil sa takot. Doon niya nakita ang
mga balutan ng pulbura sa ilalim ng mesa.
2. Bakit daw hinimatay si Padre Salvi?
- Dahil daw hindi nagbunga ng mabuti ang
mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng
mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng
mga sermon niya sa pagpapakabuti, may
mga indiyo pang nagiging pangahas at
masama.
3. Ano pa ang ibang laman ng balita ni Ben
Zayb ukol sa handaan sa kasalnina Paulita
at Juanito?
- Pawang pagpuri sa “kagitingan at
katapangan” ng mga Kastila - taong
pamahalaan mula sa Kapitan Heneral
hanggang sa mga prayle.
21
4. Ano ang naging parusa kay P. Camorra
dahil sa ginawa niyang paghalay kay Huli
sa Tiyani?
- Inilayo siya. Pinapagpahinga siya sa
bahay-liwaliwan ng mga prayle sa Pasig.
Higit na paglalayo lamang sa kanya sa
kapahamakan ng paghihiganti, lalo na ni
Kabesang Tales, ang gayon kaysa isang
pagpaparusa.
Pahiwatig ng kabanata:
- Muling ipinakita ng may-akda ang walang katapatan
sa pagbabalitanoong panahong iyon.
KABANATA 37: ANG HIWAGA
1. Bakit pinapagtatago ng mga kasamahan si
Isagani?
- May hinalang siya ang naglagay ng mga
pulbura sa bahay ni Kapitan Tiyago upang
paghigantihan si Juanito. Ito’y hindi totoo.
Napatunayan ding si Simoun ang may
kagagawan niyon.
2. Bakit hindi nailihim sa sambayanan ang
kaguluhan sa bahay ni Don Timoteo at ang
kaugnayan dito ni Simoun?
- May mga manggagawa, mga kawani sa
pamahalaan, nangakakita’t nagakasaksi sa
mga pangyayari sa gabi ng hapunan at nang
magtanggalan na ng mga gamit sa piging.
May pakpak ang balita; may tainga ang lupa.
3. Patunayan na si Isagani ang kumuha ng
ilawan at nagtapon nito sa ilog.
(a) Siya ang huling kausap ni Basilio na tanging
nakababatid ng layunin ng ilawang iyon. Ang
hindi niya naisisip ay ang layunin ni Simoun sa
pagpapasabog sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang
tanging nasa isip niya nuon ay si Paulita. Si
Isagani ang pumasok sa bahay nang makaalis
na si Basilio.
(b) Sa salita na rin niya na kung ang magnanakaw
ay nakababatid lamang ng layunin ng pagsabog
ng ilawang iyon o kung makapaglimi lamang ito
ng bahagya . Hindi sana ginawa ng ginawa ng
magnanakaw na iyon ang gayon! At sa salita
niyang Pantayan man ako ng kahit ano ay di ako
lalagay sa tayo ng magnanakaw! ay isang
paghihiwalay niya sa katauhan ng lito at baliw sa
pag-ibig na Isagani at ng Isaganing nagsisisi at
nalason na ng poot at pait ng pagkabigo at
paghihiganti. Sa katauhan niya ngayon, ang ibig
sabihin ni Isagani, ay hindi niya gagawin ang
kanyang gingawang pagkuha sa ilawang iyon.
Pahiwatig ng kabanata:
- Totoo ang kasabihang may pakpak ang balita at
may tainga ang lupa. Walang lihim na hindi
nahahayag.

KABANATA 38: KASAWIAN
− Noon pa man ay isa nang parusahan o
tapunan ng bilanggo ang Siberya sa Rusya.
Ayon ka Rizal, ang kalamigan ng Siberya ay
mainam pa marahil kaysa parusang
tinatanggap ng mga dinarakip ng mga sibil
gapos na pinalalakad nang walang pandong
at walang sapin sa paa sa kainitan
maalikabok na lansangan sa kaparangan
kasaby ng mga paglait at paghagupit.
− Dito’y inilalarawan ni Rizal di lamang ang
katangahan ng mga sibil kundi ang kanilang
kalupitan sa mga kababayan. Basahin ang
sinabi ng sibil ka Tano kung bakit daw
pinagmamalupitan nila ang mga bihag. At
ang wika ng bihag sa sibil: malupit ka pa
kaysa sa mga kastila. Katutubo kaya sa atin
ang ganitong kalupitan? Makatutukoy ang
mga kalupitan ng Pilipino noong panahon ng
Hapones.
− Ang mga guwardiya sibil, liban sa mga puno
nito ay karaniwang mga Pilipino rin. (Ang
bumaril kay Rizal ay isang pangkat ng mga
sibil na Pilipino.)
− Si Tano, tulad ng hula ng marami, sa simula
pa lamang kanyang pagkakawal ay naging
guwardiya sibil. Matapos ang kanyang
paglilingkod sa Carolinas ay nagsibil na siya
at tinawag siyang Carolino o galing sa
Carolinas.
− Ang kabanatang ito ay maihamahambing sa
kabanatang Noche Buena sa Noli Me
Tangere sa taglay na damdamin pagkikita ng
matagal na nagkawalay na mag-anak na
humantong sa trahedya. Sa kabanatang ito
ay may parikala o irony ng Tadhana. Si
Carolino o si Tano na rin ang nakapatay sa
kanyang ama, kay Kabesang Tales.
1. Bakit pinatay ni Matanglawin ang hukom
sa Tiyani?
- Ito ang humatol na pag-aari ng mga
Dominiko ang lupain ni Kabesang Tales.
2. Bakit naging mapanagumpay ang
panunulisan ni Kabesang Tales?
- Walang pananggol ang bayang hindi
pinagkatiwalaan ng sandata. Walang
ginagawa ang mga tao noon kundi umalis sa
kanilang bayan at pabayaan ang kanilang
mga bukid at kabuhayan sa sandaling
mabalitang sumalakay si Kabesang Tales sa
malapit na bayan.
- (Ganito rin ang nangyari ngayon. Ang mga
mabuting mamamayan ay sumusunod sa
utos na bawal ang pag-iingat ng baril.
Samantala, hindi masamsam ng pamahalaan
ang mga baril ng mga gangster at mga
22
tulisan, kasama rito ang mga pulitiko at ang
kanilang mga kampon, kaya’t ang mga
mamamayan ay laging nasa anino ng lagim
at pangamba sa mga sandatahang pangkat
na ito.)
3. Anuo-anong ang ibinunga ng panunulisan
ni Kabesang Tales?
- Tulad ng nais mangyari ni Simoun, ang
bnayan ay lalong naging lugami.
Natitiwangwang ang mga bukirin,
nagkakamatay ang mga hayop sa
pagsasaka, namamayani ang madudugong
pagpatay at nagkatakot ang sambayanan.
Namamatay ang negosyo o kalakalan sa
bawa’t pook na litawan ni Matanglawin.
Lumilitaw ang kawalang kaya ng
pamahalaan. Mga dukha at mangmang at
walang salang magbubukid ang madalas na
dinarakip ng mga sibil upang pagbintangang
tulisan o kinaalam ng mga tulisan dahil di
nila inaabutan at madakip sina Kabesang
Tales. Lalong nahihinog ang bayan sa
paghihimagsik.
4. Bakit daw pinahihirapana ng mga sibil ang
nangabihag na magsasaka?
- Ayon ka Mautang ay upang magsilaban at
tumakas at nang pagbarilin na lamang nila.
5. Bakit kaya Mautang ang ipinangalan ni
Rizal sa guwardiya sibil na ito?
- Marami nga marahil ang utang nito.
6. Sino ang itinuturo ni Tandang Selo kay
Tano?
- Si Kabesang Tales. Mapupunang nang
bumagsak ang unang lalaki sa talampas ay
nagpulasan na ang mga kasamahan nito.
Nangangahulugang puno nila ang napatay.
Walang taong lalantad nang gayon sa mga
kalaban liban na lamang kung dala ng
matinding damdaming sandaling
nakapagpawala ng matinong muni o isip.
Naging gayon si Kabesang Tales sa
di-inaasahang pagkakakita sa anak. Tangi sa
rito, may isinigaw ang lalaking iyon na
nakatulig kay tano. Marahil ang sigaw ay
Tano o anak ko!
Pahiwatig ng kabanata:
- Maraming mga kawal na Pilipinong mahigpit pa sa
mga Kastila. Walang pakundangan sa kanilang mga
kababayan.
KABANATA 39: KATAPUSAN
1. Bakit kina Padre Florentino nagtungo si
Simoun?
- Siyang inaakala ni Simoun na makauunawa
sa kanya ng higit sa iba.

2. Ano ang taglay na hiwaga ng malungkot at
mapangutyang ngiti ni Simoun nang
mabatid niyang siya ay darakpin
kinagabihan?
- Buo na isipan niya ang pagpapatiwakal.
3. Bakit nagtakip ng mukha si Padre
Florentino nang maipagtapat ni Simoun
ang tunay niyang pangalan?
- Upang ituring na ang pagtatapat na iyon ni
Simoun ay isang pangungumpisal. Kung sa
gayon, hindi siya mapipilit ng sino mang
kapangyarihan na ibunyag ang mga nabatid
sa mag-aalahas sapagkat yaon ay lihim ng
kumpisalan.
4. Ayon sa salita ni Padre Florentino,
makaitlong nabigo ang mga balak ni
Simoun. Alin ang una, pangalawa at
pangatlong pagkabigo?
- Una ang kabiguang bunga ng di-inaasahang
pagkamatay ni Maria Clara. Nalito si Simoun.
Hindi niya naisagawa ang hudyat ng
pagbabangon. Ang ikalawa ay sa kawalan ng
ingat sa maaring mangyayari. Ang ikatlo ay
dahil sa kaparaanang lubhang mahiwaga.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kayamanan ay malaking tukso sa buhay ng tao.
- Kailangang maging mabuti ang kaparaanan upang
maging mabuti ang wakas.
- Binibigyang diin ang katotohanang kung walang
kalayaan ay walang katarungan.
- Ang kalayaa’y maaaring makamit sa tulong ng
pagpapataas ng uri ng katuwiran at ng karangalan ng
tao.
- Nasa kabataan ang pag-asa ng bayan.
EL FILIBUSTERISMO
TAUHAN
1. Simoun​ – Mayamang mag-aalahas,
pinagkakamalang Indiyong Ingles, Amerikano,
Mulato, Portuges at Cardenal; Nakasalaming may
kulay, na umano’y tagapayo ng Kapitan Heneral
ngunit siya ay si ​Juan Crisostomo Ibarra n ​ a
nagbalik upang maghiganti sa kanyang mga
kaaway.
2. Isagani – I​ sang binatang may matayog na
isipan, makata at katipan ni Paulita Gomez.
3. Paulita Gomez​ – Katipan ni Isagani, mayaman,
maganda, pamangkin ni Donya Victorina.
4. Basilio​ – Isang binatang nakapag-aral ng
medisina dahil sa sariling sikap.
5. Juli​ – Katipan ni Basilio, anak ni Kabesang Tales,
nagpaalila upang matubos ang ama.
23
6. Pari Camorra​ – Paring mukhang artilyero.
7. Pari Salvi – ​ Tinatawag na moscamuerta o patay
na langaw.
8. Pari Sibyla ​– Vice Rector ng Unibersidad.
9. Pari Irene​ – Kaibigan at tagapayo ni Kapitan
Tiyago, namamahala sa pagpapatayo ng
Akademya ng Wikang Kastila.
10. Pari Fernandez ​– May kakaibang
pangangatwiran, kaiba sa kapwa Pari.
11. Pari Florentino​ – Amain ni Isagani.
12. Kabesang Tales​ – Naging Cabeza de Barangay,
dati’y isang tahimik na tao, ngunit nang angkinin
ng korporasyon ng mga prayle ang lupang
sinasaka ay sumama sa mga tulisan.
13. Don Custodio ​– Pinakamasipag sa lahat ng
nagpapalagay, kilala rin sa tawag na Buena
Tinta.
14. Ginoong Pasta​ – Isang abogadong sanggunian
ng mga prayle kung may suliranin,
pinagsanggunian din ng mga estudyante tungkol
sa pagpapatayo ng Akademya.
15. Ben Zayb – ​ Manunulat at mamamahayag.
16. Donya Victorina​ – Pilipinang kumikilos at
umaasal na tulad ng isang tunay na Espanyola at
itinuturing na mapait na dalandan ang kaniyang
asawa.
17. Quiroga​ – Kaibigan ng mga prayle,
naghahangad na magkaroon ng konsulado ng
mga Intsik.
18. Don Timoteo Pelaez​ – Isang negosyante,
masuwerteng nakabili ng bahay ni Kapitan
Tiyago, ama ni Juanito.
19. Mataas na Kawani​ – Ang nagmamalasakit sa
mga Pilipino na kawani ng pamahalaang Kastila,
katunggali ng Kapitang Heneral sa pagpapalaya
kay Basilio.
20. Kapitan Heneral​ – Ang pinakamataas na
pinuno ng bayab, sugo ng Espanya, malapit na
kaibigan ni Simoun.
21. Hermana Penchang​ –Ang manang na
umampon kay Juli na ginawang katulong ang
dalaga, mahilig sa pagpaparami ng indulgencia.
22. Placido Penitente​ – Nag-aaral ng
pagkamanananggol, magaling sa Latin,
pinakamatlino sa bayan ng Batangas, hindi
nakagiliwan ng mga propesor kaya binalak nang
huminto sa pag-aaral.
23. Makaraig​ – Mayaman at isa sa pinakamasigasig
na magkaroon ng Akademya ng Wikang Kastila.
24. Juanito Pelaez​ – Mapaglangis at kinagigiliwan
ng mga propesor, mapanukso, kuba at umaasa
sa katalinuhan ng iba.
25. Sandoval​ – Isang Kastilang kawani na salungat
sa mga ginagawa ng kanyang mga kababayan,
nagpatuloy ng pag-aaral sa Pilipinas.
26. Pecson​ – Isang mag-aaral na palaisip subalit
pesimistiko o laging may kabiguang laging
natatanaw sa hinaharap.

KABANATA 1: SA KUBYERTA
− Ang ibabaw ng kubyerta ng bapor ay para sa
matataas na uri ng tao, karaniwa’y Kastila.
− Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng
Disyembre; ang Fili ay dito nagsimula.
Ngunit ang Disyembre sa Noli at ang Fili ay
may 13 taong nakapagitan.
− Si Don Custodio ay tanungan at tagapayo ng
mga taong pamahalaan. Si Ben Zayb
(Ibanez) ay isang mamamahayag.
− Ang tabo ay isang katutubong batalan. Ang
tabo sa kasalukuyan ay karaniwang latang
pinagbasyuhan ng gatas, kape o ano man.
Mula sa abang bataan hanggang sa
makabagong banyong may gripo at dutsa sa
Pilipinas ay may tabo. Noon ang tabo ay
karaniwang pang-ilalim na bahagi ng bao ng
niyog.
− mga pampangin ng Ilog Pasig.
1. Paano pinaghahambing ni Rizal ang Bapor
Tabo at ang Pamahalaan?
a. Sa pagkakaroon ng 2 lugal ng tao sa
kubyerta at sa ilalim ng kubyerta, tulad
ng paglalagay ng pamahalaan na may
mga taong mataas ang uri, tulad ng
mga Kastila, mayayaman at prayle: at
mga abang mamamayang tulad ng mga
mestiso at indiyo.
b. Sa mabagal ngunit mapagmalaking
palakad tulad ng pamahalaan na halos
hindi nakausad sa may 300 taong
pamumuno sa Pilipinas.
c. Sa pagkulapol na pinturang puti -
nagpapanggap na malinis at marangal
ngunit makikita ang mga dumi sa likod
ng pinta tulad ng mga walang
katarungang pagpatay at pagbilanggo,
ng mga kabulukan, katiwalian at iba pa
sa pamahalaan at simbahan.
d. Sa bilog na anyo ng bapor -
nagpapakilalang ang pamahalaan ay
walang malinaw na kaanyuan; walang
plano ng pagiging unahan, hulihan,
tagiliran na tulad ng pamamahala noon
na walang yaring plano ng
pagpapalakad.
e. Sa paggamit ng makina at tikin tulad ng
pamahalaan, may namamahalang sibil,
tulad ng Kap. Heneral at iba pang taong
pamahalaan at ang prailesya o mga
kura. Noon ay may union of church and
state o pagiging magkatulong ng
pamahalang sibil at ng simbahan sa
pagpapalakad ng mga suliraning
pampulitika at pangkabuhayan ng
bayan. Alin ang makina at alin ang tikin?
Ang makina na siyang tuwirang
nagpapatakbo sa bilog na bapor ng
24
pamahalaan, bilog sapagkat walang
plano at di alam kung saan ang patungo
at saan ang pabalik, ay siyang
pamahalaang sibil, samantalang ang
mga tikin ay siyang mga kura na
nagsasabi kung saan dapat patungo ang
bapor ng pamahalaan. (Dapat mabatid
kung ano ang tikin.)
2. Bakit inis na inis si Donya Victorina? –
Iniwasan siya ng mga lalaki sa itaas ng kubyerta.
3. Anu-ano ang ibubuti ng malalim na kanal
na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at look
ng Maynila ayon kay Simoun?
a. Makapagtitipid ng lupa. Ang liku-likong
Ilog Pasig ay mahalinhan ng tuwid na
kanal.
b. Iikli ang paglalakbay; uunlad ang
negosyo.
c. Maiiwasan ang mga putik at burak sa
d. Giginhawa ang paglalakbay.
4. Anu ano ang tutol dito ni Don Custudio?
a. Malaki ang gugulin
b. Maraming bayan ang kakailanganing
sirain
c. Walang ibabayad sa mga manggagawa
5. Anu-ano ang tugon ni Simoun dito?
a. Kung maraming bayan ang kailangang
mawasak, sirain ito.
b. Kung walang ibabayad sa gagawa,
gumamit ng mga bilanggo.
c. Kung 'di sapat ang mga bilanggo
pagawain ng walang bayad ang
taong-bayan na magdadala ng sariling
pagkain at kasangkapan. Sa ganito raw
paraan naitayo ang piramide sa Ehito at
koliseo Sa Roma na hinahangaan
ngayon kaugnay ng pangalan ng mga
paraon at mga pinuno ng Roma gayong
limot na natin ang libu-libong
nagamatay na mangagawa roon. Ang
mga patay ay patay na ang tanging
malakas ang binibigyang katwiran at
panahon;
d. At 'di raw maghihimagsik ang bayan
tulad ng mga Ehipsio.
6. Dahil sa mga panukala ni Simoun at
kanyang tandisang patutsada kay P. Sibyla
at Don Custodio, ano ang naging palagay
sa kanya ng nasa itaasng kubyerta?
a. Siya ay isang mulatong (mestisong)
Amerikano.
b. Mestisong taga-India at Ingles naman
daw.
7. Bakit nangigilag ang mga prayle at sina
Don Custodio kay Simoun? – Ito’y kaibigan ng
Kapitan Heneral, doon pa sa Habana, Kuba.
Pahiwatig ng kabanata:

- Ang bapor Tabo’y larawan ng ating pamahalaan, ng
ating bayan. Mahina ang pagtakbo at maraming
balakid sa landas na ang ibig sabihi’y mahina ang
pag-unlad. Marami pang dapat gawin upang
sumulong ang bansa.
- Ang mga taong sakay ng bapor ay may dalawang
kinalalagyan; ang kubyerta at ang ilalim nito. Ang
pamahalaan ay nagpapalagay na may mataas at
mababang uri ng tao.
- Si Simoun, ang mayamang mag-aalahas na siyang
tagapayo ng kapitan heneral, ay walang iba kundi si
Ibarra.
KABANATA 2: SA ILALIM NG KUBYERTA
1. Bakit kalakaran sa matanda, tulad ni Kap.
Basilio na nakatatagpo ng balakid sa lahat
ng dako samantalamg ang kabataan ay
masigasig samga balak, tulad nina Isagani?
- Marami nang kabiguang naranasan ang
matatanda, kabiguan sa sarili nilang
mga pangarap at balak noong kanilang
kabataan samantalang ang mga bata ay
may maapoy pang damdamin na gatong
sa kanilang mga balak at adhikain. Di pa
sila nakararanas ng maraming kabiguan.
Dahil dito, kahit papaano, ang daigdig
ay sumusulong, umuunlad.
2. Bakit nangiti si Simoun nang matigas na
tumugon si Isagani na kaya di namimili ng
alahas ang kanyang mga kababayan ay
dahil hindi nila ito kailangan?
- Kung ang ngiting iyon ay palibak o
patuya, iyon ay dahil alam ni Simoun na
di totoo. Mahiligin sa alahas ang mga
Pilipino. Kung iyon ay ngiti ng kasiyahan
ay masasabi nating dahil sa nakita ni
Simoun kay Isagani ang isang
katangiang hinahangaan niya at
hinahanap, lalaking matapang at
nakikipaglaban para sa karangalan ng
bayan.
3. Ano ang palatandaan ni Simoun sa
pagiging dukha ng isang bayan noon?
- Ang pari sa bayan. Pag Pilipino, dukha
ang paroko; pag Kastila naman
mayaman. Kung magsisimula pa lamang
ang isang paroko di pa malakas ang
kita, Pilipino ang inilalagay dito;
pag-umunlad na ito, pinapasok na ng
mga prayleng Kastila.
4. Totoo ba ang sabi ni Padre Camorra na
kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil hindi
ito nagsisiinom ng serbesa?
- Hindi. Ito'y totoo para sa bayang
malalamig nguni't di sa Pilipinas na
totoo nang mainit kadalasan ang
25
panahon. Tingnan ang palainom ng
tuba. Pagkainom ano? Bulagta!
5. Ano ang tugon ni Isagani kay Simoun?
- Na kung si Padre Camorra at mga
kasama nitong kastila ay nagbabawas sa
pag-inom ng alak, titino sila ng kaunti at
ang mga alingasngas nila, lalo na sa
kababaihan, ay mabanawasan kundi
man maalis. (Ito kaya ay di tuwirang
pangagaral ni Rizal ukol sa alak?)
6. Ano ang ibig sabihin ni Isagani sa pagiging
sulak ng tubig? sa mumuntiat watak-watak
na ilog?
- Ang sulak (steam) ay pag-init at pagkulo
ng malamig at matimping damdamin ng
mga Pilipino; pagsulak, himagsik! Ang
mumunti at watak-watak na ilog ay ang
kawalang-kaisahan ng damdaming
Pilipino na may matinding gawi ng pag
tatangi-tangi (regionalism). Kung ang
mga puta-putaking himagsikan lamang
sa Pilipinas na mula kay Lapu-lapu
hanggang kila Diego Silang ay walang
tigil nang pagsiklab, ay naging parang
ilog na nauwi sa iisang dagat o
nagkaisa-isa at nagkasabay-sabay sa
isang pamumuno, matagal na sanang
gininaw ng dagat ng tubig na ito ang
Moong ng Kastila sa Pilipinas.
7. Ano ang diwa ng tula ni Isagani na bibigkas
ni Basilio?
- Pagtutulugan ng tubig at ng apoy sa
isang makina (steam engine).
Pagtutulungan ng Pilipino at Kastila sa
mahusay na sistema ng pamamahala.
8. Bakit pangarap lamang daw ito ayon kay
Simoun?
- Hahanapin pa raw ang makina. Ibig
sabihin may apoy nga at may tubig
nguni't walang makina. Walang
makikitang pag-asa si Simoun sa
pagkakasundo ng mga Pilipino at
Kastila.
9. Paano nagkakilala sina Simoun at Basilio?
- Sa bahay ni Kapitan Tiyago ay isa sa
madalas dumalaw si Simoun na
pinaghihinalaan ng lahat, pati si Basilio,
na isang naghahangad makamana sa
yaman ng Kapitan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga kabataan ay masigasig sa kanilang mga
balak. Humahanap sila ng mga paraan upang
maisakatuparan ang kanilang mga adhikain. Lipos ng
pag-asa ang mga kabataan.
- Mapupusok ang kanilang kalooban. Hayagang
sinasagot nang makahulugan si Simoun gayung ang
pagkakakilala nila'y malapit sa kapitan heneral.

- Ang pagpapari ni Pare Florentino dahil sa
kagustuhan ng ina ay nagpapakita ng kapangyarihan
ng mga magulang sa anak noong unang panahon.
Anumang bagay na naisin ng magulang maging laban
man sa kalooban ng anak ay nasusunod.
KABANATA 3: ANG MGA ALAMAT
− Dito’y makikitang naalis ang paniwala ng
ating mga nuno sa mga espiritu at
pamahiing lalo pang nakaiinis ang
pangrelihiyon.
1. Bakit nauwi sa mga alamat ang usapan sa
ibabaw ng kubyerta?
- Binatak dito ni Simoun ang alamat sa Ilog
Pasig at isa ang inaasahan niyang
mapag-uusapan ang kay Donya Geronima na
siya niyang magagamit sa pagbabawas ng
kulo sa kanyang dibdib laban sa
nagbabanal-banalang si Padre Salvi na batid
ni Ibarra ay lumalapastangan sa kapurihan ni
Maria Clara sa kumbento ng Sta. Clara.
2. Ano ang pagkakahawig ng alamat ng
Malapad-na-Bato sa kasaysayanng
Pilipinas?
- Noong una ang Malapad-na-Bato ay
pinaniniwalaang lugar ng mga espiritu at
maligno, isang pugad ng pamahiin. Gayon
din ang Pilipinas na noong bago dumating
ang mga Kastila ay pinamamayanihan ng
mga pamahiin Kapre, tiyanak, tikbalang
aswang, at iba pa. Nang ang
Malapad-na-Bato ay pagtaguan ng mga
tulisan, nabatid ng mga tao na walang
katotohanan ang masasamang espiritu
sapagka’t walang nangyari sa mga tulisan.
Mga tulisan naman na nanghaharang at
pumapatay sa mga napapadpad sa
Malapad-na-Bato ang pinagkakatakutan ng
mga taong namamangka sa Ilog. Ang
Pilipinas sa tulong ng Kristiyanismo, ay di na
naniniwala sa mga espiritu at pamahiin na
pinatunayan ng mga prayleng Kastila’y
walang katotohanan. Sila’y tulisang Kastila
naman na natatakot ngayon.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ayon sa alamat, Si Donya Geronima ay tumanda
dahil sa kahihintay sa kaniyang kasintahan. Ito’y
nagpapahayag ng pagkamatapat ng babaing Pilipina.
- Maalamat ang ating bansa. Hindi lamang Pasig ang
mayroon. Halos lahat ng bayan pati na ang
pinagmulan ng mga bagay, halaman o tao.
26
KABANATA 4: KABESANG TALES
− Ang agnos ni Huli ay agnos ni Maria Clara na
ipinagkaloob sa isang ketongin na
napagaling ni Basilio. Ibinayad ng ketongin
kay Basilio ang agnos at ito naman ay
inihandog ni Basilio kay Huli.
1. Bakit mahirap maging cabeza de barangay
noon?
- Siya ay isa lamang tagapaningil ng buwis at
kung may di magbayad ay siya pa ang
nagpapaluwal.
2. Ano ang ibig sabihin ni Kabisang Tales sa
'magiging lupa rin tayo at hubad tayong
talaga nang ipanganak' ?
- Hindi dapat matakot sa kamatayan dahil tayo
namang lahat ay mamamatay at ano ang
ikatatakot sa karalitaan ay nagsimula tayo sa
kahirapan sa walang damit.
3. Anong batas ang pumanig sa mga paring
korporasyon upang makuhaang lupa ni
Kab. Tales?
- Wala kundi ang batas ng pansariling
kaligtasan ng mga eskribano at hukom na
takot sa korporasyon ng mga kura. Kaya
silang ialis sa tungkulin ng mga prayle. Ang
totoo, mabuti ang mga batas ng mga kastila
na dapat ipasunod ngunit pinasasama ito ng
mga namamahala. Gayong walang
naipakitang katibayan ang korporasyon,
nakuha nilang masaklit ang lupa ni Kabesang
Tales. Isa ito sa mga nakatulong sa
katamaran ng mga Plipino. Bakit ka pa
magsasakit na gumawa at umunlad kung ito
ay kakamkamin lamang sa iyo pagkatapos?
4. Bakit matagal na di kinausap ni Tandang
Selo ang anak ni Kabesa?
- Dahil pinayagang magkawal si Tano at di
ibinayad ng kapalit na maaaring gawin noon.
Noon ay sadyang nangunguha ng kabataang
pinagkakawal nguni’t maaaring kumasundo
sa isang sadyang napauupang kapalit at ang
isang anak ng maykaya ay maaaring di na
magkawal.
5. Bakit sinabi ni Kab. Tales na kung siya’y
matatalo sa usapin ay di na niya kailangan
ang anak?
- Kung matatalo siya sa usapin wala na rin
siyang maibibigay na kinabukasan sa
kanyang anak at kaya puspusan ang
ginagawa niyang paglaban ay sa kapakanan
din ni Tano ang kanyang hangad ito ang
magiging tagapagmana ng kanyang lupain.
6. Sa ano inihambing ng ilan si Kab. Tales sa
kanyang pakikipag-asuntosa mga prayle?
- Palayok na bumangga sa kaldero; langgam
na kumakagat kahit na siya’y titirisin lamang.

7. Bakit kung kailan pa walang makalapit na
tulisan sa lupain ng dinukotng mga tulisan?
- Noong una’y walang makalapit na tulisan sa
lupain ng kabesa dahil sa siya’y may baril
noon at siya’y magaling mamaril. Nang
ipagbawal ang baril, nagdala naman siya ng
gulok at siya’y balita sa arnis. Kaya nang
palakol na lamang ang dala niya saka siya
napangahasang lapitan at dukutin ng mga
tulisan upang ipatubos.
8. Anong ginawa ni Huli ang pinintasan ni
Rizal?
- Ang pag-sa sa mga milagro. Inilagay ni Huli
ang perang napagbilhan ng kanyang mga
alahas sa ilailim ng imahen ng Birhen at
umaasang iyon ay magiging doble
kinabukasan. Sinana’y ng mga prayle noon
ang mga Pilipino sa ganitong pag-asa sa
mga milagro upang matuto pang magtiis ang
mga katutubo at iasa ang kanilang bukas sa
pagmimilagro ng kanilang mga patrong
santo sa halip na gumawa sila ng mga
paraang maaaring sa pag-uusig sa
maykapangyarihan ay humantong sa
himagsikan. Ito kaya ang nakatulong sa
ating pagpapaubaya ng lahat kay Bathala o
ang kaisipan natin na bahala-na?
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagkakaagaw ng Korporasyon sa lupain ni Tales
ay nagpapahiwatig ng mga kasamaang umiiral noong
panahon ng Kastila.
- Ang paghahanda ni Kabesang Tales ng baril, gulok o
palakol ay nagpapakitang handang ipakipaglaban ng
mga Pilipino ang kanilang karapatan.
- May mga Pilipino ring nagpapahirap sa kapuwa
Pilipino. Nariyan ang mga tulisang dumakip kay
Kabesang Tales upang ito’y ipatubos.
KABANATA 5: ANG NOCHE BUENA NG
ISANG KUTSERO
− Si Basilio ay katiwala ni Kap. Tiyago.
− Ang mga pag-aari nina Ibarra ay
sinasamsam ng pamahalaan (at ng
simbahan) at ipinagbili ang ilan. Si Kap.
Tiyago ang nakabili ng gubat nina Ibarra.
Iyon ang tinatanuran ng matandang
namatay.
1. Bakit nasabi ng kutserong si Sinong na
noong panahon ng mga santo ay walang
guwardiya sibil?
- Dahil sa mga pahirap na tinatanggap niya sa
mga sibil, nasabi ni Sinong na walang sibil
noon sapagka’t di maaaring tumanda nang
gayon si Metusalem at di maaaring maging
pari na papagitna pa sa dalawang haring
puti si Melchor na isa sa tatlong Haring
27
Mago. Tiyak daw na mabibilanggo si Haring
Melchor.
2. Bakit naging kapani-paniwala sa mga
mangmang na Pilipino noon ang alamat ni
Bernardo Carpio?
- Ito ay pinalaganap na talaga ng mga Katila.
Si Bernardo Carpio ay isang likhang guniguni
na hango sa isang alamat na hiram sa
Mehiko, dumating dito bilang tauhan sa
isang awit o isang korido, at sa nilakad-lakad
ng mga taon ay ginawang katutubo at
kinilalang hari ng mga mangmang na ring
Pilipino. Sinasabing sa pamamagitan ng
lalang ng mga kastila ay naipit ng
nag-uumpugang bundok sa Montalban {sa
Rizal} si Bernardo Carpio nguni’t unti-unti
nang nakakawala at sa panahon ni Sinong ay
kanang paa na lamang ang di naiaalpas.
Pagnakawala raw si Bernardo Carpio ay siya
ang mamumuno sa mga Pilipino sa
paghihimagsik laban sa mga Kastila.
- Kung isang katutubo o mga kura na rin ang
nagsimula ng ganitong alamat ay di natin
matiyak nguni’t ay pinabayaan ng mga
Kastila, at tinulungan pang yumabong sa
isipan ng mga Pilipino sa pamamgitan ng
mga aral na ang pagtitiis at pagpapakasakit
ay nagtatamong kaluwalhatian sa langit.
Dahil sa mga kuwentong tulad nito,
nawawala o mababawasan ang
paghahangad ng mga Pilipino na ihanap ng
lunas ang kanilang mga kapihan. Hihintayin
na lamang nila ang paglaya nila ang paglaya
ni Bernardo Carpio, ng kanilang hari, at saka
na sila magbabagon.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kaawaawang mga Pilipino’y tumatanggap ng
mabigat na parusa sa kaunting pagkukulang.
Malulupit ang maraming mga nasa tungkulin.
- Malaki ang pagnanais ni Kapitan Basiliong
makasundo ang kura at alperes. Sila ang
makapangyarihan sa bayan.
KABANATA 6: SI BASILIO
− Totong malaki ang bilang ng mga mag-aaral
sa klase noong panahon nina Rizal - 300
hanggang 400 sa isang klase. Paano
magiging mabisa ang pagtuturo?
− Dito'y inilarawan ni Rizal ang higt na
kaunlaran ng mga Hesuwita sa Ateneo kaysa
mga Dominiko na siyang halos namamahala
sa pagtuturo sa Pilipinas.
1. Bakit kailangang palihim pa ang pagtungo
ni Basilio sa gubat na ari ni Kap. Tiyago?

- Ayaw na niyang maungkat nino man ang
kanyang kahapon. Siya'y pinaghahanap pa
rin ng bats sa likod ng may 13 taon nang
nakakalipas. (Alalahaning buhay pa si Padre
Salvi na bahagi ng pamahalaan).
2. Ano ang kapuna-na sa pagkakapagaling ni
Basilio sa ketongingnilimusan ni Maria
Clara ng isang agnos na mamahalin?
- Kahit nitong mga panahon ito ay may ilan
pang naniniwala na ang ketong ay
nakakahawa at di napapagaling. Sa
sandaling magkaketong ang iasng tao siya
ay ibinibilang nang patay nabubuhay na
patay walang pag-asa at kadalasa'y pinatitira
sa mga malalayong kabundukan upang hindi
makahawa. Lalo pa noong panahon nina
Rizal. Maalaala na ang ketonging ito na
nilimusan ni Maria Clara ng agnos ay
sumagip ng isang bata na nalulunod sa knal.
Sa halip na pasalamatan ay pinagpapalo at
pinarusahan. Mabuti pa raw nalunod na ang
bata kaysa mahawa. Nguni't noon pa man ay
naniwala na si Rizal na ang ketong ay
mapapagaling. Kung totoong may katibayan
si Rizal sa mga pangyayaring inilarawan niya
sa Noli at Fili isang estudyante lamang
nguni't masigasig at palaaral na tulad ni
Basilio ay nakapagpagaling ng isang
ketongin.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagpapaalila ni Basilio upang makapag-aral ay
nagpapakita ng pagpapahalaga ni Rizal sa
Karunungan. Maging ano mang uri ng gawain basta't
marangal ay kailangang pasukan upang makatapos
ng pag-aaral. Kailangan ang pagtitiis, pagtitiyaga at
pagsusumigasig upang matuto.
- Sa kabanatang ito'y napabulaanan ang kasabihang
kung ano ang puno'y soyang bunga. Si Basilio ay may
mga mabubuting katangiang kabaligtaran ng sa ama.
KABANATA 7: SI SIMOUN
− 3 Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun ng
kanyang paghihiganti
a. Si Don Rafael
b. Si Maria Clara
c. Si Elias-pawang mga
sinawing-palad ng lipunang
nais niyang iwasak.
1. Si Elias at Ibarra ay kapwa di kilala ni
Basilio noong siya ay isa pa lang sakristan.
Paano natiyak ni Basilio na si Simoun ay si
Ibarra nang makita sila sa gubat makaraan
ang labimpitong-taon?
28
- Si Basilio ay matalino at pinag-ugnay niya
ang mga pangyayari:
a. Bago namatay ang sugatang lalaki ay
nagbilin sa kanya na kung walang
darating sa gubat na iyon ay ariin niya
ang kayamanang nakabaon sa puno ng
balite. Ang dumating ay isang mestiso
na ngayo’y siyang humukay sa lugal na
pinagbaunan ng kayamanan.
b. Alam ni Basilio na mestiso ang anak ni
Don Rafael; ang namatay sa gubat ay
kayumanggi.
c. May sugat na taglay ang lalaking
namatay. Noon ay nabalitang napatay
sa lawa si Ibarra. Nguni’t ang mestiso ay
walang sugat. Samakatuwid, iyong
kayumanggi ang hinabol at pinagbabaril
sa lawa, hindi ang mestisong si Ibarra.
2. Bakit di hinukay ni Basilio ang kayamanan
sa puno ng balite gayong lagi siyang nasa
libingan ng kanyang ina sa loob ng 13
taon?
- Bilin ni Elias na hukayin niya ang kayamanan
at ariing kanya kung walang darating na iba.
May dumating-si Ibarra. At nakalimutan na
ito ni Basilio. Tangi sa rito, malayo nang
kaunti sa puno ng balite ang libing ni Sisa at
gabi kung magtungo roon nang palihim si
Basilio.
3. Bakit ibinaon ni Ibarra si Sisa nguni’t
sinigan ang bangkay ni Elias?
- Ibig ni Basilio na maibaon ang ina. Bilin
naman ni Elias na sunugin ang kanyang
bangkay.
4. Ani Simoun ay nakabatid si Basilio ng
dalawang lihim ukol sa kanya na maaaring
magpahamak sa kanya kung ibubunyag ng
estudyante. Ano ang mga lihim na ito?
a. Na si Ibarra ay buhay pa.
b. Na si Ibarra’t si Simoun ay iisa. Ito ay
maaaring magpahamak sa kanya at sa balak
niyang paghihiganti.
5. Bakit di pinatay ni Simoun si Basilio upang
pangalagaan ang kanyang lihim?
a. Si Basilio ay katulad din niyang sawimpalad
sa pamahalaan at simbahan.
b. Si Basilio ay di makapagsusuplong dahil
pinaghahanap din ito ng mga sibil.
c. May mga utang na loob si Basilio kay Simoun
tulad ng inamin na rin ng
estudyante-pagkapagamot ni Ibarra kay Sisa
at pagkahukay ng pinaglibingan nito.
d. Higit na paniniwalaan ng pamahalaan si
Simoun kaysa kay Basilio.
e. Kailangan ni Simoun ang kabataang tulad ni
Basilio sa balak niyang paghihimagsik. At sa
kabataan ay si Basilio ang higit sa lahat na
makauunawa kay Simoun.
6. Paano nakapang-aalipin ang isang wika?
 29

- Kung ang wikang ito ay dating sa isang o internationalist. Malaki ang pagkakauna
mananakop, ito ay nagiging sagisag ng niya sa kanyang panahon.
kapangyarihan kaya’t ito ay
pinaghahangaran ng mga sakop dahil Pahiwatig ng kabanata:
katutubo sa tao ang maghangad na tumaas, - Ang lahat ng pag-uusap sa kabanatang ito’y
o tumayog. (Ito’y isa sa mga mikrobyo ng mahalaga. Isinisiwalat dito ang buong diwa, kaisipan,
isipang-alipin o Colonial Mentality). damdamin at mga mithiin ng may akda para sa
Mamaliitin na ng dating sakop ang sariling kaniyang bayan.
kanya hanggang sa ito ay tuluyan naising
inisin o patayin at buhayin at payabungin - Nalalarawan din dito ang dalawang pangkat ng mga
ang sa dayuhan. Mga aklat, babasahin, at Pilipino na humihingi ng pagbabago. Ang isa’y
sineng dayuhan ang kanyang pamumuhay sa humihiling na maging bahagi ang Pilipinas ng Espanya
pamumuhay ng dayuhan na nababasa at at ang isa nama’y nagnanais humiwalay upang
napapanood niya. Pananamit, pagkilos, maging ganap na malaya.
pagkain, kasangkapan at iba pa.
Pagsusulit-sulit: Dayuhan sa sariling bayan. KABANATA 8: MASAYANG PASKO
- Sa ngayo’y alipin ng Ingles ang
sangkapilipinuhan. Ang salitang imported ay
− Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng
ipinagmamalaki; ikinahihiya ang lokal.
karagdagang salaping kailangan ni Huli.
Payabangan sa mga ternong Amerikano na
Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana
di angkop sa klima natin. Pagandahan ng
Penchang. (Iyon ay araw ng Pasko). Sa
kotse na di kayang gawin sa Pilipinas at
sama ng loob ay napipi si Tandang Selo.
gasolina’y tiyak na sa angkat lamang daraan.
Paglulupit-lupit: Ang ating angkat (Import)
1. Papaano makatulong ng malaki ang mga
ay laging ibayong malaki kaysa lumalabas na
prayle sa matagal na pagkakaalipin ng
paninda(Export) kaya’t unti-unting
Pilipinas?
namumulubi ang bansa at ang kinabukasan
- Itinuturo ng mga kura na isa sa mga
ng ating mga susunod na salin ng lahi ay
mabtuing katangian ng mga Katoliko ay ang
ating ipinaaanod sa baha ng kasalukuyan
pagtitis at pg-asa sa mga milagro ng Santo
nating mga bisyo at di maiwasang hilig na
(o ng lilok ng larawan). Si Huli halimbawa,
masasabing buhat sa pang-aalipin sa atin ng
ay umaasa o nagbabasakali sa pagmimilagro
wikang Ingles.
ng Mahal na Birhen. Ngunit ng di matupad
7. Ano ang kapuna-puna sa mga inilarawan ni
ito, natuto siyang magtiis at inihanap ng
Rizal na mga tauhang ayaw magsalita ng
katwiran ang kanyang kasawian.
Tagalog at pangangastila ang pinag-iigi?
2. Bakit sa halip na hintayin ng mga bata na
- Mga hindi mahusay magsalita ng kastila.
may tuwa ang araw ng pasko ay
(Donya Victorina, Donya Consolacion).
kinatatakutan pa nga nila ito?
8. Bakit ayon kay Simoun ay hindi magiging
a. maaga silang ginigising para magsimba;
wika na ng kapuluan ang kastila?
b. binibihisan sila ng mga magagara (ayaw
- Anya-ang kulubot ng kanyang isipan at mga
ng mga bata ng matitigas na damit dahi
pintig ng kanyang puso ay walang akmang
lsa almirol at mga bagong sapatos na
katugon sa wikang Kastila. (Paano nga
masakit sa paa);
naman masasabi sa ibang wika ang ganito
c. isinisimba sila sa misa mayor na
halimbawa: Huwag mong itapon ang lamang
matagal;
gugo at panghilod ng tabo na nasa sulok ng
d. pinaluluhod sila sa lahat ng
batalan.
kamag-anakan upang humalik sa
9. Ang makabagong kaisipang ukol sa
kamay.
pandaigdig na pulitika ang ipinahayag ni
Rizal noon pa man sa pamamagitan ni
Basilio? Pahiwatig ng kabanata:
- Ang diwa ng Nagkakaisang Daigdig o United - Ang mga Pilipino ay mapaniwalain sa mga himala.
Nations. (Ani Basilio ay magiging maligaya Ang paghahanap ni Huli ng Salaping inaasahang
lamang ang tao kung ang buong ibibgay ng Birhen ay kaigsian ng pag-iisip. Ibig
sangkatauhan ay ay ituturing nang ipaunawa ni Rizal na nasa tao ang gawa at nasa Diyos
mamamayan ng daigdig at ang ang awa.
magtatalumpati ukol sa kagitingan at -Ang pagkapipi ni Tandang Selo Ay nagpapahiwatig
pagmamahal sa bayan ay ipalalagay na baliw ng pagkaka-alis sa mga Pilipino ng kalayaang
o fanatico) Dahil dito masasabi nating isa si magpahayag ng kanilang nais sabihin.
Rizal sa mga unang may diwang pandaigdig KABANATA 9: SI PILATO

1. Ano ang nilalaman ng Tandang Basyong
Makunat? na isinulat ng isang prayle.
- Ito’y kuwento ng isang mag-anak ni
Tandang Basyong Makunat na nagpaaral ng
anak na lalaki na naging suwail kaya’t ang
payo sa aklat ay huwah magpapaaral ng
anak na lalaki sapagkat pag ang lalaki raw
ay nawalay sa kanyang kalabaw ay
kinukubabawan na ito ng demonyo. Ito’y
naglalayon na huwag matuto ang mga
Pilipino, manatiling mga mangmang na
magsasaka at nang patuloy silang
mapagsamantalahan ng mga prayle. Ang
anak na dalaga naman ay pinapayuhang
laging pasasakumbento ano mang oras
upang mangumpisal kura at ang mga
magulang na di susunod dito ay tutungo sa
impiyerno.
2. Ano ang kaugnayan ng pamagat na Mga
Pilato sa laman ng kabanata?
- Si Pilato ay siyang naggawad ng hatol na si
Kristo ipako sa krus gayong batid niyang
walang kasalanan si Hesus. Sinunod niya
ang hiling ng mga tao nasulsulan ng mga
tauhan ng tulisang si Barabas. Pagkatapos
ay naghugas siya kamay at sinabing wala
siyang kasalanan.
- Ito rin ang katwiran ng iba-ang gumagawa
ng lupa ang kura Clemente, si Hermana
Penchang ng nagsamantala sa katangahan
at kawalang-kaya ng isang dalaga upang
gawin itong busabos sa araw pa naman ng
pagsilang ng Panginoon, siya pa namang
isang manang na manang at
katolikong-katoliko. Silang lahat ay may
kasalanan ngunit nagsabing wala.
Pahiwatig ng kabanata:
- Masalapi at makapangyarihan ang korporasyon.
Walang Pilipinong maaaring lumaban dito noong
panahong iyon.
- Si Pilato ang siyang naggawad ng hatol na si Hesus
ay ipako sa krus. Siya’y naghugas ng kamay at
sinabibg siya’y walang kasalanan.
KABANATA 10: KAYAMANAN AT
KAGUSTUHAN
1. Bakit kina Kabesang Tales nanuluyan si
Simoun?
- Ayon sa sabi ng mag-aalahas, iyon ang
pinakamaliki at pinakamasinop na bahay sa
pook na iyon. Ang tunay na layunin ni
Simoun ay makilala nang lubusan si
Kabesang Tales na sa balita niya sa mga
nangyari rito ay maaaring isang taong akma
30
para sa balak niyang maghiganting
paghihimagsik.
2. Bakit natuwa si Simoun sa ginawa ni
Kabesang Tales ng pagkuha ng kanyang
baril?
- Nakilala niya ang pagkalalaki ang
pagkamaginoo ni Kabesang Tales. Ipinalit pa
sa rebolber ang agnos na ayaw sanang
pakialaman dahil walang pahintulot ang
anak. Nakita niya sa kabesa ang isang taong
hinog ang dibdib sa init ng kanyang
paghihiganti. Ito ang kailangan niyang
makasama sa kanyang paghihimagsik.
3. Bakit natuwa pa si Simoun ng dakpin ng
mga guwardiya sibil si Tandang Selo?
- Lalong maglalatang ang galit ni Kabesang
Tales at lalong mapapadali ang paghimok
niya rito upang maghimagsik.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang isinasama ng mga mamamayan ay nasa mga
taong namamahala.
- Ang mga Pilipino’y handang magbuwis ng buhay
alang-alang sa kanilang karapatan.
KABANATA 11: LOS BAÑOS
− Ang pagtuturo noon ay nasa kamay halos ng
mga Dominiko. Magkagalit ang mga
Dominiko at ang Hesuwita. (Basahin ang
pagkapatapon sa mga Hesuwita sa Pilipinas
sa mga aklat ng ating kasaysayan.)
− Si Padre Sibyla ay isang rektor ng
Unibersidad ng Santo Tomas at tutol ang
mga Dominiko sa balak na paaralan. Si
Padre Irene naman ay siyang inupahan ng
kabataan na maging tagapagtanggol o
tagatangkilik ng balak.
1. Bakit di nakabaril ng usa o ibon sa gubat
ang Kapitan Heneral?
- May kasama siyang banda ng musiko na
tumutugtog saan man siya paroon.
2. Anong sakit ng lipunan ang inilarawan ni
Rizal sa pamamaril ng Heneral?
- Ang paglalangis sa may kapangyarihan.
Halos nangyari ang balak na pagbihising usa
ang isang tao para may maipabaril lamang
sa Kapitan Heneral. Ang pag-gamit ng banda
ay isa pa.
3. Bakit nagagalit si Padre Camorra sa
pakikipagsugal sa dalawang kura at sa
heneral?
- Di niya batid na sadyang nagpapatalo ang
dalawang pari upang ilagay sa pagiging
masaya ang heneral sa pananalo nito para
maging madali ang kanilang pagkuha sa
 31

kalooban ng heneral ukol sa usapin ng - Magkaiba ang pamamalakad ng mga Dominiko at

paaralan ng kabataan. mga Heswita.
4. Bakit sa lawa ipinamangka ni Simoun ang
kanyang mga alahas na dalang utusan - Ang panunuyo sa mga may kapangyarihan ay
samantalang siya, dala pa ang higit na mga kaugalian nating mga Pilipino.
mamahalingalahas ay sa pampang
nagdaan? KABANATA 12: SI PLACIDO PETINENTE
- Balak niyang talaga na makipagkita sa mga
tulisan. Buo ang kanyang pananalig na kung
− Ang Unibersidad ng Santo. Tomas noong
ang mga tulisan ay tulad ni kabesang Tales
panahon ng kastila ay nasa Intramuros
ay mga maginoo ito at kaya niyang kausapin
(Walled City) sa malapit sa kolehiyo ng San
ng marangalan. Di niya ikinatakot ang
Juan de Letran sa ngayon. Panahon na ng
kanyang mga alahas sapagkat alin sa dalawa
mga Amerikano nang ang UST ay ilipat na sa
: dinala niya iyon upang ang ilan ay
Espanya, Maynila. Lahat halos ng paaralan
ipagkaloob sa puno ng pangkat o upang
noon ay nasa Intramuros-Letran at Ateneo.
gawing katunayan ng kanyang pagtitiwala sa
− Mga pagkakakilanlan sa mga estudyante na
mga tulisan tulad ng mag-isa niyang
nag-aaral sa tatlong kolehiyo noon.
pagkakalakbay.
o Ateneo - Nangakadamit Europeo
5. Anong institusyon sa Pilipinas ang
(Amerikana), mabilis lumakad,
napag-ukulan ni Rizal na
maraming dalang aklat at
patawangpamumuna nguni’t dapat na
kuwaderno.
matalim na pag-iwa sa damdamin ng mga
o Letran - Nakadamit-Pilipino, lalong
Pilipino? Totoo pa ba ito ngayon?
marami, di gaanong paladala ng
- Ang sabong... Samantalang ang mga
aklat.
sabungan noon ay magagara’t malalaki, ang
o UST - Malinis manamit maayos,
paaralan ay nasa kahabag-habag na
makisig at sa halip na aklat ay
kalagayan. Kahit sa kasalukuyan, maraming
baston ang dala.
Pilipino ang nakapagsasabong at
o Paaralang Normal - Mga tahimik ,
nakapupusta ng malaki nguni’t ang
makukulay ang damit, sinusundan
pagpapaaral at pagdadamit sa mga anak,
ng mga utusan, walang biruan at
ang pagkumpuni sa sariling tahanan, at iba
mapagdala ng aklat.
pa ay di mahirap. Kung minsa’y maganda pa
− Katatapos noon ng bakasyong para-Pasko
ang kulungan ng sasabungin kaysa bahay
nila. Sa mga sabungero, una muna ang bisyo kaya bagong balik sa paaralan ang mga
estudyante.
bago ang sandang pangangailangan.
6. Alin ang tinatawag ni Rizal na mga
1. Bakit nais nang tumigil ni Placido sa
pagnanasang balintuna sakabanatang ito?
Bakit? pag-aaral?
- Apat na taon nang siya’y nag-aaral ngunit di
- Nais ng kabataang Pilipino na ipaturo sa
kanila ang wikang Kastila sukdang ikaalipin pa siya nakikilala at napapansin ng mga guro
gayong lagi siyang nag-aaral ng leksyon.
ng kanilang lipi samantalang ang sadya
Hindi sana gaanong masakit sa kanya kung
namang mang-aaliping kastila ay
siya’y walang hangad kundiang pumasa.
napapakatangi- tangi sa hiling na ito.
Ngunit siya’y matalino, ibig niyang matuto.
7. Bakit sang-ayon si Padre Fernandez, isa
Siya ang idolo sa katalinuhan sa kanilang
ring Dominiko, sa paaralangbinabalak ng
bayan.
kabataan?
2. Ano ang kahulugan ng pangalang Placido
- Si Padre Fernandez ay naiiba sapagka’t siya’y
Penitente?
matalino. Sa kanyang pagtuturo sa
- Placido: Kalmante o mapayapa at penitente
unibersidad ay nakatagpo siya ng mga
ay nagdurusa.
estudyanteng may katalinuhan at wala sa
3. Bakit ayon kay Pelaez ay walang hindi
kanya ang asal panginoon ng maraming
nangyayari sa mga kagustuhan ni Padre
prayle. Dilat ang mga mata niya sa
Camorra sa mga babae sa Tiyani (liban kay
katotohanan.
Huli?)
- Tinatakot ng prayle na ang mga kapatid o
Pahiwatig ng kabanata: magulang ng babae ay maipabibilanggo o
- Magkasamang nagpapasiya ang mga prayle at ang maipapatapon kung di masusunod ang
pamahalaan, karaniwang nananaig pa ang pasiya ng kanyang kagustuhan. At iyon ay alam ng
mga prayle. mga dalaga na totoong nangyayari.
4. Bakit daw na si Huli man ay babagsak din?

- Kilala ni Pelaez ang kahayupan ni Padre
Camorra at naniniwala siyang di magtatagal
at makakagawa ng paraan ang kura na
makuha ang ibig kay Huli.
5. Anu-ano ang puna ni Rizal sa pag-aaral ng
karaniwang kabataan noon?
- Karamihan noo’y walang natutuhan dahil:
a. Liban sa Ateneo, ang mga estudyante
ay di nagdadala ng aklat, lalo na sa
UST.
b. Napakalalaki ng bilang ng mga
estudyante.
c. May mahabang pagpapalagay ang mga
guro sa estudyante.
d. Madalas ang araw na walang pasok.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang di pantay-pantay na pagtingin ng guro sa
mag-aaral ay hindi nararapat sapagkat ito’y nagiging
dahilan ng pagkawala ng kawilihan ng mga mag-aaral
at ng di-paggalang ng mga ito sa guro.
KABANATA 13: ANG KLASE SA PISIKA
− Si Padre Millon:
a. Tapos sa pilosopiya at teolohiya at
mahilig sa metapisika (mga teorya) ay
nagturo ng kimika at pisika,
magkaslungat na mga asignatura.
b. Pasulyap sulyap lamang sa mga aklat ng
kimika at pisika (A little knowledge is a
dangerous thing) na karamihan ay di
pinanaligan at kalabas labas ay
magtuturo ng mga asignaturang ito sa
paraan ng pilosopiya. (Siya’y di pa
makapaniwala na ang mundo ay bilog at
ito’y umiinog at umiikot sa araw.)
c. May paglahi sa itinituro at tinuturuan
mga makamandag na kasarian ng isang
guro.
d. Siya lamang ang nagtatanong at ayaw
magtanong. (Ikinatutuwa ang
katangahan ng tinuturuan at kinaiinis
ang tamang pagtugon sa kanyang mga
tanong.)
e. Ipinasasaulo nang walang labis at
walang kulang ang mga aralin di
ipinaliliwanag.
f. Nagtutungayaw at nagmumura ng
istudyante.
1. Bakit sampay-bakod na kastila ang
ginagamit ni Padre Millon sa klase?
- Wala siyang paggalang sa mga tinituruan na
ipinalalagay niyang mga tanga lamang.
2. Bakit sa pagtingin na lamang sa silid aralan
sa pisika ay masasabi kaagad na sadyang
walang matutunguhan ang mga
estudyante?
32
- Ang pisika ay di maituturo ng sa bibig
lamang. Kailangan ang mga larawan,
kasangkapan at mga halimbawa’t paliwanag
sa pisara. Ni isang larawan ay wala sa buong
silid. Nakasusi ang mga kasangkapan. At
mga pisara ay di ginagamit. Doo’y may
sumulat ng VIVA! (Mabuhay!) noong unang
araw ng pasukan. Enero na’y di pa
nabubura. Dapat, iyon ay magiging klase ng
pilosopiya, di ng pisika.
3. Ano ang masasabi natin sa mga tukoy ni
Rizal ukol sa pagtuturo?
- Ang mga principle ni Rizal sa pagtuturo ay
hindi naluluma hanggang ngayon. a.) di
dapat maging malaki ang bilang ng
mag-aaral sa isang klase b.) di dapat
inaaglahi at kinagaagalitan o hinihiya ang
istudyante k.) ang guro ay di lang dapat
matalino at saklaw ang kanyang itinituro
kundi dapat ay may malasakit o lugod siya
sa pagtuturo at sa isignaturang itinituro d.)
ang maraming bakasyon ay nakakatabang
ng pag-aaral at nakahihikayat sa pagliban.
4. Ano ang masasabi natin kay Placido, sa
ugali niyang inilalarawan sa kabanata?
- Siya’y naglalarawan sa karaniwang Pillipino.
Mapagtimpi tayo’t mapayapa. Hangga’t
maaari’y nagtitiis tayo lamang sa gulo.
Nguni’t kung tayo’y napapasubo na,
marunong din tayong sumbog na parang
bulkan.
Pahiwatig ng Kabanata:
- Ang mga mag-aaral noong panahong iyon ay hindi
nasisiyahan sa pamamalakad at pamamaraan ng
pagtuturo sa pamantasan. Sila’y naghain ng
kahilingan upang magkaroon ng pagbabago.
- Ang malaking laboratoryo sa Pisika ay laging
inihahanda sa mga panauhing darating at hindi sa
pag-aaral. Isa ito sa sakit ng ating lipunan-ang
pakitang tao.
KABANATA 14: ANG TIRAHAN NG
MAG-AARAL
1. Sino si Sandoval?
- Isang empleyado at estudyanteng
taga-Espanya na tinatapos ang pag-aaral sa
Maynila.
2. Anong uri ng tauhan ang inilarawan ni
Rizal sa tauhang si Juanito Pelaez?
- Isang Pilipino na takot manindigan para sa
bayan.
3. Anong ugali mayroon ang mga intsik na
naging dahilan ng kanilangtagumpay ayon
sa inilarawan sa kwento?
- Sila ay mapagkumbaba.

Pahiwatig ng kabanata:
- Si Sandoval ay larawan ng mga kastilang may
malasakit sa ating bayan at pagpapahalaga sa mga
Pilipino.
- Ang pagitang inilalagay ng pulitika sa mga lahi ay
nawawala sa mga paaralan, na wari'y nalulusaw sa
init ng kabataan at karunungan. Magandang
halimbawa si Sandoval, isang Kastilang naging
kasama't kamag-aral nina Isagani at Makaraig.
KABANATA 15: SI GINOONG PASTA
1. Sino si Ginoong Pasta?
- Isang bantog na mananaggol ng Maynila.
2. Anong klaseng mamamayan ang inilarawan
na Rizal sa pagkatao ni G. Pasta?
- Siya ang sumasagisag sa mga Pilipinong
nagnanais na manatiling sakop ng mga
Kastila ang Pilipinas.
3. Anong katauhan ang ipinahiwatig sa papel
ni Isagani?
- Siya ay simbulo ng mga kaisipan na
naglalaman ngmga idealismo ng mga
pangarap tungo sa pagkakaroon ng
demokrasya at kalayaan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Upang mailapit at makahingi ng tulong sa isang
taong makapangyarihan, kailangang hanapin muna
ang kaibigan o kinaaalang-alangan nito; isang sakit
ng lipunan na ngayon ay palasak.
- Maraming taong tumitigin sa pansariling kapakanan
at winawalng bahala ang ikabubuti ng bayan.
KABANATA 16: MGA KAPIGHATIAN NG
ISANG INTSIK
1. Bakit naghanda ng isang malaking
hapunan si Quiroga?
- Siya ay naghahangad na magkaroon ng
konsulado ang Tsina sa Pilipinas.
2. Bakit iginalang ni Quiroga si Simoun?
- Dahil sa pagiging malapit nito sa
kapitan-Heneral.
3. Bakit nagkautang si Quiroga kay Simoun ng
siyam na libong piso?
- Kumuha siya ng tatlong pulseras kay Simoun
na ibinigay niya sa isang babaeng kaibigan
ng isang makapangyarihang lalaki.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagtanggap ng suhol ng mga nanunungkulan
sa pamahalaan at ang pagsasamantala sa mga
lumalapit sa kanila ay nakapagdaragdag ng
33
paghihirap ng bayan. Ito ang pinakamalubhang sakit
ng lipunan sa ngayon.
KABANATA 17: ANG PERYA SA QUIAPO
− Ang perya ay hindi iisang tindahan ng mga
laruan o pabaril na tulad ng kasalukuyang
gamit ng taguring ito. Ito ay Fair o mga
kubol ng siriko, mahika (magic), mga
tindahan ng laruan ,paninda mga ari, at iba
pa.
− Noo’y Enero.
− Tandaan uli ang pagkawala ni Simoun gayon
siya ang nagyaya sa panonood sa espinghe
ni Mr. Leeds.
1. Anong kalinangan Pilipino ang binigyan
diin ni Rizal sa Kabanatang ito?
- Ang palilok ng mga anyo o larawan. Isa
itong talakay sa sining ng paglilok ng mga
Pilipino na pinuri ni Rizal.
2. Ano ang inilalarawan sa kathang La
Filipina?
- Ang pamamahayag sa Pilipanas (state of
Filipino press or journalism): matanda
(makaluma); pisak ang isang mata ( di
katotohanan ang pagbabalita at iyong lang
ibig paksain ang pinapaksa ): marumi, at
lugami ang pamamahayag noon. Ang
nakakatawa rito ay isa pa si Ben Zayb sa
nagtatawa sa larawan at wala siyang
kamalay-malay na sila ang inaatake sa
larawang iyon lalo si Ben Zayb. ( Animo ito
ng pagkakapahintulot ng sensor sa
pagpapalathala ng Florante at Laura ni
Balagtas na atake ng kumatha laban sa
pamahalaan.)
- Mas malinaw rito ang panunuligsa sa
ikalawang larawan, ang bayan ng Abaka.
Inilalarawan dito na ang Pilipinas ay bayan
ng abaka na ang karaniwang gamit ay
panggapos sa mga dinarakip ng guwardiya
sibil. Nguni’t ito man ay di nasakyan ng
matatalino’t magagaling na pangkat nina
Ben Zayb.
- (Nasakyan naman kaya ito ng mga indiyo?
At sino ang nakaisip ng gayong mga larawan
sa perye?)
Pahiwatig ng Kabanata:
- Masining ang mga Pilipino. At sa dahilang ang
singing ay kinakikitaan ng damdamin at ng iniisip ng
gumagawa nito, makikitang ang nalalarawan sa
kanilang mga inukit ay ayon sa mga pangyayari
noong panahong yaon.
KABANATA 18: ANG KADAYAAN

1. Bakit hinimatay si Padre Salvi?
- Dahil sa takot sa tinawag na ulo.
2. Kanino inahalintulad ang buhay ni Imuthis?
- Kay Ibarra.
3. Ano ang ipinahihiwatig ng naging reaksyon
ni Padre Salvi pagkatapos ng salaysay ni
Imuthis?
- Ito ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga
prayle sa kanilang kasamaan at pagpakasal.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga bagay na nabanggit ng ulo ay tumutukoy
sa pangyayaring nagaganap noong panahon ng
Kastila.
- Ang pagkatakot at tuluyang pagkakahimatay ni Pari
Salvi ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga prayle
sa kanilang kasamaa’t pagkakasala.
KABANATA 19: PAGLISAN
− Nakita ni Placido na kasama ni Padre Sibyla
si Don Custodio, na magpapasiya ukol sa
balak na paaralan ng kabataan.
− Ang salita kayang Ingles na amok
(huramentado) ay galing sa hamok ng
Malay?
− Si Kabesang Andang ay halimbawa ng isang
ignoranteng ina noong panahong iyon na
kaya lamang nagpapaaral ng anak ay sa
pagkakagaya-gaya o kaibigang mapagmalaki
bilang ina ng isang nakapag-aral at
nagkatitulo. Kung alam niya na ang
ibubunga ng pag-aaral ni Placido ay
bilangguan o bibitayan, na siyang tiyak na
ibubunga ng masikhay at matining na
pag-aaral noon ay papag-aralin pa kaya niya
ito?
− Ang paghihimagsik ni Simoun ay
magsisimula sa mga arabal (kanugnog-pook
ng Maynila o suburbs na noon ay mabugat
pa tulad ng Balintawak, Sta Mesa. Makati, La
Loma at atbp.) na binubuo ng :
a. Pangkat ng mamamayang naaaping ibig
maghiganti;
b. Pangkat ng mga tulisang tulad ni
Kabesang Tales ay naging gayon sa
udyok ng paghanap ng katarungang di
naging kanila sa pamahalaan;
c. Mga kawal na kanyang pinaniwalaang
ibig ng Kapitang Heneral na manggulo
sila sa mga sibil at sa mga prayle upang
magkaroon ng dahilan ang heneral na
magtagal pa sa Pilipinas;
d. Mga manong na pinaniwala niyang
sasalakay sa kumbento ang mga kawal
at sibil.
34
Dahil dito, ang mga sibil at mga manong ay
makakalaban ng mga kawal na may mga
pagkakautang kay Simoun at ang mga
tulisan kakampi ni Simoun, at ang mga
mamamayang sasapi sa kanya ay malayang
makalulusob sa Maynila (Intramuros ngayon)
at maluwag niyang makukuha ang siyudad
na walang magtatanggol.
1. Bakit nasabi ni Placido na wala na siyang
pagkakataong mag-aral?
- Iisa ang unibersidad noon para sa karera
ang unibersidad ng Sto. Tomas. Ayaw na
siyang tangapin doon.
2. Ano ang lintik na ibig nang sumabog ni
Placido upang maipakilala nga ngitngit ng
kanyang paghihiganti?
- Ang himagsikang tulad ng naganap noong
1872 na kinasangkutan nina P.Burgos.
makikita ritong ang diwa ng 1872 ay
nananatiling buhay sa isip at damdamin ng
mga Pilipino pagkatapos noon. Umaasa sila
sa muling pagsabog ng malaking
himagsikan.
3. Bakit napatapon ang dating guro sa San
Diego?
- Ninasa niyang makapagturo nang mabuti.
Naging kalaban niya ang simbahan at ang
pamahalaan na sadyang ayaw na ang mga
indiyo ay matuto ng husto.
4. Bakit umanib kay Simoun sa balak niyang
paghihimagsik ang Kastilang may rayuma?
- Ito'y nagkaasawa ng maganda. Pinagnasaan
ng mga prayle ang babae. Para maiwasan
ang ganti ng Intsik, ito ay ginawan ng lalang
ng mga prayle upang mapabilanggo
hanggang magkaramdam. Ibig ng Kastila na
makapaghiganti.
5. Bakit napaaga ang pagbubunsod sa
himagsikang binalak ni Simoun?
- Dahil kay Maria Clara na ayon sa balitang
tinanggap ni Simoun ay nasa bingit na halos
ng kamatayan.
6. Sa anong ibon inihalintulad ni Simoun si
Maria Clara?
- Sa Fenix (Phoenix). Iisa lang ang ibong ito.
(Tulad ni Maria Clara na iisang babae sa
buhay ni Ibarra.) nabubuhay ito mula sa 500
hangggang 12,954 taon. Pagkatapos ay
sinusunog nito ang sarili sa sariling pugad at
ang abo nito’y nagiging bagong Fenix. Kung
makuha na ni Simoun si Maria Clara sa mga
kuko ng bulag na paniniwala, bibigyan niya
ng bagong buhay ang mongha. Ani simoun
patungkol kay Maria Vlara: Isang
paghihimagsik ang naglayo sa akin at sa iyo;
isa ring pagbangon ang magsasauli sa akin
sa iyo.

7. Bakit nakita ni Simoun sa kanyang
balintataw na tila galit ang anyo ni Don
Rafael at ni Elias?
- Ang dalawa'y di sang-ayon sa pamamaraang
kanyang ginamit. Si Don Rafael ay
kabutihang lagi ang panuntunan sa
pakikitungo sa bayan. Kay Elias ay di siya
karapat-dapat sa tungkuling kanyang
ginaganap; di na siya karapat-dapat dahil
ang nag-uudyok sa kanya sa paghahangad
na mapalaya ang bayan ay di ang diwang
makabayan at makatarungan kundi payak na
paghahangad ng paghihiganti.
8. Ipaliwanag ang biglang pagbabago ng loob
ni Placido nang kausapinsiya kinabukasn
ng kanyang ina?
- Sa ipinabatid sa kanya ni Simoun noong
sinundang gabi ay naisip niyang isa ng
kalabisan ang makipagtalo sa kanyang ina.
Kunwa’y payag na siya sapagka’t batid
niyang sa mga araw na iyon ay ibubunsod
na ang madugong himagsikan kaya’t wala
nang tanging hiling sa ina kundi umuwi
kaagad sa lalawigan upang makaiwas sa
labanan.
9. Ano ang mitsa ng paghihimagsik ni
Simoun?
- Ang paghihimagsik ay parang bomba na
handa na ngunit wala pang mitsa na
sisindihan upang pasabugin ang bomba. Ang
paghihimagsik ni Simoun ay may layon:
pagbawi kay Maria Clara.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang di-mabuting pagtingin ng Kastila sa mga Pilipino
ay siyang nagtataboy sa huli upang maghimagsik.
- Ang layunin ng maraming magulang sa pagpapaaral
sa kanilang anak upang maipagmalaki at masabing
sila’y magulang ng isang nakapag-aral at nagkatitulo.
KABANATA 20: ANG NAGPAPASYA
1. Paano nabigyan ng bansag na “Buena
Tinta” si Don Custodio?
- Siya ay naging laman ng mga pamahayagan
sa loob ng ilang lingo at sakanyang
walanghabas na pakikipagtalo kung
kani-kanino.
2. Paano siya nagkaroon ng pagkakataong
makahawak ng napakaraming tungkulin?
- Sa tulong ng salapi ng kanyang mayamang
asawa, siya ay nangalakal at tumanggap ng
mga paggawa ng pamahalaan.
3. Ano ang palagay ni Don Custodio sa mga
Pilipino?
- Ang mga Pilipino ay ipinanganak upang
maging utusan.
35
Pahiwatig ng kabanata:
- Mataas ang pagpapalagay ng mga Pilipino sa mga
banyaga. Agad-agad tayong humahanga. Hindi na
natin sinusuri ang kanilang mga tunay na pagkatao at
kakayahan.
- May paniniwala si Rizal na ang tao’y pantay-pantay.
Walang pagkakaiba ang puti at kayumanggi.
KABANATA 21: MGA AYOS NG MAYNILA
− Si Camarroncocido ay may pangalang ang
kahulugan ay halabos na hipon dahil
mapulang-mapula siya. Siya ang isang
Kastilang hindi nagpapahalaga s kanyang
pagiging Kastila. Gayong may pagkadugong
bughaw, nang dumating sa Pilipinas ay
naging isa lamang upahan sa pagdidikit ng
mga paskil sa dulaan at mga gawaing kauri
nito. Isa siyang kabaligtaran ni Don Custodio
na isa lamang layak sa Espanya na nang
maparito ay nagsamantala sa pagiging
Kastila at naging mayaman at
makapangyarihan.
− Salin ng Les Choches de Corneville: Mga
Kampana sa Corneville. Ito’y nagpapahiwatig
ng mga mananayaw na babaing may mga
sayang maluluwang na parang kampana na
titikwas-tikwas samantalang sumasayaw at
pasipa-sipa sa itaas ang mga paa.
1. Anong kasamaang ugali ang pinulaan ni
Rizal sa mga taong tulad ni
Camarroncocido?
- Ang pagwawalang-bahala sa mga panayayari
o mga mangyayari kung ito ay walang
tuwirang kaugnayan sa kanya kahit
mangahulugan ito ng kaguluhan sa bayan o
maging ito ay matuklasan niyang may
pipinsalaing ilan. Ito ay sakit ng lipunan
hanggang ngayon. Maraming kabulukan at
katiwalian o krimen ang nasassaksihan
nguni’t di isinusuplong sa mga
maykapangyarihan sapagka’t wala namang
tuwiran o biglaang samang nagagawa sa
mga nakakita dahil di nila nais masangkot sa
gulo. Di nila nais na maabala sa pagsaksi sa
paglilitis. Nguni’t sa di paggawa ng
karampatang hakbang ng mga nakapunang
ito, ang katiwalian o ang krimen ay
lalaganap at balang araw ang nangapabaya
sa pangyayari ay siyang tatamaan niyon. At
sa katiwaliang nangyari sa bayan, di man
tuwiran, lahat ay nagdurusa. (Maipaliliwanag
pa ito ng guro).
2. Paano nahati sa dalawa ang lipunan sa
Maynila?
 36

- Dahil sa mahigpit na pagtutol dito ng mga

prayle, lalo na si Padre Salvi, at sa Pahiwatig ng kabanata:
pagsang-ayon dito ng mga taong - Karaniwan sa maraming tao ang pagwawalang
pamahalaan, napukaw ang pansin ng mga bahala sa kapakanan ng kapwa at ng bayan. Walang
taga- Maynila. Nangagtanong sila kung bakit inaalagata ang marami kundi ang kagalingang
ipinagbabawal ito ng simbahan? Lahat halos pansarili.
ay ibig manood: Una, iyong ibig manood
upang malaman kung bakit bawal; at KABANATA 22: ANG PALABAS
ikalawa, iyong ibig manood kung bakit dapat
ipagbawal. Kung hindi ipinagbawal ng mga
− Ang tinawag na Filipino time ay pag-aglahi
prayle, hindi dadami ang manonood.
sa ating ninuno. Ito’y hindi oras Pilipino.
- Ito ay isang magandang paglalahad ukol sa
Nagaya lamang ito ng ilan sa ating totoong
tinatawag na ban o pagbabawal sa
isip-alipin sa mga Kastilang namuno sa atin
pagbabasa sa isang aklat. Dahil
nang may tatlong daang taon. Ang
ipinagbabawal ang Noli at Fili, noon, halos
manonood, makikita sa ano mang palabas,
lahat ng marunong-runong bumasa ng
ay maagang nagsisidating. Tanging
Kastila noong panahon ni Rizal aaaaay
panauhing pandanmgal ang huling
nagnais makabasa ng mga nobelang ito.
dumarating at ito ay ipamamata nang
Ipinagbawal ng simbahan ang Pride of the
oras-Pilipino . Hindi tumpak na ang maling
malay Race ni Rafael Palma. Ito ay naging
ginawi ng isa ay ipaari sa maraming hindi
mabili. Kapag nilalagyan ng For Adults Only
naman gumawa niyon. Ang tunay na
ang paskil ng palabas sa sine lalo itong
oras-Pilipino ay makikita sa mga nayon.
pumapasok;ipinagbabawal ang isang sine,
Bago pa sumikat ang araw at wala pang
ito ay dudumugin ng tao. Dahil sa ito’y
nakikita sa paligid ay nasa pilapil na ng bukid
katutubo sa tao ang pagtanggi sa
ang magsasaka, nakasulong na sa dagat ang
pagbabawal. Bawalan mong hipuin ang isang
mamamalakaya. Ibando mong may pasine
bagong kapipintang bagay sa paglalagay ng
sa liwasan sa ika-8 at ika-6 pa lamang ng
pansin na Huwag Hipuin Sariwang Pintura,
gabi ay marami nang naghihintay na bata at
at ito ay mapupuno ng mga bakas ng daliri
matanda sa pagpapalabasan. Pag sinabing
ng mausisa.
oras-Pilipino ito’y mga minuto o oras na una
3. Sino-sino ang mga taong napuna ni
kaysa takdang tipanan.
Camarroncocido sa dilim sa paligid ng
− Ang bisa ng pag-ibig. Si isagani na
dulaan?
pinakamasipag at tagapagtaguyod ng
- Mga tauhan ni Simoun. Ang mga kawal ay
paaralan ay di pumansin sa pagkakatuwa at
pinagsabihan niyang ibig ng Kapitan Heneral
pagtalakay ukol dito ng mga kasamahan
na magkaroon ng gulo upang mapigil ang
dahil sa malaki niyang panibugho at galit kay
pagbabalik nito sa Espanya at di kaagad
Paulita. Ito ring damdaming ito ni Isagani
matapos ang panunungkulan nito sa
ang sisira sa tagumpay na balak ni Simoun
Pilipinas. Sa makatuwid sumalakay man ang
sa dakong huli.
mga kampon ni Kabisang Tales ay aakalain
− Hindi magkasama sa palko sina Don
ng mga militar na iyon ay bahagi lamang
Custodio at Pepay. Mahalay para sa Don ang
inihandang pagkakagulong sa kagustuhan ng
makitang kasama ang mananayaw.
Kapitan Heneral. At ang haharapin ng mga
− Sina Tadeo at Pelaez bilang manonood. Si
kawal ay hindi ang mga tulisan kundi ang
Tadeo ay isang uri ng manonood na di dapat
mga manong na magtatanggol sa mga
natatagpuan sa dulaan. Wala siyang nakikita
prayle. Dito’y gagamitin ni Rizal ang theory
o nais makita kundi ang kapintasan at
ni Machiavelli: Paglaban-labanin mo ang
kasiraan ng kanyang pinapanood. Si Juanito
iyong nasasakupan at sila’y madali mong
Pelaez naman ay halimbawa ng isang ungas
mapaghaharian. Kung magpapatayan ang
na ginagamit ang kaunting kaalaman (sa
mga marinero at militar laban sa mga
Pranses) na lalong nagpapatingkad sa
manong at confradia magiging malaya ang
kanyang katangahan. At sina Paulita at
pangkat nina Kabesang Tales at ang mga
Donya Victorina naman ay mga lalong tanga
mamamayan sa pagsasalakay sa nais nilang
na nakipatol sa nagdudunung-dunungang si
salakayin.
Tadeo. Sila’y parang mga bulag na
4. Bakit nakapasok din sa dulaan si Tadeo?
napapaakay sa kapwa bulag.
- Di sumama kina Macaraeg si Basilio dahil
− Si Ben Zayb ay isang kritikong hangal.
ang huli ay magrerepaso para sa nalalapit
Walang kaalaman sa sining ngunit
niyang pagsusulit. May tiket para kay Basilio.
nagdudunung-dunungan. Siya’y mapanganib
Ito’y ipinagamit nina Isagani kay Tadeo.
dahil marami siyang maihahawang hangal

ding mambabasa sapagkat siya’y manunulat
at manunudling (columnist).
− Usapan ni Padre Irer at Serpolotte nang
makita ng babae ang kura sa karamihang
nagsilapit sa artista. Sinunggaban sa bisig si
Padre Irene at:
o S-Naku, lapit, lapit dito, aking
kuneho (pet o alaga).
o I-Huwag kang maingay (nagnasang
lumayo).
o S-Bakit? Ikaw na higante rito at
akong sumasamba sa iyo.
o I-Huwag kang maingay rito, Lily
ako’y isang Papa rito.
− Si Serpolette pala at si Padre Irene ay dati
nang magkakilala sa Europa pa lamang. Si
Padre Irene ay isang lalaking makamundo.
Ayon sa isang palasaliksik na naging
propesor ko, si Prof. Teodoro A. Agoncillo, si
Padre Irene ay hinuwad ni Rizal sa isang
hudyo na nagpapanggap na pari at
nakapagturo pa sa UST. Nang may malaking
halagang napailalim sa kanyang pag-iingat,
siya na di naman talagang pari at kalaban pa
nga sa pananalig (Hudyo) ay nawala.
Sinasabing bumalik sa Europa at nagbuhay
Don Juan doon.
− Punahin ang wika ni Donya Victorina nang
mapg-usapan ang mabait at salbaheng
utusan sa pamaling pagsasalin ni Juanito: At
akong naniniwalang sa Europa ang lahat ay
mababait! (Isip-alipin talaga)
1. Bakit masaya si Pepay gayong hindi
maganda ang kanyang balita para kina
Makaraig?
- Isa siyang tanga. Hindi niya nasakyan ang
ibig sabihin ng pasiya ni Don Custodio na
akala niya ay sang-ayon sa paaralan kayat
ikatutuwa nina Makaraig
2. Kaganinong palko ang walang tao na nkita
ng babaing namayagpag sa pagdating niya
ngng hulisa lahat?
- Kay Simoun.
3. Bakit hindi nasiyahan si Sandoval sa
palabas?
- Paano di siya nakauunawa ng Pranses. (Daig
pa siya ni Juanito.)
4. Bakit hinagisan ni Pecson ng medyas na
mabaho si Sandoval?
- Si Sandoval ay isang Kastilang estudyante na
kasang-ayon nina Isagani sa pagtatayo ng
paaralan ng kabataan. Nasabi niya minsan,
nang sabihin ni Pecson na walang
mararating ang balak nila sapagkat
lalabanan ng simbahan at pamahalaan,
sinabi ni Sandoval na pag nabigo ang mga
Pilipino, siya na isang kastila, ang
magpapatuloy ng magandang balak na iyon.
37
Ang medyas ay pinagsagisag ni Pecson sa
isang paghamon kay Sandoval na magsabi
ng totoo sa kanyang salita.
5. Bakit ikinalulungkot ng mga estudyante
ang pasya ukol sa balak nilang paaralan?
- Ang paaralan ay ipaiilalim sa mga
dominikano sa Unibersidad ng Sto. Tomas
samantalang ang lahat ng gugol ay sa mga
estudyante. Samakatuwid, wala ring pag-iiba
sa pagtuturo sa unibersidad sa ilalim ng mga
dominikano. Bakit magbubukas pa ng
paaralan ang kabataan? E, di papasukin na
rin lamang nila sa unibersidad ang sino
mang nais mag-aral kahit hindi matuto.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kaugaliang pagdating nang huli sa takdang oras
at hindi taal na sa atin. Ginaya lamang natin ito sa
mga Kastila.
- Ang mga Pilipino’y mahilig sa mga palabas na buhat
sa ibang lupain. Maging ano mang bagay na gawa ng
mga dayuhan ay tinatangkilik at hinahangaan natin.
KABANATA 23: ISANG BANGKAY
1. Bakit ninasa pa ni Basilio na gamuting
mahusay si Kapitan Tiyago gayong siya’y
hirap na hirap ditto at pabayaan lamang
niyang mamatay ay tapos na ang hirap
niya?
- May marangal na budhi si Basilio. Nasa isip
niyang lagi ang kinabukasan nila ni Huli na
ayaw niyang mabahiran ng maruming
kahapon.
2. Bakit inihambing ni Simoun si Kapitan
Tiyago sa pamahalaan ng Pilipinas?
- Tulad ni Kapitan Tiyago na ang lason ng
apyan ay laganap na sa buong katawan,
dahil sa laganap na sa buong katawan, dahil
sa laganap na kabulukan sa bayan, ay
malapit nang “maglagot” ang bayang
Pilipinas.
3. Bakit kailangang-kailangan ni Simoun si
Basilio sa kanyang paghihimagsik?
- Si Basilio lamang ang tangi kay Simoun at
Kapitan Tiyago ay siyang naka-kikilala kay
Maria Clara na kailangang ilabas sa Sta.
Clara. Si Basilio lang dahil kailangan ni
Simoun na pangasiwaang maigi ang mga
pangkat ng kanyang pag-aalsa.
4. Ano ang mapupuna sa inihandang
paghihimagsik ni Simoun na wika nga niya,
kung buhay si Elias, ay isa sa mga tututol?
- Hindi para sa bayan ang layunin ni Simoun
sa paghihimagsik na ito. Ito’y ginawa lamang
niyang kasangkapan sa isang makasariling

layunin---ang maka-paghiganti at mailigtas si
Maria Clara sa mga pagdurusa sa kumbento.
5. Bakit napablis ang pagkalason ng katawan
ni Kapitan Tiyago?
- Kung wala si Basilio ay binibigyan ni Padre
Irene ng maraming apyan ang may sakit;
tulad ng pagpapalala ni Simoun sa sakit ng
bayan. Si Padre Irene ay may hangad sa
lalong madaling pagkamatay ni Kapitan
Tiyago dahil nagawa niyang siya ang
mapamanahan ng lahat ng ari-arian ng
matanda.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagbabalik at balak ni Simoung agawin si Maria
Clara sa kumbento ay nagpapatunay ng kawagasan
ng pag-ibig nito; at ang pagkamatay ng dalaga ay
nagpapahiwatig ng pananatili ng kapangyarihan ng
relihiyon sa ating bansa.
KABANATA 24: MGA PANGARAP
Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta.
Handang-handa si Isagani sa pagbabagsak ng
kanyang galit sa gabi. Panay raw ang tingin ni Isagani
sa mga Pransesa. Kaya raw siya sumama kay Juanito
ay para nga magkita sila ni Isagani. Si Donya
Victorina raw ang may ibig kay Pelaez.
Nagkatawanan ang dalawa.
Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan.
Nais ni Isagani na sa nayon manirahan. Pinakaiibig
raw niya ang kanyang bayang iyon. Bago raw
niyanakita si Paulita, ang bayang iyon ang tangi
niyang kaligayahan at magandang-maganda para sa
kanya. Nguni’t nang makilala niya si Paulita ay naging
parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita
Nguni’t ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw
niyang magdaan sa mga bundok na malimatik. Ang
ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng tren.
Pinaghambing ni Isagani sa isip ang pansin ng mga
taong pamahalaan sa nagkaramdam na si Simoun at
ang mga sugatang kawal na galling sa digma. Sa
huli’y ni walang pumapansin. Nguni’t kay Simoun ay
nabahala ang marami. Iba na raw ang mayaman,
ayon sa binata. Ang bayang nasa isip niya ay di
lamang Pilipinas kundi pati ang Espanya.
Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani.
Nangiti na rin ang binataat napawi ang lahat ng
kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos na sana
ang kanyang tuwa nang itanong sa kanya ni Donya
Victorina kung nakit ang binata ang pinaghahanap na
asawang Kastila.
38
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang
bayan sa nayon (kay Padre Florentino) nagtatago si
De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang
mag-asawa uli.
Nagtanong pa ang donya kumg ano’t pakasal siya kay
Pelaez. Ang pilyong Isagani naman ay namuri pa sa
kinaiinisan niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at
binatang kausap. Kung matutuloy ng naman si Paulita
kay Isagani, magiging sarili niya si Juanito.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pag-unald na nakikinikinita ni Isagani ay siyang
pangarap ng may-akda para sa kaniyang bayan.
- Ito’y hindi nanatiling pangarap. Ang lahat ay
nagkaroon ng katuparan.
KABANATA 25: TAWANAN AT IYAKAN
1. Bakit nagdaos ng piging ang mga
estudyante?
- Patuyang pagsang-ayon sa mungkahi ni Don
Custodio, ayon kay Padre Irene, upang
ipagdiwang ang pagkakasang-ayon ng Don
sa mungkahing paaralan. Maging ang paskin
ukol sa kaluwalhatian para kay Don Custodio
ay tigib ng panunuya at pagdaramdam.
2. Ilang lahat ang nagdiwang na mga
estudyante? Sinu-sino ang mga kilala
ninyo?
- Una’y labintatlo ang mga Pilipino at isa ang
Kastila, si Sandoval. Dumating si Isagani,
kaya naging labinlima. Labing-anim sana sila
nguni’t di dumating si Basilio. Naroon sina
Makaraig, Tadeo, at Pecson.
3. Ano ang ibig sabihinni Pecson sa bahagi ng
kanyang talumpati na: “...ang langit ay
ipinipinid sa mayayaman, kaya’t sila (ang
mga prayle), mga bagong sasagip at mga
tunay na alaga ng Manunubos ay
gumagawang iba’t ibang uri ng mga lalang
upang gampanan ang inyong mga
kasalanan...” Paano pinagagaan ang
kasalanan ng mayayaman?
- Karaniwang itinuturo ng mga pare noon na
ang mayayaman ay di nakapapasok sa pinto
ng langit at mga prayle lamang ang
makapagbubukas niyon para sa mayaman.
Paano? Pamisa, panobena, abuloy, at higit
sa lahat, pagpapamana ng mga ari-arian ng
isang prayle o sa simbahan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kapasiyahang ginawa ni Don Custodio tungkol
sa akademya ay isang katunayang ang kabataan ay

hindi binibigyang laya upang gumawa ng mga bagay
na ikauunlad ng sarili at ng bayan.
-Makapangyarihan ang mga prayle dito sa ating
bansa. Sa pamamagitan ng relihiyon, ng
pananampalataya, ay nangyayaring mapasunod at
masakop tayo ng lubusan.
KABANATA 26: MGA PASKIN
− Si Basilio ay isa nang nagsasanay sa
panggagamot sa ospital.
− Noon ay walang titulong Doktor ang mga
Pilipinong nagtatapos ng medisina.
Licienciatura lamang ang pinagkaloob.
Ngunit sila’y nakapanggagamot din.
− Pinakaiiwasan ni Basilio ang pagkasangkot sa
pulitika dahil sa kanyang mga karanasan
noong bat pa siya. Ngunit ngayo;y dina
naiwasan ang pagkasangkot.
1. Bakit di makautang si Basilio kay Kapitan
Tiyago?
- Baka sabihin ng Kapitan na iyon ay paghingi
niya ng pauna sa lagi nang ipinangangaking
pamana;nahihiya na siya nang gayon.
2. May kinalaman kaya si Simoun sa mga
paskin?
- Ayon na rin sa katedratikong nakausap ni
Basilio, wala. Si Simoun ay nahihiga dahil sa
kapahamakang inabot dalawang araw na.
3. Sino ang nakakita ng mga paskin?
- Walang nagkakita sa mga nagbabalita.
Maaga raw itong ipinabakbak ng Bise Rektor
(Sibyla) at ipinadala sa pamahalaang sibil
upang gawing patibay sa pagsusuplong
laban sa mga estudyante na siyang tiniyak
na may kagagawan niyon.
4. Ano ang ibig sabihin ng katedratiko na si
Kapitan Tiyago ay nangangamoy bangkay
na ?
- Napapadalas na raw ang dalaw ni Padre
Irene at ni Simoun na siyang nagbabalitang
lalong makikinabang sa pagkamatay ni
Kapitan Tiyago parang mga uwak at buwitre
(vulture).
5. Bakit namumutla si Isagani sa kanyang
pagtatalumpati?
- Sa galit sa mga pangyayari at hinanakit sa
mga kasamahang nangawala ang ulo sa
takot sa mga pangyayari.
6. Sino ang may kagagawan sa mga paskin?
a. Si Simoun? Hindi magagawa ni Simoun dahil
nahihiga sa karamdaman. Hindi kaagad
makakikilos ang mga kasamahan ni Simoun
ukol doon. Nagkatiwa-tiwalag sila. Hindi
magagawa iyon ng mga kawal o ng mga
manong. Di rin ng mga tulisan o Penitente
kaya. Kung iyon ay noong gabi ng
39
himagsikan mismo natagpuan, maaari pang
si Simoun. Ngunit isang araw pa ang
nakalipas bago nagkaroon ng mga paskin.
b. Ang mga prayle? Wala nang iba pang
magnanasang magbagsak sa mga
estudyante kundi ang mga kura lalo na ang
bise-rektor o si Padre Sibyla. Sila ang may
palakad ng resolusyon laban sa paaralan ng
Wikang Kastila na di nilagdaan ni Placido.
7. Bakit nasabi ni Makaraig na si Basilio ay
isang marangal na kaibigan?
- Akala kasi ni Makaraig ay nakikisama sa
kanila si Basilio nang malamang
pinaghuhuhuli na ang mga estudyanting
kasapi sa kapisanan. Si Basilio ay di nila
maisama sa mga lakad na pangkasaysayan o
noong wala pang gulo at ngayon
nagkakagulo ay saka nakikisama si Basilio,
sa akala ni Makaraig.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang mga makapangyarihan ay nakagagawa ng mga
paraan upang masugpo ang anumang kilusang labag
sa kanilang kapakanan.
- Anumang pagsulong ay hinahadlangan nila sapagkat
malaki ang kanilang pagnanasang manatili sa
Pilipinas.
KABANATA 27: ANG PRAYLE AT ANG
PILIPINO
1. Ano ang ibg sabihin ni Isagani na walang
ginagawa ang mga prayle kundi magrasyon
ng kaisipang luma?
- Huling-huli sa takbo ng panahon ang
itinuturo ng mga prayle — bukod sa
kakatiting pa. Batid ito ng kabataan dahil sa
may ilang nanggaling sa Europa ang
matapos maghambing-hambing ay
nakapagsabing huling-huli ang Pilipinas sa
panahon.
2. Ano ang puna ni Rizal sa pagkakaroon ng
ordeng Dominiko ng tanging karapatan sa
pagtuturo sa mga Pilipino?
- Parang isinubasta raw ng pamahalaan ang
pagpapaturo sa mga Pilipino at hindi man
ginagawa ng Dominiko ang tungkulin ay di
pinapansin ng pamahalaan dahil kapwa sila
nakikinabang. Inihambing ni Rizal ang
paraan ng pagtuturo ng Dominiko at ibang
orden sa pagpapakain sa bilanggo na
isinusubasta sa mga komersiyante.
3. Ang kahuluganng kasabihang latin na “Vox
populi ,vox dei” ? Ipaliwanag.
- Ang tinig ng bayan ay tinig ng Diyos. Kung
bayan na ang humihingi ng isang bagay
ipinalalagay na iyon ay Diyos na rin ang may

kahilingan. Ang paghihimagsik ng bayan ay
paghihimagsik na rin ng Diyos laban sa may
masamang pamamahala.
4. Bakit daw walang mangahas sa mga
estudyante na gawin nang harapan ang
pamumuna sa mga prayle ayon kay
Isagani?
- Baliw raw ang sino mang gumawa niyon
sapagka’t pag-uusigin.
Pahiwatig ng kabanata:
- May mga paring marunong umunawa. Hindi lahat ay
may masamang ugali at di-mabuting pagkilala sa mga
Pilipino.
KABANATA 28: PAGKATAKOT
1. Ano ang palatandaan na takot ang mga
prayle sa mga pangyayari?
- Ni isa'y walang sumipot sa tindahan ni
Quiroga gayong may mga bagong dating na
panindang "nabibili" ni (nang walang bayad)
sa intsik.
2. Bakit ayon kay Ben Zayb ay nakasisira ang
pagtuturo sa Pilipinas?
- Natututo raw na maging rebelde ang mga
Pilipinong dumudunong. Iisa sila ng
katuwiran ni Padre Damaso (Noli Me
Tangere)
3. Ano ang balak ni Simoun sa mga baril at
kartutsong ipinatago niya kay Quiroga?
- Ipamamahagi iyon sa mga taong bayang
sasanib sa kanyang paghihimagsik.
4. Bakit ayaw makipagkita si Simoun kahit
kay Quiroga?
- Siya ay sugatan. Ayaw niyang mausisa ukol
doon. Masama rin ang kanyang loob sa mga
pangyayari. Namatay si Maria Clara. Nasira
ang balak na paghihimagsik. Mainit ang
kanyang ulo. Kailangan niya ang mapag-isa ,
makapagisip-isip.
Pahiwatig ng kabanata:
- Higit na nakatatakot pagkaminsan ang mga
bali-balita kaysa tunay na pangyayari. Kalimitan,
pag-nagpasalin-salin, ito'y marami nang dagdag.
- Sa kabilang dako, may mga pangyayari namang
aring pagtakpan kahit ng mga pahayagan.
KABANATA 29: ANG HULING SALITA
TUNGKOL KAY KAPITAN TIAGO
− Lahat ng tadhana ng testamento ni Kapitan
Tiyago ay gawagawa ni padre Irene Sa
ganitong paraan nagkakamal ng malaking
lupa at kayamanan ang mga orden, at ang
simbahan at kadalasan ang mga anak ng
40
namatay na mayaman ay nangauulila
maging sa pamana.
− Pati sa damit na isusuot ay nagtipid si Padre
Irene. Mababawasan pa ang kanyang
makakaparte.
1. Ano ang kahulugan ng tanong ni Quiroga
kay Primitivo: Sigulo puedecontalata
aliendo galela con kilisto, ja? Cuando mia
muele mia contalatista, ha?
- Ito’y nagpapakita ng kataliman ng intsik sa
negosyo, mapagkakakitaan; walang
bawal-bawal. Ito ri’y nagpapakitang ang
intsik na ilan, kaya nagkristyano ay di dahil
sa pananampalataya kundi sa lalong
ikaluluwalhati ng kanilang nagosyo. At
totooito sa karamihan ng mga intsik na
nagsisikuha ng pagmamamayang pilipino-sa
ikaluluwag lamang ng kanilang kabuhayan.
Ito ang kahulugan o salin ng pagagong
kastila ni Quiroga: Kung mamatay ako,
maaari marahil na ako’y makipagkontrata
kay kristo sa pagtatayo ng sabungan sa
langit, ha?
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang huling habilin ay nabago na ayon sa nais ni
Pare Irene.
- Lubos ang paniniwala ng mga tao noon sa mga
himala; isa sa mga bagayna idiniin sa isipan ng mga
mananampalataya.
KABANATA 30: JULI
1. Bakit nasabi ni Hermana Penchang na
mabuti nang napaalis niya si Huli?
- Hindi totoong pinaalis niya si Huli. Masama
ang loob niya nang tubusin ni Basilio ang
dalaga. Ayaw niyang kasamaan siya ng loob
ng mga prayle. May kaunting katwiran siya.
Noo’y madaling madawit sa isang suliraning
pampulitika at pangsimbahan at dahil
dinakip si Basilio, at kasintahan ni Basilio si
Huli, maaring madawit si Hermana Penchang
na siyang pinaglilingkuran ng dalaga.
2. Ano ang hiningi ni Padre Camorra na
kapalit ng pagtulong nito sapagkapalaya
kay Tandang Selo?
- Ang pagkababae ni Huli, ang puri ng dalaga
na malaon nang pinagmimithian ng kura.
3. Bakit sa simula pa lamang ay alam na ni
Huli na magiging kabayaran ni Padre
Camorra sa paglaya ni Basilio?
- Tulad ng hiling ni Padre Camorra nang
tulungang palayain si Tandang Selo – ang
katawan at puri ng dalaga.
4. Bakit nagtungo pa rin sa kumbento si Huli?

- Una, sa malaking pag-ibig at utang na loob
kay Basilio. Nais niyang lumaya ang binata.
Ikalawa, ang pagtiyak ni Hermana Bali na
walang masamang mangyayari.
Pahiwatig ng kabanata:
- Walang sukat napuntahan ang mga taong
naghahanap ng katarungan. Ang lahat maging ang
mga may tungkulin sa pamahalaan ay nasa ilalimng
kapangyarihan ng simbahan.
- Walang natitira sa mg kawawa kundi ang
mamundok at manulisan.
- Makapangyarihan ang pag-ibig.
KABANATA 31: ANG MATAAS NA KAWANI
1. Bakit Matanglawin ang naging bansag kay
Kabesang Tales?
- Sinasabing ang lawin ay may napakatalas na
mga mata. Parang lawin naman ang mga
mata ni Kabesang Tales sa likod ng kanyang
baril.Bawat matingnan, napatatamaan.
2. Sino ang unang nakalaya sa mga
estudyante? Sino ang huli? Sino ang hindi
nakaalpas? Bakit?
- Sa tulong ng kanyang salapi, una sa lath ng
nakalabas sa bilangguan ay si Makaraig. Huli
si Isagani dahil sa malayo ang kanilang
bayanat natagalan bago dumating ang
amaing pari. Si Basilio ang tanging naiwan
sa kulungan. Wala siyang padrino o ninong
na nagmalasakit.
3. Bakit nagiging tila maka-Pilipino ang
Mataas na Kawani?
- Una, siya’y isang taong marangal at may
puso. Ikalawa, naniniwala siyang ang
pagbibigay ng katarungan sa mga Pilipino ay
higit na nakapagpapadakila sa bansang
Espanya.
4. Ano ang kahalagahan ng Mataas na Kawani
sa nobelang ito?
- Sa tulong ng paglalarawan sa Mataas na
Kawani ay naipakita ni Rizal ang kanyang
kawalang–pagkiling sa pamumuno niya sa
mga sakit ng bayan. Binatikos niya ang
masamng Kastila; Pinuri niya ang marangal
at dakila.
Pahiwatig ng kabanata:
- Ang pagtatanggol ng mataas na kawani kay Basilio
ay isang pagpapatunay na may ilan ding Kastilang
may ugaling marangal.
41
- Palaging api ang mga walang lakas at mga dukha.
Hanggang ngayon ay ito ang larawan ng katarungan
sa ating bansa.
KABANATA 32: MGA IBINUNGA NG
PASKIN
1. Anong pangunahing pangyayari ang
ibinunga ng mga paskil samamamayan ?
- Pagkakatakot, pambayang pagkakatakot.
2. Ano ang nangyari kay Isagani, Makaraig, at
Basilio matapos silangdakpin ?
- Si Isagani ay nakapasa sa asignatura ni
Padre Fenandez lamang, si Makaraig ay
kumuha ng pasaporte at nagtungo sa Europa
at si Basilioay nanatili sa bilangguan.
3. Pano nabalitaan ni Basilio ang nangyari kay
Huli ?
- Sa tulong ng kutserong si Sinong na
dumalaw sa bilangguan.
4. Bakit nalimot ni Paulita si Isagani ?
- Natakot siya sa kagitingan ni Isagani.
Maaring may nakatulong pa si Donya
Victorina sa pagsulsul sa dalaga na limutin
ang kasintahan at si Juanito na ang ibigin.
Magkalayo ang daigdig ni Isagani na
tinagurian ni Paulita na rin, na “mga
pangarap “ samantalang ang kawalang isip
at pagkamakasarili ni Paulita ay kataliwas sa
pagmamalasakit ni Isagani sa ibang tao at sa
bayan.
Pahiwatig ng kabanata:
- Si Paulita’y larawan ng isang dalagang makabago.
magkalayo ang daigdig nila ni Isagani. Hindi siya
makapaghintay sa katuparan ng mga “pangarap” ng
binata.
- Ang dalaga’y makasarili, ang binata’y makabayan.
KABANATA 33: ANG HULING MATUWID
1. Ano ang paniwala ng maraming
mapamahiing Pilipino ukol kay Simoun at
sa Kapitan Heneral?
- Si Simoundaw ay isang demonyong
nagkatawang tao at siyang kumukubabaw sa
Kapitan Heneral at nang-uupat sa huli sa
paggawa ng kaimbihan. Kaya sa pag-alis ng
Kapitan Heneral ay kasama ring aalis si
Simoun.
2. Ano ang malaking ipinagbago ng anyo ni
Simoun sa loob ng dalawangbuwan
- Nawalan siya ng sigla dala ng malaking
pag-aalinlangan sa katuwiran ng kanyang
paghihiganti. Hindi tulad ng una, may
layunin siya sa paghihimagsik—pagbibigay
ng bagong –buhay kay Maria Clara. Nguni’t
ngayon ay wala na iyon. Isa na lamang

payak na pagnanasang pumatay at
magsabog ng lagim upang mabawasan ang
matinding hapdi ng awa niya sa sarili na lagi
niyang ipinagkakamaling para sa kapakanan
ng bayang naaapi.
3. Bakit nasabi ni Simoun na nasa mga imbi
natatagpuan niya ang kanyang mga
katulong?
- Ang pinakamalaking tulong na nakuha ni
Simoun ay mula sa imbing pamahalang sibil
at sa simbahan. Ang kasamaang ipinakita ng
mga ito, sa tulong na rin ng kanyang
panunulsol, ay siyang lalong nagpabulok sa
bayan., lalong naghanda sa bayan sa
di-maiiwasang paghihimagsik.
- Nakatulong din niya ang imbing kawal dahil
sa kanyang imbing pagsisinungaling na
pagtangkilik kunwa sa imbing heneral.
Naroon din ang mga imbing manong sa
kanilang mga kamangmangan.
4. Ipaliwanag ang sinabi ni Simoun na
kailangang baguhin ang lahi. Ang amang
duwag ay magkakaanak lamang ng alipin.
- Ang ibig sabihin ni Simoun , hindi dapat
magkaanak ang mga amang hindi sasama sa
paghihimagsik niya sapagka’t duwag ang
mga itoat ang amang duwag ay mananatili
sa pagkaalipin, samakatuwid , maging alipin
din ang mga anak nito. Dahil dito,kailangang
pagpapatayin ang lahat na ayaw sumapi sa
himagsikan dahil ang mga iyon ay mga
duwag na kailangang mamatay upang di
magbunga ng marami pang alipin.
Pahiwatig ng kabanata:
- Si Simoun at Basilio ay kapuwa uhaw sa
paghihganti. Nais nilangmaipaghiganti ang sariling
kaapihan.
- Sa mga dukha at api nagsisimula ang
paghihimagsik. Bihira ang nanggagaling sa mga
maruruning at mayayaman. Ito’y pinatutunayan ng
kasaysayan.
- Si Simoun ay may paniniwalang ang nilalayon ang
nagbibigaykatuwiran sa pamamaraan. Hindi baling
masama ang pamamaraan, mabuti lamang ang
layunin. Nalimutan niyang ito’y labag sa alituntuninng
kagandahang-asal.
KABANATA 34: ANG KASAL
1. Saan naroon si Isagani at wala sa
pinangangaserahan?
- Mababasa ito sa kasunod na kabanata.
2. Ano ang katunggakan at pagka-isip alipin
ni Don Timoteo sa sining ang ipinakita ni
Rizal?
42
- Ang tungkol sa pinturang larawan na
tinutulan niyang ilagay ni Simoun sa bahay
ni Kapitan Tiyago bilang kapalit ng mga inalis
na mga santo. Baka raw pagkamalan siya na
tumatangkilik sa mga pintor na Pilipino
pagkat kaya ng mga ito ang gumuhit ng
larawan na wala naman siyang
kamuwangan. Inibig pa niya ang mga
palamuting kromo dahil hindi gumagawa
nang gayon ang mga Pilipino.
3. Ano ang kahalagahan sa pag-unawa ng
mga pangyayari ng pagiging kutsero ni
Simoun si Sinong?
- Lalong lumilinaw na may kinalaman si
Simoun sa matagal na pagkapiit ni Basilio. Si
Sinong ang laging dumadalaw sa estudyante
sa bilangguan at nagiging taga-hatid balita,
lalo na ang ukol kay Huli.Ang tangang si
Sinong , sa sariling kusa, ay hindi
makapangahas dulaw sa bilangguan ng
isang may’malaking’ pagkakasalang tulad ni
Basilio. Maari siyang idawit ng mga may
kapangyarihan. Ang pagdalaw niyang iyon
ay isang misyon para kay Simoun – upang
dagdagan ng pait ang pagkabilanggo ni
Basilio at tuluyang lasunin ng ngitngit ang
isip nito at damdamin.
Pahiwatig ng kabanata:
Ang kabanatang ito’y naglalarawan ng sakit ng ating
lipunan:
- Sa pagpili ng ninong at ninang- Marami ang
nagpapaanak sa mataas na tao kahit ito’y di lubhang
kakilala. Ikinararangal nila iyon at ipinagmamalaki. Sa
katotohanan ang mga ito ay hindi nakagaganap
sakanilang tungkulin bilang ninong pagkat nin hindi
natatandaan ang inaanak.
- Ang paghahanda- sadyang pinagkakagastahan nang
malaki ang kasalan, binyagan at ano mang pisata dito
sa Pilipinas. Inuubos ng may handa ang kanilang
makakaya. Ang iba’y kahit na mangutang.
KABANATA 35: ANG PIGING
1. Ano ang kahulugan ng Mane Thacel
Phares?
- Tulad ng pamagat na Noli Me Tangere, ito
ay hango rin sa Bibliya, sa Lumang Tipan,
Daniel, Kapitulo 5, bersikulo 25-28. Ayoin
dito, ang Haring Belshazzar ng Babilonya ay
nagdaos ng isang malaswan pagtitipon.
Samantalang nagkakatuwa sa kalaswaan ang
mga tao ay nakita nila ang isang kamay na
buong hiwagang sumusulat sa pader ng:
Mane, Mane, Thacel, Upharsin , isang
babalang nagsasabing Tinakdaan na ng
Diyos ang Babilonya at nabibilang na ang

mga araw ng kahariang ito. Di nagtagal at
ang Babilonya ay sinakop ng ibang kaharian
at pinaghatian ng mga Mane at mga
Persiyano.
- Sa kabanatang ito, ang pakahulugan marahil
sa isinulat ni Ibarra o Simoun ay: Hinukuman
na na ang paghahari ninyo rito at
napagpuang nagkasala at kayo’y nahatulan
ng kamatayan.
2. Kangino naianyo ni Basilio si Simoun
samantalang dala niyon ang ilawan ng
kamatayan?
- Sa isang demonyo o kay Satanas na naliligid
ng apoy.
3. Bakit si Padre Salvi lamang ang nakakilala
sa lagda ni Ibarra?
- Siya lamang ang nakakita na ng lagda ni
Ibarra sa sulat ng binata kay Maria Clara na
ibinigay sa kanya ng dalaga bilang kapalit ng
3 liham ng ina nito kay Padre Damaso. Ito ay
kaniyang hinuwad sa mga kasulatang
nagdawit kay Ibarra sa himagsikang
kagagawan nila ni Lucas.
4. Bakit di sumabog ang ilawan?
- Hindi nagalaw ang pihitan ng mitsa na siya
sanang magpasabog sa lalagyan ng
nitroglisirina.
5. Paano nakapasok sa nahay si Isagani?
- Maayos ang kaniyang bihis. Inakala ng mga
tanod na siya ay isang panauhin.
6. Sino ang kumuha ng ilawan at naghagis
noon sa ilog?
- Si Isagani.
7. Bakit hindi nakita ni Basilio si Isagani sa
bahay ng huli nang kanyangparoonan ang
kaibigan?
- Tulad ng di iilang nabigo nang napakapait sa
isang tapat at matinding pag-ibig, si Isagani
marahil ay nagtungo sa isang lugar na
mag-isa ay malaya siyang
makapagmumuni-muni ukol sa kanyang
kalagayan. Saka siya nagtungo sa
pagdarausan ng piging upang makita man
lamang si Paulita sa mga huling sandali nito
sa pagkadalaga.
Pahiwatig ng kabanata:
- Makahulugan ang tatlong salitang nakatitik sa papel
na nagpalipat-lipatsa mga piling panauhin. Sinasabing
“Bilang na, natimbang na, hati ang inyong
kapangyarihan.” Nangangahulugang nabibilang na
ang araw ng mga maykapangyarihan. Nalalapit na
ang kanilang wakas, sapagkatnatagpuang nagkulang
at nakgkasala.
- Magnum Jovem- Dakilang Jupiter. Si Jupiter ay ang
Diyos ng kalangitan, ayon sa relihiyong Romano.
43
KABANATA 36: MGA KAGIPITAN NI BEN
ZAYB
1. Bakit daw ayon kay Ben Zayb, nagtungo sa
ilalim ng mesa si Padre Irene nang
pumasok ang umagaw sa ilawan ni
Simoun?
- Para raw mabilis at walang sagabal na
mahabol ang di kilalang tao. Ang totoo: para
magtagodahil sa takot. Doon niya nakita ang
mga balutan ng pulbura sa ilalim ng mesa.
2. Bakit daw hinimatay si Padre Salvi?
- Dahil daw hindi nagbunga ng mabuti ang
mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng
mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng
mga sermon niya sa pagpapakabuti, may
mga indiyo pang nagiging pangahas at
masama.
3. Ano pa ang ibang laman ng balita ni Ben
Zayb ukol sa handaan sa kasalnina Paulita
at Juanito?
- Pawang pagpuri sa “kagitingan at
katapangan” ng mga Kastila - taong
pamahalaan mula sa Kapitan Heneral
hanggang sa mga prayle.
4. Ano ang naging parusa kay P. Camorra
dahil sa ginawa niyang paghalay kay Huli
sa Tiyani?
- Inilayo siya. Pinapagpahinga siya sa
bahay-liwaliwan ng mga prayle sa Pasig.
Higit na paglalayo lamang sa kanya sa
kapahamakan ng paghihiganti, lalo na ni
Kabesang Tales, ang gayon kaysa isang
pagpaparusa.
Pahiwatig ng kabanata:
- Muling ipinakita ng may-akda ang walang katapatan
sa pagbabalitanoong panahong iyon.
KABANATA 37: ANG HIWAGA
1. Bakit pinapagtatago ng mga kasamahan si
Isagani?
- May hinalang siya ang naglagay ng mga
pulbura sa bahay ni Kapitan Tiyago upang
paghigantihan si Juanito. Ito’y hindi totoo.
Napatunayan ding si Simoun ang may
kagagawan niyon.
2. Bakit hindi nailihim sa sambayanan ang
kaguluhan sa bahay ni Don Timoteo at ang
kaugnayan dito ni Simoun?
- May mga manggagawa, mga kawani sa
pamahalaan, nangakakita’t nagakasaksi sa
mga pangyayari sa gabi ng hapunan at nang
magtanggalan na ng mga gamit sa piging.
May pakpak ang balita; may tainga ang lupa.
3. Patunayan na si Isagani ang kumuha ng
ilawan at nagtapon nito sa ilog.

(a) Siya ang huling kausap ni Basilio na tanging
nakababatid ng layunin ng ilawang iyon. Ang
hindi niya naisisip ay ang layunin ni Simoun sa
pagpapasabog sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang
tanging nasa isip niya nuon ay si Paulita. Si
Isagani ang pumasok sa bahay nang makaalis
na si Basilio.
(b) Sa salita na rin niya na kung ang magnanakaw
ay nakababatid lamang ng layunin ng pagsabog
ng ilawang iyon o kung makapaglimi lamang ito
ng bahagya . Hindi sana ginawa ng ginawa ng
magnanakaw na iyon ang gayon! At sa salita
niyang Pantayan man ako ng kahit ano ay di ako
lalagay sa tayo ng magnanakaw! ay isang
paghihiwalay niya sa katauhan ng lito at baliw sa
pag-ibig na Isagani at ng Isaganing nagsisisi at
nalason na ng poot at pait ng pagkabigo at
paghihiganti. Sa katauhan niya ngayon, ang ibig
sabihin ni Isagani, ay hindi niya gagawin ang
kanyang gingawang pagkuha sa ilawang iyon.
Pahiwatig ng kabanata:
- Totoo ang kasabihang may pakpak ang balita at
may tainga ang lupa. Walang lihim na hindi
nahahayag.
KABANATA 38: KASAWIAN
− Noon pa man ay isa nang parusahan o
tapunan ng bilanggo ang Siberya sa Rusya.
Ayon ka Rizal, ang kalamigan ng Siberya ay
mainam pa marahil kaysa parusang
tinatanggap ng mga dinarakip ng mga sibil
gapos na pinalalakad nang walang pandong
at walang sapin sa paa sa kainitan
maalikabok na lansangan sa kaparangan
kasaby ng mga paglait at paghagupit.
− Dito’y inilalarawan ni Rizal di lamang ang
katangahan ng mga sibil kundi ang kanilang
kalupitan sa mga kababayan. Basahin ang
sinabi ng sibil ka Tano kung bakit daw
pinagmamalupitan nila ang mga bihag. At
ang wika ng bihag sa sibil: malupit ka pa
kaysa sa mga kastila. Katutubo kaya sa atin
ang ganitong kalupitan? Makatutukoy ang
mga kalupitan ng Pilipino noong panahon ng
Hapones.
− Ang mga guwardiya sibil, liban sa mga puno
nito ay karaniwang mga Pilipino rin. (Ang
bumaril kay Rizal ay isang pangkat ng mga
sibil na Pilipino.)
− Si Tano, tulad ng hula ng marami, sa simula
pa lamang kanyang pagkakawal ay naging
guwardiya sibil. Matapos ang kanyang
paglilingkod sa Carolinas ay nagsibil na siya
at tinawag siyang Carolino o galing sa
Carolinas.
44
− Ang kabanatang ito ay maihamahambing sa
kabanatang Noche Buena sa Noli Me
Tangere sa taglay na damdamin pagkikita ng
matagal na nagkawalay na mag-anak na
humantong sa trahedya. Sa kabanatang ito
ay may parikala o irony ng Tadhana. Si
Carolino o si Tano na rin ang nakapatay sa
kanyang ama, kay Kabesang Tales.
1. Bakit pinatay ni Matanglawin ang hukom
sa Tiyani?
- Ito ang humatol na pag-aari ng mga
Dominiko ang lupain ni Kabesang Tales.
2. Bakit naging mapanagumpay ang
panunulisan ni Kabesang Tales?
- Walang pananggol ang bayang hindi
pinagkatiwalaan ng sandata. Walang
ginagawa ang mga tao noon kundi umalis sa
kanilang bayan at pabayaan ang kanilang
mga bukid at kabuhayan sa sandaling
mabalitang sumalakay si Kabesang Tales sa
malapit na bayan.
- (Ganito rin ang nangyari ngayon. Ang mga
mabuting mamamayan ay sumusunod sa
utos na bawal ang pag-iingat ng baril.
Samantala, hindi masamsam ng pamahalaan
ang mga baril ng mga gangster at mga
tulisan, kasama rito ang mga pulitiko at ang
kanilang mga kampon, kaya’t ang mga
mamamayan ay laging nasa anino ng lagim
at pangamba sa mga sandatahang pangkat
na ito.)
3. Anuo-anong ang ibinunga ng panunulisan
ni Kabesang Tales?
- Tulad ng nais mangyari ni Simoun, ang
bnayan ay lalong naging lugami.
Natitiwangwang ang mga bukirin,
nagkakamatay ang mga hayop sa
pagsasaka, namamayani ang madudugong
pagpatay at nagkatakot ang sambayanan.
Namamatay ang negosyo o kalakalan sa
bawa’t pook na litawan ni Matanglawin.
Lumilitaw ang kawalang kaya ng
pamahalaan. Mga dukha at mangmang at
walang salang magbubukid ang madalas na
dinarakip ng mga sibil upang pagbintangang
tulisan o kinaalam ng mga tulisan dahil di
nila inaabutan at madakip sina Kabesang
Tales. Lalong nahihinog ang bayan sa
paghihimagsik.
4. Bakit daw pinahihirapana ng mga sibil ang
nangabihag na magsasaka?
- Ayon ka Mautang ay upang magsilaban at
tumakas at nang pagbarilin na lamang nila.
5. Bakit kaya Mautang ang ipinangalan ni
Rizal sa guwardiya sibil na ito?
- Marami nga marahil ang utang nito.
6. Sino ang itinuturo ni Tandang Selo kay
Tano?
 45

- Si Kabesang Tales. Mapupunang nang

bumagsak ang unang lalaki sa talampas ay - Ang kalayaa’y maaaring makamit sa tulong ng
nagpulasan na ang mga kasamahan nito. pagpapataas ng uri ng katuwiran at ng karangalan ng
Nangangahulugang puno nila ang napatay. tao.
Walang taong lalantad nang gayon sa mga
kalaban liban na lamang kung dala ng - Nasa kabataan ang pag-asa ng bayan.
matinding damdaming sandaling
nakapagpawala ng matinong muni o isip.
Naging gayon si Kabesang Tales sa
di-inaasahang pagkakakita sa anak. Tangi sa
rito, may isinigaw ang lalaking iyon na
nakatulig kay tano. Marahil ang sigaw ay
Tano o anak ko!

Pahiwatig ng kabanata:
- Maraming mga kawal na Pilipinong mahigpit pa sa
mga Kastila. Walang pakundangan sa kanilang mga
kababayan.

KABANATA 39: KATAPUSAN

1. Bakit kina Padre Florentino nagtungo si

Simoun?
- Siyang inaakala ni Simoun na makauunawa
sa kanya ng higit sa iba.
2. Ano ang taglay na hiwaga ng malungkot at
mapangutyang ngiti ni Simoun nang
mabatid niyang siya ay darakpin
kinagabihan?
- Buo na isipan niya ang pagpapatiwakal.
3. Bakit nagtakip ng mukha si Padre
Florentino nang maipagtapat ni Simoun
ang tunay niyang pangalan?
- Upang ituring na ang pagtatapat na iyon ni
Simoun ay isang pangungumpisal. Kung sa
gayon, hindi siya mapipilit ng sino mang
kapangyarihan na ibunyag ang mga nabatid
sa mag-aalahas sapagkat yaon ay lihim ng
kumpisalan.
4. Ayon sa salita ni Padre Florentino,
makaitlong nabigo ang mga balak ni
Simoun. Alin ang una, pangalawa at
pangatlong pagkabigo?
- Una ang kabiguang bunga ng di-inaasahang
pagkamatay ni Maria Clara. Nalito si Simoun.
Hindi niya naisagawa ang hudyat ng
pagbabangon. Ang ikalawa ay sa kawalan ng
ingat sa maaring mangyayari. Ang ikatlo ay
dahil sa kaparaanang lubhang mahiwaga.

Pahiwatig ng kabanata:
- Ang kayamanan ay malaking tukso sa buhay ng tao.

- Kailangang maging mabuti ang kaparaanan upang

maging mabuti ang wakas.

- Binibigyang diin ang katotohanang kung walang

kalayaan ay walang katarungan.