4.

Wiązania, budowa krystaliczna

(c.d.)
 Wiązania metaliczne
Wiązanie metaliczne – słabo związane z jądrem atomu elektrony
walencyjne przestają należeć do poszczególnych atomów i stają
się elektronami swobodnymi, stanowiącymi wspólną własność
wszystkich atomów.
 Wiązania metaliczne
Wiązanie metaliczne spowodowane jest oderwaniem się elektronów walencyjnych –
wartościowości (znajdują się na ostatniej orbicie atomu) i utworzenia tzw. gazu
elektronowego.
Elektrony mogą się poruszać swobodnie między dodatnimi jonami wiążąc je ze sobą.

Schemat pierwotnych wiązań metalicznych między atomami

Elektrony walencyjne przebywają w obrębie kryształu na skutek ich
elektrostatycznego przyciągania przez kationy, kationy natomiast są utrzymywane
w położeniach węzłowych dzięki ich elektrostatycznemu przyciąganiu przez
elektrony swobodne.
 Wiązania metaliczne
Gdy metal przechodzi ze stanu pary w stan ciekły lub stały, to słabo
związane z jądrem atomu elektrony walencyjne przestają należeć do
poszczególnych atomów i stają się elektronami swobodnymi,
stanowiącymi wspólną własność wszystkich atomów.

W kryształach metali węzły sieci krystalicznej są obsadzone przez

kationy, a elektrony wartościowości poruszają się podobnie jak
cząsteczki w stanie gazowym.

Wiązanie metaliczne prowadzi do:

-dobrego przewodnictwa elektrycznego i cieplnego,
-dobrej plastyczności,
-metalicznego połysku.
 Wiązania wtórne
Wiązania wtórne (van der Waalsa) – polega na elektrostatycznym
przyciąganiu się ładunków przeciwnych (podobieństwo do w.
jonowych). Przyciąganie powstaje wskutek asymetrycznego
rozkładu dodatnich i ujemnych ładunków w obszarze każdego
atomu (lub cząsteczki), który staje się dipolem elektrycznym.
 Wiązania wtórne (van der Waalsa)
Wiązania wtórne mogą się tworzyć między atomami lub cząsteczkami
charakteryzującymi się trwałymi lub chwilowymi dipolami elektrycznymi.

(dipolem elektrycznym nazywa się układ dwóch równej wielkości, lecz o

przeciwnym znaku, ładunków elektrycznych, znajdujących się w
niewielkiej od siebie odległości).

Mechanizm wiązań wtórnych polega na elektrostatycznym przyciąganiu

się ładunków przeciwnych i pod tym względem jest podobny do wiązań
jonowych.
Dwa rodzaje wiązań wtórnych:
wiązania między dipolami chwilowymi
wiązania między dipolami trwałymi (np. wodorowe)
Wiązania wtórne
Wiązania w poszczególnych kategoriach materiałów
Schemat przedstawiający
udział poszczególnych typów
wiązań w podstawowych
kategoriach materiałów
inżynierskich.

Dominujące typy wiązań:

- w metalach i ich stopach – metaliczne,
- w półprzewodnikach – kowalencyjne (atomowe),
- w materiałach ceramicznych i szkłach – kowalencyjne i jonowe,
- w polimerach – kowalencyjne i wtórne.
Wiązania jonowe mogą się tworzyć jedynie między atomami różnych
pierwiastków, pozostałe typy wiązań mogą natomiast powstawać również
między atomami tego samego pierwiastka.
 Wiązania między atomami
Wiązania między atomami wywierają duży wpływ na zdolność
materiałów do odkształceń trwałych (plastycznych) oraz na własności
elektryczne.
Metale (o wiązaniach metalicznych) charakteryzują się dużą plastycznością,
gdyż przemieszczanie się w nich poszczególnych części kryształu względem
siebie odbywa się bez większych zaburzeń struktury krystalicznej.

Materiały o wiązaniach jonowych mają mniejszą plastyczność od metali.

Przemieszczanie się poszczególnych części kryształu względem siebie
następuje po niektórych płaszczyznach łatwo, a po innych trudno.

Materiały o wiązaniach atomowych (kowalencyjnych) są mało plastyczne.

Przemieszczanie się poszczególnych części kryształu względem siebie w
kryształach powoduje zrywanie istniejących i tworzenie się nowych wiązań,
ze względu na kierunkowość wiązań kowalencyjnych
 Wiązania między atomami

Przewodność elektryczna

-Materiały o wiązaniach jonowych mają małą przewodność elektryczną, gdyż

ładunki elektryczne są w nich przenoszone dzięki przemieszczaniu się jonów,
które ze względu na wielkość nie przemieszczają się tak łatwo jak elektrony
tworzące gaz elektronowy w metalach.

- Materiały o wiązaniach kowalencyjnych mają małą przewodność

elektryczną, gdyż aby elektrony mogły się w nich przemieszczać i przenosić
ładunki elektryczne, muszą zostać zerwane wiązania kowalencyjne, a do tego
jest niezbędna wysoka temperatura lub bardzo wysokie napięcie.
WIĄZANIA, BUDOWA KRYSTALICZNA c.d.
WIĄZANIA, BUDOWA KRYSTALICZNA c.d.
 Ogólne właściwości stanu metalicznego
Zespół cech powierzchniowych, wynikających z budowy atomów,
głównie z typu
wiązań między nimi:
nieprzezroczystość,
metaliczny połysk,
plastyczność.

Własności metaliczne towarzyszą skondensowanym stanom skupienia,

to znaczy wykazują je pierwiastki metaliczne w stanie stałym i ciekłym.

Własności fizyczne metali wynikające z budowy atomowej i

strukturalnej:
dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne,
w stanie stałym budowa krystaliczna
 Budowa krystaliczna metali i ich stopów
Metale i tworzywa metalowe czyli stopy metali należą do
najpowszechniej stosowanych materiałów na konstrukcje, maszyny,
urządzenia, narzędzia itp.
Metale można podzielić ze względów technicznych na następujące
grupy:
metale lekkie: Mg, Be, Al, Ti o gęstości mniejszej od 5 g/cm3,
metale ciężkie, np. Pb, Mo, Ag, Au, Pt, W, Ta, Ir, Os
o gęstości większej niż 10g/cm3,
metale niskotopliwe: Sn, Pb, Zn o temperaturach topnienia:
Sn = 232 oC,
Pb = 327 oC,
Zn = 419,5oC.
metale trudnotopliwe: W, Mo, Ta, Nb o temperaturze topnienia
wyższej od temperatury topnienia żelaza, tj. od 1536oC,
metale szlachetne: Au, Pt, Ag.
 Monokryształ, polikryształ, granice ziaren
Schemat budowy monokryształu Schemat budowy polikryształu

Metale w stanie stałym mogą występować jako:

- monokryształy, które charakteryzują się prawidłowym rozmieszczeniem
przestrzennym atomów z zachowaniem jednakowej orientacji wszystkich
elementarnych komórek sieciowych w całej objętości kryształu,
właściwości monokryształu są anizotropowe,
- polikryształy składają się z ziarn, a każde ziarno ma w przybliżeniu
prawidłową strukturę krystaliczną, właściwości polikryształu są izotropowe,
-w polikrysztale w obrębie ziarn wyróżnia się podziarna ułożone względem
siebie pod bardzo małymi kątami (kilka minut do kilku stopni)
Granice ziaren
Zakłócenie budowy krystalicznej

Granica
wąskokątowa
Granice ziaren w materiale polikrystalicznym

a b

w mikroskopie optycznym (a),

w mikroskopie elektronowym transmisyjnym (b)
 Mikrostruktura tworzyw ceramicznych

Model mikrostruktury ceramiki krystalicznej – ziarna, granice ziaren,

pory, mikropęknięcia oraz różne fazy
 Mikrostruktura tworzyw ceramicznych

Krystaliczne materiały ceramiczne mają strukturę polikrystaliczną

podobną do metali.

Przeciętna porowatość ceramiki wynosi ok. 20%, pory osłabiają materiał.

Pęknięcia, które determinują wytrzymałość ceramiki powstają w wyniku

procesu technologicznego lub zarodkują w wyniku różnicy
rozszerzalności cieplnej lub różnicy modułów sprężystości między
ziarnami lub cząstkami faz.
 Materiały krystaliczne - budowa
Schematyczne rozmieszczenie atomów na płaszczyźnie

a) rzeczywiste b, c) umowne w
postaci sieci
 BUDOWA KRYSTALICZNA

Powtarzanie różnych elementów struktury krystalicznej umożliwiające

odtworzenie jej w całości. Najprostszym elementem, którego powtarzanie
odtwarza całą sieć jest komórka elementarna.
BUDOWA KRYSTALICZNA
 Translacyjna budowa sieci przestrzennej

Charakterystyczną wspólną cechą metali jest budowa krystaliczna, czyli

ściśle określone rozmieszczenie atomów w przestrzeni.

Uporządkowany układ atomów tworzących budowę krystaliczną można

opisać przez tzw. translację.

Translacja to powtarzalne przemieszczenie punktu, prostej i

płaszczyzny o stały odcinek.
 Translacyjna budowa sieci przestrzennej
Translacja punktu o stały odcinek
(parametr) tworzy prostą sieciową.

Translacja prostej tworzy płaszczyznę

sieciową.

Translacja płaszczyzny tworzy

przestrzenną sieć krystalograficzną
złożoną z elementarnych komórek
sieciowych.

Istota translacyjnej budowy sieci

przestrzennej
 Translacyjna budowa sieci przestrzennej

Naroża komórek, stanowią węzły sieci

przestrzennej, są przedstawiane jako
punkty położenia jąder atomowych.

Do jednoznacznego zdefiniowania komórki elementarnej konieczne są:

1) znajomość trzech wektorów sieciowych nazywanych
parametrami lub stałymi sieciowymi.
Są to długości krawędzi a, b, c
położone na osiach układu krystalograficznego x, y, z ,
2) kąty, jakie krawędzie tworzą między sobą,
3) rodzaj, liczba i położenie atomów wchodzących w skład komórki.
Geometria komórki elementarnej
Początek układu współrzędnych znajduje się
w punkcie sieciowym, a osie pokrywają się z
krawędziami komórki elementarnej.
Położenia są wyrażane w jednostkach
długości krawędzi komórki elementarnej
a, b, c, uważanych za wektory jednostkowe
odpowiednio wzdłuż osi x, y, z.
Długość krawędzi komórki elementarnej i
wartości kątów między krawędziami są
nazywane stałymi sieciowymi lub
parametrami sieciowymi.
Relacja między kątami i krawędziami:
 kąt  jest między krawędzią b i c,
 kąt  jest między krawędzią a i c,
 kąt  jest między krawędziami a i b.
 Symetria struktury
W ułożeniu ścian, krawędzi i węzłów występują trzy elementy symetrii:
środek symetrii C,
osie symetrii L,
płaszczyzny symetrii P.

Symetria struktury
występuje, gdy poprzez
przekształcenia względem
elementów symetrii
z pewnych punktów sieci
możemy uzyskać inne.
BUDOWA KRYSTALICZNA

7 układów
krystalograficznych
7 podstawowych układów krystalograficznych
14 typów przestrzennych sieci krystalograficznych

Metale nie krystalizują w układzie jedno i trójskośnym

BUDOWA KRYSTALICZNA
Oznaczanie struktur krystalicznych – symbolika
Pearsona

1. Układ krystalograficzny (mała litera)

2. Typ sieci Bravais (duża litera)
3. Liczba atomów przypadajaca na komórkę
elementarną
 Oznaczanie struktur krystalicznych – wg
„Strukturbericht”
1. Duża litera: A- pierwiastki; B – związki; AB,C –
związki AB2
2. Liczba: typ struktury w grupie

Oznaczanie struktur krystalicznych w sposób

opisowy, np.:
- RPC – struktura Regularna Przestrzennie
Centrowana
- HZ - struktura Heksagonalna Zwarta
 BUDOWA KRYSTALICZNA

Większość metali ma jedną z 3 struktur krystalicznych:

1. Regularną ściennie centrowaną (RSC, cF4, A1), np:

Cu, Al, Ni, Fe, Ag, Au, Pb.

2. Regularną przestrzennie centrowaną (RPC, cI2, A2),

np.: Mo, W, V, Nb, Fe, Cr.

3. Heksagonalną zwartą (HZ, hP2, A3), gdy c/a=1,633

np: Zn, Mg, Cd, Ti, Zr
BUDOWA KRYSTALICZNA
BUDOWA KRYSTALICZNA

Struktury krystaliczne metali

 Komórki sieci regularnej płasko centrowanej A 1 (RSC)

Rozmieszczenie atomów w
komórce elementarnej struktury
regularnej ściennie centrowanej
sieci A1, RSC:
na jeden punkt sieciowy przypada
jeden atom,
atomy są rozmieszczone w
narożach (współrzędne 000),
atomy są rozmieszczone w środkach ścian (współrzędne ½ ½ 0, ½ 0
½, 0 ½, ½ )
atom znajdujący się w narożu jest wspólny dla ośmiu komórek,
do danej komórki należy tylko 1/8,
atomy w środkach ścian należą w 1/2, gdyż ściana jest wspólna dla
dwóch komórek.
Liczba koordynacyjna lk i liczba atomów la w komórce

lk – liczba koordynacyjna charakteryzuje zwartość struktury,

jest liczbą najbliższych, równooddalonych atomów – sąsiadów
od dowolnie wybranego atomu.

la – liczba pełnych atomów przypadających na objętość

komórki.
Liczba atomów la i liczba koordynacyjna lk w komórce A1
Sieć A1 (RSC)

Liczba atomów przypadająca na

komórkę wynosi:
1 1
la  6   8   4
2 8
gdyż:
atom znajdujący się w narożu jest wspólny dla ośmiu
komórek, do danej komórki należy tylko 1/8,
atomy w środkach ścian należą w 1/2, gdyż ściana jest wspólna dla
dwóch komórek.

Liczba koordynacyjna: lk = 12
Komórki sieci regularnej przestrzennie centrowanej A2 (RPC)

Rozmieszczenie atomów w
komórce elementarnej struktury
regularnej przestrzennie
centrowanej
sieci A2, RPC:
w każdym punkcie sieciowym
znajduje się jeden atom,
atomy znajdują się w narożach
(współrzędne 000),

atomy znajdują się w środku komórki (współrzędne ½ ½ ½ ),

atomy narożne należą w 1/8 do komórki,
 atom znajdujący się w środku należy w całości do komórki.
Liczba atomów la i liczba koordynacyjna lk w komórce A2
Sieć A2 (RPC)

Środkowy atom ma 8 atomów -

sąsiadów w narożnikach komórki,
położonych w jednakowej odległości.
Liczba koordynacyjna w komórce
A2: lk = 8
Każdy z atomów narożnych należy do 8 komórek, do atomu należy więc
1/8 atomu z każdego narożnika. Atom centralny należy wyłącznie do
komórki.
Liczba atomów w
komórce A2:
1
la  1  8   2
8
Komórki sieci heksagonalnej o gęstym ułożeniu atomów A3
(HZ)

Rozmieszczenie atomów w
komórce elementarnej struktury
heksagonalnej zwartej sieci A3,
HZ:
12 atomów znajdujących
się w narożach (współrzędne
000),
3 atomy znajdujące się
wewnątrz,

2 atomy w środku dolnej i górnej

podstawy,
c/a = 1,633
Liczba koordynacyjna lk i liczba atomów la w komórce A3

Sieć A3 (HZ)

Liczba atomów: 1 1
la  12   2   3  6
6 2

Liczba koordynacyjna: lk = 12