‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن‬

‫)از ﺳﺎل ‪ 1300‬ﺗﺎ ‪ 1350‬ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﻲ(‬

‫*‬
‫دﻛﺘﺮ ﺷﻬﺮام آزادﻳﺎن‬
‫**‬
‫ﻧﺴﻴﻢ ﻣﺤﻤﺪي‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻫﻤﻴﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان و ﺷﺒﻪ ﻗﺎره داﺷـﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺎ اﻣﺮوز آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ و ﺷـﺎﻋﺮان آن در‬
‫اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن در ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴـﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﺷـﻮد و در ﭘﺎﻳـﺎن ﺑـﺎ اراﺋـﺔ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻠﻲ از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺆاﻻﺗﻲ ﭼﻨﺪ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻃﺮز ﺗﺎزه‪ ،‬ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫*‪ .‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬

‫**‪ .‬ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ از داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪312‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل ‪ 1300‬ﺷﻤﺴﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮز ﺷﻌﺮ ﺷـﻌﺮاي اﻳﺮاﻧـﻲ و ﭘﺎرﺳـﻲﮔـﻮي و‬
‫اﺣﻮال و آﺛﺎر آﻧﺎن اﺷﺎراﺗﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻳﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺑﺎرة آﻧﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻋﻤﻮﻣﺎً‬
‫ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻴﺰ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳـﺎن ﺗﺼـﺤﻴﺢ و ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ و ﻋﻤﻮﻣﺎً در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﺎ دﻳﺒﺎﭼﻪاي در آﻏﺎز ﻛﺘـﺎب‪،‬‬
‫اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرة ﺷﻌﺮ دورة ﻣﺬﻛﻮر و ﺳﺒﻚ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺗﺬﻛﺮة ﺳﺎم ﻣﻴﺮزا‪ 1‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑـﻪ ﺗﺼـﺤﻴﺢ ‪1838-1758) Silvestre de Sacy‬م( در‬
‫ﺳــﺎلﻫــﺎي ‪1799-1798‬م ‪1213-1212 /‬ق و دﻳــﻮان ﺻــﺎﺋﺐ‪ 2‬ﭼــﺎپ ﻟﻜﻬﻨــﻮ در ﺳــﺎل‬
‫‪1919‬م‪1337 /‬ق‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ و ﻳﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪوﻳـﮋه ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ـ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲﻫﺎ و ﻓﺮاﻧﺴﻮيﻫﺎ و ﺗﻬﻴﻪ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﻣﺜﺎل ﺿﻤﻦ ﻧﺎم ﺑﺮدن از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي دﻳﻮان ﺻﺎﺋﺐ و ﺑﻴﺪل و‪ ...‬اﺻﻮﻻً ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻧﺴـﺦ ﺧﻄـﻲ‬
‫ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي دوره ﺻﻔﻮﻳﻪ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ درﺑﺎرة ﺷـﻴﻮة ﺷـﻌﺮ ﺷـﺎﻋﺮان ﻣـﺬﻛﻮر داده‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ارزﺷﻤﻨﺪ‪1844-1770) Sir Gore Ouseley 3‬م( در ﺳﺎل ‪1846‬م‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻣﺠﺰا ﻛﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ و ادب ﻓﺎرﺳﻲ اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺘﻨﺪ و ﻳﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ و ﻳﺎ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻳﻜـﻲ از ﺷـﻌﺮاي دورة ﻣﺰﺑـﻮر ﻣـﻲﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻳﻦ آﺛﺎر ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘﺎب ‪Histoire de la‬‬
‫‪) litterature Hindoui et hindoustani‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴـﺎت ﻫﻨـﺪو و ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎﻧﻲ( از ‪Tassy de Garcin‬‬
‫)‪1878 -1794‬م( ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﺎلﻫـﺎي ‪ 1847-1839‬ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ و ﻳـﺎ ﻣﻘﺎﻟـﺔ ﻣﻌـﺮوف‬

‫‪1. Silvestre de Sacy, Antoine Isaac, Le présent sublime, ou histoire des poetes de Sam-Mirza, Paris, VII.‬‬
‫‪1798/1799.‬‬
‫‪ .2‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﮔﺮدآورﻧﺪه ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺧﺎن وﻟﺪ ﺣﺎﺟﻲ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ ﺧﺎن‪ ،‬ﻟﻜﻬﻨﻮ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻊ ﻣﻨﺸﻲ ﻧﻮﻟﻜﺸﻮر‪،‬‬
‫‪1919‬م‪1337 /‬ق‪.‬‬
‫‪3. Biographical notices of Persian poets; with critical and explanatory remarks, Sir Gore Ouseley; James‬‬
‫‪Reynolds, London, Printed for the Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland, 1848.‬‬
‫‪4. Histoire de la littérature Hindoui et hindoustani by Garcin de Tassy, M. Paris : Printed under the‬‬
‫‪auspices of the Oriental Translation Committee of Great Britain and Ireland, 2 vol, 1839-47.‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪313‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫‪1865-1803) "Nathaniel Blan"1‬م( در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺗﺬﻛﺮة آﺗﺸﻜﺪة آذر در ﺳﺎل ‪1843‬م‪.‬‬

‫از ﺳﺎل ‪ 1300‬ﺷﻤﺴﻲ ﻛﻢﻛﻢ ﺷﺎﻫﺪ آﻏﺎز ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي و‬
‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪن ﻣﺠﺪد اﻳﻦ ﺳﺒﻚ در ﻣﻴﺎن ﺟﺎﻣﻌﺔ ادﺑﻲ اﻳﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﺠﻠﺔ ارﻣﻐﺎن در دوﻣﻴﻦ دورة ﺧﻮد در ﻣﻘﺎﻟـﻪاي ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »آﺛـﺎر ادﺑـﺎي‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن« ﻏﺰﻟﻲ را از ﺑﻴﺪل دﻫﻠﻮي ﻧﻘﻞ ﻛﺮد )ص‪ (168-166‬و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﻦ ﻣﺠﻠﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﺎب ﺟﺪﻳﺪي در ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در ﺟﺎﻣﻌﺔ ادﺑﻲ اﻳﺮان ﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫در ﺳــﺎل ‪ 1301‬ش ﻣﺤﻤــﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴــﺖ )‪1318-1256‬ش( ﺑــﺎ ﻧﻮﺷــﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟ ـﺔ »ﺻــﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﻳﺰي« ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان آن را ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ روش ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﺮح ﺣـﺎل و‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ در اﻳﺮان را ﻧﻮﺷﺖ و ﺳﻌﻲ ﻛﺮد زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣـﺔ او را از ﻣﻴـﺎن اﺷـﻌﺎرش ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آورد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل از ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻴﺰ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻧﻘـﻞ ﻛـﺮد و در ﺣـﺪود دو‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‪» ،‬ﺷﺎه ﻓﺮدﻫﺎي ﻏﺰﻟﻴﺎت« ﺻﺎﺋﺐ را ذﻛﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺧﻮد زادة ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑـﻮد‪ ،‬در ﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﺪن ﻣﻔـﺎﺧﺮ آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﺗﻤﺎم ورزﻳﺪ و ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن دﻫﻪﻫـﺎي اول ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎردﻫﻢ ﺷﻤﺴـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻌﺮاي دورة ﺻﻔﻮي از ﺟﻤﻠﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺒﺮﻳـﺰي )ﺗﺮﺑﻴـﺖ‪ ،‬ص‬
‫‪ (171-161‬و‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺖ و اﺛﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان داﻧﺸﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ 2‬را ﻛـﻪ در آن‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﻔﺼﻞ ﺻﺎﺋﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻮرد ارﺟﺎع ﻣﻜﺮر ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻳﻌﻨﻲ ‪ 1314‬ﺷﻤﺴﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻣﻬﻢ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل ‪ 1310‬ﺷﻤﺴـﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎر ﺟﻠـﺪ ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ادوارد ﺑﺮاون‪ 3‬در اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن در ﺳـﺎل ‪1924‬م ‪1303 /‬ش ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻓﺎﺻﻠﺔ ﺳﺎلﻫﺎي ‪1924-1500‬م )‪1342-905‬ق( ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻌﺮاي دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1310‬ش ﺑﻪ دﺳﺖ‬

‫‪1. “Account of the Atesh Kedeh, a Biographical Work on the Persian Poets, by Hajji Lutf Ali Beg, of‬‬
‫& ‪Ispahan, by N. Bland, Esq., M.R.A.S” IN: The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain‬‬
‫‪Ireland, Volume 7. Contributor Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Cambridge University‬‬
‫‪Press for the Royal Asiatic Society, 1843 (p 345-392).‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1314 ،‬‬
‫‪3 .Browne, Edward Granville. A literary history of Persia. v.4: A history of Persian literature in modern‬‬
‫‪times, A.D.1500-1924. Cambridge : University Press, 1924. xvi, 530 p.‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪314‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﻧﺼﺮاﷲ ﺳـﻴﻒ ﭘـﻮر ﻓـﺎﻃﻤﻲ‪1368-1279) 1‬ش( ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪ ﺗـﺎ آﻧﻜـﻪ در ﺳـﺎل ‪1316‬ش‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪاي دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ )‪1330-1275‬ش( ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻘﻴﺪة ﺑﺮاون درﺑﺎرة اﻳﻦ دوره از ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ آﺛﺎر ﻣﻬـﻢ ﭘـﻴﺶ از‬
‫ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﺪﻳﺪ اﺛﺮ ﻫﺮﻣﺎن اﺗﻪ آﻟﻤﺎﻧﻲ )‪1917-1844‬م( و ﺷﻌﺮ اﻟﻌﺠﻢ ﺷﺒﻠﻲ‬
‫ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ )‪1914-1857‬م( و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎي رﺿـﺎﻗﻠـﻲﺧـﺎن‬
‫ﻫﺪاﻳﺖ و آﺗﺸﻜﺪة آذر و ﻧﻴﺰ ﻋﻘﻴﺪة دوﺳﺘﺎن ﻣﺤﻘّﻖ اﻳﺮاﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺰوﻳﻨـﻲ ﻗـﺮار‬
‫دارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ او اﻳـﻦ دوره را ﻋﻬـﺪ »ﻗﺤـﻂ و ﻓﻘـﺪان ﺷـﻌﺮاي ﻣﻬـﻢ« )ﺑـﺮاون‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪(25‬‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ و ﻋﻠﺖ آن را ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺒﻮد ﻣﺸﻮق و ﻣﺮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺪ ﺗﺎ ﻓﻘﺪان ﻗﺮاﻳﺢ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪ )ﻫﻤﻮ‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬ص‪ .(26‬ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي از ﻧﻈﺮات اﻫﻞ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ وي از اﻳﻨﻜﻪ اﺷﻌﺎر ﺻـﺎﺋﺐ را‬
‫ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﺎدﮔﻲ ﻋﺒﺎرات و ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﺻﻨﺎﻳﻊ ﺣﺴﻦ ﺗﻌﻠﻴـﻞ و ارﺳـﺎلاﻟﻤﺜـﻞ‪ ،‬ﺟـﺎذب و‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻇﻬﺎر ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ! )ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ .(155‬وي ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻫﻔـﺖ ﺷـﺎﻋﺮي ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺒﻠﻲ در ﺷﻌﺮاﻟﻌﺠﻢ ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣﻮال آﻧﻬﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﺑﺎﺑﺎ ﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻴﻀـﻲ‪ ،‬ﻋﺮﻓـﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻈﻴﺮي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ و اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻛﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺷﺶ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ را ﻛـﻪ »ﻣﺨﺘﺼـﺮي‬
‫از رﻗﺒﺎي ﺧﻮد ﻣﻌﺮوفﺗﺮ و ﻣﺤﺘﺮمﺗﺮﻧﺪ« )ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ (189‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺤﺎﺑﻲ اﺳﺘﺮآﺑﺎدي‪ ،‬زﻻﻟﻲ‬
‫ﺧﻮﻧﺴﺎري‪ ،‬ﺟﻼل اﺳﻴﺮ‪ ،‬ﻗﺪﺳﻲ ﻣﺸﻬﺪي‪ ،‬ﺳﻠﻴﻢ ﺗﻬﺮاﻧﻲ و اﻣـﺎﻧﻲ ﻣﺎزﻧـﺪراﻧﻲ را ﻧﻴـﺰ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاون ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﺪون ﺷﺒﻬﻪ ]ﺻﺎﺋﺐ[ اﻋﻈﻢ ﺷﻌﺮاﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻗـﺮن ﻫﻔـﺪﻫﻢ ﻣﺴـﻴﺤﻲ‬
‫ﻃﻠﻮع ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮم ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻻﻳﻖ ﺷـﺮح ﻣﻔﺼـﻞ‬
‫اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎنﺟﺎ(‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ادوارد ﺑﺮاون و ﺷﻴﻮة او در ﺗـﺪوﻳﻦ اﺛـﺮ در ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت آﺗـﻲ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺷـﺨﺺ ﺑـﺮاون و ﻫﻤﻜـﺎراﻧﺶ در ورود و ﮔﺴـﺘﺮش ﻫﺮﭼـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ادﺑﻲ ﺑﻪ روش ﻋﻠﻤﻲ و دﻗﻴﻖ ﻏﺮﺑﻴﺎن در اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1305‬ش‪1926 /‬م ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﻴﻊ ﻻﻫﻮري ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ‪ 2‬را ﺑـﻪ روش ﻏﺮﺑـﻲﻫـﺎ‬

‫‪ .1‬ﺑﺮاون‪ ،‬ادوارد‪ ،‬ﮔﻠﺰار ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش ]ﻧﺼﺮاﷲ[ ﺳﻴﻒﭘﻮر ﻓﺎﻃﻤﻲ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ اول‪.1310 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺨﺮاﻟﺰﻣﺎن ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﻲ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪﺷﻔﻴﻊ‪ ،‬ﻻﻫﻮر‪.‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪315‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺮد و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻣﻔﺼﻞ در ﺷـﺮح ﺣـﺎل ﻋﺒـﺪاﻟﻨﺒﻲ ﻓﺨﺮاﻟﺰﻣـﺎﻧﻲ و ﺣﻮاﺷـﻲ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر در ﺷﺮح ﺣﺎل ﺷﻌﺮاي ﻣﺬﻛﻮر در ﺗﺬﻛﺮه‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن اردو ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺷـﻔﻴﻊ‬
‫ﻻﻫــﻮري )‪1963-1883‬م( اﻳــﺮانﺷــﻨﺎس ﭘﺎﻛﺴــﺘﺎﻧﻲ و از ﺷــﺎﮔﺮدان ادوارد ﺑــﺮاون و ﭘﺮوﻓﺴــﻮر‬
‫ﻧﻴﻜﻠﺴﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ رﺋﻴﺲ ﻗﺴﻤﺖ داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرف اﺳﻼم )ﺑﻪ زﺑﺎن اردو( و ﻋﻀـﻮ ﭘﻴﻮﺳـﺘﺔ‬
‫ﻫﻴﺌﺖ ﺗﺤﺮﻳﺮﻳﺔ آن اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ )ﺷﻬﺮﻳﺎر ﻧﻘﻮي‪ ،‬ص‪ (450‬ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن اردوزﺑﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ‬
‫در ﺑﺎزﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﻗﺮون ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺗﻼش زﻳﺎدي ﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1305‬ش ﺣﻴﺪرﻋﻠﻲ ﻛﻤﺎﻟﻲ )‪1328-1250‬ش( روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه‪ ،‬ﺷـﺎﻋﺮ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت اﺷـﻌﺎر ﺻـﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳـﺰي را ﻛـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﺗﺠﺴﺲ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺷﻌﺎر او ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ و ﭼﺎپ ﻛﺮد‪.‬‬
‫وي اﺷﻌﺎر ﭘﺎرﺳﻲ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺒﻚ‪.1 :‬ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲﻫﺎ ﻳﺎ ﺳﺒﻚ ﺗﺮﻛﺴـﺘﺎﻧﻲ )ﺑـﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺜـﻞ‬
‫ﻓﺮدوﺳﻲ و رودﻛﻲ( ‪ .2‬ﻋﺮاﻗﻲﻫﺎ )ﻣﺜﻞ ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ و ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ( ‪ .3‬ﻓﺎرﺳﻲﻫﺎ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻌﺪي و‬
‫ﺣﺎﻓﻆ( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻛﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ص ‪ (9‬و ﺻﺎﺋﺐ را از ﺣﻴﺚ ﻃﺮز ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﻋﺮاﻗﻲ ﻣﻲداﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬
‫اﺳﺖ از ﺟﻬﺖ روش ﻓﻜﺮ و ﺧﻴﺎل در ﻫﻴﭻﻳﻚ از دﺳﺘﻪﻫﺎ ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬ﻣﮕـﺮ آﻧﻜـﻪ ﺳـﺒﻚ‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و او را در رأس آن ﻗﺮار دﻫﻴﻢ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(10‬‬
‫وي ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺷﻬﺮت ﺻﺎﺋﺐ در دورة ﺧﻮد را ﻳﻜﺪﺳـﺖ ﻧﺒـﻮدن ﮔﻔﺘـﺎر او و ﭘﻴﭽﻴـﺪﮔﻲ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﺪﻳﻊ و اﺻﺮار در ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑـﺮدن ﺻـﻨﺎﻳﻊ ﻟﻄﻴـﻒ ﺷـﻌﺮي‬
‫ﻣﻲداﻧﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(14-13‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ آﺛﺎر در اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻫﻨـﺪ و ﭘﺎﻛﺴـﺘﺎن ـ ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﮔﺴـﺘﺮش‬
‫ﺳﻴﻄﺮة ﻏﺮﺑﻲﻫﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻨﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎ روشﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ آﺷﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﺗﺎ ﻣﺪتﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺻﺤﺖ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻛﺜﺮ آﺛﺎري ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره در اﻳﺮان ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮوزه از ﻧﻈﺮ داﻧﺶ ﺗﺼﺤﻴﺢ ارزش ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴـﺖ ﻛﻤـﺎﻟﻲ‬
‫اﺷﻌﺎر اﻳﻦ ﮔﺰﻳﺪه را از ﻛﺪام ﻧﺴﺨﻪ)ﻫﺎ( ﻳﺎ ﭼـﺎپ)ﻫـﺎي( آﺛـﺎر ﺻـﺎﺋﺐ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه اﺳـﺖ و ﻳـﺎ‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﻤﺪن ﻛﻪ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﺗﺼـﺤﻴﺢ »دﻳـﻮان ﻃـﺮزي اﻓﺸـﺎر«‬
‫ﻛﺮد و ﻃﺒﻖ ﮔﻔﺘﺔ ﺧﻮد ﻫﺮ ﻧﺴﺨﻪاي را ﻛﻪ از دﻳﻮان ﻃﺮزي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮده ﺟﻤـﻊآوري ﻛـﺮده‬

‫‪ .1‬ﻃﺮزي اﻓﺸﺎر‪ ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺗﻤﺪن‪ ،‬رﺿﺎﻳﻴﻪ‪1309 ،‬ش‪.‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪316‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻃﻼﻋﻲ راﺟﻊ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮة ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﺧـﻮد و ﻳـﺎ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي ﻧﺴـﺦ ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهاش ﻧﻤﻲدﻫﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻣﺮوزه اﻳﻦ ﭼﺎپ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮازﻳﻦ ﺗﺼﺤﻴﺢ ارزﺷﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪1308-1307‬ش‪1930-1929 /‬م ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻨﻲ ﻛﺘـﺎب ﺳـﻪ ﺟﻠـﺪي‬
‫‪ A history of Persian language & literature at the Mughal court1‬را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫وي در ﺟﻠﺪ اول ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣﻮال ﺑﺎﺑﺮ ﭘﻴﺶ و ﭘـﺲ از ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣـﻲﭘـﺮدازد و اوﺿـﺎع‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ زﻣﺎن او را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺷـﺎﻋﺮان‪ ،‬ﻣﻮرﺧـﺎن‪ ،‬ﻓﻼﺳـﻔﻪ‪،‬‬
‫ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬اﻫﻞ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﺎن و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲداﻧﺎن اﻳﻦ ﻋﻬﺪ را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در‬
‫ﺟﻠﺪ دوم ﺑﻪ دورة ﻫﻤﺎﻳﻮن ﺷﺎه و در ﺟﻠﺪ ﺳﻮم ﺑﻪ دورة اﻛﺒﺮ ﺷﺎه ﻣﻲﭘﺮدازد و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺟﺎﻣﻊ از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادﺑﻴﺎت اﻳﻦ دوران اراﺋﻪ دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1307‬ش در ﺟﺎﻣﻌﺔ ادﺑـﻲ رخ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ ،‬ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺟﻠﺴـﺎت‬
‫ﺷﻌﺒﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﻌﺎرف اﻳﺮان در ﺣﻴﺪرآﺑﺎد دﻛﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﺪاف ﻣﺮامﻧﺎﻣﺔ آن ﭼﻨـﻴﻦ ﺗﻨﻈـﻴﻢ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺪرﻳﺲ ﺷﺒﺎﻧﺔ ﻓﺎرﺳﻲ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺧﻄﺎﺑﺔ ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ در دﻓﺘﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم و ادب ﻓﺎرﺳﻲ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻮاب رﺟﻮﻋﺎت ﻋﻠﻤﻲ و ادﺑﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻓﺎرﺳﻲ از اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ادﺑﺎ و ﺷﻌﺮا و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻫﻨﺪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ‪.‬‬
‫در ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﻠﺴﺎﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺷـﻌﺒﻪ ﺑﺮﮔـﺰار ﻣـﻲﺷـﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺎﺑـﻪﻫـﺎﻳﻲ در ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﺷـﺎﻋﺮان‬
‫ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻄﺎﺑﺔ داﻋﻲ اﻻﺳﻼم در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻋﺮﻓﻲ ﺷﻴﺮازي‪.2‬‬
‫ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ )‪1345-1274‬ش( در ﺳﺎل ‪ 1308‬ش در اﻧﺠﻤﻦ ادﺑﻲ اﻳﺮان )ﺗﺄﺳـﻴﺲﺷـﺪه‬
‫ﺗﻮﺳﻂ وﺣﻴﺪ دﺳﺘﮕﺮدي در ﺳﺎل ‪1298‬ش در ﺗﻬـﺮان( ﺧﻄﺎﺑـﻪاي ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ادﺑﻴـﺎت ﻓﺎرﺳـﻲ در‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن« اراﺋﻪ داد ـ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ در ﻧﺸﺮﻳﺔ ارﻣﻐﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﺎپ ﺷﺪ ـ و ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﺷـﻌﺮا و ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن ﺑـﺰرگ‬

‫‪1 .Abdul Ghani, Muhammad, A history of Persian language & literature at the Mughal court, The Indian‬‬
‫‪Press, Ahahabad, 1929-1930. 3 vol.‬‬
‫‪Vol 1: part 1: Babur 1929, XX, 204 p‬‬
‫‪Vol 2: part 2: Humayun: 1930, Xi, 239 p‬‬
‫‪Vol 3:part 3: Akbar: 1930, Xiii, 542 p‬‬
‫‪ .2‬داﻋﻲاﻻﺳﻼم‪» ،‬ﻋﺮﻓﻲ ﺷﻴﺮازي«‪ ،‬ارﻣﻐﺎن‪ ،‬ﺳﺎل ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﻣﺮداد و ﺷﻬﺮﻳﻮر‪ ،‬ﻣﻬﺮ‪ ،‬آﺑﺎن و آذر ‪ 1307‬ـ ﺷﻤﺎرة ‪-8 ،7 ،6-5‬‬
‫‪) 9‬ص ‪) ،(330-321‬ص ‪) ،(447-438‬ص ‪.(497-489‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪317‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در ﻣﺪت ﻧﻬﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺗﺎرﻳﺦ ادب ﻓﺎرﺳـﻲ در ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬وي‬
‫اﻳﻦ اﺳﺎﻣﻲ را ﺑﺎ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻫﺮ ﻗﺮن و از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻗﻤﺮي ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫او ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن دﻫﻢ را ﻣﻨﺘﻬﺎي اوج ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﻣﻨﺘﻬـﺎي ﺿـﻌﻒ‬
‫آن در اﻳﺮان ﻣﻲداﻧﺪ )ﻧﻔﻴﺴﻲ ‪ ،1‬ص‪ .(615‬وي ﻓﻴﻀﻲ اﻛﺒﺮآﺑﺎدي را »ﺳـﺎزﻧﺪه و ﺷـﻴﻮاﻛﻨﻨـﺪة«‬
‫ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺷﻌﺮي ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺑـﺎر در اﻳـﺮان ﭘﻴـﺪا‬
‫ﺷﺪه و از ﻣﺨﺘﺮﻋﺎت ﺷﻌﺮاي ﻫﻨﺪي ﻧﻴﺴﺖ )ﻫﻤﺎنﺟﺎ(‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1310‬ش وﺣﻴﺪ دﺳـﺘﮕﺮدي در ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﺷـﻤﺎرة ﺳـﺎل دوازدﻫـﻢ ارﻣﻐـﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺻﺎﺋﺐ« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد و ﻧﻮﺷﺖ ﻧﺴﺨﻪاي از ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﺧـﻂ‬
‫ﻋﺎرف ﺗﺒﺮﻳﺰي از ﺷﻌﺮاي ﻣﻌﺮوف ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﺶ رﺳﻴﺪه و ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدة ﻓﻀﻼ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﺳﻔﻴﻨﻪ در ﻣﺠﻠﺔ ارﻣﻐﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺻﺎﺋﺐ« ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﺑـﻪوﻳـﮋه‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ آن زﻣﺎن در دﺳﺘﺮس ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮده اﻣﺮوز ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ و از‬
‫ﺣﺪود ﺻﺪ ﺷﺎﻋﺮ ﮔﻤﻨﺎم ﻋﺼﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻢ ﻧﺎم ﺑﺮده و از اﺷﻌﺎر آﻧﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺿﺒﻂ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﮕﺮدي ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1300‬ﺷﻤﺴﻲ ﺑﺨﺸﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »آﺛﺎر اﺳﺎﺗﻴﺪ« در ارﻣﻐﺎن ﻗﺮار داده‬
‫ﺑﻮد و اﺷﻌﺎري ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه از ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﭼﻮن ﻛﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ و ﻧﻈﺎﻣﻲ و‪ ...‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛـﺮد‪ ،‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1301‬ش ﺑﺨﺸﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »آﺛﺎر ﻣﻌﺎﺻـﺮان« ﺑـﻪ ﻧﺸـﺮﻳﺔ ﺧـﻮد اﻓـﺰود‪ .‬ﺳﻠﺴـﻠﻪﻣﻘـﺎﻻت‬
‫»ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺻﺎﺋﺐ« را ﻫﻢ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ »آﺛﺎر اﺳﺎﺗﻴﺪ« و »آﺛﺎر ﻣﺘﻮﺳـﻄﺎن« ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛـﺮد و ﭼﻨـﺪ‬
‫ﺳﺎل ﻧﺨﺴﺖ را ﺑﻪ ذﻛﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة اﺷﻌﺎر اﺳﺘﺎدان ﺑﺰرﮔﻲ ﭼﻮن ﻣﻮﻻﻧﺎ‪ ،‬ﺳﻠﻤﺎن ﺳـﺎوﺟﻲ‪ ،‬ﺳـﻌﺪي‬
‫و‪ ...‬اﺧﺘﺼﺎص داد و از ﺳﺎل ‪ 1316‬ﺷﻤﺴﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ اﺑﻴﺎت و اﺷﻌﺎري از ﺷﻌﺮاي ﺳﺒﻚ ﻫﻨـﺪي‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻃﺎﻟﺐ و ﺻﺎﺋﺐ و‪ ...‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان آﺛﺎر ﻣﺘﻮﺳﻄﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻘﻴﻨﺎً اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﺸﺮﻳﺔ ارﻣﻐﺎن در آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﺴﻴﺎر زﻳـﺎدي از ﺷـﻌﺮاي‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬و ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ ﺷﻌﺮاي ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي و ﺷـﻴﻮة ﺷـﺎﻋﺮي آﻧﻬـﺎ ﻣـﺆﺛﺮ ﺑـﻮد و زﻣﻴﻨـﺔ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻌﺪي را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1314‬ش ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﻏﺰﻟﻴﺎت ﻛﻠـﻴﻢ ﻛﺎﺷـﺎﻧﻲ در اﻳـﺮان ﺑـﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﺴﺦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻫﻴﭻ اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه و ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺎﻫﻲ در ﺣﺎﺷﻴﻪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ‬
‫دﻳﮕﺮي از ﺑﻴﺖ ﻳﺎ اﺑﻴﺎت ﻛﻪ در »ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮ« آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب‬

‫‪ .1‬ﻛﻠﻴﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻏﺰﻟﻴﺎت ]و رﺑﺎﻋﻴﺎت[ ﻛﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻄﺒﻌﺔ اﺧﻮان ﻛﺘﺎﺑﭽﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1354 ،‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪318‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ در دﺳﺘﺮس ﻗﺮار دادن ﻏﺰﻟﻴﺎت ﻛﻠﻴﻢ در اﻳﺮان ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر اﻫﻤﻴﺖ دارد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺗـﺬﻛﺮة ﺗﺤﻔـﺔ ﺳـﺎﻣﻲ ﻧﻴـﺰ در ﭼﺎﭘﺨﺎﻧـﺔ ارﻣﻐـﺎن و ﺑـﺎ ﺗﺼـﺤﻴﺢ وﺣﻴـﺪ‬
‫دﺳﺘﮕﺮدي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از اﻧﺘﺸﺎر اﻳـﻦ اﺛـﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺻـﺤﻴﻔﺔ ﭘـﻨﺠﻢ از ﺷـﺶ‬
‫ﺻﺤﻴﻔﺔ ﻛﺘﺎب ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ در ﭘﺘﻨﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺣﺴﻴﻦ اﻗﺒﺎل ﺗﺼـﺤﻴﺢ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﺳﺘﮕﺮدي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﺎپ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺤﻔﺔ ﺳﺎﻣﻲ در اﻳﺮان ﺑﻮد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺪون‬
‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺣﻮاﺷﻲ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎري ﻛﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺳﺎل در اﻳـﺮان ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﻳـﺎ ﺗـﺄﻟﻴﻒ ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻛﺘـﺎب ارزﺷـﻤﻨﺪ ﺷـﻌﺮاﻟﻌﺠﻢ ﺷـﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤـﺎﻧﻲ در ﺳـﺎل ‪ 1314‬ش ﺑـﻪ ﻗﻠـﻢ ﺳـﻴﺪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﻓﺨﺮ داﻋﻲ ﮔﻴﻼﻧﻲ )‪1343-1260‬ش( ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺒﻠﻲ ﺷـﻌﺮ و ادب ﻓﺎرﺳـﻲ را ﺑـﻪ ﺳـﻪ‬
‫دوره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﺳﻮم اﺧﺘﺼﺎص دارد ﺑﻪ دور آﺧﺮ ﺷـﻌﺮ و ﺷـﺎﻋﺮي ﻓﺎرﺳـﻲ ﻳـﺎ‬
‫دورة ﻣﺘــﺄﺧﺮﻳﻦ )ﺷــﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤــﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،3‬دﻳﺒﺎﭼــﻪ‪ :‬ز(‪ .‬وي ﺑــﺮﺧﻼف ﺑﺴــﻴﺎري از ﻣﻌﺎﺻــﺮان ﺑــﻪ‬
‫ﺷﻌﺮدوﺳﺘﻲ و ﺣﻤﺎﻳﺖ درﺑﺎر ﺻﻔﻮﻳﺎن از ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﺜﺎلﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد‬
‫آورده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺼﺮ را ﻋﺼﺮ ﺗﺮﻗﻲ ﻏﺰل ﻣﻲداﻧﺪ و ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﺗﺎزة ﻏﺰلﮔﻮﻳﻲ را ﺑـﻪ ﭼﻬـﺎر‬
‫دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬روش او در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺪﻳﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺑـﺎب ﻫـﺮ ﺷـﺎﻋﺮ اﺑﺘـﺪا‬
‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﺔ او را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻌﺪ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮة ﺳـﺨﻦﮔـﻮﻳﻲ ﻳـﺎ‬
‫ﺣﺎﻻت و اﺧﻼق و ﻋﺎدات او و ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي و ﺗﺄﻟﻴﻔﺎت و آرا و ﻋﻘﺎﻳﺪ و‪ ...‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ و ﺷﺮح ﺑﺴﻴﺎري از اﺑﻴﺎت و اﺷﻌﺎر را ﺑﺮاي ﺗﻔﻬـﻴﻢ و ﻧﺸـﺎن دادن ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺷﻌﺮي ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺛﺮ ﺷﺒﻠﻲ در زﻣﺎن ﺧﻮد و ﺣﺘﻲ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣـﺮوز از آﺛـﺎر ﺑﺴـﻴﺎر ﺧـﻮب و ارزﺷـﻤﻨﺪ‬
‫درﺑﺎرة ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ﺑﻪوﻳﮋه ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺑﻌﻀﻲ ﻋﻴﻮب ﻗﻀﺎوﺗﻲ ﺧﺎﻟﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻌﺠﺐ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻌﺮاي اﻳﺮان ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ در اﻳـﺮان ﻣـﻲﺑﻮدﻧـﺪ از‬
‫ﻫﺠﻮﮔﻮﻳﻲ و ﻓﺤﺶ درﻳﻎ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻌﺪ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ زﺑﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﻬﺬّب‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ وﺣﺸﻲ ﻳﺰدي در ﻣﺪت اﻗﺎﻣﺖ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن از ﻫﺠﺎ ﺑﺮﻛﻨـﺎر‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﺮان ﻫﻤﺎن ﺧﻮي و ﻋﺎدت اﺻﻠﻲ را دوﺑﺎره از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺖ«‬
‫)ﻫﻤﻮ‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.(160‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻗﻀﺎوت ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﺣﺸﻲ ﺑﺎﻓﻘﻲ ﻫﻴﭻﮔـﺎه ﺑـﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪319‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺳﻔﺮ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﺔ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﺷﻌﺮ اﻟﻌﺠﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛـﻪ وي ﻫـﻴﭻﮔـﺎه اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ را »ﻫﻨـﺪي«‬
‫ﻧﮕﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻃﺮز ﺗﺎزه« و »ﺷﻴﻮة ﺟﺪﻳﺪ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﺴﻠّﻢ اﺳـﺖ ﻣﻮﺟـﺪ اﻳـﻦ ﻃـﺮز ﺟﺪﻳـﺪ ﻓﻐـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ« )ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص‪ .(60‬اﺛـﺮ ﺷـﺒﻠﻲ و‬
‫ﻗﻀﺎوتﻫﺎي او ﻫﻤﻮاره ﻣﻮرد ارﺟﺎع ﻣﺤﻘﻘﺎن زﻣﺎن ﺧﻮد و ﭘﺲ از آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬و از اﻳـﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺟﺰو ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻬﻢ در ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ادﺑﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي ‪1315‬ش ﺗﺎ ‪1320‬ش ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﺔ ﻧﺸﺮﻳﺔ ارﻣﻐﺎن در‬
‫ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮاي دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﺎن »ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺻﺎﺋﺐ« ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧـﻮرد‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ اﻣﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ آﺷﻨﺎ ﻛﺮدن ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﺑـﺎ ﺷـﻌﺮ دورة ﺻـﻔﻮي‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬
‫ﻣﺠﺰاﻳﻲ در ﺷﺮح اﺣﻮال اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان را از ﻃﺮف ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﭘﻲ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1316‬ش ﻳﻜﻲ از آﺛﺎر ﻣﻬﻢ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رواﺑﻂ ادﺑـﻲ اﻳـﺮان و‬
‫ﻫﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ رواﺑﻂ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ در ادﺑﻴﺎت دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﻋﻠـﻲاﻛﺒـﺮ ﺷـﻬﺎﺑﻲ )‪-1287‬‬
‫‪1367‬ش( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب وي ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ رواﺑﻂ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ و ﻋﻠﻞ ﻣﻬـﺎﺟﺮت اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺑـﻪ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن و‬
‫ﻋﻠﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي را ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ در ﺷﻌﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ »ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻫﻨـﺪي و ﺑـﺎﻟﺘﺒﻊ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ ﻋﺼﺮ ﺗﻴﻤﻮري و ﺻﻔﻮي ﻧﻴﺰ در ﻧﺜﺮ ﻋﺮﺑﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ اﻏﺮاﻗـﺎت و ﺗﺸـﺒﻴﻬﺎت و اﺳـﺘﻌﺎرات ﺑـﺎرد اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ را‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﺮدهاﻧﺪ« )ﺷﻬﺎﺑﻲ‪ ،‬ص ‪ .(97‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺌﻠﺔ »ﻧﺜـﺮ‬
‫ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي« را در اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ زﻣـﺎﻧﻲ ﻃـﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬اﻓـﺮاد دﻳﮕـﺮي ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ از ﻧﺜﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻣﻮرد اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫درﺑﺎرة اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻧﻈﺮ ﻛﻠّﻲ ﻣﺆﻟﻒ درﺑﺎرة ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و روﻳﻜﺮد ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺟﺎي ﻛﺘﺎب ﻧﺸﺎن از ﻧﻈﺮي ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ دو ﺣﻴﻄـﻪ دارد ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎب درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻫﻢﺧﻮاﻧﻲ ﻧﺪارد؛ ﻣﺆﻟـﻒ ﺳـﻌﻲ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻗﻀﺎوت ﻛﻠﻲ اﻛﺜﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺰ‬
‫ﻳﻜﻲ دو ﻓﺼﻞ آﺧﺮ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻈﺮاﺗﺶ ﻫﻤﺴﻮ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﻘﻴﺪة وي درﺑﺎرة ﻟﺰوم در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺳﻴﺎﺳﻲ‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪320‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫و ﻣﺬﻫﺒﻲ زﻣﺎن ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻪ اوﺿﺎع زﻣﺎن ﺧﻮد و ﻧﻴﺰ ﺗﻼش ﺑـﺮاي داﺷـﺘﻦ ﻗﻀـﺎوﺗﻲ ﻣﻨﺼـﻔﺎﻧﻪﺗـﺮ‬
‫درﺑﺎرة ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و رد‪ ‬ﻧﻈﺮ اﻧﺤﻄﺎط ﻣﺤﺾ ادﺑﻲ درﺑﺎرة آن‪ ،‬در روزﮔﺎري ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ از اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺒﻚ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﺤﻄﺎط در ﺷﻌﺮ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1317‬ش ﺗﺬﻛﺮة ﻧﺼﺮآﺑﺎدي ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ وﺣﻴﺪ دﺳﺘﮕﺮدي در ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﺔ ارﻣﻐـﺎن‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻧﺴﺦ ﺧﻄـﻲ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده و ﺷـﻴﻮه ﻛـﺎر‬
‫ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺆﺗﻤﻦ )‪1384-1293‬ش( در ﺳﺎل ‪1320‬ش ﻛﺘﺎب اﺷﻌﺎر ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺻﺎﺋﺐ را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﻣﻔﺼﻞ در ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر ﺻﺎﺋﺐ و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻣﻨﺘﺸﺮ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬او ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺻﺮف ﺗﻬﻴﺔ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻛـﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘـﺪ اﺳـﺖ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﮔﻤﻨﺎﻣﻲ ﺻﺎﺋﺐ و دﻳﮕﺮ ﺷﻌﺮاي ﺑﺰرگ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ اﺷﻌﺎر آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫از ﻋﻠــﻞ ﻣﻬــﻢ آن‪ ،‬ﭼﮕــﻮﻧﮕﻲ داوري آذر ﺑﻴﮕــﺪﻟﻲ و رﺿــﺎ ﻗﻠــﻲﺧــﺎن ﻫــﺪاﻳﺖ اﺳــﺖ ﻛــﻪ‬
‫ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎﻳﺸﺎن از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد و ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﺮﺟـﻊ ارﺑـﺎب ﺷـﻌﺮ و ادب ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ )ﻣﺆﺗﻤﻦ‪ ،‬ص ‪ .(35‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ از ﻇﻬﻮر ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﻛـﻪ ﺷـﻌﺮاي درﺑـﺎري ﺑـﺎزار‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ و ﭘﻴﺮوي از ﺳﺒﻚ ﻗﺪﻣﺎ ﻣـﻮردي ﭘﻴـﺪا ﻧﻜـﺮد‪ ،‬رﻓﺘـﻪ رﻓﺘـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻫﻢ از اذﻫﺎن ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﻪ ﻛﻠﻴـﺔ اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮب‬
‫ﭘﻴﺪا ﺷﺪ )ﻫﻤﺎنﺟﺎ(‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺗـﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺴـﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣـﺎً ﻋﺼـﺮ‬
‫ﺻﻔﻮي را ﻋﺼﺮ اﻧﺤﻄﺎط ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﮔﺮﭼﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع از ﺟﻬـﺎﺗﻲ ﺻـﺤﻴﺢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺒﺘﺪﻳﺎن را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﺪﮔﻤﺎن ﺳـﺎﺧﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﮔﺎﻫﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان را ﻫﻢ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﻧﺪاﺧﺘـﻪ و وادار ﻛـﺮده ﺑـﺪون ﺗﺤﻘﻴـﻖ از دﻳﮕـﺮان‬
‫ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪.(39‬‬
‫وي ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي را درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﺗﻨـﻮع و ﺗـﺎزﮔﻲاي ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺒﻚﻫﺎي ﻗﺒﻞ از آن دارد‪ ،‬ﭼﻪ از ﺟﻬﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪتﻫﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ ﺑـﺪان‬
‫ﺷﻴﻮه ﻃﺒﻊآزﻣﺎﻳﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪.(40‬‬
‫او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﺮاداﺗﻲ را ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي وارد ﺷﺪه ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﻜﻲ ﻳﻜﻲ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﺛﺮ در آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺟﺎﻣﻌﺔ ادﺑﻲ آن روزﮔﺎر ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪321‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫از ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻧﺤﻄﺎط ادﺑﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﺔ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ و ﺑـﻪوﻳـﮋه‬
‫اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ از ﺣﻮزة ﻋﻼﻗﺔ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ دﻓﺎع ﻛﺮده‬
‫اﺳﺖ و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺟﺎﻣﻌﻲ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺤﺴﻨﺎت و ﻣﻌﺎﻳﺐ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ اراﺋﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮة ﻛﻠﻤﺎت اﻟﺸﻌﺮا‪ 1‬ﻣﺤﻤـﺪ اﻓﻀـﻞ ﺳـﺮﺧﻮش‪ ،‬در ﻻﻫـﻮر ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺻﺎدقﻋﻠﻲ دﻻوري ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪ‪ .‬وي در ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﻦ اﺛﺮ از ﭘﻨﺞ ﻧﺴﺨﺔ ﺧﻄﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‬
‫و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻔﺼﻞ ﺷﺮح ﺣﺎل و آﺛﺎر ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻠﻤﻪ ﻳـﺎ اﺻـﻄﻼﺣﻲ در ﻣـﺘﻦ ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ داﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﭘﺎورﻗﻲ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1324‬ﺗﺎ ‪1330‬ش ﺳﺎلﻫﺎي ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﺮ روي رواﺑـﻂ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان و ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﻳﮋه اﻳﻨﻜﻪ در ‪ 27‬ﻣﻬﺮ ﻣﺎه ﺳﺎل ‪1323‬ش »اﻧﺠﻤﻦ‬
‫رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ« در داﻧﺸﺴﺮاي ﻋﺎﻟﻲ و ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎﻗﺮ ﻛﺎﻇﻤﻲ‪ ،‬وزﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ وﻗﺖ‬
‫ﺗﺄﺳﻴﺲ و اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦ در دﻫﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ وزﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‬
‫اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ و اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎ ﺑﺎب ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻌﺮاي ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺪادي از ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﻟﺤﺎظ وﺣﺪت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪1324) 2‬ش(‪.‬‬
‫»اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺎرﺳﻲ در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن«‪1327) 3‬ش(‪.‬‬
‫و ﻳﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻧﺠﻤﻦ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺳﻤﻴﻌﻲ و ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‪ 4‬در ﺳﺎل ‪ 1324‬و ﻳﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻫﺎدي ﺣﺴﻦ‬
‫‪5‬‬
‫اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻴﮕﺮﻫ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺮﺧﻮش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﻓﻀﻞ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت اﻟﺸﻌﺮا‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺻﺎدق ﻋﻠﻲ دﻻوري‪ ،‬ﻧﺎﺷﺮ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﻣﺒﺎرك ﻋﻠﻲ ﺗﺎﺟﺮ ﻛﺘـﺐ‪ ،‬ﻻﻫـﻮر‪،‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪1942 :‬م ‪1320 /‬ش‪.‬‬
‫‪ .2‬اﻓﺸﺎر‪ ،‬اﻳﺮج‪» ،‬اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن از ﻟﺤﺎظ وﺣﺪت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪ ،‬آﻳﻨـﺪه‪ ،‬ﺳـﺎل ﺳـﻮم‪ ،‬ﻓـﺮوردﻳﻦ ‪ ،1324‬ش‪7‬‬
‫)ص ‪.(373-366‬‬
‫‪ .3‬ﻣﻬﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪» ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺎرﺳﻲ در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن«‪ ،‬ﻳﻐﻤﺎ‪ ،‬ﺳﺎل اول‪ ،‬ﻣﻬﺮ ‪ ،1327‬ش‪) 7‬ص ‪.(294-289‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻤﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ و ﻣﻠﻚ اﻟﺸﻌﺮاء ﺑﻬﺎر‪» ،‬اﻧﺠﻤﻦ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ«‪ ،‬ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن )ﻗﺪﻳﻢ(‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪،‬‬
‫ﺧﺮداد ‪ ،1324‬ش‪) 1‬ص ‪.(64 -49‬‬
‫‪ .5‬ﻫﺎدي ﺣﺴﻦ‪» ،‬اﻧﺠﻤﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ«‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬آﺑـﺎن و آذر و دي ‪ ،1324‬ش‪ 9 ،8‬و‬
‫‪) 10‬ص ‪.(18-13‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪322‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫در اواﻳﻞ دﻫﺔ ﺳﻲ ﻫﺠﺮي ﺷﻤﺴﻲ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻧﺸﺮ ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﺬﻛﺮهﻫـﺎي ﻣﻌـﺮوف‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼً ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺗﺬﻛﺮة ﻛﻠﻤﺎت اﻟﺸﻌﺮا‪ 1‬ﻣﺤﻤﺪ اﻓﻀﻞ ﺳﺮﺧﻮش ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺤﻮي‬
‫ﻟﻜﻬﻨﻮي در ﻣﺪراس در ﺳﺎل ‪ 1330‬ش و ﻳﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﺗﺬﻛﺮة ﻣ‪Ĥ‬ﺛﺮاﻟﻜﺮام‪ 2‬آزاد ﺑﻠﮕﺮاﻣﻲ ﺑﻪ اﻫﺘﻤـﺎم‬
‫ﻣﻮﻟﻮي ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺣﻮاﺷﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن در ﺣﻴﺪرآﺑﺎد دﻛﻦ در ﺳﺎل ‪1331‬ش‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1332‬ش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﭘﺮاﻛﻨـﺪه درﺑـﺎرة ﺷـﻌﺮاي ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي و‬
‫اوﺿﺎع ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻋﻬﺪ ﺷﺎﻫﺎن ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴـﺘﺎن ﻫﺴـﺘﻴﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﻣﻘـﺎﻻت‬
‫ﻏﻼم ﺳﺮور ﻛﻪ از ﻣﺮداد ‪1332‬ش ﺗﺎ ﺑﻬﻤﻦ ‪1334‬ش در ﻧﺸﺮﻳﺔ ﻫﻼل ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ 3‬و ﻳـﺎ‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ او ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ در دﻫﺔ ﭼﻬﻞ ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪1333‬ش ﻛﻠﻴﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻴﮋن ﺗﺮﻗﻲ و ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣـﺔ اﻣﻴـﺮي‬
‫ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮي ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺆﺗﻤﻦ ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮد ﺑـﺎ‬
‫دﻳﺪي ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪﺗﺮ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺑﭙـﺮدازد و ﺑـﺮﺧﻼف‬
‫ﻧﻈﺮ اﻛﺜﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨـﺪي از ﺳـﻮي ﺟﻤﻌـﻲ ﺑـﻲاﻃـﻼع از اﻫـﻞ‬
‫ﺟﻤﻮد و ﺑﺎزﮔﺸﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻗﺪﻳﻢ و اﻧﺘﺸﺎر روزاﻓﺰون ﺗﺬﻛﺮة آﺗﺸﻜﺪه در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌـﺪ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻘﻠﻴﺪ و ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻧﺴﻞﻫﺎي ﺑﻌـﺪي‪ ،‬ﻣﺠـﺎل ﺗﺤﻘﻴـﻖ را از آﻳﻨـﺪﮔﺎن ﺳـﻠﺐ ﻛـﺮده و‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻀﺎوﺗﻲ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﻨﺖ ادﺑﻲ ﻳﺎ ﺿﺎﺑﻄﺔ ﻗﻄﻌـﻲ در ﺑـﻴﻦ ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻓﺮاد درﺑﺎرة ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ )اﻣﻴﺮي ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻲ‪ ،‬ص‪.(2‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺮﺧﻮش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪاﻓﻀﻞ‪ ،‬ﻛﻠﻤـﺎت اﻟﺸـﻌﺮا ]ﺗـﺬﻛﺮة ﺳـﺮﺧﻮش[‪ ،‬ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴـﻴﻦ ﻣﺤـﻮي ﻟﻜﻬﻨـﻮي‪ ،‬ﻣـﺪرس‬
‫ﻳﻮﻧﻴﻮرﺳﻴﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺪراس‪1951 ،‬م‪1330 /‬ش‪.‬‬
‫‪ .2‬آزاد ﺑﻠﮕﺮاﻣﻲ‪ ،‬ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ‪ ،‬ﻣ‪Ĥ‬ﺛﺮاﻟﻜﺮام ]ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ[‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ‪ ،‬ﻣﺼﺤﺢ و ﻣﺤﺸﻲ ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺐﺧﺎﻧـﺔ‬
‫آﺻﻔﻴﻪ‪ ،‬ﺣﻴﺪرآﺑﺎد‪1913 ،‬م‪1331 /‬ش‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺳﺮور‪ ،‬ﻏﻼم‪» ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻋﻬﺪ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ اﻛﺒﺮ اﻋﻈﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن«‪ ،‬ﻫﻼل‪ ،‬ﻣﺮداد ‪ ،1332‬ش‪4‬‬
‫)ص ‪.(8-2‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻋﻬﺪ ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن«‪ ،‬ﻫﻼل‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1332‬ش‪) 6‬ص ‪.(14-8‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻋﻬﺪ ﺷﻬﺎباﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎﻫﺠﻬﺎن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن«‪ ،‬ﻫـﻼل‪ ،‬ﻣـﺮداد ‪ ،1333‬ش‪8‬‬
‫)ص ‪.(19-14‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻋﻬﺪ اورﻧﮓزﻳﺐ ﻋﺎﻟﻤﮕﻴﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺷﺒﻪﻗﺎرة ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن«‪ ،‬ﻫﻼل‪ ،‬آﺑﺎن ‪ ،1333‬ش‪) 9‬ص ‪.(16-10‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻌﺪ از دوره ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اورﻧﮓزﻳﺐ ﻋﺎﻟﻤﮕﻴﺮ«‪ ،‬ﻫﻼل‪ ،‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ ،1333‬ش‪) 10‬ص ‪ 14-10‬و ‪.(55‬‬
‫ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ در اوﻟﻴﻦ دورة ﺳﻼﻃﻴﻦ دﻫﻠﻲ«‪ ،‬ﻫﻼل‪ ،‬آﺑﺎن ‪ ،1334‬ش‪) 13‬ص ‪.(51-46‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪323‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫وي اﺻﻄﻼح »ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي« را ﻏﻠﻂ داﻧﺴﺘﻪ و ﺻﺤﻴﺢ آن را »ﺳﺒﻚ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ« ﻣﻲداﻧﺪ‬
‫و ﻋﻘﻴﺪه دارد ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻇﻬﻮر اﻳﻦ ﺳﺒﻚ در ﺑﻴﻦ ﺷﻌﺮا و ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﻋﺼﺮ ﺻـﻔﻮي در‬
‫اﻳﺮان و ﻓﺎرﺳﻲزﺑﺎﻧﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﺗﺤﻮﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻋﺼﺮي ﺑﻮد و‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺮﻛﺰ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﻳﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺤـﻮل ادﺑـﻲ و ﺷـﻌﺮي‬
‫ﻫﻢ در زﺑﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﻫﻤﺎن ﺧﺎك و ﺧﺎص ﻫﻤﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻠﺖ اﺷﺘﻬﺎرش ﺑﻪ ﺳـﺒﻚ‬
‫ﻫﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﻠﺖ رواج ﺑﺎزار اﻗﺘﺼﺎدي و ادﺑﻲ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﺳﻔﺮ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦ ﺷـﻌﺮا ﺑـﻪ‬
‫آﻧﺠﺎﺳﺖ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(4‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪة ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻫﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲﻫﺎي اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ را ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ دﻗـﺖ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺑﻮدا و ﺧﻴﺎلﺑﻨﺪي ﻣﻌﻤﺎران و ﻧﻘﺎﺷﺎن ﻫﻨﺪي ﻣﻲداﻧﻨﺪ رد ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪.(٥‬‬
‫درﺑﺎرة ﭼﺎپ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻋﻘﻴﺪه دارد ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد از ﻛﻠﻴﺔ ﻧﺴﺦ ﻣﻮﺟﻮد از ﻛﻠﻴﺎت ﺻﺎﺋﺐ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﺣﺎﻻ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻳﺪ و از ﻫﺮ ﻏـﺰل ﭼﻨـﺪ ﺑﻴـﺖ‬
‫ﻋﺎﻟﻲ و ﻳﻜﺪﺳﺖ ﮔﻠﭽﻴﻦ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﮔﺮدد و ﺑﺎ ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻠﻲ دﻗﻴﻖ از ﻃـﺮف ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ از‬
‫اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﺳﺨﻦﺷﻨﺎﺳﺎن ﭼﺎپ و در دﺳﺘﺮس اﻫﻞ ادب ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﻮد و اﺻـﻼً ﻗﺼـﺎﺋﺪ او ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺎرج از ﻓﻦ و ﻫﻨﺮ اوﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻧﺮﺳﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪(46‬؛ اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻛﻠﻴﺎت ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻛﻠﻲاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﺣﺎﻻ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻴﺎت اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎنﺟﺎ(‪.‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي ‪1335-1334‬ش دو رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و ﺷـﺎﻋﺮان آن‬
‫در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان دﻓﺎع ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻛﻠﻴﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺎل و‬
‫آﺛﺎر و ﺳﺒﻚ اﺷﻌﺎر او« از اﻣﻴﺮﺣﺴﻦ ﻋﺎﺑﺪي و ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻄﻴﺒـﻲ در ﺳـﺎلﻫـﺎي‬
‫‪1335-1334‬ش و دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻧﺎم »ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻧﻴﻤـﺔ اول ﻗـﺮن ﻳـﺎزدﻫﻢ« از ﭘـﻮران‬
‫ﺷﺠﻴﻌﻲ و ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻟﻄﻔﻌﻠﻲ ﺻﻮرﺗﮕﺮ در ﺳﺎل ‪1334‬ش دﻓـﺎع ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴـﺖ رﺳـﺎﻟﺔ‬
‫دوم ﺑﻪوﻳﮋه در آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳـﺮان در ﺳـﺪة‬
‫ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻣﻲﭘﺮدازد و ﭘﺲ از ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻓﻀﺎي ﻛﻠـﻲ دورة ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ‪ ،‬درﺑـﺎرة ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وي ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ ﻣﻬﻢ اﻧﺤﻄﺎط ادﺑﻴﺎت اﻳﻦ ﻋﻬﺪ‬
‫را ﻧﺒﻮد روح ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن و وﺟﻮد روح ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻲداﻧﺪ )ﺷﺠﻴﻌﻲ‪ ،‬ص ‪.(131‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪324‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫در ﺳﺎل ‪1335‬ش ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﻌﺮاي ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﻛﺸﻤﻴﺮ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﺻﻐﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﺬﻛﺮة ﺷـﻌﺮاي ﭘﺎرﺳـﻲزﺑـﺎن ﻛﺸـﻤﻴﺮ‪ 1‬از ﺧﻮاﺟـﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴـﺪ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﺔ رﺿﺎزادة ﺷﻔﻖ و ﻧﺎﻇﺮزادة ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ در ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺛـﺮ در‬
‫ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺷﻌﺮاي ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﻛﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺮح ﺣﺎل و ﻧﻤﻮﻧﺔ آﺛﺎر آﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1335‬ش‪1956 /‬م ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻳﺎن رﻳﭙﻜﺎ )‪1968-1895‬م( ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﭼﻜﻲ‪ 2‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻛﻪ روح ﺗﻔﻜﺮات ﻣﺎرﻛﺴﻴﺴـﺘﻲ ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻧﻈـﺮات آن‬
‫ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت اﻳﻦ دوره را ﻫﻢ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داده و ﻣﺜﻼً ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﻧﻈﺎم ﻓﺌﻮداﻟﻲ داﺷﺖ و ﺗﺎ دورانﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬در ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎﻳﺶ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اﺳﺎﺳﻲ روي ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ...‬ﻣﺎﻫﻴﺖ زﺑـﺎن‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣﺤﺴﻮﺳـﻲ ﺣﺎﺻـﻞ ﻧﻤـﻲﺷـﻮد و‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻋﺮﺻﻪ اﺳﺖ‪ ...‬آﺛﺎر ﻃﺮزي اﻓﺸـﺎر آذرﺑﺎﻳﺠـﺎﻧﻲ در اواﻳـﻞ ﺳـﺪة‬
‫‪11‬ق‪17 /‬م ﻛﻪ از اﺻﻼحﻛﻨﻨﺪﮔﺎن زﺑﺎن و دﺷﻤﻨﺎن اﺷﺮاﻓﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﺎ اﺳﺖ« )رﻳﭙﻜﺎ‪ ،‬ص ‪.(136-135‬‬
‫وي درﺑﺎرة ادﺑﻴﺎت دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»ﻓﻘﻂ در ﻋﻬﺪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول اوﺿﺎع ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺮاي ﺷﺎﻋﺮان دﻧﻴﻮي ﻣﺴـﺎﻋﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ...‬وﻟﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻫﻢ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎنﻫـﺎي ﭘﺮﻫﺰﻳﻨـﻪ و راهﺳـﺎزيﻫـﺎ و‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻨﻴﺔ ﻣﺎﻟﻲ ﻣﻠﺖ را ﺳﺨﺖ ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫آوازة ﺳﺨﺎوت درﺑﺎر دﻫﻠﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﻧﺴـﺒﺘﺎً‬
‫ﻣﻬﻢ ﺑﺪان روي آوردﻧﺪ‪ ...‬و ﺑﻌﻀﻲ اوﻗﺎت وﺟﺪان آﻧﻬﺎ از آزادي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻫﻤﻴﺸﻪ در آن ﺧﻮشدل ﻧﺒﻮدﻧﺪ؛ زﻳـﺮا ﺧـﻮاه و ﻧـﺎﺧﻮاه‬
‫ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﺗﻄﺒﻴﻖ دادن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ در ﻧﺘﻴﺠـﺔ آن ﻣـﺪام از‬
‫اﺳﺘﺎدان ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧﻲ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺨﺸـﻲ از ﺣﻴـﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷـﺪ و ﺷـﺎﻋﺮان ﻃـﺮاز اول در آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ واﺳﻄﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ادﺑﻴﺎت ﻫﻨﺪو اﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﻨﺘﻘﺪان‪ ،‬راﻏﺐ ﻧﻴﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪي ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳـﺒﻚ ادﺑـﻲ دوران ﺻـﻔﻮﻳﻪ دارﻧـﺪ‬
‫ﺻﺤﻪ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻊذﻟﻚ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮ در ادﺑﻴﺎت ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺎ دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺮ ﻫﻤﺔ‬

‫‪ .1‬ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ‪ ،‬اﻳﺮان ﺻﻐﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﺬﻛﺮه ﺷﻌﺮاي ﭘﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ﻛﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﺔ رﺿﺎزاده ﺷﻔﻖ و ﻧﺎﻇﺮزاده‬
‫ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1335 ،‬‬
‫‪2. Rypka, jan; Otakar Klíma; et al, Dějiny perské a tádžické literatury, Praha, Nakl, Československé‬‬
‫‪akademie věd, 1956.‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪325‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻏﻠﺒﻪ دارد؛ وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻛﻪ ﺳﺒﻚ »ﻫﻨـﺪي« در اﻳـﺮان اﻣـﺮوز‬
‫ﭼﻨﺪان ﻣﻄﻠﻮب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴـﺰ در اﻳـﻦﺑـﺎره وﺣـﺪت ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺣﻜﻢﻓﺮﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪.(415‬‬
‫»ﻇﺮاﻓﺖﻛﺎريﻫﺎ و رﻳﺰهﻛﺎريﻫﺎي ﻫﻨﺪي ﻓﻘﻂ در آراﻣﺶ ﻣـﺮگﺑـﺎر و دوران‬
‫رژﻳﻤﻲ ﻣﻨﺤﻂ ﭼﻮن دوران ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺻﻔﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺨﺎرﺟﺶ ﺻﺮﻓﺎً از راه ﻛﺸـﺎورزي‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ روﻧـﻖ ﺑﮕﻴـﺮد‪ ،‬ﻧـﻪ در ﺑﺤﺒﻮﺣـﺔ اﻏﺘﺸﺎﺷـﺎت ﺑـﺰرگ و‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻪ در ﺳﺪة دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮي زﺧﻢﻫـﺎﻳﻲ ﭼﻨـﺎن ﻛـﺎري ﺑـﺮ ﻛﺸـﻮر وارد‬
‫ﺳﺎﺧﺖ« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(432‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺎل ‪ 1336‬ش‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اﻳﺮان دﻳﻮان اﺑﻮﻃﺎﻟﺐ ﻛﻠﻴﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ 1‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﺼــﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺪﻣ ـﺔ ﺟــﺎﻣﻊ ﺣﺴــﻴﻦ ﭘﺮﺗــﻮ ﺑﻴﻀــﺎﻳﻲ )‪1348-1285‬ش( ﻣﻨﺘﺸــﺮ ﺷــﺪ‪ .‬ﻣﺼــﺤﺢ‬
‫ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ درﺑﺎرة اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻛﻠﻴﻢ در ﻛﻠﻴﺔ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ و آﺛﺎر دﻳﮕـﺮ‬
‫ادﺑﻲ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﺗﺼﺤﻴﺤﺎت اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﻣﺼﺤﺢ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ و ﭼﺎﭘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻼﺋﻢ اﺧﺘﺼﺎري ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻜﺮده اﻣﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻻزم ﺑﻮده‬
‫ﻟﻐﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت دﺷﻮار ﻣﺘﻦ را در ﭘﺎورﻗﻲ و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺎل ‪ 1336‬ش‪ ،‬ﺳﺎل اﻧﺘﺸـﺎر ﺷـﻤﺎري از ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ ﺗـﺬﻛﺮهﻫـﺎي ادب‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺎل ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻌﺮوف ﻧﺘـﺎﻳﺞ اﻻﻓﻜـﺎر‪ 2‬ﻣﺤﻤـﺪ ﻗـﺪرتاﷲ ﮔﻮﭘـﺎﻣﻮي ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ اردﺷﻴﺮ ﺧﺎﺿﻊ در ﺑﻤﺒﺌﻲ و ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻘﺎﻻت اﻟﺸـﻌﺮا‪ 3‬ﻣﻴﺮﻋﻠـﻲﺷـﻴﺮ ﻗـﺎﻧﻊ ﺗﺘـﻮي ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ راﺷﺪي در ﻛﺮاﭼـﻲ ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪوﻳـﮋه‬
‫ﻣﻘﺎﻻت اﻟﺸﻌﺮا داراي ﺑﺴﻴﺎري ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ادﺑﻲ و‪ ...‬ﻫﻤﺮاه ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌـﺪدي‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ارزش آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1336‬ﺗﺬﻛﺮة ﻣﺠﻤﻊاﻟﻔﺼﺤﺎ اﺛﺮ رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﻣﺼـﻔﺎ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺼﺤﺢ ﻳﺎدآور ﺷـﺪه اﺳـﺖ در ﭼـﺎپ ﻣﺠـﺪد ﻣﺠﻤـﻊاﻟﻔﺼـﺤﺎ از ﭼـﺎپ ﺳـﺎل‬
‫‪1295‬ش ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪﺻﺎدق ﺳﭙﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﺘﺨﻠﺺ ﺑﻪ »ﮔﻠﺸﻦ« اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‬

‫‪ .1‬ﻛﻠﻴﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ح‪ .‬ﭘﺮﺗﻮ ﺑﻴﻀﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪.1336 :‬‬
‫‪ .2‬ﮔﻮﭘﺎﻣﻮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺪرتاﷲ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮة ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻻﻓﻜﺎر ]ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ[‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ :‬اردﺷﻴﺮ ﺧﺎﺿﻊ‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﺔ ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻤﺒﺌﻲ‪.1336 ،‬‬
‫‪ .3‬ﻗﺎﻧﻊ ﺗﺘﻮي‪ ،‬ﻣﻴﺮﻋﻠﻲﺷﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻘﺎﻻت اﻟﺸﻌﺮا‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ راﺷﺪي‪ ،‬ﺳـﻨﺪﻫﻲ‬
‫ادﺑﻲ ﺑﻮرد‪ ،‬ﻛﺮاﭼﻲ‪1957 ،‬م‪1336 /‬ش‪.‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪326‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫)ﻣﺼﻔﺎ‪ ،‬ص غ(‪ .‬وي در ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻟﻐـﺎت و اﺻـﻄﻼﺣﺎت دﺷـﻮار و اﺷـﺎرات‬
‫ادﺑﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ و‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﻏﻠﻂ اﻣﻼﻳﻲ و ﭼﺎﭘﻲ در ﻃﺒﻊ ﭘﻴﺸﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و‬
‫ﻳﺎ وزن ﺑﻴﺘﻲ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﭼﺎپ ﻏﻠﻂ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه‪ ،‬در ﭘﺎورﻗﻲ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت و ﺣﻮاﺷﻲ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ و در دﻳﮕـﺮ ﺟﻠـﺪﻫﺎ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ذﻛـﺮ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي ﻣﻔﺼﻞ اﻛﺘﻔﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1336‬ش ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ آﺗﺸﻜﺪة آذر ﺑﻴﮕـﺪﻟﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﺗﺼـﺤﻴﺢ و ﺗﻮﺿـﻴﺤﺎت و‬
‫ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﻣﻔﺼﻞ ﺣﺴﻦ ﺳﺎدات ﻧﺎﺻﺮي در ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ و دو ﺟﻠﺪ دﻳﮕﺮ آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1340-1339 ،1338‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در دﻳﺒﺎﭼﻪاي ﻛﻪ ﺻﺎدق ﻛﻴﺎ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﺛﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻳﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼـﺤﺢ‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎ ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪ دﻳﻮان ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺗـﺬﻛﺮه‬
‫را ﺑﺎ ﻣﺘﻦ دﻳﻮانﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺮده و ﻓﺮقﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺑـﻮده در ﭘـﺎﻧﻮﻳﺲ ﻳﺎدداﺷـﺖ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﻮﺷﻴﺪه در ذﻳﻞ ﻧﺎم ﻫﺮ ﮔﻮﻳﻨﺪهاي ﻫﻤﺔ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ از او ذﻛـﺮي‬
‫ﻛﺮده ﻳﺎ درﺑﺎرة ﺷﻌﺮ و زﻧﺪﮔﺎﻧﻲاش ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ذﻛﺮ ﻛﻨـﺪ و ﺑﺴـﻴﺎري ﺟﺎﻳﻬـﺎ ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬
‫اﻓﺰودن ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ در ﺷﺮح ﺣﺎل و اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺷﻴﻮه و آﺛﺎر ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن و ﮔﺸـﻮدن ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫دﺷﻮار ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻌﺮﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﭙﺮدازد )ﻛﻴﺎ‪ ،‬ص ﻫﺸﺖ ـ ﻧﻪ(‪.‬‬
‫ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ ﺣﻜﻤﺖ در دﻳﺒﺎﭼﻪ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ دوم ﻛﺘﺎب از ﻗﻮل ﺧﻮد ﻣﺼﺤﺢ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺒﻊ ﺟﺪﻳﺪ آﺗﺸﻜﺪه را ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎري داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﺔ ﻣﺄﺧﺬﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ« )ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ص ﻫﻔﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﺼﺤﺢ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧُﻪ اﺛﺮ ﭼﺎﭘﻲ و ﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﻴﺢ از آﻧﻬﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼـﺎت‬
‫ﻛﺎﻣﻞ ذﻛﺮ ﻛﺮده و اﺳﺎس را ﻧﺴﺦ ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ ﺑﻤﺒﺌﻲ ﻗﺮار داده و ﻧﺴﺨﻪﺑﺪلﻫـﺎ و ﻋﺒـﺎرات‬
‫اﻟﺤﺎﻗﻲ را در ﭘﺎﻧﻮﻳﺲ ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎ ﻻزم دﻳﺪه اﺳﺖ اﺷﺎرات ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫ادﺑﻲ‪ ،‬دﻳﻨﻲ و ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺬﻛﻮر در ﻣـﺘﻦ را ﻧﻴـﺰ در ﭘﺎﻧﻮﺷـﺖ ﺗﻮﺿـﻴﺢ داده‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﻳﻦ اﺛﺮ داراي ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﺴﻴﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﺑﺎري ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1336‬ش ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ ﻣﺸﺎﻳﺦ ﻓﺮﻳﺪﻧﻲ از رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ رواﺑﻂ ادﺑﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨـﺪ در دوران ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷـﺎﻫﺠﻬﺎن و وﺿـﻊ زﺑـﺎن‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪327‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﻓﺎرﺳﻲ در آن دوره« ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان دﻓﺎع ﻛﺮد‪.‬‬

‫وي در اﻳــﻦ رﺳــﺎﻟﻪ ﺑــﻪ ﺑﺮرﺳــﻲ ﻛﺎﻣــﻞ اوﺿــﺎع ﺳﻴﺎﺳــﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤــﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕــﻲ دورة‬
‫ﺷﺎﻫﺠﻬﺎن ﻣﻲﭘﺮدازد و رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ اﻳـﺮان و ﻫﻨـﺪ در آن دوران را ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎ دﻳﺪي ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ادﺑﻴـﺎت دوران ﻣـﺬﻛﻮر ﺑﭙـﺮدازد‪ .‬وي‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ روش ﺗﺎزه‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ از ادب ﻫﻨﺪي ﻛﻪ »ﺑﻬﺎگ« ﮔﻮﻳﻨﺪ و ﻧﻮﻋﻲ از ﺳـﺮودﻫﺎ‬
‫و ﻧﻐﻤﺎت ﻫﻨﺪي ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﺠﺎز و اﺳﺘﻌﺎره ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ ﻛﺎﻣﻞ داﺷـﺖ و ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫اﻗﻠﻴﻢ و اﻓﻜﺎر ﻫﻨﺪي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻗﺪﻳﻢ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻛﻪ ﭘﺮ از ﻧﺎزكﻛﺎري و ﺗﻤﺎﺛﻴﻞ و ﺗﺼـﺎوﻳﺮ‬
‫ﺑﻲﺷﻤﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ روز ﺑﺮ دﻗﺖ و ﻇﺎﻫﺮآراﻳﻲ آن اﻓﺰوده ﺷﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﻋﺎﻗﺒـﺖ ﺑـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ‬
‫ﻣﺒﺘﺬل و ﻧﺎدرﺳﺖ درآﻣﺪ و در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻛﻠـﻲ ﻣﺘـﺮوك ﮔﺸـﺖ )ﻣﺸـﺎﻳﺦ ﻓﺮﻳـﺪﻧﻲ‪ ،‬ص‪ .(258‬او‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﻃﺮز ﻧﻮ را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻗﺎﻣﺖ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﺤـﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ و اﻓﻜﺎر ﻫﻨﺪي و ﻃﺮز ﺑﻴﺎن و ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺷﺎﻋﺮاﻧﺔ ﻫﻨﺪوان و ﻧﺎزكﻛﺎريﻫﺎي اﻳﺸﺎن‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ در ﺣﻔـﻆ روش اﺻـﻠﻲ اﻳﺮاﻧـﻲ و دﺳـﺖﻧﺨـﻮردﮔﻲ آن‬
‫اﺻﺮار داﺷﺘﻨﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪ .(297‬وي ﺷﻌﺮاي ﻃﺒﻘﺔ اول را ﻣﻮﺟﺪ ﺷﻴﻮه و ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫»ﻳﺎ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ از ﺗﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺴﺎن‪ ،‬ﺳﺒﻚ ﻫﻨـﺪي« ﻣﻲداﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺰاﻟـﻲ ﻣﺸـﻬﺪي‪ ،‬ﻋﺮﻓـﻲ‪،‬‬
‫ﻓﻴﻀﻲ و‪ ...‬و ﺷﻌﺮاي دورة ﺷﺎﻫﺠﻬﺎن و ﻛﺎﻓﺔ ﺷـﺎﻋﺮان ﻫﻨـﺪيﻧـﮋاد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻓﺎرﺳـﻲ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ و ﻃﺒﻘﻪاي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎﻫﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻤﺪوﺣﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ )ﻫﻤﺎنﺟﺎ(‪.‬‬
‫درﺑﺎرة ﻃﺒﻘﻪ دوم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﮔﺮوﻫـﻲ از ﺷـﺎﻋﺮان در ﻫﻨـﺪ »روش ﺧـﺎﻟﺺ اﻳﺮاﻧـﻲ« را ﺣﻔـﻆ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از آن دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺎرف اﻳﮕﻲ و دوﺳـﺘﻲ‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي و ﻣﻮﻻﻧﺎ وﺻـﻠﻲ و‪ ...‬ﻛـﻪ ﮔﺮﭼـﻪ در ﻫﻨـﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﺷـﻬﺮﺗﻲ ﭘﻴـﺪا ﻛﻨﻨـﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺷﻌﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ راﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﺳﺒﻚ ﻗﺪﻳﻢ و ﻏﺰل ﻃـﺮز ﺗـﺎزه ﺑـﻮد و اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺒﻚ ﺗﺎزهﮔﻮﻳﻲ و ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل روش ﻋﺮاﻗﻲ در اواﺧﺮ دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ در اﻳـﺮان دوﺑـﺎره‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺎﻋﺮاﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ آذر ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ ﻗﻤﻲ و ﻫﺎﺗﻒ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ و ‪ ...‬ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫اﻋﺎدهﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺳﺒﻚ ﻓﺼﺤﺎي ﻣﺘﻘﺪم و ﻫﺎدﻣﺎن ﺑﻨﻴﺎن ﺳﺒﻚ ﻓﻐﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧـﻲ‬
‫ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪ .(298-297‬ﻓﺮﻳﺪﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﺻﻮﻻً ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﭼﻪ در ﻧﻈﻢ و ﭼﻪ در ﻧﺜﺮ‪ ،‬وﻗﺘـﻲ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن )ﻣﻀﻤﻮن ﻣﻨﺘﺴﺒﻪاي( ﺑﺮاي ﻣﺘﺄﺧﺮان ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪328‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ ﻛﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﺎزه ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻮد در آراﻳﺶ ﻇﺎﻫﺮي و رﻧﮕﻴﻦ ﻛـﻼم و‬
‫ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ﺑﻜﻮﺷﺪ ‪ ...‬ﺗﺎ ﺳﺨﻨﺶ رﻧﮓ ﺗﺎزه ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪.(299‬‬
‫و ﺷﻌﺮاي ﻃﺒﻘﺔ اول را در اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﻛﺎﻣﻴﺎب ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳــﺎل ‪1337‬ش ﺑــﺮاي اوﻟــﻴﻦ ﺑــﺎر در اﻳــﺮان ﻛﻠﻴــﺎت ﻋﺮﻓــﻲ ﺷــﻴﺮازي ﺑــﻪ ﻛﻮﺷــﺶ‬
‫ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺟﻮاﻫﺮي )وﺟﺪي( ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬وي در ﻣﻘﺪﻣـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺮح اﺣـﻮال و آﺛـﺎر ﻋﺮﻓـﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و درﺑﺎرة ﺷﻌﺮ ﻧﻮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺑﻪ ﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﻣﻌﺮوف اﺳـﺖ ﻧـﻮ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻛﺴـﻲ آن را اﺑـﺪاع‬
‫ﻧﻜﺮده و ﺳﺎﺑﻘﺔ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه از زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻌﺮ ﻫﻨﺪي ﻇﻬـﻮر ﻛـﺮد ‪ ...‬ﺑـﺎ ﻓـﺮق‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ رﻋﺎﻳﺖ اوزان و ﻗﻮاﻓﻲ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮدهاﻧـﺪ و اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ در‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎي ﻗﺎﻓﻴﻪ ﮔﻴﺮ ﻧﻜﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺧﻮدﺷـﺎن ﺧـﻮد را از ﻗﻴـﻮد وزن و ﻗﺎﻓﻴـﻪ رﻫـﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ« )ﺟﻮاﻫﺮي‪ ،‬ص ‪.(17‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮد از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ رﻳﺸﺔ ﺷـﻌﺮ ﻧـﻮ‬
‫ﻧﻴﻤﺎﻳﻲ در ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫او ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ و آﺛﺎر ﭼﺎﭘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدة ﺧﻮد ﻧﻤﻲﭘﺮدازد و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﺑﻴﺶ از ده ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ و ﺧﻄﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭼﺎپ اﻓﺴﺘﻲ از روي ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﻲ ﻫﻨﺪ از ﺗﺬﻛﺮة آﺗﺸﻜﺪة آذر‬
‫ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻓﻬﺮﺳﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘـﺎدات‬
‫ﺗﻨﺪ ﺳﻴﺪﺣﺴﻦ ﺳﺎدات ﻧﺎﺻﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﺎل ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻜﻲ از آﺛﺎر ﻣﻬﻢ در ﺣﻮزة ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ و در‬
‫دﺳﺘﺮس ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳـﻲ‪ 2‬ﻛـﺎرل ﻫﺮﻣـﺎن اﺗـﻪ ﺑﺮﮔـﺮدان ﺻـﺎدق‬
‫رﺿﺎزاده ﺷﻔﻖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﺗﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ دورة ﻛﻼﺳـﻴﻚ ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﻲ ﺑـﺎ ﻇﻬـﻮر و اﻓـﻮل ﻧﻮراﻟـﺪﻳﻦ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺟﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪ‪ ...‬ﺑﻌـﺪ از او در واﻗـﻊ دوره آﻳﻨـﺪﮔﺎن ﻣﻘﻠـﺪ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ‪...‬ﻳﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺷﻌﺮاي ﻧﺎﻣﻲ را ﻛﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ آﻧﻜﻪ راه ﺑﻌﺾ ﺗﺼﻨﻌﺎت و ﺗﺰﺋﻴﻨـﺎت‬
‫رﻓﺘﻨﺪ« )اﺗﻪ‪ ،‬ص ‪.(190-189‬‬

‫‪ .1‬آذر ﺑﻴﮕﺪﻟﻲ‪ ،‬آﺗﺸﻜﺪه‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪي‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1337 ،‬‬
‫‪2. Neupersische Litteratur. Hermann Ethé. In: Grundriss der iranischen Philologie. Wilhelm Geiger; Ernst‬‬
‫‪Kuhn; Christian Bartholomae; Hermann Ethé; Karl F Geldner. Strassburg. K.J. Trubner. 1895-1904.‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪329‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫»ﺗﻮان ﮔﻔﺖ از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ ﻫﺠﺮي )ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي( ﺷـﻌﺮ ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫در ﻫﻨﺪ رو ﺑﻪ اﻧﻘﺮاض ﻣﻲﻧﻬﺪ و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﺣﻴﺚ ﺳﻄﺢ ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد از ﺟﻬﺖ‬
‫ﻋﻤﻖ ﺗﻨﺰل ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎدر اﺳﺖ اﺳﺘﻌﺪادي ﻛـﻪ در ﻓـﻮق ﺗﻘﻠﻴـﺪ ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻇﻬﻮر ﻛﻨﺪ ﻧﻈﻴﺮ اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎﻫﺮ ﻏﻨﻲ‪ ...‬ﻛﻪ ﺷـﺎﮔﺮد ﻫﻤﺸـﻬﺮي ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺤﺴﻦ ﻓﺎﻧﻲ ﺑﻮد« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(196‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1338‬ش ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺧﻮﺷﮕﻮ‪ 1‬اﺛﺮ ﺑﻨﺪراﺑﻦ داس ﺧﻮﺷﮕﻮ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﺳـﻴﺪ ﺷـﺎه‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻄﺎء اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻛﺎﻛﻮي در ﭘﺘﻨﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻣﺼﺤﺢ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده در اﻳـﻦ اﺛـﺮ ﻫـﺮ‬
‫آﻧﭽﻪ از ﻛﻼم ﺧﻮﺷﮕﻮ در اﻳﻦ ﺳﻔﻴﻨﻪ و دﻳﮕﺮ ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎ ﺑﻮده‪ ،‬در ﻳﻜﺠﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت در ﺳﺎلﻫﺎي ‪1339-1338‬ش ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺒﻚﺷﻨﺎﺳﻲ اﺷﻌﺎر و ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت رﻳﭙﻜﺎ ﺑﻪ زﺑـﺎن آﻟﻤـﺎﻧﻲ‪ 2‬و ﺑـﺎ اﻋﻤـﺎل‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ﻓﺮاوان در آن در ﺳﺎل ‪ 1959‬م ‪1338 /‬ش و ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت‪ 3‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ داﻳـﻲ‬
‫ﺟﻮاد در ﺳﺎل ‪1339‬ش‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1340‬ش ﺗﺬﻛﺮة ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ‪ 4‬اﻣﻴﻦ اﺣﻤﺪ رازي‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻘـﺎت ﺟـﻮاد‬
‫ﻓﺎﺿﻞ در ﺗﻬﺮان و در ‪ 3‬ﺟﻠﺪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻳﺎ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻧﺪارد و ﻣﺸﺨﺼـﺎت‬
‫ﻧﺴﺨﻪ)ﻫﺎي( ﻣﺼﺤﺢ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺼﺤﺢ ﮔﺎﻫﻲ در ﭘﺎورﻗﻲ درﺑـﺎرة ﻟﻐـﺖ‪ ،‬اﺻـﻄﻼح و ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻜﺘﻪاي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ در اﻳﺮان و ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم اﺣﻤﺪ ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺤﺢ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﻴﺢ اﻳﻦ ﺗـﺬﻛﺮه از دو ﻧﺴـﺨﺔ ﺧﻄـﻲ و ﻧﺴـﺨﺔ ﭼـﺎپ‬
‫ﻻﻫﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ اﻳﻦ ﻧﺴﺦ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﺔ ﭼﺎﭘﻲ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻌﺪ از ﺳـﺎل‬
‫‪) 1028‬ﺳﺎل ﺧﺘﻢ ﻛﺘـﺎب( در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺧﻮد ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮي ﻛﺮده ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺠـﺪه ﺗﺮﺟﻤـﺔ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻓﺰوده و ﺑﻌﻀﻲ ﺳﺎﻗﻲﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺑـﻪ ﺗﻠﺨـﻴﺺ آورده ﺑـﻮده ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬

‫‪ .1‬ﺧﻮﺷﮕﻮ‪ ،‬ﺑﻨﺪراﺑﻦ داس‪ ،‬ﺳﻔﻴﻨﺔ ﺧﻮﺷﮕﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺳﻴﺪ ﺷﺎه ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻄﺎء اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻛﺎﻛﻮي‪ ،‬ادارة ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﺮﺑﻲ و‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﺘﻨﻪ )ﺑﻬﺎر(‪1959 ،‬م‪1338 /‬ش‪.‬‬
‫‪2. Rypka, jan. Iranische Literaturgeschichte. Translated by Helena Turková. Leipzig : Otto Harrassowitz,‬‬
‫‪1959.‬‬
‫‪ .3‬داﻳﻲ ﺟﻮاد‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﺗﺄﻳﻴﺪ‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪.1339 ،‬‬
‫‪ .4‬اﻣﻴﻦ اﺣﻤﺪ رازي‪ ،‬ﻫﻔﺖ اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺟﻮاد ﻓﺎﺿﻞ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﻋﻠـﻲاﻛﺒـﺮ ﻋﻠﻤـﻲ و ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷـﻲ ادﺑﻴ‪‬ـﻪ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1340 ،‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪330‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﻛﺎﻣﻞ ﺛﺒﺖ ﻛﺮده و ﺑﻌﻀﻲ ﺳﺎﻗﻲﻧﺎﻣﻪﻫﺎ را ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﺧﺎﻧـﻪاش در ﭘﺘﻨـﻪ از ﺑـﻴﻦ‬
‫رﻓﺘﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻣﻞ درج ﻛﺮده اﺳﺖ )ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬ص‪.(2‬‬
‫ﮔﻠﭽﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﻴﻊ ﺑﺮ ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻴﺨﺎﻧـﻪ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫اردو ﺑﻮد‪ ،‬در دﻧﺒﺎﻟﺔ ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺧﻮﻳﺶ آورده اﺳﺖ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻻزم و ﻧﻈﺮاﺗﺶ را درﺑﺎرة اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ در ﭘﺎورﻗﻲ ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻗﺮاﺋﺎت ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﻲ و ﭼﺎپ ﻻﻫﻮر و ﺣﺘﻲ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﺑﺪلﻫﺎي ﭼﺎپ ﻣﺰﺑﻮر را ﻧﻴﺰ در ﭘﺎورﻗﻲ آورده اﺳﺖ و در ﻣـﻮرد اﺷـﻌﺎر ﺗـﺎ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫اﻣﻜﺎن داﺷﺘﻪ از دواوﻳﻦ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﺮاﺟﻢ و ﺳﻔﻴﻨﻪﻫﺎي اﺷﻌﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‪ .‬ﺣﻘﻴﻘﺘﺎً ﮔﻠﭽﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﺎﻧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اراﺋﺔ آﺛﺎر روﺷﻤﻨﺪ و ﻣﻔﻴﺪ در ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺳﺒﻚ ﻫﻨـﺪي‪ ،‬ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻣﻬﻢ و ارزﺷﻤﻨﺪي در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ دارد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﭼﻨﺪﻳﻦ دﻫﻪ ﻛﻠﻴﺎت ﺑﻴﺪل دﻫﻠﻮي در اﻳﺮان ﺑﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﻴﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻠﻴﺎت ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪي از ﺳﺎل ‪1341‬ش ﺗﺎ ‪1344‬ش در ﻛﺎﺑﻞ و ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺧﻠﻴﻞاﷲ ﺧﻠﻴﻠـﻲ‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺼﺤﺢ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻣﺠﻤﻮع آﺛﺎر ﺑﻴﺪل ﺑﺎ دﻗﺖ و اﻫﺘﻤﺎﻣﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ آن اﺳﺖ ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه و ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ آﺛﺎر ﺑﻴﺪل ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﭼﺎپ ﺷﺪه ﺑﻮدهاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﻣﻌﺎﻳﺒﺸﺎن‪ ،‬ﻫﻴﭻﻳﻚ را ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺔ آﺛﺎر او ﻧﻤﻲداﻧﺪ )ﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ص ج(‪ .‬ﭼﺎپ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻠﻴﺎت راه ﺟﺪﻳﺪي در ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﻴﺪل ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﮔﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻫﻞ ﻛﺸﻤﻴﺮ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ادﺑﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ ﺗﻴﻜـﻮ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪1342‬ش ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﻣﺤﺴﻦ ﻓﺎﻧﻲ‪ 2‬و ﻧﻴﺰ ﺗﻬﻴـﺔ اﺛـﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪهاي از‬
‫ﭘﺎرﺳﻲﺳﺮاﻳﺎن ﻛﺸﻤﻴﺮ‪ 3‬در اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ واﻗﻊ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﺘﺎب ﺣﺰﻳﻦ ﻻﻫﻴﺠﻲ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ و زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻏﺰلﻫﺎي او‪ 4‬را در ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه در ﭘﻨﺠﺎه ﺳـﺎل ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب ﺗـﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺴـﻲ‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن از ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻴﺪ ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ﻧﻘﻮي در ﺳﺎل ‪1343‬ش ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻴﺪل دﻫﻠﻮي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر‪ ،‬ﻛﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻛﺎﺑﻞ‪.1344-1341 ،‬‬

‫‪ .2‬ﻓﺎﻧﻲ ﻛﺸﻤﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﮔﺮدآوري‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺣﻮاﺷﻲ گ‪ .‬ل‪ .‬ﺗﻴﻜﻮ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1342 ،‬‬
‫‪ .3‬ﺗﻴﻜﻮ‪ ،‬گ‪ .‬ل‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاي از ﭘﺎرﺳﻲﺳﺮاﻳﺎن ﻛﺸﻤﻴﺮ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1342 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺷﻔﻴﻌﻲﻛﺪﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﺣﺰﻳﻦ ﻻﻫﻴﺠﻲ‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ و زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻏﺰلﻫﺎي او‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﻮس‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪.1342 ،‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪331‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در اﺻﻞ رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ‬
‫ﺧﺎﻧﻠﺮي در ﺳﺎلﻫﺎي ‪1341-1340‬ش اﺳﺖ )ﻧﻘﻮي‪ ،‬ص ﻫﻔﺪه(‪.‬‬
‫وي ﺗﺤﻘﻴﻖ در اﻳﻦ ﺑﺎره را از ﺳﺎل ‪1335‬ش آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن ﻛﻠﻴﺔ‬
‫ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي آﻧﺠﺎ ﺑﻮده ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮده و ﻧﻴﺰ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز دﻳﮕـﺮ‬
‫را از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده و رﺳﺎﻟﻪ را ﺗﻬﻴـﻪ ﻛـﺮده ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮات و‬
‫اﺿﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در آﻣﺪه اﺳﺖ )ﻫﻤـﻮ‪ ،‬ص ﻧـﻮزده(‪ .‬ﻛﺘـﺎب داراي ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي‬
‫ﺿﻤﺎﻳﻢ‪ ،‬اﺿﺎﻓﺎت و ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ارزش آن اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ در آﻏﺎز ﻫﺮ ﻓﺼﻞ از وﺿﻊ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ادﺑـﻲ آن دوره ﺑـﻪ اﺟﻤـﺎل ﺳـﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ و ﻣﺨﺘﺼﺮي در ﺑﺎب ﺳﺒﻚ اﻧﺸﺎء و ارزش و اﻫﻤﻴﺖ آن دوره ﺻﺤﺒﺖ ﻛﺮده و ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺮح ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي ﻫﺮ دوره ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﭘﺶ از آن ﺑﻪ ﺷﺮح ﺣـﺎل و آﺛـﺎر ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬از ﻛﺘـﺐ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻌﺎﺻﺮ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ در ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺤـﺚ ﻫـﺮ‬
‫ﺗﺬﻛﺮه‪ ،‬اﺳﺎﻣﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ ﺗـﺬﻛﺮة ﻣﺰﺑـﻮر ﻫﺴـﺘﻨﺪ ذﻛـﺮ ﺷـﻮد و در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺬﻛﺮه ﭼﺎپ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ و ﺳﺎل ﭼﺎپ آن ﻣﺮﻗﻮم ﺷﻮد‪ .‬از ﻓﻮاﻳـﺪ ﻣﻬـﻢ دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬ذﻛﺮ آﺛﺎر ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻲ ﺷﻚ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻳﻜﻲ از ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎري ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ از ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻬﻢ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪1343‬ش ﺻﻼحاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان ﻧﻘـﺪ ﺑﻴـﺪل‪ 1‬ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﺎﺑﻞ ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻘﺪ در اﻳﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻣﺮوزي ﻧﻘﺪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬وي در واﻗﻊ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪،‬‬
‫اﺑﻴﺎﺗﻲ از ﻏﺰﻟﻴﺎت‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎﻧﻴﺎت‪ ،‬رﺑﺎﻋﻴﺎت‪ ،‬ﻗﺼﺎﺋﺪ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﻊﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﻤـﺲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺮﻗـﺎت‪،‬‬
‫ﻧﻜﺎت و رﻗﻌﺎت ﺑﻴﺪل را ﺷﺮح ﻛﺮده و درﺑﺎرة ﻧﻜﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿـﻴﺢ داده اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻴﻮة‬
‫ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮدهﺷﺪه در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻛﻪ از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻌﻤـﻮل‬
‫ذﻛﺮ ﺷﺮح ﺣﺎل و ﺳﭙﺲ اراﺋﺔ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از آﺛﺎر ﺑﻴﺪلﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺔ ﺑﻌﺪي ﻣﺜﻼً ﻛﺘﺎب ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫از ﻋﻠﻲ دﺷﺘﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ‪ ،‬ﺻﻼحاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﺑﻴﺪل‪ ،‬ﻛﺎﺑﻞ‪.1343 ،‬‬

 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪332‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫـﺎي ‪1344‬ش ﺗـﺎ ‪1346‬ش ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺷـﺎﻫﺪ ﭼـﺎپ ﻣﻘـﺎﻻﺗﻲ در ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﮔﻤﻨﺎمﺗﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻫﺴﺘﻴﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻘﺎﻻت ﺳـﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ ﻃـﺎﻫﺮي ﺷـﻬﺎب ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ روي ﺷﺎﻋﺮان اﻫﻞ ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻣـﻼ ﺷـﻔﻴﻊ اﺛـﺮ‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ«‪) 1‬در ﺳﺎل ‪1344‬ش(‪» ،‬اﺧﺘﺮ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ«‪) 2‬در ﺳﺎل ‪1345‬ش( و »ﻣﻨﺼـﻒ ﺳـﺎروي«‬
‫)در ﺳﺎل ‪1346‬ش( ﻗﺮار داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﭼﻨﺪﻳﻦ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﺑﺮرﺳـﻲ ﺧـﻮد ﭘﻴﺮاﻣـﻮن‬
‫ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي در اﻳﺮان را در ﻗﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب دو ﺟﻠﺪي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ در اﻳـﺮان و در زﺑـﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن دﻫﻢ در ﺳﺎل ‪1344‬ش ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ده ﻗﺮن ادﺑﻴﺎت‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ از ‪ 1599‬ﺷﺎﻋﺮ ﻗﺮن دﻫﻢ ﻧﺎم ﻣـﻲﺑـﺮد و ﻣﺨﺘﺼـﺮي از اﺣﻮاﻟﺸـﺎن را ذﻛـﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻘﻴﺪة وي درﺑﺎرة ﺷﻌﺮ ﻗﺮن دﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫»در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﺳﺎس ﺳﺒﻚ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ در ﺷﻌﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺳﺒﻚ از روش ﺧﺎص ﺷﺎﻋﺮان ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﺴﻢ‬
‫ﻗﺮن ﻫﺸـﺘﻢ ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً ﻛﻤـﺎل ﺧﺠﻨـﺪي و ﺣـﺎﻓﻆ ﺑﻴـﺮون آﻣـﺪه و ﺷـﺎﻋﺮان در‬
‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻨﺎﻳﺎت و اﺳـﺘﻌﺎرات و ﻣﻌـﺎﻧﻲ دﻗﻴـﻖ و ‪ ...‬ﺑـﻴﺶ از اﻧـﺪازه زﻳـﺎدهروي‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﻬﻢ ﺑﺴﻴﺎري از اﺷﻌﺎرﺷﺎن ﺑﺮاي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬
‫آﺷﻨﺎ و ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ از ﺷﻌﺮ ﻣﺄﻧﻮس ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ دﺷﻮار اﺳﺖ« )ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،2‬ج ‪ ،1‬ص‪.(353‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1345‬ش‪ ،‬ﻫﺮوﻣﻞ ﺳﺪارﻧﮕﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮﻳﺎن ﻫﻨـﺪ و ﺳـﻨﺪ‬
‫در ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در واﻗﻊ رﺳﺎﻟﺔ دﻛﺘـﺮي ﻣﺆﻟـﻒ ﺑـﻮده ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان‬
‫»ﻣﺨﺘﺼﺮي در ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ در اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ و ﺳﻨﺪ« ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ ﻛـﻪ از آن‬
‫در ﺳﺎل ‪1335‬ش در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان دﻓﺎع ﻛﺮد و ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻛﺘـﺎب ﺗﺤﻘﻴﻘـﻲ در‬
‫اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﻫﻨﺪ و ﺳﻨﺪ ﻣﻲﭘﺮدازد )ﺳﺪارﻧﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ص ﻫﻔﺖ(‪.‬‬
‫در اﻳﻦ اﺛﺮ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺷـﺮح اﺛـﺮ و ﻧﻔـﻮذ زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ در ﻫﻨـﺪ و ﺳـﻨﺪ و ارزش و‬

‫‪ .1‬ﻃﺎﻫﺮي ﺷﻬﺎب‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪» ،‬ﻣﻼ ﺷﻔﻴﻊ اﺛﺮ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ«‪ ،‬ارﻣﻐﺎن‪ ،‬دورة ﺳﻲ و ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻴﺮ و ﻣﺮداد ‪ ،1344‬ش‪ 4‬و ‪5‬‬
‫)ص ‪.(206-199‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﻮ‪» ،‬اﺧﺘﺮ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ«‪ ،‬ارﻣﻐﺎن‪ ،‬دورة ﺳﻲ و ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬دي ‪ ،1345‬ش‪) 10‬ص ‪.(456-454‬‬
‫‪ .3‬ﻫﻤﻮ‪» ،‬ﻣﻨﺼﻒ ﺳﺎروي«‪ ،‬ارﻣﻐﺎن‪ ،‬دورة ﺳﻲ و ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻣﺮداد و ﺷﻬﺮﻳﻮر ‪ ،1346‬ش‪ 5‬و ‪) 6‬ص ‪.(261-259‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪333‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ زﺑﺎن در ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﻛﺸـﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴـﺎﻳﺔ ﺷـﺮﻗﻲ اﻳـﺮان‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﻣﻘﺼﻮد را ﺑﺎ ﺷﺮح اﺣـﻮال و ﺳـﺒﻚ و ﻃـﺮز ﺗﻔﻜـﺮ ﺣـﺪود ﺻـﺪ ﺗـﻦ از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﻫﻨﺪي و ﺳﻨﺪي و ذﻛﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﺷﻌﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮات‬
‫وي ﮔﺎﻫﻲ از رﻧﮓ ﺗﻌﺼﺐ ﺧﺎﻟﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً از ﺷـﻌﺮاﻳﻲ ﻫﻤﭽـﻮن اﺑـﻮاﻟﻔﺮج روﻧـﻲ‪ ،‬ﻃﺎﻟـﺐ‬
‫آﻣﻠﻲ و ﻋﺮﻓﻲ و‪ ...‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﺷﻌﺮاي ﻫﻨﺪي« ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻳﺎ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﺷﻌﺮ در ﻫﻨﺪ ﺗﻘﻠﻴﺪي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ داراي ﺟﻨﺒﺔ اﺑﺘﻜﺎري ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ وﺿﻊ ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻨﺪ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ در ﺗﺨـﻴﻼت دﻗﻴـﻖ و‬
‫ﺑﺎرﻳﻚ ﺷﻌﺮاي ﻫﻨﺪ ﻣﺠﺴﻢ اﺳﺖ و در ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ اﺑﺘﻜـﺎر‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻳﺠﺎد ﺳﺒﻚ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي ﮔﺮدﻳﺪه ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺧﻮد‬
‫اﻳﺮان از آن ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ« )ﺳﺪارﻧﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ص ‪.(281‬‬
‫در اواﺧﺮ دﻫﺔ ﭼﻬﻞ ﺷﻤﺴﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﺎل ‪1346‬ش ﻛﻠﻴﺎت اﺷـﻌﺎر ﻃﺎﻟـﺐ آﻣﻠـﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﻫﺘﻤﺎم و ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﺤﺸﻴﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎﻫﺮي ﺷﻬﺎب در ﺗﻬﺮان ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺼﺤﺢ در دﻳﺒﺎﭼﺔ ﺟﺎﻣﻊ ﺧﻮد ﺑﺮ دﻳﻮان‪ ،‬از ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﺗﺬﻛﺮه ﻫﺎي ﭼﺎپﺷﺪه‬
‫در آن زﻣﺎن ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎورﻗﻲ ﺗﻔﺎوت ﻧﺴﺨﻪﺑﺪلﻫﺎ را ذﻛﺮ ﻛﺮده‪ ،‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻧﺴـﺦ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎدة ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻜﺮده و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎري در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺸـﺨﺺ ﻧﻴﺴـﺖ ﺗﻔـﺎوت‬
‫اﻟﻔﺎظ و‪ ...‬ﺑﻪ ﻛﺪام ﻧﺴﺦ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻟﻔﻆ دﺷﻮاري را ﻣﻌﻨﺎ ﻛﺮده و راﺟﻊ ﺑﻪ ﺑﻌﻀـﻲ‬
‫اﺷﻌﺎر و ﻳﺎ اﺷﺎرات ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫وي ﺗﻨﻬﺎ در ﺗﺬﻛﺮي ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﻛﺘﺎب آورده اﺳﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ در ﺣﻴﻦ ﭼﺎپ دﻳﻮان ﻃﺎﻟـﺐ‬
‫ﻛﻪ از روي ﺳﻲ و ﭘﻨﺞ ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺨﻄﻮط ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي اﻳﺮان و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن و‬
‫اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و ﻫﻨﺪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ دﻳﮕﺮي از دﻳﻮان ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻪ دﺳـﺖ آﻣـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺣﺎوي ﻗﺼﺎﺋﺪ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎت و ﻏﺰﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﻧﺴﺦ اﺷﺎرهﺷﺪه در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻛﺘﺎب‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﻠﺪ دوم در اﻧﺘﻬﺎي ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب آورده اﺳﺖ )ﻃﺎﻫﺮي‬
‫ﺷﻬﺎب‪ ،‬ص ‪ .(985‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از ﻧﻈﺮ اﺷﺘﻤﺎل ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺔ آﺛﺎر ﻃﺎﻟﺐ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪.‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي ‪1348-1347‬ش ﺷﻤﺎر ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣـﻮال و آﺛـﺎر و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻏﺎﻟﺐ دﻫﻠﻮي ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﺷـﺎﻋﺮان اﺧﺘﺼـﺎص دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺗﻌـﺪادي از آﺛـﺎر او در اﻳـﻦ‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪334‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪﺧﺼﻮص آﻧﻜﻪ ﭼﻮن ﻗﺮار ﺑﻮد در ﺑﻬﻤﻦ ﻣـﺎه ﺳـﺎل ‪1348‬ش ﻣﺮاﺳـﻢ‬
‫ﺻﺪﻣﻴﻦ ﺳﺎﻟﮕﺮد ﺗﻮﻟﺪ ﻏﺎﻟﺐ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬اﻣﺮﻳﻜـﺎ و‪...‬‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﺷﻮد‪ ،‬از ﻣﺤﻘﻘﺎن درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻘﺎﻻت و ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎل دﻫﺔ ﭼﻬﻞ ﺷﻤﺴﻲ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻛﺘﺎب و ﻣﻘﺎﻟـﻪ درﺑـﺎرة زﺑـﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﻛﺸﻤﻴﺮ و‪ ...‬ﻣﻲﺗﻮان از ﻛﺘـﺎب ‪Persian literature in India during‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ the time of Jahangir and Shah Jahan‬از ‪ M. Lutfur Rahman‬ﻧﺎم ﺑـﺮد‪ .‬ﺳـﻲ‪ .‬اس‪ .‬ﭘﺘـﻞ‬
‫ﻣﻌﺎون رﺋﻴﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎرودا در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻛﺘﺎب ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻛﺘـﺎب ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻨﺪ از ﻋﺒﺪاﻟﻐﻨﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻫﻨـﺪ ﺗـﺎ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ اﻛﺒﺮﺷﺎه ﺑﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل رﺳﺎﻟﻪاي ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »دﻓﺎع از ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و ﺳﺮاﻳﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮن‬
‫دﻫﻢ و ﻳﺎزدﻫﻢ و ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن دوازدﻫﻢ« از ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻓﻴﻀـﻲ ﺗﻮﺳـﻂ اﻧﺠﻤـﻦ ادﺑـﻲ ﺻـﺒﺎ‬
‫ﻛﺎﺷﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮات ﺟﻤﻌﻲ از اﺳﺘﺎدان‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ ﺑﻬـﺎر‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ‬
‫ﺑﺎرﻳﻚﺑﻴﻨﻲ و دﻗﺖ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺣﺪ‪ ‬ﻛﻤﺎل ﻣﻲرﺳﺪ )ﻓﻴﻀـﻲ‪ ،‬ص ‪ .(3‬وي ﺗﻌـﺪادي از اﻳـﺮادات‬
‫وارده ﺑﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﻛﻪ ﺧـﻮد‬
‫از ﻧﻮادﮔﺎن ﻣﻼ ﻣﺤﺴﻦ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺑﻌﻀﻲ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮﻫﺎ اﻓﺮاﻃﻲ ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻛﺮده و ﻣﺜﻼً ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»]ﺑﺎ[ ﭘﻴﺮوي از ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻮ ﭘﺴﻨﺪي ﺑﺸﺮ ﺟﻤﻌﻲ از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺳﻠﻒ ﻛﻪ ﺑـﻲ ﺷـﻚ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﻛﺎﺷﺎن ﭘﺮﭼﻢ آن را ﺑﻪ دوش ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﺷﻴﻮهاي ﻧﻮﻇﻬﻮر ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺷـﻴﻮة‬
‫ﻫﻨﺪي ﻳﺎ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آوردﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻗﺮنﻫﺎ از آن ﭘﻴﺮوي ﺷـﺪ و ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ و‬
‫ﭘﺮﻣﺎﻳﻪﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮان را ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد و ﻛﻤﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺶ از ﺗﻤـﺎم ﺳـﺮاﻳﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺳﺒﻚﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮد« )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص‪.(5‬‬
‫ﻣﻼ ﺣﻴﺮﺗﻲ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺸﻢ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ و ﻛﻠﻴﻢ و‪ ..‬را ﺑﻪ وﺟﻮدآورﻧﺪﮔﺎن ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي و‬
‫»ﻛﺎﻧﻮن ﮔﺮم ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻳﻦ ﺷﻴﻮه در اواﻳﻞ ﻗﺮن دﻫﻢ« درﻛﺎﺷﺎن ﻣﻲداﻧﺪ و »ﮔﺮﻣﻲ دم ﺻﺎﺋﺐ« را از اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎﻧﻮن ﻧﺸﺄتﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲداﻧﺪ )ﻫﻤﻮ‪ ،‬ص ‪ .(18-17‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎمﮔﺬاري اﻳﻦ ﺳﺒﻚ را ﺑﻪ »ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ«‬

‫‪1. C.S. patel.‬‬

 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪335‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﺻﺤﻴﺢﺗﺮ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﺗﺮ ﻣﻲﭘﻨﺪارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻧﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﻛﺎﺷﺎن آﻏﺎزﮔﺮان ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‬
‫ﻳﺎ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﺷﻌﺮي ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ اﻏﺮاقآﻣﻴـﺰ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ و ﭘﺮﻣﺎﻳـﻪﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان را ﻋﺮﺿﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻋﻤﻮﻣﺎً از ﺷﻌﺮ اﻳﻦ دوره ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻧﺤﻄﺎط ادﺑﻲ« ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌـﺪادي از‬
‫آﻧﺎن ﺳﻌﻲ در ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﺔ ﻋﻴﻮب و زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﺷﻌﺮ اﻳﻦ دوره دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﻴﻦﻫـﺎ در‬
‫ﻣﻌﺮﻓــﻲ ﻣﺠــﺪد ﺳــﺒﻚ ﻫﻨــﺪي ﺑــﺎ روﻳﻜــﺮدي ﺟﺪﻳــﺪ‪ ،‬ﻧﻘــﺶ ﻣﻬﻤــﻲ اﻳﻔــﺎ ﻛﺮدﻧــﺪ‪ .‬ﻋــﺪة‬
‫اﻧﮕﺸﺖﺷﻤﺎري ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻋﻤﻮﻣـﺎً از ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻫﻨـﺪي و ﭘﺎﻛﺴـﺘﺎﻧﻲ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫دﻳﺪي ﻣﺜﺒﺖﺗﺮ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ اﻏﺮاقآﻣﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫دﻳﺪ ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻌﻠﻮل اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﺬﻛﺮهﻫﺎي آﺗﺸﻜﺪة آذر و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎي رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫـﺪاﻳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ از ﻧﻈﺮات ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻣﺘﻘـﺪم در داﻧﺴـﺘﻦ اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫»اﻧﺤﻄﺎط« در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ﺗﻼش ﻧﻜﺮدن ﺑﺮاي ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺠﺪد اﻳﻦ ﺳﺒﻚ‪.‬‬
‫ج( وﺟﻮد ﻣﻌﺎﻳﺐ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر دﺳﺘﻮري و ﺑﻼﻏﻲ در ﺑﺴﻴﺎري از اﺷﻌﺎر ﺳﺒﻚ ﻫﻨـﺪي و‬
‫ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه‪ ،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺷﻌﺎر ﻓﺼﻴﺢ ﺳﺒﻚﻫـﺎي ﺧﺮاﺳـﺎﻧﻲ و ﻋﺮاﻗـﻲ و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫ﺻﺪور ﺣﻜﻢ اﻧﺤﻄﺎط ﺑﺮاي ﻫﻤﺔ اﺷﻌﺎر اﻳﻦ ﺳﺒﻚ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﮕﺮشﻫﺎي ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪﺗﺮ و ﻣﺜﺒﺖﺗﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﻠﻮل ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ داﻧﺴﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﻮﻋﻲ ﺳﺮﻛﺸﻲ در ﺟﻮاﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘـﺬﻳﺮش ﺑـﻲ ﭼـﻮن و ﭼـﺮاي ﻧﻈـﺮ اﺳـﺘﺎدان ﺧـﻮد و‬
‫ﺷﻜﺴﺘﻦ دور ﺑﺎﻃﻞ ﺗﻘﻠﻴﺪ و ﺗﻼش ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن زﻳﺒﺎﻳﻲﻫﺎي ﻧﻬﻔﺘﻪ در اﺷﻌﺎر ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪.‬‬
‫ب( رﻓﺘﻦ ﺳﺮاغ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻛﻤﺘﺮ ﺻﺤﺒﺖﺷﺪة ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ارﺿﺎي ﺣﺲ ﻧﻮﺟﻮﻳﻲ و‬
‫اﺑﺘﻜﺎر در ادﺑﻴﺎت ﺑﺎ اﺷﻌﺎر ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي‪.‬‬
‫ج( ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮردي اﺷﻌﺎر ﺷﻌﺮاي اﻳﻦ دوره و اﻣﺘﻨﺎع از ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﻛﻠـﻲ درﺑـﺎرة ﺗﻤـﺎم‬
‫اﺷﻌﺎر اﻳﻦ ﺳﺒﻚ‪.‬‬
‫ﺑﻲﺷﻚ ﻧﺎم وﺣﻴﺪ دﺳﺘﮕﺮدي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﻴﻊ ﻻﻫﻮري‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪،‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪ ،‬وﻳﮋهﻧﺎﻣﺔ ﺷﺒﻪﻗﺎره‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫‪336‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ ﻣﺆﺗﻤﻦ‪ ،‬اﻣﻴﺮي ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻲ‪ ،‬ﻏﻼم ﺳﺮور‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫ﻃﺎﻫﺮي ﺷﻬﺎب در اﻳﻦ دورة ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻌﺪد آﺛﺎرﺷـﺎن درﺑـﺎرة ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي و‬
‫ﺷﻌﺮ اﻳﻦ دوره ﻣﻲدرﺧﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﭘﻴﺶزﻣﻴﻨﺔ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺳﺒﻚ ﻫﻨـﺪي ﺑـﺎ ﺧﺮاﺳـﺎﻧﻲ و ﻋﺮاﻗـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮاغ آﺛﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻴﻄﺮة ﺑﺪﺑﻴﻨﻲ ﺑﺮ اﺷﻌﺎر ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در آﺛﺎرﺷﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻮن از ﺷﻴﻮة ﺻﺤﻴﺢ و ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﺮﺑﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢﺗﺮ ﺑﻬـﺮه‬
‫ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺑﻴﺸﺘﺮ آﺛﺎر ﺗﺼﺤﻴﺢﺷﺪة اﻳﻦ دوره‪ ،‬درﺑﺎرة ﺷﻴﻮة ﻛﺎر و ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬
‫ﻧﺴﺨﻪﺑﺪلﻫﺎ و‪ ...‬ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ داده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در آﺛﺎري ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح اﺣﻮال و آﺛﺎر ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳـﻔﺎﻧﻪ ذﻛـﺮ اﺳـﺎﻣﻲ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده و در ﻣﻮارد ارﺟﺎع‪ ،‬ذﻛﺮ ﻛﺘﺎبﺷﻨﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده و در دو ﺳﻪ دﻫـﺔ‬
‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺎﻫﻲ در آﺛﺎر ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ذﻛﺮ اﻳﻦ ارﺟﺎﻋﺎت رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﻌﺮوفﺗﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﻋﺮان اﻳﺮاﻧﻲ اﻳـﻦ ﺳـﺒﻚ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤﻘﻘﺎن اﺑﺘﺪا ﺳﺮاغ ﺷﺎﻋﺮان ﻫﻤﺸﻬﺮي ﺧﻮد رﻓﺘﻪ و آﻧﺎن را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﭽـﻪ ﺑــﻴﺶ و ﭘــﻴﺶ از ﻫــﺮ ﭼﻴــﺰ در آﺛـﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘــﻲ ﻏﻴــﺮ اﻳﺮاﻧﻴــﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨــﻲ ﻏﺮﺑﻴــﺎن و‬
‫ﭘﺎﻛﺴﺘﺎﻧﻴﺎن و ﻫﻨﺪﻳﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از ﺷﻴﻮهﻫﺎي دﻗﻴﻖﺗـﺮ ﺗﺼـﺤﻴﺢ ﻣﺘـﻮن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ذﻛﺮ ﻧﺴﺨﻪﺑﺪلﻫﺎ‪ ،‬ذﻛﺮ ﻋﻼﺋﻢ اﺧﺘﺼﺎري دﻗﻴﻖ و ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﺴﺦ از ﺟﻤﻠـﻪ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎي‬
‫ﻣﺜﺒﺖ آﺛﺎر ﻏﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻓﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً دو روﻳﻜﺮد ﻣﺘﻀﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي در آﺛـﺎر ﻏﻴـﺮ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻏﺮﺑﻴـﺎن ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻨﺎد ﺑـﻪ ﺗـﺬﻛﺮهﻫـﺎي آﺗﺸـﻜﺪه و ﻣﺠﻤـﻊ اﻟﻔﺼـﺤﺎ و‬
‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن اﻳﺮاﻧـﻲ‪ ،‬دﻳـﺪي ﻣﻨﻔـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻌﺮ ﺳـﺒﻚ ﻫﻨـﺪي دارﻧـﺪ و ﺑـﺮﻋﻜﺲ‬
‫ﭘﺎﻛﺴﺘﺎﻧﻲﻫﺎ و ﻫﻨﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﺎً دﻳﺪي ﻣﺜﺒﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺘﻌﺼﺒﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷـﻌﺮ‬
‫اﻳﻦ ﺳﺒﻚ دارﻧﺪ و در ﻣﻮاردي ﺑﻪ اﻧﺘﺴﺎب ﺷﺎﻋﺮان اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﻣﻲﻛﻮﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻓﻮاﻳﺪ آﺛﺎر ﻏﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺳﺮاغ ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮي ﻏﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ و ﻣﻌﺮﻓـﻲ آﻧـﺎن‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان ﻏﻨﻴﻤﺖ ﭘﻨﺠﺎﺑﻲ‪ 1‬ﻳﺎ دﻳﻮان ﻓﺎﻧﻲ ﻛﺸﻤﻴﺮي‪.2‬‬

‫‪ .1‬ﻏﻨﻴﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﻛﺮم‪ ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻏﻼم رﺑﺎﻧﻲ ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬ﭘﻨﺠﺎﺑﻲ ادﺑﻲ اﻛﺎدﻣﻲ‪ ،‬ﻻﻫﻮر‪.1337 ،‬‬
‫‪ .2‬ﻓﺎﻧﻲ ﻛﺸﻤﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬دﻳﻮان‪ ،‬ﮔﺮدآوري‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺣﻮاﺷﻲ گ‪ .‬ل‪ ،‬ﺗﻴﻜﻮ‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1342 ،‬‬
 ‫ﺷﺒـﻪﻗــﺎر‪‬ه‬
‫‪337‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﭘﻴﺮاﻣﻮن‪...‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫اﺗﻪ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺻﺎدق رﺿـﺎزاده ﺷـﻔﻖ‪ ،‬ﺑﻨﮕـﺎه ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﻧﺸـﺮ ﻛﺘـﺎب‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.1337 ،‬‬
‫اﻣﻴﺮي ﻓﻴﺮوزﻛﻮﻫﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻴﮋن ﺗﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺧﻴﺎم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1361 ،‬‬
‫ﺑﺮاون‪ ،‬ادوارد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1316 ،‬‬
‫ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ‪» ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺒﺮﻳﺰي«‪ ،‬ارﻣﻐﺎن‪ ،‬ﺳﺎل دوازدﻫﻢ‪ ،‬ش‪ ،3‬ﺧﺮداد ‪.1310‬‬
‫ﺟﻮاﻫﺮي‪ ،‬ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺎت ﻋﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﺳﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1369 ،‬‬
‫ﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺧﻠﻴﻞاﷲ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺎت ﺑﻴﺪل‪ ،‬داراﻟﺘﺄﻟﻴﻒ رﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎﺑﻞ‪.1341 ،‬‬
‫رﻳﭙﻜﺎ‪ ،‬ﻳﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت اﻳﺮان )از دوران ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﻗﺎﺟﺎرﻳﻪ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﻴﺴﻲ ﺷﻬﺎﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﻧﺸـﺮ‬
‫ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1354 ،‬‬
‫ﺳﺪارﻧﮕﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﺮوﻣﻞ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﻲﮔﻮﻳﺎن ﻫﻨﺪ و ﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1345 ،‬‬
‫ﺷﺒﻠﻲ ﻧﻌﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻌﺮاﻟﻌﺠﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ ﻓﺨﺮ داﻋﻲ ﮔﻴﻼﻧﻲ‪ ،‬دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1363 ،‬‬
‫ﺷﺠﻴﻌﻲ‪ ،‬ﭘﻮران‪» ،‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻳﺎزدﻫﻢ«‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﻣـﺔ دﻛﺘـﺮي زﺑـﺎن و ادﺑﻴـﺎت ﻓﺎرﺳـﻲ‪،‬‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ ﻟﻄﻔﻌﻠﻲ ﺻﻮرﺗﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1334 .‬‬
‫ﺷﻬﺎﺑﻲ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ‪ ،‬رواﺑﻂ ادﺑﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨﺪ ﻳﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ رواﺑﻂ اﻳﺮان و ﻫﻨـﺪ در ادﺑﻴـﺎت دورة ﺻـﻔﻮﻳﻪ‪،‬‬
‫ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ و ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1316 ،‬‬
‫ﺷﻬﺮﻳﺎر ﻧﻘﻮي‪ ،‬ﺳﻴﺪ ﺣﻴﺪر‪» ،‬اﻳﺮانﺷﻨﺎﺳﻲ در ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن«‪ ،‬وﺣﻴﺪ‪ ،‬ش‪ ،29‬ارديﺑﻬﺸﺖ ‪.1345‬‬
‫ﻃﺎﻫﺮي ﺷﻬﺎب‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﺗﺤﺸﻴﻪ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺎت اﺷﻌﺎر ﻣﻠﻚاﻟﺸﻌﺮاء ﻃﺎﻟﺐ آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1346 ،‬‬
‫ﻓﻴﻀﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﻲ‪» ،‬دﻓﺎع از ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪي و ﺳﺮاﻳﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮن دﻫـﻢ و ﻳـﺎزدﻫﻢ و ﻧﻴﻤـﻪ اول ﻗـﺮن دوازدﻫـﻢ«‪،‬‬
‫اﻧﺠﻤﻦ ادﺑﻲ ﺻﺒﺎ ﻛﺎﺷﺎن‪ ،‬ﻛﺎﺷﺎن‪.1349 ،‬‬
‫ﻛﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺣﻴﺪرﻋﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﻳﺰي‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺤﻤﺪ رﻣﻀﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1305 ،‬‬
‫ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻣﻌﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﺮ ﺗﺬﻛﺮة ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻨﺒﻲ ﻓﺨﺮاﻟﺰﻣـﺎﻧﻲ ﻗﺰوﻳﻨـﻲ‪ ،‬ﺷـﺮﻛﺖ ﻧﺴـﺒﻲ‬
‫ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻴﻦ اﻗﺒﺎل و ﺷﺮﻛﺎء‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪.1340 ،‬‬
‫ﻣﺆﺗﻤﻦ‪ ،‬زﻳﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺣﻮاﺷﻲ ﺑﺮ اﺷﻌﺎر ﺑﺮﮔﺰﻳﺪة ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه اﻓﺸﺎري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1320 ،‬‬
‫ﻣﺸﺎﻳﺦ ﻓﺮﻳﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ‪» ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺨﺘﺼﺮ رواﺑﻂ ادﺑﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان و ﻫﻨـﺪ در دوران ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﺷـﺎه‬
‫ﺟﻬﺎن وﺿﻊ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در آن دوره«‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﺔ دﻛﺘﺮي زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺳﺘﺎد‬
‫راﻫﻨﻤﺎ ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1336 ،‬‬
‫ﻣﺼﻔﺎ‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺼﺤﺎ‪ ،‬رﺿﺎﻗﻠﻲﺧﺎن ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1340-1336 ،‬‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ )‪» ،(1‬ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن«‪ ،‬ارﻣﻐﺎن‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪،‬ش ‪ ،10‬ﺗﻬﺮان‪.1308 ،‬‬
‫ــــــــــ )‪ ،(2‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ ﻓﺮوﻏﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1363 ،‬‬
‫ﻧﻘﻮي‪ ،‬ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮهﻧﻮﻳﺴﻲ ﻓﺎرﺳﻲ در ﻫﻨﺪ و ﭘﺎﻛﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.1343 ،‬‬