Soal Jawab

IBADAT HAJI,
UMRAH
DAN
ZIARAH

i
Kemaskini : 2013, 2015, 2016, 2018, 2019, 2020

Cetakan : 1984, 1986, 1987, 1991, 1992, 1996, 1998, 1999, 2003, 2005,
2007, 2009, 2010, 2011, 2012, 2014, 2016, 2017, 2018,
2019, 2020

© Lembaga Tabung Haji

6HPXD +DN FLSWD WHUSHOLKDUD 0DQDPDQD EDKDJLDQ MXJD WLGDN GLEHQDUNDQ
GLWLUX GLVLPSDQ GDODP VLVWHP SHQJHOXDUDQ VHPXOD DWDXSXQ GLSDQFDUNDQ
ZDODX PHODOXL VHEDUDQJ FDUD SXQ WHUPDVXN NDHGDK HOHNWURQLN PHNDQLNDO
IRWRNRSLUDNDPDQDWDXODLQODLQWDQSDNHEHQDUDQ7DEXQJ+DMLWHUOHELKGDKXOX

Disemak Dan Diluluskan oleh

-DZDWDQNXDVD3HQDVLKDW,EDGDW+DML 7+-$.,0 
GDODPPHV\XDUDWQ\D
%LO+

'LFHWDNROHK

PERCETAKAN7$%$+SDN. BHD.
1R-DODQ1LODP
7DPDQ7HNQRORJL7LQJJL6XEDQJ
6KDK$ODP6HODQJRU0DOD\VLD
Tel : 6(03)


Fax : 6(03) 


ii
-DZDWDQNXDVD3HQDVLKDW,EDGDW+DML 7+-$.,0  [[L[

iii
iv
v
vi
vii
-HPDDK+DMLZDQLWDPHQJXSDKRUDQJODLQ
PHODNXNDQ7DZDINHUDQDNHGDWDQJDQKDLG

%HUQLDW8PUDKVHEHOXP7DZDIQLDW+DML
0XODQLDW+DMLEDVEHUJHUDNQLDW8PUDK
:DULVLQJLQPHQ\DPEXQJNHUMDNHUMD+DML
EDJLDUZDKWHODKEHULKUDPPHQLQJJDOGXQLD

viii
 7LGDNEHUQLDWODQJVXQJGL0LTDW 
 %HUQLDW,KUDPVHWHODKPHODPSDXL0LTDW 
 +XNXPEHUQLDWLKUDPGL-HGGDK 
 3HWXJDVSHUJLNH-HGGDKEHUQLDW,KUDP
GL-HGGDK 
 %HUQLDW,KUDPGL.$$,$ 
 %HUQLDW,KUDPGL-XKIDK 
 0HQDQJJDONDQ,KUDP8PUDKVHWHODKEHUQLDW 
 0HQJHUMDNDQ+DMLGDQ8PUDKGDODPPDVD
1LIDV 
 %HUQLDW,KUDP8PUDKEXNDQGL0LTDW 
 %HUQLDW6D¶LHGLOXDU0DVMLGLO+DUDP 
 ,EDGDW8PUDKEHOXPVHOHVDLEHUWXNDU
NHSDGDQLDW+DML 
 %HUQLDW8PUDKGL%LU$OLVHEHOXP7DZDI
QLDW+DML4LUDQ 
 %HUQLDW8PUDKWXNDUQLDW+DMLEXDWDPDODQ
8PUDK 
 0HQXNDUQLDW+DML4LUDQNHSDGDQLDW8PUDK 
 0HPEDWDONDQQLDW,KUDPVHWHODKEHUQLDW 
 1LDW8PUDK6XQDWGDWDQJKDLGEDWDONDQ
8PUDKGDQEDOLNNH0DOD\VLD 
 -HPDDK+DMLKHQGDNNH0DGLQDKMDWXKVDNLW
GLEDZDNH0DNNDK 
 1LDW,KUDPGL0DNNDKEDJLNDQDNNDQDN
\DQJEHOXPEDOLJK 
 0HQLQJJDONDQQLDWLKUDPGL0LTDWGHQJDQ
VHQJDMD 
 0HQXNDUQLDW+DML7DPDWWX¶NHSDGDQLDW
+DML,IUDG 
 1LDW8PUDKXQWXNNXPSXODQQ\D 
 0DVXN0DNNDKWDQSD,KUDPGDQNHPXGLDQ
QLDW+DMLGLVDQD 
 %HUQLDW+DMLGL3DGDQJ$UDIDK 

ix
  1LDW+DML8PUDKGHQJDQEHUV\DUDW 
 1LDWEHUV\DUDWGDWDQJKDLGEHOLDXMDGL
KDODOEHUQLDWLKUDP+DMLVHNDOLODJL 
 -HPDDK+DMLVHEHOXP:XTXIPHQJHUMDNDQ
 8PUDK6XQDWEHOXPVHOHVDL8PUDKEHUQLDW
 ,KUDP+DML 
 7DKDOOXO,KVDU 
 ,VXQLDW,KUDPEDJL3HWXJDV 
 3HUEH]DDQDQWDUDQLDWTDVDGOLQWDVDQ
 GDODPKDWLGDQD]DP 
 1LDW%HUV\DUDW³7HUKDODQJGHQJDQQLDW
 NHGDWDQJDQKDLG´ 
 7LGDNEHUQLDWGL0LTDWDVDONHUDQDGDWDQJKDLG 
 7LGDNEHUQLDWLKUDPXPUDKNHUDQDXUXVDQNHUMD 
 %HUQLDWLKUDPVHPDVDEDOLNGDUL7DLI 
 1LDWEHUV\DUDWKDGNDQPDVD 

%$%/$5$1*$1'$/$0,+5$0





+XNXPPHPDNDLVRQJNRNEDMXDWDXPLQ\DN
ZDQJL 

 .DLQLKUDPGLLNDWGHQJDQWDOLSLQ 

 3HVDNLWGDODP,KUDPPHPDNDLJHODQJSODVWLN 

 +XNXPPHPDNDLVDUXQJOXWXW NQHHJXDUG  

 'RNWRUPHPDNDLVDUXQJWDQJDQGDODP,KUDP 

 0HQ\HOXNEHJWDQJDQXQFDQJEDWXORQWDUDQ 

 0HPRWRQJNXNXDWDXPHQFDEXWUDPEXW
GDODP,KUDP 

 0HPDNDLNDVXWGDODP,KUDP 

 0HPDNDLSDNDLDQELDVDVHOHSDV7DZDI
VHEHOXP6D¶LHGHQJDQWLGDNVHQJDMD 

 0HQJXFXS+DMDUXO$VZDG\DQJGLNHWDKXLDGD
  PLQ\DNZDQJL 

 +XNXPPHQJKLVDSURNRNGDODP,KUDP 

 0HPDNDLXEDWJLJLPLQ\DNXEDWGDQVDEXQ
PDQGL 

 0HPEXUXELQDWDQJGL7DQDK+DUDP+DODO 

 0HQDQJNDSLNDQPHPDNDQQ\D 


x
  +XNXPPHPEXQXKELQDWDQJEXUXDQ 

 7HUSLMDNEHODODQJKLQJJDPDWL 

 0HQFDEXWDWDXPHPELQDVDNDQSRNRNSRNRN
GL7DQDK+DUDP 

 +XNXPPHQXWXSPXNDDWDXVHEDKDJLDQGDUL
NHSDOD-HPDDK+DMLOHODNLSHUHPSXDQ
 

 3HQJHUWLDQNDLQEHUMDKLWGDQKXNXPEHUFDZDW
\DQJWLGDNEHUVDPEXQJGDQEHUMDKLW 

 0HPDNDLVHOXDUGDODPVHEHOXP7DKDOOXO
GHQJDQWHUOXSD 

 3HUHPSXDQPHQXWXSVHEDKDJLDQPXND
NHUDQDKDEXNGHEX 

 0HQDQJJDOSDNDLDQLKUDPVHPDVD,KUDP 

 0HPHJDQJWDQJDQLVWHULNHWLNDPHOLQWDV
MDODQVHPDVD,KUDP 

 +XNXPPHPEDWDO8PUDKVHWHODKEHUQLDWGDQ
PHPDNDLSDNDLDQELDVD 

 -HPDDK+DMLGLGDODP,KUDPGLFXNXU
UDPEXWQ\DXQWXNSHPEHGDKDQ 

 0HPDNDLSDNDLDQELDVDGDODPPDVD
,KUDP8PUDKVHEHOXP6D¶LH
 

 0HPDNDLSDNDLDQELDVDVHOHSDV7DZDI
GDQ%HUFXNXU 

 0HPEDWDONDQ8PUDKVHWHODKGLGDWDQJL+DLG
GDQNHPXGLDQPHODNXNDQSHUVHWXEXKDQ 


 0LQXPDLUVLUDS\DQJGLZDQJLNDQGDODP,KUDP 
 0HQJJXQDNDQWLVXOHPEDS\DQJWHUWXOLV³WLGDN
ZDQJL´VHPDVDLKUDP 

%$%7$/%,$+
 
 $SDNDKGLD7DOELDK" 


%$%,'7,%$¶
 


 $SDNDKKXNXP,GWLED¶"
7HUOXSD,GWLED¶VHPDVD7DZDI





xi
%$%7$:$)



 -HQLVMHQLV7DZDI
 0HQJHUMDNDQ7DZDIGDQ6D¶LHGHQJDQWLGDN



PHQJHWDKXLEDFDDQEDFDDQQ\D 


 &DUDGDQGLPDQDEHUPXODEHUDNKLUQ\D7DZDI 

 3HUVHQWXKDQOHODNLSHUHPSXDQVHPDVD7DZDI 
 0DQDNDKOHELKDIGKDO7DZDIVXQDWDWDX
VRODWVXQDW" 


 +XNXP7DZDIGLWLQJNDWDWDV0DVMLGLO+DUDP 
 -HPDDKKDMLX]XUPHQDLNLNHUXVLURGD
PHQJHUMDNDQ7DZDIEHUVLPSDQJVLXU 

 6HOHSDVPHQJXFXS+DMDU$VZDGPHQHWDSNDQ
NDNLVHEHOXPEHUMDODQ
 

 +DML,IUDGWLGDNPHQJHUMDNDQ7DZDI4XGXP 

 7DZDI4XGXPGLJDQWL7DZDI+DMLEDJL+DML
,IUDG 

 +XNXP0XZDODWEDJL7DZDI6D¶LH 

 7DZDI+DMLEDJLSHUHPSXDQNHJXJXUDQ 

 +XNXP7DZDIWHUVHQWXK+LMU,VPDLO
NHODPEX.DDEDK 

 3HUVHQWXKDQGHQJDQWLGDNVHQJDMDOHODNL
SHUHPSXDQVHPDVD7DZDI 

 +XNXP7DZDI,IDGKDKVHEHOXP:XTXIGL
$UDIDK 

 7LGDNEHUQLDWVHPDVDPHPXODNDQ7DZDI
8PUDK 

 5DJXUDJXPHODID]NDQQLDW7DZDI 

 +XNXP7DZDIWHUEXNDDXUDWSHUHPSXDQ 

 $GDNDKVDK8PUDKWLGDN7DZDIWHWDSL
EHUVD¶LH" 

 %HUVD¶LHGDQEHUWDKDOOXOVHEHOXP\DNLQ
7DZDIQ\DVHPSXUQD 


xii
 
 0HQJHUMDNDQ7DZDIEHUVDPDGHQJDQDQDN
  \DQJGLGXNXQJGHQJDQVHUHQWDN 


 0HPXODNDQ7DZDIGDUL0DTDP,EUDKLP 


 7DZDIEHOXPVHPSXUQDLNXWNDZDQEHUVD¶LH
  GDQEHUWDKDOOXO 


 0HOHZDWOHZDWNDQ7DZDI,IDGKDKGDQ6D¶LH
  GHQJDQVHQJDMD 


 7DZDIGHQJDQNHUXVLURGDNHUDQDWLGDNPDKX
  EHUVHVDNVHVDN 


 2UDQJ\DQJGLNDWDNDQX]XU6\DULH 


 2UDQJ\DQJWLGDNVHPSXUQDDNDOQ\DQ\XN
PHQJHUMDNDQ7DZDI 

 7DZDI8PUDKWHWDSLODID]QLDW7DZDI4XGXP 

$GDNDKVDK7DZDI6D¶LHORQWDU-DPUDKVDPELO
EHUFDNDSGLWHOHIRQ" 

 3HUPDVDODKDQVHQWXK.DDEDK 
 7DZDIGDQ6D¶LHGDODPNHDGDDQWLGXU 
6XDPL7DZDIGDODPNHDGDDQPHPHJDQJ
WDQJDQLVWHUL 
 ,V\DUDWNHSDGD+DMDUXO$VZDGDGDODKGHQJDQ
VDWXDWDXGXDWDQJDQ 
 +XNXP7DZDIEDJLMHPDDK\DQJPHQRODN
NHUXVLURGD 

 7DZDIWDQSDZXGXN 

%$%0$6$/$+3(5(038$1+$,'6(0$6$7$:$)

  3HUHPSXDQEHULKUDPGHQJDQ+DML FDUD,IUDG 
VDPSDLGL0DNNDKGLGDWDQJLKDLG 

 3HUHPSXDQEHUQLDW,KUDP8PUDKGLGDWDQJL
KDLGNHWLND7DZDIKDLGWLGDNEHUKHQWLKLQJJD
PDVDNH$UDIDK 


xiii
  +DLGVXGDKVHSXOXKKDULSDGDPDODPQ\D
VHOHSDV7DZDI8PUDKDGDVHGLNLWGDUDK 

 3HUHPSXDQGLGDWDQJLKDLGVHWHODK7DKDOOXO
$ZZDOWLGDNGDSDWPHQJHUMDNDQ7DZDI,IDGKDK
VHGDQJNDQMDGXDOEDOLNWHUODOXKDPSLU 

 3DQGXDQEDJLZDQLWD\DQJGLGDWDQJLKDLG
VHEHOXP7DZDI,IDGKDKVHOHSDVPDNDQSLO 


%$%6$¶,(



 -HPDDK+DMLX]XUPHQJHUMDNDQ6D¶LH
GHQJDQPHQDLNLNHUHWDVRURQJ 
 $GDNDKVDK6D¶LHEDJLVXDPL\DQJ
PHQ\RURQJLVWHULPHQJHUMDNDQ6D¶LHNHUDQD
X]XU 

 0HODNXNDQ6D¶LHWLJDNDOLNHPXGLDQ
PHQ\DPEXQJNHHVRNDQKDULNHUDQDX]XU 

 %HUVD¶LHEHOXPVHPSXUQDWXNDUSDNDLDQ
EDJLMHPDDKZDQLWD 

 %HUVD¶LHGLWLQJNDWDWDV 

 7HPSDW6D¶LHWHUPDVXNNDZDVDQPDVMLG" 

 %HUVD¶LHWDQSDPHQJHUMDNDQ7DZDI 

 7HUOXSDXQWXNPHQ\DPEXQJ6D¶LH8PUDK 
 0HODNVDQDNDQ8PUDKWHWDSL6D¶LHWLGDN
VHPSXUQD
 


%$%+$5,7$5:,<$+



 3HQJHUWLDQ+DUL7DUZL\DK
 0HQJXODQJLQLDW+DMLGL0DNNDKEDJL



+DML,IUDG 


xiv
%$%:848)



 :XTXIGL$UDIDK
 6\DUDWV\DUDWEHUZXTXI




 0HQLQJJDONDQ$UDIDKVHEHOXPWHQJJHODP
PDWDKDUL=XOKLMMDK 

 %HUZXTXIGL$UDIDKGHQJDQWLGDN
PHQJHUMDNDQDPDODQUXNXQKDML\DQJODLQ 

 -HPDDK+DMLEHUVRODWVHFDUD-DPD¶7DPDP
GL$UDIDKGDQGL0X]GDOLIDK 

 -HPDDK+DMLEDOLNNH0DOD\VLDVHEHOXP
VDPSDLZDNWX:XTXI 

 7LGDN:XTXIGL$UDIDKNHUDQDVDNLW\DQJ
WLGDNVHGDUNDQGLUL 

 7HUWLGXUGL$UDIDKKLQJJDGLEDZDNH
0X]GDOLIDK 

 6HGDUGDULVDNLWVHWHODKGLEDZDNHOXDU
GDUL$UDIDK 

 .HVHPSDWDQPDVDGLEXPL$UDIDK 

 0HQMDGLJLODVHOHSDVEHUQLDW,KUDP+DML 

 -HPDDKKDMLPHQLQJJDOGXQLDVHOHSDV:XTXI 


%$%%(50$/$0',08='$/,)$+



 7LGDNEHUPDODPGL0X]GDOLIDKNHUDQDGLEDZD
WHUXVNH0LQDVHEHOXPVHWHQJDKPDODP 

 /XSXWEHUPDODPGL0X]GDOLIDKNHUDQD
PHQXQJJXNHQGHUDDQGL$UDIDK 

 +XNXPWHUXVPDVXNNH0LQDGDQWLGDN

EHUSDWDKEDOLNNH0X]GDOLIDK =XOKLMMDK  
 2UDQJ\DQJGLX]XUNDQEHUPDODPGL
0X]GDOLIDK0LQDWDQSD'DP 

 +XNXPPHQJXWLSDQDNEDWXGL0X]GDOLIDK
GDQGLWHPSDWWHPSDWODLQ 


xv
  %DWXORQWDUDQGLNXWLSDZDO
VHEHOXP=XOKLMMDK  

 0HPEDZDEDWXORQWDUDQGDUL0DOD\VLD 


%$%+$5,1$+$5 =8/+,--$+



 3HQJHUWLDQ+DUL1DKDU
 $PDODQSDGD+DUL1DKDU




 +XNXPVRODWUD\DEDJL-HPDDK+DML 


%$%0(/217$5-$05$+.8%5$




 0DVD0HORQWDU-DPUDK.XEUD 

 0HORQWDU-DPUDKSDGD=XOKLMMDKWDQSD
PHORQWDU-DPUDK.XEUD 

 /XSXWPHORQWDU-DPUDK.XEUDSDGDKDUL
=XOKLMMDKEROHKPHORQWDUKDULEHULNXWQ\D 

 0HQJHWDKXLORQWDUDQ-DPUDWXO.XEUDWLGDN
VDKVHOHSDVVHOHVDLPHORQWDUSDGDKDUL
=XOKLMMDK 

 6XDPLPHORQWDUXQWXNLVWHULQ\D\DQJVLKDW 

 ,VWHULSHQDWZDNLONDQORQWDUDQNHSDGD
VXDPLQ\D 

 7DNELUVHPDVDPHORQWDU 

 7DNELU+DUL5D\D+DML 

 0HORQWDUPHQJDGDS.LEODW 

%$%7$+$//8/$::$/7+$1,



 (UWL7DKDOOXO
 7DKDOOXO$ZZDOGHQJDQ7DZDIGDQEHUFXNXU



PHORQWDU-DPUDK.XEUDWHUOHZDWKLQJJD
WHUEHQDPPDWDKDUL=XOKLMMDK 

 0HQFXNXUPHQJJXQWLQJRUDQJODLQVHEHOXP
GLULVHQGLUL 


xvi
  +XNXP7DKDOOXOGHQJDQPHQFDEXWUDPEXW 

 -HPDDK+DMLPHPEXDW8PUDKVHEDQ\DN
  NDOLGHQJDQVDWXNDOL7DKDOOXOVDKDMD 

 %HUWDKDOOXOVHEHOXPFXNXS7DZDIWXMXK
NHOLOLQJ 

 0HQJHUMDNDQ8PUDKVHGDQJNDQEHOXP
7DKDOOXO7KDQLODJL 

 0HORQWDU-DPUDWXO6XJKUDSDGD=XOKLMMDK
NHPXGLDQEHUJXQWLQJ 

 &DUD\DQJOHELKDIGDOXQWXNPHQJKDVLONDQ
7DKDOOXO$ZZDO 

 &DUDSHODNVDQDDQ7DKDOOXO$ZZDOWDQSD
PHORQWDU 

 5DPEXWJXJXUVHPDVD7DKDOOXO$ZZDO 

%$%%(50$/$0',0,1$






0HODID]NDQQLDW1DIDU$ZZDO 

%HUPDELWGLVHPSDGDQ0LQDNH0X]GDOLIDK 

  0X¶DLVLPWHUPDVXNGDODP0LQD 

 7HPSRKPDVDEHUPDODPGL0LQD 

 0HZDNLONDQEHUPDODPGL0LQD 

 3HQJHUWLDQEHUPDODPGL0LQDGDQKXNXPQ\D 

 %HUPDODPGL0LQDGHQJDQWHPSRK
  WHUSXWXVSXWXV 

 :DNWXSHUOXEHUDGDGL0LQDXQWXNEHUPDODP 

 0HQLQJJDONDQEHUPDODPGL0LQDGDQ
  PHORQWDUNHUDQDWDNXW 

 7LGDNEHUPDODPGL0LQDGDQWLGDNPHORQWDU 

 7LGDNFXNXSZDNWXEHUPDODP 
 7HPSRKZDNWXEHUPDODPGL0LQD 

%$%+$5,7$6<5,4



 3HQJHUWLDQ7DV\ULT
 $PDODQZDMLEVXQDWGLKDUL7DV\ULT





xvii
%$%0(/217$57,*$-$05$+



 :DNWXPHORQWDUWLJDMDPUDK
 /XSXWORQWDUDQ=XOKLMMDKDGDNDKEROHK



GLJDQWLSDGD=XOKLMMDK 

 +XNXPPHQJDPELOEDWXEHVDUNHPXGLDQ
GLSHFDKNDQ 

  0HZDNLONDQORQWDUDQ 

  0HZDNLONDQORQWDUDQNHSDGDRUDQJODLQWDQSD
  SHQJHWDKXDQRUDQJ\DQJGLZDNLOLQ\D 

 0HZDNLONDQORQWDUDQNHSDGDNDQDNNDQDN 

 0HZDNLONDQORQWDUDQNHSDGDRUDQJKDODO
WLGDNGDODP,KUDP  

 0HORQWDUKDULNHVHOHSDVWHQJDKPDODP
  =XOKLMMDKVHEHOXPWHUELWIDMDU 

  7LGDNPHORQWDUKLQJJDKDELVKDUL7DV\ULT 

 +XNXP+DMLWDQSDPHORQWDU-DPUDK.XEUD 

 :DNLO\DQJPHORQWDUNHWLJDWLJD-DPUDKEDOLN
NH0DNNDKGHQJDQ1DIDU$ZZDOGDQ
 SHQJXSDKEDOLN1DIDU7KDQL 

 2UDQJ\DQJGLZDNLOLPHQLQJJDOGXQLD 

 0HZDNLOPHORQWDUVHPDVDGDODP+DLG 

 ,EXQ\DPHZDNLOLPHORQWDUEDJLDQDNQ\D
  \DQJFDFDWWLDGDNDNLGDQWDQJDQ 

 2UDQJEXWDSHUJLPHORQWDU 

 0HORQWDU\DQJGLKDUXVNDQEHUZDNLO 

 &DUDFDUDPHORQWDUEDJLZDQLWD 

 :DNLOPHORQWDUWLGDNPHODNVDQDNDQORQWDUDQ 

 0HZDNLOPHORQWDUGHQJDQWHOHIRQ 

 0HORQWDUVHEHOXP6XEXK 
 0HORQWDU-DPUDKNXEUD 
 0HORQWDUVHEHOXPZDNWXQ\D 
 :DNLOPHORQWDUGHQJDQDNDGZDNDODK 
 0HORQWDU\DNLQNXUDQJELMLEDWX 
 /RQWDUDQWLGDNLNXWWHUWLE 
 :DNLOPHORQWDU 
%$%1$)$5$::$/



 3HQJHUWLDQ1DIDU$ZZDO
 6\DUDWV\DUDW1DIDU$ZZDO




xviii
  ,VWHULPHZDNLONDQORQWDUDQ-DPUDK.XEUDGDQ
-DPUDK\DQJWLJDSDGDKDUL7DV\ULT
  VHEHOXP1DIDU$ZZDO 

 +XNXPKDUXVPHORQWDUVHOHSDVIDMDUGDQ
PHQLQJJDONDQ0LQDVHOHSDVJHOLQFLUPDWDKDUL 

 2UDQJEXDW1DIDU$ZZDONHOXDUGDQPDVXN
EDOLNNH0LQDNHWLNDPDWDKDULVXGDK
  WHUEHQDP 

 %HUNHPDVEDUDQJXQWXN1DIDU$ZZDO
WLEDWLEDPDWDKDULWHUEHQDPEROHKNDKLD
  PHQHUXVNDQ1DIDU$ZZDO" 

 0HPEXDW1DIDU$ZZDOGHQJDQEHUPDODP
VDWXPDODPVDKDMDGL0LQDGDQVDWXPDODP
  ODJLGLED\DUGHQJDQ'DP 

 +XNXPEHUDGDGL0LQDSDGD=XOKLMMDK
SDGDSDJLVXEXKXQWXNPHORQWDUNHWLJDWLJD
  -DPUDKGDQ1DIDU$ZZDO 

 -HPDDK+DMLVHOHSDVPHORQWDU-DPUDK.XEUD
1DIDU$ZZDO 

 :DNLOPHORQWDUGDQ1DIDU$ZZDONHUDQDVDNLW 
 1DIDU$ZZDOVHEHOXPZDNWXQ\D 

%$%0$6$/$+6(/(3$6:848)%$/,.'$5,3$'$0,1$



 7LGDNPHQJHUMDNDQ7DZDIGDQ6D¶LHVHOHSDV
 :XTXIGDQWLGDNPHORQWDUNHWLJDWLJD-DPUDK
KLQJJDKDELVKDUL7DV\ULT 

 7DZDI,IDGKDKXQWXNPHQJJDQWLNDQ7DZDI
:DGD¶ 

 +XNXPVHRUDQJ\DQJX]XU VDNLWWHUXN KHQGDN
  PHQLQJJDONDQ0DNNDKEDOLNNH7DQDK$LU 


%$%7$:$):$'$¶



 3HUNDUDSHUNDUD\DQJSHUOXGLODNXNDQ
VHEHOXPVHOHSDV7DZDI:DGD¶ 

 +XNXPRUDQJ\DQJPHQ\HPSXUQDNDQ
5XNXQ:DMLE+DMLEDOLNGDUL7DQDK6XFL
WDQSDPHQJHUMDNDQ7DZDI:DGD¶ 


xix
  0HODNXNDQLEDGDWVXQDW\DQJODLQVHOHSDV
  7DZDI:DGD¶ 

 0HUHND\DQJGLNHFXDOLNDQ7DZDI:DGD¶ 

 0HQLQJJDONDQ%DLWXOODKWDQSD7DZDI:DGD¶
  NHUDQDNHMDKLODQ 

 0DNVXG8UXIVHOHSDV7DZDI:DGD¶ 

 3HUEH]DDQGLDQWDUD=LDUDK:DGD¶GDQ7DZDI
  :DGD¶ 

 0HQLQJJDONDQ7DZDI:DGD¶NHUDQDVDNLW 

 3HWXJDVNHOXDUEHUXODQJDOLNWDQSD7DZDI
 :DGD¶ 
 3URJUDP=LDUDK0DVMLG7HUDSXQJGL-HGGDK 
 .HGXGXNDQ7DZDI:DGD¶GDQ'DP+DML
 7DPDWWX¶EDJLSHPDVWDXWLQ-HGGDK 
 7DZDI,IDGKDKVHEDJDL7DZDI:DGD¶ 
 0HQJLULNDQ.DDEDKNHWLND7DZDI 
 0DQGLGDQPHQXNDUSDNDLDQVHOHSDV
 7DZDI:DGD¶ 
 6RODWIDUGXGL0DVMLGLO+DUDPVHOHSDV7DZDI
 :DGD¶ 
 7DZDI:DGD¶PHODZDW7DLI 

%$%'$0



 3HQJHUWLDQ'DP
 6\DUDWV\DUDWELQDWDQJ\DQJKHQGDN



GLMDGLNDQ'DP 

  %HUKXWDQJXQWXNPHPED\DU'DP7DPDWWX¶ 

  %HUXODQJ8PUDKEDJL7DPDWWX¶±VDWX'DP 

  'DPEDJL\DQJEHUQLDWGL-HGGDK 


xx
 7LGDNEHUQLDW,KUDPGL0LTDWNHUDQD
VDNLW±GLNHQDNDQ'DP" 

 7HUFDEXWEXOXSDGDEHUODLQDQPDVDGDQ
WHPSDWEDJDLPDQD'DPQ\D" 

 0DQGLQDPSDNUDPEXWMDWXK±GLNHQDNDQ
'DP" 

 0HQFDEXWJLJL±GLNHQDNDQ'DP" 

 0HPEXQXKQ\DPXNODODWGLNHQDNDQ'DP" 

 6HWHODKEHUQLDW,KUDPPHQLQJJDOGXQLD
VHEHOXP:XTXI±GLNHQDNDQ'DP" 

 0LPSLEHUVHWXEXKGDODP,KUDP±GLNHQDNDQ
'DP" 

 .KD\DOEHUVHQWXKPHOLKDWSHUHPSXDQ
WHUNHOXDUPDQL±GLNHQDNDQ'DP" 

 %HUVHWXEXKVHEHOXP7DKDOOXOEDJL
8PUDK6XQDW 

 3HQJHUXVL-DZDWDQNXDVD3HUODNVDQDDQ'DP
7DEXQJ+DMLPHZDNLONDQNHSDGDRUDQJODLQ
XQWXNPHODNVDQDNDQ'DP 

 %HUZDNLO'DPWDQSDQLDW 

 'DPGLED\DUGL0DOD\VLD 

 &DUDEHUSXDVDGL7DQDK$LUEDJL'DP7HUWLE
GDQ7DTGLU 

 %ROHKNDK'DPEHUEHQWXNPDNDQDQ
GLJDQWLNDQGHQJDQZDQJ" 

 0HPED\DU'DPEHUGDVDUNDQUHVLW
VHUDKWHULPD 

 'DP,KVDUGLJDQWLNDQGHQJDQEHUSXDVD 

 'DPPHOHSDVNDQGRVD" 

 +XNXPRUDQJODLQPHQJJXQWLQJUDPEXWQ\D
VHEHOXPLDVHOHVDL6D¶LH 

 'DPPHPRWRQJVDWXNXNXDWDXOHELKGDODP
PDVD\DQJVDPD 


xxi
 %DJDLPDQDNLUDDQ'DP±NHVDODKDQ\DQJ
EHUXODQJ" 

 :DVZDVWHUKDGDSNHUMDNHUMD+DMLDWDX
8PUDKVHPDVDGDODP,KUDP 

 +XNXPPHPRWRQJSRNRNSRNRNGL7DQDK
+DUDP\DQJGLWDQDPROHKNHUDMDDQ 

 %ROHKNDK'DP7DPDWWX¶PHQDPSXQJ
NHVDODKDQNHVDODKDQODLQ" 

 7HUWDQJJDONXNXGHQJDQVHQGLULGDODP
PDVD,KUDP 

 0HQDQJJDONDQNXOLWELELUNDNLWDQJDQ
VHPDVD,KUDP 

 0HQ\HUDKNDQ'DPVHEHOXPEHUQLDW+DML 

 7HUEXNDDXUDWSHUHPSXDQGDODPPDVD,KUDP 

 *XJXUUDPEXWVHPDVDPDQGL 

 0DVD'DP7DPDWWX¶ 

 3HVDNLWEHULKUDP7DPDWWX¶PDVXNNH0DNNDK 

 %HUJXQWLQJUDPEXWGL6DID±NHQD'DP" 

 +XNXPPDNDQGDJLQJ'DPVHQGLUL 

 +XNXPWLGDNPHORQWDUED\DUGHQJDQ'DP" 

 6HOHVDL+DML7DPDWWX¶EXDW8PUDKVXQDW
± NHQD'DP" 

 +XNXPSHUVHWXEXKDQGHQJDQLVWHUL\DQJ
EHOXP7DKDOOXO7KDQL 

 +XNXPPHQJHUMDNDQ8PUDKEHUNDOLNDOL
EHUJXQWLQJGDQPHODNXNDQSHUVHWXEXKDQ
EHUNDOLNDOL 

 +XNXPSHUVHWXEXKDQVHOHSDV7DKDOOXO7KDQL 

 .HUMD+DMLEHOXPVHOHVDLEXDW8PUDK 

 /XNDEHUGDUDKGDODP,KUDP±NHQD'DP" 

 1DIDU$ZZDOWLGDNPHORQWDUKDUL7DV\ULT
NHWLJD±NHQD'DP" 

 +DML,IUDGNHOXDUNH7DQDK+DODOPDVXNNH
0DNNDK±NHQD'DP" 

 &DUDPHPED\DU'DP7DNK\LUGDQ7DTGLU
GHQJDQFDUDEHUSXDVDKDULGL0DOD\VLD 
 %D\DUDQ'DPNHSDGDRUDQJ\DQJVDPD 
 'DPUDPEXWJXJXU 

xxii
%$%526$.+$-,
 
  3HUNDUDSHUNDUD\DQJPHURVDNNDQ+DML
5RVDN+DMLGHQJDQMLPDN




 5RVDN8PUDK±ZDMLETDGDDWDXEROHK
WDQJJXK 

 0HQLQJJDOGXQLDVHEHOXPVHPSDWTDGD
+DML\DQJURVDN 

 +DMLURVDNSHUOXNHUMDNDQUXNXQUXNXQDWDX
ZDMLEKDML 


%$%+$/+$//$,1<$1*%(5.$,7$1'(1*$1+$-,

  *RORQJDQ\DQJPHPDVXNL0DNNDK
 +XNXP+DMLEDJLDQDNRUDQJ \DQJ



GLMDGLNDQDQDNDQJNDWGLEDZDPHQXQDLNDQ
IDUGX+DML 

 3HQJXUXVDQMHQD]DK-HPDDK+DML\DQJ
PHQLQJJDOGXQLDGLGDODP,KUDP 

 7HUEDZDEDOLNEDWXORQWDUDQ\DQJGLNXWLS
GL0LQD 

 3HUEDQGLQJDQSDKDOD8PUDKGHQJDQ+DML 

 +XNXPPHQXQDLNDQIDUGX+DMLGLVDPSLQJ
LWXEHUQLDJD 

 +XNXPVRODWVXQDW,KUDPGL7DQ¶LP

%LU$OLDWDX7DQDK+DODOGDODPZDNWX7DKULP 
 +XNXPVRODWGDODPELOLNKRWHO
EHULPDPNDQLPDP0DVMLGLO+DUDP 

 +XNXPPHQ\HPEHOLKEXUXQJPHUSDWLGL7DQDK
+DUDP 

 +XNXPMHPDDKKDMLPHQJDPELOPDNDQDQ
EHUOHELKDQ 

 7DQGD+DMLPDEUXUGDQPDUGXG 


xxiii
 0HODNXNDQSHPEHGDKDQVHPDVDGDODP
,KUDP 

 +XNXPPHQJJDOLOXEDQJGDQPHQXWXSQ\D
VHPDVDGL$UDIDK 

 +XNXPPHQFHGRNDLUVRODWGHQJDQWDQJDQ
NHGDODPDLU\DQJNXUDQJGDULGXDNRODK 

 +XNXPPHPHOXNGDQPHQFLXPLVWHUL\DQJ
VHGDQJVDNLWVHPDVD,KUDP 

 0HQJHOXDUNDQZDQJVLPSDQDQVXDPL\DQJ
WHODKPHQLQJJDOGXQLDXQWXNSHUEHODQMDDQ
PHQ\HPEDK\DQJNDQPD\DWQ\DGL0DVMLGLO
+DUDP 

 0HQJKDGLDKNDQSDKDOD8PUDKNHSDGDLEX
EDSD\DQJVXGDKPHQLQJJDOGXQLD 

 +XNXP7DZDIGDQ6D¶LH8PUDKGLNHUMDNDQ
SDGDKDULHVRNQ\D 

 :DQLWD7DZDI6XQDWVHPDVDEHUKLPSLWKLPSLW
GHQJDQOHODNLDVLQJ 

 %HUVHWXEXKVHWHODKVHOHVDLLEDGDW+DML 

 -HPDDK+DMLVDNLWWHUSDNVDGLKDQWDUEDOLN
XQWXNUDZDWDQUDSLGL0DOD\VLD 

 -HPDDK+DMLGDWDQJVHPXODNH0DNNDK
PHQJHUMDNDQ7DZDIGDQ6D¶LH\DQJEHOXP
VHPSXUQD 

 0HQJHOXDUNDQDLUPDQLVHPDVDPHQJHUMDNDQ
LEDGDW+DML 

 0HQJDQJNDWKDGDWKEHVDUGHQJDQFDUD

7D\DPPXPNHUDQDGDUXUDW 
 -HPDDKKDMLWHUEDWXNDNDQWHUNHQFLQJ
EDJDLPDQDPHQJHUMDNDQ7DZDIGDQLEDGDW
\DQJODLQ" 


xxiv
 0HQJHUMDNDQ+DML7DPDWWX¶PDVXN0DNNDK
WLGDNPHQ\HPSXUQDNDQ8PUDK:DMLE
VHEDOLNQ\DPHQ\HPSXUQDNDQ5XNXQGDQ
:DMLEEDJL8PUDK6XQDW 

 +XNXPPHQJHUMDNDQ+DMLWHWDSLPHQLQJJDONDQ
VRODW 

 4DGD¶VRODWGDODPVHKDULGL0DVMLGLO+DUDP
NHUDQDPHQLQJJDONDQVRODWVHEDKDJLDQ
GDULXVLDQ\D 

 0D]KDEPDQD\DQJPHPEHQDUNDQNDXP

OHODNLGDQZDQLWDEHUFDPSXUGDODPVDWXVDI" 
 7XMXKNDOL8PUDKGDODPEXODQ5DPDGKDQ
WLGDNPHQJJXJXUNDQ+DML)DUGX 

 .HOHELKDQVRODWMHQD]DKGL0DVMLGLO+DUDP 

 +XNXPODOXGLKDGDSDQRUDQJ\DQJVHGDQJ
VRODWMHQD]DKGL0DVMLGLO+DUDP 

 +XNXPPHPEHULGXLWNHSDGDSHQMDJD+DMDUXO
$VZDGNHUDQDKHQGDNPHQJXFXSQ\D 

 0HQ\DPSDLNDQVDODPNHSDGD%DLWXOODK
DO+DUDPGDQ5DVXOXOODKVDZ 

 &DUDEHUZXGXNEDJLWDQJDQ\DQJWHUSRWRQJ 
 &DUDEHUZXGXNEDJLRUDQJ\DQJNHQDELVXO
GLWDNXWLPHOHOHK 

 0LTDWEDJL-HPDDK+DML\DQJWHUSDNVD
PHQXNDUNDQSHUMDODQDQQ\DGDUL0DGLQDK
NH0DNNDKDWDVVHEDEVHEDENHVHODPDWDQ  
 %LODKHQGDNEHUWDXEDWEHUVDQGDUGLWLDQJ
WDXEDWGL0DVMLG1DEDZL 

 6HRUDQJZDQLWDPHODNXNDQ+DML,IUDGWHWDSL
UDPEXWQ\DGLJXQWLQJVHOHSDV7DZDI4XGXP
GDQ6D¶LH+DML 

 +DMLGDQ8PUDKZDUJDHPDVPHQJLNXW
NDZDQNDZDQ 


xxv
 .HGXGXNDQ,PDPGDQ6RODW-HPDDKGL
0DVMLGLO+DUDP 

 0HQ\DSXNKXI 

 3HUPDVDODKPHPEDZDZDQJEHUWXOLVD\DW
DO4XUDQ 

 6XMXG6DMDGDKVHPDVDVRODWGL0DVMLGLO
+DUDPGDQ0DVMLG1DEDZL 

 .HGXGXNDQ+DMLEDJLMHPDDK\DQJ
PHQJDODPLPDVDODKJDQJJXDQ 

 %DJDLPDQDNHGXGXNDQZXGXNMHPDDKKDML
\DQJWHUWLGXUGDODPEDV" 

 3HUPDVDODKDQ%XDVLU 

 :XGXNWDQSDPHPEXNDVWRNLQJ 

 0HODNVDQDNDQ8PUDKWDQSDEHUJXQWLQJ
DWDXEHUFXNXU 

 6RODWGDODPKRWHOEHULPDPNDQLPDPGL
0DVMLGLO+DUDP 

 .HV+DMLNDQDNNDQDNEXODQ\DQJWLGDN
GLNKDWDQNDQ 

 6RODWGDODPNDSDOWHUEDQJVHFDUDGXGXN
DWDXEHUGLUL 

 0DVDODKZXGXNSHUVHQWXKDQOHODNLZDQLWD
 

 .HPXV\NLODQGDUL%XNX3DQGXDQ\DQJ
GLHGDUNDQGL$UDE6DXGL 

 0HPEXNDDXUDWNHWLNDGLGDODP,KUDP 

 +XNXPOHODNLPHPDNDLMDP\DQJGLVDOXW
HPDVNDUDW 

 +XNXPPHPRWRQJUDPEXWNHWLNDKDLG 

 3HWXJDVPDVXNNH0DNNDKNDOLNHGXDGDUL
0DGLQDKWLGDNPHPDNDLLKUDP 

 $SDNDKKXNXPMHPDDKKDMLX]XUVRODWGLDWDV
NHUXVL 

 7LGDNVRODWNHUDQDWLDGDWHPSDWZXGXN 
 $SDKXNXPEHULVWLQMDNGHQJDQWLVXEDVDK 
 0LQDZDNWXWDKULP 

xxvi
  +XNXP6RODW-XPDDWPHQJLNXW,PDPGL0DVMLGLO
+DUDPNHWLNDNHVHVDNDQWHUKDODQJ 
 +XNXP6RODW-DPDN 4DVDU\DQJDGDPDVDODK
WLGDN EROHK -DPDN 4DVDU GDODP
SHUMDODQDQVHPDVDGL7DQDK6XFL 
 +XNXP 6RODW -DPDN GL NHGLDPDQ MLND
GLNHWDKXL NHQGHUDDQ WLGDN EHUKHQWL VHKLQJJD
ZDNWXVRODWNHGXDOXSXW 
 6\DUDWZXGKX'DLPXO+DGDWKVHPDVDGL7DQDK
6XFL 
 3HODNVDQDDQKDML\DQJGLDPDONDQROHK7DEXQJ
+DML 
%$%485%$1$7$88''+,<<$+



 3HQJHUWLDQ4XUEDQ 

 +XNXPPHQJHUMDNDQ4XUEDQ
'DOLO6XQDWPHQJHUMDNDQ4XUEDQ 
:DNWXGDQWHPSDWXQWXNPHQ\HPEHOLK
4XUEDQ 
 %HUNRQJVL4XUEDQSDGDVHHNRUOHPEX 
 $GDNDKEROHKFDPSXU'DPGHQJDQ4XUEDQ"  
 6\DUDWV\DUDWELQDWDQJ\DQJKHQGDN
GLMDGLNDQ4XUEDQ 
 0DQDNDKOHELKDIGKDO4XUEDQGL7DQDK
+DUDPDWDXGL7DQDK$LU" 
 +XNXPEHUTXUEDQXQWXNRUDQJ\DQJ
PHQLQJJDOGXQLD 
 .DHGDKPHZDNLONDQNRUEDQ 
43.11 Hukum Qurban bagi Jemaah Haji 
%$%$4,4$+

  3HQJHUWLDQµ$TLTDK
 $QDNVXGDKGHZDVDEHOXPEXDWDTLTDK



%$%=,$5$+0$',1$+

 

0DGLQDKMXJD7DQDK+DUDP
.HOHELKDQPHQ]LDUDKL0DVMLG1DEDZL


 +XNXPPHPEXUXELQDWDQJ\DQJKDODO 
 0HQ\DSXWDQJDQGLVHWHQJDKWHPSDWGDODP
0DVMLG1DEDZLXQWXNDPELOEHUNDW 
 6RODW-DPD¶GDQ4DVDUVHPDVDGL0DGLQDK 

xxvii
 JAWATANKUASA PENASIHAT
IBADAT HAJI (THJAKIM)

 PENGERUSI
<$1*%(5%$+$*,$
'5+$-$+$1,6$+%,17,$%*+$1,0$17$1
.(78$-$%$7$1',-$%$7$1),4+'$1868/
$.$'(0,3(1*$-,$1,6/$081,9(567,
0$/$<$

 AHLI JAWATANKUASA
<$1*%(5%$+$*,$
6$+,%866$0$+$+08)7,.('$+
'$72¶3$'8.$+$-,)$'=,/%,1+$-,$:$1*

 AHLI JAWATANKUASA
<$1*$0$7',+250$7,
6$+,%866$0$+$+'$72 6(5,87$0$
',5$-$08)7,6(/$1*25
'$72 6(7,$'5+$-,$1+$5%,1+$-,23,5

 AHLI JAWATANKUASA
<$1*%(5%$+$*,$
6$+,%866$0$+$+7,0%$/$108)7,3(5/,6
867$=+$-,7$-8/8586%,1$%'8/+$/,0

 AHLI JAWATANKUASA
<$1*%(5%$+$*,$
'5+$-$+5$,+$1$+%,17,+$-,$=$+$5,
0$17$17,0%$/$13(1*$5$+ ,-$=$+
'$6$5 $.$'(0,3(1*$-,$1,6/$0
81,9(56,7,0$/$<$

xxviii
 $+/,-$:$7$1.8$6$
<$1*%(5%$+$*,$
'5+$-$+6+$06,$+%,17,02+$0$'
0$17$1352)(6250$'<$',-$%$7$1
),4+'$1868/$.$'(0,3(1*$-,$1
,6/$081,9(56,7,0$/$<$

 AHLI JAWATANKUASA
<$1*%(5%$+$*,$
867$=+$-,%85+$18'',1%,1/8.0$1
0$17$1.(78$81,77$.$)8/$.$'(0,
3(1<(/,',.$16<$5,$+$17$5$%$1*6$
'$/$0.(:$1*$1,6/$0 ,65$

 AHLI JAWATANKUASA
<$1*%(5%$+$*,$
867$=+$-,$0,18',1%,102+$0$'
3(1*$5$+.$1$1%$+$*,$1'$6$5
.(0$-8$1,6/$0-$.,0

 6(7,$86$+$
<0+$-,7(1*.8$=,=%,15$-$$%'8//$+
3(1*8586%(6$5%,0%,1*$1+$-,

xxix
xxx
 3HQJHUWLDQ

 6RDODQ
 $SDNDKSHUEH]DDQGLDQWDUDGXDSHUNDWDDQEHULNXW

L +DML
LL 8PUDK

 -DZDSDQ
 +DML LDODK PHQJXQMXQJL %DLWXOODK DO+DUDP GL 0DNNDK
SDGDEXODQEXODQKDMLXQWXNPHQJHUMDNDQLEDGDWLEDGDW
WHUWHQWXPHQXUXWV\DUDWV\DUDWQ\D

 8PUDKLDODKPHQJXQMXQJL%DLWXOODKDO+DUDPGL0DNNDK
SDGD ELODELOD PDVD XQWXN PHQJHUMDNDQ LEDGDWLEDGDW
WHUWHQWXPHQXUXWV\DUDWV\DUDWQ\D

 3HUEH]DDQ\DQJMHODVGLDQWDUDNHGXDGXDQ\DLDODK

+DML
+DML LWX EROHK GLNHUMDNDQ
GDODPEXODQEXODQ+DMLVDKDMD
LDLWXPXODLGDULSDGD6\DZDO
KLQJJDQDLNIDMDU PDVXNZDNWX
VXEXK KDUL=XOKLMMDK
8PUDK
8PUDKSXODEROHKGLNHUMDNDQ
SDGDELODELODPDVD
VHSDQMDQJWDKXQNHFXDOLEDJL
RUDQJ\DQJGDODP,KUDP+DML
8PUDKWLGDNDGD:XTXI
0DELWGL0X]GDOLIDKGL0LQD
GDQPHORQWDU-DPUDK

1
 +XNXP

 6RDODQ
 $SDNDKKXNXPPHQJHUMDNDQ+DMLGDQ8PUDK"

 -DZDSDQ
 .HGXDGXDQ\D DGDODK ZDMLE GLNHUMDNDQ VHNDOL VHXPXU
KLGXS6XQDWGLNHUMDNDQEHUXODQJXODQJNDOL

 6\DUDW

 6RDODQ
 .HDWDVVLDSDNDK+DMLGDQ8PUDKLWXGLIDUGXNDQ"

 -DZDSDQ
 +DML GDQ 8PUDK GLIDUGXNDQ NH DWDV VHWLDS RUDQJ
,VODP \DQJ EDOLJK EHUDNDO PHUGHND EXNDQ KDPED 
EHUNHPDPSXDQ GDQ EHUNXDVD VDPD DGD OHODNL DWDX
SHUHPSXDQ

 +DML.DQDNNDQDN

 6RDODQ
 $SDNDKKXNXP+DMLGDQ8PUDKNDQDNNDQDN\DQJEHOXP
EDOLJK"

-DZDSDQ
7LGDNZDMLENHDWDVNDQDNNDQDN\DQJEHOXP EDOLJK
PHQXQDLNDQ+DML

-LND NDQDNNDQDN \DQJ PXPDL\L] \DQJ WDKX

PHPEH]DNDQDQWDUDNRWRUGDQEHUVLK WDKXNHUMDNHUMD
+DMLGDQPHPEXDWQ\DVHQGLULPDND+DMLQ\DVDKWHWDSL
WLGDNPHQJJXJXUNDQIDUGX+DMLGLULQ\DODEROHKEHUQLDW
+DML EDJL GLULQ\D GHQJDQ V\DUDW GLL]LQ ROHK EDSD DWDX
ZDOLQ\D

2
 -LNDNDQDNNDQDNLWXEHOXPPXPDL\L]GDQDGDEHUVDPD
 VDPDEDSD DWDXZDOLQ\DPDNDEDSD DWDXZDOLQ\DODK
 \DQJPHQLDWNDQ GDQPHODNXNDQNHUMDNHUMD+DMLEDJL
NDQDNNDQDNLWX

 6RDODQ
 %DJDLPDQD EDSD DWDX ZDOL EHUQLDW GDQ PHODNXNDQ NHUMD
NHUMD +DML GDQ 8PUDK EDJL NDQDNNDQDN \DQJ EHOXP
PXPDL\L]"

 -DZDSDQ
 &DUDEDSDDWDXZDOLEHUQLDWGDQPHODNXNDQNHUMDNHUMD
+DML EDJL NDQDNNDQDN \DQJ EHOXP PXPDL\L] DGDODK
VHSHUWLEHULNXW

L 1LDW
 %DSD DWDX ZDOL KHQGDNODK EHUQLDW GDODP KDWLQ\D
GHQJDQ PHQMDGLNDQ DQDN WDQJJXQJDQQ\D
EHULKUDP

 /DID] QLDWQ\D 6DKDMD DNX PHQJHUMDNDQ +DML

DWDX 8PUDK DWDX +DML GDQ 8PUDK XQWXN DQDNNX
WDQJJXQJDQNXGDQDNXEHULKUDPGHQJDQQ\DNHUDQD
$OODK6:7
LL 0HQ\HPSXUQDNDQUXNXQGDQZDMLEZDMLE+DML$QDN
7DQJJXQJDQLWXKHQGDNODKGLEDZDEHUVDPDXQWXN
EHUZXTXI EHUPDELW GL 0X]GDOLIDK GDQ EHUPDELW
GL 0LQD GDQ GLFXNXUNDQ DWDX EHUJXQWLQJ $GDSXQ
7DZDI 6D¶LH GDQ PHORQWDU PDND EDSD DWDX ZDOL
ZDMLEPHQJHUMDNDQNHUMDNHUMDWHUVHEXWEDJLGLULQ\D
VHEHOXPGDULSDGDPHQJHUMDNDQQ\DEDJLDQDNDQDN
\DQJWHUVHEXW

3
 LLL 3HQMDJDDQ/DUDQJDQ'DODP,KUDP
 %DSDDWDXZDOLZDMLEPHQMDJDDQDNWDQJJXQJDQQ\D
GDUL PHODNXNDQ SHUNDUDSHUNDUD \DQJ GLODUDQJ
GDODP ,KUDP -LND NDQDNNDQDN LWX \DQJ EHOXP
PXPDL\L]  PHODNXNDQ SHUNDUDSHUNDUD \DQJ
GLODUDQJ GDODP ,KUDP WLGDN GLNHQDNDQ 'DP
7HWDSL EDJL NDQDNNDQDN \DQJ PXPDL\L] ZDMLE
GLVHPSXUQDNDQ'DP

 6RDODQ
$SD KXNXP +DML \DQJ GLODNXNDQ ROHK NDQDNNDQDN"
$GDNDK LEX EDSD \DQJ PHODNXNDQ KDMLQ\D PHQGDSDW
SDKDOD"

 -DZDSDQ
+DML \DQJ GLODNXNDQ ROHK NDQDNNDQDN LWX DGDODK KDML
VXQDW WLGDN PHQJJXJXUNDQ +DML IDUGXQ\D ,QL EHUHUWL
DSDELOD LD EDOLJK ZDMLE LD PHQJHUMDNDQ +DML IDUGX ,EX
DWDX EDSD \DQJ PHODNXNDQ +DMLQ\D PHQGDSDW SDKDOD
EHUGDVDUNDQ KDGLWK \DQJ GLNHOXDUNDQ ROHK $EXOVD DO
7DUPL]\GHQJDQNDWDQ\D

0DNVXGQ\D6HRUDQJSHUHPSXDQWHODKPHQXQMXN DQDN
OHODNLQ\DNHSDGD5DVXOXOODKVDZVHUWDEHUNDWD:DKDL
5DVXOXOODKDGDNDKEDJLDQDNLQL+DML"-DZDE5DVXOXOODK
VDZ³<DGDQEDJLSXDQSDKDOD´

6RDODQ
%ROHKNDK NDQDNNDQDN \DQJ EHOXP PXPDL\L] PHQJXWLS
DQDNDQDNEDWXGHQJDQVHQGLULDWDXZDOLQ\DSHUOXPHQJXWLS
XQWXNQ\D"

4

-DZDSDQ
%ROHK GDQ VHHORNHORNQ\D ZDOL KHQGDNODK PHPXQJXW
GDQPHPEHULNHSDGDDQDNQ\DXQWXNPHORQWDUDWDXZDOL
PHORQWDUNDQXQWXNDQDNQ\D


 %HUNHPDPSXDQ
 6RDODQ
 $ SDHUWLEHUNHPDPSXDQGDODP,EDGDW+DML"

 -DZDSDQ
 %HUNHPDPSXDQEHUHUWLPDPSXPHQXQDLNDQIDUGX+DML
VDPDDGDGHQJDQVHQGLULQ\DDWDXGHQJDQSHUWRORQJDQ
RUDQJODLQ
 .HPDPSXDQ LVWLWR DK GDULVHJL.HZDQJDQ
0HPSXQ\DLSHUEHODQMDDQVHEHQDUVHPDVD
SHUMDODQDQKDMLVHSHUWLED\DUDQWLNHWSHUJLEDOLN
SHUEHODQMDDQVHPDVDGL7DQDK6XFLSHUEHODQMDDQ
GDQNHSHUOXDQEDZDKWDQJJXQJDQGL7DQDK$LU

 .HPDPSXDQ LVWLWR DK GDULVHJLNHVLKDWDQ

7DKDSNHVLKDWDQ\DQJVHPSXUQDVHPDVD
PHODNVDQDNDQLEDGDWKDMLGL7DQDK6XFLMLNDWLGDN
EHUNHPDPSXDQNHVLKDWDQDWDXNHPDWLDQPHUHND
EROHKEDGDOKDMLPHQXUXWV\DUDWV\DUDWQ\D

 .HPDPSXDQ LVWLWRDK GDULVHJLNXRWD

0HPHQXKLSHUXQWXNDQNXRWD\DQJWHODK
GLSHUXQWXNNDQROHKSLKDNEHUNXDVD

 .HPDPSXDQ LVWLWR DK GDULVHJLNHDPDQDQGDQ

NHVHODPDWDQSHUMDODQDQ
$PDQGDQVHODPDWPHQXMX7DQDK6XFLVHPDVD
EHUDGDGL7DQDK6XFLVHPDVDSXODQJNH7DQDK
$LU$PDQGDULZDEDNSHQ\DNLWSHSHUDQJDQGDQ
VHXPSDQ\DWHUPDVXNGDODPNHDPDQDQGDQ
 NHVHODPDWDQ


5
 6RDODQ
 $SDHUWLEHUNHPDPSXDQGHQJDQVHQGLULQ\D"

-DZDSDQ
%HUNHPDPSXDQGHQJDQVHQGLULQ\DEHUHUWL

L0DPSXPHQGDSDWNDQNHQGHUDDQXQWXNSHUJLGDQ
EDOLNWDQJJXQJDQGDQ\DQJGLWLQJJDONDQ

LL 0DPSX PHQGDSDWNDQ NHQGHUDDQ XQWXN SHUJL GDQ

EDOLN

LLL $PDQ SHUMDODQDQ EDJL GLUL GDQ KDUWD GDUL PXVXK

GDQZDEDNSHQ\DNLW

LY 6LKDWWXEXKEDGDQ

Y %HUNHVHPSDWDQPDVDXQWXNPHQJHUMDNDQ+DMLGDQ
8PUDK

 6RDODQ

 $SD PDNVXG EHUNHPDPSXDQ GHQJDQ SHUWRORQJDQ RUDQJ

ODLQ"

-DZDSDQ
%HUNHPDPSXDQ GHQJDQ SHUWRORQJDQ RUDQJ ODLQ
HUWLQ\DVHVHRUDQJLWXWHODKFXNXSVHPXDV\DUDWXQWXN
PHQJHUMDNDQ ,EDGDW +DML WHWDSL GLD X]XU NHUDQD VDNLW
\DQJWLDGDKDUDSDQVHPEXKDWDXWHUODOXWXDGDQRUDQJ
\DQJWHODKPHQLQJJDOGXQLDGDQPDPSXPHQJHUMDNDQ
KDMLVHPDVDKD\DWQ\DPDNDPHUHNDEROHKPHZDNLONDQ
NHSDGD RUDQJ ODLQ XQWXN PHQXQDLNDQ IDUGX +DML EDJL
SLKDNGLULQ\D

 6RDODQ
$GDNDK RUDQJ EXWD ZDMLE NH DWDVQ\D PHQXQDLNDQ IDUGX
+DMLVHNLUDQ\DWLDGDRUDQJ\DQJPHPEDQWXQ\D"

6
 -DZDSDQ
7LGDN ZDMLE RUDQJ EXWD PHQXQDLNDQ IDUGX +DML
NHFXDOLDGDSHPELPELQJGDQLD EHUNXDVDPHPED\DU
SHUNKLGPDWDQQ\D

 6RDODQ
 $GDNDK WHUWXQDL 5XNXQ ,VODP \DQJ .HOLPD EDJL VHRUDQJ
\DQJ EHOXP PDPSX PHQXQDLNDQ +DML WHWDSL GHQJDQ
SHUWRORQJDQDQDNDQDNQ\DEHOLDXGDSDWPHQXQDLNDQIDUGX
+DML"

 -DZDSDQ
 +DMLQ\DVDKGDQWHUWXQDL5XNXQ,VODP<DQJ.HOLPD

 0DVDODK%HUKXWDQJ

 6RDODQ
 $GDNDK KDUXV VHVHRUDQJ PHQXQDLNDQ +DML PHODOXL
SHPELD\DDQDWDXSLQMDPDQLQVWLWXVLNHZDQJDQ"

 -DZDSDQ
 +DUXV EDJL RUDQJ \DQJ EHUKXWDQJ PHODOXL VNLP
SLQMDPDQ ZDQJ GDULSDGD LQVWLWXVL NHZDQJDQ XQWXN
PHQXQDLNDQIDUGX+DMLDWDX8PUDKVHNLUDQ\DGL\DNLQL
PDPSX PHPED\DU EDOLN KXWDQJ WHUVHEXW GDQ WLGDN
PHQMHMDVNDQ NHKLGXSDQ QRUPDO VHVHRUDQJ :DODX
EDJDLPDQDSXQWHUWDNOXNNHSDGDV\DUDWV\DUDWEHULNXW

 7LGDNDGDXQVXUULED

 0HPSXQ\DL SHQGDSDWDQ \DQJ PHOHELKL VDUD GLUL

VHUWD RUDQJ \DQJ GL GDODP WDQJJXQJDQ XQWXN
PHOXQDVNDQKXWDQJGDQSHUEHODQMDDQPHQJHUMDNDQ
+DML

 .HPXGDKDQ \DQJ GLDPELO GL DWDVGDVDU

PHQ\HJHUDNDQSHULQWDK$OODKVZW

7
 6RDODQ
$GDNDK GLEROHKNDQ VHVHRUDQJ \DQJ PHPEHUL KXWDQJ
PHQJKDODQJ RUDQJ \DQJ EHUKXWDQJ GDUL PHQXQDLNDQ
IDUGKX +DML PHODOXL WLQGDNDQ PDKNDPDK VLYLO DWDX
PDKNDPDK V\DULDK NHUDQD RUDQJ \DQJ EHUKXWDQJ LWX
VHQWLDVD EHUGRODNGDOLN XQWXN PHQMHODVNDQ KXWDQJQ\D
SDGDKDOLDPDPSX"


-DZDSDQ
%ROHK
 +DUWD <DQJ0HOHELKL.HSHUOXDQ

 6RDODQ
 $GDNDK ZDMLE +DML GL DWDV VHRUDQJ \DQJ DGD PHPSXQ\DL
UXPDK OHELK GDUL NHSHUOXDQQ\D WHWDSL GLD WLGDN DGD ZDQJ
 XQWXNSHUEHODQMDDQ+DML"

 -DZDSDQ
0HQJLNXW 0D]KDE  RUDQJ \DQJ VHGHPLNLDQ
ZDMLENHDWDVQ\DPHQJHUMDNDQ+DML'LDZDMLEPHQMXDO
UXPDK \DQJ OHELK GDUL KDMDWQ\D XQWXN SHUEHODQMDDQ
PHQXQDLNDQIDUGX+DMLQ\D
 6RDODQ
 6D\DPHPSXQ\DLGXDEXDKUXPDKVHEXDKXQWXNNHGLDPDQ
VD\D GDQ VHEXDK ODJL VD\D VHZDNDQ 2OHK NHUDQD WLGDN
PHPSXQ\DL ZDQJ VLPSDQDQ VD\D FDJDUNDQ UXPDK VHZD
VD\DVHMXPODK5050VD\DJXQDNDQ
XQWXN PHQXQDLNDQ IDUGX +DML GDQ EDNL 50 
VD\DED\DUEDOLNNHSDGDEDQNEDNL\DQJODLQVD\DED\DU
VHFDUDDQVXUPHODOXLZDQJVHZDUXPDKWHUVHEXWDGDNDK
GLKDUXVNDQVD\DSHUJL+DMLVHFDUDEHJLQL"

 -DZDSDQ
 +DUXVGDQVDKKDMLQ\D

 3HULQJDWDQ 6HJDOD WUDQVDNVL KHQGDNODK EHUGDVDUNDQ

KXNXPV\DUD¶
8
 +DUWD3HUQLDJDDQ

 6RDODQ
-LND VHVHRUDQJ LWX DGD PHPSXQ\DL SHUQLDJDDQ DGDNDK
ZDMLELDPHPEHODQMDNDQZDQJSHUQLDJDDQQ\DXQWXN+DML"

-DZDSDQ
0HQJLNXWSHQGDSDWSDUDIXTDKD¶PD]KDE ZDMLE
LD PHQJHOXDUNDQ SHUEHODQMDDQ +DMLQ\D GDUL ZDQJ
SHUQLDJDDQQ\D VHNDOLSXQ ODQJNDK LWX PHQJKDELVNDQ
PRGDOSHUQLDJDDQQ\D

0HQJLNXW SHQGDSDW ,EQX 6XUDLM WLGDN ZDMLE \DQJ

GHPLNLDQLWXVXSD\DWLGDNMDWXKNHSDGDNHPLVNLQDQ

 3HUNDKZLQDQ

 6RDODQ
%DJDLPDQDMLNDVHRUDQJ\DQJDGDZDQJ\DQJPHQFXNXSL
XQWXNSHUEHODQMDDQ+DMLWHWDSLGLDMXJDLQJLQEHUNDKZLQ"

-DZDSDQ
.LUDQ\D NHLQJLQDQ NDKZLQQ\D LWX WHODK PHQLQJNDW
VHNLUDNLUD NDODX LD WLGDN EHUNDKZLQ EROHK VDPSDL
PHODNXNDQ ]LQD PDND KHQGDNODK LD PHQGDKXOXNDQ
NDKZLQ GDULSDGD +DML VHEDOLNQ\D MLND NHDGDDQ WLGDN
VHGHPLNLDQLWXPDND+DMLKHQGDNODKGLGDKXOXNDQ

 :DQJ+DUDP

 6RDODQ
$SDKXNXPPHQXQDLNDQIDUGX+DMLGHQJDQZDQJKDUDP"

9
-DZDSDQ
6DK+DMLQ\DGHQJDQZDQJ\DQJKDUDPWHWDSLEHUGRVD
SHQGDSDW ,PDP $KPDG SXOD WLGDN VDK EHUGDVDUNDQ
KDGLWK

0DNVXGQ\D ³%DKDZD $OODK LWX EDLN EHUVLK  WLGDN

PHQHULPDPHODLQNDQ\DQJEDLN EHUVLK ´

'LULZD\DWNDQ GDULSDGD $EX +XUDLUDK UD EDKDZD 1DEL

0XKDPPDG VDZ EHUVDEGD \DQJ EHUPDNVXG -LND
VHVHRUDQJNHOXDUXQWXNPHQXQDLNDQIDUGX+DMLGHQJDQ
QDINDK\DQJEDLN KDODO GDQNHWLNDPHOHWDNNDQNDNLQ\D
SDGD WDOL SHODQD WHPSDW EHUSLMDN XQWXN PHQDLNL
WXQJJDQJDQDWDXNHQGHUDDQ PDNDPHQ\HUXODKLD

0DNDGLVDPEXWROHK\DQJPHQ\HUXGDULODQJLW

0DNVXGQ\D ³6HUXDQ NDPX GLWHULPD GDQ EDKDJLDODK

NDPX EHNDODQ NDPX LWX KDODO NHQGHUDDQ DWDX
WXQJJDQJDQ NDPX KDODO GDQ +DML NDPX +DML 0DEUXU
WLGDNGLWRODN ´

6HEDOLNQ\D MLND VHRUDQJ NHOXDU PHQXQDLNDQ IDUGX

+DML GHQJDQ SHUEHODQMDDQ \DQJ KDUDP GDQ NRWRU GDQ
PHOHWDNNDQ NDNLQ\D GL WDOL SHODQD XQWXN QDLN NH DWDV

10
 WXQJJDQJDQDWDXNHQGHUDDQQ\DPDQDNDODLDEHUWDOELDK
PDNDGLVDPEXWROHK\DQJPHQ\HUXGDUL
ODQJLW

0DNVXGQ\D ³7LGDN GLWHULPD VHUXDQPX GDQ WLGDN

DGD NHEDKDJLDDQ EDJL NDPX EHNDODQ NDPX KDUDP
SHUEHODQMDDQNDPXKDUDP+DMLNDPXGLWRODNWLGDNDGD
SDKDODGDQWLGDNDGDJDQMDUDQEDJLPX´

 :DQJ3HUEHODQMDDQ+DML

 6RDODQ
$GDNDK VDK +DML VHVHRUDQJ \DQJ PHQJJXQDNDQ ZDQJ
SDPSDVDQLQVXUDQ"

-DZDSDQ6DK+DMLQ\D

 +DML%DJL:DQLWD

 6RDODQ
$SDNDK SHUNDUD \DQJ WLGDN EROHK GLODNXNDQ ROHK -HPDDK
+DMLZDQLWD\DQJNHPDWLDQVXDPLGL0DNNDK"

-DZDSDQ
3HUNDUD\DQJWLGDNEROHKGLODNXNDQLDODK

 0HPDNDL SDNDLDQ EHUZDUQDZDUQL PHQDULN

SHUKDWLDQ 

 0HPDNDLSHUKLDVDQ HPDVSHUDNDWDXSHUPDWD 

11
  0HPDNDLZDQJLDQGLEDGDQDWDXSDNDLDQ

 0HPDNDLFHODN

 0HPDNDLDODWVROHN

 0HPDNDLLQDL

 0HPDNDLPLQ\DNUDPEXWEDJLWXMXDQKLDVDQ

 6RDODQ
$GDNDKZDMLEVHVHRUDQJSHUHPSXDQPHQXQDLNDQIDUGX
+DMLEHUVHQGLULDQ"

-DZDSDQ
7LGDNZDMLEPDODKLDGLV\DUDWNDQSHUJLEHUVDPDVDPD
GHQJDQVXDPLDWDXPDKUDPQ\DDWDXSHUHPSXDQ\DQJ
³WKLTDW´LDLWX\DQJGLSHUFD\DLVHNXUDQJNXUDQJQ\D
GXD RUDQJWHWDSLKDUXVEDJLQ\DSHUJLGHQJDQVHRUDQJ
SHUHPSXDQWKLTDKDWDXVHRUDQJGLULVHNLUDQ\DLD
\DNLQWHUMDPLQNHVHODPDWDQGLULQ\D

 6RDODQ
$GDNDK SHUHPSXDQ PHVWL PHPLQWD L]LQ GDUL VXDPLQ\D
XQWXNSHUJLPHQXQDLNDQIDUGX+DML"

-DZDSDQ
ODGLNHKHQGDNLPHPLQWDL]LQGDULVXDPLQ\DMLNDLDSHUJL
WDQSDL]LQVXDPLQ\DVDK+DMLQ\DWHWDSLEHUGRVDNHUDQD
PHODQJJDUL]LQVXDPL

6HEDLNEDLNQ\D WLGDNODK VXDPL LWX PHODUDQJ LVWHULQ\D

GDULSDGDPHQXQDLNDQIDUGX+DMLQ\D

12
 6RDODQ
6HSDVDQJ VXDPL LVWHUL EHUFDGDQJ PHQJHUMDNDQ +DML
EHUVDPDVDPD WHWDSL VXDPL KHQGDN LKUDP 7DPDWWX¶
PDQDNDOD LVWHUL LKUDP OIUDG $GDNDK ZDMLE LVWHUL PHPLQWD
L]LQGDULVXDPLVHEHOXP,KUDP"

-DZDSDQ
<DZDMLE

 6RDODQ
$GDNDK LVWHUL SHUOX PHPLQWD L]LQ VXDPLQ\D \DQJ SHUJL
EHUVDPDVDPD VHNLUDQ\D EHOLDX KHQGDN EHULKUDP VHFDUD
EHUV\DUDW"

-DZDSDQ
7LGDNSHUOX

 6RDODQ
6HRUDQJ SHUHPSXDQ WHODK GLL]LQNDQ ROHK VXDPLQ\D SHUJL
PHQXQDLNDQ +DML WHWDSL VHEHOXP LDQ\D SHUJL VXDPLQ\D
WHODKPHQLQJJDOGXQLD$GDNDKGLDEROHKSHUJLPHQXQDLNDQ
+DMLGDODPPDVD,GGDKPDWLLWX"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK NHUDQD SHUHPSXDQ \DQJ PDVLK GDODP
LGGDK NHPDWLDQ VXDPL WLGDN GLEHQDUNDQ ROHK V\DUD¶
PHQLQJJDONDQUXPDK

 6RDODQ
6HRUDQJSHUHPSXDQ\DQJPDVLKGLGDODPLGGDKWDODTUDML¶H
DGDNDKGLZDMLENDQPHPLQWDL]LQGDULEHNDVVXDPLQ\DXQWXN
PHQXQDLNDQIDUGX+DML"

-DZDSDQ
<DZDMLEPHPLQWDL]LQ

13
 6RDODQ
 $SDNDK KXNXPMHPDDK+DML SHUHPSXDQPHQXQDLNDQ +DML
6XQDW\DQJGLWHPDQLROHKSHUHPSXDQSHUHPSXDQ7KLTDK"

 -DZDSDQ
 7LGDN GLKDUXVNDQ EDJL RUDQJRUDQJ SHUHPSXDQ
PHQXQDLNDQ+DML6XQDWEHUVDPDGHQJDQWHPDQWHPDQ
SHUHPSXDQ\DQJWKLTDKWHWDSL\DQJGLEROHKNDQQ\D
M \DQJZDMLEVDKDMDPHQJLNXW 4DXO
DGDODK EDJL+DML
\DQJ
\ J $VDK  
0HQJLNXW 4DXO0XTDELOXO $VDK
  KDUXV EDJL VHRUDQJ SHUHPSXDQ
PHQXQDLNDQ+DML6XQDW8PUDK6XQDWWDQSDPDKUDP
GHQJDQV\DUDWGLDGDSDWPHPDVWLNDQSHUNDUDSHUNDUD
EHULNXWGLSHQXKLVHPDVDGDODPSHUMDODQDQ+DMLDWDX
8PUDKQ\D

 7LGDNDGDILWQDKWLPEXO
 .HVHODPDWDQGLULWHUMDPLQ
5XMXN
 7XKIDWXO0XKWDM-X]XNPV
 $O)LTKµ$ODO0D]DKLE$O$UED¶DK-X]XNPV
 0DQDVLNXO+DMPV

 6RDODQ
 $SDNDK KXNXP VHRUDQJ LVWHUL \DQJ NHPDWLDQ VXDPLQ\D
GDODP PDVD SHUMDODQDQ EHUVDPD PHQXMX NH 0DNNDK
%ROHKNDKLDWHUXVNH0DNNDKXQWXNPHQJHUMDNDQ+DMLQ\D"

 -DZDSDQ
 -HPDDK +DML \DQJ NHPDWLDQ VXDPLQ\D GDODP
PDVD SHUMDODQDQ NH 0DNNDK DGDODK KDUXV EDJLQ\D
PHQHUXVNDQ NH 0DNNDK XQWXN PHQXQDLNDQ KDMLQ\D
VHNLUDQ\DLDWLGDNEHUXSD\DXQWXNEHUSDWDKEDOLNWHWDSL
MLNDLDGDSDWEHUSDWDKEDOLNPDNDZDMLEGLDWDVQ\DEDOLN
VHPXOD

14
 0$+5$0

 6RDODQ
7HUDQJNDQSHUPDVDODKDQPDKUDPGDODP,EDGDW+DMLEDJL
EDNDO+DMLZDQLWD0DOD\VLD

-DZDSDQ
'DUL VHJL KXNXP PHQJHQDL ZDQLWD \DQJ DNDQ EHOD\DU
PHQXQDLNDQIDUGX+DMLEHUVDPDPDKUDPDGDODKVHSHUWL
EHULNXW

D :DMLEVHVHRUDQJZDQLWDLWXSHUJLPHQXQDLNDQIDUGX
+DMLEHUVDPDVXDPLDWDXPDKUDPQ\D

E -LND WLDGD VXDPL DWDX PDKUDP GLD EROHK SHUJL

EHUVDPDGXDRUDQJ SHUHPSXDQ\DQJWKLTDK \DQJ
GLSHUFD\DLDPDQDKGDQWDDW 0HPDGDLMXJDGHQJDQ
VHRUDQJSHUHPSXDQ\DQJWKLTDK
F +DUXV GLD SHUJL VHRUDQJ GLUL VHNLUDQ\D GL\DNLQL
NHDGDDQ GLULQ\D GDODP SHUMDODQDQ VHODPD
PHQXQDLNDQIDUGX+DMLLWXDPDQGDQVHODPDW

0HPDQGDQJNDQ NHDGDDQ \DQJ DGD VHNDUDQJ EDJL

VHVHRUDQJ EDNDO +DML ZDQLWD 0DOD\VLD LWX 6(%2/(+
%2/(+1<$ SHUJL EHUVDPD VXDPL DWDX PDKUDPQ\D
VDKDMD WLGDN VHODLQQ\D  XQWXN PHQJHODNNDQ GLULQ\D
GDULSDGD GDQNHVXVDKDQ

 6RDODQ
6HRUDQJ SHUHPSXDQ PHQJHUMDNDQ +DML 6XQDW PHQJLNXW
4DXO\DQJ$VDK ZDMLEGLWHPDQLROHKPDKUDPQ\D$GDNDK
EROHKVHNLUDQ\DPDKUDPQ\DLQLEHOXPPXPDL\L]ODJLDWDX
VXGDKPXPDL\L]WHWDSLEDUXEHUXPXUDWDXWDKXQ"

15
 -DZDSDQ
7LGDNKDUXVGLWHPDQLPDKUDPNDQDNNDQDN\DQJEHOXP
PXPDL\L]WHWDSLEROHKGHQJDQV\DUDWUHPDMD  
\DQJEROHKPHQMDJDNHDPDQDQGLULGDQNHOXDUJDQ\D

*DQWL0HQJHUMDNDQ+DML 8SDK+DML+DML%DGDO

 6RDODQ
6HRUDQJ PHQLQJJDO GXQLD VHEHOXP PHQJHUMDNDQ +DML
VHGDQJNDQ SDGD PDVD KD\DWQ\D LD EHUNHPDPSXDQ
DGDNDKZDMLEGLKDMLNDQGDULSDGDKDUWDQ\D"

-DZDSDQ
:DMLE GLKDMLNDQ GDULSDGD KDUWDQ\D VHEHOXP
GLEDKDJLNDQQ\D NHSDGD ZDULVZDULV VDPD DGD LD
EHUZDVLDWDWDXWLGDN

 6RDODQ
 %ROHKNDKJDQWL+DMLEDJLVHRUDQJ\DQJWHODKPDWL"$SDNDK
GDOLOQ\D"

-DZDSDQ
<D EROHK 'DOLOQ\D LDODK KDGLV \DQJ GLULZD\DWNDQ
GDULSDGD%XUDLGDKLDWHODKEHUNDWD

0DNVXGQ\D7HODKGDWDQJVHRUDQJSHUHPSXDQNHSDGD
1DEL VDZ GDQ EHUNDWD 6HVXQJJXKQ\D LEX KDPED
WHODK PHQLQJJDO GXQLD SDGDKDO LD WLGDN PHQJHUMDNDQ
+DML ODJL $GDNDK KDPED PHQJKDMLNDQ XQWXNQ\D"
6DEGD5DVXOXOODKVDZ<DKDMLNDQODKXQWXNQ\D´

16
 6RDODQ
$SDNDK V\DUDWV\DUDW EDJL RUDQJ \DQJ PHQHULPD ZDNLO
XQWXNPHQJHUMDNDQ+DMLRUDQJODLQ\DQJGLZDNLOQ\D"

-DZDSDQ
6\DUDWV\DUDWQ\DVHSHUWLEHULNXW

 2UDQJ \DQJ PHQHULPD EDGDO KDML LWX WHODK SXQ

PHQXQDLNDQIDUGX+DMLEDJLGLULQ\DVHQGLULGHQJDQ
VHPSXUQDQ\D

 +HQGDNODKSHQHULPDEDGDOKDMLPHODNXNDQ+DMLLWX
XQWXNVHRUDQJVDKDMDEDJLVDWXVDWXPXVLP+DML

 ODKHQGDNODKEHULKUDPGL0LTDWRUDQJ\DQJKHQGDN
GLKDMLNDQQ\DDWDXSDGDWHPSDW\DQJVDPDMDXKQ\D
GHQJDQ 0LTDW LWX -LND GLWHQWXNDQ 0LTDWQ\D XQWXN
EHULKUDP KHQGDNODK LD EHULKUDP SDGD 0LTDW \DQJ
GLWHQWXNDQ LWX -LND WLGDN GLWHQWXNDQ PDQDPDQD
0LTDW PDND KDUXV EDJL RUDQJ \DQJ PHQJDPELO
XSDK+DMLLWXEHULKUDPSDGDPDQDPDQD0LTDW\DQJ
GLODOXLQ\D

%DJL SHQGXGXN 0DNNDK VDPD DGD EHUPDVWDXWLQ

DWDX EHUPXTLP \DQJ PHQJDPELO XSDK +DML ZDMLE
LD NHOXDU NH 0LTDW RUDQJ \DQJ GLKDMLNDQQ\D DWDX
EROHK MXJD GLPDQDPDQD 0LTDW \DQJ OHELK KDPSLU
NHSDGDQ\D -LND LD EHULKUDP SDGD 0LTDWQ\D GL
0DNNDKQHVFD\DLDEHUGRVDGDQZDMLELDPHPED\DU
'DP,QLODKTDXO\DQJPXNWDPDGGLVLVL6KHLNK,EQX
+DMDUGDQ6KHLNK5DPOL

3HQGDSDW DO0XKLE DO7DEDU\ DGDODK GLKDUXVNDQ

RUDQJ0DNNDKLWXEHULKUDPGL0DNNDKGHQJDQWLDGD
GLNHQDNDQ'DPGDQWLGDNGLNXUDQJNDQXSDKQ\D

17
  OD KHQGDNODK VHRUDQJ \DQJ FXNXS NHDKOLDQ EDJL
PHQJHUMDNDQ,EDGDW+DMLLWXGHQJDQVHPSXUQDQ\D

 6RDODQ
%DJDLPDQD VHRUDQJ \DQJ X]XU NHUDQD VDNLW \DQJ WLDGD
KDUDSDQVHPEXKDWDXWHUODOXWXDKHQGDNPHQJXSDKRUDQJ
ODLQPHQJHUMDNDQ+DMLEDJLGLULQ\D"

-DZDSDQ
&DUDQ\DDGDODKVHSHUWLEHULNXW

 +HQGDNODKLDPHQGDSDWVHRUDQJ\DQJFXNXSV\DUDW
EDJLPHQHULPDXSDKPHQJHUMDNDQ+DMLXQWXNQ\D

 0HQJXSDKNDQNHSDGDRUDQJLWXXQWXNPHQJHUMDNDQ
+DML EDJL GLULQ\D GHQJDQ LMDE GDQ TDEXO VHSHUWL
EHULNXW ³$NX PHQJXSDKNDQ DNDQ GLNDX XQWXN
PHQJHUMDNDQIDUGX+DMLEDJLGLULNX´

-DZDERUDQJ\DQJPHQHULPDXSDKVHSHUWLEHULNXW

³$NX WHULPD XSDK XQWXN PHQJHUMDNDQ IDUGX +DML

EDJL GLULPX´ \DQJ OHELK EDLN GLODNXNDQ ODID] LMDE
GDQTDEXOLQLGHQJDQFDUDMX¶DODKVHSHUWLLDEHUNDWD
³$NX PHOHWDNNDQ WDQJJXQJDQ GL DWDV ]LPPDKPX
EDJLPHQJKDVLONDQ+DMLEDJLGLULNX´

-DZDESHQHULPD
³$NXWHULPD´

 0HQJXSDKNDQ RUDQJ ODLQ XQWXN PHQJHUMDNDQ +DML

LWXEROHKGLODNXNDQGHQJDQXSDK\DQJGLSHUVHWXMXL
ROHKVLSHQHULPDXSDKDWDXGHQJDQFDUDVXNDUHOD

18
 6RDODQ
6HRUDQJ SHUHPSXDQ \DQJ PHQJDODPL NHFHGHUDDQ WXODQJ
EHODNDQJ EHOLDX VXGDK PHQMDODQL SHPEHGDKDQ  WHODK
PHQJXSDK VHVHRUDQJ XQWXN PHQJKDMLNDQQ\D SDGD WDKXQ
+  VHGDQJNDQ EHOLDX EROHK EHUMDODQ ZDODXSXQ WLGDN
EHUDSDNXDWNHUDQDRUDQJWHUVHEXWPHPEHULWDKXQ\DEROHK
PHQJKDMLNDQ RUDQJ \DQJ PDVLK KLGXS GHQJDQ V\DUDW LD
PHQJKLGDSSHQ\DNLW2OHKNHUDQDSHUNDUDLQLWHODKEHUODNX
DGDNDKVDK+DML%DGDOQ\D"

-DZDSDQ
7LGDNVDK+DML%DGDOQ\DLWXNHUDQDLDEXNDQGDODPVDNLW
\DQJSXWXVDVDGDULSDGDEDLNGDQLDPDVLKPHPSXQ\DL
LVWLWR¶DKXQWXNPHQJHUMDNDQ+DMLEDJLGLULQ\DGDQZDMLE
DWDV RUDQJ \DQJ PHQJKDMLNDQQ\D PHPED\DU EDOLN
ZDQJWHUVHEXWNHUDQDWLGDNVDKLMDUDKQ\DGDQ+DMLLWX
MDWXKEDJLGLULRUDQJ\DQJPHQJDPELOXSDK

 6RDODQ
$GDNDK GLEHUL SDKDOD EDJL RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
XQWXNVLPDWL"

-DZDSDQ
<DEDJL\DQJPHQJHUMDNDQ+DMLLWXMXJDPHQGDSDWSDKDOD
0HQJLNXW
 KDGLV \DQJ GLULZD\DWNDQ ROHK DO'DUXTXWQL
5DKLPDKXOODKEHUEXQ\L

0DNVXGQ\D ³6HVLDSD \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN

EDSDQ\D DWDX LEXQ\D PDND VHVXQJJXKQ\D LD WHODK
PHQ\HPSXUQDNDQ +DML XQWXNQ\D GDQ EDJLQ\D SDKDOD
VHSXOXKNDOL+DML´

19
 'DQGLULZD\DWNDQGDULSDGD,EQLµ$EEDVUDEDKDZDVDQ\D
1DELVDZEHUVDEGD

0DNVXGQ\D ³6HVLDSD \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN

VHVHRUDQJ\DQJPDWLQHVFD\DGLWXOLVEDJLRUDQJ\DQJ
PDWL LWX SDKDOD VDWX +DML GDQ EDJL \DQJ PHQJHUMD
NDQQ\DSXODSDKDODQ\DWXMXKNDOL´

 6RDODQ
%ROHKNDKRUDQJSHUHPSXDQPHQJHUMDNDQ+DMLXQWXNRUDQJ
OHODNL \DQJ WHODK PDWL DWDX VHEDOLNQ\D VHUWD WHUDQJNDQ
GDOLOQ\D"

-DZDSDQ
<DEROHKGDOLOQ\DLDODKKDGLVGDULSDGD,EQLµ$EEDVUD
GLDEHUNDWD

0DNVXGQ\D ³%DKDZD VHRUDQJ SHUHPSXDQ GDUL NDXP

.KDV¶DP WHODK EHUNDWD<D 5DVXOXOODK VHVXQJJXKQ\D
$OODKWHODKPHPIDUGXNDQ+DMLNHDWDVKDPED1\DVD\D
GDSDWL EDSD VD\D WHUODOX WXD WLGDN GDSDW GXGXN DWDV
NHQGHUDDQ$GDNDKVD\DEROHKPHQJKDMLNDQQ\D"

-DZDE5DVXOXOODKVDZ³<D´

20
 %HUODNX \DQJ GHPLNLDQ LWX GDODP PDVD +DML :DGD¶
WDKXQ+LMUDK 

 6RDODQ
$GDNDKVDK+DML%DGDORUDQJ\DQJGLXSDK+DMLQ\DVHPDVD
EHUQLDWGLVHEXWNDQQDPDVDKDMDWDQSD³ELQ³Q\D"

-DZDSDQ
6DK+DMLQ\DVHODJLGLQLDWNDQ+DMLLWXXQWXNRUDQJ\DQJ
GLWHQWXNDQ

 6RDODQ
6HRUDQJ LWX WHODK PHQXQDLNDQ µ8PUDK WHWDSL EHOXP
PHQXQDLNDQ +DML DGDNDK GLEROHKNDQ LD PHQXQDLNDQ
µ8PUDKXQWXNRUDQJODLQ"

-DZDSDQ%ROHK

5XMXN.LWDE$O8PPHGLVLODPDMX]XNPXNDVXUDW

6RDODQ
$GDNDK GLV\DUDWNDQ L]LQ XQWXN PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML
EDJLLEXEDSD\DQJX]XU\DQJWLDGDKDUDSDQVHPEXKDWDX
WXD\DQJWLGDNEHUGD\DDWDX\DQJWHODKPHQLQJJDOGXQLD"

-DZDSDQ
0DVDODK L]LQ XQWXN PHQJHUMDNDQ +DML EDJL LEXEDSD
DGDODKVHSHUWLEHULNXW

 -LNDLEXEDSDLWXX]XU\DQJWLDGDKDUDSDQVHPEXK
DWDX WXD \DQJ WLDGD EHUXSD\D EDJL PHQJHUMDNDQ
+DMLPDNDGLV\DUDWNDQL]LQQ\D

 -LND LEXEDSD LWX PHQLQJJDO GXQLD GDQ WHODK

PHQJHUMDNDQ +DML )DUGX GLV\DUDWNDQ ZDVLDWQ\D
PHQJLNXWSHQGDSDW\DQJDO$VDK \DQJNXDW 

21
  -LNDLEXEDSDLWXWHODKPHQLQJJDOGXQLDGDQEHOXP
PHQJHUMDNDQ+DMLIDUGXWLDGDGLV\DUDWNDQL]LQQ\D
5XMXN$O0DMPX¶MX]X¶PXNDVXUDW 0DQDVLNXO+DMPXNDVXUDW


6RDODQ
6HRUDQJDQDNKHQGDNPHPEXDW+DML%DGDOEDSDQ\D\DQJ
VDNLWOXPSXK\DQJWHODKWLDGDKDUDSDQVHPEXK:DMLENDK
LDPHPLQWDL]LQGDULEDSDQ\DWHUOHELKGDKXOX"

-DZDSDQ
<D ZDMLE LD PHQGDSDW L]LQ GDULSDGD EDSDQ\D WHUOHELK
GDKXOX

6RDODQ
%ROHKNDKVHRUDQJEDSDLEXWRORQJPHQJHUMDNDQ8PUDK
DQDNQ\D\DQJVHGDQJVDNLWGLKRVSLWDOGDQGLDWHODKEHUQLDW
,KUDP+DML7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
7LGDNEROHKGLDGLNHKHQGDNLPHQ\HPSXUQDNDQVHQGLUL
7DZDI  8PUDK GDQ 6D¶LHQ\D GHQJDQ PHQJJXQDNDQ
XVXQJDQ DWDX NHUHWD VRURQJ DWDX PHQXQJJX
NHDGDDQQ\D VLKDW DWDX EROHK MXJD LD EHUQLDW +DML
4LUDQ DSDELOD KHQGDNNH$UDIDKNDODX GLDEHOXP
PHODNXNDQ 7DZDI

6RDODQ
'L DWDV QDPD VLDSDNDK 'DP 8SDK +DML GLODNVDQDNDQ"
$GDNDK GLQDPDNDQ GHQJDQ QDPD RUDQJ \DQJ PHQJXSDK
DWDXRUDQJ\DQJPHQJDPELOXSDK"

-DZDSDQ
%D\DUDQ 'DP GLEXDW GL DWDV QDPD RUDQJ \DQJ
PHQJDPELOXSDK RUDQJ\DQJPHQJHUMDNDQQ\D 

22
6RDODQ
$SDNDKKXNXPPHPED\DU8SDK+DMLPHODOXLFHNDWDXNDG
NUHGLW"

-DZDSDQ
'LKDUXVNDQPHPED\DU8SDK+DMLWHUVHEXWGHQJDQFHN
DWDXNDGNUHGLW GHQJDQNHUHGKDDQNHGXDGXD EHODK
SLKDN

6RDODQ
$SDNDKKXNXPVHRUDQJ\DQJWHODKEHUQLDW,KUDP+DMLEDJL
GLULQ\D GDQ VHEHOXP PHQJHUMDNDQ UXNXQ +DML \DQJ ODLQ
EHOLDX PHQJXEDK SXOD QLDWQ\D NHSDGD PHQJHUMDNDQ +DML
XQWXNRUDQJODLQVHEDJDL%DGDO+DML"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK NHUDQD LD WHODK EHUQLDW ,KUDP XQWXN
GLULQ\D

6RDODQ
$GDNDKSHUOXEDJLRUDQJ\DQJPHQJDPELO8SDK+DMLEHUQLDW
PDQGLVXQDW,KUDPNKXVXVXQWXN3HQJXSDK+DML"

-DZDSDQ
2UDQJ \DQJ PHQJDPELO 8SDK +DML WLGDN SHUOX EHUQLDW
PDQGLVXQDW,KUDPNKXVXVXQWXNSHQJXSDK+DML

6RDODQ
 $GDNDKEROHKVHVHRUDQJLWXPHQJHUMDNDQ8SDK+DMLOHELK
GDULVHRUDQJ"

-DZDSDQ
0HQJHUMDNDQ +DML GLEROHKNDQ XQWXN VHRUDQJ VDKDMD
EDJL VDWX PXVLP +DML DGDSXQ PHQHULPD 8SDK +DML
OHELKGDULVHRUDQJXQWXNGLVHUDKNDQNHSDGDRUDQJODLQ
EDJLPHODNVDQDNDQQ\DDGDODKGLKDUXVNDQ

23
6RDODQ
$GDNDKZDMLEVHVHRUDQJ\DQJWHODKVHPEXKGDULVDNLW
OXPSXKPHQJHUMDNDQVHPXOD +DMLQ\D VHGDQJNDQ VHZDNWX
VDNLWQ\DLDWHODKPHQJXSDKRUDQJODLQPHQJHUMDNDQ+DML
XQWXNQ\D"

-DZDSDQ
-HPDDK+DML\DQJWHODKPHQJXSDKKDMLQ\DGLZDNWXLD
PHQJDODPLVDNLWOXPSXKGDQDSDELODLDVHPEXKGDUL
SHQ\DNLWQ\DLWXLDZDMLEPHPEXDWVHPXODKDMLQ\DLWX
MLNDEHUNHPDPSXDQ

6RDODQ
$GDNDKGLEROHKNDQVHVHRUDQJ\DQJVXGDKPHQJHUMDNDQ
+DML VHZDNWX EHOXP EDOLJK PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN RUDQJ
ODLQVHOHSDVLDEDOLJK"

-DZDSDQ
7LGDNEROHKNHUDQDLDEHOXPPHQXQDLNDQ+DML)DUGX
EDJLGLULQ\D

 6RDODQ
0DQD\DQJOHELKDIGDOEDJLVHRUDQJ\DQJPHPEXDW%DGDO
+DML7DPDWWX¶QLDW8PUDKXQWXNGLULQ\DGDKXOXDWDXRUDQJ
GLEDGDONDQ"

-DZDSDQ
$IGDOEDJLQ\DXQWXNPHQLDWNDQ8PUDKEDJLRUDQJ\DQJ
GLEDGDONDQNHUDQDGLDPHQJDPELOWDQJJXQJMDZDEGDQ
DPDQDKGDKXOXNDQ\DQJZDMLEGDUL\DQJVXQDW

24
 +DML1D]DU

 6RDODQ
%ROHKNDKGLEDGDONDQ+DML1D]DUEDJLVHVHRUDQJ\DQJWHODK
PDWL"

-DZDSDQ
%ROHK GDOLOQ\D LDODK KDGLWK \DQJ GLULZD\DWNDQ ROHK
$O%XNKDUL GDQ 0XVOLP GDULSDGD LEQL µ$EEDV UD GLD
EHUNDWD

oleh Bukhari dan Muslim daripada Ibnu Abbas ra dia

berkata:

0DNVXGQ\D 6HRUDQJ SHUHPSXDQ GDUL -XKDLQDK WHODK

GDWDQJ PHQJDGDS 5DVXOXOODK VDZ GDQ EHUNDWD
³%DKDZD LEX KDPED WHODK EHUQD]DU PHQXQDLNDQ +DML
GDQGLDWLGDNPHQXQDLNDQQ\DKLQJJDGLDPDWLDGDNDK
KDPED SHUOX PHQJHUMDNDQ +DML XQWXNQ\D" 6DEGD
5DVXOXOODK VDZ ³<D KHQGDNODK NDPX NHUMDNDQ +DML
XQWXNQ\DDGDNDKNDPXPHQJHWDKXLEDKDZDMLNDLEXPX
EHUKXWDQJ EXNDQNDK NDPX \DQJ PHPED\DUNDQQ\D
7XQDLNDQODKKDNKDN$OODKNHUDQDKDN$OODKOHELKXWDPD
GLWXQDLNDQ´

 6RDODQ
6HRUDQJEHUQD]DUKHQGDNPHQXQDLNDQ+DMLSDGDKDOLDEHOXP
PHQ\HPSXUQDNDQ+DML)DUGXQ\D$GDNDKGHQJDQPHPEXDW

25
 +DMLNDOLSHUWDPDLWXJXJXU+DML)DUGXGDQQD]DUQ\D"

-DZDSDQ
+DML \DQJ GLWXQDLNDQQ\D LWX MDWXK +DML )DUGXQ\D GDQ
ZDMLENHDWDVQ\DPHQJHUMDNDQ+DML1D]DUQ\DGLWDKXQ
\DQJODLQ

 6RDODQ
6HRUDQJ \DQJ EHOXP PHQXQDLNDQ +DML EHUQD]DU XQWXN
PHQJHUMDNDQ +DML VHNLUDQ\D GDSDW VHVXDWX KDMDW GDQ
WLGDN GLWHQWXNDQ WDKXQQ\D $SDELOD KDMDWQ\D GLSHUROHKL
EHOXPVHPSDWPHQXQDLNDQ+DMLLDWHODKPHQLQJJDOGXQLD
%DJDLPDQDNDKFDUDZDULVQ\DKHQGDNPHQJKDMLNDQQ\D"

-DZDSDQ
:DMLENHDWDVZDULVQ\DPHQJXSDKNHGXDQ\DLDLWX+DML
)DUGXGDQ+DML1D]DUVHFDUDWHUWLE LDLWX+DML)DUGXGDKXOX
NHPXGLDQ+DML1D]DU GDULKDUWDSHQLQJJDODQQ\D

 6RDODQ
$SDNDK KXNXP VHRUDQJ EHUQD]DU KHQGDN PHQXQDLNDQ
+DML SDGD ³WDKXQ LQL´ SDGDKDO LD EHOXP PHQXQDLNDQ +DML
)DUGXQ\D"

-DZDSDQ
6HRUDQJ\DQJEHOXPPHQXQDLNDQ)DUGX+DMLEHUQD]DU
XQWXNPHQJHUMDNDQSDGD³WDKXQLQL´VHSHUWLNDWDQ\D

³.HUDQD$OODK ZDMLE GL DWDVNX PHQJHUMDNDQ +DML SDGD

WDKXQ LQL´ PDND MDGLODK WXQWXWDQ PHQJHUMDNDQ )DUGX
+DMLLWXVDWXWXQWXWDQ\DQJZDMLEGLVHJHUDNDQ´

$SDELODLDPHQ\HPSXUQDNDQ+DMLLWXJXJXUODKWXQWXWDQ
NHGXDGXD )DUGX+DMLGDQ1D]DU )DUGX+DMLLWXJXJXU
GHQJDQ SHQ\HPSXUQDDQQ\D GDQ 1D]DU LWX JXJXU
GHQJDQSHQ\HJHUDDQQ\D

26
 7HUVHEXWGLGDODPDO%DKMDK

0DNVXGQ\D $GDODK GLKXNXPNDQ PHPDGDL WHUWXQDL 

IDUGX PHQJHUMDNDQ +DML VHEDJDL UXNXQ ,VODP DSDELOD
GLWXQDLNDQ+DMLGDQ8PUDK\DQJGLQD]DUNDQSDGDWDKXQ
LQL

 6RDODQ
6HRUDQJMHPDDK+DMLWHODKEHUMDQMLVHUWDEHUQD]DUNHSDGD
$OODKEDKDZDLDDNDQPHQXQDLNDQLEDGDW+DMLSDGDVHWLDS
WDKXQGLVHEDENDQEHUODNXQ\DVHVXDWXNHX]XUDQSDGDQ\D
WLGDN PHQJL]LQNDQ EHOLDX PHQJHUMDNDQ +DML SDGD VHWLDS
WDKXQ$GDNDKEHUGRVDDWDXWLGDN"

-DZDSDQ
'L DWDV VHEDEVHEDE NHX]XUDQ VHKLQJJD EHOLDX JDJDO
PHQXQDLNDQLEDGDW+DMLVHWLDSWDKXQVHSHUWLPDQD\DQJ
WHODKGLQD]DUNDQQ\DEHOLDXGLNHQDNDQNDIDUDWQD]DU

 6RDODQ
6HRUDQJEHUQD]DUVHNLUDQ\DPHQGDSDWVHVXDWXLDKHQGDN
PHPEDZD DQDNQ\D PHQXQDLNDQ IDUGX +DML 6HWHODK
PHQGDSDWDSD\DQJGLKDMDWNDQQ\DLWXDQDNQ\DSXODWLGDN
PDKX SHUJL EHUVDPDQ\D $GDNDK GHQJDQ NHHQJJDQDQ
DQDNQ\DLWXPDNDJXJXUODKNHZDMLSDQDWDVQD]DUQ\DLWX"

-DZDSDQ
7LGDNJXJXUQD]DUQ\D WLGDNOHSDVQD]DU 

 6RDODQ
6HOHSDV PHQJHUMDNDQ 8PUDK VHRUDQJ MHPDDK +DML \DQJ
MDWXKVDNLWGDQEHUQD]DUVHNLUDQ\DVHPEXKEHOLDXKHQGDN

27
 PHQJHUMDNDQ 8PUDK 6HOHSDV VHPEXK GDQ SDGD ZDNWX
EHUDQJNDWNH$UDIDKEHOLDXWHODKEHUQLDW+DML4LUDQ$GDNDK
WHUWXQDLQD]DUQ\DGHQJDQPHQJHUMDNDQ+DML4LUDQLWX"

-DZDSDQ
<DWHUWXQDLQD]DUQ\DNHUDQDLDWHODKPHQXQDLNDQ8PUDK
)DUGX GHQJDQ V\DUDW LD KHQGDNODK EHUQLDW 8PUDK
1D]DU VHPDVD EHUQLDW LKUDP &RQWRKQ\D ³6DKDMD DNX
EHULKUDP+DMLGDQ8PUDK1D]DUNHUDQD$OODK7D¶DOD´

 6RDODQ
$GDNDKZDMLEGLWXQDLNDQ1D]DUMLNDVHVHRUDQJSHUHPSXDQ
LWXEHUQD]DUXQWXNEHUFXNXUKLQJJDPHQMDGLERWDNVHPDVD
EHUWDKDOOXO"

-DZDSDQ
%HUFXNXUEDJLRUDQJSHUHPSXDQXQWXN 7DKDOOXO+DML
DWDX 8PUDK KXNXPQ\D DGDODKPDNUXKPDODK
VHWHQJDKXODPD¶PHQJKXNXP GHQJDQKDUDPNHUDQD
PHQ\HUXSDLRUDQJOHODNL

7HUVHEXW GL GDODP ,¶DQDWXW 7DOLELQ MX]XN  PXND VXUDW



28
0DNVXGQ\D 3HUNDWDDQQ\D SHUHPSXDQ EHUJXQWLQJ 
\DNQL VHPXD SHUHPSXDQ WHUPDVXNODK NDQDNNDQDN
SHUHPSXDQ \DQJ NHFLO GDQ RUDQJ NKXQVD GDQ
SHUNDWDDQQ\DEHUJXQWLQJOHELKDXODGDULSDGDEHUFXNXU
LDODK NHUDQD KDGLWK \DQJ GLULZD\DWNDQ ROHK $EX
'DXG GHQJDQ 6DQDG \DQJ +DVDQ \DQJ EHUPDNVXG
³7LDGD GLWXQWXW NH DWDV RUDQJ SHUHPSXDQ EHUFXNXU
EDKNDQ \DQJ GLWXQWXW NH DWDV RUDQJ SHUHPSXDQ
LDODK EHUJXQWLQJ %HUNDWD DO.KDWLE GL GDODP NLWDE
³0XJKQLQ\D´ 7LDGD GLSHULQWDK RUDQJ SHUHPSXDQ
EHUFXNXUNHUDQDWHODKGLLMPDNNDQROHKXODPD¶EDKNDQ
GLPDNUXKNDQEDJLQ\DEHUFXNXULWXPHQJLNXWTDXO\DQJ
DVDK VHEDJDLPDQD GL GDODP DO0DMPX¶ GDQ VHWHQJDK
XODPD¶PHQJDWDNDQKDUDPNHUDQDEHUFXNXULWXDGDODK
µDLEEDJLSHUHPSXDQ\DQJPHQ\HUXSDLSHUEXDWDQRUDQJ
OHODNL,PDPDO$]UD¶LHOHELKFRQGRQJNHSDGDSHQGDSDW
\DQJ PHQJDWDNDQ KDUDP LWX LDLWX NHSDGD SHUHPSXDQ
\DQJ EHUVXDPL GDQ SHUHPSXDQ KDPED \DQJ GLPLOLNL
VHNLUDNLUDWLDGDPHQGDSDWL]LQGDULSDGDVXDPLQ\DDWDX
WXDQQ\D EHUWDKDOOXOGHQJDQEHUFXNXULWX 

'DULNHQ\DWDDQLQLQ\DWDODKEDKDZDEHUWDKDOOXOGHQJDQ
EHUFXNXU EDJL RUDQJ SHUHPSXDQ KXNXPQ\D DGDODK
PDNUXK VHNXUDQJNXUDQJQ\D GDQ EROHK MDGL KDUDP
MLNDGLDVHRUDQJLVWHULDWDXKDPED\DQJWLDGDPHQGDSDW
NHEHQDUDQGDULSDGDVXDPLQ\DDWDXWXDQQ\D2OHK\DQJ
GHPLNLDQ MLNDODX EHUWDKDOOXO GHQJDQ EHUFXNXU EDJL
RUDQJ SHUHPSXDQ GLKXNXPNDQ PDNUXKKDUDP PDND
EDJDLPDQD SXOD KXNXPQ\D MLND SHUHPSXDQ EHUQD]DU
XQWXN EHUEXDW GHPLNLDQ" 'L GDODP NLWDENLWDE )HTDK
EHUQD]DUGHQJDQVXDWX\DQJKDUDP DWDX
\DQJPDNVLDWWLDGDODKVDK WLDGDMDGL 1D]DULWXEHJLWX
MXJDGHQJDQ\DQJPDNUXK7HUVHEXWNHWHUDQJDQQ\DGL
GDODP,¶DQDWXW7DOLELQ-X]XNPXNDVXUDW

29
 %HUPDNVXG .DWDQ\D WLGDN WHUPDVXN GDODP HUWL NDWD
4XUEDK DPDODQ \DQJ PHQJKDPSLUNDQ GLUL NHSDGD
$OODK  LDODK PDNVLDW \DNQL EHUHUWL GHQJDQ SHUNDWDDQ
$O4XUEDKGLVLWXVHVXDWXPDNVLDW0DNDWLDGDODKMDGL
VDK QD]DUQ\D NHUDQD KDGLV 1DEL \DQJ EHUPDNVXG
³7LDGD1D]DUGDODPSHUNDUDPDNVLDW´

 6RDODQ
$SDNDKKXNXPEHUQLDW8PUDK1D]DUGDQEDJDLPDQDODID]
QLDWQ\D"

-DZDSDQ
+XNXPQ\DZDMLEGDQODID]QLDWQ\DVHSHUWL³6DKDMDDNX
PHQJHUMDNDQ 8PUDK 1D]DU GDQ EHULKUDP GHQJDQQ\D
NHUDQD$OODK´

 3HUVHGLDDQ0HQXQDLNDQ+DML

 6RDODQ
$SDNDK SHUVHGLDDQ \DQJ KDUXV GLODNXNDQ ROHK RUDQJ
RUDQJ,VODP\DQJKHQGDNPHQXQDLNDQIDUGX+DML"$GDNDK
ZDQJ SHUEHODQMDDQ \DQJ FXNXS PHQMDGL PDWODPDW \DQJ
WHUSHQWLQJ GHQJDQ WLGDN PHQJDPELO SHUKDWLDQ WHUKDGDS
SHUNDUDSHUNDUD \DQJ ODLQ VHSHUWL VRODW ZDMLE +DML UXNXQ
+DML FDUDFDUD PHQJHUMDNDQ +DML GDQ ODLQODLQ \DQJ DGD
KXEXQJDQGHQJDQQ\D"

-DZDSDQ
6HODLQ GDUL :DQJ 3HUEHODQMDDQ +DML NHVLKDWDQ GDQ
EHNDODQ \DQJ FXNXS -HPDDK +DML MXJD PHVWLODK

30
 PHQ\LDSNDQ GLUL GHQJDQ LOPX SHQJHWDKXDQ PHQJHQDL
FDUDFDUD KHQGDN PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML LWX
PHUDQJNXPL UXNXQUXNXQ ZDMLEZDMLE VXQDWVXQDW
VDKEDWDOKDUDPGDQVHEDJDLQ\D

 6RDODQ
$GDNDK ZDQJ SHUEHODQMDDQ PHQXQDLNDQ ,EDGDW +DML
VHVHRUDQJLVWHULZDMLEGLWDQJJXQJROHKVXDPL"

-DZDSDQ
:DQJ 3HUEHODQMDDQ +DML VHVHRUDQJ LVWHUL WLGDN ZDMLE
GLWDQJJXQJROHKVXDPLNHUDQDLDWLGDNWHUPDVXNGDODP
QDINDK \DQJ ZDMLE DWDV VXDPL WHUKDGDS LVWHUL :DODX
EDJDLPDQDSXQ VXQDW VHRUDQJ VXDPL PHPELD\DL +DML
LVWHULQ\D

 5XNXQ:DMLE+DML

 6RDODQ
7HUDQJNDQGHQJDQMHODVQ\DDSDPDNVXG

L 5XNXQ+DML
LL :DMLE+DML

$GDNDK PHQMDGL VDWX NHVDODKDQ NHSDGD -HPDDK +DML

VHNLUDQ\D PHQLQJJDONDQ VDODK VDWX GDULSDGD SHUNDUD
SHUNDUD WHUVHEXW GDQ DQGDLQ\D EHUODNX \DQJ GHPLNLDQ LWX
VDPDDGDVHFDUD VHGDU DWDXWLGDNDGDNDKVDK+DMLQ\D
LWX"

-DZDSDQ
L 5XNXQ +DML LDODK SHNHUMDDQ DVDV \DQJ ZDMLE
GLODNXNDQ ROHK VHWLDS RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ
+DML VHNLUDQ\D VDODK VDWX GDULSDGD UXNXQ +DML LWX
WLGDN GLNHUMDNDQ VDPD DGD VHQJDMD DWDX WHUOXSD
PDND,EDGDW+DMLQ\DWLGDNVDK

31
 LL :DMLE+DMLPDNVXGQ\DLDODKSHUNDUDDWDXSHNHUMDDQ
\DQJ ZDMLE GLODNXNDQ NHWLND PHQJHUMDNDQ LEDGDW
WHUVHEXW-LNDWLGDNGLNHUMDNDQVDODKVDWXGDULSDGD
SHUNDUDSHUNDUD ZDMLE +DML LWX PDND +DMLQ\D WHWDS
VDK WHWDSL ZDMLE NH DWDVQ\D 'DP GHQJDQ V\DUDW
V\DUDWQ\DVHUWDEHUGRVDMLNDGLWLQJJDONDQQ\D\DQJ
ZDMLELWXGHQJDQVHQJDMD

 &DUDFDUDPHQJHUMDNDQ+DML

 6RDODQ
%DJDLPDQDFDUDFDUDPHQJHUMDNDQLEDGDW+DML"

-DZDSDQ
&DUDFDUDPHQJHUMDNDQLEDGDW+DMLDGD

3HUWDPD &DUDOIUDG
.HGXD  &DUD7DPDWWX¶
.HWLJD  &DUD4LUDQ

 6RDODQ
$SDNDK\DQJGLPDNVXGNDQGHQJDQ+DMLOIUDG"

-DZDSDQ
ODLWXEHUQLDW+DMLVDKDMDSDGDEXODQEXODQ+DMLGHQJDQ
QLDW +DML GDQ PHODNVDQDNDQ VHPXD DPDO LEDGDW \DQJ
EHUNDLWDQGHQJDQ+DML8PUDKSXODEROHKODKGLODNXNDQ
VHWHODKVHOHVDLPHODNVDQDNDQ+DML

 6RDODQ
 $SDNDK\DQJGLPDNVXGNDQGHQJDQ+DML7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
ODLWX EHUQLDW 8PUDK SDGD EXODQEXODQ +DML GDQ
PHQXQDLNDQVHPXDDPDOLEDGDW\DQJEHUNDLWDQGHQJDQ
8PUDK$SDELODWLEDZDNWX+DMLSDGDWDKXQ\DQJVDPD

32
 LDDNDQEHULKUDP+DMLSXODGDQPHQXQDLNDQDPDOLEDGDW
\DQJEHUNDLWDQGHQJDQ+DML

 6RDODQ
$SDNDK\DQJGLPDNVXGNDQGHQJDQ+DML4LUDQ"

-DZDSDQ
ODLWXEHUQLDW+DMLGDQ8PUDKVHUHQWDNSDGDEXODQEXODQ
+DML NHPXGLDQ PHQXQDLNDQ VHPXD DPDO LEDGDW \DQJ
EHUNDLWDQGHQJDQ+DML8PUDKSXODGLNLUDWHODKVHOHVDL
DSDELODVHOHVDLPHQXQDLNDQKDML

 6RDODQ
6HRUDQJPHPEXDW8PUDKGDODPEXODQEXODQ+DMLNHPXGLDQ
LDNHOXDUVHPXODNH0LTDWXQWXNEHULKUDP+DMLVHSHUWLNH%LU
$OL GL 0DGLQDK$GDNDK +DML FDUD LQL GLNDWDNDQ +DML OIUDG
DWDX7DPDWWX¶GDQDGDNDKGLZDMLENDQ'DP"

-DZDSDQ
&DUD LQL GLQDPDNDQ +DML 7DPDWWX¶ WHWDSL WLGDN ZDMLE
GL DWDVQ\D PHPED\DU 'DP NHUDQD LD EHUQLDW ,KUDP GL
0LTDW%LU$OL

 6RDODQ
0HQJDSDRUDQJ\DQJPHQJHUMDNDQ+DML7DPDWWX¶GLNHQDNDQ
'DP"

-DZDSDQ
2UDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX¶ GLNHQDNDQ
'DPNHUDQDLDQ\DPHQJHUMDNDQ8PUDKGDQ+DMLGDODP
EXODQEXODQ +DML SDGD WDKXQ \DQJ VDPD 'LNDWDNDQ
MXJD NHUDQD LD EHUWDPDWWX¶ EHUVHGDSVHGDS GHQJDQ
PHQDQJJDONDQ ,KUDP VHWHODK EHULKUDP  GDODP EXODQ
EXODQ+DMLGDQWLGDNNHOXDUNH0LTDWQ\DDWDXNHVXDWX
WHPSDW\DQJMDUDNQ\DVHNXUDQJNXUDQJQ\DPDUKDODK
GDUL7DQDK+DUDPLWXXQWXNEHUQLDW,KUDP+DML

33
 6RDODQ
$SDNDK V\DUDWV\DUDW GLNHQDNDQ 'DP EDJL RUDQJ \DQJ
PHQJHUMDNDQ+DML7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
6\DUDWV\DUDWQ\DVHSHUWLEHULNXW

 ODEXNDQGDULSDGDSHQGXGXN0DNNDK

 OD WLQJJDO GL WHPSDW \DQJ MDXKQ\D GXD PDUKDODK

DWDXOHELKGDUL7DQDK+DUDP

 OD PHQJHUMDNDQ +DML GDQ 8PUDK GDODP EXODQ

EXODQ+DMLSDGDWDKXQ\DQJVDPD

 ODWLGDNEHUQLDW,KUDP+DMLGL0LTDWEDJLSHQGXGXN
QHJHULQ\DDWDXEDJLSHQGXGXNGDULDUDKPDQDGLD
GDWDQJPDVXNNH7DQDK+DUDPXQWXNPHQJHUMDNDQ
+DML

 OD WLGDN EHUQLDW ,KUDP +DML GDUL WHPSDW \DQJ

MDUDNQ\DPDUKDODKDWDXOHELKGDUL7DQDK+DUDP

 6RDODQ
6HWHQJDK RUDQJ EHUNDWD DGD GL DQWDUD RUDQJ \DQJ
PHQJHUMDNDQ+DML7DPDWWXµWLGDNGLNHQDNDQ'DPDGDNDK
LQLEHQDUGDQEDJDLPDQD"

-DZDSDQ
%HQDU DGD GL DQWDUD RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
7DPDWWX¶WLGDNGLNHQDNDQ'DPVHNLUDQ\DLDPHPSXQ\DL
VDODKVDWXGDULNHDGDDQEHULNXW

 'LDDGDODKSHQGXGXN7DQDK+DUDP

34
  'LD WLQJJDO GL WHPSDW \DQJ MDXKQ\D WLGDN VDPSDL
PDUKDODK GDUL 7DQDK+DUDP NLORPHWHU 

 'LD NHOXDU VHPXOD NH 0LTDW XQWXN EHUQLDW ,KUDP

+DML
 'LD NHOXDU NHSDGD  PDUKDODK GDUL 7DQDK +DUDP
DWDX OHELK XQWXN EHUQLDW +DML GL VDQD NHPXGLDQ
EDUXPDVXN0DNNDKXQWXNPHQJHUMDNDQ+DML

 'LD EHUQLDW LKUDP PHQJHUMDNDQ XPUDK EXNDQ

GDODP EXODQ KDML GDQ VHOHVDL XPUDKQ\D GDODP
EXODQKDMLVHUWDWLQJJDOGL0DNNDKVHKLQJJDVHOHVDL
PHQJHUMDNDQKDML

 6RDODQ
%LODNDKPDVD\DQJVHVXDLPHODNVDQDNDQ'DP7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
'DP7DPDWWX¶LWXEROHKGLODNVDQDNDQ SDGDELODELOD
PDVDVHOHSDV7DKDOOXO8PUDK<DQJ DIGKDOQ\DSDGD
+DUL1DKDU +DUL5D\D+DML 7LGDNKDUXVGLODNXNDQ
VHEHOXP 7DKDOOXO GDULSDGD 8PUDK GDQ KHQGDNODK
SHQ\HPEHOLKDQLWXGLODNXNDQGL7DQDK+DUDP

6RDODQ
0HQJDSD RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ GLNHQDNDQ
'DP"

-DZDSDQ
6HEDEQ\D LDODK LD PHQGDSDW NHOHELKDQ GDQ
NHVHQDQJDQGDULVHJLDPDODQDPDODQ+DMLGDQ8PUDK
LDLWXKDQ\DGLNHUMDNDQVHNDOLEHUVHUHQWDNLDLWXGHQJDQ
7DZDI \DQJ VDWX 6D LH \DQJ VDWX EHUFXNXU DWDX
EHUJXQWLQJ\DQJVDWXGDQMXJD0LTDWQ\DSXQVDWX

35
6RDODQ
$SDNDKSXODV\DUDWV\DUDWGLNHQDNDQ'DPEDJLRUDQJ\DQJ
PHQJHUMDNDQ+DML4LUDQ"

-DZDSDQ
6\DUDWV\DUDWQ\DVHSHUWLEHULNXW

 ODEXNDQSHQGXGXN7DQDK+DUDP

 OD WLQJJDO GL WHPSDW \DQJ MDUDNQ\D GXD PDUKDODK

DWDXOHELKGDUL7DQDK+DUDP

 OD WLGDN NHPEDOL NH 0LTDWQ\D DWDX NH WHPSDW \DQJ
MDUDNQ\DGXDPDUKDODKDWDXOHELKGDUL7DQDK+DUDP

6RDODQ
$SDNDK VHEDEVHEDE EDJL RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
4LUDQWLGDNGLNHQDNDQ'DP"

-DZDSDQ
$GDRUDQJ\DQJPHQJHUMDNDQ+DML4LUDQWLGDNGLNHQDNDQ
'DPMLNDDGDVDODKVDWXGDULNHDGDDQVHSHUWLEHULNXW

 'LDDGDODKSHQGXGXN7DQDK+DUDP

 7HPSDW WLQJJDOQ\D WLGDN VDPSDL  PDUKDODK GDUL

7DQDK+DUDP NLORPHWHUDWDXEDWX 

 'LD NHPEDOL NH 0LTDWQ\D DWDX NH WHPSDW \DQJ

MDUDNQ\DPDUKDODKDWDXOHELKGDUL7DQDK+DUDP

6RDODQ
%LODNDK PDVDQ\D \DQJ VHVXDL EDJL MHPDDK +DML 0DOD\VLD
\DQJ LQJLQ PHQJHUMDNDQ +DML OIUDG EHUWRODN GDUL 0DOD\VLD
NH 7DQDK 6XFL WDQSD PHQJDPELO PDVD \DQJ WHUODOX ODPD
EHUDGDGDODP,KUDP"

36
 -DZDSDQ
0DVD\DQJVHVXDLEDJLMHPDDK+DML0DOD\VLD\DQJLQJLQ
PHQJHUMDNDQ+DMLOIUDGEHUOHSDVNH7DQDK6XFLDGDODK
GHQJDQ SHQHUEDQJDQ \DQJ DNKLU GDQ WHUXV EHUDQJNDW
NH0DGLQDKDWDXSHQHUEDQJDQ\DQJGLMDGXDONDQWHUXV
EHUDQJNDWNH0DNNDK

6RDODQ
%DJDLPDQD FDUD VHVHRUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
7DPDWWX¶EROHKPHODNXNDQ7DZDI4XGXP"

-DZDSDQ
-HPDDK +DML \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX¶ EROHK
PHODNXNDQ7DZDI4XGXPDSDELODPHUHNDWHODKVHOHVDL
8PUDKQ\D PHUHND NHOXDU NH 0LTDW +DML XQWXN EHUQLDW
+DMLGDQVHOHSDVLWXPDVXNEDOLNNH0DNNDKGDQGLVLQL
PHUHNDGLVXQDWNDQ7DZDI4XGXP

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML EHULKUDP 8PUDK GDODP EXODQ +DML
XQWXN RUDQJ ODLQ NHPXGLDQ LD PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN
GLULQ\DVHQGLULSDGDWDKXQ\DQJVDPDGDQEHULKUDP8PUDK
VHOHSDV+DMLDGDNDKGLNLUD+DMLOIUDG"

-DZDSDQ
+DMLQ\D DGDODK +DML 7DPDWWX¶ GDQ LD GLNHQDNDQ 'DP
7DPDWWX¶

 ,KUDP

 6RDODQ
$SDHUWLQ\D,KUDP"

-DZDSDQ
,KUDPHUWLQ\DEHUQLDWPHQJHUMDNDQ+DMLDWDX8PUDKDWDX
NHGXDGXDQ\DVHNDOL'HQJDQQLDWWHUVHEXWVHVHRUDQJ

37
 LWX WHODK WHUODUDQJ GDUL PHODNXNDQ SHUNDUDSHUNDUD
ODUDQJDQGLGDODP,KUDP

 6RDODQ
$SD\DQJZDMLEGLEXDWROHKRUDQJ\DQJKHQGDNPHQJHUMDNDQ
+DMLOIUDGDSDELODVDPSDLGL0LTDW"

-DZDSDQ
:DMLELDPHPDNDL,KUDPVHNLUDQ\DLDEHOXPPHPDNDLQ\D
GDQEHUQLDW,KUDP+DML

 6RDODQ
$SD\DQJZDMLEGLEXDWROHKRUDQJ\DQJKHQGDNPHQJHUMDNDQ
+DML7DPDWWX¶VHWHODKVDPSDLGL0LTDW"

-DZDSDQ
:DMLE LD PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP VHNLUDQ\D LD EHOXP
PHPDNDLQ\DGDQEHUQLDW,KUDP8PUDK

 6RDODQ
$SD\DQJZDMLEGLEXDWROHKRUDQJ\DQJKHQGDNPHQJHUMDNDQ
+DML4LUDQVHWHODKVDPSDLGL0LTDW"

-DZDSDQ
:DMLE LD PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP VHNLUDQ\D LD EHOXP
PHPDNDLQ\D GDQ EHUQLDW ,KUDP +DML GDQ 8PUDK
EHUVHNDOLVHUHQWDN

 6RDODQ
%ROHKNDKPHODID]NDQQLDWEHUDPDLUDPDLGHQJDQGLNHWXDL
ROHK.HWXD.XPSXODQ"

-DZDSDQ
0HODID]NDQ QLDW EHUDPDLUDPDL GHQJDQ GLNHWXDL ROHK
.HWXD.XPSXODQWLGDNVDODKWHWDSLQLDWKHQGDNODKDGD
GLGDODPKDWLPDVLQJPDVLQJ

38
 6RDODQ
%DJLMHPDDK+DML\DQJPDVXNNH0DNNDKGDULDUDK0DGLQDK
GLPDQDNDKOHELKDIGDOXQWXNEHUQLDW,KUDPGLKRWHODWDXGL
%LU$OL"

-DZDSDQ
%HUQLDW LKUDP GL %LU $OL OHELK DIGDO GDULSDGD EHUQLDW
,KUDP GL KRWHO NHUDQD PHQJLNXW DPDODQ 5DVXOXOODK
VDZVHQGLUL

 6RDODQ
-HPDDK+DMLOHODNLVHEHOXP7DKDOOXO8PUDKWHODKPHPDNDL
NDLQVDUXQJ\DQJWLGDNGLVDUXQJNDQNHWLNDPDQGLDGDNDK
GLNHQDNDQ'DP"

-DZDSDQ
+XNXP PHPDNDL NDLQ VDUXQJ\DQJWLGDN GLVDUXQJNDQ
NHWLND PDQGL DGDODK GLEROHKNDQ ZDODXSXQ LD PDVLK
GDODP,KUDP

 6RDODQ
$GDNDKSDNDLDQ,KUDPEHUZDUQDSXWLKLWXVXQDWXQWXNOHODNL
GDQZDQLWDDWDXVXQDWXQWXNOHODNLVDKDMD,QLDGDODKNHUDQD
GLOLKDWUDPDL-HPDDK+DMLZDQLWDGDULQHJDUDQHJDUD$VLD
%DUDWPHPDNDLSDNDLDQEHUZDUQDKLWDP"

-DZDSDQ
6XQDW PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP EHUZDUQD SXWLK XQWXN
OHODNLPDKXSXQSHUHPSXDQ

39
 6RDODQ
6HPDVD GL GDODP ,KUDP +DML VHRUDQJ -HPDDK +DML
SHUHPSXDQWHODKEHUPLPSLEHUVDPDVXDPLVHKLQJJDNHOXDU
DLUPDQL%DJDLPDQD+DMLQ\D"

-DZDSDQ
%HUPLPSL WLDGD PHQMHMDVNDQ +DMLQ\D OD ZDMLE PDQGL
PHQJDQJNDW KDGDWK EHVDU NHUDQD NHOXDU DLU PDQL OD
WLGDNGLNHQDNDQ'DP

6RDODQ
-HPDDK+DMLPHPDNDLNDVXWGLNDNL\DQJVLKDWGDODPPDVD
,KUDPNHUDQDKHQGDNPHQJLPEDQJNDQNDVXW\DQJGLSDNDL
GLNDNLSDOVX$SDNDKKXNXP,KUDPQ\D"

-DZDSDQ
-HPDDK +DML PHPDNDL NDVXW GL NDNL \DQJ VLKDW DWDV
WXMXDQ PHQJLPEDQJNDQ NDVXW \DQJ GLSDNDL SDGD
NDNL SDOVXQ\D DGDODK KDUXV EHUEXDW GHPLNLDQ WHWDSL
GLNHQDNDQ'DPGDQWLGDNEHUGRVD

6RDODQ
$SDNDKKXNXPQ\DPHPDNDLNDLQLKUDP \DQJDGDEDX
EDXDQGLGDODPPDVD,KUDP"

-DZDSDQ
'DODPNHDGDDQLQLDGDGXD  SHQGDSDW

 $O$VDK
 GLNHQDNDQ'DP

 0XTDELODO$VDK
 WLGDNGLNHQDNDQ'DPNHUDQDSDGDNHELDVDDQQ\D
SDNDLDQ\DQJGLSDNDLGDQGLWLQJJDONDQ
3HUEXDWDQWHUVHEXWVDWXNHELDVDDQ
5XMXN.HUWDV.HUMD0X]DNDUDK+DML3HULQJNDW.HEDQJVDDQNHGL3'
1 6HPELODQ

40
6RDODQ
%HUDSD ODPDNDK PDVD \DQJ GLEROHKNDQ XQWXN PHPDNDL
SDNDLDQLKUDPVHOHSDVPDQGLVXQDW,KUDP"

-DZDSDQ
-HPDDK+DMLGLVXQDWNDQPDQGLVXQDW,KUDPLDLWX\DQJ
GLVHUWDL VHOHSDVQ\D PHPDNDL SDNDLDQ LKUDP NHUDQD
WXMXDQ PDQGL DGDODK XQWXN PHPEHUVLKNDQ EDGDQ
:DODX EDJDLPDQDSXQ VHNLUDQ\D MDUDN PDVD PDQGL
GHQJDQPHPDNDLSDNDLDQLKUDPLWXWLGDNEHJLWXODPD
NLUDNLUDWLGDNPHQMHMDVNDQNHDGDDQNHEHUVLKDQEDGDQ
PDNDGLEROHKNDQ

5XMXN0DQDVLNXO+DMPXNDVXUDW

6RDODQ
.HV MHPDDK KDML OHODNL WHODK ,KUDP 8PUDK VHPDVD GL %LU
$OLGDQVHWHODKPHQDLNLEDVEHOLDXEHUQLDW,KUDP+DMLSXOD
$SDELOD WLED GL 0DNNDK EHOLDX WHODK PHODNXNDQ 7DZDI
6DµLHGDQEHUWDKDOOXO6HOHSDVLWXPHPDNDLSDNDLDQELDVD
%DJDLPDQD NHGXGXNDQ KDML MHPDDK WHUVHEXW GDQ DGDNDK
GLNHQDNDQ'DP"

-DZDSDQ
'DODP NHGXGXNDQ LQL LD PHQMDGL +DML 4LUDQ GDQ
GLNHQDNDQ'DP+DML4LUDQGDQ'DPEHUJXQWLQJUDPEXW
VHEHOXPWLEDZDNWXQ\D-HPDDKWHUVHEXWSHUOXGLPLQWD
PHPDNDLSDNDLDQLKUDPVHPXODMLNDWHODKPHQXNDUNDQ
NDLQ LKUDP 3HODNVDQDDQ +DML MHPDDK WHUVHEXW DGDODK
VHEDJDL VHRUDQJ MHPDDK +DML \DQJ PHQJHUMDNDQ FDUD
+DML4LUDQ

41
6RDODQ
$SDNDK KXNXPQ\D MLND MHPDDK KDML ZDQLWD PHPDNDL LQDL
NHWLNDEHUDGDGLGDODP,KUDP"

-DZDSDQ
$QWDUD VXQDWVXQDW ,KUDP EDJL ZDQLWD \DQJ EXNDQ
GL GDODP ,GGDK NHPDWLDQ VXDPL  PHQJLQDLNDQ WDSDN
WDQJDQ GHSDQ GDQ EHODNDQJ  KLQJJD NH SHUJHODQJDQ
GDQ PHQ\DSX VHGLNLW GL PXND XQWXN PHOLQGXQJL
NXOLW ZDMDKQ\D NHUDQD SDGD DVDOQ\D ZDQLWD GLVXUXK
PHQXWXSQ\D1DPXQPDNUXKNHDWDVPHUHNDPHQJXNLU
PHQJKLWDPGDQPHPDNDLGLKXMXQJKXMXQJMDULVDKDMD
NHFXDOL EDJL LVWHUL \DQJ PHQGDSDW NHL]LQDQ VXDPL 
0DNUXK MXJD EDJL ZDQLWD PHPDNDL LQDL VHOHSDV
EHULKUDP

 ,KUDP:DQLWD'DODP+DLG

 6RDODQ
6HRUDQJ ZDQLWD GDODP KDLG EROHKNDK LD PDQGL VXQDW
,KUDP"

-DZDSDQ
%ROHKNHUDQDGLVXQDWNDQVHGHPLNLDQ

 6RDODQ
 $GDNDKGLEROHKNDQZDQLWDGDODPKDLGEHUQLDW,KUDP"

42
Mengikut mazhab Syafi’e tidak dibolehkan
memasukkan Haji kepada Umrah sekiranya telah
melakukan Tawaf Umrah walaupun selangkah. Tetapi
mengikut Mazhab Maliki dibolehkan serta makruh
selagi belum solat dua raka’at sunat Tawaf maka
jadilah Haji Qiran dan dikenakan Dam Qiran. Sebelum
bertolak ke Arafah walaupun masih dalam keadaan
haid, dia hendaklah berniat Haji dan jadilah Haji Qiran.

43
 6RDODQ
-HPDDK KDML GLGDWDQJL KDLG VHODPD  KDUL  PDODP GDQ
VHWHODKEHUVXFLGLDWHODKPHODNVDQDNDQXPUDKGDQVHPDVD
PHQJHUMDNDQ VDLH VHOHSDV WLJD SXVLQJDQ WHUGDSDW VHGLNLW
GDUDK%DJDLPDQDKXNXPXPUDKQ\D"

Jawapan:
Jika Jemaah itu kesuntukan masa kerana keperluan
yang terdesak (al-hajah) maka bolehlah dianggap tawaf
rukun itu telah sah walaupun dilakukan dalam waktu
darah haid yang tidak keluar di dalam dan di luar faraj
dalam tempoh kebiasaan haid (naqa’) dan dia boleh
menyempurnakan umrahnya beserta tahallul.

Jika sekiranya Jemaah itu masih mempunyai masa yang

lama di Makkah maka hendaklah dia menunggu hingga
tempoh kebiasaan haidnya suci. Ini adalah pendapat
DOD]KDUGDODPSDQGDQJDQ0D]KDE6KD¿H
 6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML SHUHPSXDQ PHQJHUMDNDQ 8PUDK
6HPDVD7DZDISXVLQJDQNHWLJDWHUDVDNHOXDUVHVXDWXGDUL
IDUDMQ\DLDWHUXV7DZDIVHKLQJJDVHOHVDL6HWHODKVHOHVDL
LD WHODK PHQJHQDO SDVWL \DQJ NHOXDU LWX DGDODK GDUDK
KDLG NHPXGLDQ LD 6D¶LH GDQ %HUJXQWLQJ $SDNDK KXNXP
8PUDKQ\D"
Jawapan:
8PUDKQ\D WLGDN VDK NHUDQD 7DZDIQ\D WLGDN VDK ,D
GLNHQDNDQ 'DP 7DNK\LU GDQ 7DTGLU NHUDQD EHUJXQWLQJ
VHEHOXPVHPSXUQDUXNXQUXNXQ8PUDK EHOXPVDPSDL
PDVDQ\D  2OHK LWX DSDELOD LD WHODK VXFL GDULSDGD KDLG
GDQ PDQGL KDGDV EHVDU LD GLNHKHQGDNL
PHQ\HPSXUQDNDQ 7DZDIQ\D GLLNXWL GHQJDQ 6D LH GDQ
%HUJXQWLQJXQWXN7DKDOOXO8PUDKQ\D
 6RDODQ
 3DGD NHELDVDDQQ\D SHUHPSXDQ \DQJ PHQJDQGXQJ
WLGDN WXUXQ GDUDK WHWDSL WXUXQ MXJD GDUDK GDQ PHQJLNXW
SHPHULNVDDQGRNWRUGDUDKLWXWXUXQEXNDQGDULUDKLPQ\D

44
 WHWDSLGDULWHPEXQL\DQJWHUNR\DNVHGLNLWDWDXERFRUDSDNDK
MHQLVGDUDK\DQJNHOXDULWX"
-DZDSDQ
Jawapan:
0HQXUXW SHQGDSDW  EDKDZD GDUDK LWX 
0HQXUXWSHQGDSDWDO6\D¿¶H\DKEDKDZDGDUDKLWXDGDODK
DGDODKGDUDKKDLGPHQXUXWV\DUDWGDQNDHGDKKDLG,QL
Istihadhah menurut syarat dan kaedah haid. Ini adalah
DGDODK4DXO-DGLGPDQDNDOD4DXO4DGLPLWXEXNDQODK
Qaul Jadid manakala Qaul Qadim itu bukanlah darah
haid.
GDUDKKDLG

5XMXN0XKJQL0XKWDMPV-X]XN

 6RDODQ
-HPDDK +DML ZDQLWD NHJXJXUDQ VHOHSDV  EXODQ
PHQJDQGXQJEHUVLIDWPDQXVLD\DQJWLGDNPHQHQWXWHWDSL
SLKDN GRNWRU GDSDW PHQHQWXNDQ EHQWXN VLIDW LWX VHSHUWL
PDWD GDQ VHEDJDLQ\D LDLWX EHQWXN \DQJ WLGDN VHPSXUQD
$SDNDKMHQLVGDUDK\DQJNHOXDUVHOHSDVNHJXJXUDQLWX"

-DZDSDQ
'DUDK\DQJNHOXDUVHOHSDVNHJXJXUDQLWXGLNLUDVHEDJDL
GDUDKQLIDV

 6RDODQ
$SDNDKKXNXPGDUDK\DQJNHOXDUGDULNHPDOXDQSHUHPSXDQ
VHODPDKDULGDQEHUKHQWLSXODKDULNHPXGLDQGDWDQJ
VHPXODEHUXQFLWUXQFLWVHODPDEHEHUDSDKDUL"

-DZDSDQ
+XNXPGDUDK\DQJNHOXDUGDODPWHPSRKKDULDGDODK
GDUDK KDLG GDQ GDUDK \DQJ NHOXDU VHOHSDV  KDUL
GDUDKLVWLKDGDK$GDSXQNHGDWDQJDQGDUDKVHODPD
KDULDGDODKGDUDKKDLGGDQEHUKHQWLVHODPDKDULLWX
GLNDWDNDQ)DWUDK$Q1DTD¶ GHWLNEHUKHQWLGDUDK 

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML ZDQLWD EHUXPXU  WDKXQ GDQ WHODK
EHUKHQWL SXWXV KDLGVHODPDWDKXQ6HPDVDGL0DNNDK
GDUDKNHOXDUGDULNHPDOXDQQ\DVHODPDOLPDKDUL0HQJLNXW
VLIDWGDUDKGDQFDUDNHOXDUQ\DGDULSHQJDODPDQQ\D\DQJ

45
 GLODOXLGDUDKLWXGDUDKKDLG0DVDODKQ\DDGDNDKSHUHPSXDQ
\DQJVHED\DGHQJDQQ\DPDVLKNHGDWDQJDQKDLGODJL"

-DZDSDQ
0HQXUXWSHQMHODVDQ\DQJGLEHULNDQDGDODKGDUDK\DQJ
NHOXDU LWX LDODK GDUDK KDLG NHUDQD PHQJLNXW 0D]KDE
6\DIL¶HVHVHRUDQJ
 SHUHPSXDQ \DQJ  PDVLK  KLGXS
EROHKSDGDELODELODPDVDGLGDWDQJLKDLG6XQJJXKSXQ
XPXU JKDOLE SHUHPSXDQ SXWXV KDLG VHPDVD EHUXPXU
WDKXQ
5XMXN.HSXWXVDQ0X]DNDUDK+DML3HULQJNDW.HEDQJVDDQNH $O)LTKXO
,VODPL:D$GLOODWXKX-X]XNPV&HWDNDQ.HWLJD

 %HEHUDSD0DVDODK0HQJHQDL%HUQLDW,KUDP

 6RDODQ
6HRUDQJGDUL0DGLQDKWHODKPHODNXNDQPDQGLVXQDW,KUDP
PHPDNDLLKUDPGDQEHUVRODWGXDUDNDDWVXQDW,KUDPWHWDSL
WHUOXSDEHUQLDWGL%LU$OL"

-DZDSDQ
7LGDNVDK+DML8PUDKPHODLQNDQGHQJDQEHUQLDWNHUDQD
LDDGDODKUXNXQ:DODXEDJDLPDQDSXQEROHKEHUQLDW
,KUDP ZDODXSXQ WHODK PHOHSDVL 0LTDW GDQ GLNHQDNDQ
'DPPHQXUXWV\DUDWV\DUDWQ\D

 6RDODQ
6HEHOXP PHQDLNL EDV GL 0DGLQDK XQWXN SHUMDODQDQ NH
0DNNDKMHPDDK+DMLOHODNLWHODKPHPDNDLSDNDLDQ,KUDP
GLUXPDKQ\D GDQ GLLNXWL VHOHSDV LWX GHQJDQ EHUQLDW ,KUDP
8PUDK 0DVDODKQ\D DSDELOD WLED GL 0DVMLG %LU$OL LD WHODK
PDQGL VXQDW ,KUDP NHPXGLDQ PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP
VHPXOD GDQ VRODW VXQDW ,KUDP 6HOHSDV LWX LD WLGDN LQJDW
VDPDGD LD EHUQLDW ,KUDP DWDX WLGDN $SDNDK KXNXP QLDW
,KUDP8PUDKQ\DGLUXPDKQ\DGL0DGLQDKLWX"

46
 -DZDSDQ
Jawapan:
+DMLQ\DVDKGDQWLGDNGLNHQDNDQ'DP
Umrahnya sah dan tidak dikenakan Dam.

 6RDODQ
6HEHOXP 7DZDI MLND VHRUDQJ WHODK EHUQLDW ,KUDP 8PUDK
2OHK NHUDQD GLGDWDQJL KDODQJDQKDODQJDQ GDQ ZDNWX
:XTXIVXGDKKDPSLUGLDEHUQLDW,KUDP+DML$SDNDK'DP
\DQJGLNHQDNDQ"

-DZDSDQ
'LDGLNHQDNDQVDWXVDKDMDLDLWX'DP4LUDQ

 6RDODQ
6HPDVDGLDWDVEDVGL0DGLQDK GDODP SHUMDODQDQ NH
0DNNDK MHPDDK +DML EHUQLDW GL GDODP KDWLQ\D
³VDKDMDDNXPHQJHUMDNDQ+DML´NHPXGLDQDSDELODEDV
EHUJHUDNPHQXMX %LU $OL LD EHUQLDW SXOD ³VDKDMD DNX
PHQJHUMDNDQ 8PUDK´ $GDNDK VDK QLDWQLDW LWX GDQ
DSDNDKMHQLV+DMLQ\D"

-DZDSDQ
1LDW\DQJPXODLWXDGDODKVDK-HQLV+DMLQ\DLDODK+DML
,IUDG
 6RDODQ
6HRUDQJ VHWHODK EHUQLDW ,KUDP PHQLQJJDO GXQLD DGDNDK
EROHKZDULVQ\DPHQ\DPEXQJNHUMDNHUMD+DML\DQJEHOXP
GLVHOHVDLNDQROHKQ\D"

-DZDSDQ
3HQGDSDW\DQJ$VDKLDODKWLGDNKDUXVGLVDPEXQJGDQ
MDZDSDQQ\D WHUQ\DWD GDODP DO0DMPX¶ MX]X¶  PXND
VXUDWFHWDNDKWHUEDUXEHUPDNVXG

³3DGDQ\D PDVDODKWHUVHEXW DGDGXDTDXO SHQGDSDW 

47
  0HQJLNXWDO$VDKEDJL4DXO-DGLGWLGDNKDUXV
GLVDPEXQJVHSHUWLSXDVDGDQVRODW
0HQJLNXW4DXO4DGLPKDUXVGLVDPEXQJ

 6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML OHODNL VHPDVD GL UXPDKQ\D WHODK
PHPDNDLLKUDPGLLNXWLGHQJDQVRODW6XQDW,KUDPGDQVRODW

LD GLEHULWDKX EDKDZD SHQHUEDQJDQQ\D GLWXQGD NHSDGD

NHHVRNDQ KDULQ\D /DOX GLD PHPEXND SDNDLDQ ,KUDPQ\D
GLJDQWLGHQJDQSDNDLDQELDVD$SDNDKKXNXPQ\D"

-DZDSDQ
6HNLUDQ\DLDEHOXPEHUQLDW,KUDPVHOHSDVVRODW6XQDW
,KUDP GL UXPDKQ\D LWX KXNXPQ\D WLGDN PHQJDSD
WHWDSL MLND LD WHODK EHUQLDW ,KUDP PDND LD GLNHQDNDQ
'DP 7DNK\LU GDQ 7DTGLU VHNLUDQ\D GLVHQJDMDNDQQ\D
PHQXNDUNDQ SDNDLDQ ,KUDPQ\D NHSDGD SDNDLDQ ELDVD
LWX

 6RDODQ
$SDNDK KXNXP EDJL VHRUDQJ \DQJ WLGDN EHUQLDW DSDDSD
VHPDVDPHODOXL0LTDW"

-DZDSDQ
-LND VHVHRUDQJ WLGDN EHUQLDW DSDDSD VHPDVD PHODOXL
0LTDW PDND WLGDN DGD DSDDSDODK EDJLQ\D WLGDN DGD
+DMLGDQWLGDNDGD8PUDK 6HNLUDQ\DLDEHUQLDW,KUDP
GDQWLGDNGLWHQWXNDQVDPDDGD,KUDP+DMLDWDX8PUDK
DWDX 4LUDQ NHGXDGXDQ\D VHNDOL  VHSHUWL LD EHUNDWD
GL KDWLQ\D ³6DKDMD DNX EHULKUDP´MLND EHUODNX GL
OXDU EXODQEXODQ +DML PDND MDGLODK QLDWQ\D LWX ,KUDP
8PUDK GDQ MLND GDODP EXODQEXODQ +DML WHUSXODQJODK
GLDWDVNHPDKXDQQ\DVDPDGD,KUDP+DMLDWDX8PUDK
3HQHQWXDQQ\DLWXVDPDDGDEHULKUDP+DMLDWDX8PUDK
EROHK GLEXDW VHWHODK LD PHODPSDXL 0LTDW 3HQHQWXDQ

48
 LWX ZDMLE GLODNXNDQ GHQJDQ EHUQLDW GL GDODP KDWL
³VDKDMDDNXPHQJHUMDNDQ8PUDK´VHEHOXPPHPXODNDQ
7DZDI 4XGXP DWDX NHWLND EHUDGD GL $UDIDK VHEHOXP
EHUDNKLUQ\D WHPSRK :XNXI GDQ LD VHPSDW EHUZXNXI
walau
:DODXVDWXODK]DKVHNDOLSXQVHWHODKEHUQLDW+DMLLWX

 6RDODQ
$SD KXNXP EDJL VHRUDQJ \DQJ EHUQLDW ,KUDP VDPD DGD
+DMLDWDX8PUDKVHWHODKPHODPSDXL0LTDW"

-DZDSDQ
1LDW +DML DWDX 8PUDK LWX VDK WHWDSL LD GLNHQDNDQ 'DP
NHUDQD PHQLQJJDONDQ 0LTDW WLGDN EHUQLDW ,KUDP GL
0LTDW 'DP7HUWLEGDQ7DTGLU

 6RDODQ
$SDNDKKXNXPQ\DPHQJHUMDNDQ+DMLDWDX8PUDKGHQJDQ
EHUQLDW,KUDPGL-HGGDK

-DZDSDQ
-HGGDK EXNDQ 0LTDW WHPSDW EHUQLDW %HUQLDW GL 0LTDW
DGDODK VDWX GDULSDGD ZDMLEZDMLE +DML GDQ 8PUDK
6HVLDSD \DQJ PHQLQJJDONDQ ZDMLEZDMLE +DML GDQ
8PUDKLDGLNHQDNDQ'DP7HUWLEGDQ7DTGLU

6RDODQ
6HRUDQJ SHWXJDV +DML \DQJ EHUDGD GL 0DGLQDK LQJLQ
PHQJHUMDNDQ 8PUDK GDQ GLGDSDWL WLDGD NHQGHUDDQ \DQJ
PHQXMX NH 0DNNDK WHWDSL NH -HGGDK GDKXOX .HPXGLDQ
EHOLDX EHULKUDP GL -HGGDK $GDNDK VDK ,KUDP EHOLDX GL
-HGGDK"

-DZDSDQ
6DK,KUDPQ\DGDQGLNHQDNDQ'DP%HUGRVDVHNLUDQ\D
GLVHQJDMDNDQ'DP7HUWLEGDQ7DTGLU

49
6RDODQ
$SDNDKKXNXPQ\DMHPDDK+DML\DQJPHQDLNLNDSDOWHUEDQJ
EHUQLDW ,KUDP +DML DWDX 8PUDK GDUL /DSDQJDQ 7HUEDQJ
$QWDUDEDQJVD.LQJ$EG$]L]-HGGDKNHUDQDMDUDNQ\DNH
0DNNDKOHELKGDULGXDPDUKDODK OHELKGDULNP "

-DZDSDQ
2UDQJ\DQJPHQDLNLNDSDOWHUEDQJELDVDQ\DLDPHODOXL
PDQDPDQD 0LTDW VHSHUWL 4DUQXO 0DQD]LO -XKIDK
GDQ =XOKXODLIDK PDND ZDMLE LD EHUQLDW GL 0LTDW \DQJ
GLODOXLQ\D

6HODLQ GDUL LWX .HUDMDDQ $UDE 6DXGL MXJD WHODK

PHQJHOXDUNDQDUDKDQGDQPHPEHULWDKXEDKDZD-HGGDK
EXNDQWHPSDW0LTDWVDPDDGDGDULNDSDOODXWDWDXNDSDO
XGDUD +XNXP ,KUDPQ\D DGDODK VDK 'LNHQDNDQ 'DP
7HUWLEGDQ7DTGLU%HUGRVDVHNLUDQ\DGLVHQJDMDNDQ

-(''$+%8.$11<$7(03$70,4$7%$*,,+5$0

³6DWX DUDKDQ WHUWLQJJL WHODK GLNHOXDUNDQ VXSD\D WLGDN

PHQMDGLNDQ -HGGDK VHEDJDL 0LTDW XQWXN EHULKUDP EDJL
PHUHND\DQJPHQDLNLNDSDOXGDUDDWDXNDSDOODXWVHEDJDL
PHQ\RNRQJ IDWZD \DQJ WHODK GLNHOXDUNDQ ROHK /HPEDJD
7HUWLQJJL 8ODPD8ODPD GDQ 6DKLEXV 6DPDKDK .HWXD
%HVDU3HMDEDW)DWZD%LPELQJDQGDQ3HQ\HOLGLNDQOOPL\DK
.HUDMDDQ $UDE 6DXGL \DQJ PHQHJDVNDQ EDKDZD 0LTDW
EDJL ,KUDP DGDODK VHSHUWL \DQJ VXGDK GLNHWDKXL´ 3HWLNDQ
$NKEDU DO$ODP DOOVODP\ EHUWDULNK  5DE¶L 7KDQL +
EHUVDPDDQ)HEUXDUL

50
6RDODQ
-HPDDK +DML KHQGDN PHQJHUMDNDQ +DML WHWDSL DSDELOD
VDPSDLGL4DUQXO0DQD]LOLDWLGDNPHPDNDL,KUDPGDQWLGDN
EHUQLDW +DML WHWDSL LD EHUQLDW GL -XKIDK \DQJ VDPD MDUDN
MDXKQ\D$SDNDKKXNXPQLDWMHPDDK+DMLWHUVHEXW"

-DZDSDQ
+DMLQ\DVDKGDQWLGDNGLNHQDNDQ'DP

6RDODQ
6HRUDQJ GDODP SHUMDODQDQQ\D GDUL 0DOD\VLD/XDU
1HJHUL PHODOXL 1HJDUD $UDE 6DXGL GL EXODQEXODQ +DML
ODOXEHUQLDW,KUDPGL0LTDWQ\DGDQPDVXN0DNNDKXQWXN
PHQJHUMDNDQ 8PUDK 6HPDVD GL 0DNNDK LD PHQGDSDWL
NHVXVDKDQ DWDV GLULQ\D EDJL PHQ\HPSXUQDNDQ 7DZDI
GDQ5XNXQ5XNXQ8PUDK\DQJODLQNHUDQDRUDQJWHUODOX
UDPDL PDND LD SXQ PHQDQJJDONDQ ,KUDPQ\D GDQ
PHQHUXVNDQSHUMDODQDQQ\DNH0DOD\VLD$SDNDKKXNXP
,KUDPQ\D"

51
-DZDSDQ
6HVHRUDQJ\DQJWHODKEHUQLDW,KUDPWLGDNEROHKNHOXDU
GDUL ,KUDPQ\D NHFXDOL NHUDQD ,KVDU LDLWX WHUWDKDQ GDUL
PHPDVXNL 0DNNDK DWDX 0DVMLGLO +DUDP XQWXN
PHQ\HPSXUQDNDQ UXNXQ +DML DWDX 8PUDK GHQJDQ
VHEDE PXVXK DWDX SHQ\DNLW -LND EHUODNX VHGHPLNLDQ
KHQGDNODK LD EHUQLDW ,KVDU GHQJDQ PHQ\HPEHOLK
NDPELQJ GL WHPSDW LD WHUWDKDQ LWX GDQ EHUFXNXU
EHUJXQWLQJ

0DNDRUDQJ\DQJGLVHEXWNDQGDODPPDVDODKLQLKDUDP
LDNHOXDUGDULSDGD,KUDPQ\D

:DODXSXQ PHQDQJJDONDQ SDNDLDQ LKUDPQ\D LDQ\D

PDVLK GLKXNXPNDQ GDODP EHULKUDP 7LGDN EROHK
PHODNXNDQSHUNDUDSHUNDWD\DQJGLODUDQJGDODPPDVD
EHULKUDP GDQ GLNHQDNDQ 'DP GL DWDV DSD \DQJ
GLODNXNDQ GDULSDGD SHUNDUDSHUNDUD \DQJ WHUODUDQJ
GDODP ,KUDP WHUPDVXN PHPEXND SDNDLDQ ,KUDP ,D
ZDMLE NHPEDOL VHPXOD NH 0DNNDK XQWXN
PHQ\HPSXUQDNDQ 8PUDKQ\D -LND LD PHODNXNDQ
SHUVHWXEXKDQ VHEHOXP LD PHQ\HPSXUQDNDQ
8PUDKQ\D PDND ZDMLEODK LD NH DWDVQ\D 'DP 7HUWLE
GDQ 7D GLO LDLWX PHQ\HPEHOLK VHHNRU XQWD GDQ
VHWHUXVQ\D PHQJLNXW VXVXQDQ \DQJ WHODK GLWHQWXNDQ
VHNLUDQ\D NHWLND PHODNXNDQ SHUVHWXEXKDQ LWX GLD
PHQJHWDKXL GLD EHUDGD GDODP LKUDP GDQ VHQJDMD
PHODNXNDQQ\D -LND VHEDOLNQ\D GLD WLGDN GLNHQDNDQ
'DP

5XMXN.LWDE0DWDQ$OOGKDKPXNDVXUDW 

52
6RDODQ
6HRUDQJ SHUHPSXDQ PHODKLUNDQ DQDN GL 0DGLQDK
/D]LPQ\D LD EHUWRODN NH 0DNNDK VHEHOXP VXFL GDULSDGD
QLIDV%DJDLPDQDLDPHODNXNDQ8PUDKGDQ,KUDP+DML"

-DZDSDQ
-LNDLDGDWDQJGHQJDQSHQHUEDQJDQDZDOLDGLQDVLKDWNDQ
VXSD\DPHPEXDW8PUDKGDKXOXZDODXSXQLDPDVLKGL
GDODPQLIDVNHUDQDQLIDVWLGDNPHQJKDODQJVHVHRUDQJ
SHUHPSXDQ EHUQLDW ,KUDP$SDELOD VDPSDL GL 0DNNDK
EROHKODK LD PHODNXNDQ NHUMDNHUMD 8PUDKQ\D VHWHODK
VXFLGDULQLIDVQ\D7HWDSLMLNDEHOXPVXFLKLQJJDVDPSDL
KDUL EHUWRODN NH $UDIDK PDND KHQGDNODK LD EHUQLDW
,KUDP +DML 'HQJDQ LQL MDGLODK +DMLQ\D +DML 4LUDQ GDQ
GLNHQDNDQ'DPPHQXUXWV\DUDWV\DUDWQ\D

-LND LD GDWDQJ GHQJDQ SHQHUEDQJDQ DNKLU PDND LD

GLQDVLKDWNDQVXSD\DEHUQLDW,KUDP+DML6HWHODKVDPSDL
GL0DNNDKLDWLGDNEROHKPHPEXDW7DZDI4XGXPNHUDQD
EHOXPVXFLODJL$SDELODVDPSDLKDULEHUWRODNNH$UDIDK
LDWLGDNSHUOXODJLEHUQLDWDWDXPHPEDKDUXLQLDWODWHUXV
VDKDMD NH$UDIDK0X]GDOLIDKGDQ0LQDEDJLPHPEXDW
NHUMDNHUMDKDMLQ\D

53
 6HWHODKEDOLNNH0DNNDKMLNDVXGDKVXFLPDNDEROHKODK
LDPHODNXNDQ 7DZDI GDQ 6D¶LH WHWDSLMLNDEHOXP VXFL
GDQWDULNKSHQHUEDQJDQEDOLNWHODKSXQVDPSDLPDND
LDKHQGDNODKE HULNKWLDUPHPLQWDNHEHQDUDQGDULSLKDN
7DEXQJ+DMLXQWXNGLOHZDWNDQ WDULNK SHQHUEDQJDQ
WHWDSL MLND LD WHUSDNVD EDOLN NHUDQD PHQJLNXW
NXPSXODQQ\DVHGDQJNDQLDWLGDNEHUGD\DXQWXNEDOLN
VHPXOD NH 0DNNDK PDND KHQGDNODK LD PHPEXDW
7DKDOOXO ,KVDU GHQJDQ PHQ\HPEHOLK NDPELQJ GDQ
EHUJXQWLQJ GHQJDQ QLDW WDKDOOXO VHWHODK NHOXDU
GDUL 0DNNDK PHOHSDVL  PDUKDODK ZDODX GHPLNLDQ
+DMLQ\D EHOXP VHPSXUQD GDQ LD ZDMLE
PHQ\HPSXUQDNDQ UXNXQ\DQJEHOXP GLEXDWQ\DLDLWX
7DZDIGDQ6D¶LHGLPDVDPDVDDNDQGDWDQJ
6RDODQ
-HPDDK+DMLVXGDKEHUDGDGL0DNNDKNHPXGLDQPHPEXDW
8PUDKWDQSDNHOXDUEHUQLDWGL0LTDW0DNDQLDGDNDKVDK
8PUDKQ\D"

-DZDSDQ
8PUDKQ\D VDK WHWDSL EHUGRVD MLND VHQJDMD GDQ
GLNHQDNDQ'DP7HUWLEGDQ7DTGLU

5XMXN.LWDE0DWDQDOOGKDKPXNDVXUDW 

6RDODQ
6D\D PXOD EHUQLDW 6D¶LH VHEHOXP PDVXN SLQWX PDVMLG
DGDNDKLQLVDKDWDXZDMLEVD\DXODQJLVHPXOD"

-DZDSDQ
6D¶LHLWXVDKNHUDQD6D¶LH8PUDKGDQ+DMLWLGDNZDMLE
EHUQLDWQLDWSDGDQ\DDGDODKVXQDWVDKDMD

6RDODQ
-HPDDK+DMLNHWLNDKDPSLUPDVDXQWXN:XTXIGL$UDIDKLD
WHODKNH7DQ¶LPGDQEHUQLDW,KUDP8PUDKGLVDQD6HVXGDK

54
 VHPSXUQD 7DZDI LD SXQ PHQJHUMDNDQ 6D¶LH 'DODP
SHUMDODQDQ 6D¶LH NH HPSDW LD WHUDVD SHQDW GDQ EDOLN NH
UXPDKODOXPHQXNDUNDQSDNDLDQLKUDPQ\DNHSDGDSDNDLDQ
ELDVD .HPXGLDQ ELOD WLED PDVD XQWXN NH $UDIDK NHUDQD
:XTXILDSXQEHUQLDW,KUDP+DML$SDNDKKXNXPQ\D"

-DZDSDQ
0HQJLNXW 0D]KDE  LD WLGDNGDSDW+DMLZDODXSXQ
LDWHODKEHUQLDW,KUDP+DMLNHUDQDLDWHODKPHQJHUMDNDQ
VHSDUXK NHUMD 8PUDK 2OHK LWX VHOHSDV 6D¶LH LD
KHQGDNODK PHQJJXQWLQJ UDPEXWQ\D VHEDJDL 7DKDOOXO
8PUDKNHUDQD6D¶LHWHUVHEXWVHEDJDLPHQ\HPSXUQDNDQ
6D¶LH8PUDKQ\D\DQJEHOXPFXNXSWXMXKNDOLEHUMDODQ
NHWLNDLDEHUVD¶LHVHEHOXPNH$UDIDKLWX

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML EHUQLDW ,KUDP 8PUDK GL %LU $OL
6DPSDLGL0DNNDKVHEHOXP7DZDILDSXQEHUTDVDGKHQGDN
PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ $GDNDK FDUD EHJLQL GLEROHKNDQ
GDQDGDNDKGLNHQDNDQDSDDSD'DP"

-DZDSDQ
+DUXVGDQZDMLEGLDWDVQ\D'DP4LUDQ

6RDODQ
6HRUDQJ -HPDDK +DML WHODK EHUQLDW 8PUDK NHPXGLDQ
LD EHUQLDW +DML SXOD VHOHSDV LWX LD PHQHUXVNDQ NHUMD
8PUDKQ\D$GDNDKVDK8PUDKLWXGDQDGDNDKGLDWHULNDW
GHQJDQ+DML"

-DZDSDQ
8PUDKQ\DWLGDNVDK GDQ+DMLQ\DPHQMDGL+DML4LUDQ
GDQGLNHQDNDQ'DP4LUDQLDLWX'DP7HUWLEGDQ7DTGLU
'LDMXJDSHUOXPHPED\DU'DP7DNK\LUGDQ7DNGLU
NHUDQDEHUJXQWLQJVHEHOXPWLEDPDVDQ\D

55
6RDODQ
%ROHKNDKVHVHRUDQJMHPDDK+DML\DQJVXGDKEHUQLDW+DML
4LUDQPHQXNDUQLDWQ\DNHSDGDEHUQLDW8PUDK"

-DZDSDQ
7LGDNEROHKPHQJLNXW0D]KDE
5XMXNDO)LTKXO,VODPL:D¶$GLOODWXKPXNDVXUDW
%XNX3DQGXDQ+DMLGDQ8PUDK0DQDVLNXO+DML

6RDODQ
%ROHKNDK VHVHRUDQJ LWX PHPEDWDONDQ QLDW ,KUDPQ\D
VHWHODKEHUQLDW"

-DZDSDQ
7LGDNEROHKPHPEDWDONDQQLDW,KUDPQ\D

6RDODQ
-HPDDK ZDQLWD VHOHSDV PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML LD WHODK
NH 7DQ¶LP EHUQLDW ,KUDP 8PUDK 8PUDK 6XQDW  GLVDQD
6HNHPEDOLQ\DGDULVDQDGDQVHEHOXPVHPSDWLDPHODNXNDQ
7DZDI8PUDKLDWHODKNHGDWDQJDQKDLGODODOXPHPEDWDONDQ
8PUDKQ\DGDQEDOLNNH0DOD\VLD$SDNDKKXNXPQ\D"

-DZDSDQ
6HVHRUDQJ \DQJ WHODK EHUQLDW ,KUDP 8PUDK WLGDN
EROHK PHPEDWDONDQQ\D EHJLWX VDKDMD OD KHQGDNODK
PHQJHUMDNDQ VHPXD DPDODQ 8PUDK LDLWX 7DZDI 6D¶LH
GDQ7DKDOOXO-HPDDKZDQLWDLWXPDVLKNHNDOGLGDODP
,KUDP 8PUDKQ\D VHNDOLSXQ LD WHODK WLED GL NDPSXQJ
KDODPDQQ\D GL 0DOD\VLD GDQ PDVLK WHULNDW NHSDGD
VHPXD ODUDQJDQ GL GDODP ,KUDP 8QWXN PHOHSDVNDQ
GLULQ\D GDUL LNDWDQ SHUNDUDSHUNDUD \DQJ GLODUDQJ GL
GDODP ,KUDP LD KHQGDNODK PHPEXDW 7DKDOOXO ,KVDU
GHQJDQ PHQ\HPEHOLK VHHNRU NDPELQJ GDQ PHQJHUDW
UDPEXWQ\DGHQJDQQLDW7DKDOOXOODKHQGDNODKNHPEDOL

56
 VHPXOD NH 0DNNDK VHWHODK VXFL GDUL KDLG GDQ PDQGL
KDGDVXQWXNPHQ\HPSXUQDNDQDPDODQ8PUDKQ\DLDLWX
7DZDI6D¶LHGDQ7DKDOOXO

6RDODQ
-HPDDK+DML\DQJKHQGDNNH0DGLQDKDWDXVHXPSDPDQ\D
WLEDWLEDGLSHUWHQJDKDQMDODQLDMDWXKVDNLWWHUSDNVDGLUDZDW
GL +RVSLWDO$]L]LDK DWDX VHXPSDPDQ\D GL 0DNNDK PDND
DSDNDK KXNXPQ\D DGDNDK LD ZDMLE EHULKUDP GDQ MLND LD
EHULKUDPDGDNDKGLNHQDNDQ'DP"

-DZDSDQ
+XNXPQ\D DSDELOD GLEDZD PDVXN NH 0DNNDK WLDGD
ZDMLE EHULKUDP GL 0LTDW GDQ MLND LD EHULKUDP VHOHSDV
0LTDWVHSHUWLGL-HGGDKPDNDWLDGDZDMLE'DPNHUDQD
LD VHPDVD PHODOXL 0LTDW WLDGD EHUPDNVXG KHQGDN
EHULKUDP +DML DWDX 8PUDK EDKNDQ WXMXDQQ\D KHQGDN
NH 0DGLQDK XQWXN =LDUDK 0LTDW RUDQJ \DQJ WLDGD
PDNVXG EHULKUDP WLEDWLED PDQDNDOD VDPSDL GL VDWX
WHPSDW VHOHSDV 0LTDW LD WHULQJDW KHQGDN EHULKUDP
PDND0LTDWQ\DLDODKWHPSDWGLPDQDLDWHULQJDWKHQGDN
EHULKUDPGDQWLGDNGLNHQDNDQ'DP
5XMXN
 $OOIVDK$Q0DVDLOLO,GKDKPXNDVXUDW 
 ,¶DQDWXW7DOLELQPXNDVXUDW
 $O)DWDZDO.XEUDMX]X¶PXNDVXUDW
 DO)LTKXO,VODPL:D$GLOODWKXMX]XNPXNDVXUDW

6RDODQ
0HPEDZD DQDN \DQJ EHOXP EDOLJK PDVXN NH 0DNNDK
WDQSDQLDW,KUDP6DPSDLGL0DNNDKGLQLDWNDQQ\DDGDNDK
VDK+DMLQ\D"

-DZDSDQ
6DKQLDW+DMLQ\DWHWDSLGLNHQDNDQ'DPNHUDQDWLGDN
GLQLDWNDQ,KUDPGL0LTDW'DP7HUWLEGDQ7DTGLU,QL
VHNLUDQ\DZDOLWHUVHEXWPHPDQJDGDTDVDGGDULDZDO

57
 XQWXNPHODNVDQDNDQXPUDKEDJLDQDNQ\D

6RDODQ
-HPDDK+DMLKHQGDNPHPEXDW+DML7DPDWWXµGDUL0DGLQDK
VHQJDMD WLGDN PDKX EHUQLDW 8PUDK GL %LU$OL NHUDQD WLGDN
PDKX PHQMDJD ODUDQJDQ ,KUDP GDODP SHUMDODQDQ GDQ
DSDELOD VDPSDL GL 0DNNDK EDUXODK EHUQLDW 8PUDK GDUL
7DQ¶LP$SDNDKKXNXPQ\D"

-DZDSDQ
-HPDDK+DML\DQJVHQJDMDPHQLQJJDONDQEHUQLDW,KUDP
GL0LTDWDGDODKKDUDPGDQEHUGRVDVHUWDGLNHQDNDQ'DP
7HUWLEGDQ7DTGLU+XNXPQLDW8PUDKQ\DDGDODKVDK

6RDODQ
6HRUDQJMHPDDK+DMLPHPEXDW+DML7DPDWWX¶GDUL0DGLQDK
$SDELODVDPSDLGL%LU$OLLDEHUQLDWOIUDGSXODZDOKDO'DPQ\D
VXGDK GLNXWLS GL 0DGLQDK $SDNDK NHGXGXNDQ ,KUDPQ\D
VHOHSDVLWX"

-DZDSDQ
$SDELOD LD WHODK EHUQLDW ,KUDP 8PUDK GL 0DGLQDK GDQ
VHWHODKVDPSDLGL%LU$OLLDEHUQLDW+DMLSXODPDNDMDGLODK
+DMLQ\DLWX+DML4LUDQGDQEXNDQMDGL+DMLOIUDGGHQJDQ
LWXLDGLNHQDNDQ'DPPHQXUXWV\DUDWV\DUDWQ\D

'DP \DQJ WHODK GLED\DU GL 0DGLQDK LWX DGDODK 'DP

XQWXN7DPDWWX¶

2OHK \DQJ GHPLNLDQ LD KHQGDNODK PHQJXEDK DTDG

'DPQ\DNHSDGD4LUDQ

6RDODQ
6HRUDQJ.HWXD.XPSXODQMHPDDK+DMLGL0LTDW%LU$OLWHODK
PHQJHWXDLPHODID]NDQQLDW8PUDKXQWXNDKOLNXPSXODQQ\D
$GDNDKGLEROHKNDQLDEHUQLDWODJLXQWXNGLULQ\DNHUDQDODID]
\DQJ WHUGDKXOX LWX KDQ\D XQWXN PHQJHWXDL NXPSXODQQ\D
VDKDMD"
58
 -DZDSDQ
OD KHQGDNODK EHUQLDW XQWXN GLULQ\D MLND GL ZDNWX
LD PHODID]NDQ LWX EHOXP ODJL EHUQLDW WHWDSL MLND SDGD
SHUPXODDQQ\D LWX LD WHODK EHUQLDW PDND WLGDNODK
GLNHKHQGDNLLDEHUQLDWODJL

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML PHPDVXNL 0DNNDK WDQSD EHULKUDP
NHPXGLDQSDGD=XOKLMMDKLDEHUQLDW,KUDP+DMLGLUXPDK
0DNWDEGL0DNNDKGDQPHODNXNDQ7DZDI4XGXPGDQ6DµLH
+DML $SDNDK KXNXP LD PDVXN 0DNNDK WDQSD ,KUDP GDQ
DGDNDKGLNHQDNDQ'DPNHUDQDEHUQLDW+DMLGL0DNNDKGDQ
DSDNDKKXNXP7DZDI4XGXPGDQ6D¶LH+DMLQ\D

-DZDSDQ
0HPDVXNL 0DNNDK GHQJDQ EHUWXMXDQ PHQJHUMDNDQ
+DML8PUDKWDQSDEHULKUDPGL0LTDWDGDODKKDUDPGDQ
EHUGRVD ODKHQGDNODKNHPEDOLVHPXODNH0LTDWQ\D
XQWXN EHUQLDW -LND LD WLGDN EHUNXDVD KHQGDN NHPEDOL
VHPXODNH0LTDWQ\DLDEROHKEHUQLDWGL0DNNDKWHWDSL
GLNHQDNDQ'DP7HUWLEGDQ7DTGLU7DZDI4XGXP GDQ
6D¶LH+DMLQ\DVDK

5XMXN0DQDVLNXO+DMLPV

6RDODQ
$SDNDKKXNXPVHRUDQJMHPDDK+DMLEHUQLDW+DMLGL3DGDQJ
$UDIDKNHUDQDWHUOXSDEHUQLDWGLUXPDKPDNWDE"

-DZDSDQ
+XNXP EHUQLDW +DML GL 3DGDQJ $UDIDK DGDODK VDK
WHWDSLZDMLEPHPED\DU'DPNHUDQDLDEHUQLDWVHOHSDV
0LTDWQ\D0LTDWEDJLMHPDDKKDML\DQJEHUDGDGL0DNNDK
DGDODKGL7DQDK+DUDP0DNNDK-HQLV'DPQ\DDGDODK
7HUWLEGDQ7DTGLU

59
6RDODQ
 6HRUDQJ MHPDDK +DML OHODNL QLDW +DML EHUV\DUDW VHNLUDQ\D
MDWXKVDNLWPDNDEHOLDXMDGL+DODO6DPSDLGL$UDIDKVHOHSDV
PDVXNZDNWX:XTXIEHOLDXMDWXKVDNLW'DODPNHGXGXNDQ
LQL DGDNDK EHOLDX VXGDK MDGL RUDQJ +DODO %DJDLPDQDNDK
NHGXGXNDQ 7DKDOOXO$ZZDO GDQ 7DKDOOXO 7KDQLQ\D %HJLWX
MXJDEDJDLPDQDNDKNHGXGXNDQUXNXQUXNXQ+DMLGDQZDMLE
ZDMLE+DMLQ\D"

 -DZDSDQ
L 'HQJDQMDWXKVDNLWLDWHODKMDGLRUDQJ+DODOODWLDGD
WHULNDW ODJL GHQJDQ UXNXQ GDQ ZDMLE +DML 2OHK LWX
PDVDODK7DKDOOXOQ\DVHUWDUXNXQGDQZDMLE+DMLQ\D
WLGDNWLPEXOODJL

 6HNLUDQ\DVDNLWQ\DLWXPHPEDZDNHSDGDPHQLQJJDOGXQLD
DGDNDKMHQD]DKQ\DLWXGLVHPSXUQDNDQVHSHUWLPDQDRUDQJ
KDODO"

 -DZDSDQQ\D
LL <DPD\DWQ\DGLWDMKL]NDQVHSHUWLPDQDPD\DWRUDQJ
\DQJWLDGDGLGDODP,KUDP RUDQJ+DODO 

 $SDNDKKXNXPQ\DVHNLUDQ\DLDWHODKMDGLRUDQJ+DODOPDND
LDEHUQLDW,KUDPVHPXODGL$UDIDKGDQVHWHUXVQ\DVHPSDW
EHUZXTXI"

 -DZDSDQ
LLL 1LDW,KUDP+DMLQ\DGDQ:XTXIQ\DDGDODKVDK2OHK
LWX LD GLNHKHQGDNL PHQ\HPSXUQDNDQ UXNXQ GDQ
ZDMLE+DMLMXJD7DKDOOXO$ZZDOGDQ7DKDOOXO7KDQL
'LNHQDNDQ 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU NHUDQD EHUQLDW
,KUDPWLGDNGL0LTDW

60
6RDODQ
 6HRUDQJMHPDDK+DMLSHUHPSXDQQLDW+DMLEHUV\DUDWGL
%LU$OL VHNLUDQ\D GDWDQJ KDLG PDND SDGD NHWLND LWX EHOLDX
MDGL +DODO +DLGQ\D EHUWHUXVDQ KLQJJDODK ZDNWX EHUWRODN
NH3DGDQJ$UDIDKODOXEHOLDXSXQEHUQLDW+DMLVHNDOLODJL
6HOHSDVVHOHVDL+DMLEHOLDXSXQPHQJHUMDNDQ8PUDKSXOD
$GDNDK EHOLDX GLNHQDNDQ DSDDSD 'DP GHQJDQ FDUD
EHJLQL"
-DZDSDQ
&RQWRKGDOLOQLDWEHUV\DUDWVHSHUWLEHULNXW
'DUL $LV\DK UD 'LED¶DK ELQWL =XEHU PDVXN NH WHPSDW
5DVXOXOODK6$:GDQEHUNDWD<D5DVXOXOODKVD\DLQJLQ
PHODNVDQDNDQ KDML DNDQ WHWDSL VD\D VDNLW PDND
5DVXOXOODK 6$: EHUVDEGD ODNVDQDNDQODK KDML GDQ
EHUV\DUDW PHQDPEDKV\DUDWGDODPQLDWLKUDP WHPSDW
WDKDOOXONXGLPDQDDNXWHUKDODQJ
      +50XVOLP

1LDW EHUV\DUDWQ\D VDK GDQ EHJLWX MXJD QLDW LKUDP

KDMLQ\D ,D WLGDN GLNHQDNDQ DSDDSD GDP NHUDQD KDML
WHUVHEXWDGDODKPHQMDGL+DML,IUDG

1RWD 1LDW EHUV\DUDW WLGDN KDQ\D WHULNDW EDJL NHV KDLG

VDKDMD%DJLNHVEHUSHQ\DNLWGDQVHEDUDQJKDODQJDQMXJD
EROHKQLDWEHUV\DUDW

6RDODQ
 6HRUDQJMHPDDKKDMLVHEHOXP:XTXIPHQJHUMDNDQ8PUDK
6XQDW6HWHODKPHQJHUMDNDQ7DZDILDWHUOXSDPHQJHUMDNDQ
6D¶LHGDQMXJDWHUOXSDEHUJXQWLQJNHPXGLDQDSDELODVDPSDL
PDVDEHUWRODNNH$UDIDKLDSXQEHUQLDW+DML$SDNDKMHQLV
+DML\DQJGLNHUMDNDQLWXGDQDGDNDKGLNHQDNDQ'DP"

 -DZDSDQ
0HQJLNXW 0D]KDE  MHPDDK +DML WHUVHEXW WLGDN
GLEROHKNDQEHUQLDW+DMLWHWDSLPHQJLNXW0D]KDE0DOLNL
LD GLEROHKNDQ EHUQLDW +DML GHQJDQ V\DUDW VHEHOXP LD
PHQXQDLNDQVRODWVXQDW7DZDIMHQLV+DMLQ\DLDODK+DML
4LUDQGDQGLNHQDNDQ'DP
5XMXNDO)LTKµ$ODO0D]DKLELODO$UED¶DK-X]XNPXNDVXUDW

61
6RDODQ
%DJDLPDQDNDK FDUD SHODNVDQDDQ 7DKDOOXO ,KVDU EDJL
MHPDDK +DML GDQ FDUD SHQ\HPSXUQDDQ +DML \DQJ
PDVLK EHOXP VHOHVDL PHQJLNXW SDQGDQJDQ 0D]KDE
6KDIL H"

$ &DUD3HODNVDQDDQ7DKDOOXO,KVDU
-HPDDKKDML\DQJWHUKDODQJGDULSDGDPHQHUXVNDQ
DPDODQKDMLQ\DDWDVVHEDEVHEDE\DQJGLSHUDNXL
ROHKV\DUDKDUXVEDJLQ\DPHPEHEDVNDQGLULGDUL
LNDWDQ,KUDPGDQODUDQJDQ,KUDPGHQJDQ7DKDOOXO
,KVDULDWXPHODNVDQDNDQ'DP,KVDU 'DP7HUWLE
7DGLO
 -XVWHUXKHQGDNODKMHPDDKKDMLWHUVHEXWPHODNXNDQ
SHUNDUDSHUNDUDEHULNXWVHFDUDWHUWLE
1. 0HQ\HPEHOLK VHHNRU NDPELQJ GHQJDQ QLDW
WDKDOOXO GL WHPSDW EHOLDX WHUKDODQJ DWDX  GL 
WHPSDW \DQJ PXVWDKLO EDJLQ\D XQWXN NHPEDOL
NH 0DNNDK EDJL MHPDDK +DML ZDQLWD \DQJ
WLGDN GDSDW VHPSXUQDNDQ WDZDI NHUDQD KDLG
NHPXGLDQ
 0HQJJXQWLQJ UDPEXW VHNXUDQJNXUDQJQ\D 
KHODLDWDXEHUFXNXUGHQJDQQLDW7DKDOOXO,KVDU

% &DUD3HQ\HPSXUQDDQ+DML
 -HPDDK\DQJPHODNXNDQ7DKDOOXO,KVDUVHGDQJNDQ
PDVLKDGDNHUMDNHUMDKDML\DQJEHOXPGLODNVDQDNDQ
VDPDGD EHUVLIDW UXNXQ NHFXDOL :XTXI  DWDX
ZDMLEQ\D EROHKODK KDMLQ\D LWX GLVHPSXUQDNDQ
VHSHUWLEHULNXW

 6HJDOD ZDMLE KDML \DQJ WLGDN GLODNVDQDNDQ

KHQGDNODKGLJDQWLNDQGHQJDQ'DP7HUWLE 7DTGLU
PHQJLNXW V\DUDWV\DUDWQ\D NHUDQD WHODK OXSXW
WHPSRKZDNWXQ\D

62
 Manakala rukun haji hendaklah dilaksanakan apabila
berkesempatan pergi ke Tanah Suci Makkah al-
Mukarramah. Sebagai contoh :
1. Sekiranya dia belum Tahallul Awwal, hendaklah
ia memakai ihram dari Miqat Makani negerinya
atau di Bir Ali sekiranya ia menziarahi Madinah
terlebih dahulu. Apabila tiba di Tanah Suci
Makkah, tunaikan kerja-kerja haji iaitu Tawaf
Ifadhah dan Sa’ie (jika belum), bergunting atau
bercukur dan laksanakan Dam Tertib & Taqdir
atas perkara meninggalkan melontar al-Jamrah
al-Kubra pada 10 Zulhijjah yang telah berlalu.
Dengan perlaksanaan ketiga-tiga perkara di atas,
maka terhasillah Tahallul Thani dan Sah hajinya
sekalipuan masih ada Dam Tertib & Taqdir yang
belum dilaksanakan kerana meninggalkan
wajib haji yang lain seperti Mabit di Mina dan
sebagainya.
2. Sekiranya dia telah Tahallul Awwal (iaitu dengan
melontar al-Jamrah al-Kubra dan bergunting
atau bercukur) dan telah melaksanakan
segala wajib haji yang lain, maka apabila
berkemampuan pergi ke Tanah Suci Makkah,
hendaklah ia melaksanakan Tawaf Ifadhah
dan Sa’ie (jika belum) apabila tiba di Makkah.
Ia tidak perlu berniat ihram haji dan tanpa
memakai pakaian ihram.

1RWD
 6HNLUDQ\D SHODNVDQDDQ 8PUDK 6XQDW 7DWDZZX¶  NDOL NHGXD
GDQ VHWHUXVQ\D  DWDX +DML 6XQDW 7DWDZZX¶  NDOL NHGXD GDQ
VHWHUXVQ\D  \DQJ WLGDN GDSDW GLVHPSXUQDNDQ UXNXQ NHUDQD
KDODQJDQPHPDGDLGHQJDQPHODNVDQDNDQ7DKDOOXO,KVDUXQWXN
EHEDVNDQ GLUL GDUL ODUDQJDQ ,KUDP 0DND MHPDDK WLGDN SHUOX
NH7DQDK6XFLVHPXODXQWXNPHQ\HPSXUQDNDQ,EDGDW8PUDK
6XQDWDWDX+DML6XQDW\DQJEHOXPVHPSXUQDWHUVHEXWPHPDGDL
GHQJDQ7DKDOOXO,KVDUGDQEHEDVGDULVHPXDODUDQJDQ,KUDP
 6HNLUDQ\D +DML DWDX 8PUDK )DUGKX 1D]DU PDND ZDMLE
PHQ\HOHVDLNDQ EDNL UXNXQ \DQJ EHOXP VHOHVDL GHQJDQ NH
7DQDK6XFLVHPXODZDODXSXQWHODKEHUWDKDOOXO,KVDU

63




64
 6RDODQ
6D\D VHRUDQJZDQLWD PDVXN0DNNDKXQWXNPHODNXNDQ
XPUDK GHQJDQ QLDW EHUV\DUDW 'DODP QLDW EHUV\DUDW LWX
VD\D PHQ\HEXW ³MLND WHUKDODQJ GHQJDQ VHVXDWX PDND
KDODOODK DNX GDUL LKUDP´ GDQ VD\D PDNVXGNDQ GHQJDQ
³WHUKDODQJ GHQJDQ VHVXDWX´DGDODK ³WHUKDODQJ GHQJDQ
KDLG´

6D\D PHPDVXNL 0DNNDK GDQ WHODK PHODNXNDQ WDZDI

XPUDK6HOHVDLWDZDIXPUDKVD\DSHUJLPHODNXNDQVDLH
6HPDVDVDLHVD\DGLGDWDQJLKDLG6D\DWHUXVVDLHGDQ
WDKDOOXO$SDNDKKXNXPXPUDKVD\D

Jawapan:
Dalam kes ini, memandangkan beliau maksudkan
penghalang kepada dia untuk sempurnakan umrah
adalah haid, maka umrahnya dikira sah. Ini kerana
haid yang menghalang seseorang jemaah wanita
untuk sempurnakan umrah ialah haid yang keluar
sebelum tawaf atau semasa tawaf. Jika berlaku
dua keadaan tersebut, maka beliau secara otomatik
menjadi halal dan dengan itu umrahnya tidak sah
jika diteruskan juga.

'DODP 0D]KDE 6KD¿H VXFL GDULSDGD KDGDWK KDQ\D

menjadi syarat sah tawaf dan bukannya saie.
Memandangkan dalam kes ini, haid beliau keluar
selepas tawaf disempurnakan, maka halangan yang
dimaksudkan dalam niat bersyarat tersebut tidak
berlaku. Ini kerana saie boleh dikerjakan walaupun
dalam keadaan tidak suci.

 6RDODQ
-HPDDK KDML ZDQLWD EHUKDLG WHODK PHPDVXNL 0DNNDK
WDQSD EHUQLDW LKUDP XPUDK GL 0LTDW NHUDQD EHUSHJDQJ
NHSDGD SDQGDQJDQ JXUXQ\D GL 0DOD\VLD \DQJ
PHQJDWDNDQ ZDQLWD EHUKDLG WLGDN SHUOX EHUQLDW LKUDP
6HWHODK VXFL EHOLDX NH -L¶UDQDK XQWXN EHUQLDW GDQ QLDW
\DQJGLODNXNDQLDODKQLDWEHUV\DUDWGHQJDQPHPDVXNNDQ
ODID]³MLNDDNXWHUKDODQJGHQJDQVHVXDWXPDNDKDODOODK

65
 DNX´GDQEHOLDXPDNVXGNDQNHWLNDLWXLDODKKDLG6HOHSDV
NHPEDOLNH0DNNDKEHOLDXPHQJHUMDNDQWDZDIVDLHGDQ
EHUJXQWLQJ $SDELOD EDOLN NH KRWHO EHOLDX GDSDWL DGD
VHGLNLWGDUDKSDGDSDQW\OLQHUGDQEHOLDX\DNLQLDNHOXDU
VHOHSDVWDZDI

Jawapan:
Dalam masalah ini ada tiga isu iaitu isu Dam, isu niat
bersyarat dan isu tawaf. Beliau dikenakan Dam Tertib
dan Taqdir kerana tidak berniat di Miqat sebenar
sedangkan dia ada hasrat untuk melakukan umrah
semasa di Miqat.

Manakala niat bersyarat tersebut tidak menjadikannya

WHUNHOXDU GDULSDGD LKUDP 'DODP 0D]KDE 6KD¿H
suci daripada hadath hanya menjadi syarat sah
tawaf. Oleh itu, halangan yang dimaksudkan dalam
niat bersyarat tersebut tidak berlaku kerana darah
haid keluar kembali selepas tawaf berdasarkan
keyakinannya.

Walau bagaimanapun, memandangkan umrahnya

dilakukan dalam tempoh naqa’, maka umrahnya
tidak sah kerana mengikut pandangan yang asah,
naqa’ antara hari-hari haid adalah dikira haid. Oleh
itu beliau hendaklah mengulang balik tawaf, saie
dan bergunting serta dikenakan juga dam Takhyir
dan Taqdir kerana bergunting sebelum masanya. Ini
kerana beliau masih lagi ada ruang yang panjang
sebelum tiba masa untuk Wuquf.

 6RDODQ
 6HVHRUDQJWHODKPDVXNNH-HGGDKGDUL0DGLQDKXQWXN
PHODNXNDQ XUXVDQ NHUMD 6HOHVDL XUXVDQ NHUMD EHOLDX
PHPDVXNL0DNNDKXQWXNPHODNXNDQXPUDKGDQEHUQLDW
LKUDPXPUDKGLKRWHOGL-HGGDK$SDNDKGLDGLNHQDNDQ
GDPNHUDQDWLGDNEHUQLDWGL%LU$OL"

66
 Jawapan:
Sekiranya Jemaah ini sudah ada hasrat untuk
melakukan umrah semasa sebelum bergerak dari
Madinah untuk ke Jeddah, beliau dikenakan Dam
Tertib dan Taqdir kerana tidak berniat ihram di Miqat
yang ditetapkan oleh Syarak. Walau bagaimanapun,
jika sekiranya semasa di Jeddah baru ada hasrat
untuk melakukan umrah dan sebelumnya memang
tiada hasrat sama sekali, maka dia boleh berniat di
Jeddah dan tidak dikenakan Dam.

 6RDODQ
 -HPDDK KDML WHODK SHUJL NH 7DLI GDQ GDODP SHUMDODQDQ
EDOLN DNDQ PHODOXL 0LTDW 4DUQXO 0DQD]LO$GDNDK ZDMLE
EHUQLDWLKUDP"

 Jawapan:
Sekiranya Jemaah haji pergi ke Taif sebelum Wuquf,
mereka wajib berniat ihram umrah sekurang-
kurangnya kerana mereka ada kehendak untuk
mengerjakan haji semasa masuk ke Makkah.
Jika mereka berniat haji, jadilah haji tersebut Haji
Tamattuk yang tidak dikenakan Dam Tamattuk
kerana telah kembali ke Miqat asal untuk berniat haji.
Oleh itu mereka hendaklah menjaga segala larangan
ihram sehinggalah mereka bertahallul (Awwal atau
Thani mengikut syarat- syaratnya).

Peringatan%DJLNHV-HPDDK+DML7DPDWXN\DQJVXGDKVHOHVDL
XPUDKQ\D GDQ EHUDGD GL 0DNNDK JXJXU 'DP +DML 7DPDWWXN
NDODXGLDNHPEDOLNHPDQDPDQDPLTDW\DQJOLPDXQWXNEHUQLDW
KDML ZDODXSXQ EXNDQ GL 0LTDW DVDO VHPDVD PDVXN NH 0DNNDK
.HDGDDQ LQL EHUEH]D GHQJDQ NHV -HPDDK \DQJ WLGDN EHUQLDW GL
0LTDW GLD GLNHKHQGDNL NHPEDOL NH 0LTDW DVDO DWDX \DQJ VDPD
MDXKXQWXNJXJXUNDQ'DPWLGDNEHUQLDWGL0LTDW

67
 6RDODQ
6HPDVDEHUQLDWLKUDPXPUDKVD\DPHPDVXNNDQV\DUDW
³MLNDDNXGLGDWDQJLKDLGVHKLQJJDWLJDKDULPDNDKDODOODK
DNX´6DPSDLGL0DNNDKKDLGVD\DNHOXDUGDQSDGDKDUL
NHWLJD VD\D WHODK PHQMDGL KDODO 7DULNK :XTXI WLQJJDO
EHEHUDSDKDULVDKDMDODJLGDQVD\DPHPDQJWLGDNDNDQ
VXFL VHEHOXP :XTXI 3DGD  =XOKLMMDK EROHKNDQ VD\D
EHUQLDW+DML,IUDGGDQGLPDQDNDK0LTDWVD\D"

Jawapan:
Boleh berniat Haji Ifrad. Miqat untuk berniat adalah
di penginapan di Makkah.

68
69
70
6HNXUDQJNXUDQJQ\DKXMXQJMDULNDNL

71
72
 gg

73
angsa, arnab dan belalang. Dia dikenakan dam kategori
Takhyir dan Ta’dil

74
75
URMLK

76
0DNVXG LQL MHODVODK PHQXQMXNNDQ EDKDZD RUDQJ
SHUHPSXDQ GLODUDQJ PHQXWXS PXNDQ\D VHPDVD
,KUDPVHEDOLNQ\DRUDQJOHODNLWLDGDGLODUDQJ

%HUMDKLW NDLQ PDNVXGQ\D EHUFDQWXP EHUVDPEXQJ

GDQ GLSDNDL VHFDUD PHQ\DUXQJ PDQDNDOD KXNXP
EHUFDZDW \DQJ WLGDN EHUVDPEXQJ GDQ WLGDN EHUMDKLW
GLEROHKNDQ

77
6HRUDQJOHODNLEHULKUDP8PUDKWLGDNGLVHGDULDGDPHPDNDL
GLVHGDUL WHUXV GLEDWDONDQ XPUDK
VHOXDU GDODP ELOD GLVHGDGL

78
Jawapan:
Dia dikenakan Dam tetapi tidak berdosa. Damnya
adalah Dam Takhyir dan Taqdir.

79
 MHPDDK LQL GLVHEDENDQ ROHK MDKLO PDND GLD WLGDN
EHUGRVD

 $SDNDK KXNXP VHRUDQJ EHUDGD GDODP LKUDP PHQJJX

QDNDQWLVXOHPEDS\DQJWHUWXOLVGLNRWDN³WLGDNZDQJL"
-DZDSDQ
%DJL MHPDDK KDML \DQJ PHQJJXQDNDQ WLVX OHPEDS
WDQSD ZDQJL DGDODK GLEROHKNDQ VHPDVD EHUDGD GL
GDODPLKUDP

80
 6RDODQ
$SDNDKGLD7DOELDKGDQELODPDVDVXQDWGLPXODNDQGDQ
ELODSXODPDVDKDELVQ\D"

Sunat membacanya mulai daripada berniat Ihram

hingga sebelum mulai Tawaf bagi yang mengerjakan
Umrah dan hingga sebelum mulai melontar Jamrah
kubra atau mulai Tawaf atau bercukur mengikut
amalan mana yang didahulukan bagi yang
mengerjakan Haji. Bacaan Talbiah disunatkan bagi
lelaki menyaring dan meninggikan suara dan tidak
disunatkan bagi perempuan.

81
%HUDSDMHQLV7DZDI"

82
PDVD LD EHUWDZDI +HQGDNODK GLODNXNDQ WXMXK NDOL
SXVLQJDQ GHQJDQ \DNLQ GDQ WLGDN EHUXEDK QLDW
7DZDI7DZDILWXGDODPPDVMLGGHQJDQNHDGDDQVXFL
GDULSDGD KDGDV NHFLO GDQ EHVDU PHQXWXS DXUDW GL
OXDU.DDEDK+LMU,VPDLOVHUWD6KD]DUZDQ

83
'DODP NHDGDDQ \DQJ EHJLWX UDPDL GL PDVD 7DZDI MLND
EHUODNX SHUVHQWXKDQ GL DQWDUD OHODNL GDQ SHUHPSXDQ
DSDKXNXPZXGXNQ\D"

GLVHEXWNDQROHK,EQ6XUDLMGLQDTDOROHKDO5DIL¶LHGDQ
SHQGDSDWLQLSDOLQJWHSDWGHQJDQ0DTDVLG6\DULDK

0HPSHUEDQ\DNNDQWDZDI6XQDWDGDODKOHELKDIGDO

84
 VHEDJDL

85
PHQJHUMDNDQODUDQJDQ,KUDPZDODXSXQEHEHUDSDKDUL
EDUX GLNHUMDNDQ SXOD 6D LH WHWDSL DIGKDO VHWHODK
VHOHVDLPHQJHUMDNDQ7DZDIPHQJHUMDNDQ6D LHVHFDUD
EHUWXUXWWXUXW

86
87
PHQMHMDVNDQ7DZDI\DQJZDMLEEHUQLDWVHSHUWL7DZDI

88
89
90
91
6RDODQ

92
93
94
 GLVRURQJ

MHPDDK\DQJPXWDZDWLU

95
6RDODQ

96
 LV\DUDWNHSDGDQ\DGHQJDQVHVXDWX\DQJSDGDQ\D

6RDODQ

3DGD WDKXQ  VD\D PHODNXNDQ XPUDK 6D\D WDZDI

GDODP NHDGDDQ WLGDN EHUZXGXN %DJDLPDQD GHQJDQ
NHGXGXNDQXPUDKVD\D"

Jawapan:
Memandangkan kes ini adalah kes yang sudah lama
berlaku, umrah tersebut dikira sah dengan bertaklid
NHSDGDSDQGDQJDQ0D]KDE+DQD¿\DQJPHQJDWDNDQ
suci dari hadath bukan menjadi syarat sah tawaf.
Walau bagaimanapun, dia dikenakan Dam seekor
kambing.

97
NDOLSXVLQJDQDSDELODLDVXFL7DZDI\DQJVHEDQ\DN
 NDOL \DQJ GLODNXNDQ VHEHOXPQ\D WLGDN GLNLUD ,QL
NHUDQD WDZDI KDML 4LUDQ KHQGDNODK GLODNXNDQ VHOHSDV
ZXTXI

98
+DLG VD\D WHODK PHOHSDVL VHSXOXK KDUL VHSXOXK PDODP
3DJLWDGL VD\D SHULNVD NHPDOXDQ VD\D GLGDSDWL EHUVLK
WLDGD NHVDQ GDUDK :DODXEDJDLPDQDSXQ VD\D WLGDN
VHJHUDPDQGLNHUDQDPHQJKDUDSNDQKDLGVD\DVXFLWHUXV
+DPSLU PDVXN VRODW $VDU VD\D PDQGL KDGDV :DNWX
0DJKULE VD\D VRODW 0DJKULE 6HOHSDV LWX VD\D SHULNVD
NHPDOXDQ VD\D GLGDSDWL EHUVLK 6D\D SXQ SHUJL NH
0DVMLGLO +DUDP GDQ PHQXQDLNDQ 7DZDI 8PUDK 6HOHSDV
VRODW ,V\DN VD\D VD¶LH GDQ WDKDOOXO 3DGD MDP 
PDODP VD\D SHULNVD VHPXODNHPDOXDQVD\DGLGDSDWLDGD
VHGLNLW GDUDK GDQ GDUDK LWX PDVLK DGD ODJL VHKLQJJD NH
VDDWLQL0DVDODKQ\DDGDNDKVDK7DKDOOXO8PUDKVD\DLWX"

Jika Jemaah itu kesuntukan masa kerana keperluan

yang terdesak (al-hajah) maka bolehlah dianggap tawaf
rukun itu telah sah walaupun dilakukan dalam waktu
darah haid yang tidak keluar di dalam dan di luar faraj
dalam tempoh kebiasaan haid (naqa’) dan dia boleh
menyempurnakan umrahnya beserta tahallul.

Jika sekiranya Jemaah itu masih mempunyai masa

yang lama di Makkah maka hendaklah dia menunggu
hingga haidnya suci. Ini adalah SHQGDSDWDOD]KDU
GDODPSDQGDQJDQ0D]KDE6KD¿H

99
100
101
102
$GDNDK VDK MLND VHVHRUDQJ LWX 6D LH WLJD NDOL SXVLQJDQ
GLD SXQ EDOLN NH UXPDK VDPD DGD X]XU DWDX SXQ WLGDN
NHPXGLDQ HVRNQ\D EDUXODK GLD PHODNXNDQ HPSDW
SXVLQJDQODJL"

103
NHPXGLDQEHUJXQWLQJPDNDEHUKDVLOODK8PUDKQ\D

104
105
+XNXPQ\D DGDODK GLD PDVLK ODJL GL GDODP ,KUDP
8PUDK 'LD KHQGDNODK PHPEXDW 7DKDOOXO ,KVDU XQWXN
PHOHSDVNDQ VHJDOD ODUDQJDQ ,KUDP GDQ ZDMLE GLD
PHQ\HPSXUQDNDQ VHPXOD 6D LH GDQ EHUJXQWLQJ
EHUFXNXUDSDELODEHUNXDVDNH0DNNDKVHPXOD

106
107
pitam, atau mabuk yang hilang akal sepanjang
masa).

108
109
DPDODQ8PUDKGDQPHPED\DU'DPOXSXWZXTXIVHUWD
ZDMLE4DGDSDGDWDKXQEHULNXWQ\D

GDQPHPED\DU'DPNHUDQDOXSXWZXTXIVHUWDZDMLE
4DGDSDGDWDKXQEHULNXWQ\D

110
111
112
113
114
WHODKGLJXQDNDQXQWXNORQWDUDQVDPDDGDROHKGLULQ\DDWDX
RUDQJODLQ

115
116
 Jawapan:
Hari Nahar ialah hari 10 Zulhijjah (Hari Raya Haji atau
Hari Raya Korban), Pada hari itu Jemaah Haji melontar
Jamratul Kubra. Solat Jumaat juga tidak diwajibkan.
Manakala Solat Sunat Hari Raya Korban juga tidak
disunatkan.



mengikut tertib jamrahnya iaitu Jamrah Sughra,

Jamrah Wusta dan Jamrah Kubra.

117




118




119




Bermula waktu untuk Takbir Muqayyad Hari Raya

bagi jemaah haji adalah berbeza dengan waktu
takbir hari raya orang yang halal (yang tidak
melakukan ibadat haji), ia adalah seperti berikut:

Muqayyad


120
 Muqayyad

 6RDODQ
$GDNDKGLVXQDWNDQEHUGLULPHQJDGDS.LEODWGDQEHUGRD
VHOHSDVPHORQWDUNHWLJDWLJDMDPUDK"

Jawapan:
Hanya disunatkan berdiri dan berdoa setelah selesai
melontar di Jamrah Sughra dan Wusta sahaja

121
122
%ROHKWHWDSLDIGKDOQ\DLDEHUFXNXUDWDXEHUJXQWLQJEDJL
GLULQ\DWHUOHELKVHEHOXPLDPHQFXNXUDWDXPHQJJXQWLQJ
UDPEXWRUDQJODLQ

123
Bermaksud:
(Dan perkataan atau menggunting) menggunting
maksudnya iaitu memotong rambut tanpa mencabut
pangkalnya. Bercukur dan menggunting itu bukanlah
tertentu dengan keduanya sahaja malah yang
dimaksudkan dengan menghilangkan rambut itu iaitu
menghilangkannya dengan apa jua caranya sama
ada dengan bercukur atau memotong pendek atau
mencabut atau membakar atau menggunting.

124
Jawapan:
Tawaf itu tidak sah dan ia wajib mencukupkan Tawafnya.
Kemudian melakukan Sa’ie dan Bercukur atau
Bergunting rambut dan Wajib ke atasnya membayar
Dam Takhyir dan Taqdim kerana dia telah sempurna
Tawaf dan Sa’ie mengunting rambut.

125
126
 6RDODQ
 6HSHUWL \DQJ GLNHWDKXL VHWHODK SHUWHQJDKDQ PDODP 
=XOKLMMDK DGD HPSDW SHUNDUD \DQJ WHODK PDVXN ZDNWX
XQWXNGLODNXNDQLDLWXPHORQWDU-DPUDK.XEUDEHUJXQWLQJ
EHUFXNXUGDQ 7DZDIGDQ6DLH EHUPDODPGL0X]GDOLIDK
6RDODQQ\D DGDNDK GLNHQDNDQ GDP VHNLUDQ\D UDPEXW
GLJXJXUNDQGHQJDQVHQJDMDVHWHODKSHUWHQJDKDQPDODP
 =XOKLMMDK MLND -HPDDK EHOXP ODJL EHUJXQWLQJ DWDX
EHUFXNXU"

 Jawapan:
Tidak dikenakan Dam kerana sudah masuk waktu
untuk bergunting.

127
128
129
130
131
132
 6RDODQ
 6D\DEHUXODQJDOLNGDUL0LQDGDQ0DNNDK3DGDPDODP
=XOKLMMDKVD\DVDPSDLOHZDWNH0LQDGDQWLGDNGDSDW
PHQFXNXSNDQ EHUPDELW PDODP PX¶]DP DOODLO $GDNDK
VDK0DELWVD\DGDQMLNDWLGDNVDKEHUDSDNDK'DP\DQJ
GLNHQDNDQ"

Jawapan:
Berdasarkan pandangan yang asah, Jemaah Haji
hendaklah bermalam di Mina sekurang-kurangnya
lebih daripada separuh malam. Sekiranya jumlah jam
daripada terbenam matahari (masuk waktu Maghrib)
hingga terbit fajar (masuk waktu Subuh) adalah
sebanyak 10 jam, maka beliau hendaklah berada di
Mina lebih daripada 5 jam. Maka ia dikenakan dam
tidak bermalam satu malam (dam bagi satu malam
ialah secupak beras).

 6RDODQ
 6D\D EHUXODQJ DOLN GDUL 0LQD GDQ 0DNNDK 'DUL VHJL
WHPSRKEHUPDELWVD\DKDQ\DPHQHULPDSDNDLSDQGDQJDQ
\DQJ PHPEROHKNDQ EHUPDELW VHNHMDS VDKDMD VHEHOXP
GDQVHOHSDVZDNWX6XEXKPHVWLEHUDGDGLEXPL0LQD

Jawapan:
Adalah lebih afdhal menerima pakai pandangan yang
asah iaitu bermabit lebih dari separuh malam daripada
menerima pakai pandangan kedua walaupun ia sah
juga. Melainkan jika berada dalam situasi terdesak
atau keperluan tertentu seperti Petugas Haji, maka
beliau boleh memilih untuk hanya menerima pakai
pandangan kedua dari awal lagi.

133
134
135
D %HUPXOD ZDNWX PHORQWDU -DPUDK .XEUD XQWXN 
=XOKLMMDK DGDODK SDGD ZDNWX VHSDUXK PDODP 
=XOKLMMDKVHKLQJJDMDWXKPDWDKDUL=XOKLMMDK

E %HUPXODZDNWXPHORQWDUXQWXN=XOKLMMDKDGDODK
PDVXN ZDNWX VXEXK  =XOKLMMDK VHKLQJJD MDWXK
PDWDKDUL=XOKLMMDK

F %HUPXODZDNWXPHORQWDUXQWXN=XOKLMMDKDGDODK
PDVXN ZDNWX VXEXK  =XOKLMMDK VHKLQJJD MDWXK
PDWDKDUL=XOKLMMDK

G %HUPXODZDNWXPHORQWDUXQWXN=XOKLMMDKDGDODK
PDVXN ZDNWX VXEXK  =XOKLMMDK VHKLQJJD MDWXK
PDWDKDUL=XOKLMMDK

kebiasaannya

136
DWDX

137
 DWDX

5DZDWDQ 6\LV\D DWDX +RVSLWDO $UDE PDND

GLEHQDUNDQPHZDNLONDQORQWDUDQOHELKDZDO

138
139
ZDNLO

140
141
142
&DUD PHORQWDU -DPUDK EDJL NDXP ZDQLWD DGDODK
VDPD VHSHUWL NDXP OHODNL NHFXDOL KDQ\D NDXP
ZDQLWD PDNUXK PHQJDQJNDW WDQJDQ WHUODOX WLQJJL
VHKLQJJDVHNLUDNLUDWHUQDPSDNSXWLKNHWLDNQ\D

143
144
 6RDODQ
$SD\DQJSHUOXGLODNXNDQMLND-HPDDK\DQJWHODKPHORQWDU
VHEHOXP6XEXKEDJLORQWDUDQ\DQJVHSDWXWQ\DGLODNXNDQ
VHOHSDV6XEXK"

Jawapan:
Jika Jemaah Haji masih di Mina, dia hendaklah
mengulang balik lontaran ketiga-tiga Jamrah bagi hari
tersebut selagi mana waktu melontar masih ada iaitu
sebelum tenggelam matahari pada 13 Zulhijjah. Jika
sekiranya Jemaah Haji sudah kembali ke Makkah dan
waktu melontar sudah luput, maka dia tidak berdosa
tetapi dikenakan dam Tertib dan Taqdir. Sebaliknya,
jika masa masih ada tetapi dia sengaja tidak mahu
membuat mengulangi lontaran tersebut tanpa uzur
Syar’i, beliau berdosa dan dikenakan Dam Tertib dan
Taqdir.

 6RDODQ
-HPDDK WHODK PHODNXNDQ ORQWDUDQ -DPUDK .XEUD MXJD
GLNHQDOLVHEDJDL-DPUDK$TDEDKGLPDQDLDPHUXSDNDQ
ORQWDUDQSDGDKDULNH=XOKLMMDK SDGDMDPUDKODLQGDQ
EXNDQQ\DGL-DPUDK.XEUD$SDKXNXPQ\D"

Jawapan:
Tidak sah lontaran tersebut dan beliau hendaklah
mengulanginya kembali. Jika pada 11 Zulhijjah beliau
membuat lontaran ketiga-tiga Jamrah, maka lontaran
di Jamrah Sughra dan Wusta tidak diambil kira.
Hanya lontaran di Jamrah Kubra sahaja sah dan ia
menggantikan lontaran pada 10 Zulhijjah tersebut.
145
 Sekiranya beliau membuat Nafar Awwal dan hanya
melontar untuk hari ke 12 Zulhijjah sahaja dan tidak
mengulangi lontaran untuk hari ke 11, maka tidak
sah Nafar Awwalnya kerana lontaran pada hari ke 12
tersebut terpakai untuk lontaran hari ke 11.

Begitu juga, sekiranya beliau membuat Nafar Thani

iaitu melontar pada 13 Zulhijjah, lontaran tersebut
diambil kira sebagai lontaran untuk hari ke 12. Jika
sekiranya beliau tidak menambah lontaran pada
ketiga-tiga Jamrah sebelum terbenam matahari pada
13 Zuhijjah, maka beliau dikenakan Dam Tertib dan
Taqdir kerana lontaran hari ke 13 sebenarnya tidak
dilakukan.

 6RDODQ
 6DK DWDX WLGDN PHORQWDU VHOHSDV 0DJKULE EDJL ORQWDUDQ
KDUL NH   GDQ  =XOKLMMDK NHUDQD PHQJLNXW EXODQ
,VODPSHUWXNDUDQKDULEHUPXODSDGDZDNWX0DJKULEGDQ
EXNDQQ\D6XEXK"

Jawapan:
Masuk waktu melontar bagi ketiga-tiga hari tersebut
ialah selepas waktu Subuh pada setiap hari berkenaan.
Waktu afdhal ialah selepas gelincir matahari.

Walau bagaimanapun, jika Jemaah haji telah melontar

pada 11,12 dan 13 Zulhijjah selepas Maghrib, maka
lontaran pada 11 Zulhijjah adalah tidak sah, tetapi
lontaran pada 12 Zulhijjah sah untuk menggantikan
lontaran bagi 11 Zulhijjah dan lontaran pada 13
Zulhijjah pula menggantikan lontaran untuk 12
Zulhijjah.

Jika sekiranya beliau tidak membuat lontaran

tambahan di ketiga-tiga Jamrah, ini bermakna beliau
tidak melontar untuk hari ke 13 Zulhijjah. Dengan itu
beliau dikenakan Dam Tertib dan Taqdir.

146
 6RDODQ
 6D\D DGD NHX]XUDQ \DQJ PHQJKDODQJ VD\D XQWXN
PHORQWDUVHQGLUL6D\DWHODKPHPEXDWDTDGPHZDNLONDQ
NDZDQ VD\D XQWXN PHORQWDU -DPUDK .XEUD GDQ MXJD
ORQWDUDQ XQWXN KDUL NH   GDQ  VHPDVD EHUDGD GL
$UDIDK$GDNDKVDKDNDGZDNDODKWHUVHEXW"

Jawapan:
Sah aqad wakalah tersebut walaupun dibuat
sebelum masuk waktu dengan syarat dia memang
ada keuzuran yang membolehkannya mewakilkan
lontaran kepada orang lain.

 6RDODQ
 6D\DWHODKPHORQWDUNHWLJDWLJDMDPUDKSDGD=XOKLMMDK
6HWHODKEDOLNNHNKHPDKEDUXVD\DVHGDUDGDVHELMLODJL
GDODPSRNHWVD\DGDQVD\DWLGDNSDVWLMDPUDKPDQD\DQJ
VD\DWLGDNFXNXSWXMXKELML6D\DPHPDQJVHGLDNDQEDWX
\DQJFXNXSLDLWXELMLVDKDMDVHPDVDEHUWRODNNH-DPUDK
VHOHSDVVRODW6XEXK$SD\DQJSHUOXVD\DODNXNDQ"

Jawapan:
Dia dikehendaki menambah lontaran satu biji batu
pada Jamrah Sughra, serta mengulang kembali
lontaran (tujuh biji batu) pada Jamrah Wusta dan
Kubra.

 6RDODQ
 6D\D WHODK PHODNXNDQ ORQWDUDQ EHUPXOD GDUL -DPUDK
.XEUDGLLNXWLGHQJDQ-DPUDK:XVWDGDQGLDNKLULGHQJDQ
-DPUDK6XJKUD$GDNDKGLNLUDVDKORQWDUDQWHUVHEXW"

Jawapan:
Hanya lontaran di Jamrah Sughra sahaja sah. Tetapi
beliau dikehendaki mengulangi lontaran di Jamrah
Wusta dan Jamrah Kubra kerana lontaran tersebut
tidak dibuat secara tertib iaitu setiap lontaran pada
hari ke 11, 12 dan 13 Zulhijjah hendaklah bermula
dengan Jamrah Sughra, kemudiannya Jamrah Wusta
dan akhir sekali Jamrah Kubra.

147
 6RDODQ
6D\D WHODK PHZDNLONDQ VXDPL VD\D PHORQWDU SDGD 
=XOKLMMDKNHUDQDGHPDPGDQWLGDNPDPSXXQWXNEHUMDODQ
3DGD  =XOKLMMDK VD\D PHORQWDU VHQGLUL $GDNDK VD\D
SHUOXXODQJORQWDUDQKDULNH=XOKLMMDK"

Jawapan:
Tidak wajib baginya mengulang lontaran hari ke 11
Zulhijjah walaupun masih ada waktu dan dia kembali
sihat pada 12 Zulhijjah. Tetapi sunat baginya untuk
mengulang kembali lontaran hari ke 11 tersebut.

148
149
150
151
152
153
 6RDODQ
 6D\D GLPDVXNNDQ NH ZDG VHWHODK ZXTXI GDQ EHUDGD GL
VLWXVHKLQJJD=XOKLMMDK6D\DWHODKPHZDNLONDQNDZDQ
VD\DXQWXNPHORQWDUEDJLSLKDNVD\DEDJLORQWDUDQSDGD
 =XOKLMMDK  =XOKLMMDK  =XOKLMMDK 6RDODQ VD\D
DGDNDKVD\DEROHKPHODNXNDQ1DIDU$ZZDO"

Jawapan:
Untuk membolehkan seseorang itu melakukan Nafar
Awwal, syarat-syarat berikut hendaklah dipenuhi:
1. Dia hendaklah keluar dari Mina sebelum tenggelam
matahari pada 12 Zulhijjah,
2. Dia telah melakukan lontaran pada 11 dan 12
Zulhijjah,
3. Dia telah bermabit di Mina pada malam 11 dan 12
Zulhijjah,
4. Dia hendaklah berniat untuk melakukan Nafar
Awwal sebelum meninggalkan Mina dan diikuti
dengan perbuatan meninggalkan Mina.

Bagi mereka yang sudah sedia ada di luar Mina

sebelum 12 Zulhijjah, tidak sah Nafar Awwalnya
melainkan jika masuk sebentar ke Mina pada 12
Zulhijjah setelah lontaran dilakukan oleh wakilnya
dan seterusnya berniat Nafar Awwal di Mina sebelum
memulakan langkah keluar dari Mina.

Sekiranya beliau tidak dapat kembali ke Mina,

maka tidak sah Nafar Awwal beliau dan beliau
wajib melontar ketiga-tiga Jamrah pada 13 Zulhijjah
dengan mewakilkannya kepada orang lain. Jika
beliau tidak mewakilkan kepada orang lain untuk
melontar sehingga tenggelam matahari pada 13
Zulhijjah, beliau dikenakan Dam Tertib dan Taqdir.
Walau bagaimanapun beliau tidak dikenakan Dam
apabila tidak bermalam di Mina pada 13 Zulhijjah
kerana beliau termasuk dalam kategori orang yang
dikecualikan daripada bermabit di Mina.

154
 6RDODQ
3DGD  =XOKLMMDK DGD -HPDDK \DQJ PHORQWDU XQWXN
ORQWDUDQ KDUL WHUVHEXW VHEHOXP 6XEXK GDQ WHODK QLDW
1DIDU$ZZDOVHEHOXPNHOXDUGDUL0LQD6HWHODKNHPEDOL
NH0DNNDKEDUXGLDWDKXORQWDUDQQ\DXQWXN=XOKLMMDK
WHUVHEXW WLGDN VDK $SD \DQJ SHUOX GLODNXNDQQ\D"
6DKNDK1DIDU$ZZDOQ\D"

Jawapan:
Beliau hendaklah kembali ke Mina untuk melontar
semula selagi mana masa masih ada dan hendaklah
keluar semula dari Mina sebelum Maghrib pada hari
tersebut dengan niat Nafar Awwal.

Sekiranya beliau tidak mampu kembali ke Mina

dengan uzur Syar’i seperti tidak tahu untuk ke
Mina semula secara sendirian dan tiada yang sudi
menemaninya (bimbang keselamatan diri) maka,
beliau tidak berdosa tetapi tetap dikenakan Dam
Tertib dan Taqdir kerana tidak mengulang lontaran
untuk hari ke 12 dan juga hari ke 13 Zulhijjah.

Nafar Awwalnya tidak sah kerana antara syarat Nafar

Awwal ialah melontar pada hari ke 12 dan keluar dari
Mina pada 12 Zulhijjah selepas melontar ketiga-tiga
Jamrah dengan niat Nafar Awwal.

Oleh kerana Nafar Awwalnya tidak sah, beliau

sepatutnya ke Mina untuk bermabit pada malam 13
Zulhijjah dan melontar ketiga-tiga Jamrah selepas
Subuh 13 Zulhijjah. Namun, oleh kerana beliau
bimbang keselamatan diri, maka dia tidak dikenakan
Dam kerana tidak bermabit tetapi tetap dikenakan
Dam Tertib dan Taqdir seperti yang disebut sebelum
ini.

Walau bagaimanapun, jika beliau tiada uzur Syar’i, dia

berdosa dan dikenakan Dam Tertib dan Taqdir kerana
tidak mengulang lontaran untuk hari ke 12 dan juga
kerana tidak melontar pada 13 Zulhijjah. Beliau juga
dikenakan Dam kerana tidak bermabit di Mina pada
malam 13 Zulhijjah iaitu satu cupak makanan.
155
+XNXPLWXNHNDOVHKLQJJDODKGLDVHOHVDLPHQJHUMDNDQ
NHGXDGXDUXNXQLWX-HPDDKKDML\DQJWLGDNPHORQWDU
NHWLJDWLJD-DPUDKVHKLQJJDKDELVKDUL7DV\ULTVDPD
DGDWLGDNWDKXDWDXWLGDNVHQJDMDKXNXP+DMLQ\DVDK
WHWDSLZDMLEPHPED\DU'DPLDLWX7HUWLEGDQ7DTGLU
156
157
PHQLQJJDONDQ0DNNDKWLDGDGDPLKVDU-LNDKHQGDNPHP
EHEDVNDQGLULGDUL,KUDPKHQGDNODKODNVDQDNDQ7DKDOOXO
,KVDU PHQXUXW V\DUDWQ\D -LND LD PHQLQJJDONDQ 0DNNDK

$SDNDK SHUNDUDSHUNDUD \DQJ SHUOX GLVHPSXUQDNDQ ROHK

-HPDDK+DMLVHEHOXPPHUHNDPHODNXNDQ7DZDI:DGD¶GDQ
VHVXGDK PHODNXNDQQ\D" $GDNDK EROHK GHQJDQ VHQJDMD
PHOHQJDKNDQ SHUMDODQDQ NHUDQD PDNDQPLQXP PHPEHOL
EHODKDWDXPHQ]LDUDKLNDZDQNDZDQ"

Jawapan:
Apa-apa sahaja perbuatan yang dilakukan selepas
Tawaf Wada’ yang tidak termasuk dalam kategori
tanda-tanda yang menunjukkan hendak bermukim di
Makkah (mazannatul iqamah) dan tidak bercanggah
dengan konsep berakhir meninggal Makkah dengan
Tawaf Wada’ (akhir ahdi bil bait) adalah dibenarkan.

158
Contoh perkara-perkara yang harus dilakukan selepas
Tawaf Wada’ (semasa berada di dalam Masjidil Haram)
• Menunaikan solat sunat tawaf dan berdoa selepasnya
di Masjidil Haram.
• Berdoa di Multazam.
• Mengucup Al-Hajar al-Aswad.
• Menunaikan solat sunat safar.
• Menunaikan solat fardhu sekiranya bilal telah
melaungkan azan atau bilal sedang melaungkan azan.
• Bergambar atau mengambil gambar, walaubagaimana
pun jika tidak bergambar atau tidak mengambil
gambar adalah lebih baik.

Contoh perkara-perkara yang harus dilakukan selepas

Tawaf (Di Penginapan atau Hotel)
• Makan dan minum di hotel.
• Qadha hajat.
• Menyalin dan menukar pakaian.
• Zikir dan membaca al-Quran sementara menunggu.
• Mengambil beg atau barang yang diletakkan /
ditinggalkan di bilik penginapan.
• Mencari isteri, saudara, waris dan rakan yang hilang.
• Mengangkat barang-barang yang hendak dibawa
bersama.
• Tidur dalam bilik hotel sementara menunggu bas atau
ketibaan kenderaan.
• Melawat iasteri, saudara, waris, rakan yang sakit di
hospital/klinik (bagi kes kecemasan dan hajat).
• Sebarang urusan yang berkaitan dengan perjalanan
sama ada ke Jeddah atau Madinah seperti membeli
makanan dan minuman untuk kegunaan dalam
perjalanan dan sebagainya.
• Menunggu kenderaan (lewat tiba kerana kesesakan
dan sebagainya).
• Bersedekah ketika menunggu kedatangan kenderaan
di penginapan.
• Membayar dam. Walaupun begitu, digalakkan untuk
membayar sebelum Tawaf Wada’.
• Bergambar atau mengambil gambar
• Menunaikan solat fardhu (di hotel yang berdekatan
Masjidil Haram) dengan berimamkan imam di Masjidil
Haram.
*Resolusi Muzakarah Haji Peringkat Kebangsaan Ke-35
Musim Haji 1439H – 9-11 November 2018.
159
160




161
 Orang yang dipaksa meninggalkan Tawaf (kes
kecemasanNHVdarurat/terdesak/kesuntukan masa)

UDSL GDQ EHUMDGXDO FRQWRKQ\D MHPDDK

KDML\DQJWLGDNZDUDV EHUVLIDWVHPHQWDUD GDQ

%DKUXO

 -HPDDK +DML \DQJ WHUJRORQJ GDODP JRORQJDQ

EHULVLNR WLQJJL \DQJ WHODK GLNHQDO SDVWL ROHK
SLKDNSHUXEDWDQGLPDQDWLDGDKDUDSDQVHPEXK

162




+XNXPWDZDIZDGD¶EDJLMHPDDKKDMLDGDNDWHJRUL
VHSHUWLGLEDZDK

L *RORQJDQ\DQJWLDGDPDVDODK GDODPEDEVDIDU
PXVDILU 

7HPSRK PHQXQJJX  MDP 7HPSRK LQL DGDODK

GDODPNHDGDDQELDVDWDQSDDGDKDODQJDQDWDV
VHEDE XUXVDQ EHUNDLWDQSHPXVDILUDQ3HUNLUDDQ
PDVDMDPWHUVHEXW KHQGDNODKGLNLUDEHUPXOD
GDUL PDVD MHPDDK KDML VDPSDL GLEDQJXQDQ
SHQJLQDSDQ VHWHODK SXODQJ GDUL WDZDI ZDGD¶
6HNLUDQ\D-HPDDKWLGDNNHOXDUGDUL0DNNDKGDODP
PDVD  MDP VHOHSDV WDZDI ZDGD¶ EXNDQ
GLVHEDENDQ PDVDODK XUXVDQ EHUNDLWDQ
SHUPXVDILUDQ WDZDI ZDGD¶Q\D GLDQJJDS WHODK
EDWDOGDQSHUOXGLXODQJVHPXOD

LL *RORQJDQ\DQJDGDPDVDODK GDODPEDEVDIDU

PXVDILU 

7HPSRKPHQXQJJXMDP 7HPSRKLQLDGDODK
GDODPNHDGDDQGL PDQDWDZDIZDGD¶WHODKVHOHVDL
NHPXGLDQ GDODP WHPSRK  MDP EDUX

163
 GLPDNOXPNDQ NHOHZDWDQ SHUJHUDNDQ NHQGHUDQ
NHOXDU GDUL 0DNNDK PDND -HPDDK WLGDN SHUOX
PHQJXODQJ VHPXOD WDZDI ZDGD¶ 3HUNLUDDQ PDVD
 MDP WHUVHEXW KHQGDNODK GLNLUD EHUPXOD GDUL
PDVD -HPDDK KDML VDPSDL GL EDQJXQDQ
SHQJLQDSDQVHWHODKSXODQJGDULWDZDIZDGD¶





'LDWLGDNGLZDMLENDQXQWXNPHQJHUMDNDQ7DZDI:DGD 
ODJL

164
 


NHDWDVQ\D'DP7HUWLE 7DTGLUGDQEHUGRVDVHNLUDQ\D

165


GL-HGGDK"




%DJLNHV7DZDI:DGD PHUHNDGLZDMLENDQ7DZDI:DGD
ZDODXSXQMDUDNNXUDQJGDULGXDPDUKDODK NLORPHWHU 



166



tawafnya




 6RDODQ

$GDNDK GLEROHKNDQ VRODW IDUGKX GDODP 0DVMLGLO +DUDP
VHOHSDV7DZDI:DGD¶"

Jawapan:
Boleh Solat Fardhu dalam Masjidil Haram selepas
Tawaf Wada’

167
 6RDODQ
$GDNDKGLNHQDNDQ7DZDI:DGD¶EDJL-HPDDK\DQJNHOXDU
PHODZDW7DLI'DUL0DNNDKNH7DLI

Jawapan:
Diwajibkan Tawaf Wada; kerana Jemaah Haji keluar
melebihi dua marhalah dan dibolehkan untuk Solat
Jamak dan Qasar

 0HPEXDW +DML 7DPDWWX  DWDX 4LUDQ PHQXUXW

V\DUDWV\DUDW\DQJZDMLEGLED\DU'DP

168
169
-HGGDK EXNDQ 0LTDW %DJL $IDTL  +XNXP WLGDN
PHPDNDLSDNDLDQ

170
171
172
8PUDK GDQ 8PUDK 6XQDW VHEHOXP LD EHUFXNXU WHODK
PHODNXNDQSHUVHWXEXKDQ"

173
%ROHKGLDEHUSXDVDVHSXOXKKDULNHVHPXDQ\DGLWDQDK

'LDEHUSXDVDKDUL.HPXGLDQGLVHODQJL WLGDN

NHUXPDKQ\DGDUL7DQDK6XFLEDUXODKGLDEHUSXDVD

174
2OHKNHUDQDWLGDNDGDRUDQJ\DQJPDKXPHQHULPDGHQJDQ

175
I0HQ\HODPDWNDQELQDWDQJEXUXDQGDULPXOXW

176
,KUDPDWDXWLGDNXQWXNPHPEXQXKELQDWDQJEXUXDQ

177
178
179
NHVDODKDQ\DQJEHUXODQJXODQJNHUDQDLDNHVDODKDQ
\DQJVHMHQLV

180
0DND GLNHQDNDQ 'DP NH DWDV RUDQJ \DQJ PHPDWDK
PHPRWRQJ DWDX PHQFDEXWQ\D VDPD DGD GLD GL GDODP
,KUDPDWDXWLGDN

6HNLUDQ\DGLDEHUDVDOGDUL7DQDK+DODOPDNDWLGDNKDUDP

GL 7DQDK +DUDP DGDODK KDUDP NHUDQD SRNRN

GLLNWLEDUNDQNHSDGDWHPSDWWXPEXKQ\D

181
 DWDXSHODMDU"

182
183
$SDNDKKXNXPPDNDQGDJLQJ'DPVHQGLUL"

184
185
KDUL 7DV\ULT NHWLJD NHUDQD WLGDN GLWXQWXW
PHQJHUMDNDQQ\D EDJL PHUHND \DQJ PHPEXDW 1DIDU
$ZZDO

186
 6RDODQ
 -LND -HPDDK KDML PHPED\DU 'DP 7DNK\LU GDQ 7DTGLU
VHFDUD EHUXODQJ NHUDQD PHODNXNDQ GXD ODUDQJDQ LKUDP
EHUEHQWXN LWODI VHFDUD EHUXODQJ FRQWRKQ\D EDJL VHWLDS
NHVDODKDQ'DP\DQJGLNHQDNDQDGDODK5L\DO2OHKLWX
EDJLGXDNHVDODKDQMXPODK'DP\DQJGLNHQDNDQDGDODK
 5L\DO $GDNDK VDK MLND NHGXDGXD 'DP LQL GLED\DU
NHSDGDRUDQJIDNLUPLVNLQVDKDMDGLPDQDVHWLDSRUDQJ
DNDQPHQGDSDW5L\DO"

Jawapan:
Sah membayar Dam yang berulang-ulang kepada 6
orang fakir miskin sahaja dan tidak wajib mengagihkan
120 Riyal tersebut kepada 12 orang fakir miskin.

187
 6RDODQ
 6HNLUDQ\D NHWLND VD\D PDQGL PHQJJXQDNDQ ³VKRZHU´
DWDX PHQMLUXV DLU NH NHSDOD WDQSD PHQJJRVRN NHSDOD
DGDNDKGLNHQDNDQ'DPMLNDDGDUDPEXW\DQJJXJXU

Jawapan:
Tidak dikenakan Dam kerana rambut itu gugur bukan
dengan perbuatan sendiri secara langsung.

188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200


201




DPDODQ8PUDK\DQJGLEXDWDNDQPHQDPSXQJGDQ



202








203






204






205
 'LDKHQGDNODKEHULKUDPGLWHPSDW\DQJGLDSDGDNHWLND
LWX EHUTDVDG KHQGDN PHQJHUMDNDQ 8PUDK+DML
6HNLUDQ\D VHPDVD LD GL -HGGDK VHWHODK WLDGD
GLEHQDU PHQHUXVNDQ SHUMDODQDQ NH 0DGLQDK
NHPXGLDQ EHUTDVDG KHQGDN PDVXN NH 0DNNDK
NHUDQD QLDW +DML8PUDK  PDND WHPSDW LD EHULKUDP
LDODKGL-HGGDK



206




207


,PDP 1DZDZL GDQ 5DIL EHUSHQGDSDW LQL DGDODK

SDQGDQJDQ\DQJWHUEDLN



208


209


210


PHQJDODPL PDVDODK JDQJJXDQ ILNLUDQ \DQJ EHUVLIDW

VHPHQWDUD VHWHODK EHUQLDW ,KUDP %DJDLPDQDNDK
NHGXGXNDQ QLDW ,KUDP 8PUDK 7DZDI GDQ 6D LH PHUHND
GDQDGDNDKPHUHNDWHUWDNOXNGHQJDQODUDQJDQ,KUDP

%DJL NHV GL DWDV GLD WHUWDNOXN NHSDGD EHEHUDSD

NHDGDDQEHULNXW

PDVDODK JDQJJXDQ ILNLUDQ VHFDUD VHPHQWDUD MHPDDK KDML

MXJDWHULNDWGHQJDQVHJDODODUDQJDQVHPDVDGDODP,KUDP

211
212




'DLPXO+DGDWK



213


214


215


216
217


218




219




220


8PXPQ\DSHUNDUD\DQJGLODUDQJNHDWDVKDLGDGDODK
EHUVXFLGDULSDGDKDGDVNHFLOGDQEHVDUVRODWSXDVD
VHQWXK $O 4XUDQ GXGXN GL GDODP PDVMLG GDQ MLPDN
7HUPDVXNSHUNDUD\DQJGLODUDQJLDODK\DQJGLWXMXNDQ
NHSDGDVXDPLLDLWXPHQMDWXKNDQWDODN

221
 :DODXEDJDLPDQDSXQGLGDSDWLSHQJDUDQJNLWDE6DELOXO
0XKWDGLQMX]XNSHUWDPDKDODPDQPDNWDEDK,VD



XQGDQJNHUDMDDQ$UDE6DXGLVXSD\DWLGDNPHPDNDL
,KUDPGHQJDQV\DUDWWLGDNDGDDOWHUQDWLIODLQPDND

222
 6RDODQ
$SDNDK KXNXP MHPDDK KDML \DQJ X]XU PHODNVDQDNDQ
VRODWGHQJDQGXGXNGLDWDVNHUXVL"

Jawapan:
Dibolehkan jika mengalami kesakitan untuk
solat berdiri atau duduk dan ketika berada dalam
masyaqquh (kepayahan) seperti solat dalam
kapalterbang, dalam keretapi dan lain-lain.
%D\DQ/LQQDV3HMDEDW0XIWL:LOD\DK3HUVHNXWXDQ

 6RDODQ
6HPDVD GL 0LQD GLVHEDENDQ EHUDWXU SDQMDQJ XQWXN
PDVXNELOLNDLUGDQVHWHUXVQ\DPHQJDPELOZXGXNZDNWX
6XEXKWHODKKDELV$SD\DQJSHUOXGLODNXNDQROHK-HPDDK
GDODPVLWXDVLEHJLQL"

Jawapan:
Dalam situasi begini yang bukan disengajakan oleh
Jemaah Haji, maka mereka hendaklah melakukan
solat hormat waktu di tempat dia berada dan
menqadha solat tersebut setelah mengambil wuduk.
Dia tidak berdosa walaupun terlepas waktu Subuh
kerana situasi sesak tersebut dikira ia berada dalam
darurat.

 6RDODQ
$SDKXNXPEHULVWLQMDNPHQJJXQDNDQWLVXNHULQJDWDXWLVX
EDVDK"

Jawapan:
Harus beristinjak dengan tisu kering dengan
mematuhi syarat-syarat beristinjak. Tisu basah
hanya boleh digunakan selepas istinjak dengan tisu
kering.Walau bagaimanapun tidak harus beristinjak
dengan tisu basah kerana antara syarat beristinjak
dengan bahan lain selain air adalah tidak basah.
Namun begitu, jika dalam keadaan terdesak di mana
tiada tisu kering dan lain-lain yang boleh digunakan
untuk beristinjak selain daripada tisu basah, maka
dibolehkan untuk menggunakannya dengan syarat
hilang bau, rasa dan warna.
223
 6RDODQ
$GDNDK 0LQD WHUPDVXN WHPSDW \DQJ WLDGD ZDNWX KDUDP
XQWXNWXQDLNDQVRODWVHEDJDLPDQDGL0DNNDK"

Jawapan:
Ya, Mina juga sama seperti Makkah dari segi tiada
waktu haram untuk tunaikan solat kerana Mina
termasuk dalam kawasan tanah haram Makkah juga.

 6RDODQ
$SDNDKKXNXP6RODW-XPDDWPHQJLNXW,PDPGL0DVMLGLO
+DUDPNHWLNDNHVHVDNDQDWDXWHUKDODQJ"

Jawapan:
-HPDDK KDML EROHK PHQXQDLNDQ 6RODW -XPDDW
PHQJLNXW LPDP GL 0DVMLGLO +DUDP NHWLND
NHVHVDNDQ VHKLQJJD WHUKDODQJ GDQ
PHQ\HEDENDQ WHUSXWXV VDI \DQJ PHOHELKL 
KDVWD  PHWHU  DVDONDQ PHUHND PHQGHQJDU
VHFDUD ODQJVXQJ VXDUD LPDP DWDX PHQJHWDKXL
SHUJHUDNDQ LPDP GDUL VDWX UXNXQ NH VDWX UXNXQ
\DQJ ODLQ ,QL DGDODK EHUGDVDUNDQ SDQGDQJDQ
0D]KDE0DOLNLGDQ+DQEDOL

 6RDODQ
$SDNDK KXNXP VRODW MDPDN GDQ TDVDU \DQJ DGD
PDVDODK WLGDN EROHK MDPDN TDVDU GDODP SHUMDODQDQ
VHPDVDGL7DQDK6XFL"

Jawapan:
6HPDVD SHUMDODQDQ 0DNNDK0DGLQDK-HGGDK
0DOD\VLDMHPDDKௗKDMLEROHKVRODWMDPDNGDQTDVDU
1DPXQ MLND DGD PDVDODK WLGDN EROHK VRODW MDPDN
GDQTDVDUGDODPSHUMDODQDQ

224
 MHPDDK KDML EROHK MDPDN WD¶NKLU VHFDUD WDPDP
DSDELOD VDPSDL GL GHVWLQDVL ,QL EHUGDVDUNDQ
SHQGDSDW 0D]KDE +DQEDOL \DQJ PHPEROHKNDQ
-DPDN WD¶NKLU GL GHVWLQDVL MLND GLD PDVLK GDODP
NHDGDDQPXVDILUVHPDVDWDPDWZDNWXSHUWDPD

 6RDODQ
%ROHKNDQ -HPDDK +DML VRODW MDPDN WDPDP GL
NHGLDPDQQ\D MLND GLNHWDKXL NHQGHUDDQ WLGDN EHUKHQWL
VHKLQJJDZDNWXVRODWNHGXDOXSXW"

Jawapan:
0HQJLNXW SDQGDQJDQ IXTDKD 0DOLNL +DQDIL 6\DILH
GDQ +DQEDOL WLGDN EROHK VRODW MDPDN GDQ TDVDU
VHEDE PXVDILU VHODJL EHOXP NHOXDU GDUL NHGLDPDQ
1DPXQ EHUSDQGXNDQ SDQGDQJDQ \DQJ
PHPEROHKNDQ MDPDN NHUDQD KDMDW  MHPDDK KDML
EROHK PHODNVDQDNDQ VRODW MDPDN WDPDP GL
NHGLDPDQQ\D MLND GLNHWDKXL NHQGHUDDQ WLGDN
EHUKHQWLVHKLQJJDZDNWXVRODWNHGXDOXSXW

 6RDODQ
$SDNDK V\DUDWV\DUDW ZXGXN GDLPXO KDGLWK VHPDVD GL
7DQDK6XFL"

Jawapan:
-HPDDK KDML \DQJ PHQJDODPL GDLPXO KDGDWK EROHK
PHQJDPELOSDQGDQJDQPD]KDE0DOLNLLDLWXௗ

L 0HPEHUVLKNDQQDMLVGDQEROHKPHQJDPELO
ZXGXNVHEHOXPPDVXNZDNWXVRODWௗ

22
 LL 0HQHUXVNDQ VRODW GHQJDQ ZXGXN \DQJ
VDPDVHODJL LD WLGDN WHUEDWDO ROHK ODLQODLQ
SHUNDUD\DQJPHPEDWDONDQZXGXN

LLL 0HPSHUEDKDUXLZXGXNLWXDGDODKVXQDWVDKDMD

 6RDODQ
$GDNDKSHUODNVDQDDQKDML\DQJGLDPDONDQROHK7+WLGDN
PHQJLNXWVXQQDK5DVXOOXOODK6$:"

Jawapan:
.HNDQJDQRSHUDVLGDQSHUDWXUDQ\DQJGLWHWDSNDQ
ROHKNHUDMDDQ$UDE6DXGLGDODPPHQJXUXVNDQMXWDDQ
MHPDDKVHOXUXKGXQLDPHQ\HEDENDQEHEHUDSDNHUMD
NHUMDKDML\DQJVXQDWWLGDNGDSDWGLODNXNDQ2OHKLWX
DPDODQKDML\DQJGLXUXVNDQROHK7+VHFDUD
NHVHOXUXKDQQ\DWLGDNEROHKGLVDODKHUWLNDQVHEDJDL
EHUFDQJJDKGHQJDQVXQQDK

22
22
22
22
2
 TXUEDQ"

RUDQJ\DQJPDVLKKLGXSGHQJDQL]LQQ\D:DODX

 6RDODQ
.DZDQ VD\D PHPDNOXPNDQ -HPDDK KDML \DQJ WLGDN
PHQJHUMDNDQ LEDGDK 4XUEDQ GLNHQDNDQ 'DP $GDNDK
EHQDUEHJLWX"

Jawapan:
Tidak benar sama sekali kerana ibadat Qurban itu
sunat sahaja.

2
2
23
23
23
23
23
CATATAN

23
CATATAN

23
CATATAN

2
CATATAN

2
CATATAN

2
24