Kabanata I sa lawa ng Laguna at look ng Maynila ayon kay Simoun?

Sa Ibabaw ng Kubyerta Tugon

Buod a. Makapagtitipid ng lupa. Ang liku-likong Ilog Pasig ay mahalinhan

ng tuwid na kanal.
Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay sumasalunga ang Bapor b. Iikli ang paglalakbay; uunlad ang negosyo.
Tabo. Lulan nito sa kubyerta sina Don Custodio, Ben Zayb, P. k. Maiiwasan ang mga putik at burak sa mga pampangin ng Ilog
Irene, P. Salvi, Donya Victorina, Kap. Heneral at Simoun. Pasig.
d. Giginhawa ang paglalakbay.
Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog Pasig. Mungkahi ni Don
Custodio: mag-alaga ng itik. Ani Simoun namang kilalang
4. Anu ano ang tutol dito ni Don Custudio?
tagapayo ng Kap. Heneral: Gumawa ng tuwid na kanal na mag-
uugnay sa lawa ng Laguna at sa look ng Maynila. Nagkasagutan
Tugon
sila ni Don Custodio at ng ilang pari. Ayaw ni Donya Victorina na
matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil darami ang balot na
a. Malaki ang gugulin
pinandidirihan niya.
b. Maraming bayan ang kakailanganing sirain
k. Walang ibabayad sa mga manggagawa
Mga Tulong Sa Pag-aaral
5. Anu-ano ang tugon ni Simoun dito?
1. Ang ibabaw ng kubyerta ng bapor ay para sa matataas na uri ng
Tugon
tao, karaniwa’y Kastila.
a. Kung maraming bayan ang kailangang mawasak, sirain ito.
2. Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng Disyembre; ang Fili ay dito
b. Kung walang ibabayad sa gagawa, gumamit ng mga bilanggo.
nagsimula. Ngunit ang Disyembre sa Noli at ang Fili ay may 13
k. Kungdi sapat ang mga bilanggo pagawain ng walang bayad ang
taong nakapagitan.
taong-bayan na magdadala ng sariling pagkain at kasangkapan. Sa
ganito raw paraan natayo ang piramide sa Ehito at koliseo Sa
3. Si Don Custodio ay tanungan at tagapayo ng mga taong
Roma na hinahangaan ngayon kaugnay ng pangalan ng mga
pamahalaan. Si Ben Zayb (Ibanez) ay isang mamahayag.
paraon at mga pinuno ng Roma gayong limot na natin ang libu-
libong nagamatay na mangagawa roon. Ang mga patay ay patay
4. Ang tabo ay isang katutubong batalan. Ang tabo sa kasalukuyan
na ang tanging malakas ang binibigyang katwiran at panahon;
ay karaniwang latang pinagbasyuhan ng gatas, kape o ano man.
d. At di raw maghihimagsik ang bayan tulad ng mga Ehipsio.
Mula sa abang bataan hanggang sa makabagong banyong may
gripo at dutsa sa Pilipinas ay may tabo. Noon ang tabo ay
6. Dahil sa mga panukala ni Simoun at kanyang tandisang
karaniwang pang-ilalim na bahagi ng bao ng niyog.
patutsada kay P. Sibyla at Don Custodio, ano ang naging
palagay sa kanya ng nasa itaas ng kubyerta?
Mga Tanong at Sagot
Tugon
1. Paano pinaghahambing ni Rizal ang Bapor Tabo at ang
Pamahalaan?
a. Siya ay isang mulatong (mestisong) Amerikano.
b. Mestisong taga-India at Ingles naman daw.
Tugon
7. Bakit nangigilag ang mga prayle at sina Don Custodio kay
a. Sa pagkakaroon ng 2 lugal ng tao sa kubyerta at sa ilalim ng
Simoun?
kubyerta, tulad ng paglalagay ng pamahalaan na may mga taong
mataas ang uri, tulad ng mga Kastila, mayayaman at prayle: at
Tugon
mga abang mamamayang tulad ng mga mestiso at indiyo.
Ito’y kaibigan ng Kapitan Heneral, doon pa sa Habana, Kuba.
b. Sa mabagal nguni’t mapagmalaking palakad tulad ng
pamahalaan na halos hindi nakausad sa may 300 taong
pamumuno sa Pilipinas. Dagdag na mga Tanong at Puna
c. Sa pagkulapol na pinturang puti - nagpapanggap na malinis at 1. Mararahas ang mga balak ni Simoun. Lahat ay
marangal ngunit’t makikita ang mga dumi sa likod ng pinta tulad makakapagpahirap sa mga mamamayan.
ng mga walang katarungang pagpatay at pagbilanggo, ng mga
kabulukan, katiwalian at iba pa sa pamahalaan at simbahan. 2. Si Don Custodio ang ipinalalagay na pinakamatalinong tagapayo
ng mga puno sa Pilipinas.
d. Sa bilog na anyo ng bapor - nagpapakilalang ang pamahalaan
ay walang malinaw na kaanyuan; walang plano ng pagiging 3. Si Padre Sibyla ay pangalawang rektor ng UST.
unahan, hulihan, tagiliran na tulad ng pamahala noon na walang
yaring plano ng pagpapalakad.

e. Sa r tulad ng pamahalaan, may namamahalang sibil, tulad ng

Kap. Heneral at iba pang taong pamahalaan at ang prailesya o
mga kura. Noon ay may union of church and state o pagiging
magkatulong ng pamahalang sibil at ng simbahan sa pagpapalakad
ng mga suliraning pampulitika at pangkabuhayan ng bayan. Alin
ang makina at alin ang tikin? Ang makina na siyang tuwirang
nagpapatakbo sa bilog na bapor ng pamahalaan, bilog sapagkat
walang plano at di alam kung saan ang patungo at saan ang
pabalik, ay siyang pamahalaang sibil, samantalang ang mga tikin
ay siyang mga kura na nagsasabi kung saan dapat patungo ang
bapor ng pamahalaan. (Dapat mabatid kung ano ang tikin.)

2. Bakit inis na inis si Donya Victorina?

Tugon

Iniwasan siya ng mga lalaki sa itaas ng kubyerta.

3. Anu-ano ang ibubuti ng malalim na kanal na mag-uugnay

 Kabanata II
Sa Ilalim ng Kubyerta
Buod
Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. Masikip sa pasahero
ang ilalim ng kubyerta. Naroon ang dalawang (2) estudyate na
pinakukundanganan ng iba-si Basilio na nag-aaral ng medisina at
mahusay ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa Ateneo,
isang makata, si Isagani. Kausap sila Kap. Basilio. Napag-usapan
si Kap. Tiyago. Pinauwi raw siya, ani na naging tagapayo ng
kapitan nitong mga huling araw. Napaling ang usapan sa
paaralang balak ng mga estudyante ukol sa pagtuturo ng mga
Kastila. Hindi raw ito magtatagumpay ayon kay Kap. Basilio.
Magtatagumpay, ayon sa dalawang binata. Lumayo ang
matandang Basilio. Napag-usapan si Paulita Gomez, ang
kasintahan ni Isagani at tukod ng ganda, mayaman at may pinag-
aralan kaya nga lamang ay tiya si Donya Victorina. Ipinahahanap
ni Donya Victorina kay Isagani ang asawa , si De Espadaña, na sa
bahay pa ni Padre Florentino, amain ng binata, nagtatago.
Dumating si Simoun at kinausap ng magkabigan. Ipinakilala ni
Basilio kay Simoun si Isagani. Sinabi ni Simoun na di niya
nadadalaw ang lalawigan nina Basilio sapagka’t ang lalawigan nina
Basilio sapagka’t ang lalawigang ito’y mahirap at di makabibili ng
alahas. Matigas na tumutol Si Isagani at anya: Hindi kami namimili
ng alahas dahil di namin kailangan. Napangiti si Simoun. Nasabi
raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan
ay Pilipino.
Nag-anyaya si Simoun sa pag-inom ng serbesa. Tumanggi ang
dalawa. Ayon kay Simoun, Sinabi ni Padre Camorra na kaya tamad
ang mga Pilipino ay dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa.
Mabilis na tumugon si Basilio; Sabihin ninyo kay Padre Camorra na
kung siya ay iinom ng tubig sa halip ng serbesa, marahil ay
mawawala ang sanhi ng mga usap-usapan. At dagdag ni Isagani:
lumuluhod sa alak at sa serbesa na pumapatay ng apoy; na kapag
pinainit ay sumusulak; nagiging malawak na dagatan at
gumugunaw ng santinakpan. Hindi niya pinakinggan ang pagsingkil
ni Basilio.
Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong
ni Padre Camorra kung kailan magiging sulak at malawak na
karagatan ang tubig. Tugon ni Isagani: Kapag pinainit ng apoy; sa
sandaling ang mumunting ilog na watak-watak ay
magkakasamasama sa kailalimang hinuhukay ng tao. Binigkas ni
Basilio ang isang tula ni Isagani na rin ukol sa pagtutulong ng apoy
at tubig sa pagpapatakbo sa makina (steam engine). Pangarap
daw ayon kay Simoun dahil ang makina ay hahanapin pa.
Nang umalis si Simoun saka lamang nakilala nang lubusan ni
Isagani ang mag-aalahas na tinawag na Kardinal Moreno. May
dumating na utusan. Ipinatawag ni Padre Florentino ang
pamangkin. Nguni’t nakita ng kapitan si Padre Florentino at ito’y
inanyayahang pumanhik sa ibabaw ng kubyerta.
Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Bakit kalakaran sa matanda, tulad ni Kap. Basilio na
nakatatagpo ng balakid sa lahat ng dako samantalamg ang
kabataan ay masigasig sa mga balak, tulad nina Isagani?
Tugon
Marami nang kabiguang naranasan ang matatanda kabiguan sa
sarili nilang mga pangarap at balak noong kanilang kabataan
samantalang ang mga bata ay may maapoy pang damdamin na
gatong sa kanilang mga balak at adhikain. Di pa sila nakararanas
ng maraming kabiguan. Dahil dito, kahit papaano, ang daigdig ay
sumusulong, umuunlad.
2. Bakit nangiti si Simoun nang matigas tumugon si Isagani
na kaya di namimili ng alahas ang kanyang mga kababayan
ay dahil hindi nila ito kailangan?
Tugon
Kung ang ngiting iyon ay palibak o patuya, iyon ay dahil alam ni
Simoun na di totoo. Mahiligin sa alahas ang mga Pilipino. Kung
iyon ay ngiti ng kasiyahan ay masasabi nating dahil sa nakita ni
Simoun kay Isagani ang isang katangiang hinahangaan niya at
hinahanap lalaking matapang at nakikipaglaban para sa
karangalan ng bayan.
3. Ano ang palatandaan ni Simoun sa pagiging dukha ng
isang bayan noon?
Tugon
Ang pari sa bayan. Pag Pilipino, dukha ang paroko; pag Kastila
naman mayaman. Kung pagsisimula pa lamang ang isang paroko
di pa malakas ang kita, Pilipino ang inilalagay dito; pag-umunlad
na ito, pinapasok na ng mga prayleng Kastila.
4. Totoo ba ang sabi ni Padre Camorra na kaya tamad ang
mga Pilipino ay dahil hindi ito nagsisiinom ng serbesa?
Tugon
Hindi. Ito’y totoo para sa bayang malalamig nguni’t di sa Pilipinas
na totoo nang mainit kadalasan ang panahon. Tingnan ang
palainom ng tuba. Pagkainom ano? Bulagta!
5. Ano ang tugon ni Isagani kay Simoun?
Tugon
Na kung si Padre Camorra at mga kasama nitong kastila ay
nagbabawas sa pag-inom ng alak, titino sila ng kaunti at ang mga
alingasngas nila, lalo na sa kababaihan, ay mabanawasan kundi
man maalis. (Ito kaya ay di tuwirang pangagaral ni Rizal ukol sa
alak?)
6. Ano ang ibig sabihin ni Isagani sa pagiging sulak ng
tubig? sa mumunti at watak-watak na
ilog?
Tugon
Ang sulak (steam) ay pag-init at pagkulo ng malamig at
matimping damdamin ng mga Pilipino; pagsulak, himagsik! Ang
mumunti at watak-watak na ilog ay ang kawalang-kaisahan ng
damdaming Pilipino na may matinding gawi ng pag tatangi-tangi
(regionalism). Kung ang mga puta-putaking himagsikan lamang sa
Pilipinas na mula kay Lapu-lapu hanggang kaina Diego Silang ay
walang tigil nang pagsiklab, ay naging parang ilog na nauwi sa
iisang dagat o nagkaisa-isa at nagkasabay-sabay sa isang
pamumuno, matagal na sanang gininaw ng dagat ng tubig na ito
ang Moong ng Kastila sa Pilipinas.
7. Ano ang diwa ng tula ni Isagani na bibigkas ni Basilio?
Tugon
Pagtutulungan ng tubig at ng apoy sa isang makina (steam
engine). Pagtutulungan ng Pilipino at Kastila sa mahusay na
sistema ng pamamahala.
8. Bakit pangarap lamang daw ito ayon kay Simoun?
Tugon
Hahanapin pa raw ang makina. Ibig sabihin may apoy nga at may
tubig nguni’t walang makina. Walang makikitang pag-asa si
Simoun sa pagkakasundo ng mga Pilipino at Kastila.
9. Paano nagkakilala sina Simoun at Basilio?
Tugon
Sa bahay ni Kapitan Tiyago ay isa sa madalas dumalaw si Simoun
na pinaghihinalaan ng lahat, pati si Basilio, na isang naghahangad
makamana sa yaman ng Kapitan.
 Kabanata III pinatunayan ng mga prayleng Kastila’y walang katotohanan. Sila’y
tulisang Kastila naman natatakot ngayon.
Ang mga Alamat

Buod
Dinatnan ni Padre Florentino na nagtatawanan na ang nangasa
kubyerta. Nagdaraingan ang mga prayle sa pagkamulat ng mga
Pilipino at pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si
Simoun. Sayang daw at di nakita ni Simoun ang mga dinaanan ng
bapor. Kung wala raw alamat ay walang kuwenta sa kanya ang
alinmang pook ayon kay Simoun. Isinalaysay ng kapitan ang
alamat ng Malapad-na-bato. Ito raw ay banal sa mga katutubo
noong una bilang tahanan ng mga espiritu. Nang panahanan daw
ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga
tulisan.

Sinabi ng Kapitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya

Geronima. Si Padre Florentino ang nahingang magkuwento. May
magkasintahan daw sa Espanya. Naging arsobispo sa Maynila ang
lalaki. Nagbabalatkayo ang babae. Naparito at hinihiling sa
arsobispo na sundin nito ang pangako pakasal sila. Iba ang naisip
ng arsobispo. Itinira ang babae sa isang yungib na malapit sa Ilog
Pasig.

Nagandahan si Ben Zayb sa alamat. Nainggit si Donya Victorina na

ibig ding manirahan sa kuweba. Tinanong ni Simoun si Padre Salvi.
Sa inyong palagay, hindi ba higit na mainam ay ilagay sa isang
beateryo tulad ni Sta. Clara? Hindi raw siya makakahatol sa mga
ginawa ng isang arsobispo, ayon kay padre Salvi. At upang
mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ni San Nicolas na
nagligtas sa isang Intsik sa pagkamatay sa mga buwayang naging
bato nang dasalan ng intsik ang santo.

Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan

kung saan sa lawa napatay ang isang Guevarra, Navarra o Ibarra.

Itinuro ng Kapitan. Naghanap si Donya Victorina ng bakas ng

pagkamatay ng tubig labingtatalong taon matapos mangyari iyon.
Nakasama raw ng ama ang bangkay ng anak, ani Padre Sibyla.
Iyon daw ang pinakamurang libing, ayon kay Ben Zayb.
Nagtawanan ng iba! Si Simoun ay namumutla at walang kibo.
Ipinalagay ng Kapitan na si Simoun ay nahilo dahil sa
paglalakabay.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Dito’y makikitang naalis ang paniwala ng ating mga nuno sa

mga espiritu at pamahiing lalo
Pang nakaiinis ang pangrelihiyon.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nauwi sa mga alamat ang usapan sa ibabaw ng
kubyerta?

Tugon
Binatak dito ni Simoun ang alamat sa Ilog Pasig at isa ang
inaasahan niyang mapag-uusapan ang kay Donya Geronima na
siya niyang magagamit sa pagbabawas ng kulo sa kanyang dibdib
laban sa nagbabanal-banalang si Padre Salvi na batid ni Ibarra ay
lumalapastangan sa kapurihan ni Maria Clara sa kumbento ng Sta.
Clara.

2. Ano ang pagkakahawig ng alamat ng Malapad-na-Bato sa

kasaysayan ng Pilipinas?

Tugon
Noong una ang Malapad-na-Bato ay pinaniniwalaang lugal ng mga
espiritu at maligno, isang pugad ng pamahiin. Gayon din ang
Pilipinas na noong bago dumating ang mga Kastila ay
pinamamayanihan ng mga pamahiin Kapre, tiyanak, tikbalang
aswang, at iba pa. Nang ang Malapad-na-Bato ay pagtaguan ng
mga tulisan, nabatid ng mga tao na walang katotohanan ang
masasamang espiritu sapagka’t walang nangyaring sa mga tulisan.
Mga tulisan naman na nanghaharang at pumapatay sa mga
napapadpad sa Malapad-na-Bato ang pinagkakatakutan ng mga
taong namamangka sa Ilog. Ang Pilipinas sa tulong ng
Kristiyanismo, ay di na naniniwala sa mga espiritu at pamahiin na
 Kabanata IV
4. Bakit matagal na di kinausap ni Tandang Selo ang anak ni
Kabesang Tales Kabesa?

Buod Tugon

Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na.
Ang ama ng dalagang si Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni
Tandang Selo, ay isa nang kabesa de baranggay. Yumaman ito
dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa isang namumuhunan sa bukid.
Nang makaipon ng kaunti ay naghawaan ng gubat na nang
ipagtanong niya ay walang may-ari, at ginawa niyang tubuhan.
Inisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si Juli upang mapantay kay
Basilio na kasintahan nito. Nang ang bukid ay umunlad ito ay
inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si Kabesang Tales. Tinaasan
nang tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales.
Nakipag-asunto sa mga prayle.
Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang
kanilang titulo sa lupa. Wala. Naging kawali si Tano. Di ibinayad ng
kapalit ang anak. Anya: Binungkal ko’t tinamnan ang lupang ito,
namatay at nalibing dito ang aking asawa’t anak na dalaga {si
Lucia} sa pagtulong sa akin kaya’t di ko maibibigay ang lupang ito
kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at
maglilibing muna ng kanyang asawa’t mga anak. At anya pa rin
ukol sa pagiging kawal ni Tano, ako’y bumabayad sa abogado.
Kung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin
upang siya’y mapabalik; nguni’t kung ako’y matalo, di ko na
kailangan ang anak.
Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang bukid. Lagi siyang may
pasang baril. Di makapasok doon ang sino man dahil balita si
Kabesang Tales sa pagbaril. Nagdala siya ng gulok. Balita sa arnis
ang kabesa. Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si
Kabesang Tales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos.
Isinanla ni Huli ang kanyang mga hiyas liban sa isang locket o
agnos na bigay sa kanya ni Basilio. Hindi rin nakasapat ang
panubos. Ipinasyang mangutang kay Hermana Penchang at
maglingkod dito bilang utusan. Noon ay bisperas ng Pasko.
Kinabukasan. Araw ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila.
Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang gabing iyon.
Dahil pinayagang magkawal si Tano at di ibinayad ng kapalit na
maaaring gawin noon. Noon ay sadyang nangunguha ng
kabataang pinagkakawal nguni’t maaaring kumasundo sa isang
sadyang napauupang kapalit at ang isang anak ng maykaya ay
maaaring di na magkawal.
5. Bakit sinabi ni Kab. Tales na kung siya’y matatalo sa
usapin ay di na niya kailangan ang anak?
Tugon
Kung matatalo siya sa usapin wala na rin siyang maibibigay na
kinabukasan sa kanyang anak at kaya puspusan ang ginagawa
niyang paglaban ay sa kapakanan din ni Tano ang kanyang hangad
ito ang magiging tagapagmana ng kanyang lupain.
6. Sa ano inihambing ng ilan si Kab. Tales sa kanyang
pakikipag-asunto sa mga prayle?
Tugon
Palayok na bumangga sa kaldero; langggam na kumakagat kahit
na siya’y tiirisin
lamang.
7. Bakit kung kailan pa walang makalapit na tulisan sa
lupain ng dinukot ng mga tulisan?
Tugon
Noong una’y walang makalapit na tulisan sa lupain ng kabesa dahil
sa siya’y may baril noon at siya’y magaling mamaril. Nang
ipagbawal ang baril, nagdala naman siya ng gulok at siya’y balita
sa arnis. Kaya nang palakol na lamang ang dala niya saka siya
napangahasang lapitan at dukutin ng mga tulisan upang ipatubos.

8. Anong ginawa ni Huli ang pinintasan ni Rizal?

Mga Tulong Sa Pag-aaral
1. Ang agnos ni Huli ay agnos ni Maria Clara na ipinagkaloob sa
isang ketongin na napagaling ni Basilio. Ibinayad ng ketongin kay
Basilio ang agnos at ito naman ay inihandog ni Basilio kay Huli.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit mahirap maging cabeza de barangay noon?
Tugon
Siya ay isa lamang tagapaningil ng buwis at kung may di
magbayad ay siya pa ang nagpapaluwal.
Tugon
Ang pag-sa sa mga milagro. Inilagay ni Huli ang perang
napagbilhan ng kanyang mga alahas sa ilailim ng imahen ng
Birhen at umaasang iyon ay magiging doble kinabukasan. Sinana’y
ng mga prayle noon ang mga Pilipino sa ganitong pag-asa sa mga
milagro upang matuto pang magtiis ang mga katutubo at iasa ang
kanilang bukas sa pagmimilagro ng kanilang mga patrong santo sa
halip na gumawa sila ng mga paraang maaaring sa pag-uusig sa
maykapangyarihan ay humantong sa himagsikan. Ito kaya ang
nakatulong sa ating pagpapaubaya ng lahat ky Bathala o ang
kaisipan natin na bahala-na?

2. Ano ang ibig sabihin ni Kabisang Tales sa magiging lupa

rin tayo at hubad tayong talaga nang ipanganak?

Tugon

Hindi dapat matakot sa kamatayan dahil tayo namang lahat ay

mamamatay at ano ang ikatatakot sa karalitaan ay nagsimula tayo
sa kahirapan sa walang damit.

3. Anong batas ang pumanig sa mga paring korporasyon

upang makuha ang lupa ni Kab. Tales?

Tugon

Wala kundi ang batas ng pansariling kaligtasan ng mga eskribano

at hukom na takot sa korporasyon ng mga kura. Kaya silang ialis
sa tungkulin ng mga prayle. Ang totoo, mabuti ang mga batas ng
mga kastila na dapat ipasunod ngunit pinasasama ito ng mga
namamahala. Gayong walang naipakitang katibayan ang
korporasyon, nakuha nilang masaklit ang lupa ni Kabesang Tales.
Isa ito sa mga nakatulong sa katamaran ng mga Plipino. Bakit ka
pa magsasakit na gumawa at umunlad kung ito ay kakamkamin
lamang sa iyo pagkatapos?
 Kabanata V uumpugang bundok sa Montalban {sa Rizal} si Bernardo Carpio
nguni’t unti-unti nang nakakawala at sa panahon ni Sinong ay
Ang Noche Buena ng Isang Kutsero kanang paa na lamang ang di naiaalpas. Pagnakawala raw si
Bernardo Carpio ay siya ang mamumuno sa mga Pilipino sa
Buod paghihimagsik laban sa mga Kastila.

Gabi na’t inilalakad na ang prusisyong pang-noche buena nang
dumating si Basilio sa San Diego. Naabala sila sa daan dahil
nalimutan ng kutsero ang sedula nito at ito’y kinakailangang
bugbugin muna ng mga guwardiya sibil.
Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinaka-matandang taong
nabuhay sa mundo. Kasunod na idinaan ang mga imahen ng
tatlong Haring Mago. Nakapagpaalaala kay Sinang ang itim na
Haring Melchor. Itinanong kay Basilio kung nakawala na ang
kanang paa ni Bernardo Carpio na naipit sa kabundukan ng San
Mateo. Kasunod sa prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag-
ilaw. Si San Jose naman. Kasunod naman ay mga batang may
mga parol. Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen.
Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na walang ilaw an
parol ng karitela. Pinarusahan uli ng mga sibil ang kutsroong si
Sinong. Naglakad na lamang si Basilio.
Tanging bahay ni Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan
ni Basilio. May mga manok na pinapatay. Nasilip ni Basilio na ang
Kapitan ay nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at kay Simoun..
nagkakaunawaan na tayo, G. Simuon, ani Kapitan Basilio, Tutungo
tayo sa Tiani upang tingnan ang inyong mga alahas. Nagbilin ng
isang kairel sa relo ang alperes. Isang pares na hikaw naman ang
ipinakikibili’ ng kura. (Bakit kaya hikaw?)
Kung isang katutubo o mga kura na rin ang nagsimula ng ganitong
alamat ay di natin matiyak nguni’t ay pinabayaan ng mga Kastila,
at tinulungan pang yumabong sa isipan ng mga Pilipino sa
pamamgitan ng mga aral na ang pagtitiis at pagpapakasakit ay
nagtatamong kaluwalhatian sa langit. Dahil sa mga kuwentong
tulad nito, nawawala o mababawasan ang paghahangad ng mga
Pilipino na ihanap ng lunas ang kanilang mga kapihan. Hihintayin
na lamang nila ang paglaya nila ang paglaya ni Bernardo Carpio,
ng kanilang hari, at saka na sila magbabagon.
Mga Tanong na Maaaring Talakayin
Ang mga sibil ay karaniwang mga Pilipino rin noong panahon ng
Hapones, higit daw na mahigpit magparusa ang mga Pilipinong
naglilingkod sa garison kaysa mga Hapones na rin. Ang mga
gerilyo ay gumagamit ng maraming uri ng pagpatay na totoong
nakapanghihilakbot. Noong kalaganapan ng kilusan ng Huk (1946-
1956), ang mga pagpapahirap at pagpatay ng Huk at mga kawal
na rin ng pamahalaan ay nakapangingilabot din. Bakit nagkaganito
ang mga Pilipino? Ibatay ang tugon sa mga paglalarawan ng buhay
sa Noli at Fili at sa ating mga ulat na pangkasaysayan.
Makakabangon kaya tayo bilang isang lahi?

Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may kasindak-sindak na

pagkatao. Ang lahat ay nakapaghahanap-buhay sa bayang ito
maliban sa amin.

Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng

matandang utusan, nang makitang tumistis ng isang maysakit si
Basilio na parang walang ano man.

Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. Mga kalabaw na namatay,

mga katulong na napipiit at namatay ang matandang nagtatanod
sa gubat. Nanghinayang si Basilio nang mabatid na sa katandaan
namatay ang matanda.. Ibig niyang makatistis ng tao. Ang huling
balita’y ukol sa pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab. Tales. Di
nakakain ng hapunan si Basilio.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Si Basilio ay katiwala ni Kap. Tiyago.

2. Ang mga pag-aari nina Ibarra ay sinasamsam ng pamahalaan
(at ng simbahan) at ipinagbili ang ilan. Si Kap. Tiyago ang nakabili
ng gubat nina Ibarra. Iyonang tinatanuran ng matandang
namatay.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nasabi ng kutserong si Sinong na noong panahon
ng mga santo ay walang guwardiya sibil?

Tugon

Dahil sa mga pahirap na tinatanggap niya sa mga sibil, nasabi ni

Sinong na walang sibil noon sapagka’t di maaaring tumanda nang
gayon si Metusalem at di maaaring maging pari na papagitna pa sa
dalawang haring puti si Melchor na isa sa tatlong Haring Mago.
Tiyak daw na mabibilanggo si Haring Melchor.

2. Bakit naging kapani-paniwala sa mga mangmang na

Pilipino noon ang alamat ni Bernardo Carpio?

Tugon

Ito ay pinalaganap na talaga ng mga Katila. Si Bernardo Carpio ay

isang likhang guniguni na hango sa isang alamat na hiram sa
Mehiko, dumating dito bilang tauhan sa isang awit o isang korido,
at sa nilakad-lakad ng mga taon ay ginawang katutubo at
kinilalang hari ng mga mangmang na ring Pilipino. Sinasabing sa
pamamagitan ng lalang ng mga kastila ay naipit ng nag-
 Kabanata VI
Si Basilio
Buod
Nang tumutunog ang mga batingaw ng noche buena si Basilio ay
palihim na nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan. Kaya’t paaninaw
na tinungo ni Basilio ang libing ng kanyang ina. Ipinagdasal ang
kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang may 13 taon.
Namatayan ang kanyang ina. May dumating na lalaking sugatan.
Pinahakot siya ng kahoy na ipansusunog sa bangkay ng ina at ng
sugatang lalaki. May dumating pang isang lalaki. Tumulong ito sa
pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing sa kanyang ina.
nabubuhay na patay walang pag-asa at kadalasa’y pinatitira sa
mga malalayong kabundukan upang hindi makahawa. Lalo pa
noong panahon nina Rizal. Maalaala na ang ketonging ito na
nilimusan ni Maria Clara ng agnos ay sumagip ng isang bata na
nalulunod sa knal. Sa halip na pasalamatan ay pinagpapalo at
pinarusahan. Mabuti pa raw nalunod na ang bata kaysa mahawa.
Nguni’t noon pa man ay naniwala na si Rizal na ang ketong ay
mapapagaling. Kung totoong may katibayan si Rizal sa mga
pangyayaring inilarawan niya sa Noli at Fili isang estudyante
lamang nguni’t masigasig at palaaral na tulad ni Basilio ay
nakapagpagaling ng isang ketongin.

Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng Maynila. Maysakit at gulanit

ang damit. Ninais nang pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap
at gutom. Natagpuan niya sina Kap. Tiyago na katatpos dalhin sa
beateryo si Maria Clara. Kinuha siyang katulong o utusan. Ping-
aral sa Letran. Unang taon: wala siyang nabibigkas kundi ang
pangalan niya at ang salitang adsum o narito po. Minaliit siya dahil
sa luma at gulanit na suot. Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo
ng leksiyon. At nang matuos niyang sa tatlo o apat na paraan sa
kanyang klase ay may 40 lamang ang nagtatanong di na sumama
ang loob niya. Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya
at ang marka niya para sa unang taon ay aprovado. Ang siyam
niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na lahat.

Ikatlong taon. Naisipan ng professor na Dominiko ang pagtanong

kay Basilio na akala niya’y tanga upang magpatawa sa klase.
Natugon ni Basilio ang tanong. Parang loro siya sa pagsagot. Noo’y
di na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin ito’y di naman
nakapag-papatawa sa klase? Nawalan ng sigla sa pag-aaral si
Basilio. Nguni’t isang professor niya ang nasiyahang tumanggap ng
hamon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga
estudyante niya na inilaban niya sa mga kadete sable laban sa
baston. Namayani si Basilio sa labanan. Nakilala ng professor.
Nang magtapos: sobresaliente at may mga medalya pa.

Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria

Clara. Pinalipat si Basilio sa Ateneo Municipal. Malaki ang
natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki
siya ng kanyang mga profesor. Nakasulit siya at kumuha ng
medisina. Pagkatapos, naging matiyaga at masigasig sa pag-aaral
si Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya.
At huling taon na ng pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niya’y
pakaksal na sila ni Huli.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Totong malaki ang bilang ng mga mag-aaral sa klase noong

panahon nina Rizal – 300 hanggang 400 sa isang klase. Paano
magiging mabisa ang pagtuturo?

2. Dito’y inilarawan ni Rizal ang higt na kaunlaran ng mga

Hesuwita sa Ateneo kaysa mga Dominiko na siyang halos
namamahala sa pagtuturo sa Pilipinas.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit kailangang palihim pa ang pagtungo ni Basilio sa
gubat na ari ni Kap. Tiyago?

Tugon

Ayaw na niyang maungkat nino man ang kanyang kahapon. Siya’y

pinaghahanap pa rin ng bats sa likod ng may 13 taon nang
nakakalipas. (Alalahaning buhay pa si Padre Salvi na bahagi ng
pamahalaan).

2. Ano ang kapuna-na sa pagkakapagaling ni Basilio sa

ketonging nilimusan ni Maria Clara ng isang agnos na
mamahalin?

Tugon

Kahit nitong mga panahon ito ay may ilan pang naniniwala na ang
ketong ay nakakahawa at di napapagaling. Sa sandaling
magkaketong ang iasng tao siya ay ibinibilang nang patay
 Napakabuti! Paunlarin ninyo ang katutubong ugali. Ayaw kayong
bigyan ng kinatawan sa Kortes? Mabuti. Ano ang magagawa ng
isang tinig sa karamihan? Habang nagmamaramot sila sa
Kabanata VII pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang matatamo
Si Simoun ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang
sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang
katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at
Buod
magkaroon ng mga layuning pambansa. Huwag hayaang
magpalagay ang Kastila na sila ang panginoon dito at sila’y bahagi
Pauwi na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at
ng bayang ito kundi manlulupig at dayuhan. Sa gayo’y matatamo
liwanag na palapit. Nangubli siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng
ninyo ang paglaya. Iyan ang dahilan at binayaan ko kayong
puno tumigil ang dumating. Nakilala ito ni Basilio-ang mag-aalahas
mabuhay!
nang mag-alis ito ng salamin. Nangsimulang maghukay si Simoun
sa tulong ng isang asarol. Naalaala si Basilio. Ito ang taong
Nakahinga si Basilio. Aniya’y di siya pulitiko. Lumagda siya sa
tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang
kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyo’y mabuti. Sa
lalaking doon namatay. Nag-isip si Basilio. Sino sa dalawang
panggagamot daw siya nakaukol.
lalaking ito ang namatay o ang buhay na nagbubuhay Simoun- ang
si Ibarra?
Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot nang
mahusay si Basilio ayon kay Simoun. Ang sakit ng bayan ay siyang
Napakita na kay Simoun si Basilio at nag handog ng pagtulong
higit nangangailangan ng kagamutan. Walang halaga ang buhay
bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay 13 ton na ang
na di nauukol sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang
nakalilipas. Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako sa
sa halip maging sangkap sa isang gusali.
palagay mo? tanong ng mag-aalahas. Tugon ni Basilio. Kayo po’y
isang taong mahal sa akin, kayo’y ipinalalagay ng lahat, matangi
Ani Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan.
sa akin, na patay na at ang mga kasawian sa buhay ay madalas
Nauwi sa kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap. Ang
kong ikinalulungkot. Lumapit si Simoun sa binata. Aniya: Basilio,
karunungan ay panghabangpanahon, makatao at pandaigdig. Sa
ika’y naghahawak ng isang lihim na maaring magpangayaya sa
loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatauhan ay tumalino na,
akin, at ngayo’y natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag
kung wala nang lahi-lahi, lahat ng bayan ay malaya at wala nang
ay ikasisira ng aking mga balak. At sinabi ni Simoun na dapat ay
mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan at lahat ng
patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin.
tao’y mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay
"Gayunman, hindi ko marahil pagsisihan na ika’y di ko patayin.
pagkakamit ng karunungan, ang salitang kagitingan at pag-ibig sa
Gaya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw at
bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at ikabibilanggo ng
ako ay uhaw sa katarungan Dapat tayong magtulungan.
nagsasabibig nito.
At inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang
Napailing si Simoun. Upang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni
pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman.
Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito
Nagbalik upang ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang
ay nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang
ipagdanak ng dugo. Siya raw ay sadyang nagpapalala sa pag-
mga sinisikil ay makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang
iimbot at pagmamalabis ng taong pamahalaan at simbahan upang
kay Basilio. Ang kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna
gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik.
sa kanyang panahon kundi nasa pagtugon sa kanyang
pangangailangan at hangarin sa pag-unlad.
Nguni’t sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na
nagbabalak magtayo ng paaralan ng Wikang Kastila at
Napuna ni Simoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos
humihinging gawing lalawigan ng Espanya ang pilipinas at bigyan
niya ng tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun na walang ginagawa si
ng pantay na karapatan ang mga Kastila at Pilipino. Ito raw ay
Basilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. Paano
magbibigay daan sa Pilipinas sa pagiging bayang walang sariling
ako makapaghihiganti? tanong ni Basilio. Ako’y dudurugin lamang
pagkukuro, walang kalayaan at pati kapintasan ay hiram dahil sa
nila. Sinabi ni Simoun na tutulungan siya. Hindi na raw bubuhayin
pagpipilit manghiram ng wika. Ibig raw nina Basilio na matulad
ng paghihiganti ang ina o kapatid niya, tugon si Basilio. Ano ang
ang Pilipinas sa mga bansang magugulo sa Timog Amerika (South
mapapala ko kung sila’y ipaghihiganti? .
Amerika).
Makatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian,
Ayon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod
tugon ni Basilio. Ang pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, ito’y
sa mga pulo ng Pilipinas.
kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Walang mang-
aalipin kung walang paaalipin. At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-
Ito’y pinabulaan ni Simoun. Anya: Ang kastila kailanman ay di
aaral ni Basilio ay maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra.
magiging wikang pangkalahatan sa bayang ito ; sapagka’t sa mga
Nagtaka si Basilio. Siya na raw ang inapi ay siya pa ang
kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang
kamumuhian. Likas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani
mga akmang pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang
Simoun. Nguni’t di ko sila pinakikialaman; pabayaan nila akong
nakapagsasalita ng Kastila. At ang iilang ito ay mawawalan ng
makagawa at mabuhay. Tugon ni Basilio na sinundan ni Simoun
sariling kakayahan, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin.
ng:
Tinuligsa ni Simoun ang mga pangkat na naghahangad luminang
sa wikang Kastila at di sa kaalamang magsalita o sumulat sa sarili
At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga damdaming mabuti
nilang wika. Tinuligsa rin niya ang mga nagpapanggap na di sila
o masama ay namamana ng anak. Kayo ay walang hangad kundi
maalam magsalita at umunawa ng sariling wika.
isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa;
isang dakot na bigas; at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas,
Mabuti, ani Simoun, at hangal ang pamahalaang Kastila na ayaw
at kung iyan ay ibigay sa inyo, ituturing ninyong kayo’y mapalad
magpaturo ng wika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Rusya at
na.
Alemanya. Ani Simoun: Kayo’y nakalilimot na habang ang isang
bayan ay may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang
paglaya. Ang wika ay isang pag-iisip ng bayan .
Magmamadaling araw na. Matapos sabihing di niya
pinagbabawalan si Basilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay
Inihimutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo
sinabing kung may kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa
ng Kastila ay ipinagdurusa ng kanyang loob. Naniniwala siyang
kanyang tanggapan sa Escolta. Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si
matapat sa kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng
Simoun na nag-iisip: Di kaya niya napaniwala si Basilio sa
bayan ang kanilang ginagawa. Ninais niyang kausapin sina Isagani
paghihiganti o may balak itong maghiganti nguni’t naglilihim
at Macaraeg. Nguni’t baka di siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin
lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad
niyang pagpapatayin ang mga ito.
maghiganti. Lalong nagtumining sa loob ni Simoun ang matinding
nasa na makapaghiganti.
Nagpatuloy si Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan
Bukod sa isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang ninyo ang
bayan sa pag-asa sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo Mga Tulong Sa Pag-aaral
sa mga mapangamkam. Ayaw silang matulad kayo sa mga Kastila?
1. Matatanto sa pag-aakala ni Basilio na ang Kastila ay wikang
siyang mag-uugnay sa mga Pilipinong may iba’t ibang wikain na
isa si Rizal sa mga unang nag-isip sa pangangailangan natin ng
isang pambansang wika.
2. Si Ibarra kailanma’y di nakita ni Basilio kundi nang dumating ito
sa gubat at makatulong niya sa paglilibing sa kanyang ina. Nang
dumating si Ibarra. Di pa nakikita ito ni Basilio, ay nangyari na ang
pagtatago niya sa mga guwardiya sibil. Katapusan ng Oktubre
nang dumating si Ibarra sa Pilipinas mula sa Europa. Ika-23 ng
Disyembre nang maganap ang habulan sa lawa. Dalawang buwang
maysakit si Basilio sa gubat sa pagkakandili nina Tandang Selo.
Bisperas ng Pasko nang maisipan niyang hanapin ang ina at sila’y
magkita ni Ibarra sa unang pagkakataon. Nang magkita sila uli ay
sa bahay na ni Kap. Tiyago nguni’t si Ibarra ay nagbabalatkayo
nang isang Simoun at di nakilala ni Basilio. (Si Basilio ay kilala ni
Simoun). Palagi si Simoun kina Kap . Tiyago sa pagkukunwaring
isang ganid na nag-aabang ng mamamana sa maysakit na Kapitan
nguni’t sa totoo’y upang makasagap ng balita ukol kay Maria
Clara.
3. Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun ng kanyang paghihiganti
a) Si Don Rafael
b) Si Maria Clara
c) Si Elias-pawang mga sinawing-palad ng lipunang nais niyang
iwasak.
Mga Tanong at Sagot
1. Si Elias at Ibarra ay kapwa di kilala ni Basilio noong siya
ay isa pa lang sakristan. Paano natiyak ni Basilio na si
Simoun ay si Ibarra nang makita sila sa gubat makaraan
ang labimpitong-taon?
Tugon
Si Basilio ay matalino at pinag-ugnay niya ang mga pangyayari:
a. Bago namatay ang sugatang lalaki ay nagbilin sa kanya na kung
walang darating sa gubat na iyon ay ariin niya ang kayamanang
nakabaon sa puno ng balite. Ang dumating ay isang mestiso na
ngayo’y siyang humukay sa lugal na pinagbaunan ng kayamanan.
b. Alam ni Basilio na mestiso ang anak ni Don Rafael; ang
namatay sa gubat ay kayumanggi.
c. May sugat na taglay ang lalaking namatay. Noon ay nabalitang
napatay sa lawa si Ibarra. Nguni’t ang mestiso ay walang sugat.
Samakatuwid, iyong kayumanggi ang hinabol at pinagbabaril sa
lawa, hindi ang mestisong si Ibarra.
2. Bakit di hinukay ni Basilio ang kayamanan sa puno ng
balite gayong lagi siyang nasa libingan ng kanyang ina sa
loob ng 13 taon?
Tugon
Bilin ni Elias na hukayin niya ang kayamanan at ariing kanya kung
walang darating na iba. May dumating-si Ibarra. At nakalimutan na
ito ni Basilio. Tangi sa rito, malayo nang kaunti sa puno ng balite
ang libing ni Sisa at gabi kung magtungo roon nang palihim si
Basilio.
3. Bakit ibinaon ni Ibarra si Sisa nguni’t sinigan ang
bangkay ni Elias?
Tugon
Ibig ni Basilio na maibaon ang ina. Bilin naman ni Elias na sunugin
ang kanyang bangkay.
4. Ani Simoun ay nakabatid si Basilio ng dalawang lihim
ukol sa kanya na maaaring magpahamak sa kanya kung
ibubunyag ng estudyante. Ano ang mga lihim na ito?
Tugon
a. Na si Ibarra ay buhay pa.
b. Na si Ibarra’t si Simoun ay iisa. Ito ay maaaring magpahamak
sa kanya at sa balak niyang paghihiganti.
5. Bakit di pinatay ni Simoun si Basilio upang pangalagaan
ang kanyang lihim?
Tugon
a. Si Basilio ay katulad din niyang sawimpalad sa pamahalaan at
simbahan.
b. Si Basilio ay di makapagsusuplong dahil pinaghahanap din ito ng
mga sibil.
k. May mga utang na loob si Basilio kay Simoun tulad ng inamin na
rin ng estudyante-pagkapagamot ni Ibarra kay Sisa at pagkahukay
ng pinaglibingan nito.
c. Higit na paniniwalaan ng pamahalaan si Simoun kaysa kay
Basilio.
d. Kailangan ni Simoun ang kabataang tulad ni Basilio sa balak
niyang paghihimagsik. At sa kabataan ay si Basilio ang higit sa
lahat na makauunawa kay Simoun.
6. Paano nakapang-aalipin ang isang wika?
Tugon
Kung ang wikang ito ay dating sa isang mananakop, ito ay
nagiging sagisag ng kapangyarihan kaya’t ito ay pinaghahangaran
ng mga sakop dahil katutubo sa tao ang maghangad na tumaas, o
tumayog. (Ito’y isa sa mga mikrobyo ng isipang-alipin o Colonial
Mentality). Mamaliitin na ng dating sakop ang sariling kanya
hanggang sa ito ay tuluyan naising inisin o patayin at buhayin at
payabungin ang sa dayuhan. Mga aklat, babasahin, at sineng
dayuhan ang kanyang pamumuhay sa pamumuhay ng dayuhan na
nababasa at napapanood niya. Pananamit, pagkilos, pagkain,
kasangkapan at iba pa. Pagsusulit-sulit: Dayuhan sa sariling
bayan.
Sa ngayo’y alipin ng Ingles ang sangkapilipinuhan. Ang salitang
imported ay ipinagmamalaki; ikinahihiya ang lokal. Payabangan sa
mga ternong Amerikano na di angkop sa klima natin. Pagandahan
ng kotse na di kayang gawin sa Pilipinas at gasolina’y tiyak na sa
angkat lamang daraan. Paglulupit-lupit: Ang ating angkat (Import)
ay laging ibayong malaki kaysa lumalabas na paninda(Export)
kaya’t unti-unting namumulubi ang bansa at ang kinabukasan ng
ating mga susunod na salin ng lahi ay ating ipinaaanod sa baha ng
kasalukuyan nating mga bisyo at di maiwasang hilig na
masasabing buhat sa pang-aalipin sa atin ng wikang Ingles.
7. Ano ang kapuna-puna sa mga inilarawan ni Rizal na mga
tauhang ayaw magsalita ng Tagalog at pangangastila ang pinag-
iigi?
Tugon
Mga hindi mahusay magsalita ng kastila. (Donya Victorina, Donya
Consolacion).
8. Bakit ayon kay Simoun ay hindi magiging wika na ng
kapuluan ang kastila?
Tugon
Anya-ang kulubot ng kanyang isipan at mga pintig ng kanyang
puso ay walang akmang katugon sa wikang Kastila. (Paano nga
naman masasabi sa ibang wika ang ganito halimbawa: Huwag
mong itapon ang lamang gugo at panghilod ng tabo na nasa sulok
ng batalan.
9. Ang makabagong kaisipang ukol sa pandaigdig na
pulitika ang ipinahayag ni Rizal noon pa man sa
pamamagitan ni Basilio?
Tugon
Ang diwa ng Nagkakaisang Daigdig o United Nations. (Ani Basilio
ay magiging maligaya lamang ang tao kung ang buong
sangkatauhan ay ay ituturing nang mamamayan ng daigdig at ang
magtatalumpati ukol sa kagitingan at pagmamahal sa bayan ay
ipalalagay na baliw o fanatico) Dahil dito masasabi nating isa si
Rizal sa mga unang may diwang pandaigdig o internationalist.
Malaki ang pagkakauna niya sa kanyang panahon.
 Mga Tanong at Sagot

Kabanata VIII 1. Ano ang nilalaman ng Tandang Basyong Makunat? na

Maligayang Pasko
Buod
Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng karagdagang salaping
kailangan ni Huli. Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana
Penchang. (Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng loob ay napipi si
Tandang Selo.
Mga Tanong at Sagot
1. Papaano makatulong ng malaki ang mga prayle sa
matagal na pagkakaalipin ng Pilipinas?
isinulat ng isang prayle.
Tugon
Ito’y kuwento ng isang mag-anak ni Tandang Basyong Makunat na
nagpaaral ng anak na lalaki na naging suwail kaya’t ang payo sa
aklat ay huwah magpapaaral ng anak na lalaki sapagkat pag ang
lalaki raw ay nawalay sa kanyang kalabaw ay kinukubabawan na
ito ng demonyo. Ito’y naglalayon na huwag matuto ang mga
Pilipino, manatiling mga mangmang na magsasaka at nang patuloy
silang mapagsamantalahan ng mga prayle. Ang anak na dalaga
naman ay pinapayuhang laging pasasakumbento ano mang oras
upang mangumpisal kura at ang mga magulang na di susunod dito
ay tutungo sa impiyerno.

Tugon 2. Ano ang kaugnayan ng pamagat na Mga Pilato sa laman

Itinuturo ng mga kura na isa sa mga mabtuing katangian ng mga
Katoliko ay ang pagtitis at pg-asa sa mga milagro ng Santo (o ng
lilok ng larawan). Si Huli halimbawa, ay umaasa o nagbabasakali
sa pagmimilagro ng Mahal na Birhen. Ngunit ng di matupad ito,
natuto siyang magtiis at inihanap ng katwiran ang kanyang
kasawian.
2. Bakit sa halip na hintayin ng mga bata na may tuwa ang
araw ng pasko ay kinatatakutan pa nga nila ito?
Tugon
a) maaga silang ginigising para magsimba;
b) binibihisan sila ng mga magagara (ayaw ng mga bata ng
matitigas na damit dahi lsa almirol at mga bagong sapatos na
masakit sa paa);
k) isinisimba sila sa misa mayor na matagal;
d) pinaluluhod sila sa lahat ng kamag-anakan upang humalik sa
kamay.
ng kabanata?
Tugon
Si Pilato ay siyang naggawad ng hatol na si Kristo ipako sa krus
gayong batid niyang walang kasalanan si Hesus. Sinunod niya ang
hiling ng mga tao nasulsulan ng mga tauhan ng tulisang si
Barabas. Pagkatapos ay naghugas siya kamay at sinabing wala
siyang kasalanan.
Ito rin ang katwiran ng iba-ang gumagawa ng lupa ang kura
Clemente, si Hermana Penchang ng nagsamantala sa katangahan
at kawalang-kaya ng isang dalaga upang gawin itong busabos sa
araw pa naman ng pagsilang ng Panginoon, siya pa namang isang
manang na manang at katolikong-katoliko. Silang lahat ay may
kasalanan ngunit nagsabing wala.

Kabanata IX
Ang mga Pilato

Buod
Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo at kung
sino ang may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda.

Ang alperes o tenyente ng guardia sibil? Ano raw ang kasalanan

niya? Kaya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos
sa kanya iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga
tulisan upang madukot si Kabesang Tales. At di raw niya kasalanan
kung di man matagpuan si Kabesang Tales.

Ang asenderong bagong gumagawa ng lupa ni Kabesang Tales?

Paano raw niya isusuplong ang pagdadala ni Kabesang Tales ng
armas e kung tingnan siya’y parang pinipili ang pinakamabuting
patamaan sa kanya. Kung namalagi raw si Kabesang Tales sa
bahay ay di sana nadukot ng mga tulisan.

Si Hermana Penchang na bagong panginoon ni Huli? Ang may sala

raw ay si Tandang Selo na rin na may kasalanan dahil di marunong
magdasal at di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga kaanak na
tulad ng ginagawa niya ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng
dasal at pinababasa niya ng aklat na. Tandang Basyong Makunat.
Nang mabalitaang tutubusin ni Basilio ang kasintahan ay
nagsabing si Basilio ay isang demonyong nag-aanyong estudyante
na ibig magpahamak sa kaluluwa ng dalaga.

Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng salaping napagbilhan ng

mga alahas ni Huli at nautang ng dalaga kay Hermana Penchang.
Nabatid niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa,
nagpaupang utusan si Huli, pipi ang amang si Tangdang Selo, at
pinaalis siya sa kanyang bahay, sa atas ng hukuman at sa
katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa. Si Kabesang Tales ay
naupo sa isang tabi at nanatiling walang kibo.
 pagkuha ng kanyang baril?

Tugon

Nakilala niya ang pagkalalaki ang pagkamaginoo ni Kabesang

Kabanata X Tales. Ipinalit pa sa rebolber ang agnos na ayaw sanang
pakialaman dahil walang pahintulot ang anak. Nakita niya sa
Kayamanan at Karalitaan kabesa ang isang taong hinog ang dibdib sa init ng kanyang
paghihiganti. Ito ang kailangan niyang makasama sa kanyang
Buod paghihimagsik.

Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan si Simoun. Ito’y nasa 3. Bakit natuwa pa si Simoun ng dakpin ng mga guwardiya
pagitan ng San Diego at Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales sibil si Tandang Selo?
ngunit dala nang lahat ni Simoun ang pagkain at ibang kailangan
at dalawang kaban ng mga alahas. Tugon

Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang Tales. Lalong maglalatang ang galit ni Kabesang Tales at lalong
Nagdatingan ang mga mamimili ng alahas. Si Kapitan Basilio, ang mapapadali ang paghimok niya rito upang maghimagsik.
anak na si Sinang at asawa nito, Si Hermana Penchang mamimili
ng isang singsing na brilyante para sa birhen ng Antipolo. Binuksan
ni Simoun ang dalawang maleta ng alahas. Mga alahas na may
iba’t ibang uri, ayos, at kasaysayan.

Napatingin si Kabesang Tales sa mga alahas ni Simoun. Naisisp

niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni
Simoun, nilalait ang kanyang kapahamakan. Sa bisperas pa naman
ng araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang
pinakamaliit sa mga brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay
Huli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda na niyang ama.
Wala namimili isa man sa mga nagsitawad sa mga luma ang
makasaysayang alahas ni Simoun.

Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina Sinang
at iba pa. Siya raw ay namimili rin ng alahas, ani si Simoun.
Tinanong si Kabesang Tales kung may may ipabibili. Iminungkahi
ni Sinang ang kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng makilalang
iyon nga ang kuwintas ng kasintahang nagmongha. Limandaang
piso. O ipagpalit ng Kabesa sa alin mang hiyas na maibigan niya.
Nag-isip si Kabesang Tales. Ani Hermana Penchang ay di dapat
ipagbili iyon dahil minabitu pa ni Huli ang paalila kaysa ipagbili
iyon. Isinangguni raw muna ni Kabesang Tales sa anak ang bagay
na iyon. Tumango si Simoun.

Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni Kabesang

Tales ang prayle at ang bagong gumagawa ng lupa.
Nangagtawanan pa iyon ng makita si Kabesang Tales. Tulad niya
ay isang lalaking nakita ang kanyang asawa na kasama ang ibang
lalaki at pumasok sa isang silid at nangagtatatwanang inaglahi ang
kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay si kabesang Tales. Sinabi
kay Simoun na di niya nakausap ang anak.

Kinabukasan, wala si Kabesang Tales. Gayundin ang rebolber ng

mag-aalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at
kuwintas ni Maria Clara. Humingi ng paumanhin si Kabesang Tales
sa pagkakahuha ng baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa
mgas tulisan. Pinagbilinan si Simoun na mag-ingat sa paglakad
sapagkat pagnahulog ang mag-aalahas sa kamay ng mga tulisan
ay mapapahamak ito. Ani Simoun-sa wakas ay natagpuan ko ang
taong aking kailangan: Pangahas ngunit mabuti nga ito-marunong
tumupad sa mga pangko.

Dinakip ng mg a guwardiya sibil si Tandang Selo. Natutuwa si

Simoun. Tatlo ang pinatay ni Kabesang Tales ng gabing iyon. Ang
prayle, ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito ay
nagkaroon ng madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng
lupa ang bibig. Sa tabi ng bangkay ng babae ay may papel na
kinasusulatan ng Tales na isinulat ng daliring isinawsaw sa dugo.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit kina Kabesang Tales nanuluyan si Simoun?

Tugon

Ayon sa sabi ng mag-aalahas, iyon ang pinakamaliki at

pinakamasinop na bahay sa pook na iyon. Ang tunay na layunin ni
Simoun ay makilala nang lubusan si Kabesang Tales na sa balita
niya sa mga nangyari rito ay maaaring isang taong akma para sa
balak niyang maghiganting paghihimagsik.

2. Bakit natuwa si Simoun sa ginawa ni Kabesang Tales ng


Kabanata XI
Los Baños
Buod
Ang Kap. Heneral ay nangaso sa Bosoboso. May kasama siyang
banda ng musiko sapagka’t siya ang pangalawang patrono real ng
Pilipinas o kinatawan ng patrono real ng hari. Walang nabaril na
ibon o usa ang Kapitan heneral. Ibig na sanang pagbihisang- usa
ang isang tao. Mabuti na raw iyon sapagka’t maawain siya sa
hayop. Ang totoo’y natutuwa siya’t di makikita na di siya
makatatama ng ibon o usang babarilin. Nagbalik sila sa Los Banos.
Noo’y ika-31 ng Disyembre.
Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa Los-Banos ang Kapitan
Heneral, si Padre Sibyla at Padre Irene. Galit na galit naman si
Padre Camorra. Hindi alam ng huli na kaya nagpapatalo ang
dalawang kura ay sapagka’t nais nilang makalamang sa isa sa
pakikipag-usap sa Kapitan ukol sa paaralan ng kastilang balak ng
kabataan.
Samantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng
Kapitan ang mga papeles ng pamamahala na inisa-isa ng kalihim
pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at
iba pa. Saka na ang ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si Don
Custodio at isang prayleng Dominiko- si Padre Fernandez.
Nagalit si Padre Camorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni
Padre Irene na ikinapanalo ng Kapitan. Punyales, si Kristo na ang
makipagsugal sa inyo! ani Padre Camorra at tumayo na.
Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre
Irene na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante. Pumayag si
Simoun. Wala raw namang maitataya ang kura. Ani Simoun: Ako’y
babayaran ninyo ng pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat limang
bilang ay mangangako na kayo’y di kikilala sa karalitaan,
kababaang loob, at pagsunod sa kabutihang asal (magmamalabis
siya sa maluhong pamumuhay at paggugol, di siya magpapakita
ng awa sa mga dukha, at di siya susunod sa mga tuntunin ng
kabutihang asal.); at kayo, Padre Irene, sasabihin lamang ninyo
na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at iba
pa. Sa maliit na hinihingi ko’y kapalit ang aking mga brilyante. At
ito (tinapik pa ang Kapitan Heneral), sa limang bilang ay isang vale
na limang araw sa piitan (karapatan ni Simoun na mapabilanggo
sa isang tao nang limang araw); isang pag-papapiit sa limang
buwan; isang utos na pagpapatapon na walang nakasulat na
pangalan; karapatan sa isang madaliang utos na pagpapabaril sa
iasng taong pipiliin ko at iba pa.
Sa kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don
Custodio , Padre Fernandez at ang Mataas na Kawani. Ang huli ay
nagtanong kung ano ang mapapala ni Simoun sa kanyang mga
hiling.
Para raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang
damo, tugon ni Simoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni Simoun ay
gawa ng pagkaharang sa kanya ng mga tulisan. Sinabi naman ni
Simoun na nang pigilan siya ng mga tulisan ay walang kinuha sa
kanya kundi ang 2 niyang rebolber at mga bala. Kinumusta pa raw
ang heneral. Marami raw baril ang tulisan . Anang heneral ay
ipagbabawal niya ang mga sandata. Ani Simoun: Huwag. Ang mga
tulisan ay marangal; sila ang tanging marangal na kumikita ng
ikabubuhay nila. Halimbawa, pawawalan ba ninyo ako nang di man
lang kukunin ang aking mga alahas ? Ang kasamaan ay wala sa
mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad.
Gaya ninyo, ani Padre Sibylang nakatawa.
Gaya natin , ganti ni Simoun, Tayo nga lamang ay mga di-
hayagang tulisan.
Ika-11:30 na. Itinigil ng heneral ang laro at parunggitan. May
kalahating oras pa’t manananghali na marami pa tayong suliraning
pag-uusapan.
Ipinasiya ng heneral na ipagbawal ang armas de salon (sandatang
pampalamuti sa salas). Tumutol ang Mataas na Kawani. Wala raw
bansa sa daigdig na nagbabawal niyon. Manok lang daw ang
kayang patayin niyon. Laging sinasalungat ang heneral ng Mataas
na Kawani. Walang nangyari sa pagtutol ng huli. Nagbigay ng payo
si Simoun. Huwag ipagbawal ang armas de salon liban sa iisang
sukat na kasalukuyang nabibili noon. Ito ang nasunod.
Sunod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa Tiyani. Ang
guro ay humihingi ng bahay-paaralan. Ani Padre Sibyla si Socrates
ay nagturo sa plasa, si Plato sa ilalim ng mga kahoy at si Hesus ay
sa mga bundok. Pilibustero raw ang guro sa Tiyani, ayon kay Padre
Camorra. Ipinasiya ng heneral na pigilin sa pagtuturo ang guro.
Tumutol ang Mataas na Kawani.
Anang heneral ay di dapat humusay pa sa Espanya ang mga
paaralan pa sa Pilipinas. Sa susunod , dugtong pa nito, lahat ng
daraing ay pipigilin sa tungkulin.
Ipinayo ni Don Custodio na gawing paaralan ang sabungan. Kung
linggo at pista lang lang daw ginagamit at pinakamaayos na gusali,
ang mga sabungan. Kung simpleng araw daw ay nakatiwangwang
lamang.
Pinutol ng heneral ang pagtatalo. Pag-aaralan daw niya. Isinunod
ang balak na paaralan ng kabataan ukol sa Wikang Kastila. Anim
na buwan nang naghihintay ito ng pagpapasiya.
Tinanaong ng heneral ang kawani Sang-ayon ang tinanong. Pinuri
ang balak ng kabataan. Tumutol sa balak si Padre Sibyla. Wala raw
sa panahon at isang paghamak sa mga Dominiko. Ayon kay
Simoun ay kahina-hinala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na
tagapagsalita ng kabataan para sa paaralan na wala nang pag-asa
ang paaralan. Tutol si Simoun. Ipinasyang huwag nang magsalita.
Inisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan. Si Isagani raw
ay mahilig sa pagbabago at pagsulong kaya’t mapanganib.
Ipinagtanggol ni Padre Fernandez si Isagani. Ani Padre Camorra,
ang binata ay bastos. Sa bapor da ay itinulak niya at siya’y itinulak
din nito.
Ang mayamang si Macaraig na paborito ni Padre Irene ay may
taga- tangkilik na isang kondesa kaya’t di ito pinag-usapan.
Isinunod si Basilio. Tubig na tulog daw ito, ayon kay Padre Irene.
Tahimik daw at may pinagmulang si Padre Salvi ang higit na
nakaaalam(ngunit wala si Padre Salvi.) Tila raw nakabangga na ito
ng mga sibil at may ama itong napatay sa isang paghihimagsik.
Itala raw ang pangalan ni Basilio, utos ng heneral. Tumutol ang
kawani. Ipinagtanggol ang kabataan. Tumango sina Padre
Fernandez, Padre Irene at Don Custodio.
Tumutol si Padre Camorra: Ang mga Indiyo ay di dapat matuto ng
kastila at pagnatuto ay makikipagtalo sa mga kastila.
Ani Padre Sibyla: Hindi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng
kastila: dito ay may isang lihim ng paghahamok ng mga
estudyante at ng Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag nasunod ang
kanila, natalo kami (mga Dominiko), yayabang ang mga iyan at
tuloy-tuloy na. Pagkatapos naming bumagsak, isusunod nila ang
Pamahalaan.
Nagsalita si Padre Fernandez na isa ring Dominiko: Pulitikahin
natin sila para di nila masabing tinalo nila tayo. Sa halip na
labanan natin sila ay sang-ayunan natin at purihin sa balak nila.
Bakit makikipagkagalit tayo sa Bayan; kakaunti tayo, marami sila.
Kailangan natin sila, tayo’y di nila kailangan. Ngayo’y mahina ang
bayan. Ngunit bukas-makalawa’y lalakas iyan. Matuwid ang mga
kahilingan ng mga estudyante. Kikilala pa sila sa atin ng utang na
loob. Gumaya tayo sa mga Hesuwita.
Lalong nagalit si Padre Sibyla nang mabanggit ang hesuwita.
Nagsabad- sabaran ang magkakaharap at di naunawaan ang lahat.
Pumasok ang kura sa Los Banos upang sabihing nakahanda na ang
pananghalian.
Siyang pagbulong ng mga Kawani sa Heneral. Ang anak noong si
Kab. Tales ay humihiling na palayain ang kanyang nuno na napipiit
kapalit ng ama.
Kumatig si Padre Camorra sa pagpapalaya. Sumang-ayon ang
Heneral. Nais ng kabataang Pilipino na ipaturo sa kanila ang wikang Kastila
sukdang ikaalipin ng kanilang lipi samantalang ang sadya namang
mang-aaliping kastila ay napapakatangi- tangi sa hiling na ito.

7. Bakit sang-ayon si Padre Fernandez, isa ring Dominiko,

Mga Tulong sa Pag-aaral sa paaralang binabalak ng kabataan?

1. Ang pagtuturo noon ay nasa kamay halos ng mga Dominiko. Tugon

Magkagalit ang mga Dominiko at ang Hesuwita. (Basahin ang
pagkapatapon sa mga Hesuwita sa Pilipinas sa mga aklat ng ating
kasaysayan.)
2. Si Padre Sibyla ay isang rektor ng Unibersidad ng Santo Tomas
at tutol ang mga Dominiko sa balak na paaralan. Si Padre Irene
naman ay siyang inupahan ng kabataan na maging tagapagtanggol
o tagatangkilik ng balak.
Si Padre Fernandez ay naiiba sapagka’t siya’y matalino. Sa
kanyang pagtuturo sa unibersidad ay nakatagpo siya ng mga
estudyanteng may katalinuhan at wala sa kanya ang asal
panginoon ng maraming prayle. Dilat ang mga mata niya sa
katotohanan.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit di nakabaril ng usa o ibon sa gubat ang Kapitan
Heneral?

Tugon

May kasama siyang banda ng musiko na tumutugtog saan man

siya paroon.

2. Anong sakit ng lipunan ang inilarawan ni Rizal sa

pamamaril ng Heneral?

Tugon

Ang paglalangis sa may kapangyarihan. Halos nangyari ang balak

na pagbihising usa ang isang tao para may maipabaril lamang sa
Kapitan Heneral. Ang pag-gamit ng banda ay isa pa.

3. Bakit nagagalit si Padre Camorra sa pakikipagsugal sa

dalawang kura at sa heneral?

Tugon

Di niya batid na sadyang nagpapatalo ang dalawang pari upang

ilagay sa pagiging masaya ang heneral sa pananalo nito para
maging madali ang kanilang pagkuha sa kalooban ng heneral ukol
sa usapin ng paaralan ng kabataan.

4. Bakit sa lawa ipinamangka ni Simoun ang kanyang mga

alahas na dala ng utusan samantalang siya, dala pa ang
higit na mga mamahaling alahas ay sa pampang nagdaan?

Tugon

Balak niyang talaga na makipagkita sa mga tulisan. Buo ang

kanyang pananalig na kung ang mga tulisan ay tulad ni kabesang
Tales ay mga maginoo ito at kaya niyang kausapin ng marangalan.
Di niya ikinatakot ang kanyang mga alahas sapagkat alin sa
dalawa : dinala niya iyon upang ang ilan ay ipagkaloob sa puno ng
pangkat o upang gawing katunayan ng kanyang pagtitiwala sa
mga tulisan tulad ng mag-isa niyang pagkakalakbay.

5. Anong institusyon sa Pilipinas ang napag-ukulan ni Rizal

na patawang pamumuna nguni’t dapat na matalim na pag-
iwa sa damdamin ng mga Pilipino? Totoo pa ba ito ngayon?

Tugon

Ang sabong... Samantalang ang mga sabungan noon ay

magagara’t malalaki, ang paaralan ay nasa kahabag-habag na
kalagayan. Kahit sa kasalukuyan, maraming Pilipino ang
nakapagsasabong at nakapupusta ng malaki nguni’t ang
pagpapaaral at pagdadamit sa mga anak, ang pagkumpuni sa
sariling tahanan, at iba pa ay di mahirap. Kung minsa’y maganda
pa ang kulungan ng sasabungin kaysa bahay nila. Sa mga
sabungero, una muna ang bisyo bago ang sandang
pangangailangan.

6. Alin ang tinatawag ni Rizal na mga pagnanasang

balintuna sa kabanatang ito? Bakit?

Tugon

Kabanata XII
Placido Penitente
Buod
Malungkot na patungo sa Unibersidad ng Santo Tomas si Placido
Penitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pag-aaral tulad ng
nasabi na niya sa 2 sulat niya sa ina. Pinakiusapan nga lamang
siya ng ina na kahit batsilyer sa artes ay matapos niya.Nasa
ikaapat na taon na siya.
Ang paghahangad ni Placido na magtigil ng pag-aaral ay palaisipan
sa kanyang mga kababayang taga Tanawan. Siya ang
pinakamatalino sa bantog na paaralan ni Padre Valerio roon. Hindi
naman siya sugarol, walang kasintahang magyayayang pakasal, at
laban sa mga aral ng Tandang Basyong Makunat, masalapi.
Nagulat pa si Placido nang makapasok na siya sa Magallanes
(dating Sto.Domingo) at siya’y tapikin ni Juanito Palaez sa balikat.
Si Palaez ay mapaghangin at paborito ng mga guro. Anak ng
mestisong Kastila. Mayaman. May pagkakuba.
Kinumusta ni Juanito ang bakasyon ni Placido. Pagkatapos ay
ibinalita ang pagbabakasyon niya sa Tiyani, kasama si Padre
Camorra. Nangharana raw sila ng magagandang babae. Wala raw
bahay na hindi nila napanhik. At may ibinulong kay Placido na
ikinamangha tila ng huli. Tanga raw si Basilio sa pagkakaroon ng
katipang tulad ni Huli. Pero susuko rin daw si Huli kay Padre
Camorra.
Nagtanong ng leksyon si Palaez kay Penitente sapagkat noonh
lamang papasok ang kuba. Pulos walang pasok noong nakaraang
mga araw. May kaarawan ng guro, may pista ng santo, mayroong
umambon.
Ang leksyon daw nila ay ukol sa mga salamin. Niyaya ni Pelaez si
Penitente na maglakwatsa. Tumutol ang huli. Nagpatuloy sila ng
paglakad. May naalala si Pelaez. Nang hingi ng abuloy para sa
monumento ng isang paring Dominiko. Nagbigay si Placido para
magtigil na si Pelaez at alam din ng Batangueno na nakatutulong
ang gayong mga abuloy sa pagpasa ng estudyante. Malapit na sila
sa Unibersidad. Naroon si isagani na nakikipagtalo ukol sa aralin.
Ang ibang estudyante ay naniningin ng magagandang dalagang
nagsisimba. Namutla at namula sa lugod si Isagani nang
magkulusan ang mga mag-aaral at magtinginan sa isang bagong
dating na victoria o karuwahe. Nakita niya si Paulita Gomez, ang
kanyang katipan, na kasama si Donya Victorina. Si Donya Victorina
ay ngumiti kay Juanito Pelaez. Si Tadeo na kaya lamang pumasok
sa paaralan ay upang alamin kung may pasok at kung mayroon ay
aalis at magdadahilang maysakit ngunit nakapapasa, sa anong
himala ay napasunod kay Paulita sa simbahan.
Nagpasukan na sa paaralan ang mga estudyante. Nguni’t may
tumawag kay Placido. Pinalagda si placido sa kasulatang tutol sa
balak na paaralan ni Macaraig. Hindi lumagda si Placido. Walang
panahong basahin ang kasulatan. Nalaala niya ang isang amain na
nawalan ng mga pag-aari nang lumagda sa isang kasulatang di
binasa. Nguni’t sa matagal na pagpipilitan ay nahuli sa klase si
Placido Petinente. Pumasok parin si Placido. Hindi na patiyad.
Pinatunog pa ang takong ng sapatos. Inakala niyang ang
pagkakahuli niya ay pagkakataon na upang siya’y mapuna at
makilala ng kanyang guro. Sila’y may mahigit na 150 sa klase. At
siya nga’y napuna ng guro na lihim na nagbanta. Bastos
magbabayad ka sa akin.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Ang Unibersidad ng Santo. Tomas noong panahon ng kastila ay
nasa Intramuros (Walled City) sa malapit sa kolehiyo ng San Juan
de Letran sa ngayon. Panahon na ng mga Amerikano nang ang
UST ay ilipat na sa Espanya, Maynila. Lahat halos ng paaralan
noon ay nasa Intramuros-Letran at Ateneo.
2. Mga pagkakakilanlan sa mga estudyante na nag-aaral sa tatlong
kolehiyo noon.
Ateneo
Nangakadamit Europeo (Amerikana), mabilis lumakad, maraming
dalang aklat at kuwaderno.
Letran
Nakadamit-Pilipino, lalong marami, di gaanong paladala ng aklat.
UST
Malinis manamit maayos, makisig at sa halip na aklat ay baston
ang dala.
Paaralang Normal
Mga tahimik , makukulay ang damit, sinusundan ng mga utusan,
walang biruan at mapagdala ng aklat.
3. Katatapos noon ng bakasyong para-Pasko kaya bagong balik sa
paaralan ang mga estudyante.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nais nang tumigil ni Placido sa pag-aaral?
Tugon
Apat na taon nang siya’y nag-aaral ngunit di pa siya nakikilala at
napapansin ng mga guro gayong lagi siyang nag-aaral ng leksyon.
Hindi sana gaanong masakit sa kanya kung siya’y walang hangad
kundiang pumasa. Ngunit siya’y matalino, ibig niyang matuto. Siya
ang idolo sa katalinuhan sa kanilang bayan.
2. Ano ang kahulugan ng pangalang Placido Penitente?
Tugon
Placido: Kalmante o mapayapa at penitente ay nagdurusa.
3. Bakit ayon kay Pelaez ay walang hindi nangyayari sa mga
kagustuhan ni Padre Camorra sa mga babae sa Tiyani (liban
kay Huli?)
Tugon
Tinatakot ng prayle na ang mga kapatid o magulang ng babae ay
maipabibilanggo o maipapatapon kung di masusunod ang kanyang
kagustuhan. At iyon ay alam ng mga dalaga na totoong
nangyayari.
4. Bakit daw na si Huli man ay babagsak din?
Tugon
Kilala ni Pelaez ang kahayupan ni Padre Camorra at naniniwala
siyang di magtatagal at makakagawa ng paraan ang kura na
makuha ang ibig kay Huli.
5. Anu-ano ang puna ni Rizal sa pag-aaral ng karaniwang
kabataan noon?
Tugon
Karamihan noo’y walang natutuhan dahil:
a. Liban sa Ateneo, ang mga estudyante ay di nagdadala ng aklat,
lalo na sa UST.
b. Napakalalaki ng bilang ng mga estudyante.
k. May mahabang pagpapalagay ang mga guro sa estudyante.
d. Madalas ang araw na walang pasok.

Kabanata XIII
Ang Klase sa Pisika
Buod
Isang silid na taluhaba ang silid ng klase. Ang upuan ay parang
hagdan na tatlong baytang at nakapaligid sa 3 panig ng silid. Sa
isang dulo ng silid ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang
pisarang may nakasulat na Viva! na naroon mula pa nang unang
araw ng pasukan sa taong iyon. Walang palamuti ano man ang
mga dingding na bato. May mga kasangkapan sa pisika nguni’t ito
ay nakasusi sa isang aparador na may salamin at kung gamitin
man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa malayo tulad ng
Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita lamang sa mga dayuhan
upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang UST sa ibang bansa
sa kahusayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga
Pilipino ay dahil katutubo ang walang-katalinuhan.
Ang guro, si Padre Millon ay isang batang Dominikong napabantog
sa pilosopiya sa Kolehiyo ng San Juan de Letran. Iyon ang una
niyang pagtuturo ng pisika.
Unang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo
itong tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sa salamin,
bahagi nito, kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro ang
estudyante. Pinilosopiya ang musika. Kung kalaing, metal at bubog
daw ang salamin ano raw uri ang kahoy na may makintab na
barnis o marmol na binuling maigi? Di tinugon ng estudyante ang
tanong. Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang
natigil at muling pinaandar sa ponograpo. Pinatigil uli ang
estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na kastila.
Binulungan ito ni Pelaez. Mali ang idinikta. Sinunod nito. Natawa
pati ang guro matapos insultuhin ang estudyante. Binigyan uli ng
tanong sa bahagi ng salamin. Kung ano ang ibabaw ay siyang
salamin, bale wala ang harapan; ang mahalaga’y ang nasa likuran.
Di ba? Nalito ang estudyante. Lahat ay sumesenyas na sumang-
ayon na siya at nadiktahan siya ni Pelaez nang Concedo, Padre,
(sang-ayon Padre). Iyon ang itinugon ng estudyante.
Tanong uli ng prayle: Kung katkatin ang asoge sa likod at palitan
ng bibingka, ano mayroon?
Bulong ni Pelaez: Bibingka!
Tinawag ng propesor si Pelaez. Tumayo ang tinawag.
Napabubulong ito kay Placido. Sa katatapak sa paa ni Penitente ay
napasigaw sa sakit ang tagadikta. Siya ang tinatanong ng propesor
matapos na siya’y murahin at taguring espiritu sastre. Sinasabi ng
aklat na ang mga salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba
pang kalaing, totoo o hindi? tanong ng guro.
Ganyan ang sabi ng aklat, Padre, tugon ni Placido.
Ang salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang
magkabilang mukha ay pinakintab ng maigi at ang isang mukha ay
kinulapuan ng tinggang puti, tama?
Iyan ang sabi ng aklat,Padre?
Ang tinggang puti ba ay kalaing?
Sabi po ng aklat.
Ergo (samakatuwid), ang salaming bubog na may merkuryo, isang
kalaing, ay salaming bubog-kalaing. Paano mo maipaliliwanag,
espiritu sastre?
Nalito si Placido. Inulan ng mura si Placido. Nagtawanan ang klase.
Itinanong ang pangalan ni Placido. Napalatak na patuya ang kura.
Anito: Placido Penitente lalong angkop ang Placido suplado.
Lalapatan kita ng penitencia. Hinanap sa mahabang talaan ang
pangalan ni Placido. A labinlimang pagliban! I*sa lang at aalisin ka
na sa klase.
Napatindig si Placido. Aapat daw ang liban niya at ikalima ang
pagkahuli niya. Himig intsik na nanuya ang guro. Bihira akong
bumasa ng talaan kaya’t sa bawat isang huli ay limang liban ang
inilalagay ko. Makaikatlo kitang nahuli kaya’t labinlima. Kung ang
limang liban mong inamin ang susundin ko, may utang ka pang
10. At bibigyan kita ng masamang marka sa masamang sagot mo
ngayon.
Ngunit Padre, hindi dapat na ang isang wala sa klase ay
makabigkas ng mali sa aralin, tanong ni Placido.
"A... pilosopong metapisiko! Hindi mo ba alam na maaaring ang
lumiban sa klaseng iyon, saan man siya naroon, ay di rin
nakaalam ng aralin? Pilisopastro!"
panunuya pa ng Pari.
Nagpanting ang tainga ni Placido. Tama na, Padre. Maaring
markahan ninyo ako nang ano mang marka nguni’t wala kayong
karapatang umaglahi sa akin! Inyo na ang inyong klase! At ang
estudyante ay umalis nang walang paalam .
Natigagal ang klase. Di nila akalaing magawa iyon ni Placido.
Nagsermon ang pari. Nagsuwail daw si Placido sa mga
tumataguyod sa paaralan ng kastila. Nagmura si Padre Millon
hanggang sa tumugtog ang kampanilya. Naglabasan ang may 234
na estudyanteng di pumapasok nang walang nalaman at lumabas
nang sa gayon ding kalagayan.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Si Padre Millon:
a. Tapos sa pilosopiya at teolohiya at mahilig sa metapisika (mga
teorya) ay nagturo ng kimika at pisika, magkaslungat na mga
asignatura.
b. Pasulyap sulyap lamang sa mga aklat ng kimika at pisika (A
little knowledge is a dangerous thing) na karamihan ay di
pinanaligan at kalabas labas ay magtuturo ng mga asignaturang
ito sa paraan ng pilosopiya. (Siya’y di pa makapaniwala na ang
mundo ay bilog at ito’y umiinog at umiikot sa araw.)
k. May paglahi sa itinituro at tinuturuan mga makamandag na
kasarian ng isang guro.
d. Siya lamang ang nagtatanong at ayaw magtanong. (Ikinatutuwa
ang katangahan ng tinuturuan at kinaiinis ang tamang pagtugon
sa kanyang mga tanong.)
e. Ipinasasaulo nang walang labis at walang kulang ang mga aralin
di ipinaliliwanag.
g. Nagtutungayaw at nagmumura ng istudyante.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit sampay-bakod na kastila ang ginagamit ni Padre
Millon sa klase?
Tugon
Wala siyang paggalang sa mga tinituruan na ipinalalagay niyang
mga tanga lamang.
2. Bakit sa pagtingin na lamang sa silid aralan sa pisika ay
masasabi kaagad na sadyang walang matutunguhan ang
mga estudyante?
Tugon
Ang pisika ay di maituturo ng sa bibig lamang. Kailangan ang mga
larawan, kasangkapan at mga halimbawa’t paliwanag sa pisara. Ni
isang larawan ay wala sa buong silid. Nakasusi ang mga
kasangkapan. At mga pisara ay di ginagamit. Doo’y may sumulat
ng VIVA! (Mabuhay!) noong unang araw ng pasukan. Enero na’y di
pa nabubura. Dapat, iyon ay magiging klase ng pilosopiya, di ng
pisika.
3. Ano ang masasabi natin sa mga tukoy ni Rizal ukol sa
pagtuturo?
Tugon
Ang mga principle ni Rizal sa pagtuturo ay hindi naluluma
hanggang ngayon. a.) di dapat maging malaki ang bilang ng mag-
aaral sa isang klase b.) di dapat inaaglahi at kinagaagalitan o
hinihiya ang istudyante k.) ang guro ay di lang dapat matalino at
saklaw ang kanyang itinituro kundi dapat ay may malasakit o
lugod siya sa pagtuturo at sa isignaturang itinituro d.) ang
maraming bakasyon ay nakakatabang ng pag-aaral at
nakahihikayat sa pagliban. Kabanata XV
Si Ginoong Pasta
4. Ano ang masasabi natin kay Placido, sa ugali niyang
inilalarawan sa kabanata? Buod
Tugon Si Ginoong Pasta ay isang bantog na manananggol. Sinadya ito ni
Isagani upang pakiusapan na kung maari ay mamagitan ng sang-
Siya’y naglalarawan sa karaniwang Pillipino. Mapagtimpi tayo’t ayon sa kanila kung sakaling sumangguni si Don Custodio. Ngunit
mapayapa. Hangga’t maaari’y nagtitiis tayo lamang sa gulo. nabigo siya dahil nagpasiya ang abogado na huwag nakialam dahil
Nguni’t kung tayo’y napapasubo na, marunong din tayong sumbog maselan ang usapan. Marami na siyang pag-aari kaya’t kailangang
na parang bulkan. kumilos nang ayon sa batas. Ang ganting katwiran ni Isagani ay
lubos na hinangaan ng abogado dahil sa katalinuhan at katayugan
ng pag-iisip nito.

Kabanata XIV Mga Tanong at Sagot

Sa Bahay ng mga Mag-aaral
Buod
Malaki ang bahay na tinitirahan ng estudyanteng si Makaraig.
Maluwag ang bahay na ito at puro binata ang nakatira na pawang
nangangasera. Iba-iba ang kanilang edad at pag-uugali.
Si Makaraig ay isang mayamang mag-aaral ng abogasya at pinuno
ng kilusan ukol sa isyu sa Akademya ng wikang kastila. Ang
pangunahing estudyante na sina Isagani, Sandoval, Pecson at
Pelaez ay inimbitahan ni Makaraig upang pag-usapan ang kanilang
pakay. Mananalig sina Isagani at Sandoval na pagbibigyan hiling,
samantalang nag-aalinlangan si Pecson. Si Sandoval ay larawan ng
mga kastilang may malasakit at pagpapahalaga sa mga Pilipino.
1. Sino si Ginoong Pasta?
Sagot
Isang bantog na mananaggol ng Maynila.
2. Anong klaseng mamamayan ang inilarawan na Rizal sa
pagkatao ni G. Pasta?
Sagot
Siya ang sumasagisag sa mga Pilipinong nagnanais na manatiling
sakop ng mga Kastila ang Pilipinas.
3. Anong katauhan ang ipinahiwatig sa papel ni Isagani?

May dalang magandang balita si Makaraig. Ibinalita nila na si Sagot

Padre Irene ay ang nagtatanggol sa kanila laban sa mga
sumalungat sa kanilang adhikain. Kailangan ng grupo ang Siya ay simbulo ng mga kaisipan na naglalaman ngmga idealismo
pagkiling ni Don Custodio, isa sa mga kataas-taasang lipon ng ng mga pangarap tungo sa pagkakaroon ng demokrasya at
paaralan sa kanilang panig. Dalawang paraan ang kanilang kalayaan.
naisipupang pumanig sa kanila si Don Custodio, si G. Pasta isang
manananggol at si Pepay na isang mananayaw na matalik na
kaibigan ni Don Custodio. Napagkaisahan ng lahat na piliin ang
manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan.

Mga Tanong at Sagot

1. Sino si Sandoval?

Sagot

Isang empleyado at estudyanteng taga-Espanya na tinatapos ang

pag-aaral sa Maynila.

2. Anong uri ng tauhan ang inilarawan ni Rizal sa tauhang si

Juanito Pelaez?

Sagot

Isang Pilipino na takot manindigan para sa bayan.

3. Anong ugali mayroon ang mga intsik na naging dahilan

ng kanilang tagumpay ayon sa inilarawan sa kwento?

Sagot

Sila ay mapagkumbaba.
 Kabanata XVI
Ang Kasawian ng Isang Intsik
Buod
Si Quiroga, isang negosyanteng Intsik na naghahangad magkaroon
ng konsulado ang kanyang bansa ay naghandog ng isang hapunan.
Dinaluhan ito ng mga tanyag na panauhin, mga kilalang
mangangalakal, mga prayle, mga militar, mga kawani ng
pamahalaan, gayun din ang kanilang mga suki.
Dumating si Simoun at nang singilin niya si Quiroga sa utang na
siyam na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya. Inalok ni Simoun
na bawasan ng dalawang libong piso ang utang ni Quiroga kung
papaya gang intsik na itago sa kanilang bodega ang mga armas na
dumating. Hindi raw dapat mangamba ang Intsik, sapagkat ang
mga baril ay unti-unting ililipat sa ibang bahay na pagkatapos ay
gaagawan ng pagsisiyasat at marami ang mabibilango. Siya ay
lalakad sa mga mapipiit upang kumita. Napilitang sumang-ayon si
Quiroga. Ang pangkat ni Don Custodio ay nag-uusap tungkol sa
komisyong ipapadala sa India para pag-aralan ang paggawa ng
sapatos para sa mga sundalo.Sa pulutong ng mga pari, ay pinag-
uusapan nila ay tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa
Quiapo na pinamamahalaan ni Mr. Leeds.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit naghanda ng isang malaking hapunan si Quiroga?
Sagot
Siya ay naghahangad na magkaroon ng konsulado ang Tsina sa
Pilipinas.
2. Bakit iginalang ni Quiroga si Simoun?
Sagot
Dahil sa pagiging malapit nito sa kapitan-Heneral.
3. Bakit nagkautang si Quiroga kay Simoun ng siyam na
libong piso?
Sagot
Kumuha siya ng tatlong pulseras kay Simoun na ibinigay niya sa
isang babaeng kaibigan ng isang makapangyarihang lalaki.
Kabanata XVII
Ang Perya sa Quiapo
Buod
Maganda ang gabi. Ang perya’y punong-puno ng panonoorin at
manonood. Ang 12 galing sa bahay ni Quiroga ay patungo sa kubol
ni Mr. Leeds. Tuwang-tuwa si Padre Camorra sa dami ng
magagandang dalagang nakikita lalo na nang makasalubong si
Paulita na kasama nina Isagani at Donya Victorina. Punyales!
Kailan pa ako magiging kura sa Quaipo, anang makamundong
prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb. Si Isagani nama’y inis sa
bawa’t tumititig kay Paulita.
May pinasok na tindahan ng mga tau-tauhang kahoy ang pangkat
nina Padre Camorra. Naghawigan sila-sila. Ang isa raw ay kahawig
ni Zayb. Kahawig daw ni Padre Camorra ang isa. Marami ang lilok
na anyong Prayle.
May isang kuwadrong tanso ng babaing pisak ang mata, gula-
gulanit ang damit, nakalupasay at namimirinsa at namimirinsa ng
lumang damit. Ayon kay Padre Camorra ay isang hanggal ang
umisip ng larawang iyon. Sumagot si Ben Zayb na iyon ay ayon sa
pamagat: la Prenza Filipina o prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa
namang kuwadro ay naglalarawan ng isang lalaking nakagapos
ang mga kamay at tinuturuan ng mga guwardiya sibil. Pamagat
Ang Bayan na Akaba . Pinagtawanan din nila ito.
May nakitang larawan na kahawig ni Simoun. Hinanap nila ang
mag-aalahas. Wala ito. Ayon kay Padre Camorra’y natakot na baka
pagbayarin nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr. Leeds. Ani Ben
Zayb naman: Baka natakot na matuklasan natin ang lihim ng
kanyang kaibigan si Mr. Leeds. Makikita ninyo’t ang lahat ay sa
salamin lamang.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Ang perya ay hindi iisang tindahan ng mga laruan o pabaril na
tulad ng kasalukuyang gamit ng taguring ito. Ito ay Fair o mga
kubol ng siriko, mahika (magic), mga tindahan ng laruan ,paninda
mga ari, at iba pa.
2. Noo’y Enero.
3. Tandaan uli ang pagkawala ni Simoun gayon siya ang nagyaya
sa panonood sa espinghe ni Mr. Leeds.
Mga Tanong at Sagot
1. Anong kalinangan Pilipino ang binigyan diin ni Rizal sa
Kabanatang ito?
Tugon
Ang palilok ng mga anyo o larawan. Isa itong talakay sa sining ng
paglilok ng mga Pilipino na pinuri ni Rizal.
2. Ano ang inilalarawan sa kathang La Filipina?
Tugon
Ang pamamahayag sa Pilipanas (state of Filipino press or
journalism): matanda (makaluma); pisak ang isang mata ( di
katotohanan ang pagbabalita at iyong lang ibig paksain ang
pinapaksa ): marumi, at lugami ang pamamahayag noon. Ang
nakakatawa rito ay isa pa si Ben Zayb sa nagtatawa sa larawan at
wala siyang kamalay-malay na sila ang inaatake sa larawang iyon
lalo si Ben Zayb. ( Animo ito ng pagkakapahintulot ng sensor sa
pagpapalathala ng Florante at Laura ni Balagtas na atake ng
kumatha laban sa pamahalaan.)
Mas malinaw rito ang panunuligsa sa ikalawang larawan, ang
bayan ng Abaka. Inilalarawan dito na ang Pilipinas ay bayan ng
abaka na ang karaniwang gamit ay panggapos sa mga dinarakip
ng guwardiya sibil. Nguni’t ito man ay di nasakyan ng matatalino’t
magagaling na pangkat nina Ben Zayb.
(Nasakyan naman kaya ito ng mga indiyo? At sino ang nakaisip ng
gayong mga larawan sa perye?)
Kabanata XVII
Ang mga Kadayaan
Buod
Sinalubong ni Mr. Leeds ang mga panauhin sa kanyang perya.
Bago nagsimula ang palabas, nagsiyasat si Ben Zayk upang Makita
ang salamin sa kanyang inaasahang matagpuan, ngunit wala
siyang nakita.
Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at may dalang kahong kahoy
sa kanyang pagbabalik. Ipinaliwanag niya na ito ay natagpuan
naiya sa isang libingang nasa-piramid ni Khufu, isang Paraon ng
Ehipto. Ang kahon ay may lamang abo at kapirasong papiro na
kinasusulatan ng dalawang salita. Sa pamamagitan ngpagbigkas
ngunang salita ang abo ay nabubuhay at nakakausapang isang ulo
at pagbanggit ng ikalawang salita ito ay babalik sa dating
kinalalagyan nito.
Bumigkas ng isang salita si Mr. Leeds, lumabas ang isang ulo at
sinsbi nitong siya si Imuthis. Siya ay umuwi sa sariling bayan
pagkatapos ng pag-aaral at mahabang paglalakbay. Sa kanyang
pagdaraan sa Babilonia ay nabati niya ang isang lihim na hindi ang
tunay na Sumerdis ang namamahala doon kundi si Gautama, isang
magnanakaw ng kapangyarihan at namamahala sa tulong ng
pandaraya. Sa katakutang isumbong siya kay Cambises ay binalak
ang ikakasawi ni Imuthus sa tulong ng mga saserdoteng Taga-
Ehipto na siyang nakapangyayari noon sa kanilang bayan. Siya
ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaagaw niya rito ang pari
sa Abidos. Nagpanukala ang pari ng kaguluhan at siya ang
sinangkalan. Isinakdal siya at napiit, tumakas at napatay. Ayon sa
ulo siya ay nabuhay muli upang ihayag ang gayong kataksilan.
Titig na titig kay Padre Salvi ang espinghe habang nagsasalita ito.
Dahil sa takot hinimatay ang prayle.
Kinabukasan nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbabawal
sa palabas ngunit wala na si Mr. Leeds, nagtungo ito sa Hongkong
dala ang kanyang lihim.
Mga Tanong at Sagot
1.Bakit hinimatay si Padre Salvi?
Sagot
Dahil sa takot sa tinawag na ulo.
2. Kanino inahalintulad ang buhay ni Imuthis?
Sagot
Kay Ibbara.
3. Ano ang ipinahihiwatig ng naging reaksyon ni Padre Salvi
pagkatapos ng salaysay ni Imuthis?
Sagot
Ito ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga prayle sa kanilang
kasamaan at pagpakasal.
Kabanata XIX
Ang Mitsa
Buod
Lumabas sa klase si Placido Penitente. Hindi na siya ang dating
mapagtimpi. Galit na galit siya. Nais niyang gumawa ng isang
libo`t isang paghihiganti. Parang ibinubulong ng kanyang budhi:
Placido Penitente, ipakilala mong ikaw ay may karangalan, na ikaw
ay matapang at maginoo. Taga-Batangas ka na ang paglait ay
hinuhugasan ng dugo.
Nakitang nagdaan ang isang sasakyang kinalulunanan nina Padre
Sibyla at Don Custodio. Nais niyang habulin ang kura at ihagis sa
ilog.
Napadaan sa Escolta. May naraanang dalawang Agustino sa pinto
ng basar ni Quiroga. Ibig pag-uundayan ng suntok. Nagpigil. May
naraanang dalawang kadete na nakikipag-usp sa isang kawani.
Sinagasa niya ito. Tumabi ang mga kadete. Inaalihan ng hamok si
Placido.
Inakala na ni Placidong wala na siyang pagkakataong mag-aral.
Aniya sa sarili. Hindi raw kami marunong maghiganti. Dumating na
sana ang lintik at nang makita nila.
Naratnan ni Placido sa bahay na kanyang tinutuluyan ang kanyang
ina si Kabesang Andang. Kararating nito mula sa Batangas. Sinabi
ni Placido na di na siya mag-aaral. Naghinagpis ang ina. Nakiusap
sa anak. Nagpaalam si Placido sa ina. Ginala nito ang Sibakong,
Tundo, San Nicolas, Sto. Kristo. Mainit pa ang ulo. Nguni`t
nakaramdam ng gutom. Naisipang umuwi. Inakalang wala na sa
bahay ina`t nagtungo na sa kapitbahay upang makipangginggi.
Mali siya. Naroon pa ang ina. Naghihintay.
Ipinakiusap daw ni Kabesang Andang sa prokurador ng Agustino
na iayos ang suliranin ni Placido sa nakagalit na Dominiko. Ayaw ni
Placido. Tatalon daw muna siya sa ilog Pasig o magtutulisan bago
mag-aral na muli. Nagsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis. Di na
kumain muna, muling umalis ang binata. Nagtungo sa daungan ng
mga bapor. Inisip niyang magtungo sa Hongkong, magpayaman at
kalabanin ang mga prayle.
Ginabi siya sa paggagala. Walang natagpuang kaibigan. Napatungo
siya sa perya. Nakita niya si Simoun. Sinabi niya dito ang nangyari
sa kanya at ang hangad niyang pasa- Hongkong. Napatulog siya sa
mag-aalaha.
Isinama ni Simoun si Placido sa kanyang karuwahe. Pag-karaan ng
pagtakbo ipinatigil ang sasakyan. Bumaba sina Simoun at Placido.
Nakita nina Placido sina Isagani at Paulita na namamasyal.
Nainggit si Placido. Kinainisan sina Simoun at Isagani. Anya: Sa
ganyan lamang mapapakinabangan. Nagpatuloy ng paglalakad
sina Simoun at Placido hanggang sapitin nila ang isang bahay na
munti pagawaan ng mga pulbura na pinangangasiwaan ng dating
guro sa San Diego. Inatasan si Simoun na pakipagkitaan ng guro
ang tenyente at ang kabo ng mga militar, gayundin si Kabesang
Tales. Nagtanong ang guro sa di pa nila kahandaan. Ani Simoun:
sapat na sina Kabesang Tales, ang mga naging kabinero at isang
rehinameyento ng mga kawal. Kung ipagpapaliban ay baka patay
na si Maria Clara. Tumalima ang dating guro.
Dalawang oras na nag-usap sa bahay ni Simoun ang magaalahas
at ang binata bago umuwi sa kaserahan si Placido.
Nang mapag-isa ang mag-aalahas ay nagtalo ang loob ni Simoun.
Sinurot siya ng budhi dahil bahagi siya ng kabulukang nais niyang
puksain. Waring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at ng kay
Elias na tumututol sa kanyang ginawa. Ngunit umiling siya. Kung
ako`y tumulad sa inyo ay patay na ako, aniya. Gumawa ako ng
masama upang mabigyang daan ang mabuti. Nilalagnat noon si
simoun.
Kinabukasan ay buong bait na nakikinig si Placido sa nangangaral
na ina. Hindi tumututol sa mungkahi nito. Ipinayo na lamang sa
ina na bumalik na sa lalawigan kaagad dahil kung malaman daw
ng prokurador na naroon si Kabesang Andang ay hihingian pa ito
ng regalo at pamisa.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Nakita ni Placido na kasama ni Padre Sibyla si Don Custodio, na
magpapasiya ukol sa balak na paaralan ng kabataan.
2. Ang salita kayang Ingles na amok (huramentado) ay galing sa
hamok ng Malay?
3. Si Kabesang Andangay halimbawa ng isang ignoranteng ina
noong panahong iyon na kaya lamang nagpapaaral ng anak ay sa
pagkakagaya-gaya o kaibigang mapagmalaki bilang ina ng isang
nakapag-aral at nagkatitulo. Kung alam niya na ang ibubunga ng
pag-aaral ni Placido ay bilangguan o bibitayan, na siyang tiyak na
ibubunga ng masikhay at matining na pag-aaral noon ay papag-
aralin pa kaya niya ito?
4. Ang paghihimagsik ni Simoun ay magsisimula sa mga arabal
(kanugnog-pook ng Maynila o suburbs na noon ay mabugat pa
tulad ng Balintawak, Sta Mesa. Makati, La Loma at atbp.) na
binubuo ng :
A. Pangkat ng mamamayang naaaping ibig maghiganti;
B. Pangkat ng mga tulisang tulad ni Kabesang Tales ay naging
gayon sa udyok ng paghanap ng katarungang di naging kanila sa
pamahalaan;
K. Mga kawal na kanyang pinaniwalaang ibig ng Kapitang Heneral
na manggulo sila sa mga sibil at sa mga prayle upang magkaroon
ng dahilan ang heneral na magtagal pa sa Pilipinas;
D. Mga manong na pinaniwala niyang sasalakay sa kumbento ang
mga kawal at sibil.
Dahil dito, ang mga sibil at mga manong ay makakalaban ng mga
kawal na may mga pagkakautang kay Simoun at ang mga tulisan
kakampi ni Simoun, at ang mga mamamayang sasapi sa kanya ay
malayang makalulusob sa Maynila (Intramuros ngayon) at
maluwag niyang makukuha ang siyudad na walang magtatanggol.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nasabi ni Placido na wala na siyang pagkakataong
mag-aral?
Tugon
Iisa ang unibersidad noon para sa karera ang unibersidad ng Sto.
Tomas. Ayaw na siyang tangapin doon.
2. Ano ang lintik na ibig nang sumabog ni Placido upang
maipakilala nga ngitngit ng kanyang paghihiganti?
Tugon
Ang himagsikang tulad ng naganap noong 1872 na kinasangkutan
nina P.Burgos. makikita ritong ang diwa ng 1872 ay nananatiling
buhay sa isip at damdamin ng mga Pilipino pagkatapos noon.
Umaasa sila sa muling pagsabog ng malaking himagsikan.
3. Bakit napatapon ang dating guro sa San Diego?
Tugon
Ninasa niyang makapagturo nang mabuti. Naging kalaban niya ang
simbahan at ang pamahalaan na sadyang ayaw na ang mga indiyo
ay matuto ng husto.
4. Bakit umanib kay Simoun sa balak niyang paghihimagsik
ang Kastilang may rayuma?
Tugon
It'y nagkaasawa ng maganda. Pinagnasaan ng mga prayle ang
babae. Para maiwasan ang ganti ng Intsik, ito ay ginawan ng
lalang ng mga prayle upang mapabilanggo hanggang
magkaramdam. Ibig ng Kastila na makapaghiganti.
5. Bakit napaaga ang pagbubunsod sa himagsikang binalak
ni Simoun?
Tugon
Dahil kay Maria Clara na ayon sa balitang tinanggap ni Simoun ay
nasa bingit na halos ng kamatayan.
6. Sa anong ibon inihalintulad ni Simoun si Maria Clara?
Tugon
Sa Fenix (Phoenix). Iisa lang ang ibong ito. (Tulad ni Maria Clara
na iisang babae sa buhay ni Ibarra.) nabubuhay ito mula sa 500
hangggang 12,954 taon. Pagkatapos ay sinusunog nito ang sarili
sa sariling pugad at ang abo nito’y nagiging bagong Fenix. Kung
makuha na ni Simoun si Maria Clara sa mga kuko ng bulag na
paniniwala, bibigyan niya ng bagong buhay ang mongha. Ani
simoun patungkol kay Maria Vlara: Isang paghihimagsik ang
naglayo sa akin at sa iyo; isa ring pagbangon ang magsasauli sa
akin sa iyo.
7. Bakit nakita ni Simoun sa kanyang balintataw na tila galit
ang anyo ni Don Rafael at ni Elias?
Tugon
Ang dalawa`y di sang-ayon sa pamamaraang kanyang ginamit. Si
Don Rafael ay kabutihang lagi ang panuntunan sa pakikitungo sa
bayan. Kay Elias ay di siya karapat-dapat sa tungkuling kanyang
ginaganap; di na siya karapat-dapat dahil ang nag-uudyok sa
kanya sa paghahangad na mapalaya ang bayan ay di ang diwang
makabayan at makatarungan kundi payak na paghahangad ng
paghihiganti.
8. Ipaliwanag ang biglang pagbabago ng loob ni Placido
nang kausapin siya kinabukasn ng kanyang ina?
Tugon
Sa ipinabatid sa kanya ni Simoun noong sinundang gabi ay naisip
niyang isa ng kalabisan ang makipagtalo sa kanyang ina. Kunwa’y
payag na siya sapagka’t batid niyang sa mga araw na iyon ay
ibubunsod na ang madugong himagsikan kaya’t wala nang tanging
hiling sa ina kundi umuwi kaagad sa lalawigan upang makaiwas sa
labanan.
9. Ano ang mitsa ng paghihimagsik ni Simoun?
Tugon
Ang paghihimagsik ay parang bomba na handa na ngunit wala
pang mitsa na sisindihan upang pasabugin ang bomba. Ang
paghihimagsik ni Simoun ay may layon: pagbawi kay Maria Clara.
 Kabanata XX
Si Don Custodio
Buod
Ang usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa mga
kamay ni Don Custodio, na siyang pinagkatiwalaan lumutas sa
suliraning ito.
Si Don Custodio de Salazar y Sanchez deMonteheredondo ay
kilalang tanyag sabahagi ng lipunan sa Maynila at tinaguriang
“Buena Tinta”. Siya ay nakapag-asawa ng isang mayaman at sa
pamamagitan ng yaman ng asawa, nakapagnegosyosiya kahit
kulang sa kaalaman sa mga tungkuling kanyang hinahawakan siya
ay pinupuri dahil siya ay masipag.
Nang bumalik siya sa Espanya walang pumansin sa kanya dahil sa
kakulangan niya sa pinag-aralan, kaya walapang isang taon
nagbalik na siya sa Pilipinas at nagmagaling sa mga Pilipino sa
kanyang kunwaring magandang karanasan sa Madrid.
Lumagay siya parang amo’t tagapagtanggol, ngunit siyay
naniniwalang may ipinanganak upang mag-utos at ang iba’y upang
sumunod. Ang Pilipino’y ipinanganak upang maging utusan, kaya’t
kailangang pagsabihang lagi na ang mga ito’y sa gayon lamang
ukol.
Sa loob ng labing limang araw, si Don Custodio ay bumuo ng
pasiya ukol sa kasulatan at handa na niya itong ipaalam sa lahat.
Mga Tanong at Sagot
1. Paano nabigyan ng bansag na “Buena Tinta” si Don
Custodio?
Sagot
Siya ay naging laman ng mga pamahayagan sa loob ng ilang lingo
at sakanyang walanghabas na pakikipagtalo kung kani-kanino.
2.Paano siya nagkaroon ng pagkakataong makahawak ng
napakaraming tungkulin?
Sagot
Sa tulong ng salapi ng kanyang mayamang asawa, siya ay
nangalakal at tumanggap ng mga paggawa ng pamahalaan.
3. Ano angpalagay ni Don Custodio sa mga Pilipino?
Sagot
Ang mga Pilipino ay ipinanganak upang maging utusan.
Kabanata XXI
Mga Anyo ng Taga-Maynila
Buod
Nang gabing iyon ay may pagtatanghal sa teatro de Variendades,
ang Les Choches de Corneville ng bantog na mga Pranses. Ubos
kaagad ang tiket, at mahabang-mahaba ang hanay ng nagsipasok.
Isang Kastila ang tanging walang bahala sa pagpasok sa dulaan.
Ito’y si Camarroncocido na anyong pulubi o palaboy. May lumapit
sa kanya na isang kayumangging lalaki na matanda at may
amerikanang mahaba’t hanggang tuhod. Siya’y si Tiyo Kiko.
Pinakitaan nito ng mga mamisong Mehikano si Camarroncocido.
Iisa ang kanilang hanapbuhay: pagdidikit ng mga paskil.
Anim na piso ang iniupa ng mga Pranses kay Tiyo Kiko. Ani
Camarroncocido: E, magkano naman ang ibinigay nila sa mga
prayle? Dapat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas ay
mauuwi sa mga kumbento.
Ang palabas ay humati sa Maynila. Mayroong nagsitutol dito bilang
masagwa at laban sa moralidad, tulad nina Don Custodio at ng
mga prayle. Mayroon namang nagtanggol dito. Mga pinuno ng
hukbo at mga marino, ang kawani, at maraming matataas na tao.
Laban ang mga babaing may asawa o may kasintahan. Ang wala
nama’y sang-ayon sa opera. Naging malaki at malaganap ang
bulung-bulungan at kasamang nababanggit ang Kapitan Heneral,
si Simoun, si Quiroga at mga artista.
Ani Camarroncocido kay Kiko: Ang kalahati ng mga nagsisipasok
sa teatro ay manonood dahil sinasabi ng mga prayle na huwag
manood: at ang palabas dahil ipinagbabawal ng mga prayle.
Mabuti ang iyong mga paskil ngunit higit na mabisang pantawag
ng tao ang pastoral o pagbabawal ng mga pari.
Nang makaalis si Tiyo Kiko ay may napansin si Camarroncocido na
mga taong tila hindi sanay mag-amerikana at sa wari’y umiiwas
mapuna. Anya: Mga sekretarya kaya o magnanakaw? Kinapa ang
sariling mga bulsa. Walang laman. Ano sa akin sino man sila? anito
at nagkibit-balikat. Isang kagawad ng hukbo ang kumausap sa
mga di-kilalang tao na apat o lima sa bawat pulutong. Pagkatapos,
ang kagawad ay lumapit sa karwahe at masiglang nakipag-usap sa
taong lulan niyon si Simoun. May narinig ang palaboy na Kastila:
Ang hudyat ay isang putok. At umalis ang karwahe. May
binabalak! ani Camarroncocido.
Nagpatuloy ng lakad si Camarroncocido. Dalawang tao ang narinig
niyang nag-uusap. Anang isa na may hawak na rosaryo at kalmen:
Ang mga kura ay malakas kaysa Heneral. Ang heneral ay umaalis;
ang mga kura ay naiiwan. At yayaman tayo. Ang hudyat ay isang
putok.
Ani Camarroncocido: Doon ang heneral dito si Padre Salvi. Kaawa-
awang bayan! Ngunit ano sa akin?
Sa labas ng dulaan ay naroon si Tadeo at isang kababayang
baguhan sa lungsod. Niloloko ni Tadeo ang kababayang tanga sa
pagsasasbi ng mgsa kahanga-hangang kasinungalingan. Maraming
mga taong nagdaraan ang sinasabi ni Tadeo na mga kaibiga’t
kakilala niyang malalaking tao kahi’t di totoo. Dumarating sina
Paulita Gomez at ang tiyang si Donya Victorina. Nakilala ni Tadeo
si Padre Irene na nakabalatkayo nguni’t di naitago ng tunay na
katauhan dahil sa mahaba niyang ilong. Dumating din si Don
Custodio.
Nang makita ni Tadeo na dumating sina Makaraig, Pecson,
Sandoval at Isagani ay lumapit ito at bumati sa apat. May labis na
tiket ang mga ito dahil di sumama sa kanila si Basilio.
Inanyayahang pumasok si Tadeo. Di na naghintay ng ikalawang
paanyaya si Tadeo. Iniwan ang taga-lalawigan na nag-iisa.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Si Camarroncocido ay may pangalang ang kahulugan ay halabos
na hipon dahil mapulang-mapula siya. Siya ang isang Kastilang
hindi nagpapahalaga s kanyang pagiging Kastila. Gayong may
pagkadugong bughaw, nang dumating sa Pilipinas ay naging isa
lamang upahan sa pagdidikit ng mga paskil sa dulaan at mga
gawaing kauri nito. Isa siyang kabaligtaran ni Don Custodio na isa
lamang layak sa Espanya na nang maparito ay nagsamantala sa
pagiging Kastila at naging mayaman at makapangyarihan.
2. Salin ng Les Choches de Corneville: Mga Kampana sa Corneville.
Ito’y nagpapahiwatig ng mga mananayaw na babaing may mga
sayang maluluwang na parang kampana na titikwas-tikwas
samantalang sumasayaw at pasipa-sipa sa itaas ang mga paa.
Mga Tanong at Sagot
1. Anong kasamaang ugali ang pinulaan ni Rizal sa mga
taong tulad ni Camarroncocido?
Tugon
Ang pagwawalang-bahala sa mga panayayari o mga mangyayari
kung ito ay walang tuwirang kaugnayan sa kanya kahit
mangahulugan ito ng kaguluhan sa bayan o maging ito ay
matuklasan niyang may pipinsalaing ilan. Ito ay sakit ng lipunan
hanggang ngayon. Maraming kabulukan at katiwalian o krimen ang
nasassaksihan nguni’t di isinusuplong sa mga maykapangyarihan
sapagka’t wala namang tuwiran o biglaang samang nagagawa sa
mga nakakita dahil di nila nais masangkot sa gulo. Di nila nais na
maabala sa pagsaksi sa paglilitis. Nguni’t sa di paggawa ng
karampatang hakbang ng mga nakapunang ito, ang katiwalian o
ang krimen ay lalaganap at balang araw ang nangapabaya sa
pangyayari ay siyang tatamaan niyon. At sa katiwaliang nangyari
sa bayan, di man tuwiran, lahat ay nagdurusa. (Maipaliliwanag pa
ito ng guro).
2. Paano nahati sa dalawa ang lipunan sa Maynila?
Tugon
Dahil sa mahigpit na pagtutol dito ng mga prayle, lalo na si Padre
Salvi, at sa pagsang-ayon dito ng mga taong pamahalaan,
napukaw ang pansin ng mga taga- Maynila. Nangagtanong sila
kung bakit ipinagbabawal ito ng simbahan? Lahat halos ay ibig
manood: Una, iyong ibig manood upang malaman kung bakit
bawal; at ikalawa, iyong ibig manood kung bakit dapat ipagbawal.
Kung hindi ipinagbawal ng mga prayle, hindi dadami ang
manonood.
Ito ay isang magandang paglalahad ukol sa tinatawag na ban o
pagbabawal sa pagbabasa sa isang aklat. Dahil ipinagbabawal ang
Noli at Fili, noon, halos lahat ng marunong-runong bumasa ng
Kastila noong panahon ni Rizal aaaaay nagnais makabasa ng mga
nobelang ito. Ipinagbawal ng simbahan ang Pride of the malay
Race ni Rafael Palma. Ito ay naging mabili. Kapag nilalagyan ng
For Adults Only ang paskil ng palabas sa sine lalo itong
pumapasok;ipinagbabawal ang isang sine, ito ay dudumugin ng
tao. Dahil sa ito’y katutubo sa tao ang pagtanggi sa pagbabawal.
Bawalan mong hipuin ang isang bagong kapipintang bagay sa
paglalagay ng pansin na Huwag Hipuin .Sariwang Pintura, at ito ay
mapupuno ng mga bakas ng daliri ng mausisa.
3. Sino-sino ang mga taong napuna ni Camarroncocido sa
dilim sa paligid ng dulaan?
Tugon
Mga tauhan ni Simoun. Ang mga kawal ay pinagsabihan niyang
ibig ng Kapitan Heneral na magkaroon ng gulo upang mapigil ang
pagbabalik nito sa Espanya at di kaagad matapos ang
panunungkulan nito sa Pilipinas. Sa makatuwid sumalakay man
ang mga kampon ni Kabisang Tales ay aakalain ng mga militar na
iyon ay bahagi lamang inihandang pagkakagulong sa kagustuhan
ng Kapitan Heneral. At ang haharapin ng mga kawal ay hindi ang
mga tulisan kundi ang mga manong na magtatanggol sa mga
prayle. Dito’y gagamitin ni Rizal ang theory ni Machiavelli:
Paglaban-labanin mo ang iyong nasasakupan at sila’y madali mong
mapaghaharian. Kung magpapatayan ang mga marinero at militar
laban sa mga manong at confradia magiging malaya ang pangkat
nina Kabesang Tales at ang mga mamamayan sa pagsasalakay sa
nais nilang salakayin.
4. Bakit nakapasok din sa dulaan si Tadeo?
Tugon
Di sumama kina Macaraeg si Basilio dahil ang huli ay magrerepaso
para sa nalalapit niyang pagsusulit. May tiket para kay Basilio.
Ito’y ipinagamit nina Isagani kay Tadeo.
Kabanata XXII
Ang Palabas
Buod
Maingay sa dulaan. Lampas na sa oras ay di pa nagsisimula ang
palabas dahil wala pa ang Kapitan Heneral. May nagsisipadyak ng
baston at sumisigaw na buksan na ang tabing. Maraming pabastos
na paghanga sa mga babae na maririnig sa mga artilyero.
Maraming tsismisan. Mausok. Maraming pagtatalo. May isang
matigas ang ulo sa isang luklukang di kanya at ayaw ibigay iyon sa
may-aring si Don Primitivo. Hindi ito napakiusapan ng
tagapamahala. Nagsigawan ang mga artilyero. Ibibigay o hindi na
oo na hindi! Nalibang ang mga tao. Ang mga tanod ay di
makapangahas magpaalis sa nasa upuan ni Don Primitivo dahil sa
ito ay isang mataas na tao sa pamahalaan.
Dumating ang Heneral. Tumugtog ng marcha real. Si Pepay ay
nasa isang palko na handog ni Makaraig. Katapat ito ng palko ng
mga estudyante. Si Don Custodio ay tinipan ni Pepay sa dulaan
kaya’t di man ibig ay napilitan ang tagapagmungkahi na
pasadulaan.
Masaya si Pepay. Masaya rin ang mga estudyante pati si Pecson. Si
Isagani lang ang hindi dahil nakita niya sa dulaan si Paulita na
kasama ni Pelaez na kanyang karibal.
Isang Pransesa ang umawit, si Gertude. Isang awit na puno ng
tsismis ng linggo ang kanyang ipinaririnig. Tigas na kasasalin ni
Tadeo sa Kastila ng mga salitang Pranses. Gayon din ang ginawa
ni Juanito Pelaez kina Paulita at Donya Victorina. Karaniwan
naman ay mali si Juanito. Umawit si Serpolette. May pumalakpak
sa una. Nakilala ito ni Tadeo. Padre Irene na pinapag-espiya ni
Padre Salvi sa kung sadyang masama nga ang palabas ng mga
Pranses ay namukhaan ng mananayaw. Kakilala pala siya ni
Serpolette sa Europa pa.
Isang babae ang dumating na kasama ang asawa. Ipinamalaki ang
pagdating niya nang huli sa lahat. Nang makitang may palko pang
walang laman ay inaway ng ginang ang asawa. Sinutsutan siya ng
mga tao. Wikang paismid: Ang mga ungas! Akala mo’y
marurunong ng Pranses. (Tama naman.)
Si Juanito’y nagpapanggap na maalam ng Pranses na di naman
nalalayo sa Español. Kapag nagtawa ang mga tao’y nakikitawa
siya. Kapag nagsiungol o nagsiubo, napapailing siya. Humanga sa
kanya si Donya Victorina at hinangad pakasalan ang binatang kuba
pag namatay si De Espadaña.
Inubo nang masasal si Juanito. Sinigawan siya. Paalisin ang tisiko.
Nais awayin ito ni Pelaez. Nakilalang si Don Custodio iyon. Natakot
ang binata. Kundi lamang kasama ko kayo anya kina Paulita.
Lalong humanga si Donya Victorina kay Pelaez.
Ayon kay Ben Zayb, na isa sa mga nagsiganap ay hindi artista, di
marunong umawit.
Napag-usapan ang di pagsipot ni Simoun sa dulaan.
Pinagtalunan ng mga estudyante ang kagandahan at kapangitan
ng wikang Pranses . Dumating si Makaraig mula kay Pepay.
Malungkot. Nag-usisa ang lahat. Napasiyahan na raw ang tungkol
sa paaralan ayon kay Padre Irene. Sinang-ayunan nag paaralan.
Ngunit ito’y ipaiilalim sa Unibersidad ng Sto. Tomas, sa
pamamahala ng mga Dominikano.
Kung gayo’y mga kabesa de baranggay tayo, ani Tadeo. Hinagisan
ni Pecson ng maruming medyas si Sandoval.
At ang masakit ayon kay Makaraig ay ipinayo pa ni Padre Irene na
ipagdiwang ng mga estudyante ang tagumpay nila.
Ani Pecson: Sigi, magdiwang tayo sa isang pansiteryang
paglilingkuran ng mga Intsik na hubad! Pinagtibay ang balak. Hindi
na hinintay ng mga estudyante ang ikalawang yugto ng opereta.
Nagsialis sila sa gitna ng alingasngas ng buong bulwagan.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Ang tinawag na Filipino time ay pag-aglahi sa ating ninuno. Ito’y
hindi oras Pilipino. Nagaya lamang ito ng ilan sa ating totoong isip-
alipin sa mga Kastilang namuno sa atin nang may tatlong daang
taon. Ang manonood, makikita sa ano mang palabas, ay maagang
nagsisidating. Tanging panauhing pandanmgal ang huling
dumarating at ito ay ipamamata nang oras-Pilipino . Hindi tumpak
na ang maling ginawi ng isa ay ipaari sa maraming hindi naman
gumawa niyon. Ang tunay na oras-Pilipino ay makikita sa mga
nayon. Bago pa sumikat ang araw at wala pang nakikita sa paligid
ay nasa pilapil na ng bukid ang magsasaka, nakasulong na sa
dagat ang mamamalakaya. Ibando mong may pasine sa liwasan sa
ika-8 at ika-6 pa lamang ng gabi ay marami nang naghihintay na
bata at matanda sa pagpapalabasan. Pag sinabing oras-Pilipino
ito’y mga minuto o oras na una kaysa takdang tipanan.
2. Ang bisa ng pag-ibig. Si isagani na pinakamasipag at
tagapagtaguyod ng paaralan ay di pumansin sa pagkakatuwa at
pagtalakay ukol dito ng mga kasamahan dahil sa malaki niyang
panibugho at galit kay Paulita. Ito ring damdaming ito ni Isagani
ang sisira sa tagumpay na balak ni Simoun sa dakong huli.
3. Hindi magkasama sa palko sina Don Custodio at Pepay. Mahalay
para sa Don ang makitang kasama ang mananayaw.
4. Sina Tadeo at Pelaez bilang manonood. Si Tadeo ay isang uri ng
manonood na di dapat natatagpuan sa dulaan. Wala siyang
nakikita o nais makita kundi ang kapintasan at kasiraan ng
kanyang pinapanood. Si Juanito Pelaez naman ay halimbawa ng
isang ungas na ginagamit ang kaunting kaalaman (sa Pranses) na
lalong nagpapatingkad sa kanyang katangahan. At sina Paulita at
Donya Victorina naman ay mga lalong tanga na nakipatol sa
nagdudunung-dunungang si Tadeo. Sila’y parang mga bulag na
napapaakay sa kapwa bulag.
5. Si Ben Zayb ay isang kritikong hangal. Walang kaalaman sa
sining ngunit nagdudunung-dunungan. Siya’y mapanganib dahil
marami siyang maihahawang hangal ding mambabasa sapagkat
siya’y manunulat at manunudling (columnist).
6. Usapa ni Padre Irer at Serpolotte nang makita ng babae ang
kura sa karamihang nagsilapit sa artista. Sinunggaban sa bisig si
Padre Irene at:
S-Naku, lapit, lapit dito, aking kuneho (pet o alaga).
I-Huwag kang maingay (nagnasang lumayo).
S-Bakit? Ikaw na higante rito at akong sumasamba sa iyo.
I-Huwag kang maingay rito, Lily ako’y isang Papa rito.
Si Serpolette pala at si Padre Irene ay dati nang magkakilala sa
Europa pa lamang. Si Padre Irene ay isang lalaking makamundo.
Ayon sa isang palasaliksik na naging propesor ko, si Prof. Teodoro
A. Agoncillo, si Padre Irene ay hinuwad ni Rizal sa isang hudyo na
nagpapanggap na pari at nakapagturo pa sa UST. Nang may
malaking halagang napailalim sa kanyang pag-iingat, siya na di
naman talagang pari at kalaban pa nga sa pananalig (Hudyo) ay
nawala. Sinasabing bumalik sa Europa at nagbuhay Don Juan
doon.
7. Punahin ang wika ni Donya Victorina nang mapg-usapan ang
mabait at salbaheng utusan sa pamaling pagsasalin ni Juanito: At
akong naniniwalang sa Europa ang lahat ay mababait! (Isip-alipin
talaga)
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit masaya si Pepay gayong hindi maganda ang
kanyang balita para kina Makaraig?
Tugon
Isa siyang tanga. Hindi niya nasakyan ang ibig sabihin ng pasiya ni
Don Custodio na akala niya ay sang-ayon sa paaralan kayat
ikatutuwa nina Makaraig
2. Kaganinong palko ang walang tao na nkita ng babaing
namayagpag sa pagdating niya ngng hulisa lahat?
Tugon
Kay Simoun.
3. Bakit hindi nasiyahan si Sandoval sa palabas?
Tugon
Paano di siya nakauunawa ng Pranses. (Daig pa siya ni Juanito.)
4. Bakit hinagisan ni Pecson ng medyas na mabaho si
Sandoval?
Tugon
Si Sandoval ay isang Kastilang estudyante na kasang-ayon nina
Isagani sa pagtatayo ng paaralan ng kabataan. Nasabi niya
minsan, nang sabihin ni Pecson na walang mararating ang balak
nila sapagkat lalabanan ng simbahan at pamahalaan, sinabi ni
Sandoval na pag nabigo ang mga Pilipino, siya na isang kastila,
ang magpapatuloy ng magandang balak na iyon. Ang medyas ay
pinagsagisag ni Pecson sa isang paghamon kay Sandoval na
magsabi ng totoo sa kanyang salita.
5. Bakit ikinalulungkot ng mga estudyante ang pasya ukol
sa balak nilang paaralan?
Tugon
Ang paaralan ay ipaiilalim sa mga dominikano sa Unibersidad ng
Sto. Tomas samantalang ang lahat ng gugol ay sa mga
estudyante. Samakatuwid, wala ring pag-iiba sa pagtuturo sa
unibersidad sa ilalim ng mga dominikano. Bakit magbubukas pa ng
paaralan ang kabataan? E, di papasukin na rin lamang nila sa
unibersidad ang sino mang nais mag-aral kahit hindi matuto.
Kabanata XXIII
Isang Bangkay
Buod
Nang gabing iyon, ikapito, ay makalawang umalis at dumating si
Simoun sa bahay na may iba’t ibang taong kasama. Nakita siya ni
Makaraig nang mag-iikawalo sa may daang Ospital, malapit sa
kumbento ng Sta. Clara. Nakita siya ni Camarroncocido sa may
dulaan nang mag-iikasiyam na may kausap na tila estudyante.
Si Basilio ay dir in nanonood. Nagrerepaso siya sa bahay. Hindi na
nag-sasama sa mga kamag-aaral mula nang tubusin si Huli sa
pagkakaalila. Pinag-aralang mabuti ang pagpapagaling kay Kapitan
Tiyago na noon ay lalong naging mahirao pakiba-gayan. Kung
minsan ay mahal na mahal nito si Basilio at kung minsa’y nilalait.
Pabigat
nang pabigat ang karamdaman nito.
Ang pagbabawas sa paghitit ni Kapitan Tiyago ay isinasagawa ni
Basilio ngunit kung nasa lalawigan o nasa paaralan siya’y may
nagbibigay ng labis na apyan sa matanda. Si Simoun at si Padre
Irene lang naman ay walang itinatagubilin kay Basilio kundi ang
pagalingin ang maysakit, pagtiisan ito sa pag-aalaga.
Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating si Simoun. Mula nang
magkita sila sa San Diego ay noon lamang sila nagkaharap.
Kinumusta ni Simoun ang maysakit. Malubha, ani Basilio. Malala
na raw ang kalat ng lason sa katawan. Tulad daw ng Pilipinas, ani
Simoun.
Hinimok ni Simoun si Basilio na makiisa sa himagsikan liban sa
pama-halaang Kastila dahil ang hindi kakampi sa kanila ay
ituturing na kaaway na dapat pata-yin. Inatasan ni Simoun si
Basilio na itakas si Maria Clara mula sa kumbento ni Sta. Clara
habang nagkakagulo ang buong lungsod.
Sinabi ni Basilio na huli na, dahil sa nagpakamatay na si Maria
Clara. Naroon siya sa kumbento upang makibalita kaya niya
nabatid. Nang bumalik siya ay nakita niya ang liham na padala ni
Padre Salvi kay Padre Irene na siyang nagpabasa ni-
yon kay Kapitan Tiyago na nagpanangis nang mabatid na patay na
si Maria Clara.
Litong-lito na patakbong nanaog ng bahay si Simoun. Nawala sa
pag-aaral ang isip ni Basilio. Ang naglaro sa isip ay ang kahabag-
habag na buhay nina Ibarra at Maria Clara.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit ninasa pa ni Basilio na gamuting mahusay si
Kapitan Tiyago gayong siya’y hirap na hirap ditto at
pabayaan lamang niyang mamatay ay tapos na
ang hirap niya?
Sagot
May marangal na budhi si Basilio. Nasa isip niyang lagi ang
kinabukasan nila ni Huli na ayaw niyang mabahiran ng maruming
kahapon.
2. Bakit inihambing ni Simoun si Kapitan Tiyago sa
pamahalaan ng Pilipinas?
Sagot
Tulad ni Kapitan Tiyago na ang lason ng apyan ay laganap na sa
buong katawan, dahil sa laganap na sa buong katawan, dahil sa
laganap na kabulukan sa bayan, ay malapit nang “maglagot” ang
bayang Pilipinas.
3. Bakit kailangang-kailangan ni Simoun si Basilio sa
kanyang paghihimagsik?
Sagot
Si Basilio lamang ang tangi kay Simoun at Kapitan Tiyago ay
siyang naka-kikilala kay Maria Clara na kailangang ilabas sa Sta.
Clara. Si Basilio lang dahil kailangan ni Simoun na pangasiwaang
maigi ang mga pangkat ng kanyang pag-aalsa.
4. Ano ang mapupuna sa inihandang paghihimagsik ni
Simoun na wika nga niya, kung buhay si Elias, ay isa sa mga
tututol?
Sagot
Hindi para sa bayan ang layunin ni Simoun sa paghihimagsik na
ito. Ito’y ginawa lamang niyang kasangkapan sa isang
makasariling layunin---ang maka-paghiganti at mailigtas si Maria
Clara sa mga pagdurusa sa kumbento.
5. Bakit napablis ang pagkalason ng katawan ni Kapitan
Tiyago?
Sagot
Kung wala si Basilio ay binibigyan ni Padre Irene ng maraming
apyan ang may sakit; tulad ng pagpapalala ni Simoun sa sakit ng
bayan. Si Padre Irene ay may hangad sa lalong madaling
pagkamatay ni Kapitan Tiyago dahil nagawa niyang siya ang
mapamanahan ng lahat ng ari-arian ng matanda.
Kabanata XXIV
Mga Pangarap
Buod
Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta. Handang-handa si
Isagani
sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. Pany raw ang tingin ni
Isagani sa mga Pransesa. Kaya
raw siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni Isagani.
Si Donya Victorina raw ang
may ibig kay Pelaez. Nagkatawanan ang dalawa.
Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan. Nais ni
Isagani na sa nayon manirahan. Pinakaiibig raw niya ang kanyang
bayang iyon. Bago raw niyanakita si
Paulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan at
magandang-maganda para sa kanya. Nguni’t nang makilala niya si
Paulita ay naging parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita
Nguni’t ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw niyang magdaan
sa mga bundok na malimatik. Ang ibig niyang paglalakbay ya sa
pamamagitan ng tren.
Pinaghambing ni Isaganisa isip ang pansin ng mga taong
pamahalaan sa
nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang kawal na galling
sa digma. Sa huli’y ni walang pumapansin. Nguni’t kay Simoun ay
nabahala ang marami. Iba na raw ang mayaman, ayon sa
binata. Ang bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati
ang Espanya.
Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani. Nangiti na rin ang
binata
at napawi ang lahat ng kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos
na sana ang kanyang tuwa nang
itanong sa kanya ni Donya Victorina kung nakit ang binata ang
pinaghahanap na asawang Kastila.
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang bayan sa
nayon (kay Padre Florentino) nag-
tatago si De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang mag-asawa
uli. Nagtanong pa ang donya kumg ano’t pakasal siya kay Pelaez.
Ang pilyong Isagani naman ay namuri pa sa kinaiinisan niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang
kausap. Kung matutuloy ng naman si Paulita kay Isagani,
magiging sarili niya si Juanito.

Kabanata XXV
Tawanan at Iyakan
Buod
Idinaos ang piging ng mga estudyante sa Panciteris Macanista de
Buen Gusto. Labing–apat sila, kasama si Sandoval. Pinakyaw
nilang lahat ang mesa. Ani ng isang paskin: “Luwalhati kay Don
Custodio sa kaitaasan at Pansit sa lupa sa mga Binatang may
Magagandang Kalooban!”
Matatlim ang mga salita ng mga estudyante. Naghalakhakan sila’y
pilit at may tunog ng paghihinakit.
Dumating si Isagani. Si Pelaez na lang ang kulang. Ani Tadeo
sana’y si Basilio na ang inanyayahan nila sa halip ng impormal na
si Juanito. At malala-sing pa raw sana nila si Basilio upang
mapagtapat ng mga lihim ukol daw sa nawawalang bata at sa
isang mongha.
Nagkainan. Inihandog nila ang pansit-langlang klay Don Custodio.
Ang sopas ay tinaguriang sopas ng panukala;lumpiang intsik ay
inalay kay Padre Irene ; ang torta’y inukol sa prayle (torta de
Frailes). Tumutol si Isagani. May isa raw prayleng di dapat isama
sa panunumpa. Tumutol din si Tadeo. Kahabag-habag daw na
inihambing ang alimasag sa mga prayle; ang pansit gisado ay
inukol sa pamahalaan at sa bayan. Ayon kay Makaraig, ang pansit
ay katutubong lutuing Pilipino. May ibig mag-alay ng pansitkay
Quiroga na isa raw sa apat na kapangyarihan sa Pilipinas. Anang
isa naman ay sa Eminencia Negra (Simoun) raw dapat ialay ang
pansit.
Pinapagtalumpati si Tadeo. Di ito nakahanda. Nagsimula ito kahit
papaano. Sinigawan siya ng mga kasamahan . Gaya daw ang
binigkas ni Tadeo. Naghingian ng pagkain. Nahilingan ng talumpati
si Pecson. Inatake ni Pecson ang mga prayle. Mula raw sa
kamusmusan hanggang sa libingan ay prayle ang kasama natin.
May nakakita sa utusan ni Padre Sibyla, ang biserektor sa
Unibersidad. Sumakay ito sa karuwahe ni Simoun. Nagtiktik ito sa
mga estudyante. Ani Makaraig: “Ang busabos ng bise-rektor na
pinglilingkuran ng panginoon ng Heneral!”
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nagdaos ng piging ang mga estudyante?
Sagot
Patuyang pagsang-ayon sa mungkahi ni Don Custodio, ayon kay
Padre Irene, upang ipagdiwang ang pagkakasang-ayon ng Don sa
mungkahing paaralan. Maging ang paskin ukol sa kaluwalhatian
para kay Don Custodio ay tigib ng panunuya at pagdaramdam.
2. Ilang lahat ang nagdiwang na mga estudyante? Sinu-
sinoang mga kilala ninyo?
Sagot
Una’y labintatlo ang mga Pilipino at isa ang Kastila, si Sandoval.
Dumating si Isagani, kaya naging labinlima. Labing-anim sana sila
nguni’t di dumating si Basilio. Naroon sina Makaraig, Tadeo, at
Pecson.
3. Ano ang ibig sabihinni Pecson sa bahagi ng kanyang
talumpati na: “...ang langit ay ipinipinid sa mayayaman,
kaya’t sila (ang mga prayle), mga bagong sasagip at mga
tunay na alaga ng Manunubos ay gumagawa ng iba’t ibang
uri ng mga lalang upang gampanan ang inyong mga
kasalanan...” Paano pinagagaan ang kasalanan ng
mayayaman?
Sagot
Karaniwang itinuturo ng mga pare noon na ang mayayaman ay di
nakapapasok sa pinto ng langit at mga prayle lamang ang
makapagbubukas niyon para sa mayaman. Paano? Pamisa,
panobena, abuloy, at higit sa lahat, pagpapamana ng mga ari-
arian ng isang prayle o sa simbahan.
Kabanata XXVI
Mga Paskil
Buod
Maagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital. Nais
niyang pakialaman ang kanyang linsensiyatura sa Unibersidad
pagkatapos madalaw ang may sakit. Uutang siya kay Makaraig ng
perang gugugulin. Ang naimpok niya ay naipanubos kay Huli.
Sa tapat ng San Juan de Letran ay may nagtanong sa kanya ukol
sa pagbabangon. Iniugnay niya sa isip ang pagkakatungo sa kanya
ni Simoun. Marami raw nadadamay na mga estudyante ayon sa
nagbabalita. Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio.
Nakasalubong niya ang isang katedratiko na malapit ang loob sa
kanya. Itinanong kung nasa piging ng mga estudyante si Basilio.
Mabuti raw at wala. Nang malamang kasapi si Basilio sa kapisanan
ay pinayuhan nitop ang binata na umuwi na’t sirain niya ang lahat
ng kasukatang magdadawit sa kanya. Nabanggit ni Basilio si
Simoun. Wala raw kinalaman dahil nahihiga ang mag-aalahas dahil
sa sinugatan ng kung sino. Dito’y may ibang mga kamay na
nakapangingilabot, anang katedratiko.
Itinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan. Wala raw.
Panay raw mga estudyante. Nagkatagpo raw sa unibersidad ng
mga paskil o mga paskin (posters) na mapanghimagsik.
May nasalubong silang isa pang katedratiko na kakilala ni Basilio,.
Ang una: Nangangamoy na si Kapitan Tiyago. Nilalapitan na siya
ng mga uwak at buwitre.
Nagpatuloy si Basilio sa paglalakad. Mga karagdagang balita.
Marami raw estudyante ang papupugutan ng ulo, ipabibilanggo,
ibabagsak sa pag-aaral.
Nagunita ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Sa oras na kayo’y
itiwalag nila di kayo makatatapos sa inyong karera. Pinaghinalaan
ni Basilio na may kinalaman si Simoun sa mga paskil.
Nakita niya si Sandoval. Tinawag ito. Naging bingi ito sa tawag
niya.
Tuwang-tuwa si Tadeo. Wala na raw klase. Ibibilanggo raw lahat
ang kasama sa kapisanan ng mga estudyante. Tuwang-tuwa pa rin
ito dahil wal ng klase.
Si Pelaez naman ay parang baliw na paulit-ulit ang pagsasabi:
Wala-wala akong kinalaman, wala akong kinalaman ; ikaw ang
saksi ko Basili, na sinabi kong isang quijoterias ang lahat
Mabilis tumalilis si Juanito nang makita ang isang tanod na palapit
sa kanila.
Natanaw ni Basilio si Isagani. Namumutla ang huli ngunit
pinagpupuyusan ng kalooban.
Nakapagtataka, mga ginoo, na walang kakuwenta-kuwentang mga
bagay ay nagkakagulo tayo na parang mga mayang paking na
itinaboy ng tau-tauhang panakot. Ito lang ba ang pangyayari na
ang kabataan ay mabibilanggo dahil sa kalayaan? Nasaan ang mga
binitay, ang mga pinagbabaril? Bakit tayo magsisiurong ngayon?
May nagtanong: Sino ba ang ungas na sumulat naiyon?
Walang halaga ang kung sino ang sumulat. Tungkulin nilang ( mga
kura ) alamin niyon. Nguni’t di tayo dapat patangay sa kaguluhang
ito kung saan naroon ang panganib ay doon tayo dumako dahil
naroon ang karangalan. Kung nasasabi sa paskil ay kaayon ng
ating kalooban, sino man ang sumulat noon ay dapat nating
pasalamatan. Kung hindi naman ay sapat nang tutulan natin at
tanggihan, ani Isagani.
Tumalikod si Basilio. Di siya sang-ayon sa sinabi ng kaibigan.
Tutungo siya kay Makaraig upang mangutang. Di niya alintana ang
mahiwagang senyas ng mga kalapit bahay ni Makaraig.
Napadubo siya at napaharap sa dalawang tanod na beterana.
Anya: Naparito ako upang makipagkita ako sa kaibigan kong si
Makaraig. Nagkatinginan ang dalawang tanod.
Dumating si Makaraig at ang kabo at dalawang kawal. Nagtaka si
Makaraig kay Basilio. Anito: Marangal na pagkatao! Sa panahon ng
kapayapaan ay umiwas kayo sa amin ..
Inusig ng kabo si Basilio. Dinakip rin ito nang pakilala kung sino
Pati ba ako? tanong ni Basilio. Nagatawa si Makaraig. Huwag
kayong mag-alala. Mabuti’t ng maibalita ko sa inyo ang ukol sa
hapunan kagabi samantalang nasa sasakyan tayo.
Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang pagsasadya kay
Makarai. Sinabi ni Makaraig na ma-aasahan siya ni Basilio at sa
magtatapos raw ng madodoktor ay aanyayahan pa nila ang mga
kawal na dumakip sa kanila.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Si Basilio ay isa nang nagsasanay sa panggagamot sa ospital.
2. Noon ay walang titulong Doktor ang mga Pilipinong nagtatapos
ng medisina. Licienciatura lamang ang pinagkaloob. Ngunit sila’y
nakapanggagamot din.
3. Pinakaiiwasan ni Basilio ang pagkasangkot sa pulitika dahil sa
kanyang mga karanasan noong bat pa siya. Ngunit ngayo;y dina
naiwasan ang pagkasangkot.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit di makautang si Basilio kay Kapitan Tiyago?
Tugon
Baka sabihin ng Kapitan na iyon ay paghingi niya ng pauna sa lagi
nang
ipinangangaking pamana;nahihiya na siya nang gayon.
2. May kinalaman kaya si Simoun sa mga paskin?
Tugon
Ayon na rin sa katedratikong nakausap ni Basilio, wala. Si Simoun
ay nahihiga dahil sa kapahamakang inabot dalawang araw na.
3. Sino ang nakakita ng mga paskil?
Tugon
Walang nagkakita sa mga nagbabalita. Maaga raw itong
ipinabakbak ng Bise Rektor (Sibyla) at ipinadala sa pamahalaang
sibil upang gawing patibay sa pagsusuplong laban sa mga
estudyante na siyang tiniyak na may kagagawan niyon.
4. Ano ang ibig sabihin ng katedratiko na si Kapitan Tiyago
ay nangangamoy bangkay na ?
Tugon
Napapadalas na raw ang dalaw ni Padre Irene at ni Simoun na
siyang nagbabalitang lalong makikinabang sa pagkamatay ni
Kapitan Tiyago parang mga uwak at buwitre (vulture).
5. Bakit namumutla si Isagani sa kanyang pagtatalumpati?
Tugon
Sa galit sa mga pangyayari at hinanakit sa mga kasamahang
nangawala ang ulo sa takot sa mga pangyayari.
6. Sino ang may kagagawan sa mga paskil?
a. Si Simoun? Hindi magagawa ni Simoun dahil nahihiga sa
karamdaman. Hindi kaagad makakikilos ang mga kasamahan ni
Simoun ukol doon. Nagkatiwa-tiwalag sila. Hindi magagawa iyon
ng mga kawal o ng mga manong. Di rin ng mga tulisan o Penitente
kaya. Kung iyon ay noong gabi ng himagsikan mismo natagpuan,
maaari pang si Simoun. Ngunit isang araw pa ang nakalipas bago
nagkaroon ng mga paskin.
b. Ang mga prayle? Wala nang iba pang magnanasang magbagsak
sa mga estudyante kundi ang mga kura lalo na ang bise-rektor o si
Padre Sibyla. Sila ang may palakad ng resolusyon laban sa
paaralan ng Wikang Kastila na di nilagdaan ni Placido.
7. Bakit nasabi ni Makaraig na si Basilio ay isang marangal
na kaibigan?
Tugon
Akala kasi ni Makaraig ay nakikisama sa kanila si Basilio nang
malamang pinaghuhuhuli na ang mga estudyanting kasapi sa
kapisanan. Si Basilio ay di nila maisama sa mga lakad na
pangkasaysayan o noong wala pang gulo at ngayon nagkakagulo
ay saka nakikisama si Basilio, sa akala ni Makaraig.
Kabanata XXVII
Ang Prayle at ang Estudyante
Buod
Si Isagani ay ipinatawag ni Padre Fernandez na isang katedratiko.
Labis na iginagalang ito ng binata.
Ayon sa pari narinig nito si Isagani sa pagtatalumpati ng binata.
Itinata-nong ng kura kung kasama si Isagani sa hapunan. Pinuri
rin ang pagkakaroon ni Isagani ng paninindigan . Pinaupo ang
binata. Nguni’t nanatiling nakatayo si Isagni. Patuloy na nagsalita
ang pari. May mga dalawang libong estudyante na raw ang
naturuan niya o sinikap niyang turuang mabuti at karamiha’y
pumupula at lumalalos sa mga prayle nguni’t walang
makapagsalita nang tapatan o harapan.
Ayon kay Isagani ay di kasalanan iyon na kabataan na pag
nagsalita laban sa maykapangyarihan ay kaagad nang sinasabing
pilibustero at alam ng pai ang ibinubunga ng gayong paratang.
“Baliw ang sino mang magsabi nang malakas sa kanyang iniisip
sapagka’t siya’y magtitiis ng pag-uusig,” ani Isagani.
Sinabi ng prayle na di niya inuusig si Isagani at malaya itong
nakapagsasalita ng anuman sa kanyang klase. Sa halip ay paborito
pa niya si Isagani.
Pangiting nagpasalamat ang binata. Sinabi niyang itinatangi rin
niya ang katedratiko. “Nguni’t di tayo maguusap dito ng ukol sa
ating sarili kaya’t ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na ibahin
na ang paksa.”
Maaari raw si Padre Fernandez ay gayon nga nguni’t di raw gaya
ng katedratiko ang ibang prayleng Domoniko. At tiniyak ni Isagani
ang mga sakit sa pagtuturo ng mga prayle. “Binabawasan hangga’t
maaari ang pagbibigay ng mga kaalaman sa pagpatay sa sigla at
sigasig ng magaaral. Walang inihahasiksa amin kundi mga
kaisipang luma, mga lisyang simulaing kasalungat ng
pagkakasulong. Parang mga bilanggong gobyerno ang mga
estudyante. Salat na salat ang mga ito sa natututuhan tulad ng
pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng nakasubasta sa
pagpapakain”. At sinabi ni Isagani na parang may sabuwatan ang
pamahalaan at ang mga Pilipino upang manatili sa kamangmangan
ang mga ito.
Napakagat-labi si Padre Fernandez. Sinabi nitong lampas na sa
guhit ng pag-uusap ang mga paratang ni Isagani.
“Hindi, Padre,” ganti ni Isagani. “Ang mga prayle sa lahat ng orden
ay naging mga kontratista ng karunungan at sila ang nagsasabi
mismo na kami ay hindi nararapat matuto pagka’t baling araw ay
magpapahayag kami ng paglaya. Ito’y pagtanggi na ang bilanggo
ay pakanin pa upang di na makalabas sa bilangguan. Ang kalayaan
ay katambal ng tao at, gayundin, ng talino at katarungan. Ang
pagtanggi ng mga prayle na maging amin iyan ang dahilan ng
kawalan naming ng kasiyahan”.
“Ang karunungan ay hindi ipinagkakaloob kundi sa karapat-dapat
lamang,” anang Pari. “Ipagkaloob iyan sa mga walang tibay ng
loob at kapos sa wastong asal ay taliwas sa layunin niyon”.
Tinutulan ito ni Isagani. Hindi raw totoo iyon. “Kung ano kami ay
kayo ang may gawa. Ang bayang inaalipin ay natutong
magkunwari; ang paghaharian ay lumikha ng mga alipin.
Ipagpalagay natin, kahit di totoo, na ang mga estudyante ay
mgawalang dakilang asal at katibayanng loob. Sino ang may
kasalanan? Kami o kayong nagturo sa amin sa loob ng may tatlong
siglo? Kung pagkatapos ng panahong iyon ay walang nayari ang
manggagawa ng palayok kundi mga sira siya’y napakatanga
marahil.”
“O masama at marumi ang putik na ginagamit?”
“Kung gayo’y higit pang napakahangal gayong alam na palang
masama at marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy pa sa
pagsasayang ng panahon, at di lamang hangal, kundi manlilinlang
at magnanakaw pa dahil alam nang walang ibubunga ang
ginagawa niya’y patuloy pa sa pagtangap kabayaran….. at di
lamang hangal , mandaraya at magnanakaw kundi isa pang
talipandas dahil ayaw nilang subukin ang kakayahan ng iba sa
paggawa ng magiging kapakipakinabang.”
Nakilala ni Padre Fernandez ang kanyang kagipitan. Noon lamang
siya nakaranas niyon—pagkatalo sa isang estudyanteng Pilipino
lamang. Anang kura: “Kinapopootan ng bayan ang sundalo na
dumakip at hindi ang hukom na nagpanaog ng hatol na
pagkabilanggo… Kami’y napapagitna sa dalawang sibat sa inyo at
sa pamahalaan . Kung ano ang utos sa amin ay siya naming
sinusunod. Ang nag-uutos sa pagpapaputok ay masasabung siya
na ring naglalagay ng balas a kanyon”.
Pinulaan ni Isagani ang pagtatago ni Padre Fernandez sa likod ng
pamahalaan. Nangatwiran ang katedratiko. “Ang ibig kong sabihi’y
may mga batas na mabuti ang layon nguni’t masama ang
ibinubunga. Upang maiwasan ang isang pagdaraya ay
nagpapatibay ng maraming panugpo na pinaglalaruan lamang ng
mga mamamayan. Maglagda kayo ng isang batas, kahit sa
Espanya, at pag-aralan ng mga tao kung paano ito madaraya.
Nguni’t nalalayo tayo tayo sa paksa… Kaya sasabihin kong ang
masamang ugali ninyo ay di dapat isisi sa amin ni sa Pamahalaan
kundi sa masamang pagkakatatag n gaming kapisanan. Ang
naghahangad magpatotoo ng lahat ay wala isa mang
napatutunayan. Ang mga kapisanan ay nawalan ng pg-iingatdahil
sa umaapaw na kasaganaan”.
“Opo, may pumipilit na sila’y mag-aral. Katungkulan ng bawat tao
na hanapin ang kanilang kaganapan ng pagkatao. Katutubo sa tao
na linangin ang kanyang talino at lalong matindi ang nais na ito
rito dahil ito’y hinahadlangan.Ang bumubuhay sa pamahalaan ay
humihingi sa pamahalaan ng liwanag upang lalong makatulong sa
bansa. Pamahalaan na rin at ang mga prayle na rin ang pumipilit
na kaming mga indiyo ay maghanap ng karunungan dahil sa
inyong pag-aglahi sa amin sa kawalangpinag-aralan at
kamangmangan. Kami’y inyong hinuhubaran at pagkarapos ay
pinagtatawanan ninyo an gaming kahihiyan”.
Mga Tanong at Sagot
1.Ano ang ibg sabihin ni Isaganina walang ginagawa ang
mga prayle kundi magrasyon ng kaisipang luma?
Sagot
Huling-huli sa takbo ng panahon ang itinuturo ng mga prayle —
bukod sa kakatiting pa. Batid ito ng kabataan dahil sa may ilang
nanggaling sa Europa ang matapos maghambing-hambing ay
nakapagsabing huling-huli ang Pilipinas sa panahon.
2. Ano ang puna ni Rizal sa pagkakaroon ng ordeng
Dominiko ng tanging karapatan sa pagtuturo sa mga
Pilipino?
Sagot
Parang isinubasta raw ng pamahalaan ang pagpapaturo sa mga
Pilipino at hindi man ginagawa ng Dominiko ang tungkulin ay di
pinapansin ng pamahalaan dahil kapwa sila nakikinabang.
Inihambing ni Rizal ang paraan ng pagtuturo ng Dominiko at ibang
orden sa pagpapakain sa bilanggo na isinusubasta sa mga
komersiyante.
3. Ang kahuluganng kasabihang latin na “Vox populi ,vox
dei” ? Ipaliwanag.
Sagot
Ang tinig ng bayan ay tinig ng Diyos. Kung bayan na ang
humihingi ng isang bagay ipinalalagay na iyon ay Diyos na rin ang
may kahilingan. Ang paghihimagsik ng bayan ay paghihimagsik na
rin ng Diyos laban sa may masamang pamamahala.
4. Bakit daw walang mangahas sa mga estudyante na gawin
nang harapan ang pamumuna sa mga prayle ayon kay
Isagani?
Sagot
Baliw raw ang sino mang gumawa nang sapagka’t pag-uusigin.
Kabanata XXVIII
Pagkatakot
Buod
Ipinangalandakan ni Ben Zayb sa El Grito na tama siya sa madalas
niyang sabihing nakasasama sa Pilipinas ang pagtutuo sa
kabataan. Ito’y pinatunayan ng mga paskil.
Naging takot ang lahat mula sa Heneral hanggang sa mga intsik.
Ang mga prayle ay di nakasipot sa basar ni Quiroga. Ang intsik
man ay nag-ayos ng tindahan na madaling maisara kung sakali.
Inisip ni Quiroga na magtungo kay Simoun at isangguni kung
panahon na upang gamitin ang mga baril at pulbura’t bala na
ipinatago nito sa kanya. Ayon sa himatong ni Simoun iyon ay
palihim na ilalagay sa mga bahay-bahay at saka magpapahalughog
ang pamahalaan. Daami ang madarakip at mabibilanggo. Maami,
lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni Simoun at iyon ay
mangangahulugan ng malaking salapi. Nguni’t di niya nakausap si
Simoun. Ipinasabi lamang na huwag galawin ni Quiroga ang
anuman sa kinalalagyan.
Nagtungo si Quiroga kay Don Custodio upang isangguni kung
dapat sandatahan ng intsik ang sariling tahanan. Ayaw ring
tumanggap si Don Custodio ng sinuman. Kay Ben Zayb nagtungo
ang intsik. Nang makita niya na nakapatong sa mga papeles ng
manunulat ang dalawang rebolber, kaagad nagpaalam ang intsik.
Umuwi ,nahiga at nagdahilang maysakit.
Kinahapunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga
estudyante at mga tulisan sa San Mateo; niyari daw ang balak na
paglusob sa lungsod sa isang Pansiterya; may bapor pandigma aw
ang mga Aleman sa look, katulong ng mga estudyante; may mga
estudyante pa aw na nagtungo sa Malakanyang upang
magpahayag ng pagkamaka-Kastila ngunit nahulihan sila ng armas
kaya’t pinagpipit; naligtas daw ang Heneral dahil noo’y
nakikipanayam sa mga puno ng orden o provincial sa Pilipinas.
May nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang
pilibusterilyo upang matigil ang gulo. Anang isa’y sapat nang
palakarin sa mga lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may
hilang kanyon at ang lahat ay magsisipanhik ng bahay upang
manahimik. Anang isa naman, pagpapatayin ang mayayaman at
linisin ang bayan.
Kina Kapitan Tiyago. Una’y ibinilanggo na si Basilio at naghaluhog
sa mga kasulatan ng binata. Nayanig ang kahinahunan ni Kapitan
Tiyago. Saka ngayo’y dumating si Padre Irene at nagbabalita ng
kung anu-anong mga nakatatakot. Nanginig sa takot ang
matanda. Nakadilat ang mata na napakapit sa kura. Nagpilit
bumangon. Nguni’t di nakaya. Bumagsak na bumubula ang bibig.
Patay na. Nasindak ang kura. Tumakbo. Nakahawak sa kanya ang
patay na nakaladkad niya hanggang sa gitna ng silid.
Kinagabihan. Sa isang binyagan ay may nagsabog ng kuwalta.
Nag-agawan ang mga bata. Nagkaingay sa may pinto ng
simbahan. Isang opisyal ang nagdaan. Nabigla ito sa pag-aakalang
gawa iyon ng mgs pilibusterilyo. Hinabol ng sable ang mga batang
nagsipasok sa simbahan. Nagtakbuhan ang mga tao. Nagsimula na
raw ang himagsikan.
Dalawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng
isang bahay na tabla. Hinabol ng mga tao ang dalawa upang ibigay
sa pamahalaan. Di ito nangahuli. Ang mga baril ay lumang
eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit.
Isang beterano ang napatay dahil pinagkamalan ng isang kawani
na yaon ay estudyante. Isang bingi ang sinino sa Dulumbayan.
Hindi ito sumagot. Binaril. Patay!
Sa isang tindahan ay si Tadeo kaagad ang ipinakibalitaan. Binaril
na raw, anang pinagtanungan. Napadaing ang babae. Malaki raw
ang utang ni Tadeo sa kanya. Anang kausap ay baka raw
madamay pa kay Tadeo ang may tindahan. Natahimik ang babae.
Luku-luko raw si Isagani. Kusa pa raw nagpadakip. Babarilin daw
malamang. Walang anuman daw sa kanya’t walang utang sa kanya
si Isagani, anang ginang na may tindahan. Ano raw kaya ang
gagawin ni Paulita. Baka raw pakasal sa iba, anang tumugon.
Halos lahat ng bahay ay may mga nagrurosaryo.
Sa tirahan nina Placido Penitente, hindi naniniwala ang platero sa
mga paskil. Gawa lang daw iyon ni Padre Salvi. Ayon naman sa
isa’y si Quiroga ang may gawa. May ibig daw ipasok na
kontrabando si Quiroga at nasa look na sandaang libong pisong
mehikano. Nagkaroon daw ng kaguluhan. Pinadulasan ang mga
kawani sa adwana at nakalusot ang salapi.
May narinig silang mga yabag. Natigil ang usapan kay Quiroga.
Kunwa’y binanggit ng isa si San Pascual Bailon. Ang dumating ay
si Placido . Kasama ang manggagawa ng kuwitis o pulbura si
Simoun.
Hindi raw nakausap ni Placido ang mga bilanggo.Tatlumpu raw.
Ayon sa manggagawa ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa
gabing iyon. Hindi raw mangyayari iyon, anang isa, dahil si Simoun
na siyang madalas magpayo niyon ay maysakit. Nagkapalitan ng
tingin ang dalawang bagong dating.
Nang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad.
Ipinalit ay mga artilyerong Kastila. Kinabukasan ay nakatagpo sa
Luneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang
kayumanggi. Halos hubad. Ngunit nakita man iyon ni Ben Zayb ay
di na nabalita.
Mga Tanong at Sagot
1. Ano ang palatandaan na takot ang mga prayle sa mga
pangyayari?
Sagot
Ni isa’y walang sumipot sa tindahan ni Quiroga gayong may mga
bagong dating na panindang "nabibili" ni (nang walang bayad) sa
intsik.
2. Bakit ayon kay Ben Zayb ay nakasisira ang pagtuturo sa
Pilipinas?
Sagot
Natututo raw na maging rebelde ang mga Pilipinong dumudunong.
Iisa sila ng katuwiran ni Padre Damaso (Noli Me Tangere)
3. Ano ang balak ni Simoun sa mga baril at kartutsong
ipinatago niya kay Quiroga?
Sagot
Ipamamahagi iyon sa mga taong bayang sasanib sa kanyang
paghihimagsik.
4. Bakit ayaw makipagkita si Simoun kahit kay Quiroga?
Sagot
Siya ay sugatan. Ayaw niyang mausisa ukol doon. Masama rin ang
kanyang loob sa mga pangyayari. Namatay si Maria Clara. Nasira
ang balak na paghihimagsik. Mainit ang kanyang ulo. Kailangan
niya ang mapag-isa , makapagisip-isip.
Kabanata XXIX
Ang Huling Pati-ukol kay Kapitan Tiyago
Buod
Marangal ang libing ni Kapitan Tiyago. Si Padre irene ang hinirang
na tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento ng kapitan.
Paghahati-hatiin ang kanyang kayaman sa Sta. Clara, sa Papa, sa
Arsobispo, at sa mga orden. P20.00 ay itinira para
pangmatrikulang mga estudyante mahihirap. Iminungkahi ito ni
Padre Irene para masabing tagatangkilik siya ng mga estudyante.
Inalis ni kapitan Tiyago ang P25.00 pamana kay basilio dahil sa
kawalang-utang na loob ngunit isinauli ni paddre Irene at siya raw
ang magpapaluwal sa sariling bulsa.
Nang nakaburol si Kapitan Tiyago ay marami ang usap-usapan
ukol sa kanya. Nakita raw ng mga mongha ang nagliliwag na
kaluluwa ni Kapitan Tiyago. Iyon daw ang utang sa maraming
pamisang nagawa ni Kapitan.
Naisip ng sakristan na ipanabing ang kaluluwa ni Kapitan Tiyago ay
may hawak pang mangkok ng taho. May nangaghaka namang
hamunin ni Kapitan Tiyago ng sabong si San Pedro. Pero paano
magkakamatayan o magkakatalo mag manok na kaluluwa? Ayon
kay Pilosopo Primotivo, di magkakatalo sagka’t ang pagkatalo’y
kaugnay ng sama ng loob ay walang puwang sa langit.
Hinandugan ni Quiroga ng isang tabako si Don Primotivo. Saka
nagtanong nang malumanay: Sigulo puede de contalata aliedo
galela con kilisto, a? Cuando muele, mia contalista, ja? May
nagtalo sa damit na isusuot kay KapitanTiyago. Abito? Mayroon
nito si kapitan tinong. Lumang-luma at binayaran niya ng P36.00.
Ipagkakaloob niya ito sa mahal na kaibigan. Tumutol ang
sastre.Prak daw ang kailangan nakaprak ang kaluluwang nakita ng
mga mongha. May yari na ang sastre na P32.00 ang halaga, dahil
suki niya ang namatay. Lumang damit ang ipinasuot ni Padre
Irene. Hindi raw mahalaga sa langit ang damit.
Tatlong prayle ang dapit sa libing ni Kapitan. Maraming
kamanyang nang sinunog at gayundin ang iwinisik na agua
bendita.
Si Donya Patrocinio na matandang kaagaw ni Kapitan Tiyago sa
pagpapataasan ng ihi sa pagkabanal ay nagnais mamatay na
kinabukasan upang malibing siya ng lalong dakila at kahanga-
hanga.
Mga Tulong sa Pag-aaral
1. Lahat ng tadhana ng testamento ni Kapitan Tiyago ay
gawagawa ni padre Irene Sa ganitong paraan nagkakamal ng
malaking lupa at kayamanan ang mga orden, at ang simbahan at
kadalasan ang mga anak ng namatay na mayaman ay nangauulila
maging sa pamana.
2. Pati sa damit na isusuot ay nagtipid si Padre Irene.
Mababawasan pa ang kanyang makakaparte.
Mga Tanong at Sagot
1. Ano ang kahulugan ng tanong ni Quiroga kay Primitivo:
Sigulo puede contalata aliendo galela con kilisto, ja?
Cuando mia muele mia contalatista, ha?
Tugon

Ito’y nagpapakita ng kataliman ng intsik sa negosyo,

mapagkakakitaan; walang bawal-bawal. Ito ri’y nagpapakitang ang
intsik na ilan, kaya nagkristyano ay di dahil sa pananampalataya
kundi sa lalong ikaluluwalhati ng kanilang nagosyo. At totooito sa
karamihan ng mga intsik na nagsisikuha ng pagmamamayang
pilipino-sa ikaluluwag lamang ng kanilang kabuhayan. Ito ang
kahulugan o salin ng pagagong kastila ni Quiroga: Kung mamatay
ako, maaari marahil na ako’y makipagkontrata kay kristo sa
pagtatayo ng sabungan sa langit, ha?

Kabanata XXX
Si Huli

Buod
Nabalita sa San Diego ang pagkamatay ni Kapitan Tiyago at ang
pagkadakip kay Basilio. Dinamdam ng bayan nang higit ang huli.
Maari raw ipatapon o patayin ang binata. Enero rin daw nang
bitayin ang tatlong martit sa Kabite. Mga pari na iyon, nabitay pa.
Tiyak daw na bibitayin din si Basilio.

Nagkagayon daw si Basilio, ayon kay Hermana Penchang, dahil di

nag-aagwa bendita sa Simbahan dahil narurumihan sa tubig. Hindi
raw nakasasakit ang agwa bendita. Nakagagaling pa nga raw ito.
May ilan pa ang nanisi rin sa binata.

Ngunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay

Basilio.Tahimik ito. Naghihiganti raw lamang ang mga prayle dahil
sa pagkakatubos ni Basilio kay Huli na anak ng tulisang si Tales.

Mabuti raw at pinaalis na niya si Huli, ani Hermana Penchang.

Ayaw daw niyang magalit ang mga prayle sa kanya. Ang totoo’y di
niya ibig ipatubos si Huli.

Si Hermana Bali ang nagbalita kay Huli ng tungkol kay Basilio.

Hinimatay pa si Huli dala ng balita. Sa Pilipinas ay kailangan ang
ninong sa ano mang pagkilos. Wala nang tagatangkilik si Basilio sa
pagkamatay ni Kapitan Tiyago kaya’t tiyak na mabubulok sa
bilangguan si Basilio o mabibitay wala mang kasalanan.

Naisip niyang tulungan si Basilio. At may kung anong nagbulong sa

kanya na patulong kay Padre Camorra, ang nakapagpalaya kay
Tandang Selo. Kung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay
di ito nasiyahan. Humingi ito ng “ pagpapasakit” pa. Mula noo’y
iniwasan na ito ni Huli. Gayunman, may mga binatang binambo ni
Padre Camorra nang mangharana ang mga iyon sa dalaga. May
nangagsapantaha na ng di mabuti kay Huli ukol kay Padre
Camorra.Pinarunggitan siya sa paglalakad niya.

Mula noo’y naging malungkutin si Huli. Minsa’y naitanong kay

Hermana Bali kung nahuhulog sa impiyerno ang nagpapakamatay.
Di natuloy ang balak niya. Natakot siya sa impiyerno.

Ipinayo ni Hermana Bali na magtanong sila sa tribunal. Kaunting

pabagsak lang daw at papayuhan na sila nito. Ngunit ang tagasulat
ay walang nagawa o naipayo kundi patunguhin ang dalawang
babae sa hukom pamayapa. Sa wakas ay nagpayo ang hukom: “
Ang tanging makapagliligtas kay Basilio ay si Padre Camorra –
kung iibigin niya”, sabay turo kay Huli.

Hindi kumibo si Huli. Inaakala ni Hermana Bali na tumpak ang

payo. Ayaw ni Huli na magtuloy sila sa kumbento. Batid ni
Hermana Bali ang dahilan. Si Padre Camorra
ay tinaguriang Si Kabayo – sadyang malikot sa babae.

Nakiusap si Huli na ang manang na lamang sana

pumasakumbento. Wika ng hukom ay higit na mabisa ang
pamanhik ng isang dalagang may mukhang sariwa kaysa mukha
ng isang matanda. Nanaog ang dalawa. Nang nasa daan na’y ayaw
na naman ni Huli. Ang pagpapakasakit na hinihingi ni Padre
Camorra ay pinagbingihan ni Huli mangahulugan ng di
kapatawaran ng sariling ama. Ngayon ba’y gagawin niya iyon dahil
kay Basilio? Magiging isa siyang lusak. Maging si Basilio’y
mandidiri sa kanya.
May ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura. Maraming
dalaga sa bayan. Aanhin nito ang isang taganayon lamang. At
babarilin si Basilio!
Binangungot si Huli nang gabing iyon. Dugo! Sindak! Mga putok.
Nakita ang ama. Si Basilio’y naghihingalo.
Kinahapunan ng sumunod ng araw ay kumalat ang balitang may
mga binaril na sa mga estudyante. Ipinasiya ni Huli na
kinabukasan uli ay magsasadya na siya sa kumbento, mangyari na
ang mangyari. Ngunit nang mag-uumaga na’y di rin siya nagtungo
sa kumbento. Dumaan ang mga araw. Umasa si Huli sa isang
himala. Gabi-gabi’y di siya pinatulog ng mga pangamba.
Sa wakas ay dumating ang balita mula sa Maynila na si Basilio na
lamang ang nabibilanggo. Nakalaya ng lahat ang kasamahan.
Ipatatapon na raw sa Carolinas si Basilio. Ito ang nag-udyok kay
Huli na hanapin si Hermana Bali. Nagbihis ng pinakamahusay na
damit.
Kinagabihan ay naging usap-usapan ang nangyari kay Huli nang
hapong iyon. Tumalon sa bintana ng kumbento at patay na
dinampot sa batong nakabunton sa ibaba. Si Hermana Bali ay
patakbong bumaba sa pinto ng kumbento at nilibot ang daan at
nagsisigaw at nagpupukpok sa pinto ng kumbento si Tandang
Selo. Itinaboy ito ng palo at tulak.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nasabi ni Hermana Penchang na mabuti nang
napaalis niya si Huli?
Sagot
Hindi totoong pinaalis niya si Huli. Masama ang loob niya nang
tubusin ni Basilio ang dalaga. Ayaw niyang kasamaan siya ng loob
ng mga prayle. May kaunting katwiran siya. Noo’y madaling
madawit sa isang suliraning pampulitika at pangsimbahan at dahil
dinakip si Basilio, at kasintahan ni Basilio si Huli, maaring madawit
si Hermana Penchang na siyang pinaglilingkuran ng dalaga.
2. Ano ang hiningi ni Padre Camorra na kapalit ng
pagtulong nito sa pagkapalaya kay Tandang Selo?
Sagot
Ang pagkababae ni Huli, ang puri ng dalaga na malaon nang
pinagmimithian ng kura.
3. Bakit sa simula pa lamang ay alam na ni Huli na magiging
kabayaran ni Padre Camorra sa paglaya ni Basilio?
Sagot
Tulad ng hiling ni Padre Camorra nang tulungang palayain si
Tandang Selo – ang katawan at puri ng dalaga.
4. Bakit nagtungo pa rin sa kumbento si Huli?
Sagot
Una, sa malaking pag-ibig at utang na loob kay Basilio. Nais
niyang lumaya ang binata. Ikalawa, ang pagtiyak ni Hermana Bali
na walang masamang mangyayari.
Kabanata XXXI
Ang Mataas na Kawani
Buod
Hindi man lamang nabalita sa mga pahayagan ang nangyari kay
Huli. Nangakalaya ang mga estudyanye. Una’y si Makaraig.
Pinakahuli si Isagani. Nabalita sa tulong ni Ben Zayb, ang pagiging
mahabagin ng Heneral. Ang tanging di nakalaya ay si Basilio.
Ipinagtanggol ng Mataas na Kawani si Basilio. Mabuting bata raw
at matatapos na ng panggagamot. Lalong napahamak si Basilio
dahil lahat ng sabihin ng Kawani ay tinututulan ng Heneral. At
kailangan daw magkaroon ng halimbawang di dapat tularan ang
mga mahilig sa pagbabago. Si Basilio ay pinagbintangan ng
Heneral na gumamit ng bawal na aklat sa medisina. Sinabi ng
Kawani na dapat matakot ang Heneral sa bayan. Natawa ang
Heneral wala raw siyang pakialam sa bayan dahil ang naghalan sa
kanya ay ang bayang Espanya hindi ang bansang Pilipinas.
Kapag itinanggi sa isang bayan ang liwanag, tahanan, katarungan
at kalayaan ituturing ng bayan na magnanakaw ang nagtanggi ng
mga ito.
Nang nasa kanyang sasakyan na ang Mataas na Kawani ay nasabi
niya sa kanyang kutserong katutubo: “Kapag dumating ang araw
ng inyong pagsasarili ay alalahanin mong sa Espanya’y hindi
nawalan ng mga pusong tumitibok dahil sa inyo”.
Makaraan ang dalawang oras ay nagbitiw sa tungkulin ang Kawani
at nagsabing siya’y uuwi sa Espanya lulan ng kasunod na koreo
(bapor).
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit Matanglawin ang naging bansag kay Kabesang
Tales?
Sagot
Sinasabing ang lawin ay may napakatalas na mga mata. Parang
lawin naman ang mga mata ni Kabesang Tales sa likod ng kanyang
baril.Bawat matingnan, napatatamaan.
2. Sino ang unang nakalaya sa mga estudyante? Sino ang
huli? Sino ang hindi nakaalpas? Bakit?
Sagot
Sa tulong ng kanyang salapi, una sa lath ng nakalabas sa
bilangguan ay si Makaraig. Huli si Isagani dahil sa malayo ang
kanilang bayanat natagalan bago dumating ang amaing pari. Si
Basilio ang tanging naiwan sa kulungan. Wala siyang padrino o
ninong na nagmalasakit.
3. Bakit nagiging tila maka-Pilipino ang Mataas na Kawani?
Sagot
Una, siya’y isang taong marangal at may puso. Ikalawa,
naniniwala siyang ang pagbibigay ng katarungan sa mga Pilipino
ay higit na nakapagpapadakila sa bansang Espanya.
4. Ano ang kahalagahan ng Mataas na Kawani sa nobelang
ito?
Sagot
Sa tulong ng paglalarawan sa Mataas na Kawani ay naipakita ni
Rizal ang kanyang kawalang–pagkiling sa pamumuno niya sa mga
sakit ng bayan. Binatikos niya ang masamng Kastila; Pinuri niya
ang marangal at dakila.
Kabanata XXXII
Ang Bunga ng mga Paskil
Buod
Dahil sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming
magulang ay din a nagpaaral ng mga anak. Buti pa ang
maglimayom o kaya’y masaka.
Marami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil.
Natuwa pa si Tadeo, sinigan ang kanyang mga aklat. Si Pelaez ay
napatali sa negosyo ng ama. Napasa-Europa si Makaraig. Si
Isagani’y sa aklat lamang ni Padre Fernandez nakasulit. Si
Salvador ay nakapasa dahil sa kahusayang magtalumpati. Si
Basilio lamng ang di nakakuha ng pagsusulit. Nasa bilangguan pa
siya. Doon niya nabatid ang pagkawala ni Tandang Selo sa tulong
ni Senong na kutsero na tanging dumadalaw sa bilanggong
kanayon.
Si Simoun ay mabuti na’t ayon kay Ben Zayb ay di mag-uusig at
sa halip ay madaraos ng isang pistang walang katulad bago umalis
sa bayan.
Naipayo ni Ben Zayb na bilin ni Simoun ang bahay ni Kapitan Tiago
na nabili ng ama ni Pelaez. Mula noo’y madalas si Simoun sa
tindahan ng mga Pelaez na wika ng iba’y pinakisamahan na niya.
At tumagal ang ilang linggo ay nabalitang ikakasal si Juanito kay
Paulita.
Higit na magkabagay si Juanito at Paulita. Kapuwa walang isip at
muning lampas sa pansariling kaligayahan kapwa anak-Maynila.
Hinintay-hintay ng buong Maynila ang piging sa kasal ng dalawa.
Si Simoun daw ang mamamahala. Ito’y ganapin dalawang araw
bago umalis ang Heneral. Ang mga taga-Maynila ay nakipag-
agawan sa pakikipagkilalakay Simoun upang sila’y anyayahan sa
piging.
Mga Tanong at Sagot
1. Anong pangunahing pangyayari ang ibinunga ng mga
paskil sa mamamayan ?
Sagot
Pagkakatakot, pambayang pagkakatakot.
2. Ano ang nangyari kay Isagani, Makaraig, at Basilio
matapos silang dakpin ?
Sagot
Si Isagani ay nakapasa sa asignatura ni Padre Fenandez lamang, si
Makaraig ay kumuha ng pasaporte at nagtungo sa Europa at si
Basilioay nanatili sa bilangguan.
3. Pano nabalitaan ni Basilio ang nangyari kay Huli ?
Sagot
Sa tulong ng kutserong si Sinong na dumalaw sa bilangguan.
4. Bakit nalimot ni Paulita si Isagani ?
Sagot
Natakot siya sa kagitingan ni Isagani. Maaring may nakatulong pa
si Donya Victorina sa pagsulsul sa dalaga na limutin ang
kasintahan at si Juanito na ang ibigin. Magkalayo ang daigdig ni
Isagani na tinagurian ni Paulita na rin, na “mga pangarap “
samantalang ang kawalang isip at pagkamakasarili ni Paulita ay
kataliwas sa pagmamalasakit ni Isagani sa ibang tao at sa bayan.
Kabanata XXXIII
Ang Huling Matuwid
Buod
Araw ng pag-alis ni Simoun. Sasama na siya sa Kapitan Heneral.
Nakahanda na ang kanyang dadalhingmga alahas at lahat na.
Paniwala ng marami na hindi makapangahas magpaiwan si
Smoun. Maring paghigantihan siya ng mga galit sa kanya o pag-
uusigin siya ng kahaliling Heneral.
Nagkulong si Simoun sa kanyang silid. Wala raw dapat tanggapin
kundi si Basilio. Dumating ang binata. Pinatuloy siya sa utusan Kay
laki ng ipinagbago ni Basilio. Payat na payat, gusot ang buhok at
walang ayos ang pananamit. Wala ang dating kaamuan sa
kanyang mga mata.Matalim na ang mga iyon. Para siyang bangkay
na nabuhay. Maging si Simoun ay nagulumihan sa anyo ng
kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya ay naging
masama na anak at kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng
kapatid kaya siya ay pinarusahan ng Diyos. Siya ngayon ay
nakahanda ng gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag-iwas
niya sa gulo na tulad ng pakikiisa kay Simoun ay nagbunga
lamang ng kanyang pagkabilanggo Sasanib na raw siya kay
Simoun.
Noon lamang nagsalita si Simoun . Nasa sa panig daw pala niyang
talaga ang katwiran. Ang kanyang usapin ay siyang usapin ng mga
sawimpalad na tulad ni Basilio.
Tumindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha. Sinabi niyang
matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-aatubili.
Sinabi ni Simoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo ang
siyang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak.
Kung noon sana’y nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na
lipunan at ang mga nasa ibaba ang gawain sana ay
mapagkawanggawa at hindi madugo at buktot.Sa mga imbi niya
natagpuan ang kanyang mga katulong. Kung sila man ay hindi
makagawa ng makinis na estatuwa sapat nang simulan nila ang
paglilok at bahala na ang mga susunod sa kanila.
Di maunawaan ni Basilio si Simoun. Nagtuloy sila sa laboratoryo.
Sa mesa roon ay may isang kakaibang ilawan. Ang pinakalalagyan
ay anyong Granada, may bitak at naiino pa ang mga tila buto nito.
Tinanggal ni Simoun ang mitsa. Bakal na may dalawang
sentimetro ang kapal na sisidlan na may isang litrong gas.
Binuhusan ito ni Simoun ng likido. Nabasa ni Basilio ang nakatitik
sa lalagyan ng likido – nitroglisirina.
Tumango si Simoun. Ipinaliwanag niya na ang granada ay hindi
isang payak na dinamita. Iyon daw ang mga tinipon na luha ng
mga api na siyang panglaban nila sa lakas at dahas. Noon lamang
nakakita ng dinamita si Basilio. Hindi makakibo ang estudyante.
Tinurnilyuhan ni Simoun ang isang masalimuot na kasangkapang
inilagay sa ilawan.Sinabi ni Simoun na ang ilawan ay gagamitin sa
isang pista. Pagkaraan ng 20 minuto ang liwang nito’y
mangungulimlim at kapag ginalaw ang mitsa ay sasabog ang
Granada kasunod ang mga supot ng pulbura sa kainan at walang
makaliligtas sa mga bisita ng kapistahan.
Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero dahil
sa kawalan ng pangangasiwa.Ngayon kailangan niya si Basilio
upang mangunguna sa labanan. . Kukunin nila sa tindahan ni
Quiroga ang mga baril at patayin ang lahat ng kalaban at ayaw
sumama at patayin. Hindi na sinuri ni Basilio ang narinig. Binulag
na siya ng tatlo’t kalahating buwang pagkabilanggo.Nais niyang
maghiganti.
Mga Tanong at Sagot
1. Ano ang paniwala ng maraming mapamahiing Pilipino
ukol kay Simoun at sa Kapitan Heneral?
Sagot
Si Simoundaw ay isang demonyong nagkatawang tao at siyang
kumukubabaw sa Kapitan Heneral at nang-uupat sa huli sa
paggawa ng kaimbihan. Kaya sa pag-alis ng Kapitan Heneral ay
kasama ring aalis si Simoun.
2. Ano ang malaking ipinagbago ng anyo ni Simoun sa loob
ng dalawang buwan
Sagot
Nawalan siya ng sigla dala ng malaking pag-aalinlangan sa
katuwiran ng kanyang paghihiganti. Hindi tulad ng una, may
layunin siya sa paghihimagsik—pagbibigay ng bagong –buhay kay
Maria Clara. Nguni’t ngayon ay wala na iyon. Isa na lamang payak
na pagnanasang pumatay at magsabog ng lagim upang
mabawasan ang matinding hapdi ng awa niya sa sarili na lagi
niyang ipinagkakamaling para sa kapakanan ng bayang naaapi.
3. Bakit nasabi ni Simoun na nasa mga imbi natatagpuan
niya ang kanyang mga katulong?
Sagot
Ang pinakamalaking tulong na nakuha ni Simoun ay mula sa
imbing pamahalang sibil at sa simbahan. Ang kasamaang ipinakita
ng mga ito, sa tulong na rin ng kanyang panunulsol, ay siyang
lalong nagpabulok sa bayan., lalong naghanda sa bayan sa di-
maiiwasang paghihimagsik.
Nakatulong din niya ang imbing kawal dahil sa kanyang imbing
pagsisinungaling na pagtangkilik kunwa sa imbing heneral. Naroon
din ang mga imbing manong sa kanilang mga kamangmangan.
4. Ipaliwanag ang sinabi ni Simoun na kailangang baguhin
ang lahi. Ang amang duwag ay magkakaanak lamang ng
alipin.
Sagot
Ang ibig sabihin ni Simoun , hindi dapat magkaanak ang mga
amang hindi sasama sa paghihimagsik niya sapagka’t duwag ang
mga itoat ang amang duwag ay mananatili sa pagkaalipin,
samakatuwid , maging alipin din ang mga anak nito. Dahil
dito,kailangang pagpapatayin ang lahat na ayaw sumapi sa
himagsikan dahil ang mga iyon ay mga duwag na kailangang
mamatay upang di magbunga ng marami pang alipin.
Kabanata XXXIV
Ang Kasal ni Paulita
Buod
Nasa sa daan si Basilio. Ika-8 ng gabi. Makikituloy sana siya kina
Isagani nguni’t hindi umuwi ang kaibigan sa buong araw na iyon.
Dalawang oras na lamang at sasabog na ang ilawan ni Simoun.
Maraming dadanak na dugo. Marami ang mamamatay. Sinalat ni
Basilio ang kanyang rebolber at mga bala. Naalala niya ang babala
ni Simoun na siya ay lumayo sa daang Anloague.
Naghinala si Basilio. Ang bahay ni Kapitan Tiyago ay nasa daang
iyon.May binanggit na kasayahan si Simoun. Sa bahay na iyon
idaraos ang piging sa kasal nina Paulita at Juanito. nakita niyang
dumating ang sasakyan ng bagong kasal. Nahabag si Basilio kay
Isagani. Naisip niyang yakaginng sumama sa kanya si Isagani.Siya
rin ang tumugon. Hindi papayag si Isagani sa gayong madugong
pagpatay sa marami. Hindi pa nararanasan nito ang nangyari sa
kanya.
Nagunita niya ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral,ang
nangyari kay Huli. Muling hinaplos ang puluhan ng rebolber at
ninasang dumating na sana ang sandaling hinihintay. Nakita
niyang dumating si Simoun. Si Sinong ang kutsero ni Simoun.
Sumunod ang sasakyan ni Simoun sa mga bagong kasal.
Nagtungo si Basilio sa Anloague. Doon ang tungo halos ng lahat –
sa bahy ni Kapitan Tiyago. Ang Kapitan Heneral ang ninong at
dadalo sa hapunan, dala ang isang tanging ilawang handog naman
ni Simoun.
Ang mga dingding ng bahay ay dinikitan ng magagarang papel ar
magagarang aranya at mga bulaklak ang palamuti. Mga angkat
ang alpombra. Kurtinang pulang pelus na nabuburdahan ng ginto
at may unang titik ng pangalan ng mag-asawa. May tinuhog na
artipisyal na bulaklak ng suha. Magarang- magara ang bahay na
iyon. Parang hapag ng mga diyoses ang pagdarausan ng hapunan.
Ang mesa para sa mga dakilang panauhin at mga diyus-diyusan ay
sa asotea nakalagay. Pipito ang doon ay luluklok.Naroon ang
pinakamasarap at pinakamamahaling alak. Ubos-kaya si Don
Timoteo.Kung sinabi lamang ng Heneral na ibig nitong makain ng
tao, gagawin iyon ni Don Timoteo.
Mga Tanong at Sagot
1.Saan naroon si Isagani at wala sa pinangangaserahan?
Sagot
Mababasa ito sa kasunod na kabanata.
2. Ano ang katunggakan at pagka-isip alipin ni Don Timoteo
sa sining ang ipinakita ni Rizal?
Sagot
Ang tungkol sa pinturang larawan na tinutulan niyang ilagay ni
Simoun sa bahay ni Kapitan Tiyago bilang kapalit ng mga inalis na
mga santo. Baka raw pagkamalan siya na tumatangkilik sa mga
pintor na Pilipino pagkat kaya ng mga ito ang gumuhit ng larawan
na wala naman siyang kamuwangan. Inibig pa niya ang mga
palamuting kromo dahil hindi gumagawa nang gayon ang mga
Pilipino.

3. Ano ang kahalagahan sa pag-unawa ng mga pangyayari

ng pagiging kutsero ni Simoun si Sinong?

Sagot

Lalong lumilinaw na may kinalaman si Simoun sa matagal na

pagkapiit ni Basilio. Si Sinong ang laging dumadalaw sa
estudyante sa bilangguan at nagiging taga-hatid balita, lalo na ang
ukol kay Huli.Ang tangang si Sinong , sa sariling kusa, ay hindi
makapangahas dulaw sa bilangguan ng isang may’malaking’
pagkakasalang tulad ni Basilio. Maari siyang idawit ng mga may
kapangyarihan. Ang pagdalaw niyang iyon ay isang misyon para
kay Simoun – upang dagdagan ng pait ang pagkabilanggo ni
Basilio at tuluyang lasunin ng ngitngit ang isip nito at damdamin.

http://www.slideshare.net/haynakunaman/el-filibustersimo-
15672710

http://www.slideshare.net/audiiseven/el-filibusterismo-mga-
tauhan