Kabanata I ngunit’t makikita ang mga dumi sa
Kung maraming bayan ang
Sa Ibabaw ng Kubyerta
Buod
Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig
ay sumasalunga ang Bapor Tabo.
Lulan nito sa kubyerta sina Don
Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi,
Donya Victorina, Kap. Heneral at
Simoun.
Napag-usapan ang pagpapalalim ng
ilog Pasig. Mungkahi ni Don
Custodio: mag-alaga ng itik. Ani
Simoun namang kilalang tagapayo ng
Kap. Heneral: Gumawa ng tuwid na
kanal na mag-uugnay sa lawa ng
Laguna at sa look ng Maynila.
Nagkasagutan sila ni Don Custodio at
ng ilang pari. Ayaw ni Donya
Victorina na matuloy ang pag-aalaga
ng pato dahil darami ang balot na
pinandidirihan niya.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Ang ibabaw ng kubyerta ng bapor
ay para sa matataas na uri ng tao,
karaniwa’y Kastila.
2. Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng
Disyembre; ang Fili ay dito
nagsimula. Ngunit ang Disyembre sa
Noli at ang Fili ay may 13 taong
nakapagitan.
3. Si Don Custodio ay tanungan at
tagapayo ng mga taong pamahalaan.
Si Ben Zayb (Ibanez) ay isang
mamahayag.
4. Ang tabo ay isang katutubong
batalan. Ang tabo sa kasalukuyan ay
karaniwang latang pinagbasyuhan ng
gatas, kape o ano man. Mula sa abang
bataan hanggang sa makabagong
banyong may gripo at dutsa sa
Pilipinas ay may tabo. Noon ang tabo
ay karaniwang pang-ilalim na bahagi
ng bao ng niyog.
Mga Tanong at Sagot
1. Paano pinaghahambing ni Rizal ang
Bapor Tabo at ang Pamahalaan?
Tugon
a. Sa pagkakaroon ng 2 lugal ng tao sa
kubyerta at sa ilalim ng kubyerta,
tulad ng paglalagay ng pamahalaan na
may mga taong mataas ang uri, tulad
ng mga Kastila, mayayaman at prayle:
at mga abang mamamayang tulad ng
mga mestiso at indiyo.
b. Sa mabagal nguni’t mapagmalaking
palakad tulad ng pamahalaan na halos
hindi nakausad sa may 300 taong
pamumuno sa Pilipinas.
c. Sa pagkulapol na pinturang puti -
nagpapanggap na malinis at marangal
a.
likod ng pinta tulad ng mga walang
katarungang pagpatay at pagbilanggo,
ng mga kabulukan, katiwalian at iba
pa sa pamahalaan at simbahan.
d. Sa bilog na anyo ng bapor -
nagpapakilalang ang pamahalaan ay
walang malinaw na kaanyuan; walang
plano ng pagiging unahan, hulihan,
tagiliran na tulad ng pamahala noon na
walang yaring plano ng pagpapalakad.
e. Sa paggamit ng makina at tikin
tulad ng pamahalaan, may
namamahalang sibil, tulad ng Kap.
Heneral at iba pang taong pamahalaan
at ang prailesya o mga kura. Noon ay
may union of church and state o
pagiging magkatulong ng pamahalang
sibil at ng simbahan sa pagpapalakad
ng mga suliraning pampulitika at
pangkabuhayan ng bayan. Alin ang
makina at alin ang tikin? Ang makina
na siyang tuwirang nagpapatakbo sa
bilog na bapor ng pamahalaan, bilog
sapagkat walang plano at di alam kung
saan ang patungo at saan ang pabalik,
ay siyang pamahalaang sibil,
samantalang ang mga tikin ay siyang
mga kura na nagsasabi kung saan
dapat patungo ang bapor ng
pamahalaan. (Dapat mabatid kung ano
ang tikin.
2. Bakit inis na inis si Donya
Victorina?
Tugon
Iniwasan siya ng mga lalaki sa itaas ng
kubyerta.
3. Anu-ano ang ibubuti ng malalim na
kanal na mag-uugnay sa lawa ng
Laguna at look ng Maynila ayon kay
Simoun?
Tugon
a. Makapagtitipid ng lupa. Ang liku-
likong Ilog Pasig ay mahalinhan ng
tuwid na kanal.
b. Iikli ang paglalakbay; uunlad ang
negosyo.
k. Maiiwasan ang mga putik at burak
sa mga pampangin ng Ilog Pasig.
d. Giginhawa ang paglalakbay.
4. Anu ano ang tutol dito ni Don
Custudio?
Tugon
a. Malaki ang gugulin
b. Maraming bayan ang
kakailanganing sirain
k. Walang ibabayad sa mga
manggagawa
5. Anu-ano ang tugon ni Simoun dito?
Tugon
kailangang mawasak, sirain ito.
b. Kung walang ibabayad sa gagawa,
gumamit ng mga bilanggo.
k. Kungdi sapat ang mga bilanggo
pagawain ng walang bayad ang taong-
bayan na magdadala ng sariling
pagkain at kasangkapan. Sa ganito raw
paraan natayo ang piramide sa Ehito at
koliseo Sa Roma na hinahangaan
ngayon kaugnay ng pangalan ng mga
paraon at mga pinuno ng Roma
gayong limot na natin ang libu-libong
nagamatay na mangagawa roon. Ang
mga patay ay patay na ang tanging
malakas ang binibigyang katwiran at
panahon;
d. At di raw maghihimagsik ang bayan
tulad ng mga Ehipsio.
6. Dahil sa mga panukala ni Simoun at
kanyang tandisang patutsada kay P.
Sibyla at Don Custodio, ano ang
naging palagay sa kanya ng nasa itaas
ng kubyerta?
Tugon
a. Siya ay isang mulatong (mestisong)
Amerikano.
b. Mestisong taga-India at Ingles
naman daw.
7. Bakit nangigilag ang mga prayle at
sina Don Custodio kay Simoun?
Tugon
Ito’y kaibigan ng Kapitan Heneral,
doon pa sa Habana, Kuba.
Dagdag na mga Tanong at Puna
1. Mararahas ang mga balak ni
Simoun. Lahat ay makakapagpahirap
sa mga mamamayan.
2. Si Don Custodio ang ipinalalagay
na pinakamatalinong tagapayo ng mga
puno sa Pilipinas.
3. Si Padre Sibyla ay pangalawang
rektor ng UST.
Kabanata II
Sa Ilalim ng Kubyerta
Buod
Tinungo ni Simoun ang ibaba ng
kubyerta. Masikip sa pasahero ang
ilalim ng kubyerta. Naroon ang
dalawang (2) estudyate na
pinakukundanganan ng iba-si Basilio
na nag-aaral ng medisina at mahusay
ng manggamot at isang katatapos pa
lamang sa Ateneo, isang makata, si
Isagani. Kausap sila Kap. Basilio.
Napag-usapan si Kap. Tiyago.
Pinauwi raw siya, ani na naging
tagapayo ng kapitan nitong mga
huling araw. Napaling ang usapan sa
paaralang balak ng mga estudyante
ukol sa pagtuturo ng mga Kastila.
Hindi raw ito magtatagumpay ayon
kay Kap. Basilio. Magtatagumpay,
ayon sa dalawang binata. Lumayo ang
matandang Basilio. Napag-usapan si
Paulita Gomez, ang kasintahan ni
Isagani at tukod ng ganda, mayaman
at may pinag-aralan kaya nga lamang
ay tiya si Donya Victorina.
Ipinahahanap ni Donya Victorina kay
Isagani ang asawa , si De Espadaña,
na sa bahay pa ni Padre Florentino,
amain ng binata, nagtatago.
Dumating si Simoun at kinausap ng
magkabigan. Ipinakilala ni Basilio kay
Simoun si Isagani. Sinabi ni Simoun
na di niya nadadalaw ang lalawigan
nina Basilio sapagka’t ang lalawigan
nina Basilio sapagka’t ang lalawigang
ito’y mahirap at di makabibili ng
alahas. Matigas na tumutol Si Isagani
at anya: Hindi kami namimili ng
alahas dahil di namin kailangan.
Napangiti si Simoun. Nasabi raw
niyang dukha ang lalawigan, dahil ang
mga pari sa simbahan ay Pilipino.
Nag-anyaya si Simoun sa pag-inom ng
serbesa. Tumanggi ang dalawa. Ayon
kay Simoun, Sinabi ni Padre Camorra
na kaya tamad ang mga Pilipino ay
dahil pala-inom ng tubig at di ng
serbesa. Mabilis na tumugon si
Basilio; Sabihin ninyo kay Padre
Camorra na kung siya ay iinom ng
tubig sa halip ng serbesa, marahil ay
mawawala ang sanhi ng mga usap-
usapan. At dagdag ni Isagani:
lumuluhod sa alak at sa serbesa na
pumapatay ng apoy; na kapag pinainit
ay sumusulak; nagiging malawak na
dagatan at gumugunaw ng
santinakpan. Hindi niya pinakinggan
ang pagsingkil ni Basilio.
Itinanong ni Simoun kung ano ang
itutugon niya sakaling itanong ni
Padre Camorra kung kailan magiging
sulak at malawak na karagatan ang
tubig. Tugon ni Isagani: Kapag
pinainit ng apoy; sa sandaling ang
mumunting ilog na watak-watak ay
magkakasamasama sa kailalimang
hinuhukay ng tao. Binigkas ni Basilio
ang isang tula ni Isagani na rin ukol sa
pagtutulong ng apoy at tubig sa
pagpapatakbo sa makina (steam
engine). Pangarap daw ayon kay
Simoun dahil ang makina ay
hahanapin pa.
Nang umalis si Simoun saka lamang
nakilala nang lubusan ni Isagani ang
mag-aalahas na tinawag na Kardinal
Moreno. May dumating na utusan.
Ipinatawag ni Padre Florentino ang
pamangkin. Nguni’t nakita ng kapitan
si Padre Florentino at ito’y
inanyayahang pumanhik sa ibabaw ng
kubyerta.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Bakit kalakaran sa matanda, tulad ni
Kap. Basilio na nakatatagpo ng
balakid sa lahat ng dako samantalamg
ang kabataan ay masigasig sa mga
balak, tulad nina Isagani?
Tugon
Marami nang kabiguang naranasan
ang matatanda kabiguan sa sarili
nilang mga pangarap at balak noong
kanilang kabataan samantalang ang
mga bata ay may maapoy pang
damdamin na gatong sa kanilang mga
balak at adhikain.
Di pa sila nakararanas ng maraming
kabiguan. Dahil dito, kahit papaano,
ang daigdig ay sumusulong,
umuunlad.
2. Bakit nangiti si Simoun nang
matigas tumugon si Isagani na kaya di
namimili ng alahas ang kanyang mga
kababayan ay dahil hindi nila ito
kailangan?
Tugon
Kung ang ngiting iyon ay palibak o
patuya, iyon ay dahil alam ni Simoun
na di totoo. Mahiligin sa alahas ang
mga Pilipino. Kung iyon ay ngiti ng
kasiyahan ay masasabi nating dahil sa
nakita ni Simoun kay Isagani ang
isang katangiang hinahangaan niya at
hinahanap lalaking matapang at
nakikipaglaban para sa karangalan ng
bayan.  Pagtutulungan ng Pilipino at Kastila sa
3. Ano ang palatandaan ni Simoun sa
pagiging dukha ng isang bayan noon?
Tugon
Ang pari sa bayan. Pag Pilipino,
dukha ang paroko; pag Kastila naman
mayaman. Kung pagsisimula pa
lamang ang isang paroko di pa
malakas ang kita, Pilipino ang
inilalagay dito; pag-umunlad na ito,
pinapasok na ng mga prayleng Kastila.
4. Totoo ba ang sabi ni Padre Camorra
na kaya tamad ang mga Pilipino ay
dahil hindi ito nagsisiinom ng serbesa?
Tugon
Hindi. Ito’y totoo para sa bayang
malalamig nguni’t di sa Pilipinas na
totoo nang mainit kadalasan ang
panahon. Tingnan ang palainom ng
tuba. Pagkainom ano? Bulagta! 
5. Ano ang tugon ni Isagani kay
Simoun?
Tugon
Na kung si Padre Camorra at mga
kasama nitong kastila ay nagbabawas
sa pag-inom ng alak, titino sila ng
kaunti at ang mga alingasngas nila,
lalo na sa kababaihan, ay
mabanawasan kundi man maalis. (Ito
kaya ay di tuwirang pangagaral ni
Rizal ukol sa alak?)
6. Ano ang ibig sabihin ni Isagani sa
pagiging sulak ng tubig? sa mumunti
at watak-watak na
ilog?
Tugon
Ang sulak (steam) ay pag-init at
pagkulo ng malamig at matimping
damdamin ng mga Pilipino; pagsulak,
himagsik! Ang mumunti at watak-
watak na ilog ay ang kawalang-
kaisahan ng damdaming Pilipino na
may matinding gawi ng pag tatangi-
tangi (regionalism). Kung ang mga
puta-putaking himagsikan lamang sa
Pilipinas na mula kay Lapu-lapu
hanggang kaina Diego Silang ay
walang tigil nang pagsiklab, ay naging
parang ilog na nauwi sa iisang dagat o
nagkaisa-isa at nagkasabay-sabay sa
isang pamumuno, matagal na sanang
gininaw ng dagat ng tubig na ito ang
Moong ng Kastila sa Pilipinas. 
7. Ano ang diwa ng tula ni Isagani na
bibigkas ni Basilio?
Tugon
Pagtutulugan ng tubig at ng apoy sa
isang makina (steam engine).
mahusay na sistema ng pamamahala.
8. Bakit pangarap lamang daw ito
ayon kay Simoun?
Tugon
Hahanapin pa raw ang makina. Ibig
sabihin may apoy nga at may tubig
nguni’t walang makina. Walang
makikitang pag-asa si Simoun sa
pagkakasundo ng mga Pilipino at
Kastila.
9. Paano nagkakilala sina Simoun at
Basilio?
Tugon
Sa bahay ni Kapitan Tiyago ay isa sa
madalas dumalaw si Simoun na
pinaghihinalaan ng lahat, pati si
Basilio, na isang naghahangad
makamana sa yaman ng Kapitan.
Kabanata III
Ang mga Alamat
Buod
Dinatnan ni Padre Florentino na
nagtatawanan na ang nangasa
kubyerta. Nagdaraingan ang mga
prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino
at pag-uusig sa mga bayarin sa
simbahan. Dumating si Simoun.
Sayang daw at di nakita ni Simoun
ang mga dinaanan ng bapor. Kung
wala raw alamat ay walang kuwenta
sa kanya ang alinmang pook ayon kay
Simoun. Isinalaysay ng kapitan ang
alamat ng Malapad-na-bato. Ito raw ay
banal sa mga katutubo noong una
bilang tahanan ng mga espiritu. Nang
panahanan daw ng mga tulisan ay
nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa
mga tulisan.
Sinabi ng Kapitan na may isa pang
alamat na ukol kay Donya Geronima.
Si Padre Florentino ang nahingang
magkuwento. May magkasintahan
daw sa Espanya. Naging arsobispo sa
Maynila ang lalaki. Nagbabalatkayo
ang babae. Naparito at hinihiling sa
arsobispo na sundin nito ang pangako
pakasal sila. Iba ang naisip ng
arsobispo. Itinira ang babae sa isang
yungib na malapit sa Ilog Pasig.
Nagandahan si Ben Zayb sa alamat.
Nainggit si Donya Victorina na ibig
ding manirahan sa kuweba. Tinanong
ni Simoun si Padre Salvi. Sa inyong
palagay, hindi ba higit na mainam ay
ilagay sa isang beateryo tulad ni Sta.
Clara? Hindi raw siya makakahatol sa
mga ginawa ng isang arsobispo, ayon
kay padre Salvi. At upang mabago ang
paksa ay isinalaysay ang alamat ni San
Nicolas na nagligtas sa isang Intsik sa
pagkamatay sa mga buwayang naging
bato nang dasalan ng intsik ang santo.
Nang datnan nila ang lawa ay
nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan
kung saan sa lawa napatay ang isang
Guevarra, Navarra o Ibarra.
Itinuro ng Kapitan. Naghanap si
Donya Victorina ng bakas ng
pagkamatay ng tubig labingtatalong
taon matapos mangyari iyon.
Nakasama raw ng ama ang bangkay
ng anak, ani Padre Sibyla. Iyon daw
ang pinakamurang libing, ayon kay
Ben Zayb.
Nagtawanan ng iba! Si Simoun ay
namumutla at walang kibo. Ipinalagay
ng Kapitan na si Simoun ay nahilo
dahil sa paglalakabay.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Dito’y makikitang naalis ang
paniwala ng ating mga nuno sa mga
espiritu at pamahiing lalo
Pang nakaiinis ang pangrelihiyon.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nauwi sa mga alamat ang
usapan sa ibabaw ng kubyerta?
Tugon
Binatak dito ni Simoun ang alamat sa
Ilog Pasig at isa ang inaasahan niyang
mapag-uusapan ang kay Donya
Geronima na siya niyang magagamit
sa pagbabawas ng kulo sa kanyang
dibdib laban sa nagbabanal-banalang
si Padre Salvi na batid ni Ibarra ay
lumalapastangan sa kapurihan ni
Maria Clara sa kumbento ng Sta.
Clara.
2. Ano ang pagkakahawig ng alamat
ng Malapad-na-Bato sa kasaysayan ng
Pilipinas?
Tugon
Noong una ang Malapad-na-Bato ay
pinaniniwalaang lugal ng mga espiritu
at maligno, isang pugad ng pamahiin.
Gayon din ang Pilipinas na noong
bago dumating ang mga Kastila ay
pinamamayanihan ng mga pamahiin
Kapre, tiyanak, tikbalang aswang, at
iba pa. Nang ang Malapad-na-Bato ay
pagtaguan ng mga tulisan, nabatid ng
mga tao na walang katotohanan ang
masasamang espiritu sapagka’t walang
nangyaring sa mga tulisan. Mga
tulisan naman na nanghaharang at
pumapatay sa mga napapadpad sa
Malapad-na-Bato ang
pinagkakatakutan ng mga taong
namamangka sa Ilog. Ang Pilipinas sa
tulong ng Kristiyanismo, ay di na
naniniwala sa mga espiritu at
pamahiin na pinatunayan ng mga
prayleng Kastila’y walang
katotohanan. Sila’y tulisang Kastila
naman natatakot ngayon.
Kabanata IV
Kabesang Tales
Buod
Si Tandang Selong umampon kay
Basilio sa gubat ay matanda na. Ang
ama ng dalagang si Lucia, si Kabesang
Tales, na anak ni Tandang Selo, ay isa
nang kabesa de baranggay. Yumaman
ito dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa
isang namumuhunan sa bukid. Nang
makaipon ng kaunti ay naghawaan ng
gubat na nang ipagtanong niya ay
walang may-ari, ar ginawa niyang
tubuhan. Inisip niyang pag-aralin na sa
kolehiyo si Huli upang mapantay kay
Basilio na kasintahn nito. Nang ang
bukid ay umunlad ito ay inangkin ng
mga prayle. Pinabuwis si Kabesang
Tales. Tinaasan nang tinaasan ang
pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang
Tales. Nakipag-asunto sa mga prayle.
Matigas ang sabi ni Kabesang Tales.
Ipinakita ng mga prayle ang kanilang
titulo sa lupa. Wala. Naging kawali si
Tano. Di ibinayad ng kapalit ang anak.
Anya: Binungkal ko’t tinamnan ang
lupang ito, namatay at nalibing dito
ang aking asawa’t anak na dalaga {si
Lucia} sa pagtulong sa akin kaya’t di
ko maibibigay ang lupang ito kundi sa
sino mang didilig muna rito ng
kanyang dugo at maglilibing muna ng
kanyang asawa’t mga anak. At anya
pa rin ukol sa pagiging kawal ni Tano,
ako’y bumabayad sa abogado. Kung
mananalo ako sa asunto ay alam ko na
ang aking gagawin upang siya’y
mapabalik; nguni’t kung ako’y matalo,
di ko na kailangan ang anak. 
Tinanuran ni Kabesang Tales ang
kanyang bukid. Lagi siyang may
pasang baril. Di makapasok doon ang
sino man dahil balita si Kabesang
Tales sa pagbaril. Nagdala siya ng
gulok. Balita sa arnis ang kabesa.
Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya
ng palakol. Si Kabesang Tales ay
nahulog sa kamay ng mga tulisan at
ipinatubos. Isinanla ni Huli ang
kanyang mga hiyas liban sa isang
locket o agnos na bigay sa kanya ni
Basilio. Hindi rin nakasapat ang
panubos. Ipinasyang mangutang kay
Hermana Penchang at maglingkod
dito bilang utusan. Noon ay bisperas
ng Pasko. Kinabukasan.
Araw ng Pasko ay maglilingkod na
siyang alila. Masalimuot ang naging
panaginip ni Huli nang gabing iyon.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Ang agnos ni Huli ay agnos ni
Maria Clara na ipinagkaloob sa isang
ketongin na napagaling ni Basilio.
Ibinayad ng ketongin kay Basilio ang
agnos at ito naman ay inihandog ni
Basilio kay Huli.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit mahirap maging cabeza de
barangay noon?

Tugon
Siya ay isa lamang tagapaningil ng
buwis at kung may di magbayad ay
siya pa ang nagpapaluwal.
2. Ano ang ibig sabihin ni Kabisang
Tales sa magiging lupa rin tayo at
hubad tayong talaga nang ipanganak?
Tugon
Hindi dapat matakot sa kamatayan
dahil tayo namang lahat ay
mamamatay at ano ang ikatatakot sa
karalitaan ay nagsimula tayo sa
kahirapan sa walang damit.
3. Anong batas ang pumanig sa mga
paring korporasyon upang makuha
ang lupa ni Kab. Tales?
Tugon
Wala kundi ang batas ng pansariling
kaligtasan ng mga eskribano at hukom
na takot sa korporasyon ng mga kura.
Kaya silang ialis sa tungkulin ng mga
prayle. Ang totoo, mabuti ang mga
batas ng mga kastila na dapat
ipasunod ngunit pinasasama ito ng
mga namamahala. Gayong walang
naipakitang katibayan ang
korporasyon, nakuha nilang masaklit
ang lupa ni Kabesang Tales. Isa ito sa
mga nakatulong sa katamaran ng mga
Plipino. Bakit ka pa magsasakit na
gumawa at umunlad kung ito ay
kakamkamin lamang sa iyo
pagkatapos?  Ang lahat ay nakapaghahanap-buhay
4. Bakit matagal na di kinausap ni
Tandang Selo ang anak ni Kabesa?
Tugon
Dahil pinayagang magkawal si Tano
at di ibinayad ng kapalit na maaaring
gawin noon. Noon ay sadyang
nangunguha ng kabataang
pinagkakawal nguni’t maaaring
kumasundo sa isang sadyang
napauupang kapalit at ang isang anak
ng maykaya ay maaaring di na
magkawal.
5. Bakit sinabi ni Kab. Tales na kung
siya’y matatalo sa usapin ay di na niya
kailangan ang anak?
Tugon
Kung matatalo siya sa usapin wala na
rin siyang maibibigay na kinabukasan
sa kanyang anak at kaya puspusan ang
ginagawa niyang paglaban ay sa
kapakanan din ni Tano ang kanyang
hangad ito ang magiging tagapagmana
ng kanyang lupain.
6. Sa ano inihambing ng ilan si Kab.
Tales sa kanyang pakikipag-asunto sa
mga prayle?  na Haring Melchor. Itinanong kay
Tugon
Palayok na bumangga sa kaldero;
langggam na kumakagat kahit na
siya’y tiirisin  naman. Kasunod naman ay mga
lamang.
7. Bakit kung kailan pa walang
makalapit na tulisan sa lupain ng
dinukot ng mga tulisan?
Tugon
Noong una’y walang makalapit na
tulisan sa lupain ng kabesa dahil sa
siya’y may baril noon at siya’y
magaling mamaril. Nang ipagbawal
ang baril, nagdala naman siya ng
gulok at siya’y balita sa arnis. Kaya
nang palakol na lamang ang dala niya
saka siya napangahasang lapitan at
dukutin ng mga tulisan upang
ipatubos.
8. Anong ginawa ni Huli ang
pinintasan ni Rizal?
Tugon
Ang pag-sa sa mga milagro. Inilagay
ni Huli ang perang napagbilhan ng
kanyang mga alahas sa ilailim ng
imahen ng Birhen at umaasang iyon
ay magiging doble kinabukasan.
Sinana’y ng mga prayle noon ang mga
Pilipino sa ganitong pag-asa sa mga
milagro upang matuto pang magtiis
ang mga katutubo at iasa ang kanilang
bukas sa pagmimilagro ng kanilang
mga patrong santo sa halip na gumawa
sila ng mga paraang maaaring sa pag-
uusig sa maykapangyarihan ay
humantong sa himagsikan. Ito kaya
ang nakatulong sa ating pagpapaubaya
ng lahat ky Bathala o ang kaisipan
natin na bahala-na?
Kabanata V
Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
Buod
Gabi na’t inilalakad na ang prusisyong
pang-noche buena nang dumating si
Basilio sa San Diego. Naabala sila sa
daan dahil nalimutan ng kutsero ang
sedula nito at ito’y kinakailangang
bugbugin muna ng mga guwardiya
sibil.
Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang
pinaka-matandang taong nabuhay sa
mundo. Kasunod na idinaan ang mga
imahen ng tatlong Haring Mago.
Nakapagpaalaala kay Sinang ang itim
Basilio kung nakawala na ang kanang
paa ni Bernardo Carpio na naipit sa
kabundukan ng San Mateo. Kasunod
sa prusisyon ang mga batang
malulngkot sa pag-ilaw. Si San Jose
batang may mga parol. Nasa dulo ng
prusisyon ang Birhen.
Natapos ang prusisyon. Napuna ng
mga sibil na walang ilaw an parol ng
karitela. Pinarusahan uli ng mga sibil
ang kutsroong si Sinong. Naglakad na
lamang si Basilio.
Tanging bahay ni Kap. Basilio ang tila
masaya sa mga nadaraanan ni Basilio.
May mga manok na pinapatay.
Nasilip ni Basilio na ang Kapitan ay
nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at
kay Simoun.. nagkakaunawaan na
tayo, G. Simuon, ani Kapitan Basilio,
Tutungo tayo sa Tiani upang tingnan
ang inyong mga alahas. Nagbilin ng
isang kairel sa relo ang alperes. Isang
pares na hikaw naman ang
ipinakikibili’ ng kura. (Bakit kaya
hikaw?)
Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon
ay may kasindak-sindak na pagkatao.
sa bayang ito maliban sa amin.
Sa bahay ni Kap. Tiyago ay
iginagalang si Basilio, lalo na ng
matandang utusan, nang makitang
tumistis ng isang maysakit si Basilio
na parang walang ano man.
Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat.
Mga kalabaw na namatay, mga
katulong na napipiit at namatay ang
matandang nagtatanod sa gubat.
Nanghinayang si Basilio nang mabatid
na sa katandaan namatay ang
matanda.. Ibig niyang makatistis ng
tao. Ang huling balita’y ukol sa
pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab.
Tales. Di nakakain ng hapunan si
Basilio.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Si Basilio ay katiwala ni Kap.
Tiyago.
2. Ang mga pag-aari nina Ibarra ay
sinasamsam ng pamahalaan (at ng
simbahan) at ipinagbili ang ilan. Si
Kap. Tiyago ang nakabili ng gubat
nina Ibarra. Iyonang tinatanuran ng
matandang namatay.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nasabi ng kutserong si Sinong
na noong panahon ng mga santo ay
walang guwardiya sibil?
Tugon
Dahil sa mga pahirap na tinatanggap
niya sa mga sibil, nasabi ni Sinong na
walang sibil noon sapagka’t di
maaaring tumanda nang gayon si
Metusalem at di maaaring maging pari
na papagitna pa sa dalawang haring
puti si Melchor na isa sa tatlong
Haring Mago.
Tiyak daw na mabibilanggo si Haring
Melchor.
2. Bakit naging kapani-paniwala sa
mga mangmang na Pilipino noon ang
alamat ni Bernardo Carpio?
Tugon  1. Totong malaki ang bilang ng mga
Ito ay pinalaganap na talaga ng mga
Katila. Si Bernardo Carpio ay isang
likhang guniguni na hango sa isang
alamat na hiram sa Mehiko, dumating
dito bilang tauhan sa isang awit o
isang korido, at sa nilakad-lakad ng
mga taon ay ginawang katutubo at
kinilalang hari ng mga mangmang na
ring Pilipino. Sinasabing sa
pamamagitan ng lalang ng mga kastila
ay naipit ng nag-uumpugang bundok
sa Montalban {sa Rizal} si Bernardo
Carpio nguni’t unti-unti nang
nakakawala at sa panahon ni Sinong
ay kanang paa na lamang ang di
naiaalpas. Pagnakawala raw si
Bernardo Carpio ay siya ang
mamumuno sa mga Pilipino sa
paghihimagsik laban sa mga Kastila.
Kung isang katutubo o mga kura na
rin ang nagsimula ng ganitong alamat
ay di natin matiyak nguni’t ay
pinabayaan ng mga Kastila, at
tinulungan pang yumabong sa isipan
ng mga Pilipino sa pamamgitan ng
mga aral na ang pagtitiis at
pagpapakasakit ay nagtatamong
kaluwalhatian sa langit. Dahil sa mga
kuwentong tulad nito, nawawala o
mababawasan ang paghahangad ng
mga Pilipino na ihanap ng lunas ang
kanilang mga kapihan. Hihintayin na
lamang nila ang paglaya nila ang
paglaya ni Bernardo Carpio, ng
kanilang hari, at saka na sila
magbabagon.
Mga Tanong na Maaaring Talakayin
Ang mga sibil ay karaniwang mga
Pilipino rin noong panahon ng
Hapones, higit daw na mahigpit
magparusa ang mga Pilipinong
naglilingkod sa garison kaysa mga
Hapones na rin. Ang mga gerilyo ay
gumagamit ng maraming uri ng
pagpatay na totoong
nakapanghihilakbot. Noong
kalaganapan ng kilusan ng Huk (1946-
1956), ang mga pagpapahirap at
pagpatay ng Huk at mga kawal na rin
ng pamahalaan ay nakapangingilabot
din.
Bakit nagkaganito ang mga Pilipino?
Ibatay ang tugon sa mga paglalarawan
ng buhay sa Noli at Fili at sa ating
mga ulat na pangkasaysayan.
Makakabangon kaya tayo bilang isang
lahi?
Kabanata VI
Si Basilio
Buod
Nang tumutunog ang mga batingaw ng
noche buena si Basilio ay palihim na
nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan.
Kaya’t paaninaw na tinungo ni Basilio
ang libing ng kanyang ina. Ipinagdasal
ang kaluluwa ng ina at gunita ng
nakaraang may 13 taon.
Namatayan ang kanyang ina. May
dumating na lalaking sugatan.
Pinahakot siya ng kahoy na
ipansusunog sa bangkay ng ina at ng
sugatang lalaki. May dumating pang
isang lalaki. Tumulong ito sa
pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing
sa kanyang ina.
Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng
Maynila. Maysakit at gulanit ang
damit. Ninais nang pasagasa sa mga
karuwahe dahil sa hirap at gutom.
Natagpuan niya sina Kap. Tiyago na
katatpos dalhin sa beateryo si Maria
Clara. Kinuha siyang katulong o
utusan. Ping-aral sa Letran. Unang
taon: wala siyang nabibigkas kundi
ang pangalan niya at ang salitang
adsum o narito po. Minaliit siya dahil
sa luma at gulanit na suot. Gayunman
ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon.
At nang matuos niyang sa tatlo o apat
na paraan sa kanyang klase ay may 40
lamang ang nagtatanong di na sumama
ang loob niya. Nang magsulit, natugon
niya ang tanong sa kanya at ang marka
niya para sa unang taon ay aprovado.
Ang siyam niyang kasamahan sa
pagsusulit ay nangag-ulit na lahat.
Ikatlong taon. Naisipan ng professor
na Dominiko ang pagtanong kay
Basilio na akala niya’y tanga upang
magpatawa sa klase. Natugon ni
Basilio ang tanong. Parang loro siya sa
pagsagot. Noo’y di na tinanong si
Basilio. Bakit pa tatanugin ito’y di
naman nakapag-papatawa sa klase?
Nawalan ng sigla sa pag-aaral si
Basilio.
Nguni’t isang professor niya ang
nasiyahang tumanggap ng hamon ng
mga kadete sa isang pasyalan at
nagyakag ng mga estudyante niya na
inilaban niya sa mga kadete sable
laban sa baston. Namayani si Basilio
sa labanan. Nakilala ng professor.
Nang magtapos: sobresaliente at may
mga medalya pa.
Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle
mula nang magmongha si Maria
Clara. Pinalipat si Basilio sa Ateneo
Municipal. Malaki ang natutuhan ni
Basilio. Nagsulit siya sa
pagkabatsilyer. Ipinagmalaki siya ng
kanyang mga profesor. Nakasulit siya
at kumuha ng medisina. Pagkatapos,
naging matiyaga at masigasig sa pag-
aaral si Basilio. Kaya di pa man
nakakatapos ay nakapanggamot na
siya. At huling taon na ng pag-aaral ni
Basilio. Pagkatapos niya’y pakaksal
na sila ni Huli.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
mag-aaral sa klase noong panahon
nina Rizal – 300 hanggang 400 sa
isang klase. Paano magiging mabisa
ang pagtuturo?
2. Dito’y inilarawan ni Rizal ang higt
na kaunlaran ng mga Hesuwita sa
Ateneo kaysa mga Dominiko na
siyang halos namamahala sa pagtuturo
sa Pilipinas.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit kailangang palihim pa ang
pagtungo ni Basilio sa gubat na ari ni
Kap. Tiyago?
Tugon
Ayaw na niyang maungkat nino man
ang kanyang kahapon. Siya’y
pinaghahanap pa rin ng bats sa likod
ng may 13 taon nang nakakalipas.
(Alalahaning buhay pa si Padre Salvi
na bahagi ng pamahalaan).
2. Ano ang kapuna-na sa
pagkakapagaling ni Basilio sa
ketonging nilimusan ni Maria Clara ng
isang agnos na mamahalin?
Tugon
Kahit nitong mga panahon ito ay may
ilan pang naniniwala na ang ketong ay
nakakahawa at di napapagaling. Sa
sandaling magkaketong ang iasng tao
siya ay ibinibilang nang patay
nabubuhay na patay walang pag-asa at
kadalasa’y pinatitira sa mga
malalayong kabundukan upang hindi
makahawa. Lalo pa noong panahon
nina Rizal. Maalaala na ang ketonging
ito na nilimusan ni Maria Clara ng
agnos ay sumagip ng isang bata na
nalulunod sa knal. Sa halip na
pasalamatan ay pinagpapalo at
pinarusahan. Mabuti pa raw nalunod
na ang bata kaysa mahawa. Nguni’t
noon pa man ay naniwala na si Rizal
na ang ketong ay mapapagaling. Kung
totoong may katibayan si Rizal sa mga
pangyayaring inilarawan niya sa Noli
at Fili isang estudyante lamang nguni’t
masigasig at palaaral na tulad ni
Basilio ay nakapagpagaling ng isang
ketongin.
Kabanata VII
Si Simoun
Buod
Pauwi na sana si Basilio nang may
marinig siyang mga yabag at liwanag
na palapit. Nangubli siyan sa puno ng
baliti. Sa kabila ng puno tumigil ang
dumating. Nakilala ito ni Basilio-ang
mag-aalahas nang mag-alis ito ng
salamin. Nangsimulang maghukay si
Simoun sa tulong ng isang asarol.
Naalaala si Basilio. Ito ang taong
tumulong sa paglilibing sa kanyang
ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking
doon namatay. Nag-isip si Basilio.
Sino sa dalawang lalaking ito ang
namatay o ang buhay na nagbubuhay
Simoun- ang si Ibarra?
Napakita na kay Simoun si Basilio at
nag handog ng pagtulong bilang ganti
sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay
13 ton na ang nakalilipas. Tinitutukan
ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako
sa palagay mo? tanong ng mag-
aalahas. Tugon ni Basilio. Kayo po’y
isang taong mahal sa akin, kayo’y
ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin,
na patay na at ang mga kasawian sa
buhay ay madalas kong
ikinalulungkot. Lumapit si Simoun sa
binata.
Aniya: Basilio, ika’y naghahawak ng
isang lihim na maaring magpangayaya
sa akin, at ngayo’y natuklasan mo pa
ang isa na kung mabubunyag ay
ikasisira ng aking mga balak. At sinabi
ni Simoun na dapat ay patayin na niya
si Basilio upang iligtas ang kanyang
layunin. "Gayunman, hindi ko marahil
pagsisihan na ika’y di ko patayin.
Gaya ko rin ay may dapat kang
ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw at ako
ay uhaw sa katarungan Dapat tayong
magtulungan.  Isagani at Macaraeg. Nguni’t baka di
At inamin ni Simoun na siya nga si
Ibarra. Isinalaysay nito ang
pagkakapaglibot sa buong daigdig
upang magpakayaman. Nagbalik
upang ibagsak ang pamahalaang
marumi sukdang ipagdanak ng dugo.
Siya raw ay sadyang nagpapalala sa
pag-iimbot at pagmamalabis ng taong
pamahalaan at simbahan upang
gisingin ang damdamin ng bayan sa
paghihimagsik.
Nguni’t sinuwatan niya sina Basilio at
mga kasamahan na nagbabalak
magtayo ng paaralan ng Wikang
Kastila at humihinging gawing
lalawigan ng Espanya ang pilipinas at
bigyan ng pantay na karapatan ang
mga Kastila at Pilipino. Ito raw ay
magbibigay daan sa Pilipinas sa
pagiging bayang walang sariling
pagkukuro, walang kalayaan at pati
kapintasan ay hiram dahil sa pagpipilit
manghiram ng wika. Ibig raw nina
Basilio na matulad ang Pilipinas sa
mga bansang magugulo sa Timog
Amerika (South Amerika).
Ayon kay Basilio ang kastila ay isang
wikang magbubuklod-buklod sa mga
pulo ng Pilipinas.
Ito’y pinabulaan ni Simoun. Anya:
Ang kastila kailanman ay di magiging
wikang pangkalahatan sa bayang ito ;
sapagka’t sa mga kulubot ng kanyang
isip at sa pintig ng kanyang puso ay
wala ang mga akmang pananalita sa
wikang iyan. Iilan lamang daw ang
nakapagsasalita ng Kastila. At ang
iilang ito ay mawawalan ng sariling
kakayahan, magpapailalim sa ibang
utak, paaalipin. Tinuligsa ni Simoun
ang mga pangkat na naghahangad
luminang sa wikang Kastila at di sa
kaalamang magsalita o sumulat sa
sarili nilang wika.
Tinuligsa rin niya ang mga
nagpapanggap na di sila maalam
magsalita at umunawa ng sariling
wika.
Mabuti, ani Simoun, at hangal ang
pamahalaang Kastila na ayaw
magpaturo ng wika nito sa mga
nasasakupang di tulad ng Rusya at
Alemanya. Ani Simoun: Kayo’y
nakalilimot na habang ang isang bayan
ay may sariling wika, napananatili rin
nito ang kanyang paglaya. Ang wika
ay isang pag-iisip ng bayan .
Inihimutok ni Simoun na ang kilusan
ng kabataan sa pagpapaturo ng Kastila
ay ipinagdurusa ng kanyang loob.
Naniniwala siyang matapat sa
kabataang ito ang paniniwala na sa
kapakanan ng bayan ang kanilang
ginagawa. Ninais niyang kausapin sina
siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin
niyang pagpapatayin ang mga ito.
Nagpatuloy si Simoun ukol sa
kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod
sa isang pag-aaksaya ng panahon ay
nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa
sa wala at tinutulungan ninyong
magyuko ng ulo sa mga
mapangamkam. Ayaw silang matulad
kayo sa mga Kastila? Napakabuti!
Paunlarin ninyo ang katutubong ugali.
Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa
Kortes? Mabuti. Ano ang magagawa
ng isang tinig sa karamihan? Habang
nagmamaramot sila sa pagbibigay ng
karapatan sa inyo lalong malaki ang
matatamo ninyo pagkatapos upang
ibagsak sila at gantihan ng sama ang
sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang
wika, paunlarin ang isang katutubong
wikain nang mawala ang pagtatangi-
tangi at magkaroon ng mga layuning
pambansa. Huwag hayaang
magpalagay ang Kastila na sila ang
panginoon dito at sila’y bahagi ng
bayang ito kundi manlulupig at
dayuhan. Sa gayo’y matatamo ninyo
ang paglaya. Iyan ang dahilan at
binayaan ko kayong mabuhay! 
Nakahinga si Basilio. Aniya’y di siya
pulitiko. Lumagda siya sa kahilingan
ukol sa paaralan dahil inaakala niyang
iyo’y mabuti. Sa panggagamot daw
siya nakaukol. 
Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay
di makapanggagamot nang mahusay si
Basilio ayon kay Simoun. Ang sakit
ng bayan ay siyang higit
nangangailangan ng kagamutan.
Walang halaga ang buhay na di
nauukol sa isang layuning dakila,
parang isang bato sa linang sa halip
maging sangkap sa isang gusali. 
Ani Basilio pinili niya ang siyensiya
para makapaglingkod sa bayan. Nauwi
sa kadakilaan ng karunungan ang pag-
uusap. Ang karunungan ay
panghabangpanahon, makatao at
pandaigdig. Sa loob ng ilang daantaon,
kapag ang sangkatauhan ay tumalino
na, kung wala nang lahi-lahi, lahat ng
bayan ay malaya at wala nang mang-
aalipin at napaaalipin, iisa na ang
katarungan at lahat ng tao’y
mamamayan na ng daigdig at ang
tanging layunin ng tao ay pagkakamit
ng karunungan, ang salitang
kagitingan at pag-ibig sa bayan
ituturing na panatisismo o kabaliwan
at ikabibilanggo ng nagsasabibig nito. 
Napailing si Simoun. Upang makaabot
daw sa kalagayang sinabi ni Basilio
ang daigdig kailangan munang lumaya
ang mga tao at ito ay nangangailangan
namang pagpapadanak ng dugo upang
ang mga sinisikil ay makalaya sa
mapaniil. Pangarap lamang daw ang
kay Basilio. Ang kadakilaan ng tao ay
di magagawa sa pagpapauna sa
kanyang panahon kundi nasa pagtugon
sa kanyang pangangailangan at
hangarin sa pag-unlad. 
Napuna ni Simoun na hindi naantig
ang kalooban ni Basilio. Inulos niya
ng tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun
na walang ginagawa si Basilio kundi
tangisan ang bangkay ng ina na parang
babae. Paano ako makapaghihiganti?
tanong ni Basilio. Ako’y dudurugin
lamang nila. Sinabi ni Simoun na
tutulungan siya. Hindi na raw
bubuhayin ng paghihiganti ang ina o
kapatid niya, tugon si Basilio. Ano
ang mapapala ko kung sila’y
ipaghihiganti? .
Makatulong sa iba nang di magdanas
ng gayon ding kasawian, tugon ni
Basilio. Ang pagpapaumanhin ay di
laging kabaitan, ito’y kasalanan kung
nagbibigaay-daan sa pang-aapi.
Walang mang-aalipin kung walang
paaalipin.
At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-
aaral ni Basilio ay maaaring danasin
nito ang dinanas ni Ibarra. Nagtaka si
Basilio. Siya na raw ang inapi ay siya
pa ang kamumuhian. Likas sa tao ang
mamuhi sa kanyang inaapi, ani
Simoun. Nguni’t di ko sila
pinakikialaman; pabayaan nila akong
makagawa at mabuhay. Tugon ni
Basilio na sinundan ni Simoun ng:
At magkaanak ng mababait na alipin
Ang mga damdaming mabuti o
masama ay namamana ng anak. Kayo
ay walang hangad kundi isang
munting tahanan, kaunting
kaginhawahan, isang asawa; isang
dakot na bigas; at iyan ang mithiin ng
marami sa Pilipinas, at kung iyan ay
ibigay sa inyo, ituturing ninyong
kayo’y mapalad na.  taon?
Magmamadaling araw na. Matapos
sabihing di niya pinagbabawalan si
Basilio sa pagbubunyag ng kanyang
lihim ay sinabing kung may kailangan
si Basilio ay magsadya lamang ito sa
kanyang tanggapan sa Escolta.
Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si
Simoun na nag-iisip: Di kaya niya
napaniwala si Basilio sa paghihiganti
o may balak itong maghiganti nguni’t
naglilihim lamang at nais sarilinin
iyon o sadyang wala nang hangad
maghiganti. Lalong nagtumining sa
loob ni Simoun ang matinding nasa na
makapaghiganti.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Matatanto sa pag-aakala ni Basilio
na ang Kastila ay wikang siyang mag-
uugnay sa mga Pilipinong may iba’t
ibang wikain na isa si Rizal sa mga
unang nag-isip sa pangangailangan
natin ng isang pambansang wika.
2. Si Ibarra kailanma’y di nakita ni
Basilio kundi nang dumating ito sa
gubat at makatulong niya sa
paglilibing sa kanyang ina. Nang
dumating si Ibarra. Di pa nakikita ito
ni Basilio, ay nangyari na ang
pagtatago niya sa mga guwardiya
sibil. Katapusan ng Oktubre nang
dumating si Ibarra sa Pilipinas mula sa
Europa. Ika-23 ng Disyembre nang
maganap ang habulan sa lawa.
Dalawang buwang maysakit si Basilio
sa gubat sa pagkakandili nina Tandang
Selo.
Bisperas ng Pasko nang maisipan
niyang hanapin ang ina at sila’y
magkita ni Ibarra sa unang
pagkakataon. Nang magkita sila uli ay
sa bahay na ni Kap. Tiyago nguni’t si
Ibarra ay nagbabalatkayo nang isang
Simoun at di nakilala ni Basilio. (Si
Basilio ay kilala ni Simoun). Palagi si
Simoun kina Kap . Tiyago sa
pagkukunwaring isang ganid na nag-
aabang ng mamamana sa maysakit na
Kapitan nguni’t sa totoo’y upang
makasagap ng balita ukol kay Maria
Clara.
3. Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun
ng kanyang paghihiganti 
a) Si Don Rafael 
b) Si Maria Clara  a. Na si Ibarra ay buhay pa.
c) Si Elias-pawang mga sinawing-
palad ng lipunang nais niyang iwasak.
Mga Tanong at Sagot
1. Si Elias at Ibarra ay kapwa di kilala
ni Basilio noong siya ay isa pa lang
sakristan. Paano natiyak ni Basilio na
si Simoun ay si Ibarra nang makita sila
sa gubat makaraan ang labimpitong-
Tugon  simbahan.
Si Basilio ay matalino at pinag-ugnay
niya ang mga pangyayari:
a. Bago namatay ang sugatang lalaki
ay nagbilin sa kanya na kung walang
darating sa gubat na iyon ay ariin niya
ang kayamanang nakabaon sa puno ng
balite. Ang dumating ay isang mestiso
na ngayo’y siyang humukay sa lugal
na pinagbaunan ng kayamanan.  Basilio.
b. Alam ni Basilio na mestiso ang
anak ni Don Rafael; ang namatay sa
gubat ay kayumanggi.
c. May sugat na taglay ang lalaking
namatay. Noon ay nabalitang napatay
sa lawa si Ibarra. Nguni’t ang mestiso
ay walang sugat. Samakatuwid, iyong
kayumanggi ang hinabol at
pinagbabaril sa lawa, hindi ang
mestisong si Ibarra.
2. Bakit di hinukay ni Basilio ang
kayamanan sa puno ng balite gayong
lagi siyang nasa libingan ng kanyang
ina sa loob ng 13 taon?
Tugon  Mentality). Mamaliitin na ng dating
Bilin ni Elias na hukayin niya ang
kayamanan at ariing kanya kung
walang darating na iba. May
dumating-si Ibarra. At nakalimutan na
ito ni Basilio. Tangi sa rito, malayo
nang kaunti sa puno ng balite ang
libing ni Sisa at gabi kung magtungo
roon nang palihim si Basilio.
3. Bakit ibinaon ni Ibarra si Sisa
nguni’t sinigan ang bangkay ni Elias?
Tugon 
Ibig ni Basilio na maibaon ang ina.
Bilin naman ni Elias na sunugin ang
kanyang bangkay.
4. Ani Simoun ay nakabatid si Basilio
ng dalawang lihim ukol sa kanya na
maaaring magpahamak sa kanya kung
ibubunyag ng estudyante. Ano ang
mga lihim na ito?
Tugon
b. Na si Ibarra’t si Simoun ay iisa. Ito
ay maaaring magpahamak sa kanya at
sa balak niyang paghihiganti.
5. Bakit di pinatay ni Simoun si
Basilio upang pangalagaan ang
kanyang lihim?
Tugon
a. Si Basilio ay katulad din niyang
sawimpalad sa pamahalaan at
b. Si Basilio ay di makapagsusuplong
dahil pinaghahanap din ito ng mga
sibil.
k. May mga utang na loob si Basilio
kay Simoun tulad ng inamin na rin ng
estudyante-pagkapagamot ni Ibarra
kay Sisa at pagkahukay ng
pinaglibingan nito.
c. Higit na paniniwalaan ng
pamahalaan si Simoun kaysa kay
d. Kailangan ni Simoun ang kabataang
tulad ni Basilio sa balak niyang
paghihimagsik. At sa kabataan ay si
Basilio ang higit sa lahat na
makauunawa kay Simoun.
6. Paano nakapang-aalipin ang isang
wika?
Tugon 
Kung ang wikang ito ay dating sa
isang mananakop, ito ay nagiging
sagisag ng kapangyarihan kaya’t ito ay
pinaghahangaran ng mga sakop dahil
katutubo sa tao ang maghangad na
tumaas, o tumayog. (Ito’y isa sa mga
mikrobyo ng isipang-alipin o Colonial
sakop ang sariling kanya hanggang sa
ito ay tuluyan naising inisin o patayin
at buhayin at payabungin ang sa
dayuhan. Mga aklat, babasahin, at
sineng dayuhan ang kanyang
pamumuhay sa pamumuhay ng
dayuhan na nababasa at napapanood
niya. Pananamit, pagkilos, pagkain,
kasangkapan at iba pa. Pagsusulit-
sulit: Dayuhan sa sariling bayan.
Sa ngayo’y alipin ng Ingles ang
sangkapilipinuhan. Ang salitang
imported ay ipinagmamalaki;
ikinahihiya ang lokal. Payabangan sa
mga ternong Amerikano na di angkop
sa klima natin. Pagandahan ng kotse
na di kayang gawin sa Pilipinas at
gasolina’y tiyak na sa angkat lamang
daraan. Paglulupit-lupit: Ang ating
angkat (Import) ay laging ibayong
malaki kaysa lumalabas na
paninda(Export) kaya’t unti-unting
namumulubi ang bansa at ang
kinabukasan ng ating mga susunod na
salin ng lahi ay ating ipinaaanod sa
baha ng kasalukuyan nating mga bisyo
at di maiwasang hilig na masasabing
buhat sa pang-aalipin sa atin ng
wikang Ingles.
7. Ano ang kapuna-puna sa mga
inilarawan ni Rizal na mga tauhang
ayaw magsalita ng Tagalog at
pangangastila ang pinag-iigi?
Tugon 
Mga hindi mahusay magsalita ng
kastila. (Donya Victorina, Donya
Consolacion).
8. Bakit ayon kay Simoun ay hindi
magiging wika na ng kapuluan ang
kastila?
Tugon
Anya-ang kulubot ng kanyang isipan
at mga pintig ng kanyang puso ay
walang akmang katugon sa wikang
Kastila. (Paano nga naman masasabi
sa ibang wika ang ganito halimbawa:
Huwag mong itapon ang lamang gugo
at panghilod ng tabo na nasa sulok ng
batalan.  matagal;  Tandang Basyong Makunat na
9. Ang makabagong kaisipang ukol sa
pandaigdig na pulitika ang ipinahayag
ni Rizal noon pa man sa pamamagitan
ni Basilio?
Tugon  Ito’y naglalayon na huwag matuto ang
Ang diwa ng Nagkakaisang Daigdig o
United Nations. (Ani Basilio ay
magiging maligaya lamang ang tao
kung ang buong sangkatauhan ay ay
ituturing nang mamamayan ng daigdig
at ang magtatalumpati ukol sa
kagitingan at pagmamahal sa bayan ay
ipalalagay na baliw o fanatico) Dahil
dito masasabi nating isa si Rizal sa
mga unang may diwang pandaigdig o
internationalist. Malaki ang
pagkakauna niya sa kanyang panahon.
Kabanata VIII
Maligayang Pasko
Buod
Hindi naghimala ang birhen. Di
nagbigay ng karagdagang salaping
kailangan ni Huli. Natuloy si Huli sa
pagpapaupa kay Hermana Penchang.
(Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng
loob ay napipi si Tandang Selo.
Mga Tanong at Sagot
1. Papaano makatulong ng malaki ang
mga prayle sa matagal na
pagkakaalipin ng Pilipinas?
Tugon
Itinuturo ng mga kura na isa sa mga
mabtuing katangian ng mga Katoliko
ay ang pagtitis at pg-asa sa mga
milagro ng Santo (o ng lilok ng
larawan). Si Huli halimbawa, ay
umaasa o nagbabasakali sa
pagmimilagro ng Mahal na Birhen.
Ngunit ng di matupad ito, natuto
siyang magtiis at inihanap ng katwiran
ang kanyang kasawian.
2. Bakit sa halip na hintayin ng mga
bata na may tuwa ang araw ng pasko
ay kinatatakutan pa nga nila ito?  isang tabi at nanatiling walang kibo.
Tugon
a) maaga silang ginigising para
magsimba;  Basyong Makunat? na isinulat ng
b) binibihisan sila ng mga magagara
(ayaw ng mga bata ng matitigas na
damit dahi lsa almirol at mga bagong
sapatos na masakit sa paa); 
k) isinisimba sila sa misa mayor na
d) pinaluluhod sila sa lahat ng kamag-
anakan upang humalik sa kamay.
Kabanata IX
Ang mga Pilato
Buod
Pinag-usapan sa bayan ang nangyari
kay Tandang Selo at kung sino ang
may kasalanan sa ipinagkagayon ng
matanda.
Ang alperes o tenyente ng guardia
sibil? Ano raw ang kasalanan niya?
Kaya lamang daw niya sinamsam ang
mga sandata ay utos sa kanya iyon,
hindi upang bigyan ng pagkakataon
ang mga tulisan upang madukot si
Kabesang Tales. At di raw niya
kasalanan kung di man matagpuan si
Kabesang Tales.
Ang asenderong bagong gumagawa ng
lupa ni Kabesang Tales? Paano raw
niya isusuplong ang pagdadala ni
Kabesang Tales ng armas e kung
tingnan siya’y parang pinipili ang
pinakamabuting patamaan sa kanya.
Kung namalagi raw si Kabesang Tales
sa bahay ay di sana nadukot ng mga
tulisan.
Si Hermana Penchang na bagong
panginoon ni Huli? Ang may sala raw
ay si Tandang Selo na rin na may
kasalanan dahil di marunong magdasal
at di nagturo ng wastong pagdarasal sa
mga kaanak na tulad ng ginagawa niya
ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng
dasal at pinababasa niya ng aklat na.
Tandang Basyong Makunat.
Nang mabalitaang tutubusin ni Basilio
ang kasintahan ay nagsabing si Basilio
ay isang demonyong nag-aanyong
estudyante na ibig magpahamak sa
kaluluwa ng dalaga.
Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong
ng salaping napagbilhan ng mga
alahas ni Huli at nautang ng dalaga
kay Hermana Penchang. Nabatid
niyang iba na ang gumagawa ng
kanyang lupa, nagpaupang utusan si
Huli, pipi ang amang si Tangdang
Selo, at pinaalis siya sa kanyang
bahay, sa atas ng hukuman at sa
katuwaan ng mga kura at gugmawa ng
lupa. Si Kabesang Tales ay naupo sa
Mga Tanong at Sagot
1. Ano ang nilalaman ng Tandang
isang prayle.
Tugon 
Ito’y kuwento ng isang mag-anak ni
nagpaaral ng anak na lalaki na naging
suwail kaya’t ang payo sa aklat ay
huwah magpapaaral ng anak na lalaki
sapagkat pag ang lalaki raw ay
nawalay sa kanyang kalabaw ay
kinukubabawan na ito ng demonyo.
mga Pilipino, manatiling mga
mangmang na magsasaka at nang
patuloy silang mapagsamantalahan ng
mga prayle. Ang anak na dalaga
naman ay pinapayuhang laging
pasasakumbento ano mang oras upang
mangumpisal kura at ang mga
magulang na di susunod dito ay
tutungo sa impiyerno.
2. Ano ang kaugnayan ng pamagat na
Mga Pilato sa laman ng kabanata?
Tugon
Si Pilato ay siyang naggawad ng hatol
na si Kristo ipako sa krus gayong batid
niyang walang kasalanan si Hesus.
Sinunod niya ang hiling ng mga tao
nasulsulan ng mga tauhan ng tulisang
si Barabas. Pagkatapos ay naghugas
siya kamay at sinabing wala siyang
kasalanan.
Ito rin ang katwiran ng iba-ang
gumagawa ng lupa ang kura
Clemente, si Hermana Penchang ng
nagsamantala sa katangahan at
kawalang-kaya ng isang dalaga upang
gawin itong busabos sa araw pa
naman ng pagsilang ng Panginoon,
siya pa namang isang manang na
manang at katolikong-katoliko. Silang
lahat ay may kasalanan ngunit
nagsabing wala.
Kabanata X
Kayamanan at Karalitaan
Buod
Sa bahay ni Kabesang Tales
nakipanuluyan si Simoun. Ito’y nasa
pagitan ng San Diego at Tiyani.
Nagdarahop si Kabesang Tales ngunit
dala nang lahat ni Simoun ang pagkain
at ibang kailangan at dalawang kaban
ng mga alahas.  mapapahamak ito. Ani Simoun-sa
Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang
rebolber kay Kabesang Tales.
Nagdatingan ang mga mamimili ng
alahas. Si Kapitan Basilio, ang anak
na si Sinang at asawa nito, Si
Hermana Penchang mamimili ng isang
singsing na brilyante para sa birhen ng
Antipolo. Binuksan ni Simoun ang
dalawang maleta ng alahas. Mga
alahas na may iba’t ibang uri, ayos, at
kasaysayan.
Napatingin si Kabesang Tales sa mga
alahas ni Simoun. Naisisp niyang
parang sa tulong ng kayamanang iyon
ay tinutudyo siya ni Simoun, nilalait
ang kanyang kapahamakan. Sa
bisperas pa naman ng araw ng
kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon
isa lamang pinakamaliit sa mga
brilyanteng iyon ay sapat nang
pantubos kay Huli at makapagbigay
ng kapanatagan sa matanda na niyang
ama. Wala namimili isa man sa mga
nagsitawad sa mga luma ang
makasaysayang alahas ni Simoun.
Inilibas ni Simoun ang mga bagong
hiyas. Dito namili sina Sinang at iba
pa. Siya raw ay namimili rin ng
alahas, ani si Simoun. Tinanong si
Kabesang Tales kung may may
ipabibili. Iminungkahi ni Sinang ang
kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun
ng makilalang iyon nga ang kuwintas
ng kasintahang nagmongha.
Limandaang piso. O ipagpalit ng
Kabesa sa alin mang hiyas na
maibigan niya. Nag-isip si Kabesang
Tales.
Ani Hermana Penchang ay di dapat
ipagbili iyon dahil minabitu pa ni Huli
ang paalila kaysa ipagbili iyon.
Isinangguni raw muna ni Kabesang
Tales sa anak ang bagay na iyon.
Tumango si Simoun.  ayaw sanang pakialaman dahil walang
Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay
natanaw ni Kabesang Tales ang prayle
at ang bagong gumagawa ng lupa.
Nangagtawanan pa iyon ng makita si
Kabesang Tales. Tulad niya ay isang
lalaking nakita ang kanyang asawa na
kasama ang ibang lalaki at pumasok sa
isang silid at nangagtatatwanang
inaglahi ang kanyang pagkalalaki.
Bumalik ng bahay si kabesang Tales.
Sinabi kay Simoun na di niya
nakausap ang anak.
Kinabukasan, wala si Kabesang Tales.
Gayundin ang rebolber ng mag-
aalahas-wala sa kaluban at ang
naroroon ay isang sulat at kuwintas ni
Maria Clara. Humingi ng paumanhin
si Kabesang Tales sa pagkakahuha ng
baril na kailangan daw niya sa pagsapi
niya sa mgas tulisan. Pinagbilinan si
Simoun na mag-ingat sa paglakad
sapagkat pagnahulog ang mag-aalahas
sa kamay ng mga tulisan ay
wakas ay natagpuan ko ang taong
aking kailangan: Pangahas ngunit
mabuti nga ito-marunong tumupad sa
mga pangko.
Dinakip ng mg a guwardiya sibil si
Tandang Selo. Natutuwa si Simoun.
Tatlo ang pinatay ni Kabesang Tales
ng gabing iyon. Ang prayle, ang
lalaking gumagawa sa lupa, at ang
asawa nito ay nagkaroon ng
madugong pagkamatay-putol ang leeg
at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng
bangkay ng babae ay may papel na
kinasusulatan ng Tales na isinulat ng
daliring isinawsaw sa dugo.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit kina Kabesang Tales
nanuluyan si Simoun?  kabataan.
Tugon
Ayon sa sabi ng mag-aalahas, iyon
ang pinakamaliki at pinakamasinop na
bahay sa pook na iyon.
Ang tunay na layunin ni Simoun ay
makilala nang lubusan si Kabesang
Tales na sa balita niya sa mga
nangyari rito ay maaaring isang taong
akma para sa balak niyang
maghiganting paghihimagsik. 
2. Bakit natuwa si Simoun sa ginawa
ni Kabesang Tales ng pagkuha ng
kanyang baril?
Tugon 
Nakilala niya ang pagkalalaki ang
pagkamaginoo ni Kabesang Tales.
Ipinalit pa sa rebolber ang agnos na
pahintulot ang anak. Nakita niya sa
kabesa ang isang taong hinog ang
dibdib sa init ng kanyang
paghihiganti. Ito ang kailangan niyang
makasama sa kanyang paghihimagsik.
3. Bakit natuwa pa si Simoun ng
dakpin ng mga guwardiya sibil si
Tandang Selo?
Tugon 
Lalong maglalatang ang galit ni
Kabesang Tales at lalong mapapadali
ang paghimok niya rito upang
maghimagsik.
Kabanata XI
Los Baños
Buod
Ang Kap. Heneral ay nangaso sa
Bosoboso. May kasama siyang banda
ng musiko sapagka’t siya ang
pangalawang patrono real ng Pilipinas
o kinatawan ng patrono real ng hari.
Walang nabaril na ibon o usa ang
Kapitan heneral. Ibig na sanang
pagbihisang- usa ang isang tao.
Mabuti na raw iyon sapagka’t
maawain siya sa hayop. Ang totoo’y
natutuwa siya’t di makikita na di siya
makatatama ng ibon o usang babarilin.
Nagbalik sila sa Los Banos.
Noo’y ika-31 ng Disyembre.
Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan
sa Los-Banos ang Kapitan Heneral, si
Padre Sibyla at Padre Irene. Galit na
galit naman si Padre Camorra. Hindi
alam ng huli na kaya nagpapatalo ang
dalawang kura ay sapagka’t nais
nilang makalamang sa isa sa
pakikipag-usap sa Kapitan ukol sa
paaralan ng kastilang balak ng
Samantalang nagsusugal ay pinag-
aralan at pinasyahan ng Kapitan ang
mga papeles ng pamamahala na inisa-
isa ng kalihim pagpapalit ng
tungkulin, pagbibigay ng biyaya,
pagpapatapon at iba pa. Saka na ang
ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si
Don Custodio at isang prayleng
Dominiko- si Padre Fernandez.
Nagalit si Padre Camorra dahil sa
isang sinadyang maling sugal ni Padre
Irene na ikinapanalo ng Kapitan.
Punyales, si Kristo na ang
makipagsugal sa inyo! ani Padre
Camorra at tumayo na.
Si Simoun ang pumalit kay Padre
Camorra. Siya ay biniro ni Padre Irene
na kanyang itaya ang kanyang mga
brilyante. Pumayag si Simoun. Wala
raw namang maitataya ang kura. Ani
Simoun: Ako’y babayaran ninyo ng
pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat
limang bilang ay mangangako na
kayo’y di kikilala sa karalitaan,
kababaang loob, at pagsunod sa
kabutihang asal (magmamalabis siya
sa maluhong pamumuhay at paggugol,
di siya magpapakita ng awa sa mga
dukha, at di siya susunod sa mga
tuntunin ng kabutihang asal.); at kayo,
Padre Irene, sasabihin lamang ninyo
na lilimutin ninyo ang kalinisang
ugali, ang awa sa kapuwa, at iba pa.
Sa maliit na hinihingi ko’y kapalit ang
aking mga brilyante. At ito (tinapik pa
ang Kapitan Heneral), sa limang
bilang ay isang vale na limang araw sa
piitan (karapatan ni Simoun na
mapabilanggo sa isang tao nang
limang araw); isang pag-papapiit sa
limang buwan; isang utos na
pagpapatapon na walang nakasulat na
pangalan; karapatan sa isang
madaliang utos na pagpapabaril sa
iasng taong pipiliin ko at iba pa.  paghahamok ng mga estudyante at ng
Sa kakaibang kundisyong ito ng
pagsusugal ay napalapit sina Don
Custodio , Padre Fernandez at ang
Mataas na Kawani. Ang huli ay
nagtanong kung ano ang mapapala ni
Simoun sa kanyang mga hiling.
Para raw luminis ang bayan at maalis
na lahat ang masasamang damo, tugon
ni Simoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang
gayong kaisipan ni Simoun ay gawa
ng pagkaharang sa kanya ng mga
tulisan. Sinabi naman ni Simoun na
nang pigilan siya ng mga tulisan ay
walang kinuha sa kanya kundi ang 2
niyang rebolber at mga bala.
Kinumusta pa raw ang heneral.
Marami raw baril ang tulisan . Anang
heneral ay ipagbabawal niya ang mga
sandata. Ani Simoun: Huwag. Ang
mga tulisan ay marangal; sila ang
tanging marangal na kumikita ng
ikabubuhay nila. Halimbawa,
pawawalan ba ninyo ako nang di man
lang kukunin ang aking mga alahas ?
Ang kasamaan ay wala sa mga tulisan
sa bundok nasa mga tulisan sa bayan
at siyudad.  paaralan. Tutol si Simoun. Ipinasyang
Gaya ninyo, ani Padre Sibylang
nakatawa.
Gaya natin , ganti ni Simoun, Tayo
nga lamang ay mga di-hayagang
tulisan.  Fernandez si Isagani. Ani Padre
Ika-11:30 na. Itinigil ng heneral ang
laro at parunggitan. May kalahating
oras pa’t manananghali na marami pa
tayong suliraning pag-uusapan.  Ang mayamang si Macaraig na
Ipinasiya ng heneral na ipagbawal ang
armas de salon (sandatang
pampalamuti sa salas). Tumutol ang
Mataas na Kawani. Wala raw bansa sa
daigdig na nagbabawal niyon. Manok
lang daw ang kayang patayin niyon.
Laging sinasalungat ang heneral ng
Mataas na Kawani. Walang nangyari
sa pagtutol ng huli. Nagbigay ng payo
si Simoun. Huwag ipagbawal ang
armas de salon liban sa iisang sukat na
kasalukuyang nabibili noon. Ito ang
nasunod.
Sunod na pinag-usapan ang suliranin
ng paaralan sa Tiyani. Ang guro ay
humihingi ng bahay-paaralan. Ani
Padre Sibyla si Socrates ay nagturo sa
plasa, si Plato sa ilalim ng mga kahoy
at si Hesus ay sa mga bundok.
Pilibustero raw ang guro sa Tiyani,
ayon kay Padre Camorra. Ipinasiya ng
heneral na pigilin sa pagtuturo ang
guro. Tumutol ang Mataas na
Kawani.  dito ay may isang lihim ng
Anang heneral ay di dapat humusay pa
sa Espanya ang mga paaralan pa sa
Pilipinas. Sa susunod , dugtong pa
nito, lahat ng daraing ay pipigilin sa
tungkulin.  ayunan natin at purihin sa balak nila.
Ipinayo ni Don Custodio na gawing
paaralan ang sabungan. Kung linggo
at pista lang lang daw ginagamit at
pinakamaayos na gusali, ang mga
sabungan. Kung simpleng araw daw
ay nakatiwangwang lamang.
Pinutol ng heneral ang pagtatalo. Pag-
aaralan daw niya. Isinunod ang balak
na paaralan ng kabataan ukol sa
Wikang Kastila. Anim na buwan nang
naghihintay ito ng pagpapasiya.
Tinanaong ng heneral ang kawani
Sang-ayon ang tinanong. Pinuri ang
balak ng kabataan. Tumutol sa balak si
Padre Sibyla. Wala raw sa panahon at
isang paghamak sa mga Dominiko.
Ayon kay Simoun ay kahina-hinala
ang balak. Iniisip ni Padre Irene na
tagapagsalita ng kabataan para sa
paaralan na wala nang pag-asa ang
huwag nang magsalita. 
Inisa-isa ang kabataang may panukala
ng paaralan. Si Isagani raw ay mahilig
sa pagbabago at pagsulong kaya’t
mapanganib. Ipinagtanggol ni Padre
Camorra, ang binata ay bastos. Sa
bapor da ay itinulak niya at siya’y
itinulak din nito.
paborito ni Padre Irene ay may taga-
tangkilik na isang kondesa kaya’t di
ito pinag-usapan. Isinunod si Basilio.
Tubig na tulog daw ito, ayon kay
Padre Irene. Tahimik daw at may
pinagmulang si Padre Salvi ang higit
na nakaaalam(ngunit wala si Padre
Salvi.) Tila raw nakabangga na ito ng
mga sibil at may ama itong napatay sa
isang paghihimagsik. Itala raw ang
pangalan ni Basilio, utos ng heneral.
Tumutol ang kawani. Ipinagtanggol
ang kabataan. Tumango sina Padre
Fernandez, Padre Irene at Don
Custodio.
Tumutol si Padre Camorra: Ang mga
Indiyo ay di dapat matuto ng kastila at
pagnatuto ay makikipagtalo sa mga
kastila. 
Ani Padre Sibyla: Hindi pinag-
uusapan dito ang pagtuturo ng kastila:
Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag
nasunod ang kanila, natalo kami (mga
Dominiko), yayabang ang mga iyan at
tuloy-tuloy na. Pagkatapos naming
bumagsak, isusunod nila ang
Pamahalaan. 
Nagsalita si Padre Fernandez na isa
ring Dominiko: Pulitikahin natin sila
para di nila masabing tinalo nila tayo.
Sa halip na labanan natin sila ay sang-
Bakit makikipagkagalit tayo sa Bayan;
kakaunti tayo, marami sila. Kailangan
natin sila, tayo’y di nila kailangan.
Ngayo’y mahina ang bayan. Ngunit
bukas-makalawa’y lalakas iyan.
Matuwid ang mga kahilingan ng mga
estudyante. Kikilala pa sila sa atin ng
utang na loob. Gumaya tayo sa mga
Hesuwita. 
Lalong nagalit si Padre Sibyla nang
mabanggit ang hesuwita. Nagsabad-
sabaran ang magkakaharap at di
naunawaan ang lahat. Pumasok ang
kura sa Los Banos upang sabihing
nakahanda na ang pananghalian. 

Siyang pagbulong ng mga Kawani sa
Heneral. Ang anak noong si Kab.
Tales ay humihiling na palayain ang
kanyang nuno na napipiit kapalit ng
ama.  Balak niyang talaga na makipagkita sa
Kumatig si Padre Camorra sa
pagpapalaya. Sumang-ayon ang
Heneral.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Ang pagtuturo noon ay nasa kamay
halos ng mga Dominiko.
Magkagalit ang mga Dominiko at ang
Hesuwita. (Basahin ang pagkapatapon
sa mga Hesuwita sa Pilipinas sa mga
aklat ng ating kasaysayan.)
2. Si Padre Sibyla ay isang rektor ng
Unibersidad ng Santo Tomas at tutol
ang mga Dominiko sa balak na
paaralan. Si Padre Irene naman ay
siyang inupahan ng kabataan na
maging tagapagtanggol o tagatangkilik
ng balak.  walang kasintahang magyayayang
Mga Tanong at Sagot  Ang sabong... Samantalang ang mga
1. Bakit di nakabaril ng usa o ibon sa
gubat ang Kapitan Heneral?
Tugon
May kasama siyang banda ng musiko
na tumutugtog saan man siya paroon.
2. Anong sakit ng lipunan ang
inilarawan ni Rizal sa pamamaril ng
Heneral?
Tugon
Ang paglalangis sa may
kapangyarihan. Halos nangyari ang
balak na pagbihising usa ang isang tao
para may maipabaril lamang sa
Kapitan Heneral. Ang pag-gamit ng
banda ay isa pa.
3. Bakit nagagalit si Padre Camorra sa
pakikipagsugal sa dalawang kura at sa
heneral?
Tugon
Di niya batid na sadyang nagpapatalo
ang dalawang pari upang ilagay sa
pagiging masaya ang heneral sa
pananalo nito para maging madali ang
kanilang pagkuha sa kalooban ng
heneral ukol sa usapin ng paaralan ng
kabataan.
4. Bakit sa lawa ipinamangka ni
Simoun ang kanyang mga alahas na
dala ng utusan samantalang siya, dala
pa ang higit na mga mamahaling
alahas ay sa pampang nagdaan?
Tugon
mga tulisan. Buo ang kanyang
pananalig na kung ang mga tulisan ay
tulad ni kabesang Tales ay mga
maginoo ito at kaya niyang kausapin
ng marangalan. Di niya ikinatakot ang
kanyang mga alahas sapagkat alin sa
dalawa : dinala niya iyon upang ang
ilan ay ipagkaloob sa puno ng pangkat
o upang gawing katunayan ng
kanyang pagtitiwala sa mga tulisan
tulad ng mag-isa niyang
pagkakalakbay.
5. Anong institusyon sa Pilipinas ang
napag-ukulan ni Rizal na patawang
pamumuna nguni’t dapat na matalim
na pag-iwa sa damdamin ng mga
Pilipino? Totoo pa ba ito ngayon?
Tugon
sabungan noon ay magagara’t
malalaki, ang paaralan ay nasa
kahabag-habag na kalagayan. Kahit sa
kasalukuyan, maraming Pilipino ang
nakapagsasabong at nakapupusta ng
malaki nguni’t ang pagpapaaral at
pagdadamit sa mga anak, ang
pagkumpuni sa sariling tahanan, at iba
pa ay di mahirap. Kung minsa’y
maganda pa ang kulungan ng
sasabungin kaysa bahay nila. Sa mga
sabungero, una muna ang bisyo bago
ang sandang pangangailangan.
6. Alin ang tinatawag ni Rizal na mga
pagnanasang balintuna sa kabanatang
ito? Bakit?
Tugon
Nais ng kabataang Pilipino na ipaturo
sa kanila ang wikang Kastila sukdang
ikaalipin ng kanilang lipi samantalang
ang sadya namang mang-aaliping
kastila ay napapakatangi- tangi sa
hiling na ito.  naalala si Pelaez. Nang hingi ng
7. Bakit sang-ayon si Padre
Fernandez, isa ring Dominiko, sa
paaralang binabalak ng kabataan?
Tugon
Si Padre Fernandez ay naiiba
sapagka’t siya’y matalino. Sa kanyang
pagtuturo sa unibersidad ay nakatagpo
siya ng mga estudyanteng may
katalinuhan at wala sa kanya ang asal
panginoon ng maraming prayle. Dilat
ang mga mata niya sa katotohanan.
Kabanata XII
Placido Penitente
Buod
Malungkot na patungo sa Unibersidad
ng Santo Tomas si Placido Penitente
sapagkat ibig na niyang tumigil ng
pag-aaral tulad ng nasabi na niya sa 2
sulat niya sa ina.
Pinakiusapan nga lamang siya ng ina
na kahit batsilyer sa artes ay matapos
niya.Nasa ikaapat na taon na siya.
Ang paghahangad ni Placido na
magtigil ng pag-aaral ay palaisipan sa
kanyang mga kababayang taga
Tanawan. Siya ang pinakamatalino sa
bantog na paaralan ni Padre Valerio
roon. Hindi naman siya sugarol,
pakasal, at laban sa mga aral ng
Tandang Basyong Makunat, masalapi.
Nagulat pa si Placido nang makapasok
na siya sa Magallanes (dating
Sto.Domingo) at siya’y tapikin ni
Juanito Palaez sa balikat. Si Palaez ay
mapaghangin at paborito ng mga guro.
Anak ng mestisong Kastila. Mayaman.
May pagkakuba.
Kinumusta ni Juanito ang bakasyon ni
Placido. Pagkatapos ay ibinalita ang
pagbabakasyon niya sa Tiyani, kasama
si Padre Camorra. Nangharana raw
sila ng magagandang babae. Wala raw
bahay na hindi nila napanhik. At may
ibinulong kay Placido na ikinamangha
tila ng huli. Tanga raw si Basilio sa
pagkakaroon ng katipang tulad ni
Huli. Pero susuko rin daw si Huli kay
Padre Camorra. 
Nagtanong ng leksyon si Palaez kay
Penitente sapagkat noonh lamang
papasok ang kuba. Pulos walang
pasok noong nakaraang mga araw.
May kaarawan ng guro, may pista ng
santo, mayroong umambon.
Ang leksyon daw nila ay ukol sa mga
salamin. Niyaya ni Pelaez si Penitente
na maglakwatsa. Tumutol ang huli.
Nagpatuloy sila ng paglakad. May
abuloy para sa monumento ng isang
paring Dominiko. Nagbigay si Placido
para magtigil na si Pelaez at alam din
ng Batangueno na nakatutulong ang
gayong mga abuloy sa pagpasa ng
estudyante. Malapit na sila sa
Unibersidad. Naroon si isagani na
nakikipagtalo ukol sa aralin. Ang
ibang estudyante ay naniningin ng
magagandang dalagang nagsisimba.

Namutla at namula sa lugod si Isagani
nang magkulusan ang mga mag-aaral
at magtinginan sa isang bagong dating
na victoria o karuwahe. Nakita niya si
Paulita Gomez, ang kanyang katipan,
na kasama si Donya Victorina. Si
Donya Victorina ay ngumiti kay
Juanito Pelaez. Si Tadeo na kaya
lamang pumasok sa paaralan ay upang
alamin kung may pasok at kung
mayroon ay aalis at magdadahilang
maysakit ngunit nakapapasa, sa anong
himala ay napasunod kay Paulita sa
simbahan.
Nagpasukan na sa paaralan ang mga
estudyante. Nguni’t may tumawag kay
Placido. Pinalagda si placido sa
kasulatang tutol sa balak na paaralan
ni Macaraig. Hindi lumagda si
Placido. Walang panahong basahin
ang kasulatan. Nalaala niya ang isang
amain na nawalan ng mga pag-aari
nang lumagda sa isang kasulatang di
binasa. Nguni’t sa matagal na
pagpipilitan ay nahuli sa klase si
Placido Petinente. Pumasok parin si
Placido. Hindi na patiyad. Pinatunog
pa ang takong ng sapatos. Inakala
niyang ang pagkakahuli niya ay
pagkakataon na upang siya’y mapuna
at makilala ng kanyang guro. Sila’y
may mahigit na 150 sa klase. At siya
nga’y napuna ng guro na lihim na
nagbanta. Bastos magbabayad ka sa
akin.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Ang Unibersidad ng Santo. Tomas
noong panahon ng kastila ay nasa
Intramuros (Walled City) sa malapit sa
kolehiyo ng San Juan de Letran sa
ngayon. Panahon na ng mga
Amerikano nang ang UST ay ilipat na
sa Espanya, Maynila. Lahat halos ng
paaralan noon ay nasa Intramuros-
Letran at Ateneo.
2. Mga pagkakakilanlan sa mga
estudyante na nag-aaral sa tatlong
kolehiyo noon.
Ateneo
Nangakadamit Europeo (Amerikana),
mabilis lumakad, maraming dalang
aklat at kuwaderno.
Letran
Nakadamit-Pilipino, lalong marami, di
gaanong paladala ng aklat.  Tugon
UST
Malinis manamit maayos, makisig at
sa halip na aklat ay baston ang dala.  a. Liban sa Ateneo, ang mga
Paaralang Normal
Mga tahimik , makukulay ang damit,
sinusundan ng mga utusan, walang
biruan at mapagdala ng aklat.
3. Katatapos noon ng bakasyong para-
Pasko kaya bagong balik sa paaralan
ang mga estudyante.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nais nang tumigil ni Placido
sa pag-aaral?
Tugon
Apat na taon nang siya’y nag-aaral
ngunit di pa siya nakikilala at
napapansin ng mga guro gayong lagi
siyang nag-aaral ng leksyon. Hindi
sana gaanong masakit sa kanya kung
siya’y walang hangad kundiang
pumasa. Ngunit siya’y matalino, ibig
niyang matuto. Siya ang idolo sa
katalinuhan sa kanilang bayan.
2. Ano ang kahulugan ng pangalang
Placido Penitente?
Tugon
Placido: Kalmante o mapayapa at
penitente ay nagdurusa.
3. Bakit ayon kay Pelaez ay walang
hindi nangyayari sa mga kagustuhan
ni Padre Camorra sa mga babae sa
Tiyani (liban kay Huli?)
Tugon
Tinatakot ng prayle na ang mga
kapatid o magulang ng babae ay
maipabibilanggo o maipapatapon kung
di masusunod ang kanyang
kagustuhan. At iyon ay alam ng mga
dalaga na totoong nangyayari.
4. Bakit daw na si Huli man ay
babagsak din?
Tugon
Kilala ni Pelaez ang kahayupan ni
Padre Camorra at naniniwala siyang di
magtatagal at makakagawa ng paraan
ang kura na makuha ang ibig kay
Huli.  idinikta. Sinunod nito. Natawa pati
5. Anu-ano ang puna ni Rizal sa pag-
aaral ng karaniwang kabataan noon?
Karamihan noo’y walang natutuhan
dahil: 
estudyante ay di nagdadala ng aklat,
lalo na sa UST.
b. Napakalalaki ng bilang ng mga
estudyante.
k. May mahabang pagpapalagay ang
mga guro sa estudyante.
d. Madalas ang araw na walang pasok.
Kabanata XIII
Ang Klase sa Pisika
Buod
Isang silid na taluhaba ang silid ng
klase. Ang upuan ay parang hagdan na
tatlong baytang at nakapaligid sa 3
panig ng silid. Sa isang dulo ng silid
ay ang hapag ng guro na sa likod ay
ang pisarang may nakasulat na Viva!
na naroon mula pa nang unang araw
ng pasukan sa taong iyon. Walang
palamuti ano man ang mga dingding
na bato. May mga kasangkapan sa
pisika nguni’t ito ay nakasusi sa isang
aparador na may salamin at kung
gamitin man ay ipinakikita lamang sa
klase mula sa malayo tulad ng
Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita
lamang sa mga dayuhan upang di
masabi ng mga ito na nahuhuli ang
UST sa ibang bansa sa kahusayan sa
pagtuturo at kaya lamang di natututo
ang mga Pilipino ay dahil katutubo
ang walang-katalinuhan.
Ang guro, si Padre Millon ay isang
batang Dominikong napabantog sa
pilosopiya sa Kolehiyo ng San Juan de
Letran. Iyon ang una niyang pagtuturo
ng pisika.
Unang tinanong sa klase ang isang
antukin. Parang ponograpo itong
tumugon ng isang isinaulong leksiyon
na ukol sa salamin, bahagi nito,
kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng
guro ang estudyante. Pinilosopiya ang
musika. Kung kalaing, metal at bubog
daw ang salamin ano raw uri ang
kahoy na may makintab na barnis o
marmol na binuling maigi? Di tinugon
ng estudyante ang tanong.
Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na
parang plakang natigil at muling
pinaandar sa ponograpo. Pinatigil uli
ang estudyante, muling tinanong sa
sampay bakod na kastila.
Binulungan ito ni Pelaez. Mali ang
ang guro matapos insultuhin ang
estudyante. Binigyan uli ng tanong sa
bahagi ng salamin. Kung ano ang
ibabaw ay siyang salamin, bale wala
ang harapan; ang mahalaga’y ang nasa
likuran. Di ba? Nalito ang estudyante.
Lahat ay sumesenyas na sumang-ayon Ngunit Padre, hindi dapat na ang isang
na siya at nadiktahan siya ni Pelaez wala sa klase ay makabigkas ng mali Tugon
nang Concedo, Padre, (sang-ayon sa aralin, tanong ni Placido.
Padre). Iyon ang itinugon ng Wala siyang paggalang sa mga
estudyante. "A... pilosopong metapisiko! Hindi tinituruan na ipinalalagay niyang mga
mo ba alam na maaaring ang lumiban tanga lamang.
Tanong uli ng prayle: Kung katkatin sa klaseng iyon, saan man siya naroon,
ang asoge sa likod at palitan ng ay di rin nakaalam ng aralin? 2. Bakit sa pagtingin na lamang sa
bibingka, ano mayroon?  Pilisopastro!" silid aralan sa pisika ay masasabi
panunuya pa ng Pari.  kaagad na sadyang walang
Bulong ni Pelaez: Bibingka!  matutunguhan ang mga estudyante?
Nagpanting ang tainga ni Placido.
Tinawag ng propesor si Pelaez. Tama na, Padre. Maaring markahan Tugon
Tumayo ang tinawag. Napabubulong ninyo ako nang ano mang marka
ito kay Placido. Sa katatapak sa paa ni nguni’t wala kayong karapatang Ang pisika ay di maituturo ng sa bibig
Penitente ay napasigaw sa sakit ang umaglahi sa akin! Inyo na ang inyong lamang. Kailangan ang mga larawan,
tagadikta. Siya ang tinatanong ng klase! At ang estudyante ay umalis kasangkapan at mga halimbawa’t
propesor matapos na siya’y murahin at nang walang paalam . paliwanag sa pisara. Ni isang larawan
taguring espiritu sastre. Sinasabi ng ay wala sa buong silid. Nakasusi ang
aklat na ang mga salaming kalaing ay Natigagal ang klase. Di nila akalaing mga kasangkapan.
binubuo ng tanso o ng iba pang magawa iyon ni Placido. Nagsermon
kalaing, totoo o hindi? tanong ng guro. ang pari. Nagsuwail daw si Placido sa
mga tumataguyod sa paaralan ng At mga pisara ay di ginagamit. Doo’y
Ganyan ang sabi ng aklat, Padre, kastila. Nagmura si Padre Millon may sumulat ng VIVA! (Mabuhay!)
tugon ni Placido. hanggang sa tumugtog ang noong unang araw ng pasukan. Enero
kampanilya. na’y di pa nabubura. Dapat, iyon ay
Ang salaming bubog ay binubuo ng magiging klase ng pilosopiya, di ng
isang patag na bubog na ang pisika.
magkabilang mukha ay pinakintab ng
maigi at ang isang mukha ay 3. Ano ang masasabi natin sa mga
kinulapuan ng tinggang puti, tama?  Naglabasan ang may 234 na tukoy ni Rizal ukol sa pagtuturo?
estudyanteng di pumapasok nang
walang nalaman at lumabas nang sa Tugon
gayon ding kalagayan.
Ang mga principle ni Rizal sa
Mga Tulong sa Pag-aaral pagtuturo ay hindi naluluma hanggang
ngayon. a.) di dapat maging malaki
1. Si Padre Millon: ang bilang ng mag-aaral sa isang klase
b.) di dapat inaaglahi at kinagaagalitan
Iyan ang sabi ng aklat,Padre?  a. Tapos sa pilosopiya at teolohiya at o hinihiya ang istudyante k.) ang guro
mahilig sa metapisika (mga teorya) ay ay di lang dapat matalino at saklaw
Ang tinggang puti ba ay kalaing?  nagturo ng kimika at pisika, ang kanyang itinituro kundi dapat ay
magkaslungat na mga asignatura. may malasakit o lugod siya sa
Sabi po ng aklat.  pagtuturo at sa isignaturang itinituro
b. Pasulyap sulyap lamang sa mga d.) ang maraming bakasyon ay
Ergo (samakatuwid), ang salaming aklat ng kimika at pisika (A little nakakatabang ng pag-aaral at
bubog na may merkuryo, isang knowledge is a dangerous thing) na nakahihikayat sa pagliban.
kalaing, ay salaming bubog-kalaing. karamihan ay di pinanaligan at kalabas
Paano mo maipaliliwanag, espiritu labas ay magtuturo ng mga 4. Ano ang masasabi natin kay
sastre?  asignaturang ito sa paraan ng Placido, sa ugali niyang inilalarawan
pilosopiya. (Siya’y di pa sa kabanata?
Nalito si Placido. Inulan ng mura si makapaniwala na ang mundo ay bilog
Placido. Nagtawanan ang klase. at ito’y umiinog at umiikot sa araw.) Tugon
Itinanong ang pangalan ni Placido.
Napalatak na patuya ang kura. Anito: k. May paglahi sa itinituro at Siya’y naglalarawan sa karaniwang
Placido Penitente lalong angkop ang tinuturuan mga makamandag na Pillipino. Mapagtimpi tayo’t
Placido suplado. Lalapatan kita ng kasarian ng isang guro. mapayapa. Hangga’t maaari’y nagtitiis
penitencia. Hinanap sa mahabang tayo lamang sa gulo. Nguni’t kung
talaan ang pangalan ni Placido. A d. Siya lamang ang nagtatanong at tayo’y napapasubo na, marunong din
labinlimang pagliban! I*sa lang at ayaw magtanong. (Ikinatutuwa ang tayong sumbog na parang bulkan.
aalisin ka na sa klase.  katangahan ng tinuturuan at kinaiinis
ang tamang pagtugon sa kanyang mga Kabanata XIV
Napatindig si Placido. Aapat daw ang tanong.) Sa Bahay ng mga Mag-aaral
liban niya at ikalima ang pagkahuli Buod
niya. Himig intsik na nanuya ang e. Ipinasasaulo nang walang labis at
guro. Bihira akong bumasa ng talaan walang kulang ang mga aralin di Malaki ang bahay na tinitirahan ng
kaya’t sa bawat isang huli ay limang ipinaliliwanag. estudyanteng si Makaraig. Maluwag
liban ang inilalagay ko. Makaikatlo ang bahay na ito at puro binata ang
kitang nahuli kaya’t labinlima. Kung g. Nagtutungayaw at nagmumura ng nakatira na pawang nangangasera. Iba-
ang limang liban mong inamin ang istudyante. iba ang kanilang edad at pag-uugali.
susundin ko, may utang ka pang 10.
At bibigyan kita ng masamang marka Mga Tanong at Sagot Si Makaraig ay isang mayamang mag-
sa masamang sagot mo ngayon.  aaral ng abogasya at pinuno ng kilusan
1. Bakit sampay-bakod na kastila ang ukol sa isyu sa Akademya ng wikang
ginagamit ni Padre Millon sa klase? kastila. Ang pangunahing estudyante
na sina Isagani, Sandoval, Pecson at
Pelaez ay inimbitahan ni Makaraig
upang pag-usapan ang kanilang pakay.
Mananalig sina Isagani at Sandoval na
pagbibigyan hiling, samantalang nag-
aalinlangan si Pecson. Si Sandoval ay
larawan ng mga kastilang may
malasakit at pagpapahalaga sa mga
Pilipino.
May dalang magandang balita si
Makaraig. Ibinalita nila na si Padre
Irene ay ang nagtatanggol sa kanila
laban sa mga sumalungat sa kanilang
adhikain. Kailangan ng grupo ang
pagkiling ni Don Custodio, isa sa mga
kataas-taasang lipon ng paaralan sa
kanilang panig. Dalawang paraan ang
kanilang naisipupang pumanig sa
kanila si Don Custodio, si G. Pasta
isang manananggol at si Pepay na
isang mananayaw na matalik na
kaibigan ni Don Custodio.
Napagkaisahan ng lahat na piliin ang
manananggol upang maging marangal
ang kapamaraanan.
Mga Tanong at Sagot
1. Sino si Sandoval?
Sagot
Isang empleyado at estudyanteng taga-
Espanya na tinatapos ang pag-aaral sa
Maynila.
2. Anong uri ng tauhan ang inilarawan
ni Rizal sa tauhang si Juanito Pelaez?
Sagot
Isang Pilipino na takot manindigan
para sa bayan.
3. Anong ugali mayroon ang mga
intsik na naging dahilan ng kanilang
tagumpay ayon sa inilarawan sa
kwento?
Sagot
Sila ay mapagkumbaba.
Kabanata XV
Si Ginoong Pasta
Buod
Si Ginoong Pasta ay isang bantog na
manananggol. Sinadya ito ni Isagani
upang pakiusapan na kung maari ay
mamagitan ng sang-ayon sa kanila
kung sakaling sumangguni si Don
Custodio. Ngunit nabigo siya dahil
nagpasiya ang abogado na huwag
nakialam dahil maselan ang usapan.
Marami na siyang pag-aari kaya’t
kailangang kumilos nang ayon sa
batas. Ang ganting katwiran ni Isagani
ay lubos na hinangaan ng abogado
dahil sa katalinuhan at katayugan ng
pag-iisip nito.
Mga Tanong at Sagot
1. Sino si Ginoong Pasta?
Sagot
Isang bantog na mananaggol ng
Maynila.
2. Anong klaseng mamamayan ang
inilarawan na Rizal sa pagkatao ni G.
Pasta?
Sagot
Siya ang sumasagisag sa mga
Pilipinong nagnanais na manatiling
sakop ng mga Kastila ang Pilipinas.
3. Anong katauhan ang ipinahiwatig
sa papel ni Isagani?
Sagot
Siya ay simbulo ng mga kaisipan na
naglalaman ngmga idealismo ng mga
pangarap tungo sa pagkakaroon ng
demokrasya at kalayaan.
Kabanata XVI
Ang Kasawian ng Isang Intsik
Buod
Si Quiroga, isang negosyanteng Intsik
na naghahangad magkaroon ng
konsulado ang kanyang bansa ay
naghandog ng isang hapunan.
Dinaluhan ito ng mga tanyag na
panauhin, mga kilalang
mangangalakal, mga prayle, mga
militar, mga kawani ng pamahalaan,
gayun din ang kanilang mga suki.
Dumating si Simoun at nang singilin
niya si Quiroga sa utang na siyam na
libong piso, sinabi nitong nalulugi
siya. Inalok ni Simoun na bawasan ng
dalawang libong piso ang utang ni
Quiroga kung papaya gang intsik na
itago sa kanilang bodega ang mga
armas na dumating. Hindi raw dapat
mangamba ang Intsik, sapagkat ang
mga baril ay unti-unting ililipat sa
ibang bahay na pagkatapos ay
gaagawan ng pagsisiyasat at marami
ang mabibilango. Siya ay lalakad sa
mga mapipiit upang kumita.
Napilitang sumang-ayon si Quiroga.
Ang pangkat ni Don Custodio ay nag-
uusap tungkol sa komisyong ipapadala
sa India para pag-aralan ang paggawa
ng sapatos para sa mga sundalo.
Sa pulutong ng mga pari, ay pinag-
uusapan nila ay tungkol sa ulong
nagsasalita sa may perya sa Quiapo na
pinamamahalaan ni Mr. Leeds.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit naghanda ng isang malaking
hapunan si Quiroga?
Sagot
Siya ay naghahangad na magkaroon
ng konsulado ang Tsina sa Pilipinas.
2. Bakit iginalang ni Quiroga si
Simoun?
Sagot
Dahil sa pagiging malapit nito sa
kapitan-Heneral.
3. Bakit nagkautang si Quiroga kay
Simoun ng siyam na libong piso?
Sagot
Kumuha siya ng tatlong pulseras kay
Simoun na ibinigay niya sa isang
babaeng kaibigan ng isang
makapangyarihang lalaki.
Kabanata XVII
Ang Perya sa Quiapo
Buod
Maganda ang gabi. Ang perya’y
punong-puno ng panonoorin at
manonood. Ang 12 galing sa bahay ni
Quiroga ay patungo sa kubol ni Mr.
Leeds. Tuwang-tuwa si Padre
Camorra sa dami ng magagandang
dalagang nakikita lalo na nang
makasalubong si Paulita na kasama
nina Isagani at Donya Victorina.
Punyales! Kailan pa ako magiging
kura sa Quaipo, anang makamundong
prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb.
Si Isagani nama’y inis sa bawa’t
tumititig kay Paulita.
May pinasok na tindahan ng mga tau-
tauhang kahoy ang pangkat nina Padre
Camorra. Naghawigan sila-sila. Ang
isa raw ay kahawig ni Zayb. Kahawig
daw ni Padre Camorra ang isa.
Marami ang lilok na anyong Prayle.
May isang kuwadrong tanso ng
babaing pisak ang mata, gula-gulanit
ang damit, nakalupasay at
namimirinsa at namimirinsa ng
lumang damit.
Ayon kay Padre Camorra ay isang
hanggal ang umisip ng larawang iyon.
Sumagot si Ben Zayb na iyon ay ayon
sa pamagat: la Prenza Filipina o
prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa
namang kuwadro ay naglalarawan ng
isang lalaking nakagapos ang mga
kamay at tinuturuan ng mga
guwardiya sibil. Pamagat Ang Bayan
na Akaba . Pinagtawanan din nila ito.
May nakitang larawan na kahawig ni
Simoun. Hinanap nila ang mag-
aalahas. Wala ito. Ayon kay Padre
Camorra’y natakot na baka pagbayarin
nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr.
Leeds. Ani Ben Zayb naman: Baka
natakot na matuklasan natin ang lihim
ng kanyang kaibigan si Mr. Leeds.
Makikita ninyo’t ang lahat ay sa
salamin lamang.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Ang perya ay hindi iisang tindahan
ng mga laruan o pabaril na tulad ng
kasalukuyang gamit ng taguring ito.
Ito ay Fair o mga kubol ng siriko,
mahika (magic), mga tindahan ng
laruan ,paninda mga ari, at iba pa.
2. Noo’y Enero.
3. Tandaan uli ang pagkawala ni
Simoun gayon siya ang nagyaya sa
panonood sa espinghe ni Mr. Leeds.
Mga Tanong at Sagot
1. Anong kalinangan Pilipino ang
binigyan diin ni Rizal sa Kabanatang
ito?
Tugon
Ang palilok ng mga anyo o larawan.
Isa itong talakay sa sining ng paglilok
ng mga Pilipino na pinuri ni Rizal.
2. Ano ang inilalarawan sa kathang La
Filipina?
Tugon
Ang pamamahayag sa Pilipanas (state
of Filipino press or journalism):
matanda (makaluma); pisak ang isang
mata ( di katotohanan ang pagbabalita
at iyong lang ibig paksain ang
pinapaksa ): marumi, at lugami ang
pamamahayag noon.
Ang nakakatawa rito ay isa pa si Ben
Zayb sa nagtatawa sa larawan at wala
siyang kamalay-malay na sila ang
inaatake sa larawang iyon lalo si Ben
Zayb. ( Animo ito ng
pagkakapahintulot ng sensor sa
pagpapalathala ng Florante at Laura ni
Balagtas na atake ng kumatha laban sa
pamahalaan.)
Mas malinaw rito ang panunuligsa sa
ikalawang larawan, ang bayan ng
Abaka. Inilalarawan dito na ang
Pilipinas ay bayan ng abaka na ang
karaniwang gamit ay panggapos sa
mga dinarakip ng guwardiya sibil.
Nguni’t ito man ay di nasakyan ng
matatalino’t magagaling na pangkat
nina Ben Zayb.
(Nasakyan naman kaya ito ng mga
indiyo? At sino ang nakaisip ng
gayong mga larawan sa perye?)
Kabanata XVIII
Ang mga Kadayaan
Buod
Sinalubong ni Mr. Leeds ang mga
panauhin sa kanyang perya. Bago
nagsimula ang palabas, nagsiyasat si
Ben Zayk upang Makita ang salamin
sa kanyang inaasahang matagpuan,
ngunit wala siyang nakita.  Ito ay nagpapakilala ng pagtanggap ng
Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto
at may dalang kahong kahoy sa
kanyang pagbabalik. Ipinaliwanag
niya na ito ay natagpuan naiya sa
isang libingang nasa-piramid ni
Khufu, isang Paraon ng Ehipto. Ang
kahon ay may lamang abo at
kapirasong papiro na kinasusulatan ng
dalawang salita. Sa pamamagitan
ngpagbigkas ngunang salita ang abo
ay nabubuhay at nakakausapang isang
ulo at pagbanggit ng ikalawang salita
ito ay babalik sa dating kinalalagyan
nito.
Bumigkas ng isang salita si Mr. Leeds,
lumabas ang isang ulo at sinsbi nitong
siya si Imuthis. Siya ay umuwi sa
sariling bayan pagkatapos ng pag-
aaral at mahabang paglalakbay. Sa
kanyang pagdaraan sa Babilonia ay
nabati niya ang isang lihim na hindi
ang tunay na Sumerdis ang
namamahala doon kundi si Gautama,
isang magnanakaw ng kapangyarihan
at namamahala sa tulong ng
pandaraya.
Sa katakutang isumbong siya kay
Cambises ay binalak ang ikakasawi ni
Imuthus sa tulong ng mga saserdoteng
Taga-Ehipto na siyang
nakapangyayari noon sa kanilang
bayan. Siya ayumibig sa isang anak ng
pari at naging kaagaw niya rito ang
pari sa Abidos. Nagpanukala ang pari
ng kaguluhan at siya ang sinangkalan.
Isinakdal siya at napiit, tumakas at
napatay. Ayon sa ulo siya ay nabuhay
muli upang ihayag ang gayong
kataksilan. Titig na titig kay Padre
Salvi ang espinghe habang nagsasalita
ito. Dahil sa takot hinimatay ang
prayle.
Kinabukasan nagpalabas ng utos ang
gobernador na nagbabawal sa palabas
ngunit wala na si Mr. Leeds, nagtungo
ito sa Hongkong dala ang kanyang
lihim.
Mga Tanong at Sagot
1.Bakit hinimatay si Padre Salvi?
Sagot
Dahil sa takot sa tinawag na ulo.
2. Kanino inahalintulad ang buhay ni
Imuthis?
Sagot
Kay Ibbara.
3. Ano ang ipinahihiwatig ng naging
reaksyon ni Padre Salvi pagkatapos ng
salaysay ni Imuthis?
Sagot
mga prayle sa kanilang kasamaan at
pagpakasal.
Kabanata XIX
Ang Mitsa
Buod
Lumabas sa klase si Placido Penitente.
Hindi na siya ang dating mapagtimpi.
Galit na galit siya. Nais niyang
gumawa ng isang libo`t isang
paghihiganti. Parang ibinubulong ng
kanyang budhi: Placido Penitente,
ipakilala mong ikaw ay may
karangalan, na ikaw ay matapang at
maginoo. Taga-Batangas ka na ang
paglait ay hinuhugasan ng dugo. 
Nakitang nagdaan ang isang
sasakyang kinalulunanan nina Padre
Sibyla at Don Custodio. Nais niyang
habulin ang kura at ihagis sa ilog. 
Napadaan sa Escolta. May naraanang
dalawang Agustino sa pinto ng basar
ni Quiroga. Ibig pag-uundayan ng
suntok. Nagpigil. May naraanang
dalawang kadete na nakikipag-usp sa
isang kawani. Sinagasa niya ito.
Tumabi ang mga kadete. Inaalihan ng
hamok si Placido.
Inakala na ni Placidong wala na
siyang pagkakataong mag-aral. Aniya
sa sarili. Hindi raw kami marunong
maghiganti. Dumating na sana ang
lintik at nang makita nila. 
Naratnan ni Placido sa bahay na
kanyang tinutuluyan ang kanyang ina
si Kabesang Andang. Kararating nito
mula sa Batangas. Sinabi ni Placido na
di na siya mag-aaral. Naghinagpis ang
ina. Nakiusap sa anak. Nagpaalam si
Placido sa ina. Ginala nito ang
Sibakong, Tundo, San Nicolas, Sto.
Kristo. Mainit pa ang ulo. Nguni`t
nakaramdam ng gutom. Naisipang
umuwi. Inakalang wala na sa bahay
ina`t nagtungo na sa kapitbahay upang
makipangginggi. Mali siya. Naroon pa
ang ina. Naghihintay.
Ipinakiusap daw ni Kabesang Andang
sa prokurador ng Agustino na iayos
ang suliranin ni Placido sa nakagalit
na Dominiko. Ayaw ni Placido.
Tatalon daw muna siya sa ilog Pasig o
magtutulisan bago mag-aral na muli.
Nagsermon uli ang ina ukol sa
pagtitiis. Di na kumain muna, muling
umalis ang binata. Nagtungo sa
daungan ng mga bapor. Inisip niyang
magtungo sa Hongkong, magpayaman
at kalabanin ang mga prayle.
Ginabi siya sa paggagala. Walang
natagpuang kaibigan. Napatungo siya
sa perya. Nakita niya si Simoun.
Sinabi niya dito ang nangyari sa kanya
at ang hangad niyang pasa-
Hongkong. Napatulog siya sa mag-
aalaha.  mapagmalaki bilang ina ng isang
Isinama ni Simoun si Placido sa
kanyang karuwahe. Pag-karaan ng
pagtakbo ipinatigil ang sasakyan.
Bumaba sina Simoun at Placido.
Nakita nina Placido sina Isagani at
Paulita na namamasyal. Nainggit si
Placido. Kinainisan sina Simoun at
Isagani. Anya: Sa ganyan lamang
mapapakinabangan. Nagpatuloy ng
paglalakad sina Simoun at Placido
hanggang sapitin nila ang isang bahay
na munti pagawaan ng mga pulbura na
pinangangasiwaan ng dating guro sa
San Diego. Inatasan si Simoun na
pakipagkitaan ng guro ang tenyente at
ang kabo ng mga militar, gayundin si
Kabesang Tales. Nagtanong ang guro
sa di pa nila kahandaan. Ani Simoun:
sapat na sina Kabesang Tales, ang
mga naging kabinero at isang
rehinameyento ng mga kawal. Kung
ipagpapaliban ay baka patay na si
Maria Clara. Tumalima ang dating
guro.
Dalawang oras na nag-usap sa bahay
ni Simoun ang magaalahas at ang
binata bago umuwi sa kaserahan si
Placido.
Nang mapag-isa ang mag-aalahas ay
nagtalo ang loob ni Simoun. Sinurot
siya ng budhi dahil bahagi siya ng
kabulukang nais niyang puksain.
Waring nakita niya ang anyo ng
kanyang ama at ng kay Elias na
tumututol sa kanyang ginawa. Ngunit
umiling siya. Kung ako`y tumulad sa
inyo ay patay na ako, aniya. Gumawa
ako ng masama upang mabigyang
daan ang mabuti. Nilalagnat noon si
simoun.
Kinabukasan ay buong bait na
nakikinig si Placido sa nangangaral na
ina. Hindi tumututol sa mungkahi nito.
Ipinayo na lamang sa ina na bumalik
na sa lalawigan kaagad dahil kung
malaman daw ng prokurador na
naroon si Kabesang Andang ay
hihingian pa ito ng regalo at pamisa.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Nakita ni Placido na kasama ni
Padre Sibyla si Don Custodio, na
magpapasiya ukol sa balak na paaralan
ng kabataan.
2. Ang salita kayang Ingles na amok
(huramentado) ay galing sa hamok ng
Malay?
3. Si Kabesang Andangay halimbawa
ng isang ignoranteng ina noong
panahong iyon na kaya lamang
nagpapaaral ng anak ay sa
pagkakagaya-gaya o kaibigang
nakapag-aral at nagkatitulo.
Kung alam niya na ang ibubunga ng
pag-aaral ni Placido ay bilangguan o
bibitayan, na siyang tiyak na ibubunga
ng masikhay at matining na pag-aaral
noon ay papag-aralin pa kaya niya ito?
4. Ang paghihimagsik ni Simoun ay
magsisimula sa mga arabal
(kanugnog-pook ng Maynila o suburbs
na noon ay mabugat pa tulad ng
Balintawak, Sta Mesa. Makati, La
Loma at atbp.) na binubuo ng :  4. Bakit umanib kay Simoun sa balak
A. Pangkat ng mamamayang naaaping
ibig maghiganti;
B. Pangkat ng mga tulisang tulad ni
Kabesang Tales ay naging gayon sa
udyok ng paghanap ng katarungang di
naging kanila sa pamahalaan;
K. Mga kawal na kanyang
pinaniwalaang ibig ng Kapitang
Heneral na manggulo sila sa mga sibil
at sa mga prayle upang magkaroon ng
dahilan ang heneral na magtagal pa sa
Pilipinas;
D. Mga manong na pinaniwala niyang
sasalakay sa kumbento ang mga kawal
at sibil.  Dahil kay Maria Clara na ayon sa
Dahil dito, ang mga sibil at mga
manong ay makakalaban ng mga
kawal na may mga pagkakautang kay
Simoun at ang mga tulisan kakampi ni
Simoun, at ang mga mamamayang
sasapi sa kanya ay malayang
makalulusob sa Maynila (Intramuros
ngayon) at maluwag niyang makukuha
ang siyudad na walang magtatanggol.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nasabi ni Placido na wala na
siyang pagkakataong mag-aral?
Tugon
Iisa ang unibersidad noon para sa
karera ang unibersidad ng Sto. Tomas.
Ayaw na siyang tangapin doon.
2. Ano ang lintik na ibig nang
sumabog ni Placido upang maipakilala
nga ngitngit ng kanyang paghihiganti?
Tugon
Ang himagsikang tulad ng naganap
noong 1872 na kinasangkutan nina
P.Burgos. makikita ritong ang diwa ng
1872 ay nananatiling buhay sa isip at
damdamin ng mga Pilipino
pagkatapos noon. Umaasa sila sa
muling pagsabog ng malaking
himagsikan.
3. Bakit napatapon ang dating guro sa
San Diego?
Tugon
Ninasa niyang makapagturo nang
mabuti. Naging kalaban niya ang
simbahan at ang pamahalaan na
sadyang ayaw na ang mga indiyo ay
matuto ng husto.
niyang paghihimagsik ang Kastilang
may rayuma?
Tugon
It'y nagkaasawa ng maganda.
Pinagnasaan ng mga prayle ang babae.
Para maiwasan ang ganti ng Intsik, ito
ay ginawan ng lalang ng mga prayle
upang mapabilanggo hanggang
magkaramdam. Ibig ng Kastila na
makapaghiganti.
5. Bakit napaaga ang pagbubunsod sa
himagsikang binalak ni Simoun?
Tugon
balitang tinanggap ni Simoun ay nasa
bingit na halos ng kamatayan.
6. Sa anong ibon inihalintulad ni
Simoun si Maria Clara?
Tugon
Sa Fenix (Phoenix). Iisa lang ang
ibong ito. (Tulad ni Maria Clara na
iisang babae sa buhay ni Ibarra.)
nabubuhay ito mula sa 500 hangggang
12,954 taon. Pagkatapos ay sinusunog
nito ang sarili sa sariling pugad at ang
abo nito’y nagiging bagong Fenix.
Kung makuha na ni Simoun si Maria
Clara sa mga kuko ng bulag na
paniniwala, bibigyan niya ng bagong
buhay ang mongha. Ani simoun
patungkol kay Maria Vlara:
Isang paghihimagsik ang naglayo sa
akin at sa iyo; isa ring pagbangon ang
magsasauli sa akin sa iyo. 

7. Bakit nakita ni Simoun sa kanyang
balintataw na tila galit ang anyo ni
Don Rafael at ni Elias?
Tugon
Ang dalawa`y di sang-ayon sa
pamamaraang kanyang ginamit. Si
Don Rafael ay kabutihang lagi ang
panuntunan sa pakikitungo sa bayan.
Kay Elias ay di siya karapat-dapat sa
tungkuling kanyang ginaganap; di na
siya karapat-dapat dahil ang nag-
uudyok sa kanya sa paghahangad na
mapalaya ang bayan ay di ang diwang
makabayan at makatarungan kundi
payak na paghahangad ng
paghihiganti.  Custodio ay bumuo ng pasiya ukol sa
8. Ipaliwanag ang biglang pagbabago
ng loob ni Placido nang kausapin siya
kinabukasn ng kanyang ina?
Tugon
Sa ipinabatid sa kanya ni Simoun
noong sinundang gabi ay naisip
niyang isa ng kalabisan ang
makipagtalo sa kanyang ina. Kunwa’y
payag na siya sapagka’t batid niyang
sa mga araw na iyon ay ibubunsod na
ang madugong himagsikan kaya’t
wala nang tanging hiling sa ina kundi
umuwi kaagad sa lalawigan upang
makaiwas sa labanan.
9. Ano ang mitsa ng paghihimagsik ni
Simoun?
Tugon
Ang paghihimagsik ay parang bomba
na handa na ngunit wala pang mitsa na
sisindihan upang pasabugin ang
bomba. Ang paghihimagsik ni Simoun
ay may layon: pagbawi kay Maria
Clara.
Kabanata XX
Si Don Custodio
Buod
Ang usapin ukol sa akademya ng
salitang kastila ay nasa mga kamay ni
Don Custodio, na siyang
pinagkatiwalaan lumutas sa suliraning
ito.
Si Don Custodio de Salazar y Sanchez
deMonteheredondo ay kilalang tanyag
sabahagi ng lipunan sa Maynila at
tinaguriang “Buena Tinta”. Siya ay
nakapag-asawa ng isang mayaman at
sa pamamagitan ng yaman ng asawa,
nakapagnegosyosiya kahit kulang sa
kaalaman sa mga tungkuling kanyang
hinahawakan siya ay pinupuri dahil
siya ay masipag.
Nang bumalik siya sa Espanya walang
pumansin sa kanya dahil sa
kakulangan niya sa pinag-aralan, kaya
walapang isang taon nagbalik na siya
sa Pilipinas at nagmagaling sa mga
Pilipino sa kanyang kunwaring
magandang karanasan sa Madrid.
Lumagay siya parang amo’t
tagapagtanggol, ngunit siyay
naniniwalang may ipinanganak upang
mag-utos at ang iba’y upang sumunod.
Ang Pilipino’y ipinanganak upang
maging utusan, kaya’t kailangang
pagsabihang lagi na ang mga ito’y sa
gayon lamang ukol.
Sa loob ng labing limang araw, si Don
kasulatan at handa na niya itong
ipaalam sa lahat.
Mga Tanong at Sagot
1. Paano nabigyan ng bansag na
“Buena Tinta” si Don Custodio?
Sagot
Siya ay naging laman ng mga
pamahayagan sa loob ng ilang lingo at
sakanyang walanghabas na
pakikipagtalo kung kani-kanino.
2.Paano siya nagkaroon ng
pagkakataong makahawak ng
napakaraming tungkulin?
Sagot
Sa tulong ng salapi ng kanyang
mayamang asawa, siya ay nangalakal
at tumanggap ng mga paggawa ng
pamahalaan.
3. Ano ang palagay ni Don Custodio
sa mga Pilipino?
Sagot
Ang mga Pilipino ay ipinanganak
upang maging utusan.
Pahiwatig ng iba't ibang kabanata
Kabanata I: Sa Kubyerta
-Ang bapor Tabo’y larawan ng ating
pamahalaan, ng ating bayan. Mahina
ang pagtakbo at maraming balakid sa
landas na ang ibig sabihi’y mahina
ang pag-unlad. Marami pang dapat
gawin upang sumulong ang bansa.
-Ang mga taong sakay ng bapor ay
may dalawang kinalalagyan; ang
kubyerta at ang ilalim nito. Ang
pamahalaan ay nagpapalagay na may
mataas at mababang uri ng tao.
-Si Simoun, ang mayamang mag-
aalahas na siyang tagapayo ng kapitan
heneral, ay walang iba kundi si Ibarra.
Kabanata II: Sa Ilalim ng Kubyerta
-Ang mga kabataan ay masigasig sa
kanilang mga balak. Humahanap sila
ng mga paraan upang maisakatuparan
ang kanilang mga adhika. Lipos ng
pag-asa ang mga kabataan.
-Mapupusok ang kanilang kalooban.
Hayagang sinasagot nang
makahulugan si Simoun gayung ang
pagkakakilala nila’y malapit sa
kapitan heneral.
- Ang pagpapari ni Pare Florentino
dahil sa kagustuhan ng ina ay
nagpapakita ng kapangyarihan ng mga
magulang sa anak noong unang
panahon. Anumang bagay na naisin ng
magulang maging laban man sa
kalooban ng anak ay nasusunod.
Kabanata III: Mga Alamat
-Ayon sa alamat, Si Donya Geronima
ay tumanda dahil sa kahihintay sa
kaniyang kasintahan. Ito’y
nagpapahayag ng pagkamatapat ng
babaing Pilipina.
-Maalamat ang ating bansa. Hindi
lamang Pasig ang mayroon. Halos
lahat ng bayan pati na ang pinagmulan
ng mga bagay, halaman o tao.
Kabanata IV: Kabesang Tales
-Ang pagkakaagaw ng Korporasyon sa
lupain ni Tales ay nagpapahiwatig ng
mga kasamaang umiiral noong
panahon ng Kastila.
-Ang paghahanda ni Kabesang Tales
ng baril, gulok o palakol ay
nagpapakitang handang ipakipaglaban
ng mga Pilipino ang kanilang
karapatan.
-May mga Pilipino ring nagpapahirap
sa kapuwa Pilipino. Nariyan ang mga
tulisang dumakip kay Kabesang Tales
upang ito’y ipatubos.
Kabanata V: Ang Noche Buena ng
Isang Kutsero
-Ang kaawaawang mga Pilipino’y
tumatanggap ng mabigat na parusa sa
kaunting pagkukulang. Malulupit ang
maraming mga nasa tungkulin.
-Malaki ang pagnanais ni Kapitan
Basiliong makasundo ang kura at
alperes. Sila ang makapangyarihan sa
bayan.
Kabanata VI: Si Basilio
-Ang pagpapaalila ni Basilio upang
makapag-aral ay nagpapakita ng
pagpapahalaga ni Rizal sa
Karunungan. Maging ano mang uri ng
gawain basta’t marangal ay
kailangang pasukan upang makatapos
ng pag-aaral. Kailangan ang pagtitiis,
pagtitiyaga at pagsusumigasig upang
matuto.
-Sa kabanatang ito’y napabulaanan
ang kasabihang kung ano ang puno’y
soyang bunga. Si Basilio ay may mga
mabubuting katangiang kabaligtaran
ng sa ama.
Kabanata VII: Si Simoun
-Ang lahat ng pag-uusap sa
kabanatang ito’y mahalaga.
Isinisiwalat dito ang buong diwa,
kaisipan, damdamin at mga mithiin ng
may akda para sa kaniyang bayan.
-Nalalarawan din dito ang dalawang
pangkat ng mga Pilipino na humihingi
ng pagbabago. Ang isa’y humihiling
na maging bahagi ang Pilipinas ng
Espanya at ang isa nama’y nagnanais
humiwalay upang maging ganap na
malaya.
Kabanata VIII: Maligayang Pasko
-Ang mga Pilipino ay mapaniwalain sa
mga himala. Ang paghahanap ni Huli
ng Salaping inaasahang ibibgay ng
Birhen ay kaigsian ng pag-iisip. Ibig
ipaunawa ni Rizal na nasa tao ang
gawa at nasa Diyos ang awa.
-Ang pagkapipi ni Tandang Selo Ay
nagpapahiwatig ng pagkaka-alis sa
mga Pilipino ng kalayaang
magpahayag ng kanilang nais sabihin.
Kabanata IX: Si Pilato
-Masalapi at makapangyarihan ang
korporasyon. Walang Pilipinong
maaaring lumaban dito noong
panahong iyon.
-Si Pilato ang siyang naggawad ng
hatol na si Hesus ay ipako sa krus.
Siya’y naghugas ng kamay at sinabibg
siya’y walang kasalanan.
Kabanata X: Kayamanan at
Karalitaan
-Ang isinasama ng mga mamamayan
ay nasa mga taong namamahala.
-Ang mga Pilipino’y handang
magbuwis ng buhay alang-alang sa
kanilang karapatan.
Kabanata XI: Los Banos
-Magkasamang nagpapasiya ang mga
prayle at ang pamahalaan, karaniwang
nananaig pa ang pasiya ng mga prayle.
-Magkaiba ang pamamalakad ng mga
Dominiko at mga Heswita.
-Ang panunuyo sa mga may
kapangyarihan ay kaugalian nating
mga Pilipino.
Kabanata XII: Si Placido Penitente
-Ang di pantay-pantay na pagtingin ng
guro sa mag-aaral ay hindi nararapat
sapagkat ito’y nagiging dahilan ng
pagkawala ng kawilihan ng mga mag-
aaral at ng di-paggalang ng mga ito sa
guro.
Kabanata XIII: Ang Klase ng Pisika
-Ang mga mag-aaral noong panahong
iyon ay hindi nasisiyahan sa
pamamalakad at pamamaraan ng
pagtuturo sa pamantasan. Sila’y
naghain ng kahilingan upang
magkaroon ng pagbabago.
-Ang malaking laboratoryo sa Pisika
ay laging inihahanda sa mga
panauhing darating at hindi sa pag-
aaral. Isa ito sa sakit ng ating lipunan-
ang pakitang tao.
Kabanata XIV: Sa Bahay ng mga
Estudyante
-Si Sandoval ay larawan ng mga
kastilang may malasakit sa ating
bayan at pagpapahalaga sa mga
Pilipino.
-Ang pagitang inilalagay ng pulitika sa
mga lahi ay nawawala sa mga
paaralan, na wari’y nalulusaw sa init
ng kabataan at karunungan.
Magandang halimbawa si Sandoval,
isang Kastilang naging kasama’t
kamag-aral nina Isagani at Makaraig.
Kabanata XV: Si Ginoong Pasta
-Upang mailapit at makahingi ng
tulong sa isang taong
makapangyarihan, kailangang hanapin
muna ang kaibigan o kinaaalang-
alangan nito; isang sakit ng lipunan na
ngayon ay palasak.
-Maraming taong tumitigin sa
pansariling kapakanan at winawalng
bahala ang ikabubuti ng bayan.
Kabanata XVI: Ang mga
Kapighatian ng Isang Insik
-Ang pagtanggap ng suhol ng mga
nanunungkulan sa pamahalaan at ang
pagsasamantala sa mga lumalapit sa
kanila ay nakapagdaragdag ng
paghihirap ng bayan. Ito ang
pinakamalubhang sakit ng lipunan sa
ngayon.
Kabanata XVII: Ang Perya sa
Quiapo
-Masining ang mga Pilipino. At sa
dahilang ang singing ay kinakikitaan
ng damdamin at ng iniisip ng
gumagawa nito, makikitang ang
nalalarawan sa kanilang mga inukit ay
ayon sa mga pangyayari noong
panahong yaon.
Kabanata XVIII: Mga Kadayaan
-Ang mga bagay na nabanggit ng ulo
ay tumutukoy sa pangyayaring
nagaganap noong panahon ng Kastila.
-Ang pagkatakot at tuluyang
pagkakahimatay ni Pari Salvi ay
nagpapakilala ng pagtanggap ng mga
prayle sa kanilang kasamaa’t
pagkakasala.
Kabanata XIX: Ang Mitsa
-Ang di-mabuting pagtingin ng Kastila
sa mga Pilipino ay siyang nagtataboy
sa huli upang maghimagsik.
-Ang layunin ng maraming magulang
sa pagpapaaral sa kanilang anak upang
maipagmalaki at masabing sila’y
magulang ng isang nakapag-aral at
nagkatitulo.
Kabanata XX: Ang Nagpapalagay
-Mataas ang pagpapalagay ng mga
Pilipino sa mga banyaga. Agad-agad
tayong humahanga. Hindi na natin
sinusuri ang kanilang mga tunay na
pagkatao at kakayahan.
-May paniniwala si Rizal na ang tao’y
pantay-pantay. Walang pagkakaiba
ang puti at kayumanggi.