JAMES GREENBLATT
BILL GOTTLIEB
JAMES GREENBLATT jest certyfikowanym psy-
chiatrą dzieci i osób dorosłych. W ciągu ostatnich
trzydziestu lat leczył tysiące pacjentów z ADHD,
wykorzystując unikatowe podejście łączące terapie
farmakologiczne i naturalne, a także szkolił i nad-
zorował pracowników służby zdrowia w zakresie
integracyjnych strategii leczenia depresji, zaburzeń
lękowych i obsesyjno-kompulsyjnych oraz schizo-
frenii. Jest autorem książek z dziedziny psychologii
i psychiatrii: Breakthrough Depression Solution,
Answers to Binge Eating oraz Answers to Anorexia.
BILL GOTTLIEB jest amerykańskim specjalistą
zajmującym się ochroną zdrowia i autorem książek
z tej dziedziny. Działa jako dziennikarz publikujący
na tematy zdrowotne w takich czasopismach jak
„Prevention”, „Men’s Health”, „Bottom Line Health”
oraz wielu innych magazynach i periodykach.
W serii przedstawiamy praktyczne poradniki
uznanych zagranicznych specjalistów dotyczące
zdrowia psychicznego. Autorzy w przystępny
sposób przekazują swoją wiedzę i doświadczenie
terapeutyczne wszystkim osobom zainteresowanym
tematem. Seria Psyche/Soma to propozycja dla
czytelników pragnących poradzić sobie z własnymi
problemami oraz specjalistów szukających inspiracji
i nowych pomysłów w pracy z pacjentami.
86_Seria MIEKKA PSYCHIATRIA_Nareszcie skoncentrowani_OKLADKA.indd Wszystkie strony
JAMES GREENBLATT Książka Greenblatta to jedna z najbardziej
Nieoceniona pomoc w terapii ADHD wartościowych pozycji o ADHD wydanych
BILL GOTTLIEB w ostatnich latach. Zawiera przejrzysty, efektywny
i naukowo udokumentowany program dostarczający
wszystkich niezbędnych elementów umożliwiających
naturalne i skuteczne przeciwdziałanie ADHD. Gorąco
Nareszcie skoncentrowani to doskonała pozycja dla rodziców, nauczycieli i terapeutów polecam Państwu tę publikację.
dzieci z ADHD. Opracowany przez Jamesa Greenblatta terapeutyczny Plan Plus-Minus Daniel G. Amen,
łączy farmakoterapię z innymi sposobami leczenia, co pozwala złagodzić objawy psychiatra, założyciel Amen Clinics,
ADHD: nadaktywność, deficyt uwagi, impulsywność czy skłonność do irytacji. Autor autor książki Zmień swój mózg, zmień swoje życie
Nareszcie
w przystępny sposób pokazuje, jak uniknąć problemów zdrowotnych: niedoborów
pokarmowych, braku równowagi mikroflory jelitowej czy zaburzeń snu, które często
powodują nasilenie objawów. Jego metoda pomaga także zrozumieć specyficzne
Nareszcie skoncentrowani
biologiczne czynniki, które odpowiadają za zachowania dzieci z ADHD. Program
skoncentrowani
Greenblatta stanowi doskonałe uzupełnienie tradycyjnego leczenia, a proponowane
techniki pozwalają zminimalizować skutki uboczne najczęściej stosowanych leków.
Fachowe porady autora będą wsparciem dla małych pacjentów z ADHD w pracy
nad osiągnięciem dobrej kondycji fizycznej i psychicznej.
Publikacja dostarcza alternatywy dla obecnej rzeczywistości, w której dwie
trzecie pacjentów z ADHD zażywa silne lekarstwa, podczas gdy ich długo-
dystansowego działania nikt nigdy nie próbował oszacować. Publikacja Jamesa
Greenblatta pozostaje w zgodzie z zasadą „przede wszystkim nie szkodzić”, a jedno-
cześnie pozwala osiągnąć oszałamiające rezultaty. INNOWACYJNY
David Perlmutter,
neurolog, autor książki Grain Brain. Zbożowa głowa
PROGRAM LECZENIA
ADHD
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
2019-08-26 12:16:40
 Nareszcie
skoncentrowani
 JAMES GREENBLATT
BILL GOTTLIEB

Nareszcie
skoncentrowani

INNOWACYJNY
PROGRAM LECZENIA
ADHD

Tłumaczenie

ń
Seria: Psyche/Soma

Konsultacja merytoryczna: dr Maria Kujawa

Tytuł oryginału: Finally Focused: The Breakthrough Natural Treatment Plan for ADHD
That Restores Attention, Minimizes Hyperactivity, and Helps Eliminate Drug Side Effects

Copyright © 2017 by James Greenblatt, M.D., and Bill Gottlieb, CHC

This translation published by arrangement with Harmony Books, an imprint
of the Crown Publishing Group, a division of Penguin Random House LLC

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego
Wydanie I, Kraków 2019
All rights reserved

Projekt okładki i stron tytułowych

Pracownia Register

Treść niniejszej książki służy wyłącznie celom informacyjnym i nie zastępuje konsultacji
ani opieki lekarskiej. Czytelnikom zaleca się umiar w stosowaniu prezentowanych in-
formacji i wykorzystywanie ich w porozumieniu z lekarzem. Autorzy i wydawca jedno-
znacznie zrzekają się odpowiedzialności za wszelkie niepożądane skutki wykorzystania
lub zastosowania informacji zawartych w niniejszej książce.

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany
i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, me-
chanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany
w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4720-0

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83
Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98
tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl
Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
 Dedykujemy tę książkę milionom kreatywnych, pełnych energii
i pasji dzieci oraz dorosłych z ADHD, a także milionom rodziców dzieci
borykających się z tym zaburzeniem. Oby każdemu z Was ta książka
pomogła rozpalić jaśniej Waszą wyjątkową gwiazdę.
 Spis treści

Zanim zaczniecie................................................................................ 9
Leczenie według Planu Plus-Minus: dlaczego działa i jak spowodować,
aby zadziałało w przypadku Waszego dziecka lub Waszym

CZĘŚĆ I. LECZENIE WEDŁUG PLANU PLUS-MINUS

1 Cudowny minerał ....................................................................... 29

Plus: magnez

2 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji ... 46

Plus: oligoproantocyjanidyny (OPC)
Plus: neurofeedback (neurotrening)

3 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji,

gniewu i agresji .......................................................................... 59
Plus: lit jako składnik odżywczy

4 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie ... 76

Minus: miedź
Plus: cynk

5 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi ................................................ 92

Minus: brak równowagi mikroflory jelitowej
Plus: probiotyki
8 Spis treści

6 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka ............................ 115

Minus: nadwrażliwość i alergie pokarmowe
Plus: enzymy trawienne

7 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD ............... 136

Plus: kwasy omega-3

8 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko ................ 151

Minus: słodzone napoje
Plus: białko

9 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD ................................ 170

Plus: prekursory neuroprzekaźników

10 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne

ćwiczenia fizyczne ...................................................................... 187
Minus: problemy ze snem i zaburzenia snu
Plus: regularne ćwiczenia fizyczne

11 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem .............................. 207

Plus: uważność (medytacja mindfulness)

CZĘŚĆ II. NAJLEPSZE ROZWIĄZANIA MEDYCZNE

I BEHAWIORALNE

12 Leki na ADHD ............................................................................. 227

Minus: skutki uboczne

13 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy

zachowania dziecka .................................................................... 251

Podziękowania ................................................................................... 267

Przypisy ............................................................................................. 269
Indeks ................................................................................................ 291
 Zanim zaczniecie
Leczenie według Planu Plus-Minus: dlaczego
działa i jak spowodować, aby zadziałało
w przypadku Waszego dziecka lub Waszym

„Zmienił Pan życie mojego dziecka i mojej rodziny”.

Tak brzmiał fragment e-maila przesłanego do mnie pod ko-
niec roku szkolnego przez Cynthię D., matkę dziesięcioletniego Mi-
chaela, jednego z moich pacjentów cierpiących na zespół nadpo-
budliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, czyli ADHD. (Imiona
i inicjały nazwisk wszystkich pacjentów i ich rodziców pojawiające
się w treści niniejszej książki zostały zmienione z uwagi na poufność
danych osobowych). A oto dalsze fragmenty jej inspirującego listu:
„Michael świetnie sobie radzi”, pisała Cynthia. „Stosujemy się do
Pana zaleceń, jest więc obecnie zupełnie innym dzieckiem”.
„Zanim rozpoczął leczenie, ukończył trzecią klasę z najsłabszy-
mi ocenami z matematyki i nauki czytania, poinformowano mnie
także, że jego funkcje wykonawcze, czyli zdolność planowania,
organizowania i wykonywania zadań plasują się na poziomie naj-
niższym – innymi słowy, «funkcjonowanie wykonawcze» Michaela
osiągnęło dno.
Na spotkaniu z nauczycielami podsumowującym trzecią klasę –
rok, w którym otrzymałam osiemnaście powiadomień pisemnych
o złym zachowaniu syna – w zasadzie dowiedziałam się, że nad Mi-
chaelem zawisło widmo klęski, jeśli chodzi o dalszą naukę.
10 Zanim zaczniecie

Tymczasem po zastosowaniu suplementów diety oraz zmian

w jadłospisie zasugerowanych przez Pana – szczególnie w kwestii
unikania mleka i przetworów mlecznych – Michael osiągnął 70% po-
prawnych wyników w przypadku matematyki i czytania oraz 100%
skuteczności, jeśli chodzi o funkcje wykonawcze.
Na spotkaniu z nauczycielami podsumowującym czwartą klasę –
rok, w którym otrzymałam zaledwie jedno pisemne powiadomienie
o problemach mojego syna ze sprawowaniem – przekazano mi, że
Michael jest ponadprzeciętnym uczniem, miłym, wesołym i inteli-
gentnym dzieckiem, a praca z nim to sama przyjemność”.
„Jeszcze raz”, zakończyła swój list Cynthia, „pragnę podziękować
za Pana pracę”.

Historie podobne do historii Michaela są mi bardzo dobrze znane –

wykrycie i usunięcie elementu jadłospisu prowokującego objawy
ADHD, podanie suplementu diety pomagającego wyeliminować za-
burzenia równowagi w mózgu spowodowane niedoborami żywie-
niowymi i oto dziecko cierpiące na ADHD staje się „miłym, wesołym
i inteligentnym” dzieckiem, którym w rzeczywistości jest.
Sytuacje takie przydarzają się na tyle często, że jestem absolutnie
pewien, że szczęśliwe zakończenie historii Michaela – objawy pod
kontrolą, wykorzystywanie pełni swoich możliwości – może przypaść
w udziale także Waszemu dziecku lub nastolatkowi z ADHD. A także
Wam, jeśli jesteście dorosłymi borykającymi się z tym zaburzeniem.

Pewność tę zdobyłem w ciągu trzydziestu lat pracy jako psychiatra

dziecięcy i integracyjny, lecząc tysiące dzieci i nastolatków dotknię-
tych ADHD.
W ciągu tych trzech dekad przyswoiłem sobie pewien fakt zwią-
zany z ADHD:

ADHD nie jest „problemem dotyczącym zachowania” ani „kłopotami z dyscy-

pliną”. ADHD to zaburzenie natury medycznej, w którym czynniki genetyczne,
neurologiczne, żywieniowe i środowiskowe powodują destabilizację mózgu, co
prowadzi do niezrównoważonych zachowań.

Jako psychiatra integracyjny nie ograniczam się do przepisywania

leków w celu kontrolowania objawów ADHD. Wykrywam głębsze
 Zanim zaczniecie 11

przyczyny tego zaburzenia i staram się je usunąć, stosując w pierw-

szej kolejności naturalne sposoby leczenia, a lekarstwa dopiero
w ostateczności. Gdy decyduję się przepisać lekarstwo na ADHD,
zalecam stosowanie go w połączeniu ze skutecznymi, naturalnymi
sposobami leczenia, łagodzącymi skutki uboczne podawania leków.
Jako psychiatra integracyjny nie stosuję też uniwersalnego podej-
ścia do leczenia, ponieważ takie podejście się nie sprawdza! Każdą
osobę cierpiącą na ADHD – dziecko, nastolatka czy dorosłego – cha-
rakteryzuje unikatowy wzorzec niedoborów i nadmiarów różnych
substancji powodujących zaburzenia pracy mózgu. Skorygowanie
owych niedoborów i nadmiarów – uzupełnienie tego, co potrzebne,
i usunięcie tego, co niepotrzebne – stanowi rdzeń mojego Planu Plus-
-Minus.
W przypadku Michaela nadmiarem wywołującym objawy ADHD
było białko pochodzące z nabiału (kazeina), zdecydowaliśmy się
więc usunąć je z diety chłopca – jest to element leczenia typu minus,
o którym przeczytacie więcej w rozdziale 6. U Michaela występo-
wały ponadto, jak u niemal wszystkich dzieci dotkniętych ADHD,
objawy niedoboru magnezu, zastosowaliśmy więc odpowiedni su-
plement diety w celu wyrównania tego niedoboru – jest to element
leczenia typu plus, o którym można przeczytać w rozdziale 1.
Chociaż skutecznie zastosowałem leczenie typu Plus-Minus w le-
czeniu tysięcy osób z ADHD, nadal przygnębia mnie fakt, że miliony
osób, u których zdiagnozowano ADHD, wciąż poszukują odpowie-
dzi i rozwiązań. Według amerykańskich Centrów Kontroli i Prewen-
cji Chorób* u 11% dzieci w wieku od 4 do 17 lat zostaje wykryte
ADHD – to ponad 6 milionów młodocianych pacjentów. Oprócz tego
na ADHD cierpi około 8 milionów dorosłych, a tylko jeden na pięciu
z nich otrzymuje odpowiednią pomoc medyczną.
Napisałem niniejszą książkę, aby przynieść ulgę tak wielu spośród
tych milionów, jak tylko jest to możliwe. Waszemu dziecku lub nasto-
latkowi z ADHD. Wam, jeśli jesteście dorośli, a cierpicie na to zabu-
rzenie. Chciałbym jednak zacząć od przekazania pewnych informa-
cji na temat najnowszych odkryć naukowych dotyczących przyczyn

* Centers for Disease Control and Prevention – agencja rządu federalnego

Stanów Zjednoczonych wchodząca w skład Departamentu Zdrowia i Opieki Spo-
łecznej. Dane przedstawione w tym akapicie dotyczą zatem dzieci amerykańskich
(przyp. tłum.).
12 Zanim zaczniecie

pojawiania się objawów ADHD, a także wyjaśnić Wam, dlaczego Plan

Plus-Minus odnosi się do tych przyczyn.
Książka ta stanowi potężne narzędzie do skutecznej kontroli ob-
jawów ADHD – zanim więc rozpoczniecie proces leczenia, chciałbym
Wam pokazać, jak należy się nią posługiwać.

Jedno zaburzenie, wiele nazw

Co najważniejsze, ADHD nie jest chorobą. Jest zaburzeniem lub syn-

dromem, a słowa te oznaczają zespół objawów.
W przypadku ADHD objawy dotyczą zachowania i mogą powodo-
wać problemy w domu, w szkole lub w pracy, w relacjach z rodziną
czy przyjaciółmi.
Takie problematyczne objawy stanowią jednak tylko jeden
z aspektów bardzo żywiołowej osobowości. Dzieci i dorośli cierpiący
na ADHD są osobami pełnymi energii i intuicji, kreatywnymi, pasjo-
nującymi się tym, co ich interesuje, przejawiającymi dużo siły i ta-
lentu. Zaburzenie to zdiagnozowano u tak znanych postaci, jak mi-
liarder Richard Branson, zdobywczyni Nagrody Pulitzera Katherine
Ellison, komik Jim Carrey czy sześciokrotna zdobywczyni Nagrody
Tony Audra McDonald.
Jednak jak woda spożyta w nadmiarze może nam zaszkodzić, tak
nadmiar cech związanych z ADHD – energii, marzycielskiej kreatyw-
ności, potrzeby nowych doświadczeń i gotowości do podejmowania
ryzyka – może wpłynąć szkodliwie na nasz rozwój osobisty, relacje
z innymi ludźmi i naszą wydajność.
Rodzice i nauczyciele z reguły rozpoznają to zaburzenie przez
trzy główne objawy. Z pewnością są Wam one znane, jeśli macie
małe lub dorastające dziecko z ADHD lub sami na nie cierpicie.
Problemy z koncentracją. Dziecko nie słucha innych osób, na-
wet gdy ktoś zwraca się do niego bezpośrednio. Ma wyraźne prob-
lemy z kontynuowaniem lub ukończeniem zadania, niezależnie od
tego, czy jest to praca domowa, czy zabawa. Jest niezorganizowane
i bałaganiarskie. Nieustannie coś gubi. Ciągle o czymś zapomina. Nie
przywiązuje uwagi do szczegółów i popełnia mnóstwo błędów po-
wodowanych – jak mogłoby się wydawać – brakiem skupienia. Nie
 Zanim zaczniecie 13

lubi zajmować się tym, co wymaga skoncentrowania uwagi. Łatwo

ulega rozproszeniu.
Hiperaktywność. Ciągle się wierci i kiwa. Zawsze „coś robi”. Nie
jest w stanie usiedzieć spokojnie na krześle, w szkolnej ławce czy
przy stole podczas obiadu. Biega dookoła i wspina się tam, gdzie nie
powinno się tego robić, na przykład w galerii handlowej. Nieustan-
nie mówi. Nie jest w stanie bawić się w ciszy.
Impulsywność. Wyrzuca z siebie odpowiedź, zanim ktoś skończy
zadawać mu pytanie. Nie potrafi poczekać na swoją kolej. Przerywa
rodzicom, gdy rozmawiają ze sobą. Łatwo ulega irytacji, wybuchom
gniewu i agresji. Przedkłada bliską w czasie przyjemność nad odleg-
łe czasowo rezultaty.
Te objawy nie są niczym nowym. Lekarze identyfikują i nazywają
je już od ponad stulecia, często pejoratywnie.
W roku 1902 objawy te określano jako wadliwą kontrolę moral-
ną – inaczej ujmując, dziecko, u którego występowały takie sympto-
my, było „złym” człowiekiem – pogląd nazbyt często pojawiający się
również współcześnie.
W latach 20. XX wieku objawy określano jako syndrom niepokoju.
W latach 30. XX wieku, po ogólnoświatowej epidemii zapalenia
mózgu, naukowcy zaczęli posługiwać się określeniem zaburzenie za-
chowania spowodowane zapaleniem mózgu.
W latach 40. XX wieku preferowanym terminem było dziecko
z uszkodzeniem mózgu.
W latach 50. XX wieku powyższy termin został zastąpiony okreś-
leniem mikrouszkodzenie mózgu.
W latach 60. XX wieku wielu naukowców zaczęło kwestionować
pogląd, że w przypadku każdego dziecka z takimi objawami nastę-
puje „uszkodzenie” mózgu, najczęściej używano więc określenia mi-
nimalna dysfunkcja mózgu.
W roku 1968 nastąpiło sformalizowanie nomenklatury używanej
w przypadku omawianego zaburzenia, ponieważ po raz pierwszy
zostało ono włączone do DSM (The Diagnostic and Statistical Manu-
al of Mental Disorders, Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zabu-
rzeń psychicznych, standardowa klasyfikacja zaburzeń psychicznych
wykorzystywana w Stanach Zjednoczonych przez specjalistów do
spraw zdrowia psychicznego). Funkcjonującą wtedy nazwą była hi-
perkinetyczna reakcja okresu dzieciństwa.
14 Zanim zaczniecie

W roku 1980 problemy z koncentracją zidentyfikowano formal-

nie jako element omawianego zaburzenia, zmieniając jego nazwę
w DSM na zaburzenie objawiające się deficytem uwagi (Attention De-
ficit Disorder) ADD i wyróżniając „podtypy”: ADD z hiperaktywnoś-
cią, ADD bez hiperaktywności oraz inne typy ADD.
W roku 1987 w DSM pojawiło się określenie zespół nadpobudliwoś-
ci psychoruchowej z deficytem uwagi (Attention-Deficit Hyperactivity
Disorder) ADHD, bez wyróżnionych podtypów.
W roku 2000 DSM wyróżniało trzy typy ADHD: ADHD typ mie-
szany (zarówno z deficytem uwagi, jak i z hiperaktywnością), ADHD
z przewagą deficytu uwagi, ADHD z przewagą hiperaktywności.
W roku 2013 w najnowszym wydaniu DSM zachowano nazwy
wspomniane w poprzednim akapicie – zaskakujący brak zmian, bio-
rąc pod uwagę stuletnią historię przeróżnych określeń dla tego za-
burzenia.
Dlaczego było ich tak wiele?
Odpowiedź jest prosta: naukowcy i klinicyści nie rozumieli
czynników powodujących występowanie objawów. Powodowała je
wadliwa moralność… nie, powodowała je infekcja wirusowa… nie,
powodowało je uszkodzenie mózgu. Stulecie nieporozumień zaowo-
cowało stuleciem błędnych nazw.
Wreszcie w połowie lat 90. XX wieku przyczyny ADHD stały się
obiektem zainteresowania naukowców, a w efekcie do końca stule-
cia opublikowano ponad 10 tysięcy naukowych artykułów na ten
temat. Te badania wyraźnie zdefiniowały ADHD jako genetyczne, neu-
rologiczne, żywieniowe i środowiskowe zaburzenie, w przypadku które-
go brak równowagi w mózgu powoduje niezrównoważone zachowanie
danej osoby.
Przyjrzyjmy się teraz bliżej czynnikom, które są obecnie postrze-
gane przez naukowców jako główne przyczyny ADHD. Gdy to zrobi-
my, będziemy mogli przeanalizować, w jaki sposób Plan Plus-Minus
pomaga je kontrolować.
 Zanim zaczniecie 15

Jedno zaburzenie, wiele przyczyn

ADHD nie ma jednej przyczyny. Na ogół objawy ADHD są wywoły-

wane przez wiele czynników. W przypadku niektórych osób będzie
to jeden czynnik, w przypadku innych – kombinacja czynników. Oto
najbardziej podstawowe.

Genetyczna

Genetyczne podłoże występowania ADHD jest faktem znanym wie-

lu rodzicom dzieci cierpiących na to zaburzenie, ponieważ około
50% z nich jest również nim dotkniętych. Naukowcy nie zignorowali
dziedzicznej natury tego syndromu – obecnie szacuje się, że u około
75% osób z ADHD zaburzenie to ma podłoże genetyczne1. Innymi
słowy, u każdych trzech z czterech osób z ADHD występują inne geny
niż u osób wolnych od tego zaburzenia.
Głównymi genami ulegającymi zmianie w tym przypadku są geny
kontrolujące neuroprzekaźniki, czyli związki chemiczne przekazu-
jące komunikaty pomiędzy neuronami. Dokładnie chodzi tu o geny
kontrolujące dopaminę i norepinefrynę, neuroprzekaźniki regulujące
poziom uwagi lub zdolność do koncentracji, dostarczające danej oso-
bie satysfakcjonującego poczucia nagrody. W przypadku wysokiego
poziomu dopaminy jesteśmy skoncentrowani i czujemy się świetnie,
chcemy, aby to uczucie towarzyszyło nam jak najczęściej, w różnych
sytuacjach, począwszy od całego życia wypełnionego satysfakcjonu-
jącą pracą, a skończywszy na drobniejszych nagrodach, zapewnia-
nych nam przez pożywienie czy seks.
Z powodu specyficznej kombinacji genów osoby z ADHD mają
znacznie mniej receptorów dopaminy – a im mniej receptorów, tym
silniejsze są objawy deficytu uwagi, wynika z badań naukowców
z Krajowego Instytutu ds. Nadużywania Substancji Psychoaktyw-
nych (National Institute of Drug Abuse, NIDA)2. Nie jest zatem
niczym zaskakującym, że działanie większości leków stosowanych
w przypadku objawów ADHD polega na podnoszeniu poziomu za-
wartości dopaminy w mózgu.
„W porównaniu z mózgami innych ludzi ośrodki nagrody w móz-
gach osób cierpiących na ADHD działają ociężale i są wyraźnie
niedożywione, tak więc większość codziennego życia wydaje się
16 Zanim zaczniecie

tym osobom rutynowa i niedostatecznie stymulująca”, pisze Richard

Friedman, profesor psychiatrii klinicznej z Wyższej Szkoły Medycz-
nej Weill Cornell (Weill Cornell Medical College) w Nowym Jorku3.
„Aby skompensować ten niedobór, poszukują nowych i ekscytu-
jących doświadczeń, okazując demonstracyjną niecierpliwość i brak
akceptacji wobec reżimowej struktury naszego współczesnego
świata”.

Neurologiczna

Osoby z ADHD mają nie tylko inne geny niż osoby wolne od ADHD,
lecz także inne mózgi. Odmiennie rozwijające się mózgi.
Pewne obszary w mózgach dzieci z ADHD są przeważnie mniej-
sze niż identyczne obszary w mózgach dzieci wolnych od ADHD4.
Obszary te kontrolują uwagę i koncentrację, impulsywność i funkcje
wykonawcze, czyli zdolność planowania, organizowania, koncen-
trowania się i wykonywania zadań. Mózg dziecka cierpiącego na
ADHD nie pozostaje mniejszy do końca życia – opóźnienie w rozwo-
ju wymienionych części wynosi zazwyczaj od 2 do 3 lat i ostatecznie
zostaje wyrównane5. Z tego też powodu objawy ADHD słabną lub
zanikają w okresie dorastania.
Te same obszary mózgu są także mniej aktywne metabolicznie –
w porównaniu z mózgami dzieci wolnych od ADHD mózgi dzieci
dotkniętych tym zaburzeniem cechuje słabszy przepływ natlenionej
krwi i mniejsza zdolność wykorzystywania cukru zawartego we krwi
jako paliwa6. Tak naprawdę komórki mózgowe dziecka z ADHD z tru-
dem zdobywają to, co jest im niezbędne do optymalnego działania!
Mózg dziecka z ADHD jest mniejszy. Dociera do niego mniej tlenu
i cukru z krwi. Ponadto jest jeszcze jedna olbrzymia różnica – w przy-
padku mózgu osoby z ADHD występuje inny zestaw fal mózgowych.
Dość łatwo można sobie wyobrazić mózg jako gąbczasty kawał
tkanki. Tak naprawdę jednak mózg bardziej przypomina wielką ża-
rówkę z tajemniczym wielowymiarowym pokazem świetlnym dzieją-
cym się wewnątrz, czymś w rodzaju pulsującej parady fal elektrycz-
nych – alfa, beta, delta, theta – przenoszących komunikaty pomiędzy
grupami neuronów, jednoczących poszczególne fragmenty mózgu
w celu wytworzenia doświadczenia. Fale mózgowe są tak podsta-
wowym elementem naszego doświadczenia, że nie będzie specjalną
 Zanim zaczniecie 17

przesadą stwierdzenie, że stanowią definicję życia – w przypadku

trwałego zaniku fal mózgowych daną osobę uznaje się prawomocnie
za zmarłą.
Dwa typy fal mózgowych wyraźnie różnią się w przypadku
80–90% dzieci dotkniętych ADHD. Występuje u nich więcej fal the-
ta, wysokich fal wolno przebiegających przez mózg, gdy marzymy,
jesteśmy zmęczeni lub ociężali. U dzieci tych występuje także mniej
fal beta, niskich fal szybko przemierzających mózg, gdy jesteśmy
skoncentrowani, pobudzeni i pełni energii7.
Również odkrycia naukowe potwierdzają, że ADHD nie jest prob-
lemem z zachowaniem czy dyscypliną, a raczej genetycznie uwarun-
kowanym stanem neurologicznym. W moim odczuciu nowe podejście
naukowców do tematu ADHD niesie nadzieję osobom dotkniętym
tym zaburzeniem, podważając przekonanie, że ADHD jest wadą cha-
rakteru, oznaką bycia „złym” dzieckiem lub „złym” rodzicem.

Środowiskowa

Mówiąc o „środowisku”, zazwyczaj mamy na myśli środowisko natu-

ralne i jego zanieczyszczenie. Gdy jednak pojęciem „środowisko” po-
sługują się eksperci medyczni, jest to termin techniczny oznaczający
pozafizyczne i pozapsychiczne przyczyny chorób i zaburzeń.
Nieprzypadkowo ADHD jest częściej diagnozowane u dzieci
mieszkających w miastach – badania pokazują, że ekspozycja kobiet
ciężarnych na zanieczyszczenia powietrza zwiększa ryzyko narodzin
dzieci dotkniętych ADHD8. W przypadku dzieci z biedniejszych ro-
dzin ryzyko wystąpienia ADHD jest dwukrotnie większe9. Gdy po-
wstawał niniejszy rozdział, w czasopiśmie „Environmental Research”
opublikowano artykuł, z którego wynika, że w przypadku stwierdze-
nia w moczu dziecka wyższego poziomu toksyny BPA (organicznego
związku chemicznego stosowanego w produkcji tworzyw sztucz-
nych, zaburzającego działanie hormonów) wzrasta u niego zagro-
żenie wystąpieniem ADHD10. Równowagę w mózgu może zaburzyć
wiele czynników, również toksyczne środowisko.
Środowisko to także dom i szkoła. Dziecko nadmiernie aktyw-
ne w klasie liczącej 35 uczniów pod opieką jednego nauczyciela
może zachowywać się zupełnie normalnie w klasie specjalnej, ogra-
niczonej liczebnie do 12 uczniów pod opieką dwóch nauczycieli,
18 Zanim zaczniecie

ponieważ w tym drugim przypadku wyjątkowa energia i aktywność

dziecka nie zostaną „przykute” do szkolnej ławki. W niedawnym
badaniu poświęconym hiperaktywności naukowcy przeanalizowali
dane z 63 projektów badawczych dotyczących ADHD i odkryli, że
zarówno dzieci, jak i dorośli z ADHD wykazują największą hiperak-
tywność, gdy stają w obliczu „czynników środowiskowych” stano-
wiących dla nich wyzwanie11.

Żywieniowa

Pośród wszystkich podstawowych przyczyn ADHD ta najczęściej ule-

ga przeoczeniu przez specjalistów medycyny konwencjonalnej. Tym-
czasem korekta braku równowagi powodowanego nieodpowiednim
żywieniem może mieć dość zasadniczy wpływ na ADHD, prowadząc
do radykalnej poprawy zachowania.
Wiele rozdziałów niniejszej książki dotyczy żywienia. Dowiecie
się z nich, że 9 na 10 dzieci z ADHD cierpi na niedobór magnezu, mi-
nerału odżywiającego nerwy, co powoduje upośledzenie zdolności
koncentracji, skłonność do irytacji, niepokój, problemy ze snem oraz
wiele innych objawów ADHD. Dowiecie się również, w jaki sposób
zażywanie wyciągów roślinnych bogatych w pigmenty może zrów-
noważyć fale mózgowe, jak kwasy tłuszczowe omega-3 wzmacniają
strukturę komórek mózgowych, a usunięcie produktów mlecznych
z diety czasami zmienia absolutnie wszystko.
Puenta. Mózg dobrze odżywiony to mózg odpowiednio zrówno-
ważony.
Cykl przełomowych badań prowadzonych przez ponad czter-
dzieści lat przez Janinę Galler, profesor psychiatrii z Harwardzkiej
Szkoły Medycznej (Harvard Medical School), wyraźnie ilustruje po-
wiązanie pomiędzy nieodpowiednim żywieniem a występowaniem
objawów ADHD.
Janina Galler badała dzieci z Barbados, które przynajmniej raz
we wczesnym dzieciństwie trafiły do szpitala z powodu „umiarko-
wanego lub poważnego” niedożywienia. Nie poświęciła im jednak
uwagi wyłącznie w tym okresie. Śledziła ich zdrowie i samopo-
czucie przez następne czterdzieści lat, dokonując u nich pomiarów
w przedziałach wiekowych: 5–11, 11–17 oraz 37–43. W porównaniu
 Zanim zaczniecie 19

z podobnymi, lecz dobrze odżywionymi dziećmi badane dzieci wy-

kazywały się:

„„niższym ilorazem inteligencji – 50% z nich osiągnęło podczas

badania wynik poniżej 90 punktów (podobny wynik wystąpił
w przypadku zaledwie 17% dzieci prawidłowo odżywianych),
„„krótszym okresem skupienia uwagi, większą skłonnością do
rozpraszania się, większą niecierpliwością i słabszą pamięcią –
w przypadku dzieci niedożywionych chodziło o 60% badanej
grupy, w przypadku dzieci odżywianych prawidłowo – zale-
dwie o 15%,
„„słabszymi wynikami w szkole – z czytania, matematyki, fizyki,
chemii i biologii, plastyki i zajęć praktyczno-technicznych oraz
wielu innych przedmiotów,
„„gorszym zachowaniem – osiągając słabsze wyniki testów mie-
rzących umiejętności społeczne, takie jak zdolność zawierania
przyjaźni czy życia w zgodzie z członkami rodziny,
„„większą skłonnością do agresji,
„„słabszymi funkcjami wykonawczymi, słabszą zdolnością pla-
nowania, organizowania i wykonywania zadań,
„„częstszymi napadami złości i płaczu w okresie dzieciństwa.

Większość z wymienionych problemów występowała u badanych

dzieci również w okresie dorastania i dorosłości12. Nikt nie powinien
cierpieć w taki sposób, zwłaszcza teraz, gdy istnieje tak wiele pro-
stych metod naprawiania niedoborów żywieniowych powodujących
ADHD.

Tragedia nieleczonego ADHD

Historia Michaela zakończyła się szczęśliwie.

Nieleczone ADHD przynosi miliony nieszczęśliwych zakończeń
historii wielu dzieci, nastolatków i osób dorosłych.
Nieleczone dzieci z ADHD słabo radzą sobie w szkole, około poło-
wa z nich zostaje w którymś momencie zawieszona w nauce13. Mają
problemy w relacjach rodzinnych i niewielu przyjaciół. Są bezlitośnie
20 Zanim zaczniecie

krytykowane za swoje zachowanie, a ich poczucie własnej wartości

ostro pikuje.
Nieleczone nastolatki z ADHD przejawiają skłonność do anga-
żowania się w ryzykowne zachowania. W porównaniu ze swoimi
rówieśnikami wolnymi od ADHD znacznie częściej palą papierosy,
zażywają nielegalne substancje psychoaktywne, prowadzą pojazdy
w nieodpowiedzialny sposób i uczestniczą w wypadkach drogowych,
a także wcześniej zaczynają prowadzić życie seksualne. 30% z nich
nie kończy szkoły średniej (trzy razy więcej niż w przypadku nasto-
latków niedotkniętych ADHD)14.
Nieleczonych dorosłych z ADHD cechuje większa nieuwaga
i skłonność do rozpraszania się, osoby takie mają problemy z organi-
zacją pracy i trzymaniem się planu działania. Często nie radzą sobie
w pracy. Dwukrotnie częściej przytrafiają się im separacje i rozwody.
Częściej doświadczają niepokoju i depresji, częściej też ulegają nało-
gom takim jak palenie tytoniu czy zażywanie narkotyków15.
Jeżeli jesteście rodzicami dzieci lub nastolatków z ADHD albo
osobami dorosłymi cierpiącymi na ADHD, skuteczna terapia znaj-
duje się w Waszym zasięgu w postaci niniejszej książki i opisanego
w niej Planu Plus-Minus.

Jak posługiwać się tą książką

Skomponowałem tę publikację na wzór recepty (o objętości książki)

zapewniającej Wam wszelkie informacje i praktyczne wskazówki,
których możecie potrzebować podczas terapii Waszego dziecka lub
swojej własnej. W połączeniu z Waszymi staraniami powinna wy-
starczyć do skutecznego złagodzenia objawów ADHD.
Potraktujcie tę książkę jak rodzaj podręcznika do obsługi mózgu
osoby z ADHD, uczącego Was, jak doprowadzić do równowagi w ta-
kim mózgu i dzięki temu kontrolować wszelkie niezrównoważone
zachowania przynoszące skutki odwrotne od zamierzonych.
Wiem, że podręcznik, który ma naprawdę zadziałać w przytła-
czającym Was świecie, powinien zawierać łatwe, szybkie i skuteczne
instrukcje. Żaden z sugerowanych przeze mnie kroków nie jest zbyt
trudny do zrealizowania i nie zabiera zbyt dużo czasu. Poprowadzę
Was przez kolejne rozwiązania do wypróbowania, które testowałem
 Zanim zaczniecie 21

wraz z tysiącami moich pacjentów. Pierwsza część książki składa się

z jedenastu elementów Planu Plus-Minus. Jedenaście metod postę-
powania w ramach tego planu cechuje się prostotą i dokładnym udo-
kumentowaniem. Plan Plus-Minus nie zawiera niczego, co okazało
się nieskuteczne podczas trzydziestu lat leczenia przeze mnie dzieci
cierpiących na ADHD. Druga część książki zawiera moje unikatowe
wskazówki dotyczące stosowania leków oraz terapii behawioralnej,
dwóch konwencjonalnych metod leczenia ADHD. Przedstawię teraz
najważniejsze zasady stosowania Planu Plus-Minus:
To Wy tutaj dowodzicie. Do opisu moich porad użyłem słów ta-
kich jak recepty, instrukcje i wskazówki. Najodpowiedniejszym okreś-
leniem jest jednak słowo sugestie. Opisuję szczegółowo, co należy
zrobić, ale nie mówię Wam, że macie tak postąpić. Sami musicie
zdecydować, co zrobicie. Do prawdziwych zmian i wyleczenia do-
chodzi zazwyczaj wtedy, gdy angażujemy się w ten proces w pełni –
intelektem, uczuciami i zamiarami. Musicie się zastanowić i wyczuć
słuszność zaleceń zawartych w Planie Plus-Minus w odniesieniu do
Waszego dziecka lub Was samych – a następnie je wdrożyć. (Oczy-
wiście stosuję te metody w leczeniu dzieci i rodziców od prawie
trzydziestu lat, mam zatem nadzieję, że staną się dla Was równie
przekonujące co dla mnie).
Możecie poszukać wsparcia u lekarza specjalisty. Metody le-
czenia zawarte w Planie Plus-Minus możecie w bezpieczny i skutecz-
ny sposób stosować samodzielnie. Jest to podręcznik dla rodziców
dzieci z ADHD oraz dorosłych osób z ADHD pragnących zapanować
nad objawami tego zaburzenia. Gdy jednak chcemy poradzić sobie
z ADHD, bardzo pomocna może okazać się współpraca z przynaj-
mniej jednym lekarzem specjalistą. Dotyczy to również naszego le-
karza rodzinnego – gdy w grę wchodzi zastosowanie leków.
Każdy z rozdziałów zapewnia solidną porcję naukowego wsparcia
metod leczenia zawartych w Planie Plus-Minus. Jeśli chcecie zapo-
znać się dokładniej z badaniami, które skrótowo opisuję, zajrzyj-
cie do przypisów na końcu książki, gdzie znajdują się odwołania do
cytowanych publikacji. Te same odwołania znajdziecie również na
mojej stronie internetowej: www.finallyfocusedbook.com
Poszczególne rozdziały stanowią rodzaj kamieni milowych,
zapoznawajcie się zatem z nimi po kolei. Elementy Planu Plus-
-Minus są opisane w takiej kolejności, w jakiej ich zastosowanie
22 Zanim zaczniecie

przynosi najlepsze rezultaty – pierwszy element planu pojawia się

w rozdziale 1, a ostatni, jedenasty – w rozdziale 11. Aby uzyskać
wyniki w sposób najszybszy i najbardziej niezawodny, najlepiej jest
rozpocząć lekturę i leczenie od rozdziału 1 i stopniowo przechodzić
do kolejnych, monitorując skuteczność każdego etapu w przypad-
ku swojego dziecka lub własnym. W niektórych przypadkach ADHD
wystarczy wdrożyć zalecenia z rozdziałów 1–3, aby w pełni zapano-
wać nad objawami zaburzenia; w innych sytuacjach potrzebne może
okazać się zastosowanie większej liczby elementów planu.
Każdy z moich pacjentów otrzymuje na początku zalecenie zaży-
wania magnezu, suplementu diety odżywiającego połączenia nerwo-
we. Niedobór magnezu dotyka około 90% wszystkich osób cierpią-
cych na ADHD, wywołując takie objawy jak nerwowość, problemy
z koncentracją, skłonność do irytacji, problemy ze snem i uczucie
niepokoju. Po upływie miesiąca od rozpoczęcia zażywania magnezu
objawy słabną lub znikają. Magnez może również powstrzymywać
lub cofać skutki uboczne wywoływane przez leki przepisywane oso-
bom z ADHD (więcej szczegółów w rozdziale 1). Zażywanie magne-
zu jest działaniem prostym, przynoszącym zauważalne skutki, dlate-
go też stanowi pierwszy etap Planu Plus-Minus – chcę, abyście mogli
szybko zauważyć poprawę.
Do tej samej kategorii terapeutycznej równoważącej fale móz-
gowe i przywracającej odpowiednią koncentrację należy suplement
diety dostarczający organizmowi ekstrakty z OPC – oligoproanto-
cyjanidyn, pigmentów roślinnych o dużej sile działania, takich jak
niebieski pigment w owocach borówki czy zielony pigment zawarty
w zielonej herbacie (więcej szczegółów w rozdziale 2).
Na trzecim etapie – opisanym w rozdziale 3 – pojawia się kolej-
ny suplement z reguły przynoszący wyśmienite skutki – podawany
w niewielkich dawkach lit, minerał powszechnie występujący w wo-
dzie i glebie. Nie chodzi tu o przepisywany na receptę i podawany
w wysokich dawkach węglan litu, stosowany jako lek w chorobie
afektywnej dwubiegunowej. Lit jako suplement diety stanowi sub-
stancję o działaniu tonizującym dla ludzkiego mózgu, a wielu oso-
bom z ADHD właśnie tego brakuje, zwłaszcza tym, u których wystę-
puje skłonność do irytacji, gniewu i wybuchów agresji.
Kolejnym krokiem jest skorygowanie nierównowagi biochemicz-
nej, która źle wpływa na mózg. Brak równowagi pomiędzy miedzią
 Zanim zaczniecie 23

a cynkiem omawiam w rozdziale 4, nadmiar HPHPA, produktu

ubocznego metabolizmu jelitowego – w rozdziale 5, a nadwrażli-
wość i alergię pokarmową, często prowadzące do rozregulowania
bezbronnych mózgów dzieci w wieku do 10 lat – w rozdziale 6.
Zorientowanie się, czy Wasze dziecko bądź Wy sami cierpicie na
taki brak równowagi, może wymagać pracy o charakterze detek-
tywistycznym. W każdej sytuacji możliwe jest jednak zastosowanie
łatwego i bezpiecznego leczenia, nawet gdy nie jesteśmy w 100%
pewni, że w naszym przypadku chodzi właśnie o brak równowagi.
W rozdziałach od 7 do 11 omówione zostały pozostałe główne
elementy Planu Plus-Minus. W rozdziale 7 przedstawiono kwasy
tłuszczowe omega-3, wzmacniające zewnętrzną warstwę komórek
mózgowych (błonę komórkową), gdzie odbywa się komunikacja
wewnątrzmózgowa. W rozdziale 8 zaprezentowano znaczenie re-
gularnego spożywania białka w procesie odżywiania mózgu – uzu-
pełnienie przekąski lub posiłku zawierającego cukier o białko może
zneutralizować wpływ cukru na organizm. W rozdziale 9 omówiono
unikatową mieszankę aminokwasów i witamin z grupy B, powie-
lających skutki działania leków stosowanych w przypadku ADHD,
tym samym zapobiegających konieczności stosowania leków stymu-
lujących organizm. Rozdział 10 traktuje o możliwych rozwiązaniach
problemów ze snem a często występujących u pacjentów z ADHD,
a także zaletach regularnych ćwiczeń fizycznych. W rozdziale 11
zwrócono uwagę na wielorakie korzyści praktykowania uważności
zarówno w przypadku dzieci z ADHD i ich rodziców, jak też doros-
łych osób cierpiących na ADHD.
Zalecam rozpoczęcie pracy z niniejszą książką od rozdziału 1,
choć jest możliwy także inny, wybrany przez Was porządek lektury.
To Wy tu rządzicie – podążajcie za swoim instynktem i intuicją, le-
cząc czy to Wasze dzieci, czy też samych siebie.
Wykorzystujcie „plan działania krok po kroku”, dostępny na
końcu każdego rozdziału. Każdy rozdział dostarcza Wam wszyst-
kich potrzebnych informacji: dlaczego ta metoda leczenia działa;
w jaki sposób się to dzieje; jak należy ją stosować bezpiecznie i sku-
tecznie. Aby zastosować zdobyte informacje, posłużcie się planem
działania krok po kroku dotyczącym leczenia plus-minus omówione-
go w danym rozdziale. Taki miniplan wskaże Wam, co robić i w jakiej
kolejności. Potraktujcie tę książkę jako receptę i podręcznik, a nawet
24 Zanim zaczniecie

swojego trenera w sprawach związanych z ADHD, prowadzącego

Was za rękę ku opanowaniu objawów, uwolnieniu drzemiącego
w Was potencjału i odniesieniu sukcesu.
Jeśli macie wątpliwości, zlecajcie badania. W każdym rozdzia-
le zawarto pytania i listy kontrolne pomagające określić, czy Wasze
dziecko bądź Wy sami potrzebujecie opisywanej metody leczenia.
W niektórych przypadkach zalecam jednak przeprowadzenie szcze-
gółowych badań lekarskich jako najlepszy sposób uzyskania odpo-
wiedzi.
Czy u Waszego dziecka występuje brak równowagi pomiędzy mie-
dzią a cynkiem, prowadzący do zaburzeń w metabolizmie dopaminy
i powstawania objawów ADHD? Najłatwiej dowiecie się o tym, pod-
dając je prostemu badaniu zawartości miedzi i cynku w organizmie.
Czy u Waszego dziecka występuje nadmiar HPHPA, produktu
ubocznego działania bakterii jelitowych, wywołujący zbyt wysoki
poziom dopaminy w mózgu, powodujący hiperaktywność i impul-
sywność? Tylko odpowiednie badanie może w 100% dostarczyć od-
powiedzi na to pytanie.
Czy u Waszego dziecka występuje nadwrażliwość lub alergia po-
karmowa, szczególnie powszechna u dzieci w wieku poniżej 10 lat?
Odpowiednio dobrane testy pomogą zidentyfikować problematycz-
ne składniki jedzenia.
Badania takie nie są niezbędnym elementem wdrożenia Planu
Plus-Minus, ale w wielu przypadkach mogą okazać się niezwykle
pomocne.
Zaufajcie nauce. Wszystkie metody leczenia opisane w Planie
Plus-Minus mają solidne podłoże naukowe. W każdym rozdziale
przedstawiam reprezentatywną próbkę wiarygodnych badań nauko-
wych, aby dostarczyć Wam jasności umysłowej i pewności emocjo-
nalnej, niezbędnych do wdrożenia Planu Plus-Minus.
Chcę, abyście pamiętali, że nie tylko ja uważam, że te metody
działają. Podobnie twierdzi cała światowa społeczność badaczy i kli-
nicystów, ekspertów głęboko zaangażowanych w genetykę, neuro-
logię (działanie mózgu) oraz biochemię (aktywność komórkową)
w zakresie dotyczącym ADHD. Osoby te rozumieją oczywistą, lecz
często niedostrzeganą rolę prawidłowego żywienia w utrzymywaniu
ciała i mózgu w dobrym stanie. Prowadzą badania u tysięcy dzie-
ci dotkniętych ADHD, aby jak najobiektywniej potwierdzić swoje
 Zanim zaczniecie 25

odkrycia i teorie. To oni zainspirowali mnie do zsyntetyzowania sku-

tecznych wyników ich badań – wdrażanych przeze mnie w terapii
pacjentów z ADHD przez ponad dwie dekady – w postaci praktycz-
nych porad zawartych w Planie Plus-Minus.
Nie zapomnijcie o drugiej części książki, pt. Najlepsze roz-
wiązania medyczne i behawioralne. Leki podawane w przypadku
ADHD oraz terapia behawioralna stanowią dwa podstawowe sposo-
by konwencjonalnego leczenia tego zaburzenia.
Jeśli chodzi o leki, przepisuję je raczej rzadko, tylko wtedy gdy
mam pewność, że leczenie metodami naturalnymi nie przyniesie
opanowania objawów na identycznym poziomie. To właśnie czy-
ni mnie psychiatrą integracyjnym – lekarzem łączącym naturalne
i tradycyjne sposoby leczenia w jednym bezpiecznym i skutecznym
podejściu do problemu. Nie jestem całkowitym przeciwnikiem le-
karstw – czasami bywają konieczne, co wyjaśniam w rozdziale 12.
Jeśli pacjent zażywa je wraz z suplementami diety, a leczenie nimi
jest wdrażane powoli i ostrożnie, jest wysoce prawdopodobne, że nie
wystąpią żadne skutki uboczne. Tak dzieje się u niemal 100% moich
pacjentów z ADHD zażywających leki.
W rozdziale 13 omawiam terapię behawioralną, przedstawiając
zalecenia, które okazały się szczególnie przydatne w ciągu trzydzie-
stu lat mojej pracy z dziećmi i ich rodzicami – zalecenia premiujące
przede wszystkim szacunek, pozytywne informacje zwrotne i łago-
dzenie stresu.
Niniejsza książka jest adresowana do wszystkich – dzieci,
nastolatków i dorosłych. Jestem psychiatrą dziecięcym, napisałem
więc tę książkę tak, jakbym rozmawiał z rodzicami dziecka dotknię-
tego ADHD – zestresowanymi, zmartwionymi ludźmi, których od
trzydziestu lat spotykam codziennie w swoim gabinecie.
Jeżeli wspominam gdzieś w tekście o „dziecku” z ADHD, mam na
myśli każde dziecko – przedszkolaka, ucznia szkoły podstawowej,
nastolatka lub osobę tuż przed osiągnięciem pełnoletności. (Gdy jest
to konieczne, zawsze podaję dokładny wiek).
Drogi czytelniku, jeśli jesteś dorosłą osobą cierpiącą na ADHD –
po prostu wyobraź sobie, że jesteś swoim własnym rodzicem! Moja
książka i opisany w niej Plan Plus-Minus są skuteczne w przypadku
każdego pacjenta z ADHD, niezależnie od wieku. Oczywiście, niektó-
re metody leczenia są „związane z wiekiem”, na przykład leczenie
26 Zanim zaczniecie

nadwrażliwości i alergii pokarmowej, czynników standardowo wy-

wołujących objawy ADHD u dzieci poniżej 10 roku życia. Jednakże
skuteczność Planu Plus-Minus nie jest związana z wiekiem pacjenta.
Nie ma znaczenia, czy masz lat sześć, czy sześćdziesiąt – jeśli postą-
pisz według tego planu, na pewno na tym skorzystasz. W związku
z tym…
Cieszcie się skutkami – zacznijcie już dziś. Na skutki wdroże-
nia Planu Plus-Minus nie trzeba czekać miesiącami czy latami. Plan
zaczyna przynosić rezultaty już po czterech tygodniach.
Wzrasta koncentracja i stabilność uwagi.
Nie rozpraszacie się już tak łatwo.
Zniecierpliwienie i pobudzenie zamienia się w umiejętność od-
poczynku – zdolność do zwolnienia i cieszenia się życiem, w przeci-
wieństwie do nieustannej gonitwy za rozmaitymi sprawami.
Rodzicielstwo zawsze jest wyzwaniem, ale odtąd zacznie przy-
pominać bardziej sport zespołowy niż mecz bokserski. Wasze dziec-
ko może stać się „innym dzieckiem” – takim, jakim zawsze miało
być. Jeśli jesteś osobą dorosłą cierpiącą na ADHD, możesz odnaleźć
punkt skupienia i cel, które wcześniej zawsze Ci się wymykały.
Życzę Wam powodzenia w tej podróży ku pełni Waszych możli-
wości. Zapraszam Was również do odwiedzenia wskazanej poniżej
strony internetowej i zostawienia krótkiej wiadomości o tym, jak
Wam idzie. Od tej chwili podróżujemy razem.

Oddany Waszemu zdrowiu i szczęściu –

James Greenblatt
www.finallyfocusedbook.com
 Część I
Leczenie według Planu Plus-Minus
 1

Cudowny minerał
Plus: magnez

Leczę dzieci dotknięte ADHD od trzydziestu lat – i nie pamiętam,

aby w choć jednym przypadku podawanie magnezu jako suplementu
diety okazało się nieprzydatne.
Przyjrzyjmy się na przykład przypadkowi Noego. Dwunastoletni
Noe pojawił się ze swoimi rodzicami w moim gabinecie z powodu
tych samych stresujących objawów, które sprowadzają do mnie ty-
siące sfrustrowanych rodziców i nieszczęśliwych dzieci – był impul-
sywny, hiperaktywny, nie potrafił się skoncentrować, a jego życie
domowe i szkolne stanowiło totalny chaos.
Rodzice Noego przyznali, że we wczesnym dzieciństwie ich syn
często wiercił się i nie był w stanie usiedzieć spokojnie dłużej niż kil-
ka minut. Noe dodał, że czuje się szczęśliwy tylko wtedy, gdy może
„wędrować” na zewnątrz, w otwartym terenie.
Z relacji rodziców dowiedziałem się, że Noe dobrze radził sobie
w szkole, dopóki nie przeszedł do drugiej klasy, gdy zaczął nieustan-
nie przeszkadzać nauczycielom w ich pracy. Czasem wzywano rodzi-
ców telefonicznie, aby zabrali syna do domu.
Noe męczył się także w sferze społecznej. Miał problemy z za-
wieraniem przyjaźni. Nie był w stanie usiedzieć spokojnie w oczeki-
waniu na swoją kolej, gdy grał z innymi dziećmi w gry planszowe.
Czasem, gdy przegrywał, rzucał planszą w kolegów. Coraz mniej
dzieci chciało się z nim umawiać na wspólną zabawę.
30 Leczenie według Planu Plus-Minus

Gdy Noe skończył 8 lat, rodzice zabrali go do lekarza w nadziei,

że leki na ADHD przyniosą synowi jakąś ulgę. Lekarz zgodził się na
zastosowanie leczenia i przepisał Ritalin (metylofenidat).
Podanie leku pogorszyło sytuację. Noe stał się niezwykle emo-
cjonalnym dzieckiem, wybuchał płaczem przy niemal każdej okazji,
a także stracił apetyt.
Zaprzestano więc podawania mu Ritalinu i przepisano Adderall.
Noe przestał odczuwać nieustanny smutek, stał się za to pobu-
dzony i niespokojny. Po miesiącu zażywania leku u chłopca pojawiły
się tiki mięśni twarzy.
Wstrzymano podawanie Adderallu – a Noe dalej borykał się ze
swoimi problemami.
Gdy chłopiec został moim pacjentem, wykazywał hiperaktyw-
ność, problemy z koncentracją, nie miał też żadnych przyjaciół, po-
nieważ nie panował nad swoją impulsywnością.
Historia Noego i występujące u niego objawy spowodowały dość
oczywisty wybór pierwszego kroku w planie leczenia – przepisałem
Noemu podawaną dwukrotnie w ciągu dnia dawkę 200 miligramów
(mg) równoważącego mózg i uspokajającego ciało magnezu.
Po miesiącu podawania magnezu przywróciłem także podawanie
niskiej dawki leku stymulującego o nazwie Vyvanse (20 mg).
Takie integracyjne podejście – podanie chłopcu ważnego skład-
nika odżywczego oraz regulowanego ilościowo środka o działaniu
stymulującym – przyniosło niesamowite wyniki.
„Świetnie sobie radzę”, zakomunikował z entuzjazmem Noe, gdy
wraz z rodzicami odwiedził mnie po dwóch miesiącach.
Chłopiec dodał, że potrafi już siedzieć spokojnie i uczestniczyć
w zajęciach szkolnych, a także nawiązał kilka nowych przyjaźni.
„Mój mózg był wcześniej jak tępy nóż”, zauważył Noe, siedząc
pomiędzy uśmiechającymi się rodzicami. „Nie pracował tak, jak po-
winien. Nie potrafił niczego przeciąć. Teraz jest jak ostry nóż – dzia-
ła, jak należy”.
 Cudowny minerał 31

Dlaczego magnez działa

W jaki sposób jeden składnik odżywczy może spowodować tak znacz-

ną różnicę, jeśli chodzi o objawy ADHD u dziecka – w życiu zarówno
samego dziecka, jak też jego rodziców, nauczycieli i przyjaciół? Ist-
nieje wiele odpowiedzi na to pytanie.
Po pierwsze, magnez odgrywa istotną rolę w ponad trzystu
układach enzymatycznych, biochemicznych świecach zapłonowych
uruchamiających aktywność komórkową. Na przykład przy niskim
poziomie magnezu występuje również niski poziom ATP (adeno-
zynotrójfosforanu), podstawowego paliwa dostarczającego energii
każdej komórce. Dochodzi do rozregulowania poziomu cukru we
krwi i osłabienia układu odpornościowego. A co ważniejsze w przy-
padku dziecka cierpiącego na ADHD, zostaje pokrzywdzony także
mózg.
Niedobór magnezu osłabia mózg, ponieważ minerał ten odgrywa
główną rolę w produkcji neuroprzekaźników, substancji chemicznych
pomagających przesyłać komunikaty pomiędzy komórkami mózgo-
wymi. Jeśli poziom magnezu w organizmie spada poniżej normy,
u dziecka może pojawić się brak równowagi dwóch neuroprzekaźni-
ków: dopaminy regulującej koncentrację oraz serotoniny regulującej
nastrój. Niski poziom magnezu upośledza także działanie recepto-
rów kwasu glutaminowego, sektorów komórek mózgowych asystu-
jących ruchowi neuroprzekaźników.
Jaki będzie rezultat pozbawienia mózgu magnezu? Zarówno
u dzieci, jak i u osób dorosłych często pojawiają się w takiej sytuacji
objawy ADHD. Badacze wiążą niski poziom magnezu u dzieci ze:

„„słabą zdolnością koncentracji,

„„skłonnością do irytacji i niepokoju,
„„depresją i apatią,
„„wahaniami nastroju,
„„zmęczeniem,
„„problemami ze snem, takimi jak bezsenność.

W porządku, wiemy już, że niedobór magnezu jest absolutnie

niewskazany w przypadku dziecka z ADHD. Dlaczego jednak docho-
dzi do wystąpienia tego niedoboru? Dość szokująca może okazać się
32 Leczenie według Planu Plus-Minus

informacja, że niedobór magnezu bywa skutkiem ubocznym stoso-

wania leków na ADHD!
Leki stymulujące, Ritalin czy Adderall, które z założenia powinny
pomagać osobom z ADHD, mogą w rzeczywistości pogarszać sytu-
ację, ponieważ wypłukują magnez z organizmu. Moje doświadcze-
nie zawodowe wskazuje, że często za skutkami ubocznymi leków
na ADHD, takimi jak skłonność do irytacji, pobudzenie, niepokój,
bezsenność, tiki mięśni twarzy czy obgryzanie paznokci, stoi tak
naprawdę niedobór odżywiającego nerwy magnezu. Uzupełnijmy
terapię o suplement diety zawierający magnez, a najprawdopodob-
niej wszystkie te objawy znikną. Tak stało się w przypadku Noego.
Chłopiec nie mógł zażywać leku na ADHD, ponieważ występowały
u niego skutki uboczne. Gdy jednak podano lek wraz z magnezem,
sytuacja uległa poprawie (lub – jak określił to Noe – zaczął sobie
świetnie radzić).
Przypadek Noego nie jest odosobniony. Łagodzenie skutków
ubocznych terapii farmakologicznej ADHD za pomocą magnezu wy-
wołało więcej słów podziękowania ze strony rodziców i ich dzieci
niż jakikolwiek inny stosowany przeze mnie sposób leczenia tego
zaburzenia.

U dzieci często występuje niedobór magnezu

Nawet gdy Wasze dziecko nie zażywa żadnych leków na ADHD, ist-
nieje 50% szans, że występuje u niego niedobór magnezu. Badania
wykazują, że co drugi Amerykanin (wliczając w to dzieci) spożywa
mniej magnezu, niż wynosi dzienna dawka zalecana przez instytu-
cje rządowe1 – prawdopodobnie dlatego że Amerykanie spożywają
bardzo wiele żywności przetworzonej, której obróbka przeważnie
obniża zawartość magnezu.
W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku, gdy Amerykanie spoży-
wali więcej żywności nieprzetworzonej, przyjmowali w pożywieniu
dziennie od 475 do 500 mg magnezu. Ta dawka stopniowo, z dekady
na dekadę, malała i obecnie wynosi od 175 do 225 mg dziennie.
Pospieszne tempo współczesnego życia stawia nas również w ob-
liczu nieustannego stresu, a to także wypłukuje magnez z organizmu.
 Cudowny minerał 33

Ile więc dzieci z ADHD cierpi na niedobór magnezu? Praktycznie

rzecz biorąc, niemal wszystkie!
W jednym z przeprowadzonych badań lekarze zmierzyli po-
ziom magnezu u 114 dzieci z ADHD i z zaskoczeniem odkryli, że
110 z nich – a więc 96% – wykazywało niedobór tego pierwiastka2.
Potwierdza to moje doświadczenie kliniczne – wyniki kształtują się
na poziomie 90%.
Z uwagi na to, że niedobór magnezu jest tak powszechny u dzieci
z ADHD, a podanie suplementu zawierającego magnez może istot-
nie zmienić zachowanie dziecka (niezależnie od tego, czy są mu
podawane leki na ADHD), zalecam każdemu pacjentowi z ADHD
suplementowanie omawianego pierwiastka. Poprawność mojego
podejścia do suplementacji magnezu potwierdzają liczne badania
naukowe nad wpływem magnezu na objawy ADHD.

Naukowe potwierdzenie… wpływu magnezu na leczenie

objawów ADHD

Chciałbym wspomnieć tu o badaniach wskazujących na znaczenie

stosowania magnezu w terapii ADHD…
Złagodzenie hiperaktywności, problemów z koncentracją,
impulsywności i zachowań opozycyjnych – dzięki dziennej
dawce 200 mg magnezu. W jednym z najnowszych badań egipscy
naukowcy dokonali pomiaru poziomu magnezu u dzieci z ADHD,
odkrywając niedobór pierwiastka u 72% badanych pacjentów3. Od-
notowali także, że dzieci z najniższym poziomem magnezu w orga-
nizmie wykazywały największą hiperaktywność i najniższy iloraz
inteligencji.
Następnie podzielono badaną grupę na dwie podgrupy: dzieci
w jednej podgrupie otrzymywały dziennie po 200 mg magnezu,
a w drugiej – placebo. Po ośmiu tygodniach u dzieci zażywających
magnez odnotowano „znaczącą poprawę” w porównaniu z dziećmi
otrzymującymi placebo. A dokładnie:

„„hiperaktywnośćzmniejszyła się o 90%,

„„problemyz koncentracją zmniejszyły się o 66%,
„„zachowania opozycyjne osłabły o 33%,
34 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„funkcje wykonawcze uległy poprawie o 40% (obejmują one

kontrolę upływu czasu, terminowe wykonywanie pracy, roz-
wiązywanie problemów i posługiwanie się pamięcią w reali-
zacji codziennych zadań).

Podanie magnezu łagodzi objawy. Odstawienie magnezu po-

woduje, że objawy powracają. W badaniu obejmującym 40 dzieci
z ADHD francuscy naukowcy uzupełnili ich codzienną dietę o mag-
nez oraz witaminę B6, kofaktor pomagający komórkom wykorzysty-
wać magnez4.
W miarę wzrostu poziomu magnezu w trakcie dwóch miesięcy
eksperymentu objawy ADHD stopniowo łagodniały. Dzieci stawały
się mniej hiperaktywne, agresywne i skłonne do irytacji, łatwiej kon-
centrowały się w szkole i lepiej spały.
Gdy zaprzestano podawania wspomnianych składników odżyw-
czych, zawartość magnezu w organizmach badanych dzieci zaczęła
maleć, a wywołana terapią poprawa zanikać. „W ciągu kilku tygodni
wystąpiły kliniczne objawy ADHD, równolegle do zmniejszenia” za-
wartości magnezu, odnotowali naukowcy w czasopiśmie „Magne-
sium Research”.
Badacze wywnioskowali, że suplementacja magnezu „może być
niezbędna u dzieci z ADHD”. Nie tylko zalecana, ale wręcz konieczna.
Poprawa fal mózgowych, poprawa zachowania. W podob-
nym badaniu, którego wyniki opublikowano w czasopiśmie „Neuro-
science and Behavioral Physiology”, lekarze uzupełnili dietę dzieci
z ADHD o magnez i witaminę B6, uzyskując bardzo dobre wyniki5.
U małych pacjentów odnotowano zmniejszenie hiperaktywności,
poprawę koncentracji i złagodzenie odczuwanego niepokoju.
Analizując zachowanie dzieci w szkole, badacze zauważyli „po-
prawę w zakresie wykonywania zadań”, „zmniejszenie liczby popeł-
nianych błędów” oraz „wzrost tempa pracy”.
U dzieci otrzymujących suplement całkowicie zanikły dwa typy
zachowań przydarzających się osobom z ADHD: perseweracje (za-
pamiętane, powtarzające się działania i ruchy) oraz stereotypie (po-
stępowanie bądź słowa pozbawione sensu).
U obserwowanych dzieci przeprowadzono także badanie EEG
(elektroencefalograficzne) przed suplementacją magnezu i witami-
ny B6 oraz po jej zakończeniu. Fale mózgowe po zażyciu suplementu
 Cudowny minerał 35

były znacznie bliższe normie – odnotowano mniej iglic i nagłych

przejawów przypadkowej aktywności, częściej występowały fale
o wysokiej częstotliwości, wiążące się z lepszą koncentracją.
Więcej radości, mniej samotności, lepszy sen. W kilkunastu
innych badaniach dietę dzieci z ADHD uzupełniano o magnez oraz
inne składniki odżywiające mózg, w tym kwasy tłuszczowe omega-3
(EPA i DHA) oraz cynk – podejście stosowane również przeze mnie,
gdy przepisuję dzieciom więcej niż jeden suplement diety.
W jednym z tych badań, którego wyniki udostępniono w czasopi-
śmie medycznym „Lipids in Health and Disease”, niemieccy naukow-
cy podawali setkom dzieci dotkniętym ADHD suplement diety złożo-
ny z magnezu, cynku, kwasów tłuszczowych omega-3 (EPA i DHA)
oraz kwasu tłuszczowego omega-6 (GLA)6.
Po trzech miesiącach odnotowano „wyraźną redukcję” objawów
ADHD, w tym hiperaktywności, nieuważności i impulsywności. Za-
uważono także zmniejszenie problemów emocjonalnych, mniejsze
wyizolowanie (w przypadku dzieci „określających siebie mianem sa-
motników”), a także złagodzenie problemów ze snem.
„Ritalin okazał się niepotrzebny”. W artykule opublikowanym
w czasopiśmie „Journal of the American College of Nutrition” zespół
francuskich badaczy przytacza przypadek L., siedmioletniego chłop-
ca, jednego z grupy 52 dzieci z ADHD, które poddano suplementacji
magnezu i witaminy B67.
„U L. w pierwszym roku życia występował bezdech afektywny,
w wieku 3 lat – nadpobudliwość, a w wieku 5 lat – poważne zabu-
rzenia snu”. Pod koniec okresu przedszkolnego, gdy L. skończył 6 lat,
„badanie kliniczne wykazało skłonność do agresji, niepokoju […]
brak koncentracji i kontroli nad własnym zachowaniem”.
W tym okresie wykryto u chłopca niedobór magnezu i rozpoczęto
suplementację diety magnezem oraz witaminą B6.
Po pół roku u L. uzyskano prawidłowy poziom magnezu w or-
ganizmie. Chłopiec nie miewał już problemów ze snem, nie bywał
agresywny, stał się „łagodniejszy, bardziej skoncentrowany i wyci-
szony”.
Magnez jest skuteczny. Ostatnie z badań, o którym chciałem
wspomnieć, jest „metaanalizą”, co oznacza, że dokonano w nim ana-
lizy wyników wielu innych badań. W tym przypadku naukowcy prze-
studiowali wyniki 6 innych badań nad wykorzystaniem magnezu
36 Leczenie według Planu Plus-Minus

w terapii ADHD. Wnioski: magnez jest „obiecującym” elementem

skutecznego leczenia ADHD8.
Puenta. Z mojej praktyki wynika, że magnez nie tylko jest „obie-
cujący”, lecz także zapewnia potrzebną i skuteczną terapię objawów
ADHD oraz pomaga zapobiec wystąpieniu skutków ubocznych stoso-
wanych w tym przypadku leków.

Żelazo: kolejny minerał często niezbędny w terapii ADHD

Z pewnością słyszeliście o niedoborze żelaza we krwi. Ale czy słyszeliście

o niedoborze żelaza w mózgu…?
Zaraz się o tym dowiecie, ponieważ niedobór żelaza w mózgu jest bardzo
powszechny u dzieci z ADHD. Z uwagi na to, że żelazo jest niezbędne zdro-
wemu mózgowi – badania wykazują, że dzieci z niedoborem żelaza słabo
radzą sobie z testami matematycznymi i językowymi9 – brak żelaza może
wywoływać objawy ADHD lub je pogarszać.
Chociaż dowiecie się o żelazie w rozdziale poświęconym magnezowi,
a obydwa minerały mają istotny wpływ na zdolności poznawcze, to nie są
jednak identyczne. Niemal każda osoba dotknięta ADHD cierpi na niedobór
magnezu i powinna przyjmować zawierające go suplementy diety. Tymcza-
sem do wykrycia niedoboru żelaza niezbędne jest przeprowadzenie analiz
laboratoryjnych i nie wolno zażywać suplementów żelaza, dopóki testy nie
wykażą jego faktycznego niedoboru. Ponadto możliwe jest przedawkowanie
żelaza, dawkowanie powinno być zatem starannie nadzorowane przez leka-
rza. Poza tym niedobory obu pierwiastków nie różnią się zbytnio, ponieważ
w obydwu przypadkach mogą powodować objawy ADHD bądź przyczyniać
się do ich wystąpienia. Przyjrzyjmy się dowodom…
Mózgi głodne żelaza. Naukowcy w Centrum Obrazowania Biomedyczne-
go (Center for Biomedical Imaging) Uniwersytetu Medycznego w Południo-
wej Karolinie (Medical University of South Carolina) posłużyli się wyrafino-
wanymi testami do oceny zawartości żelaza w mózgach dzieci dotkniętych
ADHD oraz wolnych od tego zaburzenia10. Odkryto, że dzieci z ADHD, którym
nigdy nie podawano Ritalinu, wykazywały „wyraźnie niższy” poziom żela-
za w mózgu. Tymczasem u dzieci z ADHD, w których leczeniu zastosowano
Ritalin, występowała właściwa zawartość żelaza. Naukowcy postawili tezę,
że jednym ze skutków działania Ritalinu jest podniesienie zawartości żelaza
w mózgu.
 Cudowny minerał 37

Niski poziom żelaza, wyższe ryzyko wystąpienia ADHD. Z badania,

którego rezultaty opublikowano w czasopiśmie „BMC Psychiatry”, wynika,
że dzieciom z anemią powodowaną niedoborem żelaza grozi o 67% wyższe
ryzyko wystąpienia objawów ADHD11.
Również niski jest poziom ferrytyny – żelaza zmagazynowanego.
U dzieci z ADHD występuje również niższy poziom ferrytyny, czyli żelaza
zmagazynowanego. W jednym z badań u 84% dzieci z ADHD wykryto anor-
malnie niski poziom ferrytyny, gdy taki sam poziom odnotowano zaledwie
u 18% dzieci wolnych od ADHD12. W innym badaniu niski poziom ferrytyny
wykryto u 92% dzieci z ADHD13.
Im niższy poziom ferrytyny, tym bardziej hiperaktywne, nieuważne
i impulsywne staje się dziecko – tak wskazują wyniki badań opublikowa-
ne w czasopiśmie „Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology”.
Badacze dowiedli także, że dzieci z ADHD, u których wykryto niski poziom
ferrytyny, potrzebują większych dawek leków na ADHD w celu zapanowania
nad objawami zaburzenia14.
Niski poziom żelaza szkodliwie wpływa na mózg – na różne sposoby.
Niski poziom żelaza w mózgu jest także kojarzony z problemami ze snem,
częstymi w przypadku ADHD. Badania przeprowadzone w Instytucie Roz-
woju Dziecka (Institute of Child Development) Uniwersytetu Minnesoty
(University of Minnesota) wskazują na powiązanie niskiego poziomu żelaza
z niskim ilorazem inteligencji15. Inne badania dowodzą, że anemia dziecię-
ca powodowana niedoborem żelaza zwiększa ryzyko wystąpienia depresji,
zaburzenia dwubiegunowego, zaburzeń lękowych, zaburzeń ze spektrum
autyzmu, opóźnienia rozwoju fizycznego i umysłowego16.
Suplementy diety zawierające żelazo wpływają korzystnie na objawy
ADHD. Na szczęście niedobór żelaza nie musi być żelazną regułą – odpo-
wiednie suplementy diety mogą poprawić sytuację.
W jednym z badań podawanie dzieciom z ADHD suplementów diety za-
wierających żelazo poprawiło ich wyniki w ocenie Connersa, standardowym
pomiarze objawów ADHD obejmującym między innymi hiperaktywność,
brak kontroli nad impulsywnością, skłonność do agresji, problemy z nauką
i radzeniem sobie w szkole17.
Żelazo jest tak skuteczne w leczeniu ADHD, że autor jednego z badań
opublikowanych w czasopiśmie „Pediatric Neurology” określił je jako „po-
równywalne z działaniem stymulantów”18. Odpowiedni poziom żelaza w or-
ganizmie może także zapobiec zatruciu ołowiem, jednej z przyczyn wystę-
powania objawów ADHD, o której dowiecie się z rozdziału 4.
38 Leczenie według Planu Plus-Minus

Frapujące studium przypadku – dziecko uległo „przeobrażeniu” dzięki

żelazu

Studium przypadku omówione w czasopiśmie „Pediatrics” przedstawia

trzyletnie dziecko ze zdiagnozowanym ADHD, u którego występował brak
koncentracji, hiperaktywność i impulsywność, przejawiające się zarówno
w domu, jak i w szkole, a także niski poziom ferrytyny w organizmie19. Po
ośmiu miesiącach leczenia dawkami 80 mg siarczanu żelaza wyniki oceny
dziecka przez rodziców prowadzonej według skali Connersa (Conners’ Pa-
rent Rating Scale) spadły z 30 punktów do 19, a oceny dziecka przez nauczy-
cieli (Conners’ Teaching Rating Scale) – z 32 punktów do 13.
Autorzy studium przypadku podają za rodzicami badanego pacjenta, że
ich dziecko „uległo przeobrażeniu”. Nauczyciele zauważyli, że chłopczyk
stał się bardziej uporządkowany w swoich działaniach, zaczął wykazywać
większą uwagę, redukcji uległa impulsywność i skłonność do zapominania.
Puenta. Jeśli Wasze dziecko cierpi na ADHD, może potrzebować więcej
żelaza. Wyniki badania opublikowane w czasopiśmie medycznym „Expert
Reviews” stanowią analizę wyników 22 badań nad wpływem żelaza na ob-
jawy ADHD20. Eksperci – międzynarodowy zespół z renomowanych instytucji
w Stanach Zjednoczonych, Francji i Włoszech – uznali, że „suplementacja
żelaza może być uznana za znaczącą terapię uzupełniającą [integracyjną]”,
wzmacniającą skuteczność działania leków na ADHD.
Żelazo jest istotnym elementem leczenia ADHD, ponieważ odgrywa
ważną rolę w metabolizmie jednego z neuroprzekaźników, jakim jest dopa-
mina – niedobór dopaminy często bywa przyczyną występowania objawów
ADHD.
Czy Wasze dziecko powinno zażywać żelazo? Najdokładniejszym spo-
sobem sprawdzenia poziomu żelaza jest test poziomu ferrytyny. Większość
lekarzy uważa poziom ferrytyny za pozostający w normie, jeżeli przekracza
9 ng/ml (nanogramów na mililitr). Jednak badania naukowe i moje własne
doświadczenie kliniczne wskazują, że dziecko powinno otrzymywać suple-
ment diety zawierający żelazo, gdy poziom ferrytyny w jego organizmie
spadnie poniżej 40 ng/ml. Zaobserwowałem również, że niedobór żelaza
powszechnie występuje u pacjentów chorych na celiakię oraz wieloletnich
wegan i wegetarian.
Leczenie niedoboru żelaza. Jeżeli badanie wykazuje niski poziom fer-
rytyny u dziecka, przepisuję mu suplementację pirofosforanem żelaza – dla
dzieci w wieku od 6 do 12 lat 45 mg dziennie, w 3 dawkach po 15 mg poda-
wanych w trakcie posiłku, dla dzieci w okresie dojrzewania 90 mg dziennie,
w 3 dawkach po 30 mg, podawanych w trakcie posiłku.
 Cudowny minerał 39

Po upływie trzech miesięcy ponownie przeprowadzam badanie poziomu

ferrytyny, kontynuując suplementację, jeśli poziom żelaza pozostaje zbyt
niski, i zaprzestając jej, jeżeli została osiągnięta norma.
W przypadku dzieci proponuję stosowanie żelaza w płynie firmy Pure
Encapsulations, suplementu o przyjemnym smaku, dobrze wchłaniającego
się, dozowanego w porcjach po 15 mg.
Nie zapominajcie o pożywieniu. Warto pamiętać o pożywieniu boga-
tym w żelazo, w tym o: wzbogacanych żelazem płatkach śniadaniowych,
wzbogacanym żelazem chlebie pełnoziarnistym, wołowinie (także ham-
burgerach), mięsie indyka i tuńczyku, fasoli i grochu, warzywach takich jak
szpinak i inne zielone warzywa liściowe, pieczonych ziemniakach, awoka-
do i burakach, suszonych owocach, takich jak daktyle i śliwki, oraz melasie
z trzciny cukrowej.

Jak suplementować magnez?

Uzupełnianie diety dziecka o magnez jest dość proste.

Czy powinniśmy zbadać poziom magnezu w organizmie
naszego dziecka? Najprawdopodobniej nie. Większość testów
sprawdzających poziom magnezu jest niedokładna. Mierzą poziom
magnezu we krwi, podczas gdy 99% tego pierwiastka znajduje się
w komórkach i kościach. Taki test może wykazać, że dziecko z ADHD
ma „prawidłowy” poziom magnezu, gdy w rzeczywistości cierpi na
jego niedobór. Lepszym wskaźnikiem niedoboru magnezu jest bada-
nie jego zawartości we włosach. Z reguły zalecam przeprowadzenie
tego badania w celu określenia poziomu litu i miedzi w organizmie,
jednak nawet bez badania wiem, że każdemu dziecku z ADHD przy-
da się zażywanie suplementu diety zawierającego magnez.
Czy moje dziecko z ADHD powinno zażywać magnez? Tak,
jeśli zdiagnozowano u niego ADHD. Odpowiedź jest banalnie prosta.
Inne sytuacje wskazujące na konieczność zażywania magnezu:

„„Dziecko przyjmuje leki stymulujące na ADHD, które wypłuku-

ją magnez z organizmu.
„„U dziecka występują skutki uboczne stosowania leków stymu-
lujących – często możliwe do złagodzenia magnezem.
40 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„Dziecko ze zdiagnozowanym ADHD ma problemy ze snem,

jest niespokojne i/lub podatne na występowanie obstrukcji –
to wymowne sygnały niedoboru magnezu.

Jaka dawka magnezu jest najlepsza? Dawkowanie zależy

od wieku pacjenta. Przeważnie zalecam stosowanie cytrynianu mag-
nezu* w postaci proszku o nazwie Natural Calm firmy Natural Vita-
lity – w jednej dawce proszku znajduje się 325–500 mg magnezu.
Preferuję go ze względu na możliwość podania dziecku w postaci
smacznego napoju, a nie kolejnej pigułki do połknięcia.
Zalecam następujące dawkowanie:

Dzieci w wieku 13 lat i starsze: 200 mg, 2 razy dziennie.

Dzieci w wieku 10–12 lat: 100 mg, 2 razy dziennie.
Dzieci w wieku 6–9 lat: 50 mg, 2 razy dziennie.
Dzieci poniżej 6 roku życia: zalecam mikrodawkę 10 mg dziennie,
w postaci płynu o nazwie Liquid Ionic Magnesium firmy New
Beginnings.

Jaka postać magnezu jest najlepsza? Istnieje wiele postaci mag-

nezu, takich jak glicynian magnezu, tlenek magnezu, cytrynianu mag-
nezu czy glukonian magnezu. Z mojego doświadczenia klinicznego
wynika, że wszystkie przejawiają porównywalną skuteczność, z wy-
jątkiem tlenku magnezu, który jest słabo wchłaniany przez organizm.
Od niedawna niektórzy eksperci zalecają stosowanie L-treonianu
magnezu jako postaci najskuteczniej wspierającej działanie mózgu.
Wynika to z badań (w większości prowadzonych na zwierzętach labo-
ratoryjnych), które wskazują na szczególnie korzystny wpływ tej for-
my magnezu na mózg, zwłaszcza poprawę kondycji komórek mózgo-
wych i ich ochronę przed uszkodzeniami powodowanymi przez upływ
czasu. Oczywiście, można również stosować L-treonian magnezu, jest
jednak droższy niż inne formy suplementu tego pierwiastka.
Który producent jest najlepszy? Suplementy diety zawierające
magnez z reguły są godne zaufania – działanie produktu jest zgodne

* W oryginale magnesium glycinate, czyli glicynian magnezu. Prawdopodob-

nie błąd autora – Natural Calm to cytrynian magnezu (przyp. tłum.). Produkt jest
dostępny w Polsce (przyp. red.).
 Cudowny minerał 41

z opisem na etykiecie. Gdy ConsumerLab.com, firma testująca suple-

menty diety, przeprowadziła badania dwudziestu sześciu produktów
zawierających magnez, tylko w jednym przypadku wykryła, że na
etykiecie nie podano ilości magnezu. Produkt, który nie przeszedł
pomyślnie testu, dostarczyła firma New Capstone.
W mojej pracy wykorzystuję suplement diety zawierający magnez
o nazwie Natural Calm firmy Natural Vitality, atrakcyjny dla dzieci
ze względu na formę rozpuszczalnego w wodzie proszku (nie był
poddawany badaniom konsumenckim). Posługuję się także suple-
mentami firm Pure Encapsulations (pomyślny wynik badania Con-
sumerLab.com) oraz New Beginnings (nie poddawany badaniom
konsumenckim).
Czy występują skutki uboczne zażywania magnezu? Głównym
skutkiem ubocznym podawania suplementów diety zawierających
magnez jest występowanie biegunek. Przeczyszczający efekt sto-
sowania magnezu najczęściej występuje podczas stosowania tlen-
ku magnezu, co stanowi kolejny powód, aby raczej go unikać. Jeśli
u dziecka występuje skłonność do biegunek, rozdzielcie dawkę na
kilka mniejszych, zredukujcie ją bądź zmieńcie podawany suplement
na wolniej wchłanianą i dłużej działającą postać magnezu.
Czy należy uzupełnić dietę o witaminę B6? Oczywiście! Wspo-
minałem już, że magnez wykazuje większą skuteczność, gdy jest
podawany wraz z witaminą B6 – tę strategię stosuję w przepisywa-
nym przez siebie leczeniu. W przypadku dzieci w okresie dojrzewa-
nia i starszych należy stosować dawkę 50 mg dziennie. Dla dzieci
w wieku od 7 do 12 lat zalecam dzienną dawkę 25 mg.
Co z żywnością bogatą w magnez? Starajcie się zwiększyć spo-
życie przez Wasze dzieci produktów bogatych w magnez. Badanie
przeprowadzone przez australijskich naukowców w grupie blisko
700 dzieci w okresie dojrzewania wykazało, że dzieci spożywające
najwięcej magnezu pochodzącego z żywności były najmniej podatne
na „zachowania eksternalizujące”, takie jak hiperaktywność, agresja
czy skłonność do łamania prawa21.
Atrakcyjna dla dzieci żywność bogata w magnez obejmuje orze-
chy i czekoladę o wysokiej zawartości kakao. Innymi kategoriami
pożywienia obfitującymi w ten pierwiastek są zboża z pełnego prze-
miału, fasola i zielone warzywa liściaste.
42 Leczenie według Planu Plus-Minus

Jeśli jednak potrzebujecie złagodzić lub wyeliminować u dziecka

objawy ADHD albo ochronić je przed skutkami ubocznymi podawa-
nych mu leków, podawajcie mu codziennie suplement diety zawie-
rający magnez. Jest to jedyny niezawodny sposób na podniesienie
poziomu magnezu i osiągnięcie wiarygodnych wyników.
Jak długo trzeba czekać na rezultaty? Bądźcie cierpliwi. Mag-
nez łagodzi występowanie objawów stopniowo. Na przykład skłon-
ność do obstrukcji może ulec złagodzeniu w pierwszym miesiącu su-
plementacji magnezu, problemy ze snem – w drugim, a odczuwany
niepokój – w trzecim.
Magnez nie jest lekiem. Jest naturalnym, wolno działającym, lecz
niezwykle skutecznym czynnikiem łagodzącym objawy ADHD. Po-
dawajcie magnez – i pozwólcie mu zadziałać, a Wasza cierpliwość
zostanie wynagrodzona.

Wysokie dawki multiwitaminy łagodzą objawy ADHD

Stosuję zindywidualizowane podejście do terapeutycznego żywienia

w przypadku ADHD – wykrywam nadmiary i niedobory składników odżyw-
czych w organizmie pacjenta i zalecam odpowiednie leczenie, przywracając
równowagę mózgową. Zindywidualizowane podejście żywieniowe do ADHD
nie jest jednak jedynym podejściem dotyczącym żywienia w tym przypadku.
Zespół psychologów z Uniwersytetu Canterbury w Nowej Zelandii pod
przewodnictwem dr Julii J. Rucklidge prowadzi badania nad nową „komplek-
sową” mieszanką multiwitamin i minerałów służącą ochronie i regeneracji
zdrowia psychicznego, możliwą do zastosowania także w przypadku ADHD.
Mieszanka obejmuje 14 witamin, 16 minerałów, 3 aminokwasy i 3 przeciw-
utleniacze, a badania dowodzą skuteczności jej działania w łagodzeniu ob-
jawów ADHD zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych.
„Znaczna poprawa” w radzeniu sobie z problemami z koncentracją,
hiperaktywnością i impulsywnością. W dwumiesięcznym badaniu 80 do-
rosłych pacjentów cierpiących na ADHD grupie 42 osób podawano opisaną
powyżej mieszankę, a pozostałe 38 osób w tym samym czasie zażywało
placebo. Na początku i na końcu badania dokonano pomiaru występujących
objawów ADHD (nieuważności, hiperaktywności i impulsywności)22. Jak od-
notowują naukowcy w artykule opublikowanym w czasopiśmie „British Jour-
nal of Psychology”, objawy ADHD u osób zażywających wspomnianą mie-
szankę uległy „znacznej poprawie” w porównaniu z osobami zażywającymi
 Cudowny minerał 43

placebo. W gruncie rzeczy ponad 70% osób stosujących suplement odnoto-

wało poprawę, a prawie 40% określiło ją jako „znaczną” lub „zauważalną”.
Poprawa umiejętności wykonawczych. W innym badaniu, którego
obiektem była grupa 28 osób dorosłych (z których połowa zażywała su-
plement), psycholodzy dokonali pomiaru funkcji wykonawczych: zdolności
uczenia się, zapamiętywania tego, co zostało wyuczone, oraz „sprawności
słownej”, czyli umiejętności szybkiego przywoływania i wypowiadania słów
z danej kategorii, takiej jak „zwierzęta” czy „owoce”23. U osób zażywających
suplement odnotowano poprawę w każdym zakresie – informują badacze
w artykule opublikowanym w czasopiśmie „Journal of Alternative and Com-
plementary Medicine”. U osób, którym nie podawano suplementu, nie poja-
wiły się żadne mierzalne zmiany.
Żywieniowe „ubezpieczenie od trzęsienia ziemi”. Czwartego września
2010 roku doszło do masywnego trzęsienia ziemi o sile 7,1 stopnia w ska-
li Richtera. Trzęsienie ziemi dotknęło Wyspę Południową Nowej Zelandii,
z epicentrum zlokalizowanym w odległości 25 mil od Christchurch, miejsco-
wości, w której znajduje się Uniwersytet Canterbury. Po głównym wstrzą-
sie nastąpiło około tysiąca wstrząsów wtórnych w ciągu dwóch kolejnych
tygodni. Dostrzegając w tej sytuacji „sposobną okazję” do przetestowania
skuteczności opracowanej mieszanki w zakresie ochrony przed stresem,
psycholodzy zmierzyli poziomy depresji, niepokoju i stresu wywołanych
trzęsieniem ziemi u 33 osób dorosłych cierpiących na ADHD, które w owym
czasie brały udział w badaniu – 17 z nich zażywało wspomnianą mieszankę,
a 16 osobom podawano placebo. Po upływie zarówno jednego, jak i dwóch
tygodni od trzęsienia ziemi pacjenci zażywający „mieszankę odżywczą wy-
kazywali większą odporność [emocjonalną] na skutki trzęsienia ziemi niż
16 osób, którym tej mieszanki nie podawano”, odnotowuje dr Rucklidge na
łamach czasopisma „Psychiatry Research”. Naukowcy ocenili, że depresja
pacjentów zmniejszyła się o 67%, niepokój – o 76%, a stres – o 55%24.
Po upływie roku – odżywianie jest skuteczniejsze niż leki. Po upły-
wie roku od zakończenia wspomnianego badania naukowcy skontaktowali się
z jego uczestnikami, chcąc przyjrzeć się ich aktualnemu samopoczuciu i za-
chowaniu. W artykule zamieszczonym w czasopiśmie „Journal of Attention
Disorders” podsumowali swoje obserwacje następująco: „Osoby, które kon-
tynuowały zażywanie mikroelementów, radziły sobie lepiej niż ci, którzy roz-
poczęli zażywanie leków lub zaprzestali zażywania mieszanki odżywczej”25.
Działa także w przypadku dzieci. W jednym z niedawno przeprowadzo-
nych badań u dzieci z ADHD w wieku od 8 do 12 lat, którym przez cztery
miesiące podawano wspomnianą mieszankę odżywczą, zaobserwowano
„redukcję objawów ADHD, poprawę nastroju i ogólnego funkcjonowania”,
44 Leczenie według Planu Plus-Minus

podają naukowcy w artykule opublikowanym w czasopiśmie „Journal of

Child and Adolescent Psychopharmacology”26. Podobnie jak w przypadku
osób dorosłych u 79% badanych dzieci zażywających suplement odnoto-
wano „znaczną” lub „bardzo dużą poprawę”. Według naukowców poprawa
dotyczyła „objawów emocjonalnych, problemów ze sprawowaniem oraz za-
chowań prospołecznych”.
Psycholodzy przypuszczają, że badana mieszanka odżywcza działa po-
dobnie jak leczenie składnikami odżywczymi opisane przeze mnie w Planie
Plus-Minus – dostarcza „kofaktorów” dla substancji biochemicznych kontro-
lujących działanie mózgu (na przykład witamina B6 wspiera produkcję dopa-
miny i innych neuroprzekaźników), koryguje problemy genetyczne („wrodzo-
ne błędy metabolizmu”), pobudza do działania komórki mózgowe, a także
wzmacnia błonę komórkową – miejsce komunikacji międzyneuronowej27.
 Cudowny minerał 45

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Plus: magnez

Oto praktyczne podsumowanie wdrożenia omówionych w tym roz-

dziale działań służących zapanowaniu nad objawami ADHD:

Krok 1. Podawajcie dziecku suplement diety zawierający magnez.

Dzieci w okresie dojrzewania (13 lat i starsze): 200 mg, 2 razy
dziennie.
Dzieci w wieku 10–12 lat: 100 mg, 2 razy dziennie.
Dzieci w wieku 6–9 lat: 50 mg, 2 razy dziennie.
Dzieci poniżej 6 roku życia: 10 mg dziennie, w formie płynnej.

Krok 2. Podawajcie magnez w połączeniu z witaminą B6, która popra-

wia komórkową absorpcję tego pierwiastka.
Dzieci w okresie dojrzewania (13 lat i starsze): 50 mg dziennie.
Dzieci w wieku 7–12 lat: 25 mg dziennie.

Krok 3. Wykonajcie badanie zawartości ferrytyny (żelaza zmaga-

zynowanego) w organizmie dziecka. Jeśli poziom ferrytyny wynosi
40 ng/ml lub mniej…

Krok 4. …rozpocznijcie podawanie dziecku suplementu diety zawie-

rającego żelazo przez trzy kolejne miesiące, po upływie których należy
powtórzyć badanie poziomu ferrytyny, a jeśli okaże się, że został wy-
równany, zaprzestańcie podawania suplementu.
Dzieci w okresie dojrzewania: 90 mg dziennie, w 3 dawkach po
30 mg, w trakcie posiłku.
Dzieci w wieku 6–12 lat: 45 mg dziennie, w 3 dawkach po 15 mg,
w trakcie posiłku.
 2

Równoważenie fal mózgowych

w celu zwiększenia koncentracji
Plus: oligoproantocyjanidyny (OPC)
Plus: neurofeedback (neurotrening)

Miewała problemy z koncentracją i ukończeniem nawet najprostsze-

go zadania. Była nadmiernie gadatliwa. Nie radziła sobie w szkole.
Wychodziła z domu, nie informując o tym matki. Czasami podczas
mszy wybiegała z kościoła. Przez to roztargnienie łatwo ulegała wy-
padkom – w ciągu ostatnich trzech lat złamała rękę i nogę.
Oto trzynastoletnia Carole, która trafiła do mojego gabinetu wraz
ze swoją zestresowaną i zatroskaną matką. U Carole w wieku 9 lat
zdiagnozowano ADHD i przepisano jej Ritalin. Podawania leku za-
przestano po kilku miesiącach, gdy u dziewczynki pojawiły się mi-
mowolne skurcze mięśni twarzy (tiki).
Pierwsza seria przeprowadzonych przeze mnie badań wykaza-
ła, że Carole nie cierpi na żadne poważne zaburzenia metabolicz-
ne, takie jak brak równowagi pomiędzy zawartością miedzi i cynku
w organizmie, zaburzenia równowagi flory jelitowej czy nadwrażli-
wość pokarmowa. (Zawsze zaczynam od sprawdzenia, czy u pacjen-
ta występują zaburzenia metaboliczne, ponieważ od ich likwidacji
zależy likwidacja zaobserwowanych objawów). Gdy dysponowałem
już wynikami badań, zaprosiłem Carole na kolejną wizytę, podczas
 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji 47

której przeprowadziłem u dziewczynki badanie EEG (elektroencefa-

lograficzne), mierzące aktywność fal mózgowych.
Tak jak podejrzewałem, u Carole występował wzorzec fal móz-
gowych charakterystyczny dla dzieci z ADHD z przewagą deficy-
tu uwagi – przewaga wolnych fal theta. Ten typ wzorca pojawia
się, gdy dziecko śni na jawie, jest nieuważne lub roztargnione.
U dziewczynki pojawiało się również zbyt mało szybkich fal beta,
związanych z koncentracją. Test wykazał ponadto, że fale theta
występowały, gdy Carole miała problemy z czytaniem, pisała
bądź rysowała w sposób chaotyczny lub coś odwracało jej uwagę.
W związku z wynikami badań przepisałem Carole suplement
diety w postaci OPC (oligoproantocyjanidyn), wyciągów z roślin
wpływających na działanie fal mózgowych. OPC są rodzajem polife-
noli, związków produkowanych przez rośliny w celu ochrony przed
szkodliwym działaniem środowiska. Zazwyczaj polifenol jest pig-
mentem roślinnym – niebieskim w przypadku borówki czarnej, czer-
wonym w winogronach, zielonym w zielonej herbacie czy ciemno-
brązowym w gorzkiej czekoladzie.
Dla ludzi najprzydatniejszymi cząsteczkami oligoproantocyjani-
dyn są flawonole, rodzaj przeciwutleniaczy. Flawonole łatwo prze-
nikają do wnętrza komórek ludzkiego ciała, także komórek móz-
gowych, a gdy już się tam dostaną, działają przeciwutleniająco,
chroniąc komórki przed uszkodzeniem i śmiercią. W gruncie rzeczy
OPC są znacznie silniejszymi przeciwutleniaczami niż witamina C
czy E, dwa składniki odżywcze znane ze swoich funkcji antyoksy-
dacyjnych.
W ciągu kilku ostatnich dekad przepisałem stosowanie OPC set-
kom dzieci cierpiących na ADHD, odnotowując silnie normalizujący
wpływ tego suplementu na działanie ich fal mózgowych oraz za-
chowanie. Chociaż nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób oligo-
proantocyjanidyny oddziałują korygująco na fale mózgowe, istnieją
na ten temat pewne teorie, oparte na badaniach nad komórkami
i zwierzętami:

„„OPC regulują poziom norepinefryny i epinefryny, neuroprze-

kaźników kierujących przepływem informacji w mózgu – za-
burzenia ich poziomu mogą zakłócać uwagę pacjenta.
48 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„OPC ograniczają wytwarzanie kwasu glutaminowego, neu-

roprzekaźnika pobudzającego (stymulującego), w większych
ilościach toksycznego dla organizmu.
„„OPC spowalniają produkcję i uwalnianie histaminy, neuro-
przekaźnika i mediatora procesów zapalnych wydzielanego
podczas reakcji alergicznych. U niektórych dzieci z ADHD wy-
stępuje mutacja genu wpływającego na redukcję histaminy, co
wywołuje u nich cięższe reakcje alergiczne na barwniki spo-
żywcze i inne sztuczne składniki – reakcje te mogą prowoko-
wać pojawienie się objawów ADHD.
„„OPC chronią bogate w tłuszcz komórki mózgowe przed pe-
roksydacją (utlenianiem) lipidów, rodzajem wewnętrznej rdzy
wywoływanej przez „odszczepieńcze” cząsteczki nazywane
reaktywnymi formami tlenu lub wolnymi rodnikami. Cząstecz-
ki te powstają pod wpływem zanieczyszczeń, diety bogatej
w tłuszcz i cukier, stresu, palenia tytoniu oraz wielu innych
czynników. Antyoksydanty takie jak OPC stabilizują wolne
rodniki, redukując wyrządzane przez nie szkody.
„„OPC wzmacniają delikatną barierę krew-mózg, utrzymując
z dala od mózgu neurotoksyny, takie jak pestycydy czy dodat-
ki do żywności.
„„OPC poprawiają dopływ krwi do mózgu, pomagając dostar-
czać podstawowe składniki odżywcze, takie jak cynk.
„„OPC wchłaniają i unieszkodliwiają metale groźne dla mózgu,
na przykład ołów.
„„OPC stymulują wydzielanie enzymów redukujących procesy
zapalne w mózgu.

Różnorodność mechanizmów działania OPC sprawia, że związki te

wydają się stanowić silne naturalne lekarstwa dla osób cierpiących
na ADHD – i tak właśnie jest.
Gdy Carole odwiedziła mnie ponownie po dwóch miesiącach za-
żywania OPC, odnotowałem u niej widoczną poprawę. Wykazywała
znacznie niższy poziom roztargnienia, nie była też już tak gadatliwa.
Podobnie zachowywała się również w szkole.
„Nauczyciele poinformowali mnie, że potrafi siedzieć spokojnie
przez całą lekcję”, zauważyła matka Carole. „Jeden z nich powiedział
 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji 49

nawet, że Carole wykazuje «całkowite skupienie» – nie spodziewa-

łam się, że ktokolwiek powie o niej coś takiego!”
Ponowne badanie EEG wykazało poprawę aktywności fal móz-
gowych dziewczynki, zwłaszcza znaczącą redukcję liczby fal theta.
Gdy obserwowałem zapis fal, Carole wykonywała takie zadania jak
czytanie, rysowanie i słuchanie. Redukcji fal theta towarzyszył roz-
wój zdolności koncentracji.
Naturalnie OPC nie będą równie skuteczne w przypadku każdego
dziecka, ale w zachowaniu wielu nieuważnych, łatwo ulegających
dekoncentracji dzieci mogą spowodować znaczące zmiany – z tego
też powodu stanowią pozycję numer dwa w moim Planie Plus-Mi-
nus. Przyjrzyjmy się teraz wynikom badań naukowych, które to po-
twierdzają.

Naukowe potwierdzenie… równoważącego wpływu OPC

na mózg

Naukowcy prowadzący badania nad OPC odnotowują szczególnie

korzystny wpływ tych substancji na ludzką uwagę – zażywanie oligo-
proantocyjanidyn skutecznie przeciwdziała takim objawom jak brak
umiejętności skupiania się, skłonność do roztargnienia, słaba kon-
centracja, problemy z pamięcią czy brak zorganizowania. Początków
odkrycia OPC można doszukiwać się już w roku 1534, gdy francu-
skiego podróżnika Jacques’a Cartiera i jego załogę uratowali przed
szkorbutem Indianie, pojąc ich wywarem z sosnowej kory i igieł.
Cztery wieki później, w roku 1947, zapiski Cartiera przeczytał inny
Francuz, lekarz Jack Masquelier, który doszedł do wniosku, że wy-
war taki nie mógł zawierać wystarczającej ilości witaminy C; zaczął
więc poszukiwać innych składników tej kory o istotnym wpływie dla
zdrowia i życia. Stał się w ten sposób pierwszym naukowcem, który
zidentyfikował oraz wyizolował oligoproantocyjanidyny z kory sos-
ny, orzechów arachidowych i winogron, a także przygotował suple-
menty diety zawierające OPC, jeden na bazie wyciągu z kory sosny,
a drugi – z winogron1.
50 Leczenie według Planu Plus-Minus

Wyciąg z kory sosny – zimozielona energia

dla niedomagającego mózgu

Od czasu odkrycia OPC ich najdokładniej zbadanym reprezentantem

stosowanym u pacjentów z ADHD pozostaje oligoproantocyjanidy-
na, od której wszystko się zaczęło – wyciąg z kory sosny, sprzeda-
wany przeważnie jako suplement diety o nazwie Pycnogenol (pik-
nogenol). Badania wykazują, że dzieci cierpiące na ADHD, które
zażywają Pycnogenol, cechuje poprawa czujności i koncentracji, re-
dukcja impulsywności, nerwowości, agresji i szkodliwych zachowań,
a także lepsza współpraca z rodzicami i nauczycielami.
Oto wyniki wybranych wyróżniających się badań nad ADHD i Pyc-
nogenolem:
Unormowanie neuroprzekaźników. Europejscy naukowcy pub-
likujący w czasopiśmie „Nutritional Neuroscience” podają, że zaży-
wanie Pycnogenolu przez miesiąc zrównoważyło działanie neuro-
przekaźników u dzieci z ADHD2.
Mniej utleniania, więcej koncentracji. U dzieci z ADHD zaży-
wających Pycnogenol przez miesiąc, według naukowców publiku-
jących w czasopiśmie „Free Radical Research”, odnotowano wyższy
poziom zawartości antyoksydantów w organizmie, niższy poziom
utleniania oraz „poprawę koncentracji”3.
Lepsza koncentracja po upływie 30 dni. Przeprowadzono rów-
nież badanie grupy 61 dzieci z ADHD zażywających Pycnogenol. Po
upływie miesiąca naukowcy odnotowali u nich zmniejszenie skłon-
ności do roztargnienia, poprawę koncentracji i redukcję hiperak-
tywności4. Badacze publikujący w „European Child and Adolescent
Psychology” sugerują, aby lekarze i rodzice rozważyli „zastosowanie
Pycnogenolu jako naturalnego suplementu diety łagodzącego obja-
wy ADHD”.
Przejrzystsze myślenie, lepsza pamięć, wzmocniona koncen-
tracja i lepszy nastrój u studentów bez zdiagnozowanego ADHD
zażywających Pycnogenol. Grupie 53 uczniów szkół średnich
i studentów podawano Pycnogenol lub placebo5. Po dwóch miesią-
cach osoby zażywające Pycnogenol odnotowały u siebie wszystkie
z wymienionych powyżej korzyści intelektualnych i emocjonalnych,
a także poprawę wyników testów.
 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji 51

Przypadek Jaya

Steven Heimann, pediatra z Illinois, w liście skierowanym do czaso-

pisma „Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry” opisał przypadek podawania Pycnogenolu chłopcu
o imieniu Jay (imię zmienione), dziesięciolatkowi cierpiącemu na
ADHD i leczonemu deksedryną (deksamfetaminą), która „przynosiła
bardzo niewielką poprawę”6.
„U pacjenta zaobserwowano hiperaktywność, impulsywność
i problemy z koncentracją”, zauważył Heimann. „Słabe kompetencje
społeczne powodowały, że chłopiec często uczestniczył w szkolnych
bójkach”.
Rodzice Jaya uzupełnili leki podawane synowi o Pycnogenol
i „odnotowali znaczącą poprawę stanu zdrowia chłopca”. Wtedy
Jaya poddano pewnemu eksperymentowi medycznemu.
„Rodzice niechętnie wyrazili zgodę na próbne zaprzestanie poda-
wania Pycnogenolu synowi przez cztery tygodnie, aby można było
porównać skutki oddziaływania samego stymulantu oraz stymulantu
w połączeniu z Pycnogenolem. Po dwóch tygodniach od przerwa-
nia uzupełniającej terapii Pycnogenolem pacjent zaczął okazywać
znaczący wzrost hiperaktywności i impulsywności, co potwierdziły
liczne złe oceny wystawione przez nauczycieli. Wziął także udział
w wielu bójkach, czego wcześniej udawało się unikać, gdy zażywał
Pycnogenol”.
Na szczęście eksperyment nie został zakończony na tym etapie.
„Przywrócono podawanie chłopcu Pycnogenolu”, pisał Heimann,
„i po trzech tygodniach nastąpiła u niego istotna poprawa, jeśli cho-
dzi o objawy ADHD”.
Pomnóżmy przypadek Jaya przez miliony – oto liczba dzieci cier-
piących na ADHD, którym mogą pomóc oligoproantocyjanidyny.

Wyciąg z zielonej herbaty – łyk czystego zdrowia

Wyciąg z zielonej herbaty chroni mózg i dostarcza mu energii na

wiele sposobów.
Więcej fal beta, lepsza koncentracja. Według wyników ba-
dań zamieszczonych w czasopiśmie „Nutritional Neuroscience” po
upływie godziny od wypicia zielonej lub czarnej herbaty wzrasta
52 Leczenie według Planu Plus-Minus

aktywność fal mózgowych, w tym fal beta związanych z lepszą uwa-

gą i koncentracją7.
Lepsze połączenia wewnątrzmózgowe, większa zdolność do
skupienia się na danym zadaniu. Wyniki badań mózgu wykazują,
że u osób zażywających wyciąg z zielonej herbaty następuje rozwój
połączeń neuronowych pomiędzy różnymi częściami mózgu, a także
poprawa pamięci krótkotrwałej i wydolności umysłowej – dowodzą
naukowcy publikujący w czasopiśmie „Psychopharmacology”8.
Pancerz chroniący przed stresem szkodliwym dla mózgu.
W eksperymentach prowadzonych na zwierzętach odnotowano utra-
tę komórek mózgowych i zaburzenia pamięci oraz zdolności uczenia
się powodowane stresem, dopóki badanym zwierzętom nie zaczęto
podawać EGCG (galusanu epigallokatechiny), najsilniejszego prze-
ciwutleniacza występującego w zielonej herbacie9.
Większa siła umysłu, mniej błędów rozumowania. W EGCG
obfituje także biała herbata – naukowcy z Centrum Badań nad Wy-
dolnością i Odżywianiem Mózgu (Brain, Performance and Nutrition
Research Centre) w Anglii odnotowali u badanych osób po upływie
godziny od wypicia przez nie białej herbaty zmniejszenie uczucia
zmęczenia umysłowego oraz mniejszą liczbę błędów popełnianych
w teście matematycznym10.
Stymulowanie BDNF – białka zasilającego mózg. W bada-
niach laboratoryjnych prowadzonych przez japońskich naukowców
podawanie nowo narodzonym zwierzętom L-teaniny (aminokwasu
występującego w zielonej herbacie) stymulowało BDNF (neurotro-
ficzny czynnik pochodzenia mózgowego, brain-derived neurotro-
phic factor). BDNF chroni neurony przed uszkodzeniem, pomaga im
wytwarzać nowe połączenia międzykomórkowe i przyczynia się do
powstawania nowych neuronów. Zwierzęta spożywające L-teaninę
charakteryzowały się także lepszą pamięcią11.

Wyciąg z borówki czarnej – czarna borówka to zdrowa główka

Istnieje wiele publikacji na temat właściwości borówki, a także

wpływu wyciągu z borówki na poprawę słabnącej pamięci u osób
w średnim i podeszłym wieku. Ostatnie wyniki badań prowadzonych
w Anglii dowodzą również zbawiennego wpływu borówki czarnej na
pamięć u dzieci, co stanowi olbrzymią korzyść dla zapominalskich
 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji 53

małych pacjentów z ADHD. Wyciąg z borówki korzystnie wpływa na

cały wachlarz zdolności umysłowych.
Poprawa sprawności intelektualnej – w każdym zakresie.
W jednym z eksperymentów podano grupie 21 dzieci w wieku od
7 do 10 lat napój z dodatkiem wyciągu z borówki czarnej (15 lub
30 g) lub napój podobny z wyglądu, lecz nie zawierający takiego
wyciągu (placebo)12. W ciągu kolejnych trzech godzin dzieci wyko-
nały szereg testów w celu zmierzenia ich sprawności umysłowej. Te,
które wypiły napój z wyciągiem z borówki, osiągnęły lepsze wyniki
w przypadku każdego testu, zarówno tego dotyczącego zapamię-
tywania lub rozpoznawania słów, jak i tego sprawdzającego szyb-
kość reakcji na wyzwanie intelektualne, zdolność panowania nad
własnym zachowaniem w celu wykonania zadania czy umiejętność
rozwiązywania problemów. Dzieci, którym podano 30 g wyciągu
z borówki, wyraźnie pozostawiły w tyle drugą podgrupę. A zatem
im więcej borówek, tym lepiej!
W innym badaniu przeprowadzonym przez ten sam zespół na-
ukowców grupie 14 dzieci w wieku od 8 do 10 lat podano napój za-
wierający wyciąg z borówki lub napój placebo13. Po upływie dwóch
godzin od wypicia napoju dzieci wykonały testy mierzące sprawność
intelektualną – u tych, które spożyły wyciąg z borówki, odnotowano
znaczną poprawę zdolności zapamiętywania nowo poznanych słów.
Powyższe odkrycia obrazują oddziaływanie poszczególnych OPC.
Dowiedzmy się teraz, jak może pomóc ich kombinacja dziecku,
u którego zdiagnozowano ADHD.

Poczęstujcie mózg Waszego dziecka gorzką czekoladą

W każdym dekagramie gorzkiej czekolady kryje się o wiele więcej flawonoli

(rodzaju OPC) wpływających równoważąco na mózg niż w jakimkolwiek in-
nym pożywieniu. Dzięki kolejnym eksperymentom naukowcy dowodzą, że
20–30 g gorzkiej czekolady wpływa korzystnie na dziecięcy mózg.
W badaniu przeprowadzonym w grupie 18 dzieci o średniej wieku 10 lat
odnotowano, że spożywanie dawki gorzkiej czekolady obniżało ryzyko wy-
stąpienia zapalenia mózgu powodowanego zanieczyszczeniem środowiska
i poprawiało pamięć krótkotrwałą (wyniki badania opublikowano w czaso-
piśmie „Frontiers in Pharmacology”)14.
54 Leczenie według Planu Plus-Minus

W innym eksperymencie przeprowadzonym w grupie młodych osób

w wieku od 18 do 25 lat zauważono, że spożywanie gorzkiej czekolady
(60% kakao) podniosło u badanych poziom skupienia i koncentracji15. Gorz-
ka czekolada poprawia koncentrację uwagi, szczególnie u uczniów i studen-
tów, którzy mają problemy ze skupieniem się – wskazuje dr Larry Stevens,
badacz i profesor psychologii z Uniwersytetu Północnej Arizony (Northern
Arizona University)16.
W jaki sposób gorzka czekolada dokonuje magicznych sztuczek z na-
szym umysłem? Badania wskazują, że:
„„poprawia dopływ krwi do mózgu,
„„obniża ryzyko zapalenia mózgu,
„„poprawia neuroprzekaźnictwo,
„„stymuluje BDNF, białko chroniące i pobudzające neurony,
„„chroni neurony przed neurotoksynami.

Wspaniałym deserem na zakończenie obiadu lub przekąską po wyjściu ze

szkoły będzie porcja 20–30 g gorzkiej czekolady (o zawartości minimum
60% kakao) wraz z garścią bogatych w białko migdałów równoważących
zawarty w czekoladzie cukier. Innym sposobem na dostarczenie dziennej
porcji gorzkiej czekolady jest przyrządzenie jej w postaci gorącego napoju
przygotowanego z proszku o wysokiej zawartości kakao.

Jak wykorzystywać OPC?

Przez wiele lat stopniowo wypracowywałem najlepszą metodę wy-

korzystywania OPC – należy stosować ich mieszankę zamiast poje-
dynczych oligoproantocyjanidyn. W moim gabinecie prowadziłem
nieformalne badania, sprawdzając fale mózgowe u pacjentów zaży-
wających (1) suplement diety zawierający pojedyncze OPC lub (2)
suplement diety zawierający mieszankę OPC. W drugim przypadku
odnotowałem znacznie częstsze występowanie fal beta.
Suplement diety zawierający mieszankę OPC, który stosuję
u swoich pacjentów, został skomponowany przeze mnie i zalecam
podawanie go Waszym dzieciom z ADHD – to CurcumaSorb Mind
firmy Pure Encapsulations. Produkt ten zawiera OPC, o których już
wspominałem: wyciąg z kory sosny, wyciąg z zielonej herbaty, wy-
ciąg z borówki czarnej oraz wyciąg z winogron. Możecie również
wypróbować OPC-3 firmy Isotonix, suplement, który stosowałem
 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji 55

podczas nieformalnych badań nad OPC prowadzonych w moim ga-

binecie wiele lat temu.
Zapewne zauważycie, że wspomniany suplement nie zawiera pik-
nogenolu, wytwarzanego z francuskiej sosny nadmorskiej, tylko wy-
ciąg z sosny kalifornijskiej. Z mojego doświadczenia wynika, że oba
ekstrakty cechuje podobna skuteczność, natomiast wyciąg z sosny
kalifornijskiej jest znacznie tańszy.
Jak wskazuje nazwa suplementu CurcumaSorb Mind, zawiera on
także kurkuminę, wyciąg z kurkumy – zioła wpływającego, jak wyni-
ka z licznych badań naukowych, zbawiennie na mózg, redukującego
stan zapalny tkanek nerwowych i równoważącego neuroprzekaźni-
ki. Skutek: poprawa koncentracji, czujności i pamięci. Badania wska-
zują także, że kurkumina oddziałuje na emocje – osoby spożywające
wyciąg z kurkumy okazują więcej spokoju i zadowolenia.
Kurkumina poprawia również naszą odporność na zmęczenie po-
wodowane stresem psychicznym. Z pewnością nie muszę Wam tłu-
maczyć, że dzieci dotknięte ADHD są narażone na nieustanny stres,
w domu, w szkole i w towarzystwie rówieśników.
Zalecam podawanie dziennie 2 tabletek suplementu zawierają-
cego mieszankę OPC, jednej podczas śniadania, a drugiej w trakcie
kolacji. Z mojego doświadczenia wynika, że większość dzieci odnosi
korzyści z zażywania suplementu, takie jak poprawa koncentracji
i zachowania – większość rodziców uważa więc, że skutki te uzasad-
niają wydatki ponoszone na wspomniany suplement. Jeżeli po upły-
wie jednego do trzech miesięcy nie odnotujecie korzystnych zmian
w zachowaniu dziecka, możecie przerwać podawanie suplementu.

Maksymalnie bezpieczne

Jeśli chodzi o bezpieczeństwo, w ciągu dwudziestu pięciu lat stoso-

wania OPC u pacjentów z ADHD nie odnotowałem żadnych nega-
tywnych skutków ubocznych. Jest jednak teoretycznie możliwe, że
u dziecka pojawi się niespodziewana reakcja alergiczna na wyciągi
z roślin, jakimi są OPC. Jeżeli u dziecka po rozpoczęciu terapii OPC
pojawi się opuchlizna i zaczerwienienia, należy przerwać podawa-
nie suplementu. Najprawdopodobniej jednak jedynym „skutkiem
ubocznym” zażywania OPC przez dziecko będzie zwiększenie pozio-
mu koncentracji.
56 Leczenie według Planu Plus-Minus

Neurofeedback: kolejna z metod równoważenia fal mózgowych

niewykorzystująca lekarstw

Dwa razy w roku Amerykańska Akademia Pediatryczna (American Academy

of Pediatrics) dokonuje oceny wszystkich naukowych dowodów na skutecz-
ność metod leczenia ADHD i porządkuje te metody od najskuteczniejszej do
najmniej skutecznej, nadając najskuteczniejszym etykietę „Poziom 1 – naj-
skuteczniejsze działanie”. (Pozostałe cztery poziomy obejmują zakres od
„Działania skutecznego” do „Brak działania”).
W 2012 roku Akademia zdecydowała o nadaniu neurofeedbackowi –
metodzie niewykorzystującej lekarstw – etykiety Poziomu 1, tym samym
określając ją jako równie skuteczną, co terapia lekami17.
Neurofeedback – inaczej nazywany „biofeedbackiem EEG” lub „biofeed-
backiem fal mózgowych” – wykorzystuje podejście podobne do stosowa-
nego w tradycyjnym biofeedbacku. Różnica polega na tym, że czujniki EEG
(elektroencefalografu) są przymocowywane do skóry głowy i służą mierze-
niu fal mózgowych.
Jednostką miary częstotliwości fal mózgowych, czyli liczby ich cyklów na
sekundę, jest 1 herc (Hz). Częstotliwość od 12 do 38 Hz charakteryzuje fale
beta wytwarzane podczas codziennych czynności. Fale alfa (8–12 Hz) są ak-
tywowane, gdy przebywamy w stanie uspokojenia i gotowości do działania.
Fale theta (3–8 Hz) pojawiają się w trakcie eksplozji kreatywności, a także
gdy marzymy lub śnimy. Fale delta o częstotliwości od 0,5 do 3 Hz są specy-
ficzne dla głębokiego snu bez marzeń sennych.
Badania wykazują, że u wielu dzieci z ADHD pojawia się za dużo fal theta
(brak uwagi) i zbyt mało fal beta (koncentracja). Gdy u dziecka zostanie za-
stosowany neurofeedback w celu zwiększenia liczby fal beta i ograniczenia
fal theta, mały pacjent staje się bardziej skoncentrowany, mniej impulsywny
i hiperaktywny. Wzrasta u niego także poziom samooceny. Jak ujęto tę sytu-
ację w jednym z badań: „[…] terapia neurofeedbackiem umożliwia funkcjo-
nalną normalizację systemów mózgowych […] u dzieci z ADHD”18.
Sesja neurofeedbacku zazwyczaj wygląda następująco: pacjentowi sie-
dzącemu przy komputerze umieszcza się na głowie czepek z elektrodami
mierzącymi aktywność fal mózgowych. Pacjent otrzymuje zadanie roze-
grania gry komputerowej – do wyboru jest wiele różnych typów gier, od za-
wodów w jeździe na deskorolce do gry rozgrywanej na łące pokrywającej
się kwiatami. Brak koncentracji powoduje zatrzymanie gry, umożliwiając
pacjentowi stopniowe zrozumienie, kiedy następuje utrata koncentracji,
a także sposobu jej odzyskiwania.
Z części badań wynika, że w przypadku leczenia objawów ADHD neu-
rofeedback jest równie skuteczny, co terapia z wykorzystaniem leków19.
 Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia koncentracji 57

Rezultaty neurofeedbacku utrzymują się dość długo – jedno z badań do-

wiodło, że poprawa, która nastąpiła po sesjach neurofeedbacku, utrzymy-
wała się przez wiele lat po zakończeniu ostatniej sesji20.
W niedawnym badaniu obejmującym ponad 100 uczniów szkół podsta-
wowych, przeprowadzonym przez lekarzy z Centrum Medycznego Tufts
(Tufts Medical Center) i Harwardzkiej Szkoły Zdrowia Publicznego (Harvard
School of Public Health), którego wyniki opublikowano w czasopiśmie „Pe-
diatrics”, neurofeedback okazał się skuteczniejszy od terapii kognitywnej
(polegającej na nauce określonych umiejętności i strategii radzenia sobie
z ADHD), lepiej wpływając na poprawę koncentracji oraz opanowanie impul-
sywności, hiperaktywności i „funkcji wykonawczych” (zarządzania czasem
i uwagą, zmiany obiektu, na którym skupia się uwagę, planowania i orga-
nizowania, zapamiętywania szczegółów oraz powstrzymywania się od nie-
właściwych słów i zachowań)21.
Ponadto w grupie dzieci z ADHD poddanych terapii neurofeedbackiem
nie doszło do potrzeby zwiększenia dawki stosowanych leków w ciągu
trzech miesięcy po zakończeniu badania, potrzeba taka natomiast zaistniała
w grupie leczonej terapią kognitywną.
Wadą neurofeedbacku jest koszt i czasochłonność – terapia wymaga od
20 do 40 sesji. Ponadto nie wszyscy terapeuci neurofeedbackowi są odpo-
wiednio wyszkoleni – bywa, że oferują leczenie neurofeedbackiem po przej-
ściu tygodniowego kursu, po którym otrzymali stosowny „certyfikat”. Jeśli
zdecydujecie się na zastosowanie tej terapii, poszukajcie licencjonowanego
klinicysty doświadczonego w leczeniu ADHD oraz wyspecjalizowanego w te-
rapii neurofeedbackowej.
58 Leczenie według Planu Plus-Minus

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia lub

zlikwidowania objawów ADHD
Plus: OPC

Oto praktyczne podsumowanie wdrożenia omówionych w tym roz-

dziale działań służących zapanowaniu nad objawami ADHD:

Krok 1. Podejmijcie decyzję. Samodzielnie lub w porozumieniu z le-

karzem zdecydujcie, czy suplement diety zawierający OPC będzie od-
powiednią metodą leczenia w przypadku Waszego dziecka. Rozważcie
zastosowanie OPC, jeżeli dziecko cierpi na ADHD z przewagą deficytu
uwagi.

Krok 2. Sposób suplementacji. Zalecam stosowanie produktu o na-

zwie CurcumaSorb Mind firmy Pure Encapsulations. 2 tabletki dzien-
nie – jedna podczas śniadania, druga w trakcie kolacji.

Krok 3. Gorzka czekolada jako dodatkowe OPC. Podawajcie dziecku

jako deser lub przekąskę około 20–30 g gorzkiej czekolady (minimum
60% zawartości kakao). Aby zrównoważyć zawarty w niej cukier,
połączcie ją z garścią bogatych w białko migdałów. Możecie również
podawać czekoladę jako gorący napój przygotowany z proszku o wy-
sokiej zawartości kakao.

Krok 4. Rozważcie zastosowanie neurofeedbacku. Porozmawiajcie

z lekarzem, czy w przypadku Waszego dziecka może sprawdzić się
zastosowanie neurofeedbacku. Zacznijcie jednak od OPC i weźcie pod
uwagę skuteczny, lecz drogi i czasochłonny neurofeedback jedynie
w przypadku, gdy OPC okażą się nieskuteczne.
 3

Przełomowa naturalna terapia

łagodząca skłonność do irytacji,
gniewu i agresji
Plus: lit jako składnik odżywczy

Czy u Waszego dziecka występuje któryś z poniższych objawów bądź

ich kombinacja?

„„Niemal nieustanne poirytowanie – dziecko często bywa nie-

cierpliwe, rozdrażnione lub po prostu rozgniewane.
„„Dziecko często traci spokój, histeryzuje, wdaje się w bójki lub
zachowuje się w inny agresywny sposób.
„„Wymusza różne rzeczy krzykiem.
„„Rzadko robi to, o co je poprosicie, na ogół spiera się z Wami.
„„Działa impulsywnie.
„„Zachowuje się natarczywie, często włącza się w różne sytu-
acje, przedstawiając gwałtowne i nieuzasadnione żądania –
w gruncie rzeczy wygląda to tak, jakby celowo tak się zacho-
wywało, aby Was zdenerwować.
„„Jeżeli znajduje się w okresie dojrzewania, irytacja, gniew,
agresja i impulsywność mogą ulec przekształceniu w skłon-
ność do popełniania przestępstw oraz nadużywania substancji
psychoaktywnych.
60 Leczenie według Planu Plus-Minus

Jeśli którykolwiek (lub każdy) z powyższych opisów pasuje do

Waszego dziecka, nie rozpaczajcie. Dla Waszego skłonnego do iry-
tacji i gniewu, agresywnego i impulsywnego dziecka z ADHD ist-
nieje realna nadzieja, ponieważ możecie mu realnie pomóc. Ową
wyjątkowo skuteczną, naturalną i błyskawicznie działającą pomoc
stanowi…
Minerał nazywany litem.
„Chwileczkę”, zauważycie zapewne, „czy lit nie jest przypadkiem
lekarstwem przepisywanym pacjentom z zaburzeniem dwubieguno-
wym?”.
Istotnie, w wysokich dawkach (600–1800 mg) lit jest lekarstwem
podawanym pacjentom z zaburzeniem afektywnym dwubieguno-
wym (bipolar disorder, BD), wcześniej określanym jako depresja ma-
niakalna. W zaburzeniu tym silne podekscytowanie, pewność siebie
i energiczne działanie przeplatają się z okresami depresji, apatii i po-
czucia beznadziejności oraz momentami normalnego funkcjonowa-
nia. Dzieci z zaburzeniem dwubiegunowym bywają często agresyw-
ne w fazie manii i skłonne do irytacji w fazie depresji.
Jednak w bardzo niskich dawkach – od 1 do 10 mg dziennie –
podawanie litu nie stanowi terapii farmakologicznej, a odżywczą. Lit
jako składnik odżywczy może radykalnie złagodzić burzliwe emocje
targające dziećmi z ADHD, z którymi często sobie nie radzą, w rezul-
tacie atakując osoby ze swojego otoczenia.
Nawet gdy są Wam znane naturalne sposoby leczenia ADHD,
możliwe, że po raz pierwszy usłyszeliście o licie jako składniku od-
żywczym – niewielu lekarzy i rodziców wie o łagodzącym wpływie
tego minerału na skłonność do irytacji, gniewu i agresji. Zanim prze-
każę praktyczne wskazówki dotyczące uzupełniania diety Waszego
dziecka o lit, chciałbym opowiedzieć nieco więcej o tym wyjątko-
wym, równoważącym mózg pierwiastku i historii jego wykorzysta-
nia w praktyce lekarskiej – jak i dlaczego zacząłem zalecać jego
stosowanie, w jaki sposób lit równoważy, chroni i wzmacnia mózg,
a także jakie dowody naukowe potwierdzają skuteczność działania
tego suplementu w przypadku dzieci ze skłonnościami do irytacji,
gniewu i agresji. Jeżeli jesteście zainteresowani tym, co może naj-
prawdopodobniej stanowić najlepszą i najskuteczniejszą metodę le-
czenia w przypadku Waszego dziecka ze zdiagnozowanym ADHD,
zapraszam do kontynuowania lektury…
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 61

Terapeutyczna historia litu

Lit jest minerałem dość niezwykłym – jest tak miękki, że można go

kroić nożem, i tak lekki, że unosi się na powierzchni wody. Dość
często znajduje się w wodzie pitnej i glebie – wiele badań prowadzo-
nych w Stanach Zjednoczonych i na świecie łączy niską zawartość
litu w lokalnych zapasach wody pitnej ze zwiększoną częstotliwością
występowania zaburzeń psychicznych i emocjonalnych oraz brutal-
nej przestępczości na danym terenie.
W latach 20. XX wieku powiązanie litu z nastrojem było już na
tyle dobrze znane, że pewien producent słodzonych bezalkoholo-
wych napojów gazowanych wprowadził na rynek napój o nazwie
Bib-Label Lithiated lemon-Lime Soda (etykietowany napój cytry-
nowo-limonkowy z dodatkiem litu), reklamując go hasłem obiecu-
jącym zlikwidowanie wewnętrznego bólu powodowanego irytacją
i gniewem. Hasło brzmiało „Usuwa «męczy» z męczyduszy”. Wkrót-
ce napój zyskał jednak nową nazwę – 7 Up. Liczba 7 nawiązywała
do masy atomowej litu jako pierwiastka (6,9 – w zaokrągleniu 7),
a słowo up („w górę”) wskazywało na rozweselające działanie na-
poju. W składzie współczesnego 7 Up próżno jednak poszukiwać
litu – w latach 50. XX wieku cytrynian litu przestał stanowić jeden
ze składników napoju.
Choć może się to wydawać dość dziwne, oryginalna receptura
7 Up stanowiła kontynuację starożytnej tradycji medycznej – ludzie
wykorzystywali stabilizujące mózg właściwości litu od tysiącleci.
Soranus, grecki lekarz, w roku 200 n.e. przepisywał „picie wody
źródlanej, zwłaszcza ze źródeł alkalicznych” pacjentom cierpiącym
na napady manii – badania dowodzą, że źródła te obfitowały w lit1.
W miejscowości Lithia Springs w stanie Georgia odnaleziono
liczące tysiące lat pozostałości po starożytnej kamiennej świątyni
i olbrzymiej ziemnej piramidzie. W późniejszym okresie było to rów-
nież święte miejsce uzdrowień plemienia Czirokezów. W 1888 roku
Lithia Springs stało się ekskluzywnym kurortem, w którymi bywali
amerykańscy prezydenci: Cleveland, Taft, McKinley oraz Theodore
Roosevelt2. Bogatą w lit wodę mineralną butelkowaną w uzdrowisku
(Bowden Lithia Water, o zawartości 0,5 mg litu w litrze wody) sprze-
dawano w Stanach Zjednoczonych i na rynku międzynarodowym
od lat 80. XIX wieku aż do końca pierwszej wojny światowej. W tym
62 Leczenie według Planu Plus-Minus

samym okresie szczyt popularności osiągnęły także lekarstwa za-

wierające lit – w 1907 roku w jednym z podręczników medycznych
wymieniano czterdzieści trzy różne preparaty lecznicze zawierające
wspomniany pierwiastek3.
Wraz z końcem pierwszej wojny światowej zainteresowanie li-
tem osłabło. Jednak w 1949 roku australijski lekarz John Cade za-
czął stosować wysokie dawki litu w leczeniu „manii”4. W latach 70.
XX wieku wysokie dawki litu jako środka farmakologicznego zostały
zatwierdzone przez amerykańską Agencję Żywności i Leków (Food
and Drug Administration, FDA) w leczeniu „ostrych” i „nawracają-
cych” epizodów manii, przez co stały się standardowym środkiem
aplikowanym w przypadku depresji maniakalnej. Dwie dekady póź-
niej pojawiły się nowe leki stosowane u pacjentów z „zaburzeniem
dwubiegunowym” (terminu tego po raz pierwszy użyto w roku 1980,
chcąc oszczędzić pacjentom cierpiącym na to zaburzenie określenia
„maniacy”). Leki te praktycznie wyparły ze stosowania lit farmako-
logiczny, nie oznacza to jednak, że lit jako taki stracił swoje lecznicze
właściwości, a wręcz przeciwnie.
W mojej opinii jako klinicysty nadeszła pora na stosowanie ni-
skich dawek litu jako składnika odżywczego wraz z innymi natural-
nymi środkami w leczeniu zaburzeń emocjonalnych, psychicznych
i behawioralnych. (Lit jako składnik odżywczy znajduje się w wo-
dzie pitnej oraz żywności, na przykład warzywach, zbożach, mięsie
i rybach. Wielu fitoterapeutów wskazuje także na wysoką zawartość
litu w tymianku. Suplementacja litu zawartym wyłącznie w codzien-
nym pożywieniu może jednak okazać się niewystarczająca do zapa-
nowania nad objawami danego zaburzenia). Z pewnością lit jako
składnik odżywczy stanowi pierwszoplanowy element mojej prakty-
ki psychiatrycznej. Opowiem Wam teraz, w jaki sposób zacząłem go
stosować u pacjentów – będzie to opowieść o osobach z zaburzeniem
dwubiegunowym, których codzienne życie zostało uratowane dzięki
podawaniu litu jako suplementu diety.
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 63

Jak rozpocząłem przepisywanie pacjentom niskich dawek

litu jako składnika odżywczego

Jak już wspomniałem wcześniej, wysokie dawki litu farmakologicz-

nego (w postaci węglanu litu) stanowią skuteczną metodę leczenia
w przypadku zaburzenia dwubiegunowego, nawracającej depresji
i skłonności samobójczych. Wielu lekarzy unika jednak przepisywa-
nia litu farmakologicznego z uwagi na możliwość wystąpienia po-
ważnych skutków ubocznych, takich jak nieodwracalne uszkodzenia
nerek, choroby tarczycy, drżenia, osłabienie mięśni, osłabienie koor-
dynacji, szumy uszne i zaburzenia widzenia.
W roku 1990 owe skutki były mi znane tak samo dobrze, jak
każdemu innemu psychiatrze. Czułem też znużenie nieustannym
monitorowaniem poziomu litu we krwi zażywających go pacjen-
tów, co miało zapewnić utrzymanie poziomu litu w „zakresie tera-
peutycznym” – był to nieprzerwany proces przekierowujący uwagę
lekarza z dobrego samopoczucia pacjenta na konieczność korygo-
wania wyników badań laboratoryjnych. Wtedy właśnie zacząłem
się zastanawiać, czy niższe dawki litu nie mogłyby przynieść ulgi
moim pacjentom, nie generując jednocześnie u nich żadnych skut-
ków ubocznych.
Do terapii niskimi dawkami litu doprowadziły mnie osiągnięcia
Jonathana Wrighta, wykształconego na Harvardzie lekarza specja-
lizującego się w medycynie integracyjnej i terapiach odżywczych,
leczącego swoich pacjentów niskimi dawkami litu i publikującego
przez ponad trzydzieści lat swoje obserwacje na temat wpływu ta-
kich dawek na osoby leczone.
Idąc w ślady Jonathana Wrighta, zacząłem przepisywać swoim
pacjentom lit w postaci orotonianu lub cytrynianu litu, w niskich
dawkach o roli odżywczej – zbyt niskich, by wywołać „terapeutyczne
działanie” podobne do działania litu farmakologicznego. Ku mojej
ogromnej radości niskie dawki litu jako składnika odżywczego oka-
zały się wywierać radykalny wpływ na nastrój i zachowanie wielu
pacjentów w bardzo różnym wieku.
Na przykład Audrey, pacjentka z zaburzeniem dwubiegunowym,
która doświadczała niemal nieznośnych skutków ubocznych stoso-
wania wysokich dawek litu farmakologicznego – do ustabilizowania
jej nastroju wystarczyło 10 mg litu jako suplementu diety.
64 Leczenie według Planu Plus-Minus

Albo Paul, pięćdziesięciolatek z ciężkim zaburzeniem dwubiegu-

nowym, u którego pojawiła się chroniczna choroba nerek spowo-
dowana podawaniem wysokich dawek litu farmakologicznego. Jak
nietrudno się domyślić, terapia musiała zostać przerwana z powodu
stanu zdrowia Paula. Mężczyzna cierpiał na depresję i przez trzy lata
pozostawał bezrobotny. Gdy zaczął zażywać lit jako suplement diety
w dawce 20 mg dziennie, powrócił do codziennych zajęć i ponownie
podjął pracę.
Ćwierć wieku później nadal przepisuję moim pacjentom niskie
dawki litu jako suplement diety. Wykorzystuję je do stabilizacji na-
stroju, wspomagania terapii uzależnień i spowolnienia bądź po-
wstrzymania utraty pamięci u osób starszych. Stosuję je także do
skutecznego łagodzenia lub likwidacji skłonności do irytacji, gniewu
i agresji u dzieci z ADHD.

Dwa przykłady skutecznego leczenia podejściem

Plus-Minus: Peter i Ethan

Sześcioletni Peter jest świetnym przykładem dziecka, które w mak-

symalnym stopniu skorzystało na suplementacji litu.
Peter zmagał się z ciężkimi objawami ADHD – jego rodziców
poproszono o zabranie synka z przedszkola, ponieważ powodował
zamęt swoim zachowaniem, a inne dzieci trzymały się od niego z da-
leka.
Zdesperowani rodzice próbowali pomóc mu za pomocą diet eli-
minacyjnych, usuwając z codziennego jadłospisu Petera najpierw
nabiał, a potem zboża. Żadna z zastosowanych diet nie przyniosła
jednak poprawy w zachowaniu chłopca.
Podczas pierwszego spotkania w moim gabinecie dowiedziałem
się, że w rodzinie Petera występowały przypadki nadużywania sub-
stancji psychoaktywnych – w trakcie mojej wieloletniej praktyki le-
karskiej przekonałem się, że taka historia pacjenta na ogół wskazuje,
że dziecko zareaguje korzystnie na zastosowanie litu jako suplemen-
tu diety.
Od razu odnotowałem też u Petera skłonność do wybuchów gnie-
wu i agresji – objawy, które doskonale łagodzi podawanie niskich
dawek litu.
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 65

Dysponując tymi dwoma wskazaniami, zleciłem wykonanie

u chłopca badania zawartości składników mineralnych w tkance
włosa (Hair Tissue Mineral Analysis, HTMA), pozwalającego zbadać
między innymi poziom litu.
Tak jak podejrzewałem, poziom litu u Petera był tak niski, że
wręcz niewykrywalny – badanie nie wykazało obecności litu w tkan-
ce włosa chłopca. Dzięki wykonaniu tysięcy takich testów podczas
mojej praktyki wiedziałem, że próbka włosów, w której nie wykryto
obecności litu, wskazuje najprawdopodobniej na niedobór litu w or-
ganizmie pacjenta.
Byłem pewien, że Peterowi posłuży terapia suplementem diety
zawierającym lit. Jednak w przypadku czterolatka musiała to być na-
prawdę niska dawka. Przepisałem chłopcu 250 µg (mikrogramów)
litu w formie płynu, podawanego raz dziennie – 250 µg to zaledwie
ćwierć miligrama.
Suplement diety zawierający lit okazał się strzałem w dziesiąt-
kę. Skłonność chłopca do agresywnych zachowań malała dzień po
dniu. Peter był w stanie uczestniczyć w zajęciach grupowych, popra-
wie uległa komunikacja chłopca z rodzeństwem – starszym bratem
i dwiema młodszymi siostrami. Peter stał się też o wiele mniej hi-
peraktywny.
Terapia litem w postaci odżywczego składnika diety pomogła
również Ethanowi, ośmiolatkowi zmagającemu się z poważnymi
problemami behawioralnymi.
Podobnie do Petera Ethan ulegał łatwemu pobudzeniu, bywał
często agresywny wobec rówieśników i wprowadzał zamęt w klasie
podczas zajęć. Rodziców chłopca nieustannie wzywano na wywia-
dówki, aby omawiać z nimi możliwe sposoby reagowania na zacho-
wania syna. Nauczyciele zawsze wspominali o wyjątkowej dojrza-
łości i inteligencji Ethana, niszczonej przez jego nadpobudliwość
i agresję.
Ethanowi zaczęto podawać stymulant przepisany przez leka-
rza. Lek jednak nie pomógł w opanowaniu objawów występujących
u chłopca, a wręcz je nasilił. Wypróbowano inne leki stymulujące,
każdy jednak powodował wystąpienie skutków ubocznych.
Gdy zobaczyłem Ethana i dowiedziałem się o jego nadpobud-
liwości i agresji, zaleciłem wykonanie rozmaitych badań dotyczą-
cych składników odżywczych, w tym badania zawartości składników
66 Leczenie według Planu Plus-Minus

mineralnych we włosach pacjenta. Podobnie jak w przypadku Pe-

tera w badaniu nie wykryto obecności litu. Poinformowano mnie
również, że w rodzinie Ethana ze strony zarówno matki, jak i ojca
występowały przypadki depresji i nadużywania substancji psycho-
aktywnych.
Rozpocząłem podawanie Ethanowi dziennej dawki 1 mg litu. Ro-
dzice i nauczyciele chłopca odnotowali poprawę w jego zachowaniu
po upływie zaledwie dwóch tygodni. Wtedy zwiększyłem dawkę do
2 mg dziennie.
W ciągu następnych dwóch miesięcy Ethan zaczął zachowywać
się znacznie spokojniej w szkole i opanował umiejętność uczestni-
czenia w zajęciach grupowych, a także przestał prześladować swoich
rówieśników.
Chłopiec zażywał wspomnianą dzienną dawkę litu jako suple-
mentu diety przez niemal dwa lata. Po zakończeniu tej terapii nadal
nie ma żadnych problemów z poprawnym zachowaniem w szkole.

Naukowe potwierdzenie… skuteczności litu w terapii ADHD

Dowody anegdotyczne, takie jak historia Petera i Ethana, są niezwy-

kle przekonujące – nie przekonują jednak lekarzy i naukowców, któ-
rzy sięgają po badania naukowe jako dowód skuteczności terapii bądź
leku. Istnieją liczne badania ukazujące skuteczność litu w łagodzeniu
skłonności do irytacji, gniewu, agresji oraz innych objawów ADHD.
Chociaż dotyczą zastosowania litu farmakologicznego, moje doświad-
czenie klinicysty podpowiada, że lit w postaci suplementu diety za-
pewnia podobny rezultat, jednak w znacznie bezpieczniejszy sposób.
Lit dwukrotnie skuteczniejszy od Ritalinu w łagodzeniu agre-
sji. Zespół psychiatrów i neurologów prowadził badania nad gru-
pą pacjentów (o średniej wieku 25 lat) ze zdiagnozowanym ADHD,
podając im przez dwa miesiące Ritalin lub lit5. W obu grupach za-
obserwowano poprawę – redukcję agresji, skłonności do irytacji,
impulsywności, hiperaktywności, niecierpliwości i zachowań an-
tyspołecznych. Jednakże w kilku głównych kategoriach działanie
litu okazało się o wiele skuteczniejsze. Lit zmniejszył „skłonność do
wybuchów agresji” o 71% w porównaniu z redukcją o 26% osiąg-
niętą przy użyciu Ritalinu, zredukował tendencję do irytacji o 42%
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 67

(Ritalin – o 35%), a skłonność do zachowań antyspołecznych o 28%

(Ritalin – o 20%).
Mniejsza skłonność do uczestniczenia w bójkach, prześlado-
wania rówieśników, wybuchów gniewu, okazywania wrogości
i przejawiania hiperaktywności dzięki terapii litem. Zaburzenia
zachowania (conduct disorder, CD) diagnozuje się u 25–45% dzie-
ci i nastolatków z ADHD6. Na wzorzec problemów emocjonalnych
i behawioralnych nazywanych zaburzeniami zachowania składa-
ją się: prześladowanie rówieśników, inicjowanie bójek, kradzieże,
kłamstwa, wagarowanie, a także skrajne zachowania antyspołeczne,
takie jak znęcanie się nad zwierzętami czy wzniecanie pożarów. Sta-
łymi elementami wzorca są gniew i agresja.
W badaniu przeprowadzonym przez psychiatrów z Centrum Me-
dycznego Uniwersytetu Nowojorskiego (New York University Medical
Center) 81 dzieciom hospitalizowanym z powodu „lekoopornych”
zaburzeń zachowania podano lit lub Haldol (haloperydol), lek prze-
ciwpsychotyczny7. Chociaż podanie obu leków złagodziło występu-
jące u dzieci objawy, lit okazał się znacznie skuteczniejszy w reduko-
waniu przejawów agresji i wrogości.
Lit okazał się lepszy od Haldolu pod jeszcze jednym względem –
nie doprowadził do sedacji (uspokojenia) dziecka, tylko pomógł roz-
wiązać właściwy problem.
Według psychiatrów: „gdy poproszono personel o scharaktery-
zowanie działania obu leków, wszyscy zgodnie stwierdzili, że lit
zmniejszył wybuchowość pacjentów, a to doprowadziło do zaistnie-
nia innych pozytywnych zmian, podczas gdy haloperydol spowo-
dował jedynie większe posłuszeństwo osób badanych. Wiele dzieci
otrzymujących haloperydol przyznało, że odnosi wrażenie «spowol-
nienia», natomiast dzieci zażywające węglan litu odczuwały, że lek
«pomógł im zapanować nad sobą»”.
U przyjętego do szpitala jedenastolatka odnotowano „wybucho-
wość, agresję, zachowania destrukcyjne i niebezpieczne”. Gdy zaczął
zażywać lit, stał się „nieformalnym przywódcą oddziału, okazując
wiele wsparcia młodszym pacjentom”.
Istnieje wiele podobnych badań poświęconych wykorzystaniu litu
w terapii zaburzeń zachowania. Oto trzy szczególnie warte uwagi.
Wyniki pierwszego opublikowano w czasopiśmie „Journal of
the American Academy of Adolescent & Child Psychiatry”. Grupę
68 Leczenie według Planu Plus-Minus

50 dzieci ze zdiagnozowanymi zaburzeniami zachowania w wieku

od 5 do 12 lat podzielono na dwie podgrupy i rozpoczęto podawanie
w jednej z nich litu8. Po sześciu tygodniach u dzieci zażywających lit
odnotowano zmniejszenie agresji i niecierpliwości, a także poprawę
zakresu uwagi. Wywnioskowano, że „lit może być stosowany w tera-
pii dzieci agresywnych”.
Wyniki drugiego badania przedstawiono na łamach czasopisma
„Archives of General Psychiatry” (obecnie „JAMA Psychiatry”). Le-
karze poddali analizie zachowanie grupy 40 dzieci (o średniej wieku
12 lat) cierpiących na zaburzenia zachowania. Rozpoczęto podawa-
nie litu połowie grupy9 i po upływie miesiąca odnotowano zmniej-
szenie agresji u 16 dzieci.
Powyższy przegląd literatury naukowej dotyczącej łagodzenia
agresji za pomocą terapii litem chciałbym podsumować przy użyciu
wyników trzeciego, wyjątkowego badania, którego rezultaty opubli-
kowano w czasopiśmie „Journal of Child and Adolescent Pharmaco-
logy” w roku 201410:

U H., ośmioletniej dziewczynki, zdiagnozowano ADHD, zaburzenia de-

strukcyjne (disruptive behavior disorder, DBD, zachowania przejawiające
się w unikaniu współpracy, prowokowaniu i okazywaniu wrogości) oraz
zaburzenia nastroju (mood disorder, skłonność do irytacji i depresji).
Przepisano jej liczne lekarstwa, w tym stymulanty, leki antydepresyjne
i przeciwpsychotyczne – żaden z medykamentów jednak nie doprowadził
do poprawy zachowania dziecka.
Według lekarza dziewczynki problemy H. obejmowały „skłonność
do krzyków, rzucania przedmiotami, uderzania innych osób, gryzienia
i niszczenia przedmiotów”, a także „bardzo niski próg tolerancji włas-
nej frustracji oraz przejawianie hiperaktywności, impulsywności i braku
koncentracji”.
Dziewczynkę skierowano do kliniki psychiatrycznej Uniwersytetu Me-
dycznego Arkansas (University of Arkansas for Medical Studies), a przy-
dzielony jej psychiatra, wyczerpawszy wszystkie możliwości, postanowił
podać małej pacjentce lit. Oto jak opisuje skutki terapii:
„Po rozpoczęciu zażywania litu objawy występujące u H. uległy
znacznemu złagodzeniu. Osłabła nieuważność, hiperaktywność i nie-
cierpliwość, a rodzice ocenili, że skłonność do irytacji zmniejszyła się
o 60 do 70%. Poprawie uległa także zdolność do zasypiania, dziewczynka
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 69

potrafiła odtąd przespać w nocy około sześciu, siedmiu godzin bez

przerwy. U H. odnotowano również poprawę wyników w szkole, ponie-
waż wzrosła jej zdolność koncentracji i zmniejszyła się hiperaktywność.
Znacznemu uregulowaniu uległ także nastrój dziewczynki”.

W jaki sposób lit wpłynął uspokajająco na H. i oddziałuje po-

dobnie na wiele innych agresywnych, łatwo wpadających w gniew
dzieci?

Jak działa lit stosowany jako składnik odżywczy

Lit jest rodzajem regeneracyjnego toniku dla mózgu, wzmacniają-

cego i chroniącego neurony (komórki mózgowe), a także równowa-
żącego poziomy neuroprzekaźników umożliwiających komunikację
pomiędzy neuronami.
Równoważenie neuroprzekaźników. Lit wzmaga wydzielanie
serotoniny, neuroprzekaźnika regulującego nasze nastroje i zacho-
wania. Pobudza także wydzielanie dopaminy – neuroprzekaźni-
ka znanego z odgrywania głównej roli w powstawaniu objawów
ADHD – zachwianie poziomu dopaminy prowokuje hiperaktywność
i huśtawkę nastrojów. Lit redukuje ponadto działanie neuroprzekaź-
nika o nazwie kwas glutaminowy, którego zawyżony poziom może
spowodować uszkodzenie neuronów. Wzmaga również działanie
oksydazy monoaminowej (monoamine oxidase, MAO), enzymu re-
gulującego neuroprzekaźniki – niskie poziomy MAO są kojarzone
z występowaniem u pacjenta agresji.
Ochrona komórek mózgowych. Lit może chronić neurony
przed ekscytotoksycznością – uszkodzeniem lub śmiercią z powodu
nadmiernej stymulacji biochemikaliami znajdującymi się w móz-
gu. Pomaga również aktywować neurotrofiny, takie jak BDNF, czyli
białka odżywiające i chroniące neurony. Ponadto lit podnosi poziom
N-acetyloasparaginianu (n-acetyl-aspartate), biomarkera zdrowych
neuronów. Lit może nawet powodować zwiększenie ilości materii
szarej, gdzie są zlokalizowane komórki mózgowe. Na tym jednak nie
kończy się jego działanie.
Lit może wpływać na geny w korze czołowej, części mózgu kon-
trolującej agresję. Minerał ten redukuje również stany zapalne tkanki
70 Leczenie według Planu Plus-Minus

nerwowej w mózgu, czyli czynnik wywołujący wiele przewlekłych

zaburzeń psychicznych. Lit pomaga także dostarczać witaminę B12
i folian do komórek nerwowych – to niezbędny warunek funkcjono-
wania zdrowego mózgu i całego układu nerwowego.

Dlaczego tak niewielu lekarzy przepisuje pacjentom lit

jako suplement diety?

Jak się właśnie dowiedzieliśmy, lit jest dosłownie napojem tonizu-

jącym dla mózgu, umożliwiającym zapanowanie nad pełnym gnie-
wu i agresji zachowaniem. Dlaczego więc tak niewielu lekarzy wie
o właściwościach litu i stosuje go jako suplement diety przy obja-
wach ADHD? Powodów może być kilka.
Po pierwsze firmy farmaceutyczne nie widzą zysku w reklamo-
waniu bądź badaniu skuteczności tego raczej niedrogiego minerału.
W czasopismach medycznych nie sposób znaleźć reklam suplemen-
tów diety zawierających lit.
Po drugie lit jest zazwyczaj stosowany w terapii ciężkich zabu-
rzeń psychicznych, lekarze nie postrzegają go więc jako sposobu le-
czenia ADHD.
Po trzecie wśród lekarzy panuje dość słabe rozumienie i akcepta-
cja jakichkolwiek metod leczenia opartych na podawaniu suplemen-
tów diety. W związku z tym nie należy raczej oczekiwać od konwen-
cjonalnego lekarza niezainteresowanego medycyną żywienia, aby
rozumiał różnicę pomiędzy litem farmakologicznym a litem stano-
wiącym suplement diety i przepisywał pacjentowi ten drugi.
Jeśli Wasze dziecko dotknięte ADHD przejawia skłonność do
irytacji, gniewu, agresji i impulsywności, sami możecie rozpocząć
suplementację jego diety niskimi dawkami litu, w porozumieniu z le-
karzem. Oto jak należy do tego przystąpić.

Jak stosować lit

W podejmowaniu decyzji o zastosowaniu litu w terapii ADHD sto-

suję zazwyczaj trzy kryteria: 1) objawy, 2) historia chorób i prob-
lemów w rodzinie, 3) badanie zawartości składników mineralnych
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 71

we włosach (HTMA) w celu ustalenia poziomu litu w organizmie.

Przyjrzyjmy się kolejno każdemu z tych kryteriów.
Objawy. Brak koncentracji nie jest głównym objawem u dziecka
z ADHD, na który może wpłynąć korzystnie terapia litem. Objawa-
mi, które należy wziąć pod uwagę, są skłonność do irytacji, agresji,
impulsywności i hiperaktywności.
Mówimy tu o dziecku przejawiającym niski próg tolerancji na
własną frustrację, ze skłonnościami do częstych wybuchów gnie-
wu, rzucającym przedmiotami lub atakującym nauczycieli w szkole,
skłonnym do irytacji i w zasadzie nieustannie nieszczęśliwym.
Historia chorób i problemów w rodzinie. Lit wykazuje wysoką
skuteczność w leczeniu zaburzenia dwubiegunowego, łatwo więc za-
łożyć, że występująca wśród członków rodziny depresja i huśtawka
nastrojów będzie wyraźną zapowiedzią korzystnego wpływu terapii
litem na dziecko. Tymczasem wcale tak nie jest. Lata pracy z dziećmi
dotkniętymi ADHD nauczyły mnie, że głównym elementem histo-
rii rodzinnej jest nadużywanie substancji psychoaktywnych. Jeżeli
dochodziło do takich sytuacji w Waszej rodzinie, nie krępujcie się
omówić ich z lekarzem, wskazując, że może to być sygnałem zapo-
trzebowania Waszego dziecka na lit jako składnik odżywczy.
Istotne jest również występowanie u członków rodziny zaburzeń
dwubiegunowych, depresji i skłonności samobójczych. Nawet przy-
padki dotyczące bardzo odległych krewnych mogą sugerować, że
pacjent potrzebuje terapii litem.
Analiza zawartości składników mineralnych w tkance włosa
(HTMA). Umożliwia zbadanie obecności wielu minerałów, w tym
pierwiastków toksycznych, takich jak kadm, ołów i rtęć, oraz nie-
zbędnych dla zdrowia (wapń, magnez), a także obecności litu.
U większości dzieci zawartość litu we włosach jest możliwa do wy-
krycia. Pacjenci, u których nie jest możliwe wykrycie obecności litu
w próbce włosów, wymagają suplementacji litu. (W zasadzie su-
plementacja taka powinna wpłynąć korzystnie na każde dziecko ze
zdiagnozowanym ADHD).
Rozmawiając o osobach wymagających suplementacji litu, chciał-
bym przywołać wyniki badań przeprowadzonych przez dr Shirley
Lacy, certyfikowaną specjalistkę kliniczną do spraw żywienia, autorkę
książki poświęconej ADHD, a jednocześnie osobę, u której zdiagno-
zowano ADHD. Dr Lacy przeprowadziła badanie w grupie 29 dzieci
72 Leczenie według Planu Plus-Minus

z ADHD, analizując zawartość składników mineralnych w ich wło-

sach – u 25 z 29 małych pacjentów wykryto poziom litu poniżej
dolnej granicy normy. Dr Lacy odnotowała również, że w przypadku
22 dzieci ich rodzice lub dziadkowie cierpieli na zaburzenia psy-
chiczne, takie jak zaburzenie dwubiegunowe czy depresja, i zostali
poddani skutecznej terapii litem. Wyniki badań dr Lacy odzwiercied-
lają moje obserwacje z ponadtrzydziestoletniej praktyki medycz-
nej – u wielu dzieci z ADHD występuje niedobór litu, a przypadki
powiązanych z tym zaburzeń wśród członków rodziny niezawodnie
wskazują na potrzebę suplementacji.
Puenta. Wystarczy tylko jeden z trzech opisanych powyżej czyn-
ników – objawy behawioralne takie jak gniew i agresja, przypadki
nadużywania substancji psychoaktywnych przez członków rodziny
bądź niedobór lub brak litu w organizmie – aby uzasadnić prze-
pisanie pacjentowi suplementu diety zawierającego lit. Oto moje
wskazówki:

Dawka i postać

Dzieci w wieku do 12 lat. Typowa dawka to 1 mg, czyli 1000 µg bądź

połowa pojemności zakraplacza w przypadku litu w płynie. Należy
podawać ćwierć pojemności zakraplacza (500 µg) 2 razy dziennie,
w trakcie posiłku.
Preferuję lit w płynie (Lithium Liquid) firmy Pure Encapsulations,
w postaci cytrynianu litu.
Dziennie można podawać dziecku do 1 mg litu jako suplement
diety bez konieczności konsultacji bądź nadzoru lekarskiego, i tak
robi wielu rodziców. Wyższe dawki należy najpierw przedyskutować
z lekarzem.
Nastolatki. W przypadku większości dzieci w wieku 16 lat i po-
wyżej sugeruję rozpocząć dawkowanie (i utrzymać je na tym pozio-
mie) od 2 mg, tj. 2 pełnych pojemności zakraplacza w przypadku
litu w płynie – jedna porcja podawana w trakcie śniadania, a druga
w porze udania się na spoczynek, aby wspomóc proces zasypiania.
Jeżeli w ciągu trzydziestu dni nie pojawią się oznaki poprawy, moż-
na rozważyć zwiększenie dawki do 5 mg. (Dzienna dawka powyżej
5 mg może być wskazana w przypadku dziecka ze zdiagnozowanym
ADHD i pojawiającymi się wcześniej oznakami depresji). Aby zadbać
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 73

o maksymalne bezpieczeństwo pacjenta, sugeruję stosowanie dawki

przekraczającej 2 mg wyłącznie za zgodą i pod nadzorem lekarza,
w miarę możliwości specjalisty doświadczonego w stosowaniu tego
suplementu diety u swoich pacjentów).
Należy pamiętać przy tym, że od 2 do 5 mg nie stanowi wysokiej
dawki. Jest to niewiele więcej niż 1 do 3 mg litu przyswajanego
przez przeciętnego Amerykanina z wody pitnej i pożywienia.
Nie zapominajmy również, że żadna z postaci litu jako suplemen-
tu – czyli cytrynian litu bądź orotonian litu – nie jest tym samym
co węglan litu stosowany w farmakologii. Orotonian i cytrynian
są przyswajane daleko łatwiej i generują znacznie mniej skutków
ubocznych.
I jeszcze jedno: odradzam stosowanie asparaginianu litu, dostęp-
nego bez recepty. Asparaginian stanowi ekscytotoksynę, powodującą
przekazywanie impulsów przez neurony w przyspieszonym tempie,
co może wywoływać bóle głowy i zapalenie tkanki nerwowej u nie-
których osób.

Skutki – czego należy się spodziewać

Z reguły poprawę zachowania można zaobserwować od dwóch do

czterech tygodni po rozpoczęciu suplementacji litu.
Jeżeli w ciągu trzech miesięcy podawania litu nie zaobserwowa-
no żadnych rezultatów – jeśli dziecko nie stało się mniej skłonne do
irytacji, gniewu i/lub agresji – należy zaprzestać podawania suple-
mentu.

Bezpieczeństwo

Podczas całej mojej praktyki lekarskiej, gdy przepisywałem pacjen-

tom lit, nigdy nie zaobserwowałem negatywnych skutków ubocz-
nych. Nigdy. W niektórych przypadkach, bardzo rzadko, dzieci mogą
odczuwać nadmierne uspokojenie lub złagodzenie, wręcz uczucie
podporządkowania albo przytłoczenia. Dziecko może również twier-
dzić, że „nie czuje się dobrze”. Wówczas należy zaprzestać podawa-
nia suplementu.
Kolejną sprawą do omówienia z lekarzem, jeśli nie dysponuje wie-
dzą na temat suplementacji litu, jest to, że poziom litu w organizmie
74 Leczenie według Planu Plus-Minus

wymaga monitorowania w przypadku podawania litu farmakolo-

gicznego, ponieważ zbyt wysoki poziom litu może być groźny dla
zdrowia. Nie stanowi to natomiast problemu w przypadku litu jako
suplementu, ponieważ dawki są na tyle niskie, że poziom litu w or-
ganizmie nie wymaga kontroli.
Teoretycznym przeciwwskazaniem (sytuacją, gdy dany sposób le-
czenia może być niezalecany) jest zaburzenie funkcji tarczycy, po-
nieważ lit farmakologiczny może prowadzić do uszkodzenia tego
gruczołu. Jeżeli jednak u dziecka stwierdzono zaburzenie funkcji
tarczycy, a wymaga ono suplementacji litu, nie wahałbym się przepi-
sać suplementu diety zawierającego lit – ponieważ z mojej praktyki
klinicznej wynika, że jest to środek bezpieczny dla zdrowia. Żaden
z moich pacjentów nigdy nie ucierpiał z powodu suplementacji litu.
Mój „litowy mentor” i kolega po fachu dr Wright uważa, że dawki
litu do 40 mg dziennie są w pełni bezpieczne i nie powodują żad-
nych negatywnych skutków ubocznych.
Puenta. W mojej praktyce lekarskiej odnotowałem mnóstwo po-
zytywnych skutków stosowania litu jako suplementu diety – zmniej-
szenie skłonności do irytacji, gniewu i agresji, nasilenie poczucia
szczęścia i spokoju, poprawa koncentracji. Nie jest żadną przesadą
stwierdzenie, że lit może zagwarantować zupełnie nowe życie – za-
równo Waszemu dziecku cierpiącemu na ADHD, jak i Wam.
 Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do irytacji, gniewu i agresji 75

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia lub

zlikwidowania objawów ADHD
Plus: lit jako składnik odżywczy

Oto praktyczne podsumowanie wdrożenia omówionych w tym roz-

dziale działań służących zapanowaniu nad objawami ADHD:

Krok 1. Czy Wasze dziecko, u którego zdiagnozowano ADHD, sygnali-

zuje potrzebę suplementacji litu? Czy wśród członków Waszej rodziny
zdarzały się przypadki nadużywania substancji psychoaktywnych, za-
burzenia dwubiegunowego, depresji i/lub skłonności samobójczych?
Czy Wasze dziecko przejawia irytację, gniew i agresję?

Krok 2. Jeżeli odpowiedzieliście twierdząco na powyższe pytania,

porozmawiajcie z lekarzem na temat zbadania poziomu litu w orga-
nizmie, prosząc o wykonanie analizy zawartości składników mineral-
nych we włosach (HTMA).

Krok 3. Jeżeli u Waszego dziecka wykryto bardzo niski poziom litu

w organizmie (lub nie wykryto go wcale), potrzebna będzie suplemen-
tacja litu. (Jeśli badanie nie było możliwe do wykonania, a dziecko
wykazuje objawy wspomniane w kroku 1, możecie podawać mu lit
jako suplement diety w dawkach opisanych poniżej).

Krok 4. Rozpocznijcie u dziecka suplementację litu.

Dzieci w wieku 16 lat i starsze: 2 mg dziennie; połowa dawki w trak-
cie śniadania, połowa tuż przed snem. Jeżeli w ciągu czterech tygo-
dni nie nastąpi zauważalna poprawa, rozważcie zwiększenie dawki
do 5 mg dziennie, wyłącznie w porozumieniu z lekarzem i pod
jego nadzorem, w miarę możliwości specjalisty doświadczonego
w stosowaniu tego suplementu u pacjentów.
Dzieci w wieku od 6 do 15 lat: Zacznijcie od dawki 500 µg dziennie
przez tydzień. Następnie zwiększcie dawkę do 1000 µg dziennie,
w 2 dawkach po 500 µg, podawanych w trakcie posiłków. Stosujcie
lit w płynie.

Krok 5. Jeżeli po upływie trzech miesięcy nie zauważycie poprawy

w zachowaniu dziecka, przestańcie podawać suplement.
 4

Zbilansowane składniki odżywcze,

zrównoważone zachowanie
Minus: miedź
Plus: cynk

Niezbędnymi elementami diety są dwa rodzaje minerałów: potrzeb-

ne naszemu organizmowi każdego dnia, czyli „makrominerały”, ta-
kie jak wapń, oraz te, które są nam potrzebne w nieznacznej ilości,
tak zwane pierwiastki śladowe, jak cynk i miedź.
Omawiam cynk i miedź razem, ponieważ stanowią coś w rodzaju
odżywczej równoważni – gdy poziom jednego z nich wzrasta, dru-
giego maleje. Wysoki poziom cynku oznacza niski poziom miedzi.
Wysoki poziom miedzi to niski poziom cynku.
Dziecko dotknięte ADHD może niezwykle łatwo spaść z tej rów-
noważni. Zbyt wiele miedzi grozi uszkodzeniem mózgu. Odpowied-
nia ilość cynku jest niezbędnym warunkiem funkcjonowania zdro-
wego mózgu. Tymczasem u niemal co drugiego małego pacjenta
z ADHD, którego poznałem podczas mojej praktyki lekarskiej, bada-
nia wykrywały za wysoki poziom miedzi i zbyt niski poziom cynku!
Gdy podejmuję współpracę z rodzicami i dzieckiem służącą skory-
gowaniu tego problemu, tj. ponownemu zrównoważeniu zawartości
obu minerałów w organizmie, prawie zawsze radykalnej poprawie
ulegają objawy ADHD.
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 77

Aby zapoznać się z tą kluczową dla Planu Plus-Minus terapią,

przyjrzyjmy się bliżej obu minerałom i ich znaczeniu dla utrzymania
mózgu w odpowiedniej kondycji.
Cynk odgrywa fundamentalną rolę w produkcji białek (klocków,
z których są zbudowane niemal wszystkie struktury komórkowe)
i enzymów (swoistych świec zapłonowych uruchamiających aktyw-
ność komórkową). Ujmując to inaczej, cynk jest niezbędny do zbu-
dowania i uruchomienia każdej komórki ciała. Bierze także udział
w produkcji kilkunastu neuroprzekaźników, w tym dopaminy, nor-
epinefryny i serotoniny. Substancje te przekazują komunikaty po-
między poszczególnymi neuronami, a ich zrównoważenie stanowi
najważniejszy element skutecznej terapii zaburzeń pracy mózgu i za-
chowań wiążących się z ADHD.
Od cynku zależy również produkcja melatoniny – hormonu regu-
lującego cykl snu i czuwania, niezbędnego do właściwego codzien-
nego funkcjonowania. Melatonina z kolei stanowi część biochemicz-
nej linii produkcyjnej, gdzie powstają neuroprzekaźniki.
Cynku wymaga także do prawidłowego rozwoju hipokamp –
część mózgu kontrolująca wiele różnych funkcji, począwszy od pa-
mięci, a kończąc na ruchu.
W zasadzie cynk odżywia cały mózg, neuron po neuronie – jest
niezbędny do stabilizacji zewnętrznej osłony (błony) neuronów,
chroni je przed szkodami powstającymi w procesie utleniania, czyli
rodzajem wewnętrznej rdzy, a także je zasila.
Bez cynku nie jesteśmy w stanie myśleć.
Tak jak cynk miedź również ma swoje jasne strony – niewielka
dzienna dawka miedzi jest warunkiem zdrowia. Zbyt wiele miedzi
stanowi jednak toksyczną przepustkę do nieszczęścia, powodując
bóle głowy, wypadanie włosów, mdłości, brak apetytu oraz uszko-
dzenie wątroby i nerek. Ponadto miedź blokuje produkcję serotoni-
ny, neuroprzekaźnika stabilizującego nastrój, tak więc jej nadmiar
wywołuje problemy emocjonalne, psychiczne i behawioralne – od
bardziej przyziemnych, jak depresja i lęki, do tak poważnych, jak
paranoja i psychoza. Pośród wielu objawów nadmiaru miedzi w or-
ganizmie znajdują się również niektóre objawy ADHD, zwłaszcza
hiperaktywność, impulsywność i skłonność do agresji.
Wysoki poziom miedzi i niski poziom cynku to stan równoważ-
ni, w przypadku którego wolelibyście, aby Wasze dziecko z niej nie
78 Leczenie według Planu Plus-Minus

korzystało. Z tego powodu tak ważne jest upewnienie się, że orga-

nizm zawiera wystarczająco dużo cynku, aby zrównoważyć niepożą-
dane skutki ewentualnego nadmiaru miedzi.

Naukowe potwierdzenie… wpływu wysokiego poziomu

cynku i niskiego poziomu miedzi w organizmie
na łagodzenie objawów ADHD

Od kiedy w 1990 roku rozpocząłem leczenie dzieci, zetknąłem się

z tysiącami pacjentów, u których występował brak równowagi po-
między cynkiem i miedzią. Gdy pisałem niniejszą książkę, wciąż
pojawiały się kolejne badania dotyczące wspomnianego problemu.
U dzieci z ADHD występuje niedobór cynku. Naukowcy z Cen-
trum Badań nad Dziećmi Uniwersytetu Yale (Yale Child Study Cen-
ter) odkryli, że u dzieci cierpiących na ADHD występują silne niedo-
bory cynku – u 30% badanych zaobserwowano ostry niedobór cynku,
co oznacza, że zawartość cynku w ich organizmach osiągnęła drama-
tycznie niski poziom1.
Niski poziom cynku jest równoznaczny z hiperaktywnością
i brakiem koncentracji. Naukowcy zbadali 118 dzieci z ADHD,
odkrywając, że dzieci z najniższym poziomem cynku w organizmie
wykazywały się najbardziej rozwiniętą nieuważnością, skłonnością
do rozpraszania się, hiperaktywnością, impulsywnością, skłonnoś-
cią do odczuwania niepokoju oraz innymi objawami świadczącymi
o ADHD, identyfikowanymi przez rodziców z wykorzystaniem skali
Connersa – ustandaryzowanej, popularnej metody ilościowej oceny
problemów behawioralnych u dzieci2.
U dzieci z „niskim poziomem cynku w organizmie może występo-
wać zwiększone ryzyko pojawiania się zaawansowanej hiperaktyw-
ności […] problemów z zachowaniem i skłonności do niepokoju”,
odnotowali naukowcy w artykule opublikowanym w czasopiśmie
medycznym „Child Psychiatry & Human Development”3.
Cynk usprawnia fale mózgowe. Zespół ekspertów z dziedziny
neurologii, psychiatrii i biochemii poddał badaniu grupę 28 chłop-
ców4. Odkryto, że u chłopców ze zdiagnozowanym ADHD występował
niedobór cynku oraz niestandardowe fale mózgowe zakłócające „prze-
twarzanie informacji” (koncentrację) i „inhibicję” (impulsywność).
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 79

Suplementy diety zawierające cynk łagodzą występowanie

objawów ADHD. Lekarze poddali obserwacji 218 trzecioklasistów,
podając połowie grupy 15 mg cynku dziennie5. U dzieci zażywają-
cych suplement odnotowano znaczące osłabienie hiperaktywności,
problemów z koncentracją i zachowań opozycyjnych – co istotne,
poziom cynku u tych dzieci przed rozpoczęciem badania kształtował
się na właściwym poziomie!
Niski poziom cynku zakłóca farmakologiczne leczenie ADHD.
W innym badaniu na podstawie poziomu cynku w organizmie pa-
cjenta naukowcy byli w stanie określić, czy dany lek stymulujący
zadziała – im niższy był poziom cynku, tym słabiej działał dany lek.
Na przykład hiperaktywne dzieci o niskiej zawartości cynku w orga-
nizmie reagowały o 60% gorzej na Ritalin6.
Cynk podnosi skuteczność Ritalinu. W artykule opublikowa-
nym w czasopiśmie medycznym „BMC Psychiatry” opisano dwie gru-
py dzieci: jednej podawano Ritalin oraz cynk, drugiej – wyłącznie
Ritalin7. Rodzice odnotowali u dzieci zażywających kombinację leku
i suplementu znacznie większe złagodzenie objawów ADHD.
Nowe badania dotyczące związku równowagi miedź/cynk
z objawami ADHD. W jednym z najnowszych badań, którego wy-
niki opublikowano w czasopiśmie naukowym „Biological Trace Ele-
ment Research”, zespół złożony z psychiatry dziecięcego, biochemika
i eksperta od pierwiastków śladowych poddał ocenie grupę 108 dzie-
ci w wieku od 6 do 14 lat8. U 58 badanych dzieci zdiagnozowano
ADHD przed szóstym lub siódmym rokiem życia.
Naukowcy rozpoczęli proces badawczy od pomiaru (1) poziomu
cynku oraz (2) stosunku cynku do miedzi w organizmach pacjentów.
Macie już wystarczającą wiedzę na ten temat, więc wyniki badania
nie powinny być dla Was żadnym zaskoczeniem.
Na ogół u dzieci ze zdiagnozowanym ADHD wykrywano niższy
poziom cynku w organizmie i przewagę miedzi nad cynkiem, a dzie-
ci wolne od ADHD miały właściwy poziom cynku i odpowiedni sto-
sunek cynku do miedzi. U dzieci z ADHD z najwyższym poziomem
miedzi i najniższym poziomem cynku występowało najwięcej prob-
lemów z koncentracją.
Wspomniane wyniki badań stanowią zaledwie próbkę ogromu
badań o podobnych wynikach, a do tego dochodzą moje własne
pozytywne doświadczenia ze stosowaniem cynku u dzieci z ADHD.
80 Leczenie według Planu Plus-Minus

W mojej praktyce klinicznej dokonuję pomiaru stosunku miedzi do

cynku w organizmie pacjenta. Jeżeli wykryty zostaje nadmiar miedzi
i niedobór cynku, rozpoczynam suplementację cynku – i symptomy
ADHD niemal zawsze ulegają zauważalnej poprawie.

Sukces leczenia według Planu Plus-Minus

Pacjent: Micah, 9 lat
Leczenie: niedoboru cynku i magnezu

„Nie pamiętam, kiedy ostatnio wspólne wyjście do restauracji sprawiło nam

przyjemność”, opowiadał Fraser, ojciec Micaha, głosem płaskim i wypranym
z emocji. „Zawsze uwielbiałem to robić, gdy sam byłem dzieckiem – chodzić
do restauracji z rodziną. Nie mogłem się doczekać, gdy będę mógł to robić
z własnymi dziećmi”. Fraser spuścił wzrok. „Okazało się, że nic z tego”.
Rodzic zazwyczaj nie mija się z prawdą, gdy opisuje, jak pojawienie się
dziecka z ADHD podważyło wszystkie jego wyobrażenia na temat rodziciel-
stwa. Nieuporządkowanie Micaha, jego skłonność do irytacji i gniewu po-
wodowały, że większość wspólnych zajęć, zazwyczaj cieszących rodzinę,
sprawiała jej członkom olbrzymią trudność.
Nie chodziło tu tylko o wyjścia do restauracji. Trudne było także codzien-
ne życie. Micah nie miał przyjaciół ani praktycznie żadnych towarzyszy za-
baw. Szybko wybuchał gniewem i mówił rodzicom, że „ich nienawidzi”. Gro-
ził nawet, że zrobi im krzywdę.
„Wiem, że dziewięciolatek nie może nas skrzywdzić”, opowiadała Isabel-
le, matka Micaha. „Ale Micah dojrzewa. Kiedyś będzie w stanie zrobić mi coś
złego. Martwię się, co może się stać, gdy będzie starszy”.
„Uwielbiam chodzić do pracy”, dodał Fraser. „W domu mam wrażenie, że
nieustannie chodzę na paluszkach”.
Poprzednia diagnoza i leczenie: u Micaha zdiagnozowano ADHD, gdy
miał 6 lat, i wdrożono leczenie. Niestety, u chłopca wystąpiły skutki ubocz-
ne. Rodzice znaleźli się w sytuacji bez wyjścia: podawać synkowi lekarstwa
i patrzeć, jak się męczy, albo zmagać się z nieprzewidywalnym, nieznośnym
zachowaniem chłopca.
Badania według Planu Plus-Minus: Micah wykazał zaskakującą chęć
współpracy podczas naszej indywidualnej rozmowy. Tak jak każde dziecko
z ADHD nie chciał być zły – po prostu nie był w stanie temu zaradzić. Gdy
przysłano wyniki badań laboratoryjnych, wszystko stało się jasne – u Micaha
wykryto niedobór magnezu oraz poważny nadmiar miedzi i niedobór cynku.
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 81

Terapia według Planu Plus-Minus: Przepisałem Micahowi suplementy

diety zawierające magnez i cynk.
Sukces terapii: Po dwóch miesiącach rodzice Micaha poinformowali
mnie, że nauczyciele chłopca odnotowali radykalną zmianę jego zachowa-
nia. Zauważyli, że zaczął uczestniczyć w zajęciach, odrabiać prace domowe
i współpracować z rówieśnikami. „To cud”, zauważył Fraser. „Teraz możemy
nawet wspólnie bywać w restauracjach!”

Prawdopodobne oznaki nadmiaru miedzi w organizmie

Istnieje wiele sygnałów braku równowagi pomiędzy miedzią i cyn-

kiem w organizmie dziecka z ADHD. Opisuję je poniżej, od najwy-
raźniejszych do najmniej wyraźnych. Jeżeli u Waszego dziecka wy-
stępują któreś z nich, warto rozważyć uzupełnienie jego diety o cynk.
Podanie leku stymulującego, na przykład Ritalinu, nie przy-
niosło pożądanych skutków, a wręcz pogorszyło sytuację. Z mojej
praktyki klinicznej wynika, że stymulanty nie wpływają właściwie na
dzieci, u których występuje nadmiar miedzi w organizmie. Dziecko
z ADHD i nadmiarem miedzi jest bardziej podatne na występowanie
skutków ubocznych leku stymulującego, na przykład nasilenia pobu-
dzenia i lęków, pogorszenia jakości snu czy utraty apetytu.
Większość leków stosowanych w przypadku ADHD działa przez
zwiększanie wydzielania dopaminy, neuroprzekaźnika zapewniają-
cego nam czujność, bystrość umysłu, pozytywny nastrój i motywację
do poszukiwania przyjemności lub poczucia nagrody. W tym przy-
padku miedź jest „bohaterem pozytywnym” – pomaga produkować
dopaminę. Jednak nadmiar miedzi powoduje nadmiar dopaminy
i towarzyszącej jej norepinefryny, wywołując objawy takie jak hi-
peraktywność, pobudzenie, poirytowanie i agresja. Podawanie leku
zwiększającego poziom dopaminy tylko pogarsza sytuację!
Nadmiar dopaminy jest również wywoływany przez zawyżony
poziom HPHPA, produktu ubocznego niezrównoważonej aktywności
bakterii jelitowych (więcej na temat HPHPA przeczytacie w kolejnym
rozdziale). U wielu dzieci z ADHD, z którymi miałem do czynienia
w ramach mojej pracy, występował równocześnie nadmiar miedzi
i problemy z równowagą mikroflory jelitowej, objawy ADHD mog-
ły zatem ulec poprawie, dopiero gdy wdrożono leczenie obu tych
82 Leczenie według Planu Plus-Minus

problemów. Oto dlaczego wykrywanie i korygowanie (1) nadmiaru

miedzi oraz (2) zaburzeń równowagi mikroflory jelitowej stanowi
priorytet w moim Planie Plus-Minus.
W wodzie pitnej występuje lub występowało wysokie stężenie
miedzi. Od lat 60. XX wieku do współczesności powszechnie wyko-
rzystywano w budowanych domach rury z miedzi – rury te mogą
ulegać korozji, co powoduje przedostawanie się miedzi do wody pit-
nej. Co ważne, na problem bardziej narażeni są mieszkańcy nowszych
domów, gdyż z czasem na powierzchni miedzi wytwarza się powło-
ka izolująca wodę od tego metalu. (Rury mosiężne są produkowane
z mieszanki miedzi z cynkiem i mogą powodować podobny problem).
Istnieje kilka sposobów ochrony dziecka ze zdiagnozowanym
ADHD (a także siebie) przed miedzią zawartą w wodzie pitnej:

Niekorzystanie z wody płynącej z kranu w pierwszych sekundach

po odkręceniu kurka. Jeżeli nie korzystaliście z kranu przez kilka
godzin, odkręćcie kurek i pozwólcie zimnej wodzie płynąć przez
30 do 60 sekund, zanim wykorzystacie ją do zaspokojenia pragnienia.

Niekorzystanie z ciepłej wody z kranu do celów spożywczych. Miedź

przenika szybciej do ciepłej wody. Jeżeli potrzebujesz ciepłej
wody do celów spożywczych, nalej zimnej wody z kranu, a na-
stępnie ją podgrzej. Jest to szczególnie ważne w przypadku przy-
gotowywania jedzenia dla niemowląt.

Zainstalowanie filtra wody. Odwrotna osmoza, ultrafiltracja, de-

stylacja, wymiana jonowa i węgiel aktywowany w znacznym
stopniu usuwają miedź z wody.

Sprawdzanie zawartości miedzi w wodzie z kranu. Możecie skon-

taktować się z Waszym dostawcą wody pitnej i poprosić o infor-
macje na temat zawartości miedzi w dostarczanej Wam wodzie.
Według EPA* szkodliwe zaczyna być stężenie przekraczające
1300 części na miliard (ppb). Miedź bywa także problemem

* Agencja Ochrony Środowiska, Environmental Protection Agency – agencja

federalna Stanów Zjednoczonych działająca w celu ochrony zdrowia ludzkiego
oraz śrdowiska naturalnego (przyp. tłum.).
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 83

w przypadku wody studziennej/źródlanej (z uwagi na miedź

zawartą w skałach). Należy sprawdzać zawartość miedzi (oraz
innych zanieczyszczeń) w wodzie studziennej/źródlanej przynaj-
mniej raz w roku.

Wasze dziecko kaprysi przy jedzeniu. Niska zawartość cynku

w organizmie przytępia zmysł smaku i węchu, zmniejsza apetyt i co
dziwne – wywołuje odrazę do mięsa. Po przywróceniu właściwego
poziomu cynku Wasze dziecko przestanie bawić się jedzeniem i za-
cznie je normalnie spożywać.
Wasze dziecko ma problemy z trawieniem. Cynk jest niezbęd-
ny w procesie trawienia węglowodanów, białek i tłuszczów – dlatego
też dzieci z niskim poziomem cynku i wysokim poziomem miedzi
często miewają problemy z trawieniem pożywienia.
Wasze dziecko jest wegetarianinem lub weganinem. Czer-
wone mięso, owoce morza i drób to znakomite źródła cynku; dieta
bezmięsna często nie dostarcza cynku w wystarczającej ilości, po-
wodując powstawanie nadmiaru miedzi w organizmie. Przejście na
wegetarianizm lub weganizm może być również skutkiem nadmiaru
miedzi i niedoboru cynku w organizmie.
U Waszego dziecka występują alergie. Różnorodne alergie są
powszechnym objawem nadmiaru miedzi w organizmie, osłabiają-
cego układ odpornościowy.
Na płytce paznokci Waszego dziecka można dostrzec białe
punkty lub plamki. Lekarz rodzinny może zbagatelizować ten ob-
jaw niedoboru cynku, twierdząc, że jest to raczej popularne przeko-
nanie niż fakt poparty naukowymi dowodami. Jednak dość często
stykam się z pacjentami, u których występują takie plamki, a bada-
nia wykrywają u nich niedobór cynku.
Wasze dziecko ma problemy ze snem. Jak już wspomniałem
wcześniej, cynk odgrywa ważną rolę w produkcji melatoniny, hor-
monu regulującego nasz sen. Jeżeli dziecko ma problemy z zasypia-
niem i snem, jest całkiem możliwe, że potrzebuje więcej cynku.
Wasze dziecko było hiperaktywne i miało problemy ze snem
jako noworodek. Jeżeli u ciężarnej matki występuje nadmiar miedzi
w organizmie, nadmiar taki może przydarzyć się również noworod-
kowi – ciało kobiety ciężarnej automatycznie pozbywa się nadmia-
ru miedzi, umieszczając ją w łożysku. Wasze dziecko mogło przyjść
84 Leczenie według Planu Plus-Minus

na świat z nadmiarem miedzi i niedoborem cynku w organizmie,

a tym samym z hiperaktywnością i problemami ze snem, dwoma
powszechnymi objawami ADHD.
Wasze dziecko wkracza w okres dojrzewania. Metaboliczne
wymogi okresu dojrzewania powodują gwałtowne spalanie cynku,
czasami doprowadzając do powstawania nadmiaru miedzi w organi-
zmie. Może być to głównym (i często niedostrzeganym) powodem,
dla którego objawy ADHD ulegają nasileniu, gdy dziecko zaczyna
dojrzewać.
Wasze dziecko jest narażone na stres. A które dziecko z ADHD
nie jest narażone na stres? Dzieci dotknięte tym zaburzeniem ulegają
stresowi w każdej sferze życia – w szkole, w domu, wśród przyjaciół,
praktycznie bez chwili wytchnienia. Wysoki poziom stresu generu-
je wysokie stężenie „hormonu stresu”, czyli kortyzolu, blokującego
działanie cynku. Redukcja poziomu dostępnego cynku powoduje, że
dziecko staje się podatniejsze na stres, a jego organizm produkuje
jeszcze więcej kortyzolu, powiększając niedobór cynku. To błędne
koło można przerwać, rozpoczynając podawanie dziecku suplemen-
tu diety zawierającego cynk.
Wasze dziecko to nieustannie rywalizujący mały sportowiec,
uczestniczący w częstych treningach i rozgrywkach. Cynk jest
usuwany z organizmu wraz z potem – intensywne codzienne ćwi-
czenia fizyczne mogą spowodować niedobór cynku. Szczególnie na-
rażeni na takie ryzyko są sportowcy przebywający na diecie wegeta-
riańskiej lub wegańskiej.
Wasze dziecko było poddane ekspozycji na BPA (bisfenol A). Na
całym świecie co roku produkuje się miliardy kilogramów tego wiążą-
cego i blokującego cynk związku chemicznego w postaci wewnętrz-
nych powłok puszek przeznaczonych do kontaktu z pożywieniem,
innych plastikowych przedmiotów oraz substancji powlekających pa-
ragony. Nawet produkty wolne od BPA nie stanowią tu rozwiązania,
ponieważ w wielu przypadkach BPA jest zastępowane innymi związ-
kami chemicznymi, które również wiążą cynk. (Wiele toksyn środowi-
skowych wpływa redukująco na poziom cynku w organizmie). Naro-
dowy Instytut Środowiskowych Nauk o Zdrowiu (National Institute of
Environmental Health Sciences) proponuje kilka metod ograniczania
ekspozycji dziecka na BPA i inne chemikalia tego typu.
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 85

Nie podgrzewajcie w mikrofalówce pojemników zrobionych z po-

liwęglanu. Unikajcie plastikowych pojemników wielokrotnego użyt-
ku oznaczonych kodem 3 lub 7 – mogą zawierać BPA. Wykorzystujcie
pojemniki szklane, ceramiczne lub ze stali nierdzewnej, szczególnie
do przechowywania gorącego pożywienia i gorących napojów. Sto-
sujcie butelki dla niemowląt wolne od BPA.
Wasze dziecko cierpi na ADHD oraz anoreksję. Objawy an-
oreksji niemal w 100% odpowiadają objawom niedoboru cynku:
brak apetytu i wstręt do mięsa, przytępiony zmysł smaku i węchu,
mdłości i wymioty po jedzeniu, bezsenność i złe nawyki związane
ze snem, depresja, problemy z koncentracją. Na szczęście badania
wykazują, że u nastolatków z anoreksją suplementowanych dzienną
dawką 50 mg cynku dochodzi do złagodzenia większości objawów
wiążących się z tym zaburzeniem odżywiania.

Każda postać ołowiu jest szkodliwa dla mózgu Waszego dziecka

Miedź jest tak zwanym metalem ciężkim, co oznacza, że cechuje się wysoką
gęstością – i ma niezwykle szkodliwy wpływ na rozwijające się ciało i mózg
Waszego dziecka. Jest jednak także inny metal ciężki o bardzo wysokim
stopniu szkodliwości dla dziecięcego mózgu…
To ołów. Na przykład ołowiane rury.
Niedawno podano do publicznej wiadomości, że wodę pitną w miejsco-
wości Flint w stanie Michigan cechuje skrajnie wysoki poziom ołowiu – i to
samo dotyczy zawartości ołowiu we krwi mieszkających tam dzieci. W trak-
cie pisania tej książki dowiedziałem się również o zatruciu ołowiem pocho-
dzącym z zanieczyszczonej wody w Cleveland, dwukrotnie częstszym niż we
Flint (14% dzieci w Cleveland, 7% – we Flint)9. Według relacji w gazecie „New
York Times”: „ […] nadmiar ołowiu we krwi dzieci zamieszkujących Cleveland
i setki innych miast jest od dawna powszechnie znanym problemem […],
głównie dlatego że załamaniu uległa wieloletnia batalia o zakaz stosowania
ołowiu w farbach wykorzystywanych w gospodarstwie domowym. «Jeżeli
nie nastąpi zgrane, ogólnospołeczne działanie w tym zakresie, problem bę-
dzie trwał przez kolejne dziesięciolecia», mówi Philip J. Landrigan, specjali-
sta do spraw zatruć ołowiem i profesor pediatrii w Szkole Medycznej Mount
Sinai (Mount Sinai School of Medicine). «Ołów jest olbrzymim problemem
w naszym kraju i szalenie frustruje mnie, że pozostaje na ogół problemem
niedostrzeganym, z wyjątkiem nielicznych przypadków»”10.
86 Leczenie według Planu Plus-Minus

Ujmując to nieco inaczej, wszyscy amerykańscy rodzice i ich dzieci stoją

w obliczu zagrożenia zatruciem ołowiem – a wyniki badań obecności oło-
wiu w ich krwi są nad wyraz niepokojące. Zostało dowiedzione naukowo,
że dowolna ilość ołowiu we krwi wpływa szkodliwie na mózg dziecka11. Nie
ma bezpiecznego poziomu. Ołów jest szkodliwy, kropka. Jako neurotoksyna
niszczy synapsy pomagające przekazywać komunikaty pomiędzy neurona-
mi. Im wyższy poziom ołowiu we krwi, tym większe prawdopodobieństwo,
że u dziecka wystąpi niski iloraz inteligencji i zaburzenia koncentracji. Na-
ukowcy porównali poziom ołowiu we krwi 256 dzieci z ADHD, odkrywając, że
„nawet bardzo niskie stężenie ołowiu we krwi, rzędu 5 µg na decylitr, wiąże
się z objawami takimi jak brak koncentracji i hiperaktywność oraz problemy
z nauką i zachowaniem w szkole”12.
Jest też i dobra wiadomość – od 1978 roku, gdy oficjalnie zakazano ko-
mercyjnego zastosowania ołowiu w Stanach Zjednoczonych, nastąpiła ra-
dykalna redukcja zawartości ołowiu w benzynie, farbach stosowanych w go-
spodarstwie domowym, puszkach powszechnych w przemyśle spożywczym
i zanieczyszczeniach wydobywających się z kominów.
Nie oznacza to jednak, że ołów przestał stanowić zagrożenie.
Ołów nadal znajduje się w łuszczącej się farbie oraz pyle w domach
zbudowanych przed rokiem 1978 – cząsteczki te mogą być spożywane lub
wdychane mimowolnie przez dzieci w wieku do 6 lat, których mózgi w naj-
większym stopniu są zagrożone dożywotnim uszkodzeniem przez ołów.
Nowym zagrożeniem dla wszystkich amerykańskich dzieci jest także
ołów zawarty w zabawkach importowanych z krajów, gdzie nie zostało za-
kazane stosowanie ołowiu – szczególnie z Chin, źródła 85% zabawek sprze-
dawanych w Stanach Zjednoczonych.

Zapobieganie zatruciu ołowiem

Jeżeli u Waszego dziecka zdiagnozowano ADHD, upewnijcie się, że przepro-

wadzono również badanie zawartości ołowiu w organizmie. Lekarze ruty-
nowo badają zawartość ołowiu u dzieci w wieku do 2 lat – i rzadko dokonują
takich badań u dzieci starszych. A to spory błąd.
Przykładowo ostatnio zetknąłem się z pięciolatkiem, u którego już
w wieku 2 lat wykryto delikatnie podwyższony poziom ołowiu – lekarz
nie przepisał jednak żadnej terapii obniżającej poziom ołowiu, uważając,
że nie jest on na tyle wysoki, aby było się czym martwić. Obecnie dziecko
cierpi na poważną hiperaktywność i inne problemy behawioralne.
Jeśli we krwi dziecka wykryto obecność ołowiu, zapytaj lekarza o dostęp-
ne możliwości leczenia. Wysokie stężenie ołowiu we krwi stanowi poważny
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 87

problem zdrowotny i wymaga leczenia, być może farmakologicznego. Są

również inne sposoby redukcji poziomu ołowiu we krwi:
Pył! Pył zanieczyszczony ołowiem stanowi najczęstsze źródło zatrucia
ołowiem u dzieci. Jeśli mieszkacie w domu wybudowanym przed rokiem
1978, dbajcie o przecieranie na mokro wszystkich podłóg i zakurzonych po-
wierzchni co dwa, trzy tygodnie.
W przypadku wody stosujcie metodę podobną do unikania nadmia-
ru miedzi w wodzie pitnej (zob. wcześniejszy fragment rozdziału). Zanim
zaczerpniecie zimnej wody, odczekajcie kilkadziesiąt sekund po odkręceniu
kranu. Nie używajcie ciepłej wody z kranu do przygotowywania pożywie-
nia. Zaopatrzcie się w filtr wody kranowej. Badajcie poziom zanieczyszczeń
w wodzie pitnej.
Dbajcie o to, by Wasze dziecko myło ręce po zabawie, przed posiłkami
i przed udaniem się na spoczynek. Zabawki i ziemia mogą być zanieczysz-
czone ołowiem. Regularnie czyśćcie wszystkie zabawki. Zapewnijcie dziecku
możliwość bawienia się w czystej piaskownicy.
Nie przejmujcie się wiadomościami dotyczącymi innego metalu cięż-
kiego, jakim jest rtęć. Obecnie panuje sporo obaw związanych z podwyż-
szonym stężeniem rtęci w środowisku, rtęci zawartej w rybach, preparatach
stomatologicznych, zanieczyszczonym powietrzu i w szczepionkach. Jednak
w ciągu mojej trzydziestoletniej praktyki lekarskiej i pracy z tysiącami ma-
łych pacjentów z ADHD spotkałem zaledwie kilka przypadków, gdy jedyną
przyczyną objawów występujących u dziecka było przekroczenie dopusz-
czalnego poziomu rtęci w organizmie.

Wykrywanie nadmiaru miedzi w organizmie

Tylko jeden sposób pozwala się upewnić, czy w organizmie dziecka

nie występuje nadmiar miedzi i niedobór cynku: analiza zawartości
składników mineralnych w tkance włosa (HTMA), badanie umoż-
liwiające zmierzenie poziomu cynku i miedzi. (W celu dodatkowej
oceny zawartości cynku i miedzi w organizmie lekarz może zlecić
wykonanie badania profilu cynk-miedź). Dzięki wynikom badania
lekarz może jednoznacznie określić, czy u dziecka występuje nad-
miar miedzi i niedobór cynku. Jeśli tak, problem można rozwiązać
bardzo łatwo – wystarczy rozpocząć podawanie suplementu diety
zawierającego cynk.
88 Leczenie według Planu Plus-Minus

W przypadku nadmiaru miedzi zastosujcie suplementację

cynku

Dramat nadmiaru miedzi i niedoboru cynku znajduje oto swoje

szczęśliwe zakończenie – należy dodać cynku i odjąć miedzi.
Uważam, że rodzice mogą bezpiecznie podawać swojemu dziec-
ku dotkniętemu ADHD suplement diety zawierający cynk bez kon-
sultacji i nadzoru lekarza (z jednym wyjątkiem, o którym mowa po-
niżej). Dawka cynku zależy od wieku dziecka.

Dzieci w wieku 12 lat i starsze. Zalecam 30 mg cynku dziennie,

w 2 dawkach po 15 mg, podawanych podczas posiłku. (Przepisu-
ję moim pacjentom pikolinian cynku, najbardziej znaną i najlepiej
przyswajalną formę tego minerału).

Dzieci w wieku od 6 do 11 lat. Zalecam 15 mg cynku dziennie,

w 2 dawkach po 7,5 mg, podawanych podczas posiłku.

Dzieci w wieku 5 lat i młodsze – suplementacji cynku nie zaleca

się, chyba że jest prowadzona pod nadzorem lekarza. Zazwyczaj
nie polecam stosowania suplementów diety u pięciolatków i dzie-
ci młodszych. Bardziej prawdopodobną przyczyną występowania
u nich objawów ADHD jest brak równowagi mikroflory jelitowej
(rozdział 5) lub alergie i nadwrażliwość pokarmowa (rozdział 6).

Cynk jest minerałem, a nie szybko działającym lekiem – od momentu

rozpoczęcia suplementacji cynku może upłynąć około trzech, czte-
rech miesięcy, zanim zostanie przywrócona równowaga pomiędzy
poziomem miedzi i cynku w organizmie pacjenta. Dziecko z ADHD
powinno zażywać suplement diety zawierający cynk przez przynaj-
mniej sześć miesięcy, a następnie zostać poddane ponownym bada-
niom. Jeżeli dziecko nie było badane, należy przeanalizować wy-
stępujące u niego objawy, aby stwierdzić, czy cynk wywarł na nie
jakikolwiek wpływ.
Jeśli po upływie sześciu miesięcy przywrócono w organizmie pa-
cjenta równowagę pomiędzy miedzią i cynkiem, ale objawy ADHD
nie ustąpiły ani nie uległy złagodzeniu, to w porozumieniu z leka-
rzem możecie zadecydować o przywróceniu stosowania leków, które
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 89

uprzednio nie dawały pożądanych skutków, a wręcz pogarszały ob-

jawy występujące u dziecka. W sytuacji gdy przywrócono równowa-
gę pomiędzy poziomem miedzi i cynku, są duże szanse, że terapia
farmakologiczna okaże się tym razem skuteczna.
Ponadto jeśli badania wykazują, że przywrócono właściwy po-
ziom miedzi i cynku w organizmie, możecie zaprzestać podawania
suplementu zawierającego cynk i zastąpić go mieszanką mineralno-
-witaminową zawierającą w 1 dawce przynajmniej 15 mg cynku
i 1–2 mg miedzi. Podobne rozwiązanie można zastosować po odno-
towaniu złagodzenia objawów ADHD.
Możliwe jest wystąpienie jeszcze jednego, choć dosyć rzadkiego
problemu związanego z podawaniem cynku – składnik ten może spo-
wodować chwilowe „wypchnięcie” miedzi z tkanek do krwiobiegu,
a więc fizyczne i behawioralne objawy ADHD (pobudzenie, hiperak-
tywność, bóle głowy, bóle brzucha) mogą ulec przelotnemu nasile-
niu, zanim nastąpi poprawa. Jeżeli tak się zdarzy – a zaznaczam, że
jest to mało prawdopodobne – należy zaprzestać podawania cynku
na kilka dni, dopóki nie ustąpi nasilenie objawów. Następnie po-
winno się przywrócić suplementację cynku, podając połowę dawki.
Jeżeli objawy pozostaną stabilne przez trzy tygodnie, można wrócić
do pełnej dawki podawanej 2 razy dziennie.

A co z pokarmami bogatymi w cynk?

Zastanawiacie się z pewnością, czy nie powinniście także podjąć

próby wyrównania poziomu miedzi i cynku w organizmie Waszego
dziecka za pomocą uzupełnienia jego diety o pokarmy naturalnie
bogate w cynk, takie jak czerwone mięso, owoce morza, drób, sery,
zboża z pełnego przemiału, wzbogacane cynkiem płatki śniadanio-
we, fasolę i orzechy. Moja krótka odpowiedź brzmi: nie.
Oczywiście, są to wspaniałe pokarmy, które powinny stanowić
składniki diety dziecka. Nie uda się jednak zredukować nadmiaru
miedzi przez podawanie dziecku pożywienia bogatego w cynk –
w ten sposób nie da się rzetelnie obniżyć poziomu miedzi i zoptyma-
lizować poziomu cynku. Poza tym, tak jak w przypadku każdej innej
specjalistycznej diety, próba konsekwentnego serwowania dziecku
posiłków o odpowiedniej zawartości cynku z pewnością doprowadzi
90 Leczenie według Planu Plus-Minus

i Was, i Wasze dziecko do szału. Aby wyrównać w organizmie po-

ziom miedzi i cynku, należy zastosować suplement diety zawierający
cynk. Mózg Waszego dziecka doceni to rozwiązanie!

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Minus: miedź
Plus: cynk

Oto praktyczne podsumowanie wdrożenia omówionych w tym roz-

dziale działań służących zapanowaniu nad objawami ADHD:

Krok 1. Przeanalizujcie listę sygnałów świadczących o tym, że u Wa-

szego dziecka może występować nadmiar miedzi i niedobór cynku.
Jeśli zidentyfikujecie któreś z nich u swojego dziecka, rozważcie poda-
wanie mu suplementu diety zawierającego pikolinian cynku.
Dzieci w wieku 12 lat i starsze: 30 mg dziennie, w 2 dawkach,
w trakcie posiłku.
Dzieci w wieku od 6 do 11 lat: 15 mg dziennie, w 2 dawkach,
w trakcie posiłku.
Dzieci w wieku 5 lat i młodsze: Nie należy podawać suplementów
diety zawierających cynk!

Krok 2. Aby upewnić się co do zawartości miedzi i cynku w organi-

zmie dziecka, poproście lekarza o wykonanie odpowiednich badań, na
przykład analizy zawartości składników mineralnych w próbce wło-
sów. Jeżeli u dziecka wykryto zbyt wysoki poziom miedzi, konieczne
jest podawanie suplementu diety zawierającego cynk (zob. krok 1).

Krok 3. W przypadku wykrycia zawyżonego poziomu miedzi, po sześ-

ciu miesiącach od rozpoczęcia suplementacji cynku należy powtórzyć
badania. Jeśli zawartość miedzi i cynku w organizmie osiągnęła właś-
ciwy poziom, lecz u pacjenta utrzymują się problematyczne zachowa-
nia, trzeba rozważyć ponowną terapię farmakologiczną – nawet gdy
nie sprawdziła się uprzednio, teraz najprawdopodobniej przyniesie
pożądane rezultaty, bez żadnych skutków ubocznych.
 Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone zachowanie 91

Ponadto jeśli udało się przywrócić równowagę pomiędzy miedzią i cyn-

kiem w organizmie dziecka, należy zastąpić suplement diety zawiera-
jący cynk mieszanką witaminowo-mineralną zawierającą w 1 dawce
przynajmniej 15 mg cynku, bez miedzi w składzie.

Krok 4. Jeśli u dziecka zdiagnozowano ADHD, upewnijcie się, że prze-

prowadzono u niego także badanie zawartości ołowiu w organizmie.
Po otrzymaniu wyników skonsultujcie się z lekarzem rodzinnym lub
lokalnym centrum leczenia ołowicy, aby wykluczyć zatrucie ołowiem.
 5

Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi

Minus: brak równowagi mikroflory jelitowej
Plus: probiotyki

Poniższy rozdział chciałbym rozpocząć od przedstawienia historii

dwóch chłopców: siedmioletniego Marka i dziewięcioletniego Sama.
U obu zdiagnozowano ADHD. Obaj też – o czym nie wiedzieli ani ich
rodzice, ani lekarze – cierpieli na zaburzenia równowagi mikroflory
jelitowej, przerost niepożądanych bakterii jelitowych. Gdy przywró-
cono u nich równowagę w tym zakresie, objawy ADHD uległy rady-
kalnemu złagodzeniu.

Mark zawsze był energicznym i skorym do zabawy chłopcem, ale

nauczyciele wspominali, że w trakcie zajęć szkolnych „wprowadzał
zamęt” i zachowywał się „niemądrze”. Miewał także problemy z po-
dejmowaniem nowych działań. Gdy wyznaczano mu granice, stawał
się agresywny i brutalny wobec swojego rodzeństwa i rówieśników.
Odznaczał się przy tym wysokim ilorazem inteligencji i nie miał żad-
nych trudności w nauce.
W wieku 7 lat lekarz zdiagnozował u Marka „skrajne ADHD”
i przepisał mu środki farmakologiczne. Te jedynie wzmogły agre-
sję, pobudzenie i niepokój u chłopca – oprócz tego wystąpiły skutki
uboczne: brak apetytu i tiki wokalne.
W trakcie wizyty w moim gabinecie siedmiolatek sprawiał wra-
żenie nieśmiałego i nieco wycofanego, ale już po upływie kilku
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 93

minut zaczął rozglądać się po całym pomieszczeniu. Po krótkiej za-

bawie znalezionymi magnesami rzucił je w kąt, a za chwilę próbo-
wał wyjść z gabinetu. Gdy otworzył drzwi, ojciec przytrzymał go,
a wtedy Mark zaczął krzyczeć.
Zleciłem przeprowadzenie u Marka badania zawartości kwasów
organicznych (organic acid test, OAT) – jest to badanie moczu, które
umożliwia wykrycie szerokiego spektrum zaburzeń metabolizmu.
Okazało się, że u chłopca występuje wysoki poziom HPHPA, szkod-
liwego metabolitu bakterii Clostridia, która może opanować całe
jelita. Jak wyjaśniam w dalszej części rozdziału, HPHPA generuje
niezwykle wysoki poziom dopaminy, prowadząc do wybuchów hi-
peraktywności i agresji, zaobserwowanych właśnie u Marka.
Doradziłem zastosowanie u chłopca wysokich dawek probioty-
ków (suplementów zawierających bakterie o korzystnym wpływie na
układ trawienny), aby zmniejszyć liczbę Clostridia i poziom HPHPA.
Po upływie czterech miesięcy, w trakcie wizyty kontrolnej, Mark
zachowywał się znacznie spokojniej. Siedział razem ze mną na pod-
łodze i bawił się układanką magnetyczną, a jego rodzice siedzieli na
kanapie. Nie odzywał się zbyt często, wspomniał tylko, że lepiej radzi
sobie w szkole, i zapytał rodziców, dokąd wybiorą się razem na obiad
po zakończeniu wizyty. Dostrzegłem, że chłopiec przejawiał mniejszy
niepokój, łatwiej nawiązywał kontakt, a podczas zabawy zachowy-
wał się w sposób bardziej świadomy i skoncentrowany. W rozmowie
na osobności rodzice Marka potwierdzili, że ich syn okazywał mniej
agresji i więcej zdolności do uczestniczenia w zajęciach szkolnych.
Mark nadal świetnie sobie radzi – i nie potrzebuje do tego żad-
nych leków.

Dziewięcioletni Sam siedział ze swoimi rodzicami w poczekalni –

gdy nagle wstał bez uprzedzenia i z determinacją wkroczył do mo-
jego gabinetu. Próbowałem zająć go rozmową, chłopiec odpowiadał
jednak szybko na moje pytania i jednocześnie szperał w ołówkach,
papierach i podkładkach leżących na biurku w odległym kącie gabi-
netu, z dala od kanapy i krzeseł zajmowanych przeze mnie i rodzi-
ców Sama. Później Sam zaczął bawić się moim komputerem, stuka-
jąc w klawisze i pytając, czy może zagrać w jakąś grę.
Rodzice dziewięciolatka byli wyraźnie zakłopotani. Powtarza-
li ciągle, coraz głośniej, aby syn wreszcie usiadł. W miarę upływu
94 Leczenie według Planu Plus-Minus

czasu Sam stawał się coraz bardziej pobudzony, poruszał się coraz
szybciej i odpowiadał na moje pytania coraz głośniej. Wykonywał
bardzo gwałtowne ruchy – zorientowałem się, że jego zachowanie
nie było celowe ani dobrowolne. W chłopcu tkwił pewien mecha-
nizm napędzający jego myśli i mowę, a także hiperaktywność.
Gdy pobudzenie Sama przekroczyło pewien poziom, jedynym
sposobem na kontynuowanie sesji stało się wyprowadzenie chłopca
przez ojca na spacer po długich korytarzach budynku, w którym
mieści się mój gabinet.
Pod ich nieobecność kontynuowałem rozmowę z matką Sama,
która z wyraźnym bólem opowiadała mi, jak wygląda domowe
i szkolne życie chłopca. Przyznała (co sam miałem okazję zaobser-
wować), że Sam był wyjątkowo hiperaktywny i zdezorganizowany.
W domu nie wykonywał poleceń i często ulegał napadom złości. Gdy
uczęszczał do przedszkola, dwukrotnie poproszono o zabranie go do
domu, dopóki jego zachowanie nie ulegnie poprawie.
U Sama zdiagnozowano poważne problemy behawioralne oraz
ADHD. Jego wizytę w moim gabinecie poprzedziły rozliczne badania
psychologiczne i psychiatryczne prowadzone przez innych lekarzy.
Podawano mu leki stymulujące, na które źle zareagował – poziom
jego pobudzenia wzrósł. Z uwagi na nasilającą się agresywność i im-
pulsywność rozpoczęto podawanie mu leku antypsychotycznego
Risperdal, co spowodowało u chłopca tak silną reakcję, że nie był
w stanie uczestniczyć w zajęciach szkolnych. Otrzymywał także Pro-
zac, antydepresant, chociaż nie występowały u niego żadne objawy
depresji.
Podobnie jak u Marka badanie OAT wykazało u Sama skrajnie
wysoki poziom HPHPA – metabolitu Clostridii. Również w tym przy-
padku przepisałem wysokie dawki probiotyków. Rezultaty okazały
się zaskakujące.
Po upływie trzydziestu dni rodzice chłopca poinformowali mnie
z radością, że objawy występujące u syna uległy znacznemu złago-
dzeniu. Sam lepiej panował nad swoim zachowaniem, a (zadowo-
leni i zaskoczeni) nauczyciele przyznawali, że chłopiec jest w sta-
nie uczestniczyć w zajęciach szkolnych – zdarzały się dni, gdy Sam
otrzymywał dodatkowe gwiazdki w arkuszu oceny zachowania!
Gdy spotkaliśmy się ponownie w moim gabinecie po trzech mie-
siącach, Sam podszedł żwawo do mojego biurka, zatrzymał się,
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 95

spojrzał na mnie i zapytał, czy może pobawić się komputerem. Ta

chwila zawahania – sekunda potrzebna do zatrzymania się, pomy-
ślenia i zapytania o pozwolenie – była dla Sama dowodem jego
odwagi i triumfu. Wyraźnie wygrało tu poczucie własnej wartości.
Chłopiec odczuwał silną radość, co zakomunikował mi przez zawa-
hanie i kontakt wzrokowy. Otrzymałem również podziękowania od
rodziców Sama, którzy dostrzegli, że życie ich syna uległo radykal-
nej poprawie.

Aby zrozumieć, dlaczego objawy występujące u Marka i Sama uległy

złagodzeniu, gdy chłopcy rozpoczęli zażywanie probiotyków, trzeba
najpierw zapoznać się z funkcją, jaką pełnią zarówno pożyteczne, jak
i szkodliwe bakterie jelitowe, a także zrozumieć, w jaki sposób bak-
terie te wywierają wpływ na działanie mózgu i jak masowe leczenie
dzieci antybiotykami prowadzi do powstawania epidemii zaburzeń
równowagi mikroflory jelitowej, wpływając na mózgi – i zachowa-
nie – milionów amerykańskich dzieci. Zacznijmy zatem od bakterii.

Mikrobiota – kurs dla początkujących

Bakterie znajdują się wszędzie. W każdym zakątku Ziemi, od pu-

styni po lądolód Antarktydy, od głębin oceanów po górne warstwy
atmosfery.
Znajdują się także na nas i w nas: sto trylionów mikrobów, ponad
tysiąc gatunków zamieszkujących spokojnie nasze uszy, nosy i jamy
ustne, wędrujących pod pachami i pomiędzy palcami stóp – i pędzą-
cych hulaszczy żywot w ciepłych, wilgotnych i dobrze zaopatrzo-
nych zakamarkach naszych wnętrzności.
Nasz przewód pokarmowy stanowi „przydrożną zabudowę miesz-
kaniową” dla złożonej, nieustannie zmieniającej się populacji bak-
terii, nazywanej mikrobiotą jelitową. Mianem mikrobioty określana
jest dowolna grupa mikrobów zasiedlających określony habitat. Kim
zatem są owe mikroorganizmy jelitowe i co porabiają w naszym
wnętrzu?
Wielu z nas uważa, że bakterie – wszystkie bakterie – są „złe”.
Myślimy o antybiotykach jako swoistej medycznej milicji, powstrzy-
mującej grasujące zarazki przed przejęciem nad nami kontroli.
96 Leczenie według Planu Plus-Minus

To prawda, wiele bakterii wywołuje różne choroby i dolegliwo-

ści. Jednak istnieją gatunki bakterii, które pomagają nam zachować
zdrowie – w tym tak zwane pożyteczne bakterie jelitowe. W naszych
jelitach znajduje się około 1,5–2 kg tych mikroorganizmów, speł-
niających wiele ważnych funkcji niezbędnych do unikania chorób.
Zresztą określenie „pożyteczne” nie jest najwłaściwsze – lepiej pasu-
je tu słowo „niezbędne”. Bez tych bakterii nie jesteśmy w stanie żyć.
Do ich „talentów” metabolicznych należy zaliczyć między innymi:

„„wspomaganie perystaltyki jelit,

„„łagodzenie napadów głodu i regulowanie apetytu,
„„dbanie o właściwy stan nabłonka wyściełającego jelita (jego
nienaruszalność i szczelność),
„„powstrzymywanie namnażania się szkodliwych bakterii,
„„przeciwdziałanie czynnikom rakotwórczym (karcynogenom),
„„aktywację jelitowej części systemu odpornościowego (70% ca-
łego układu odpornościowego człowieka),
„„stabilizację odczynu pH w jelitach (równowagi kwasowo-zasa-
dowej), umożliwiającą rozwój dobroczynnych bakterii,
„„rozkład i odbudowywanie hormonów,
„„produkcję egzogennych kwasów tłuszczowych, witamin z gru-
py B oraz witaminy K,
„„pobudzanie absorpcji witamin i minerałów przez organizm.

Jeśli wziąć pod uwagę ich zdolności do wspierania naszego zdrowia,

nikogo specjalnie nie zdziwi odkrycie naukowców, że pożyteczne
bakterie jelitowe mogą zapobiegać wielu stanom i procesom choro-
bowym, kontrolować je lub cofać. Na liście tej znajdują się: przekro-
czone normy zawartości cholesterolu, stany przedcukrzycowe i cuk-
rzyca, choroby dziąseł i ubytki w uzębieniu, przeziębienia, grypa
i zapalenie płuc, kolka, syndrom jelita drażliwego, egzema, infekcje
pochwy, przewlekłe obstrukcje, reumatoidalne zapalenie stawów,
marskość wątroby, nadwaga, afty i opryszczka, przewlekła choroba
nerek, nieswoiste zapalenie jelit, alergie i astma, wysokie ciśnienie
krwi… i wiele, wiele innych dolegliwości.
Oprócz tych metabolicznych i medycznych korzyści naukowcy
zaobserwowali także ostatnio nowy, niezwykle zaskakujący spo-
sób, w jaki mikrobiota jelitowa wpływa na nasze życie. Ta masa
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 97

mikroskopijnych żyjątek wpływa na nasze mózgi, odgrywając ważną

rolę w naszym sposobie myślenia i odczuwania. Wpływa również na
mózgi dzieci z ADHD, a co za tym idzie – na ich zachowanie.
Oto najistotniejsze terapeutyczne przesłanie tego rozdziału, opar-
te na odkryciach naukowych i moim doświadczeniu klinicznym:

Niektóre szczepy bakterii, w tym szczep o nazwie Clostridia, produkują HPHPA –

substancję chemiczną oddziałującą na mózg, co w przypadku dziecka z ADHD
może nasilać występującą u niego nadpobudliwość i skłonność do agresji.

To zła wiadomość. Ale jest też i dobra:

Proste badanie poziomu kwasów organicznych (OAT) pozwala wykryć, czy w je-
litach dziecka znajduje się nadmiar HPHPA. Jeśli tak, bezpośrednia terapia in-
tegracyjna umożliwia zrównoważenie mikroflory jelitowej, redukcję poziomu
HPHPA i poprawę zachowania pacjenta.

Relacja mózg–bakteria

Rozwijająca się obecnie dziedzina nauki badająca powiązania po-

między mózgiem i mikrobiotą jelitową nosi nazwę neurogastroen-
terologii. Tytuł artykułu opublikowanego ostatnio w czasopiśmie
„Journal of Neuroscience”: Gut Microbes and the Brain: A Paradigm
Shift in Neuroscience (Bakterie jelitowe a mózg: zmiana paradygmatu
w neuronauce) świetnie obrazuje tempo i radykalizm zmian w podej-
ściu naukowym do tego tematu1. Podobnie jest w przypadku bestsel-
lera pt. Brain Maker: The Power of Gut Microbes to Heal Your Brain –
for Life (Brain maker – zdrowa głowa: jak bakterie jelitowe chronią
mózg)2, napisanego przez neurologa Davida Perlmuttera, dzięki
któremu czytelnicy mogą szczegółowo zapoznać się z tym przeło-
mowym odkryciem. Także inni neurolodzy na całym świecie zdają
sobie sprawę, że bakterie jelitowe wywierają niebagatelny wpływ na
pracę ludzkiego mózgu.
Naukowcy badający temat odkryli, że komunikacja pomiędzy je-
litami a mózgiem – określana przez nich jako „oś jelitowo-mózgo-
wa” – stanowi dwukierunkowy proces, który ma na celu utrzymywa-
nie całego organizmu w stanie równowagi, inaczej homeostazy. Do
98 Leczenie według Planu Plus-Minus

przykładów homeostazy należy utrzymywanie zrównoważonej tem-

peratury ciała, odpowiedniego tętna i właściwej prędkości trawienia.
Zupełnie jak w bajce o Złotowłosej i trzech niedźwiadkach – różne
układy i organy naszego ciała muszą działać „w sam raz”.
Mikrobiota jelitowa wpływa także równoważąco (lub dezorga-
nizująco) na mózg w sposób bezpośredni – przez neuroprzekaźniki.
Substancje te są produkowane przez neurony (komórki mózgowe)
i przekazują komunikaty pomiędzy nimi. Wyróżniamy dwie główne
kategorie neuroprzekaźników: hamujące (inaczej uspokajające) oraz
pobudzające (inaczej stymulujące).
Do neuroprzekaźników hamujących zaliczana jest serotonina oraz
GABA (kwas gamma-aminomasłowy) – substancje te uspokajają or-
ganizm, odgrywając główną rolę w stabilizowaniu nastroju, apetytu
i snu. Neuroprzekaźniki stymulujące to na przykład norepinefryna
oraz epinefryna – pobudzają organizm i wywierają wpływ na kon-
centrację, energię i czujność.
Istnieje również neuroprzekaźnik wpływający zarówno na uspo-
kojenie, jak i na pobudzenie organizmu – jest nim dopamina. Zbilan-
sowany poziom dopaminy jest niezbędny do zachowania koncentra-
cji i motywacji. Nieustabilizowany poziom dopaminy charakteryzuje
wiele osób cierpiących na ADHD.
Teraz chciałbym omówić kilka badań, w których zaobserwowano
powiązanie pomiędzy mikrobiotą jelitową a mózgiem i jego aktyw-
nością. We wszystkich przypadkach badanym pacjentom podawano
suplementy diety zawierające probiotyki – pożyteczne mikroorgani-
zmy należące do mikroflory jelitowej, które występują także w sfer-
mentowanym pożywieniu, na przykład jogurcie. Spożywane w od-
powiedniej ilości, mikroorganizmy te wywierają korzystny wpływ na
pacjentów dotkniętych problemami o charakterze behawioralnym,
emocjonalnym bądź psychicznym.

Naukowe potwierdzenie… leczniczego wpływu probiotyków

na jelita i mózg

Probiotyki są równie skuteczne, jak Ritalin. Takie były wyniki

badania przeprowadzonego w grupie 20 dzieci z ADHD, w której
połowie pacjentów podawano Ritalin, a połowie – probiotyk i inne
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 99

suplementy odżywcze, takie jak tran3. Badaczy – trzech lekarzy

ze Szpitala McLeana (McLean Hospital), szpitala psychiatryczne-
go afiliowanego przy Harwardzkiej Szkole Medycznej (Harvard
Medical School) – zaskoczyły rezultaty eksperymentu: probiotyki
i inne suplementy okazały się równie skuteczne jak Ritalin! W obu
badanych grupach zaobserwowano polepszenie kontroli nad im-
pulsywnością i poprawę koncentracji. „Odkrycia te potwierdzają
wpływ suplementów diety na poprawę koncentracji i samokontroli
u dzieci z ADHD i wskazują, że zastosowanie suplementów diety
w terapii ADHD może zapewniać rezultaty zbliżone do stosowa-
nia Ritalinu”, brzmiało podsumowanie w artykule opublikowa-
nym przez autorów badania w czasopiśmie „Alternative Medicine
Review”.
Probiotyki to mniej stresu, mniej niepokoju, niższe ryzyko
depresji, a także poprawa zdolności rozwiązywania problemów.
W jednym z badanych przypadków grupę 70 pacjentów podzielono
na podgrupy, podając części osób bogaty w probiotyk jogurt lub su-
plement diety zawierający probiotyk4. Po upływie sześciu tygodni
u pacjentów spożywających jogurt odnotowano zmniejszenie stresu,
niepokoju i skłonności do depresji o 85% w stosunku do grupy nieza-
żywającej probiotyku. Z kolei u pacjentów otrzymujących suplement
diety z probiotykiem negatywne objawy uległy złagodzeniu o 51%.
Wyniki badania opublikowano na łamach czasopisma medycznego
„Nutritional Neuroscience”. W innym badaniu, zrelacjonowanym
w artykule w czasopiśmie „British Journal of Nutrition”, naukowcy
zauważyli, że zażywanie probiotyków przez trzydzieści dni osłabia
skłonność do okazywania gniewu i wrogości, a także poczucie depre-
sji i niepokoju, poprawiając jednocześnie zdolność rozwiązywania
problemów5.

W jaki sposób pożyteczne bakterie czynią nas

szczęśliwszymi?

Jak właściwie mikrobiota jelitowa wpływa na komunikację pomię-

dzy jelitami a mózgiem? Zadając to samo pytanie w bardziej nauko-
wej formie: jaki jest jej mechanizm działania? Okazuje się, że dość
złożony. Mikrobiota jelitowa wpływa na mózg przez:
100 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„Nerw błędny. Nerw ten sięga od pnia mózgu aż do jelita gru-

bego, gdzie znajduje się większość mikrobioty jelitowej.
„„Neuroprzekaźniki. Jak już wspominałem, neuroprzekaźniki,
na przykład serotonina, wpływają na nasze emocje i nastrój.
Neuroprzekaźniki są także przesyłane z mózgu do jelit oraz
z jelit do mózgu. Gastroenterolodzy często nazywają jelita
„drugim mózgiem”, ponieważ mikrobiota jelitowa i komórki
nerwowe jelit wytwarzają ponad 40 neuroprzekaźników –
w niektórych sytuacjach więcej niż mózg!
„„Hormony. Mikrobiota jelitowa pomaga również regulować
gospodarkę hormonami, które wpływają na oś podwzgórze-
-przysadka-nadnercza – część układu endokrynnego (hormo-
nalnego) sterującą reakcjami organizmu na stres.
„„Układ odpornościowy. Zaburzenia równowagi mikroflory je-
litowej prowadzą do wytworzenia cytokin, swoistych posłań-
ców układu odpornościowego, które nakazują innym komór-
kom tego układu walkę z infekcjami, zapaleniem czy ranami.
Problem w tym, że cytokiny wyrządzają równolegle wiele
szkód, doprowadzając do stanów zapalnych różnych części
ciała, w tym mózgu.
„„Toksyczne produkty uboczne działania bakterii. Te czą-
steczkowe produkty uboczne, takie jak HPHPA, mogą przedo-
stawać się z jelit do krwiobiegu, docierać do mózgu i wpływać
destabilizująco na jego działanie. To właśnie ten mechanizm
działania nasila objawy ADHD – przerost bakterii Clostridia
powoduje wytwarzanie toksyny HPHPA, wpływającej destruk-
cyjnie na mózg.

Teraz, gdy zgromadziliście już niezbędną wiedzę, możemy przejść

do omówienia procesu wytwarzania HPHPA, jego oddziaływania na
mózg, a także tego, co możecie – Wy i Wasz lekarz – zrobić, aby wy-
kryć i rozwiązać ten problem.
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 101

Ponury cień Clostridia

Istnieje ponad 100 gatunków bakterii Clostridia, w tym najbardziej

„popularny” – Clostridium difficile (nazywany również skrótowo
C. diff.). Bakterie te wywołują CDI (Clostridium difficile infection) –
infekcję jelita grubego, potencjalnie śmiertelną chorobę o bolesnych
objawach takich jak wodniste biegunki, wzdęcia, ból brzucha, go-
rączka i brak apetytu.
CDI dość często występuje w szpitalach i domach opieki, zwłasz-
cza u pacjentów leczonych wysokimi dawkami antybiotyków bądź
przechodzących długotrwałą kurację antybiotykową, co prowadzi
do wyjałowienia jelita grubego z pożytecznych bakterii, powodując
nadmierne namnożenie Clostridium difficile.
Obecnie występujące zakażenia C. diff. mogą się rozprzestrze-
niać pomiędzy pacjentami i zazwyczaj obejmują większą liczbę osób,
wywołują cięższe objawy i są trudniejsze do opanowania za pomocą
tych antybiotyków, które kiedyś okazywały się skuteczne. Zjawisko
to określa się mianem „antybiotykooporności” – szybko ewoluują-
ce bakterie wykształcają skuteczne mechanizmy obrony przeciwko
stosowanym lekom. Najbardziej przerażające dla rodziców może
okazać się to, że obecnie CDI często występuje w grupie pacjentów,
która dotąd była praktycznie od niej wolna – u dzieci.
W jednym z badań odnotowano aż u 68% dzieci w wieku od
2 miesięcy do 2 lat wykraczający poza wszelkie normy poziom
bakterii C. diff. – najprawdopodobniej spowodowany nadmiernym
stosowaniem antybiotyków w przypadku infekcji uszu oraz innych
przypadłości wieku dziecięcego. Jedno leczenie tetracykliną może
wywołać zwiększenie udziału populacji C. diff. w ogólnej liczbie bak-
terii jelitowych z 5% do szokujących 90%.
W jaki sposób pewne szczepy Clostridia wpływają na występo-
wanie objawów ADHD? Biochemiczna odpowiedź na to pytanie jest
dość złożona, przedstawię ją zatem krok po kroku, numerując każdy
z nich:

1. Szczepy Clostridia produkują HPHPA. Jak już wyjaśniłem

wcześniej, aktywność bakterii powoduje powstawanie produk-
tów ubocznych. Pewne szczepy Clostridia – nie tylko C. diff. –
mogą wytwarzać toksynę cząsteczkową o nazwie HPHPA.
102 Leczenie według Planu Plus-Minus

2. HPHPA niszczy DBH (hydroksylazę dopaminową, dopa-

minebeta-hydroxylase). Cząsteczki HPHPA przenikają przez
ścianki jelit do krwiobiegu i docierają do mózgu. Gdy się tam
znajdą, doprowadzają do dezaktywacji enzymu DBH. Enzymy
są białkami, które inicjują i regulują aktywność komórkową.
DBH przekształca neuroprzekaźnik o nazwie dopamina w inny
neuroprzekaźnik – norepinefrynę, utrzymując je we wzajemnej
równowadze, koniecznej dla naszego dobrego samopoczucia
psychicznego i emocjonalnego.
Dopamina kontroluje uczucie satysfakcji – różne działania
sprawiają nam przyjemność, ponieważ wzrasta wydzielanie
dopaminy. Dopamina reguluje również połączenie mózg–
mięśnie (sztywność i drżenia w chorobie Parkinsona są powo-
dowane niedoborem dopaminy). Normalne, spokojne, po-
zbawione nadmiernego pobudzenia ruchy są niemożliwe bez
uregulowanego poziomu dopaminy.
Norepinefryna reguluje naszą uważność, zdolność uczenia
się, emocje oraz sen, a także funkcjonowanie takich organów
jak serce, płuca, żołądek i jelita.

3. Gwałtowny wzrost poziomu dopaminy. Więcej dopaminy –

to brzmi dobrze. W końcu któż z nas nie chciałby odczuwać
więcej zadowolenia? Niestety, tak jak w przypadku innych
substancji wywołujących u nas poczucie przyjemności (na
przykład alkoholu, kawy czy czekolady) niewielkie zwiększe-
nie poziomu dopaminy może być korzystne dla zdrowia, ale
jej nadmiar – wręcz szkodliwy.
Aby zrozumieć, w jaki sposób nadmiar dopaminy wpływa
na mózg, wyobraźmy sobie neuron. W przeciwieństwie do
większości komórek neurony mają wypustki, za pomocą któ-
rych komunikują się z innymi neuronami. Każdy neuron ma
jedną wypustkę przekazującą informacje (akson) oraz wiele
wypustek odbiorczych (dendryty). Zarówno akson, jak i den-
dryty przypominają wyglądem drzewa, których każda gałąź
jest zakończona synapsą. Synapsy aksonu wysyłają neuroprze-
kaźniki, a synapsy dendrytów je odbierają.
Dopamina jest przechowywana w pęcherzykach – miniatu-
rowych konstrukcjach wewnątrz synapsy. Gdy do gry wkracza
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 103

HPHPA, poziom dopaminy zaczyna rosnąć i neuroprzekaźnik

po prostu się rozlewa. A skutki nie są specjalnie atrakcyjne…

4. Zawyżony poziom dopaminy i niewyrównany poziom nor-

epinefryny powodują psychiczne, emocjonalne i beha-
wioralne spustoszenie. Neurony ulegają przestymulowaniu,
wywołując w nas nadmierne pobudzenie i uczucie niepoko-
ju. Mamy problemy z koncentracją. Trudniej przychodzi nam
jakakolwiek nauka. Słabnie nasza kontrola nad impulsami,
a co za tym idzie – zaczynamy mieć problemy z samokontro-
lą. Nasze zachowania stają się bardziej powtarzalne – brakuje
w nich spontaniczności i kreatywności, upośledzeniu ulega
również zdolność podejmowania decyzji. Krótko mówiąc, po-
jawiają się objawy ADHD.
Nadmiar dopaminy wpływa szkodliwie na mózg także
w inny sposób – inicjuje proces utleniania. Wraz z każdą czą-
steczką dopaminy wytwarzaną przez organizm powstają tak-
że tysiące cząsteczek oksydantów (utleniaczy), niszczących
neurony. Aby przeciwdziałać utlenianiu, organizm sięga po
antyoksydant o nazwie glutation, uszczuplając jego zapasy
przeznaczone na walkę z innymi utleniaczami szkodliwymi
dla mózgu, takimi jak rtęć, pestycydy i chemikalia wchodzą-
ce w skład antybakteryjnych mydeł. Ponadto walka z HPHPA
i nadmiarem dopaminy obniża w naszym organizmie poziom
cynku, magnezu i witamin z grupy B – substancji niezbędnych
dla zdrowia i sprawnej pracy mózgu.

Odkrycie toksycznej cząsteczki

Odkrycia HPHPA i jej wpływu na występowanie objawów ADHD (oraz innych

problemów psychicznych, emocjonalnych i behawioralnych, takich jak au-
tyzm i schizofrenia) dokonał dr William Shaw, biochemik, dyrektor Labo-
ratorium Great Plains. Laboratorium to, jak wiele innych, umożliwia prze-
prowadzenie OAT, badania moczu stosowanego przeze mnie rutynowo do
sprawdzania, czy u pacjenta występuje zawyżony poziom HPHPA lub inne
zaburzenia metabolizmu powiązane z ADHD.
104 Leczenie według Planu Plus-Minus

Oto – w skrócie – historia tego odkrycia, opowiedziana przez dr. Sha-

wa w wywiadzie oraz artykule opublikowanym w czasopiśmie „Nutritional
Neuroscience”6. Wszystko zaczęło się od nastoletniego chłopca, u którego
zdiagnozowano ADHD, zaburzenie opozycyjno-buntownicze (oppositional
defiant disorder, ODD) oraz depresję:

Dwadzieścia lat temu, gdy kierowałem laboratorium medycznym, otrzy-

małem zlecenie utworzenia testu na obecność kwasów organicznych
w moczu. W tamtych czasach badanie takie stosowano przeważnie do
diagnozowania chorób genetycznych lub tego, co naukowcy nazywają
„wrodzonymi błędami metabolizmu”. Interesowałem się wtedy (i na-
dal interesuję) kompleksowymi badaniami metabolizmu na podstawie
próbek moczu, postanowiłem więc, że test posłuży wykrywaniu obec-
ności możliwie jak największej liczby substancji chemicznych, nie tylko
tych powiązanych z chorobami genetycznymi. Objąłem badaniem tak-
że obecność dodatków do żywności, witamin, minerałów, metabolitów
leków (związków chemicznych powstających w trakcie przetwarzania
przez organizm lekarstw) oraz innych substancji.
Następnie skontaktowałem się z dyrektorem dziecięcego szpitala
psychiatrycznego, aby rozpocząć badania przesiewowe pod kątem me-
tabolicznych przyczyn chorób psychicznych. Poinformowano mnie, że
mają dla mnie idealnego pacjenta – nastoletniego chłopca z wieloma
ciężkimi zaburzeniami behawioralnymi. Dyrektor szpitala również był
psychiatrą i wyrażał silne przekonanie, że u podłoża problemów nękają-
cych chłopca leżą przyczyny natury biologicznej.
Otrzymałem próbkę moczu chłopca – z analizy wynikało, że w moczu
występuje znaczna ilość substancji biochemicznej, którą później ziden-
tyfikowałem jako HPHPA. Po upływie kilku miesięcy stan pacjenta pogor-
szył się, chłopiec został poddany hospitalizacji, a ja otrzymałem kolejną
próbkę do analizy. Tym razem stężenie HPHPA było tak krytyczne, że
praktycznie przesłaniało wszystkie inne piki na chromatogramie, czyli
wykresie ukazującym poziomy poszczególnych substancji w badaniu
obecności kwasów organicznych. Ilość HPHPA u badanego nastolatka
była ponad 1000 razy większa od ilości HPHPA występującej u zdrowych
osób, zyskałem więc całkowitą pewność, że metabolit ten miał znaczą-
cy, jeśli nie wręcz największy wpływ na występowanie objawów chorób
u chłopca.

Czy HPHPA ma wpływ na występowanie objawów ADHD u Wa-

szego dziecka? Stanowczo zalecam, abyście postarali się to ustalić,
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 105

omawiając z Waszym lekarzem informacje podane w tym rozdziale

książki i – o ile okaże się to wskazane – poddając dziecko badaniu
na obecność HPHPA.

Badanie na obecność HPHPA

Z mojej praktyki klinicznej wynika, że u 10–20% dzieci ze zdiag-

nozowanym ADHD występuje podwyższony poziom HPHPA. Odpo-
wiednie leczenie – opisane szczegółowo w kolejnej części rozdziału –
często prowadzi do złagodzenia objawów w ciągu kilku miesięcy.
Czy powinniście zbadać obecność HPHPA u Waszego dziecka?
Tak, oczywiście – jeśli pasuje do niego którykolwiek z poniższych
opisów.
Po zdiagnozowaniu u Waszego dziecka ADHD przepisano mu
lek stymulujący, na przykład Ritalin, ale spowodowało to jedy-
nie nasilenie pobudzenia i niepokoju. Leki stymulujące działają
przez zwiększanie wydzielania dopaminy. Jeśli u dziecka nastąpiło
zaostrzenie objawów po rozpoczęciu przyjmowania leków, to praw-
dopodobnie już wcześniej występował u niego wysoki poziom dopa-
miny, ponieważ HPHPA blokowało przekształcenie dopaminy w nor-
epinefrynę. Sądzę, że około 50% dzieci z ADHD, u których objawy
zaostrzają się podczas zażywania leków, cierpi najprawdopodobniej
na przerost bakterii Clostridia i nadmiar HPHPA w organizmie – po
leczeniu mającym na celu redukcję liczby bakterii Clostridia powinna
nastąpić u takiego pacjenta znaczna poprawa stanu zdrowia.
U Waszego dziecka ze zdiagnozowanym ADHD występuje hi-
peraktywność, nadpobudliwość i agresywność. Jest to silny syg-
nał przekroczenia właściwego poziomu dopaminy w organizmie –
a przyczyną tego stanu rzeczy jest najprawdopodobniej obecność
HPHPA. Dla agresywnych dzieci z ADHD Plan Plus-Minus oferuje
kilka możliwości. Można rozpocząć od podawania suplementu die-
ty zawierającego magnez i lit, a następnie przeprowadzić badanie
obecności HPHPA, jeżeli objaw nie uległ złagodzeniu w ciągu mie-
siąca czy dwóch. Można również rozpocząć od badania HPHPA, co
pozwoli na wykrycie problemu i podjęcie terapii bądź wykluczenie
tej przyczyny występowania objawów ADHD. Preferuję to drugie
podejście, o ile jest możliwe – wykrycie nadmiaru HPHPA i podjęcie
106 Leczenie według Planu Plus-Minus

właściwego leczenia oszczędza dziecku miesięcy zmagań z objawa-

mi ADHD. Pomyślcie o tym w ten sposób: jak najszybsze wykrycie
dowolnej infekcji i wdrożenie odpowiedniej terapii jest istotne, waż-
ne jest więc również wykrycie i podjęcie leczenia przerostu bakterii
Clostridia i powodowanego tym nadmiaru HPHPA w organizmie.
U Waszego dziecka występują takie objawy związane z tra-
wieniem jak ból brzucha, wzdęcia, obstrukcje lub biegunki. Prze-
wlekłe problemy z trawieniem stanowią silny sygnał, że u dziecka
doszło do przerostu bakterii Clostridia. Brak takich objawów nie wy-
klucza jednak przerostu Clostridia – nie eliminujcie więc Clostridia
jako przyczyny objawów ADHD, jeżeli syn czy córka nie skarżą się
na żadne problemy gastryczne.

Jeśli po przeanalizowaniu opisanych powyżej kryteriów uznacie, że

należy przeprowadzić stosowne badanie u Waszego dziecka, poproś-
cie lekarza o badanie kwasów organicznych pochodzenia mikrobio-
logicznego (microbial organic acids test, MOAT), które jest skoncen-
trowane na analizie poziomu HPHPA oraz innych biochemicznych
markerów braku równowagi mikroflory jelitowej (w tym drożdża-
ków Candida albicans, o których opowiem za chwilę).
Jeżeli dziecko spełnia opisane powyżej kryteria, a badanie jest dla
Was zbyt kosztowne, możecie podjąć decyzję o podjęciu leczenia wy-
sokimi dawkami probiotyków (poniżej podaję więcej szczegółów).
Terapia ta nie wyrządzi dziecku żadnej krzywdy, jeśli nie występuje
u niego zawyżony poziom HPHPA. Nie polecam wprawdzie takiego
podejścia, jest ono jednak dopuszczalne.

Leczenie w przypadku zawyżonego poziomu HPHPA

Jeżeli u pacjenta wykryto skrajnie wysoki poziom HPHPA – 180 mili-

moli na mol kreatyny lub więcej – zawsze zalecam stosowanie wy-
sokich dawek suplementu diety zawierającego probiotyk lub nawet
terapię antybiotykiem zabijającym bakterię Clostridia. Analizuję wy-
niki badań OAT od dwudziestu pięciu lat – chociaż nie u wszystkich
dzieci ze zdiagnozowanym ADHD występuje zawyżony poziom HPH-
PA, to te, u których występuje, wykazują objawy behawioralne, emo-
cjonalne lub psychiczne nieulegające poprawie, dopóki nie zostanie
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 107

wdrożone leczenie przerostu Clostridia. Terapia w celu obniżenia

poziomu HPHPA jest łatwa, bezpieczna i niezwykle skuteczna.
Rozpocznijcie od wysokich dawek probiotyku. Zalecam co-
dzienne stosowanie wysokich dawek suplementu diety zawierają-
cego probiotyk przez okres dwóch do trzech miesięcy. W przypadku
probiotyku dawkę mierzy się w jtk – jednostkach tworzących kolonię
(colony-forming unit, CFU). Przepisywany przeze mnie suplement
zawierający probiotyk dostarcza 50 mld jtk. Zalecam stosowanie od
2 do 4 kapsułek dziennie, przyjmowanych co najmniej pół godziny
po posiłku.
Skuteczność: 80%. W przypadku czterech na pięć leczonych
osób osiągana jest zauważalna poprawa – zmniejszenie hiperaktyw-
ności, nadpobudliwości i skłonności do agresji (a także złagodzenie
objawów ze strony układu trawiennego, jeśli takowe występowały).
Często dochodzi do radykalnej poprawy, obserwowanej zarówno
przez dziecko, jak i jego otoczenie: rodziców, nauczycieli i przyjaciół.
Historie dwóch chłopców przytoczone na początku tego rozdziału
nie są niczym szczególnym – z mojej praktyki wynika, że takie histo-
rie przytrafiają się wręcz nagminnie.
Brak konieczności ponownego wykonywania badania. Jeśli
u dziecka następuje poprawa, nie ma konieczności ponownego wy-
konywania badania. W przypadku gdy terapia okazała się skuteczna,
należy nadal podawać dziecku podtrzymującą dawkę probiotyku –
1 kapsułkę zawierającą 10–20 mld jtk, 2 razy dziennie, przynajmniej
pół godziny przed posiłkiem lub po jego spożyciu.
Jeżeli po upływie dwóch, trzech miesięcy nie odnotowaliście
żadnych skutków działania probiotyku, porozmawiajcie z leka-
rzem o uzupełnieniu terapii probiotykowej o antybiotyk. Z mojej
praktyki wynika, że terapia ograniczona do podawania wyłącznie
probiotyku nie działa zazwyczaj u co piątego pacjenta z zawyżonym
poziomem HPHPA. Zazwyczaj pacjent ten jest w okresie dojrzewa-
nia, od 15 lat wzwyż, a objawom ADHD towarzyszą inne symptomy,
na przykład depresja. W takim przypadku kontynuuję terapię pro-
biotykiem, uzupełniając ją o antybiotyk zabijający bakterie Clostridia
(na ogół Flagyl lub Vancomycin). Tak jak wspominałem, większość
antybiotyków może wywołać przerost Clostridia – ale terapia celo-
wana antybiotykiem wymierzonym w bakterie Clostridia powinna
108 Leczenie według Planu Plus-Minus

przynieść ostateczne rozwiązanie problemu. Vancomycin przepisy-

wany jest na trzydzieści dni, w trzech 10-dniowych rzutach.

PLAN JEDNEGO RZUTU WYGLĄDA NASTĘPUJĄCO:

„„dzień 1: antybiotyk/probiotyk,
„„dzień 2: probiotyk,
„„dzień 3: probiotyk,
„„dzień 4: antybiotyk/probiotyk,
„„dzień 5: probiotyk,
„„dzień 6: probiotyk,
„„dzień 7: antybiotyk/probiotyk,
„„dzień 8: probiotyk,
„„dzień 9: probiotyk,
„„dzień 10: antybiotyk/probiotyk.

Ponowne badanie na obecność HPHPA w organizmie. Jeżeli

objawy występujące u pacjenta uległy złagodzeniu po podaniu anty-
biotyku, poddaję go ponownemu badaniu na obecność HPHPA trzy,
cztery miesiące po zakończeniu terapii antybiotykowej, aby upewnić
się, że poziom HPHPA nie wzrasta. (Należy pamiętać, że pacjent
nadal zażywa probiotyk).
Nawet po tak wielu latach spędzonych na leczeniu ADHD nadal
jest dla mnie czymś wyjątkowym to, że za pomocą prostego badania
i łatwej do przeprowadzenia kuracji możemy często położyć kres
koszmarnym zachowaniom pełnym hiperaktywności i agresji – uwol-
nić od nich nasze dzieci, a także nas samych. Wspomniane badanie
moczu nie należy do badań podstawowych, ale jest coraz częściej
stosowane przez lekarzy integracyjnych zarówno w Stanach Zjed-
noczonych, jak i na świecie. Pozwala wyjaśnić, dlaczego terapia far-
makologiczna nie oddziałuje na dziecko. Rezultaty leczenia mogą
pojawiać się stopniowo, zapewniają jednak podstawę dalszej terapii,
na przykład farmakologicznej, która może okazać się o wiele sku-
teczniejsza, gdy z organizmu zostanie wyeliminowane HPHPA.
Oczywiście, nie u każdego dziecka dotkniętego ADHD występuje
przekroczenie normy HPHPA, czasem też obniżenie poziomu HPHPA
w organizmie stanowi jedynie element procesu leczenia. Jednak
w przypadku dzieci, u których często występuje agresja bądź skutki
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 109

uboczne zażywania leków stymulujących, proste badanie moczu

może stanowić pierwszy krok do zapewnienia małym pacjentom
ulgi, której tak bardzo potrzebują.
Badanie OAT często ujawnia też, że HPHPA nie stanowi jedynej
formy zaburzenia równowagi mikroflory jelitowej u dziecka z ADHD.
Innym „jelitowym potworem” często gnębiącym małych pacjentów
są drożdżaki Candida albicans.

Ferment wokół drożdży

W latach 80. XX wieku jelitowemu przerostowi drożdżaków Candida

albicans poświęcano tyle samo uwagi, co dziś poświęca się gluteno-
wi. Drożdżaki były postrzegane jako źródło wielu problemów zdro-
wotnych, począwszy od zgagi i depresji, a na bólach głowy i ADHD
kończąc. Powstawały na ten temat rozliczne publikacje „antydroż-
dżakowe”, na przykład The Yeast Connection (Co wspólnego mają
z tym drożdże) pediatry Williama Crooka, przeczytane przez miliony
ludzi.
Środowisko medyczne nigdy jednak nie wykroczyło poza tę kon-
cepcję. Na przykład członkowie Amerykańskiej Akademii Alergii
i Immunologii (American Academy of Allergy and Immunology)
skrytykowali oświadczenie Crooka na temat przerostu drożdżaków
(jednokomórkowych organizmów z rodziny grzybów) jako prawdzi-
wej przyczyny wielu zaburzeń i chorób, twierdząc, że „są to speku-
lacje niepoparte żadnymi dowodami”.
Muszę się z tym zgodzić – przerost Candida nie stanowi przyczy-
ny większości problemów zdrowotnych, tak samo jak ich przyczyną
nie jest gluten. Nie chcę jednak wylewać dziecka z kąpielą. Jelitowy
przerost Candida jest znaczącym problemem w przypadku niektó-
rych dzieci ze zdiagnozowanym ADHD, szczególnie tych, których
jadłospis obfituje w węglowodany „karmiące” Candida, lub tych, któ-
rym podawano niekończące się serie antybiotyków w celu wylecze-
nia nawracających infekcji uszu. (Według raportu opublikowanego
w prestiżowym czasopiśmie naukowym „Nature” przeciętne amery-
kańskie dziecko przed ukończeniem 18 roku życia zostanie poddane
10–20 terapiom antybiotykowym). Antybiotyki niszczą pożyteczne
bakterie jelitowe, umożliwiając rozpanoszenie się Candida. Z kolei
110 Leczenie według Planu Plus-Minus

metabolity (produkty uboczne) aktywności drożdżaków, podobnie

jak metabolity Clostridia, wywierają wpływ na działanie mózgu i po-
wodują problemy behawioralne.
Candida z reguły sprawują się dość grzecznie, spędzając swoje
krótkie życie w jelitach, jamie ustnej bądź pochwie. Gdy jednak wy-
rwą się spod kontroli, mogą zacząć produkować rozmaite toksyny.
Te wewnętrzne trucizny przedostają się do krwiobiegu i docierają
do mózgu, gdzie wspólnie naciskają guzik „Wycisz” w korze przed-
czołowej, mózgowym centrum zarządzania i kontroli. Wywołuje to
u dziecka dotkniętego ADHD cały wachlarz objawów, do których
należą:

„„hiperaktywność,
„„nadmierna skłonność do ekscytacji,
„„irytacja, wybuchy gniewu i huśtawki nastrojów,
„„problemy z pamięcią,
„„krótki zakres uwagi,
„„nieodpowiednie zachowanie,
„„zakłócenia snu.

Na szczęście badanie MOAT pozwala określić poziomy dziewięciu

różnych metabolitów drożdżaków i grzybów. Jeżeli z badania wyni-
ka, że u dziecka poziomy te zostały znacznie przekroczone, najpraw-
dopodobniej występuje u niego infekcja grzybicza i należy zastoso-
wać odpowiednie leczenie.
Można również wykonać badanie kału, które pomaga wykryć za-
równo zaburzenia w równowadze bioty jelitowej (czyli przerost droż-
dżaków, grzybów bądź bakterii Clostridia), jak i obecność pasożytów –
jedno i drugie może mieć wpływ na występowanie objawów ADHD.

Sukces leczenia zgodnego z Planem Plus-Minus

Pacjent: Andy, 7 lat
Leczenie: infekcji drożdżakami Candida

Hiperaktywność, agresywność i impulsywność narastały u Andy’ego coraz

bardziej. Już w przedszkolu pojawiły się u chłopca problemy behawioralne,
nauczyciele opisywali go jako kapryśnego i skłonnego do irytacji. Czasami
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 111

bywał ponury i osowiały. Innym razem nieustannie biegał po całym przed-

szkolu. Szkolne testy sprawności wykazały, że Andy nie radzi sobie z czyta-
niem. Miał także problemy natury społecznej, łatwo ulegał frustracji i czę-
sto kłócił się z rówieśnikami. Ponadto przejawiał niepohamowany apetyt na
słodycze, sygnał prawdopodobnego przerostu Candida.
Wcześniejsza diagnoza i terapie. Od ukończenia 2 roku życia Andy ciąg-
le zapadał na kolejne infekcje uszu – przynajmniej jedną w roku – i był pod-
dawany rozlicznym terapiom antybiotykowym, co stanowi kolejny sygnał
ostrzegawczy przed potencjalną infekcją drożdżakami.
W wieku 5 lat u chłopca zdiagnozowano ADHD i rozpoczęto podawanie
lekarstw, co doprowadziło do wystąpienia rozlicznych skutków ubocznych,
a nawet do wizyty na ostrym dyżurze, gdy u chłopca pojawiły się problemy
z oddychaniem.
Wizyta Andy’ego w moim gabinecie. Andy odwiedził mnie w towarzy-
stwie swoich rodziców – ładny chłopczyk z szerokim uśmiechem zdobią-
cym buzię. Podczas wizyty opowiadał, że nie ma żadnych problemów – ani
w szkole, ani w domu – i jest szczęśliwy. Gdy rodzice przypomnieli mu o kło-
potach z nauką, kiwnął głową i przyznał im rację.
Gdy rozmawiałem później z Andym w cztery oczy, zadałem mu pytanie,
które zadaję od dwudziestu pięciu lat każdemu dziecku odwiedzającemu
mój gabinet: gdybyś mógł wyrazić jedno życzenie i zmienić jedną rzecz, co
by to było? Większość siedmiolatków wolnych od ADHD chce być wyższa,
szybsza, mieć milion dolarów, kucyki albo konie albo dostać szóstkę w szko-
le – takie i inne marzenia charakterystyczne dla chłopców w tym wieku.
Gdy jednak zadałem to pytanie Andy’emu, spojrzał na mnie ze smutną
miną i łzami w oczach i powiedział, że chciałby móc się lepiej zachowywać.
Każdy zwyczajny siedmiolatek chce się dobrze bawić i marzy o niebieskich
migdałach – Andy marzył wyłącznie o tym, żeby móc zapanować nad sobą
i potrafić się odpowiednio zachować.
Badanie Plus-Minus. Testy wykazały u Andy’ego bardzo wysoki poziom
metabolitów kilkunastu szczepów Candida.
Leczenie według Planu Plus-Minus. Przepisałem chłopcu wysoką daw-
kę probiotyku i multiwitaminy, a także poleciłem jego mamie, by usunęła
z jadłospisu syna wysokoprzetworzone produkty obfitujące w cukier.
Sukces terapii. Życzenie Andy’ego w końcu się spełniło. Po upływie
trzech miesięcy podczas wizyty kontrolnej rodzice chłopca poinformowali
mnie, że syn sprawuje się wspaniale. Nareszcie może umawiać się z rówieś-
nikami na wspólną zabawę. Znacznie lepiej czyta. Gdy spotkaliśmy się po
raz pierwszy, buzię Andy’ego zdobił szczery uśmiech. Teraz do uśmiechu
dołączyło poczucie pewności siebie i własnej wartości.
112 Leczenie według Planu Plus-Minus

Leczenie przerostu Candida

Podobnie jak w przypadku HPHPA leczenie infekcji drożdżakami jest

dość proste i skuteczne.
Rozpocznijcie od celowanego probiotyku. Jeżeli badanie MOAT
wykazało występowanie infekcji drożdżakami, zazwyczaj przepisuję
małemu pacjentowi z ADHD stosowanie probiotyku Saccharomyces
boulardii (5 mld jtk, 4 razy dziennie) – probiotyk ten, o dziwo, jest
gatunkiem drożdży. Istnieją bakterie zarówno pożyteczne, jak też
szkodliwe, i podobnie jest w przypadku drożdży. Saccharomyces bou-
lardii należą do drożdży pożytecznych – regulują pracę jelit i chronią
je przed toksynami.
Zwiększcie spożycie pokarmów i przypraw o działaniu prze-
ciwgrzybiczym – ograniczcie spożycie cukru. Do pokarmów o dzia-
łaniu przeciwgrzybiczym zalicza się między innymi orzechy kokoso-
we, czosnek, olej z oregano i imbir. Nie pomylcie ich z zawodnikami
wagi lekkiej, gdy rozpoczynacie walkę z Candida – jedno z badań wy-
kazało, że wyciąg z czosnku, korzeń imbiru oraz olej z oregano są rów-
nie skuteczne, co Nystatin (silny antybiotyk). Co do cukru – wszelkie
słodycze stanowią ulubioną pożywkę Candida i stymulują ich rozrost.
Skuteczność: 75%. W mojej klinice u 3 z 4 pacjentów z przeros-
tem drożdżaków problem jest rozwiązywany za pomocą wysokich
dawek suplementu diety zawierającego probiotyk bądź dzięki zasto-
sowaniu probiotyku Saccharomyces boulardii.
Brak konieczności powtarzania badania. Podobnie jak w przy-
padku HPHPA jeśli zastosowanie probiotyku przyniosło poprawę
stanu zdrowia, nie ma potrzeby ponownego badania w kierunku
infekcji drożdżakami. Należy kontynuować podawanie suplementu
zawierającego probiotyk.
Jeżeli po upływie dwóch miesięcy terapii probiotykowej nie
następuje poprawa, należy rozpocząć leczenie przeciwgrzybi-
cze. Jeśli po dwóch miesiącach nie nastąpiła zauważalna zmiana
w zachowaniu Waszego dziecka, rozważcie w porozumieniu z leka-
rzem zastosowanie kuracji przeciwgrzybiczej – Diflucanu (flukona-
zolu) dla dzieci w wieku od 6 lat wzwyż oraz Nystatinu w przypad-
ku pięciolatków i dzieci młodszych. Lek należy podawać przez dwa
miesiące. W większości przypadków pozwala to rozwiązać problem
i korzystnie wpływa na zmianę zachowania małego pacjenta.
 Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi 113

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia lub

zlikwidowania objawów ADHD
Minus: brak równowagi mikroflory jelitowej
Plus: probiotyki

Oto praktyczne podsumowanie wdrożenia omówionych w tym roz-

dziale działań służących zapanowaniu nad objawami ADHD:

Krok 1. Zadajcie sobie trzy pytania: (1) Czy stan Waszego dziecka
uległ pogorszeniu w trakcie zażywania leków stymulujących? (2) Czy
Wasze dziecko jest ciągle pobudzone i hiperaktywne? (3) Czy Wasze
dziecko ma problemy z trawieniem? Jeżeli odpowiedzieliście twier-
dząco na którekolwiek z tych pytań…

Krok 2. To możliwe, że u Waszego dziecka doszło do przerostu bak-

terii jelitowych Clostridia. Poproście lekarza o wykonanie u dziecka
badania na obecność HPHPA – produktu ubocznego metabolizmu
Clostridia – za pomocą testu MOAT. Jeżeli uważacie, że u Waszego
dziecka doszło do przerostu, ale nie stać Was na wykonanie badania
MOAT, przejdźcie do następnego kroku, czyli zastosowania wysokich
dawek probiotyku.

Krok 3. Jeśli badanie wykazało bardzo wysoki poziom HPHPA w or-

ganizmie dziecka, porozmawiajcie z lekarzem na temat wdrożenia
leczenia przerostu bakterii Clostridia, rozpoczynając od podawania
wysokich dawek probiotyku przez okres trzech miesięcy. (Kapsułki
zawierające 50 mld jtk, od 2 do 4 dziennie, 30 minut po spożyciu
posiłku).

Krok 4. Jeżeli po upływie trzech miesięcy zachowanie dziecka uległo

poprawie, zacznijcie mu podawać dawkę podtrzymującą (kapsułki
zawierające 10–20 mld jtk, 2 razy dziennie, 30 minut po spożyciu
posiłku).

Krok 5. Jeżeli nie nastąpiła poprawa, a dziecko ma co najmniej 15 lat,

weźcie pod uwagę konieczność podania wankomycyny bądź metroni-
dazolu (Flagylu).
114 Leczenie według Planu Plus-Minus

Krok 6. Upewnijcie się także, czy badanie MOAT nie wykazało prze-
rostu drożdżaków Candida.

Krok 7. W przypadku wystąpienia przerostu Candida rozpocznijcie

leczenie za pomocą Saccharomyces boulardii (5 mld jtk, 4 razy dzien-
nie) bądź wysokimi dawkami probiotyku (postępowanie identyczne
jak w kroku 3) przez okres jednego do dwóch miesięcy.

Krok 8. Uzupełnijcie jadłospis dziecka o żywność i przyprawy o działa-

niu przeciwgrzybiczym, na przykład orzechy kokosowe, czosnek, olej
z oregano i imbir.

Krok 9. Jeśli w ciągu jednego, dwóch miesięcy nie nastąpi poprawa

zachowania dziecka, poproście lekarza o przepisanie Nystatinu bądź
Diflucanu (flukonazolu).
 6

Dobre jedzenie niedobre

dla Waszego dziecka
Minus: nadwrażliwość i alergie pokarmowe
Plus: enzymy trawienne

Od bestsellerów „antypszenicowych”, o takich tytułach jak Grain

Brain (Zbożowa głowa. Zaskakująca prawda o mózgu i jego cichych
zabójcach: pszenicy, węglowodanach i cukrze) czy Wheat Belly (Dieta
bez pszenicy. Jak pozbyć się pszennego brzucha i być zdrowym), po
popularne diety wykluczające mleko i przetwory mleczne, takie jak
dieta paleo i weganizm – w ciągu ostatniej dekady nabiał oraz zbo-
ża zawierające gluten awansowały z pożywnych pokarmów na zło-
wieszcze wiktuały, które ośmielają się pochłaniać wyłącznie osoby
niedoinformowane (bądź niezdyscyplinowane).
Naturalnie żartuję – z naszej narodowej skłonności do demoni-
zowania glutenu i nabiału, skłonności trącącej nieco podążaniem
za aktualną modą. Czy rzeczywiście pokarmy, które stanowiły pod-
stawową i pożywną część ludzkiej diety przez tysiące lat (pszenica
w „chlebie naszym powszednim” i nabiał „w krainie mlekiem i mio-
dem płynącej”), mogą być aż tak szkodliwe dla Was i Waszego dziec-
ka z ADHD?
Odpowiedź brzmi: tak, ale nie zawsze.
Często powtarzam rodzicom moich małych pacjentów: „Cza-
sami właściwe, zdrowe jedzenie – na przykład miseczka bogatych
116 Leczenie według Planu Plus-Minus

w błonnik płatków śniadaniowych z pełnego przemiału lub plaster

bogatego w białko sera – może być szkodliwe dla Waszego dziecka”.
Nie mówię tego, bo chcę zachęcić rodziców do stosowania re-
strykcyjnych diet w przypadku dzieci z ADHD. Absolutnie nie! Macie
wystarczająco dużo problemów, i Wy i Wasze dzieci, aby do tego
jeszcze frustrować się i denerwować tematem jedzenia. Spożywanie
posiłków powinno być codzienną przyjemnością, nie zaś nieustanną
wojną.
Wspominam o tym wyłącznie dlatego, że znaczący odsetek dzie-
ci ze zdiagnozowanym ADHD (szczególnie poniżej 12 roku życia)
faktycznie cierpi na nadwrażliwość pokarmową na białka zawarte
w nabiale i pszenicy, co potwierdzają liczne badania naukowe oraz
dziesięciolecia mojej praktyki klinicznej w leczeniu tysięcy dzieci
z ADHD. Owa nadwrażliwość może wywierać bezpośredni wpływ
na delikatny dziecięcy mózg, wywołując bądź przyczyniając się do
wywoływania objawów ADHD. W przypadku takich dzieci – a być
może również Waszego dziecka – często okazuje się przydatna dieta,
w której mocno ograniczono bądź wyeliminowano problematyczne
pokarmy.
Pszenica i nabiał (wraz z wieloma innymi pokarmami) mogą być
również powodem wystąpienia alergii pokarmowej – gdy nasz układ
odpornościowy reaguje na zazwyczaj nieszkodliwy produkt lub
składnik potrawy, tak jakby był to rodzaj obcego najeźdźcy, którego
należy odizolować i zniszczyć. Alergie pokarmowe mogą wywoływać
wiele różnych objawów: podkrążone oczy, nieustanny katar, kolkę,
infekcje uszu, egzemę, ból brzucha, nieprzyjemny zapach z ust czy
bezsenność, a to tylko kilka najczęściej spotykanych. Podobnie jak
nadwrażliwość pokarmowa także alergia pokarmowa może wywie-
rać wpływ na mózg, również prowadząc bądź przyczyniając się do
powstawania behawioralnych, emocjonalnych i psychicznych obja-
wów ADHD. I tak jak w przypadku nadwrażliwości pokarmowej –
wyeliminowanie problematycznego alergenu pokarmowego może
spowodować znaczną poprawę samopoczucia i zachowania pacjenta.
Chciałbym podzielić się z Wami w tym miejscu słowami popar-
cia, jakie przesłała mi matka sześcioletniego Billy’ego, wyrażając
wdzięczność za leczenie jej syna. Cytuję je za jej zgodą jako doskona-
ły przykład tego, jak skuteczna może być ta właśnie terapia. Matka
Billy’ego napisała do mnie:
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 117

Po ukończeniu 3 roku życia Billy zaczął mieć mnóstwo problemów z kon-

trolowaniem emocji. Bardzo często okazywał gniew i irytację, doświadczał
napadów silnej złości, odzywał się w nieuprzejmy sposób i ignorował zasady
rządzące w każdym środowisku. Gdy skończył 5 lat, miał już na swoim kon-
cie wielokrotne fizyczne ataki na własnego brata, dziurawienie ścian sypial-
ni z różnych powodów, a ja odnosiłam wrażenie, że kompletnie nie jestem
w stanie porozumieć się z własnym dzieckiem. W szkole Billy był niespokoj-
ny i niechętny do współpracy, często atakował nauczycieli i rówieśników.
Przeszłam szkolenie w ramach kilku programów modyfikacji zachowania,
ale nic z tego nie okazało się trwale pomocne w naszej sytuacji. Zawsze wy-
glądało to tak, że wykonywaliśmy krok w przód, a potem dwa w tył.
Gdy Billy skończył 6 lat, zdiagnozowano u niego ADHD i zaburzenie opo-
zycyjno-buntownicze. Chociaż taka diagnoza postawiona dziecku zawsze
łamie serca jego rodziców, nie sposób było nie przyznać, że idealnie pasowa-
ła do Billy’ego. Mój syn nie radził sobie w szkole, wybuchał gniewem, iryto-
wał się, nie panował nad swoimi emocjami. Byłam tym zdruzgotana, ponie-
waż jego zachowanie nie odzwierciedlało zasad wyznawanych przeze mnie
i mojego męża. Poza tym od czasu do czasu w Billym pojawiał się przebłysk
innego dziecka – innej postaci naszego synka, wrażliwego, współczującego,
bystrego i zabawnego dziecka, które kryło się gdzieś głęboko w środku…
Billy’ego, którego potrafiła dostrzec tylko jego mama.
Jako mama Billy’ego wiedziałam, że zawsze będę walczyć o to, by pomóc
mojemu chłopcu.
Pewnej nocy, gdy w desperacji całymi godzinami przeszukiwałam inter-
net, aby znaleźć jakieś rozwiązanie, trafiłam na opracowanie przygotowa-
ne przez Jamesa Greenblatta, w którym autor skupiał się na biologicznych
przyczynach występowania objawów ADHD oraz innych zaburzeń behawio-
ralnych u dzieci. Gdy przeczytałam historie dzieci wyleczonych przez niego,
poczułam, że wreszcie znalazłam odpowiedź na moje pytania.
Skontaktowałam się z Greenblattem i umówiłam nas na wizytę. U moje-
go syna przeprowadzono cały wachlarz badań, które wykazały, że Billy cier-
pi na nadwrażliwość pokarmową na białka zawarte w mleku i glutenie. Po-
trzebowaliśmy około dwóch tygodni, aby usunąć problematyczne pokarmy
z jadłospisu Billy’ego – i po upływie tego czasu zaczęłam dostrzegać w moim
synu zupełnie inne dziecko. Po prostu widziałam, jak zaczyna się pojawiać.
Czary. Przed końcem miesiąca mój syn kompletnie się zmienił.
Wszystkie objawy związane z ADHD i zachowaniami opozycyjnymi wy-
parowały – w stu procentach! Niecierpliwość, brak koncentracji, skłonność
do gniewu i irytacji – zniknęły. W ciągu miesiąca jego umiejętność czytania
skoczyła o jeden poziom. Syn potrafił rozmawiać ze mną o dokonaniu złego
118 Leczenie według Planu Plus-Minus

wyboru i o tym, jak to poprawić – zamiast uciekać, trzaskać drzwiami czy

rzucać się na ziemię z płaczem. Można było nawiązać z nim kontakt. Zaczął
używać takich słów jak „przepraszam”, „dziękuję”, „proszę” i „kocham Cię”.
Przestał się zamykać w sobie. A przede wszystkim wyglądał jak szczęśliwe
dziecko.
Chociaż widziałam, jak to się dzieje, nie potrafiłam jakoś tego ogarnąć.
Wszystkie problemy mojego synka wynikały z… nadwrażliwości pokarmo-
wej? Dopiero po kilkunastu miesiącach przyglądania się konsekwentnej,
stabilnej zmianie zachodzącej w moim dziecku wreszcie to do mnie dotarło.
Billy nie jest złym dzieckiem. A ja nie jestem złym rodzicem. Mój syn miał
problem natury medycznej, który wywołał określone objawy behawioral-
ne – problem, który został rozwiązany dzięki terapii zaleconej przez Green-
blatta! Doktorze, przesyłam Panu podziękowania płynące z głębi serca.
Dziękuję za Pana pracę.

W tej części Planu Plus-Minus pomogę Wam najpierw zorientować

się, czy Wasze dziecko z ADHD cierpi na nadwrażliwość pokarmową
na nabiał i/lub gluten.
Następnie pomogę Wam sprawdzić, czy u Waszego dziecka wy-
stępuje alergia pokarmowa na któryś ze składników codziennej diety.
Na koniec przedstawię Wam plan rozwiązania tych problemów
krok po kroku, plan, który okazał się skuteczny w przypadku wielu
dzieci z ADHD leczonych przeze mnie z powodu nadwrażliwości i/lub
alergii pokarmowej. (Tak, niektóre dzieci ze zdiagnozowanym ADHD
cierpią równocześnie na nadwrażliwość i na alergię pokarmową).
Dobra wiadomość: oba problemy są łatwe do wykrycia, leczenie
jest nieskomplikowane, a ulga spowodowana złagodzeniem obja-
wów ADHD bywa radykalna.
Zacznijmy od zapoznania się z pojęciem nadwrażliwości pokar-
mowej na nabiał lub gluten – jednym z najczęściej ignorowanych
i niedocenianych powodów występowania objawów ADHD.

Czy Wasze dziecko „spożywa” morfinę?

Rozpoczynanie fragmentu książki poświęconego nadwrażliwości

pokarmowej pytaniem, czy w jadłospisie Waszego dziecka znajduje
się przeciwbólowy opiat, może wydawać się dość dziwne. Jest to
jednak istotne pytanie, które należy zadać, ponieważ odpowiedź na
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 119

nie może Wam pomóc zrozumieć często występującą, ale pomijaną

przyczynę ADHD, tj. nadwrażliwość pokarmową na białko zawarte
w nabiale lub pszenicy.
Nabiał, czyli mleko i przetwory mleczne, na przykład ser, zawiera
białko o nazwie kazeina.
Zboża takie jak pszenica, owies, żyto i jęczmień zawierają białko
znane jako gluten.
W naszym organizmie kazeina ulega przetworzeniu w kazomor-
finę, a gluten – w gliadorfinę. I tu właśnie pojawia się pytanie o spo-
żywanie morfiny…
Jak wskazują ich nazwy, zarówno kazomorfina, jak i gliadorfina
są związkami morfinopodobnymi. Tak jak morfina łączą się z recep-
torami opiatów w mózgu – dosłownie narkotyzując Wasze dziecko!
(Wyobraźcie sobie zażywanie niewielkich dawek morfiny kilkana-
ście razy dziennie, dzień po dniu, a łatwo zrozumiecie skalę tego
ogłupiającego oddziaływania). Zbyt wysoki poziom kazomorfiny
i gliadorfiny może powodować:

„„kłopoty z mową i słuchem,

„„oderwanie od rzeczywistości, „zamglenie umysłu”,
„„niemal nieustanne zmęczenie,
„„skłonność do irytacji i agresji,
„„zmienność nastrojów,
„„niepokój i depresję,
„„problemy ze snem.

Zawyżone poziomy kazomorfiny i/lub gliadorfiny występują szcze-

gólnie często u dzieci (i osób dorosłych) z nieaktywną dipeptydy-
lopeptydazą IV (dipeptidyl peptidase IV, DPP-IV) – enzymem roz-
kładającym zarówno kazeinę, jak i gluten. Także niedobór cynku
(omówiony w rozdziale 4) może powodować problemy z DPP-IV.
Innymi słowy, za nadwrażliwość pokarmową i wywoływane przez
nią objawy nie ponosi winy Wasze dziecko – jest to kolejny dowód
na to, że ADHD jest zaburzeniem natury medycznej, a nie problemem
z dyscypliną.
120 Leczenie według Planu Plus-Minus

Wykrywanie obecności kazomorfiny – „nabiałowego narkotyku”

Najpewniejszą metodą jest zastosowanie przepisywanego przez le-

karza badania moczu na obecność peptydów glutenu i/lub kazeiny.
Najczęściej wykrywany jest zawyżony poziom kazomorfiny – u dzie-
ci z ADHD przekroczenie dopuszczalnego poziomu wykrywane jest
w 90% przypadków.
Wspomniany test jest najdokładniejszą i najbardziej wiarygodną
formą badania. Istnieją jednak inne sygnały wskazujące na występo-
wanie u dziecka problemu nadwrażliwości pokarmowej. Pomyślcie
o tym jak o uzależnieniu od jedzenia, ponieważ Wasze dziecko fak-
tycznie jest uzależnione od substancji morfinopodobnej! A zatem
jeśli chodzi na przykład o nabiał:

1. Jeżeli Wasze dziecko łaknie sera lub innej formy nabiału,

wręcz spychając Was z drogi, by dostać się do tego pożywie-
nia, oraz
2. ma skłonność do popadania w irytację, gdy nie spożywa sera
lub innych przetworów mlecznych, a po ich spożyciu jest wy-
raźnie grzeczniejsze…

…to najprawdopodobniej występuje u niego zawyżony poziom ka-

zomorfiny.

Leczenie nadmiaru kazomorfiny w organizmie

Na szczęście istnieją dwa proste sposoby rozwiązania problemu nad-

wrażliwości pokarmowej: zmiana diety oraz podawanie odpowied-
niego suplementu.
Dieta. Jeżeli podejrzewacie, że nabiał (bądź gluten) może wywo-
ływać u Waszego dziecka problemy behawioralne, lub badanie mo-
czu potwierdziło u niego zawyżony poziom kazomorfiny (lub glia-
dorfiny), postarajcie się wyeliminować lub maksymalnie ograniczyć
nabiał i produkty go zawierające (lub pokarmy z glutenem) z jego
jadłospisu. Jeżeli nastąpi po tym poprawa, oznacza to, że wybraliście
właściwe podejście i należy taką dietę kontynuować.
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 121

Utrudnienie: kazeina znajduje się nie tylko w nabiale, lecz także

w jedzeniu przetworzonym, gdzie stanowi wypełniacz, oraz w su-
plementach diety.
Nie doprowadzajcie jednak do obłędu siebie samych ani dziecka
próbą kompletnego wykluczenia tych białek z diety. Postarajcie się
wyeliminować je na tyle, na ile jest to możliwe, nie martwiąc się, czy
jadłospis Waszego dziecka stanie się pod tym względem „idealny”.
Jestem pewien, że doskonale wiecie, że nie jest to możliwe!
Suplement. Czy u Waszego dziecka występują wyraźne oznaki
nadwrażliwości na kazeinę lub gluten? Czy badanie moczu potwier-
dziło u niego przekroczenie dopuszczalnego poziomu kazomorfiny
(lub gliadorfiny)? Jeśli tak, to wskazane jest nie tylko ograniczenie
nabiału bądź glutenu w jadłospisie dziecka, lecz także uzupełnie-
nie diety o suplement zawierający DPP-IV, czyli enzym rozkładający
kazeinę i gluten. (Pragnę tu podkreślić, że enzym ten nie służy tra-
wieniu laktozy, często niemożliwego do strawienia cukru zawartego
w mleku, który może wywoływać nietolerancję laktozy i zawiera-
jących ją produktów. Nietolerancja laktozy i niezdolność trawienia
kazeiny to dwa zupełnie odrębne problemy).
Dziecko ze zdiagnozowanym ADHD powinno zażywać przynaj-
mniej 2 kapsułki suplementu DPP-IV podczas każdego posiłku bądź
przekąski zawierających kazeinę (lub gluten). W niektórych przy-
padkach do zapanowania nad objawami ADHD będzie potrzebna
wyższa dawka. Po upływie trzech do sześciu miesięcy najprawdo-
podobniej pojawi się możliwość zmniejszenia dawki o połowę. Je-
żeli po ograniczeniu dawki powrócą problemy behawioralne, należy
przywrócić dawkę 2 kapsułek na posiłek.

Cztery kapsułki w trakcie posiłku i problem z głowy

U jednej z moich pacjentek – jedenastolatki, u której zdiagnozowano

zarówno zaburzenie opozycyjno-buntownicze, jak i ADHD – wystę-
pował także mocno zawyżony poziom kazomorfiny. Gdy dziewczyn-
ka przebywała u przyjaciół i wiedziała, że zostanie poczęstowana
nabiałem, przed posiłkiem spożywała 4 do 6 kapsułek suplementu
zawierającego DPP-IV. Dzięki temu objawy ADHD nigdy nie ulegały
u niej nasileniu.
122 Leczenie według Planu Plus-Minus

Rozmawialiśmy do tej pory o nadwrażliwości pokarmowej na na-

biał lub pszenicę. Te dwa podstawowe pokarmy – wraz z wieloma
innymi – mogą jednak wywoływać także alergię pokarmową prowo-
kującą objawy ADHD. Niestety, bardzo wielu alergologów ignoruje
to zagadnienie.

Czy „tajemnicza” alergia pokarmowa sabotuje zdrowie

Waszego dziecka?

Gdy rodzice przywołują pojęcie alergii pokarmowej, zazwyczaj myślą

o czymś podobnym do uczulenia na orzeszki ziemne – dziecko uczu-
lone na arachidy przypadkowo spożywa je w jakiejś potrawie lub
pokarmie zanieczyszczonym śladową ilością tych orzechów, a na-
stępnie pojawia się u niego reakcja alergiczna, czasami dosłownie
w ciągu kilku minut.
Reakcje takie wahają się od łagodnie problematycznych, takich
jak katar, do katastrofalnych, wręcz śmiertelnych w skutkach, na
przykład wstrząsu anafilaktycznego.
Jednak niezależnie od stopnia ich gwałtowności fizjologiczne
podstawy reakcji pozostają takie same. Układ odpornościowy błęd-
nie identyfikuje białko zawarte w orzeszkach jako agresora i wy-
twarza przeciwciała, aby zaalarmować komórki obronne – w tym
konkretnym przypadku przeciwciałem jest immunoglobulina E (IgE).
Działanie przeciwciała prowadzi do uwolnienia histaminy, związku
chemicznego, który rozszerza naczynia włosowate (najcieńsze na-
czynia krwionośne), powodując katar, łzawienie, zaczerwienienie,
swędzenie, opuchliznę itp.
Zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych występują alergie
z udziałem immunoglobuliny E nie tylko na pokarmy, lecz także na
pyłki, łuszczący się naskórek, kurz oraz inne substancje, z którymi
stykamy się na co dzień.
Dość intrygujące wydaje się to, że u dzieci ze zdiagnozowanym
ADHD znacznie częściej występują alergie z udziałem IgE niż u tych
wolnych od tego zaburzenia – jedno z badań wykazało, że dzieci
te są siedmiokrotnie bardziej podatne na alergie z udziałem IgE1. Są
również znacznie podatniejsze na infekcje uszu, egzemy i astmę,
schorzenia mocno powiązane z alergiami. Osobiście uważam, że
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 123

aktywny układ odpornościowy walczący z alergenami doprowadza

do wystąpienia stanów zapalnych. W przypadku dzieci z ADHD – tak-
że stanów zapalnych mózgu.
Większość rodziców wie o alergiach z udziałem IgE. Jest jednak
inny typ alergii, o którym wiedzą nieliczni rodzice (i lekarze)…

Alergia powodująca stany zapalne mózgu, ignorowana przez

większość alergologów

Istnieje drugi typ alergii pokarmowej, dość mało znany, nieco „ta-
jemniczy”, który może powodować równie silne problemy u dziecka,
szczególnie ze zdiagnozowanym ADHD, w wieku poniżej 6 lat, gdy
układ odpornościowy jest najpodatniejszy na wszelkie ataki.
Typ alergii, o którym tu mowa, jest mediowany nie przez im-
munoglobulinę E, lecz G (IgG). Objawy takiej alergii nie występują
w ciągu kilku minut po spożyciu alergenu. Na ogół pojawiają się po
wielu godzinach, a czasem nawet po dwóch, trzech dniach! Ten typ
reakcji nazywam „nadwrażliwością opóźnioną”.
Świadomość występowania alergii pokarmowych z udziałem
IgG oraz ich roli w wywoływaniu objawów ADHD zawdzięczam
dwóm lekarzom pionierom, którzy w latach 70. i 80. XX wieku po
raz pierwszy powiązali ten typ alergii z występowaniem problemów
behawioralnych u dzieci.
Jednym z nich jest Doris Rapp, pediatra-alergolog i autorka best-
sellera pt. Is This Your Child? – Discovering and Treating Unrecognized
Allergies in Children and Adults (Czy to Wasze dziecko? Wykrywanie
i leczenie nierozpoznanych alergii u dzieci i dorosłych). W książce tej
Doris Rapp pisze między innymi: „Wielu alergologów tradycjona-
listów uważa, że alergia dotyczy wyłącznie określonych obszarów
ciała – nosa, oczu, płuc, skóry i jelit. Nie są w stanie uwierzyć, że
pożywienie może mieć wpływ na funkcjonowanie dziecięcego mózgu
[podkr. J.G.]”.
W rozdziale poświęconym hiperaktywności Doris Rapp konty-
nuuje: „U wielu z tych dzieci występują niezdiagnozowane alergie
oddziałujące na ich mózgi”. Według Rapp alergia może wywoływać
między innymi następujące objawy:
124 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„hiperaktywność, niekontrolowane zachowania, niechęć do

ograniczeń,
„„nieustanne mówienie, powtarzanie, głośne mówienie, zacina-
nie się,
„„problemy z koncentracją, skłonność do wprowadzania zamę-
tu, impulsywność,
„„krótki czas koncentracji, niezdolność do skupienia się,
„„skłonność do zdenerwowania, irytacji, smutku, niecierpliwie-
nia się i wybuchania gniewem, huśtawki nastrojów,
„„nieustanne napięcie, skłonność do ekscytacji, nadpobudliwość.

Drugim ze wspomnianych lekarzy, wyprzedzającym swoje czasy,

jest Marshall Mandell, autor Dr. Mandell’s 5-Day Allergy Relief System
(Pięciodniowy system łagodzenia objawów alergii według Marshalla
Mandella). Miałem okazję przebywać na stażu w gabinecie Marshal-
la Mandella w Norwalk w stanie Connecticut, gdzie obserwowałem
ludzi z całego świata przywożących swoje dzieci z ADHD, aby za-
pewnić im właściwe leczenie i pomoc.
Mandell prowadził systematyczne badania u dzieci z ADHD za
pomocą podawania doustnych mikrodawek setek różnych białek
zawartych w żywności. Przed i po podaniu białka przeprowadzał
u dzieci test czytelności pisma odręcznego oraz umiejętności mate-
matycznych. Wyraźnie pamiętam przypadek dziecka, które otrzyma-
ło mikrodawkę białka zawartego w orzechach arachidowych – jego
pismo odręczne stało się kompletnie nieczytelne, dziecko utraciło
także zdolność rozwiązywania problemów matematycznych, z któ-
rymi bez problemu radziło sobie godzinę wcześniej.
Należy przy tym pamiętać, że ani matka, ani dziecko nie zna-
li zawartości podawanych mikrodawek – dziecko otrzymało wiele
różnych próbek białka, a tylko to pochodzące z orzechów wywołało
problemy behawioralne. Oczywiście, matka natychmiast przestała
karmić syna kanapkami z masłem orzechowym i dżemem, przygo-
towywanymi ze „zdrowego” pełnoziarnistego chleba!
Czy u Waszego dziecka z ADHD występuje alergia pokarmowa
z udziałem immunoglobuliny G, oddziałująca na jego zachowanie?
Jeśli dziecko ma nie więcej niż 12 lat, odpowiedź najprawdopodob-
niej brzmi: tak. Z mojego doświadczenia wynika, że alergia pokar-
mowa z udziałem IgG jest główną (a czasami jedyną) dolegliwością,
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 125

którą należy wykryć i zacząć jej przeciwdziałać u około 25% dzieci

z ADHD poniżej 12 roku życia i około 75% dzieci z ADHD poniżej
6 roku życia.
Przyjrzyjmy się na przykład Johnny’emu, mojemu siedmiolet-
niemu pacjentowi. Gdy spożywał nabiał, łatwo ulegał rozproszeniu,
miał skłonność do napadów złości i nie reagował na ograniczenia
wprowadzane przez rodziców. Wraz z wyeliminowaniem nabiału
z jadłospisu chłopca znikły również wspomniane wcześniej objawy.
Nie zawsze jednak zmiany w zachowaniu są aż tak radykalne.
Niektórzy rodzice nie widzą różnicy po usunięciu pewnych pokar-
mów z diety dziecka, natomiast dostrzegają zaostrzenie objawów,
gdy dziecko znów zaczyna te pokarmy spożywać.

Wykrycie alergii pokarmowej z udziałem IgG

W jaki sposób możecie zorientować się, czy u Waszego dziecka wy-

stępuje alergia pokarmowa z udziałem immunoglobuliny G? Są na
to dwa sposoby…
Domowy test pulsu. Ten typ alergii powoduje przyspieszenie
tempa uderzeń serca, czasami o 20 do 30 uderzeń na minutę po-
wyżej przeciętnej wartości. Jeśli podejrzewacie, że dany pokarm
może zawierać alergen, zbadajcie puls u waszego dziecka tuż przed
spożyciem pokarmu oraz jedną, dwie godziny po posiłku. Wyraźnie
przyspieszony puls wskazuje na konieczność wyeliminowania dane-
go pokarmu z jadłospisu dziecka.
Zlecane przez lekarza badanie krwi. Badanie alergii pokarmo-
wej z udziałem IgG, dostępne w Stanach Zjednoczonych, umożliwia
sprawdzenie reakcji organizmu na niemal sto różnych pokarmów.
Zlecam to badanie (wykonywane przez pobranie kropli krwi z opusz-
ka palca) każdemu z moich pacjentów z ADHD poniżej 12 roku życia.
Polecam jego wykonanie także u nastolatków i osób dorosłych po-
dejrzewanych o alergię pokarmową z udziałem IgG: tych, u których
występuje alergia typu IgE na pyłki lub inne substancje, tych, u któ-
rych występowały bądź występują przypadki alergii wśród członków
rodziny, oraz u cierpiących na chorobę powiązaną z alergią, taką jak
astma lub egzema.
Badanie to sprawdza stopień reakcji organizmu na immuno-
globulinę G w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza reakcję najsłabszą,
126 Leczenie według Planu Plus-Minus

a 5 – najmocniejszą. Jeżeli wynik badania kształtuje się w granicach

3,5 lub jest wyższy, zalecam rodzicom usunięcie określonego pokar-
mu z jadłospisu dziecka. Najczęstszym alergenem jest nabiał, a po
nim pszenica, kukurydza i jaja.
Obecnie wykonywane badanie alergii pokarmowej z udziałem
IgG jest bardzo dokładne, wcześniejsze testy nie dawały jednak ta-
kiego stopnia precyzji. Na ogół wskazywały dość nieprecyzyjnie, że
dziecko jest uczulone na pewne grupy pokarmów, a rodzice niemal
popadali w obłęd, próbując wdrożyć skomplikowaną „dietę elimina-
cyjną”. Dzięki nowszemu, bardziej wyrafinowanemu i precyzyjnemu
badaniu wykrycie problematycznych pokarmów stało się znacznie
prostsze. Wyeliminowanie ich z diety nadal jednak stanowi spore
wyzwanie.
Gra jest jednak warta świeczki. U niektórych dzieci wyelimino-
wanie alergenów z jadłospisu prowadzi do całkowitego usunięcia ob-
jawów. W innych przypadkach jest częścią podejścia wieloczynniko-
wego, ponieważ pod uwagę należy wziąć wiele różnych elementów.
Nigdy nie ma jednego rozwiązania, które pasowałoby do wszystkich
sytuacji.
Dziecko jednak zawsze reaguje – gdy usuniemy z jego diety pew-
ne pokarmy, jego układ odpornościowy zacznie powoli się wyciszać.
Zazwyczaj można przywrócić spożycie danego pokarmu po upływie
jednego roku do trzech lat, pod warunkiem że dziecko nie spożywa
go częściej niż co trzy, cztery dni. Częstsze spożycie może przywrócić
występowanie alergii pokarmowej z udziałem IgG.
Jeśli usunęliście dany pokarm z diety dziecka, a problemy beha-
wioralne uległy znacznemu złagodzeniu lub całkowitemu zanikowi,
po co przywracać spożycie tego produktu? Gdy dorastającego na-
stolatka zacznie kusić naruszenie zasad diety, zróbcie, co w Waszej
mocy, aby okazał poszanowanie dla swojego ciała, umysłu i dobrego
samopoczucia. Wyszukajcie inne „fajne” produkty, które nie dopro-
wadzą do ponownego nasilenia objawów zaburzenia.
I jeszcze jedno: nieustanne reakcje alergiczne powodują zużywa-
nie przez organizm znacznych ilości magnezu oraz witaminy C. Jeśli
u Waszego dziecka występuje jakakolwiek alergia, najprawdopodob-
niej towarzyszy jej niedobór tych właśnie składników odżywczych.
Zwróćcie więc szczególną uwagę na rozdział 1, traktujący o niedo-
borze magnezu.
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 127

Pestycydy – składnik, którego nie sposób uniknąć

Insektycydy zabijają owady. Herbicydy zabijają chwasty. Fungicydy zabijają

grzyby. Wszystkie należą do pestycydów – substancji chemicznych zapro-
jektowanych w celu niszczenia i zabijania. A Wasze dziecko może być podat-
ne na ich działanie.
Z pestycydów najbardziej toksyczne dla ludzi są insektycydy. I nic dziw-
nego. Zostały wynalezione podczas drugiej wojny światowej jako gazy pa-
raliżujące układ nerwowy, namierzające i niszczące acetylocholinoesterazę
(enzym rozkładający acetylocholinę, neuroprzekaźnik odgrywający istotną
rolę w wielu funkcjach umysłowych, w tym w koncentracji uwagi). W pewnym
dość szokującym badaniu przeprowadzonym w grupie 307 dzieci w wieku od
4 do 9 lat naukowcy odkryli, że niższa aktywność acetylocholinoesterazy
u chłopców była powiązana z czterokrotnie większym ryzykiem wystąpienia
problemów z koncentracją oraz funkcjami wykonawczymi, a także sześcio-
krotnie większym ryzykiem pojawienia się problemów z pamięcią i nauką3.
Czy pestycydy mogą mieć wpływ na występowanie u Waszego dziecka
objawów ADHD? To całkiem możliwe.
W sprzedaży znajduje się obecnie około 17 tysięcy różnych pestycydów.
Wiele jest używanych w gospodarstwach rolnych, ale dziesięciokrotnie wię-
cej stosuje się w gospodarstwie domowym. Są również powszechne w szko-
łach i parkach. Znajdują się w wodzie pitnej i pożywieniu, a także najprawdo-
podobniej w organizmie Waszego dziecka, wywierając szkodliwy wpływ na
jego rozwijający się układ nerwowy, w tym mózg.
Wiele badań naukowych łączy ekspozycję na fosforany organiczne
(organophosphates, OP) – szeroko stosowany rodzaj insektycydów oddzia-
łujących na mózg i cały układ nerwowy – z występowaniem ADHD.
Pestycydy we krwi, ADHD w mózgu. Naukowcy z Centrum Badań nad
Środowiskowym Zdrowiem Dzieci Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley
(Center for Children’s Environmental Health Research) przeprowadzili ba-
danie w grupie 321 matek i ich dzieci4. Podczas ciąży dokonali oszacowa-
nia poziomu metabolitów (produktów rozkładu) fosforanów organicznych
w moczu płodów, a gdy dzieci były w wieku od 3 do 5 lat, zbadano u nich
możliwość występowania objawów ADHD. Uzyskano następujące wyniki:
u dzieci z najwyższym poziomem metabolitów fosforanów organicznych
odnotowano pięciokrotnie wyższe ryzyko pojawienia się objawów ADHD.
W wieku 5 lat u dzieci z najwyższym poziomem metabolitów OP wykryto
3,5 raza większe prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD.
Podwojone ryzyko wystąpienia ADHD. Badacze ze Szkoły Zdrowia Pub-
licznego Uniwersytetu Harvarda (Harvard University School of Public Health)
przebadali ponad 1000 dzieci i odkryli, że u tych z wykrywalnym stężeniem
128 Leczenie według Planu Plus-Minus

metabolitów OP w moczu występowało prawie dwukrotnie większe ryzyko

zdiagnozowania ADHD5. W artykule opublikowanym w czasopiśmie „Pedia-
trics” podano, że „odkrycie to potwierdza słuszność hipotezy o wpływie
ekspozycji na fosforany organiczne, na poziomie powszechnym u dzieci za-
mieszkujących Stany Zjednoczone, na rozprzestrzenianie się ADHD”.
Wykrywalne pestycydy, diagnozowalne ADHD. W badaniu innej kate-
gorii pestycydów (związków chlorowcoorganicznych) badacze z Uniwersy-
tetu Florydy (University of Florida) przestudiowali przypadki 2546 dzieci
w wieku od 6 do 15 lat, dzieląc je na grupy według poziomu metabolitów
wykrywanych w moczu: grupa, u której nie wykryto metabolitów, grupa o ni-
skim oraz grupa o wysokim poziomie metabolitów6. W porównaniu z grupą,
u której stężenie metabolitów w moczu pozostawało na niewykrywalnym
poziomie, grupa z niskim poziomem metabolitów była o 54% bardziej nara-
żona na wystąpienie objawów ADHD, a grupa z wysokim poziomem metabo-
litów – o 77%. „Ekspozycja na związki chlorowcoorganiczne może wzmagać
ryzyko wystąpienia upośledzeń behawioralnych u dzieci”, podsumowano
w artykule opublikowanym w czasopiśmie „Occupational and Environmen-
tal Medicine”.
Co można zrobić, by ustrzec siebie i swoje dzieci przed pestycydami?
Najlepiej posłużyć się wytycznymi zawartymi w książce pt. Health-Defense:
How to Stay Vitally Healthy In a Toxic World (W obronie zdrowia: jak pozostać
zdrowym w toksycznym świecie) autorstwa mojego współpracownika Billa
Gottlieba.
Kupowanie certyfikowanej żywności organicznej stanowi jedyną gwa-
rancję, że kupowana przez Was żywność została wyprodukowana bez
użycia pestycydów. Jeżeli żywność organiczna jest zbyt kosztowna, wybie-
rajcie organiczne wersje owoców i warzyw najbardziej narażonych na ska-
żenie pestycydami. Według Grupy Roboczej ds. Środowiska (Environmen-
tal Working Group) są to: truskawki, jabłka, nektarynki, brzoskwinie, seler
naciowy, winogrona, wiśnie, szpinak, pomidory, słodka papryka, pomidorki
koktajlowe i ogórki7.
Wystrzegajcie się wymienionej poniżej żywności paczkowanej. Wedle
badania diety mieszkańców Stanów Zjednoczonych prowadzonego przez
amerykańską Agencję Żywności i Leków (FDA Total Diet Study) najwięcej
pozostałości pestycydów wykryto w nieorganicznych wersjach następują-
cych produktów: w chlebie, przetworach z pomidorów takich jak sosy pomi-
dorowe, keczup i salsa, krakersach, precelkach i chipsach ziemniaczanych,
puszkowanym chili oraz mrożonych daniach obiadowych8.
Nie stosujcie w gospodarstwie domowym ani ogrodzie pestycy-
dów w celu pozbycia się owadów i chwastów. Stosujcie naturalne środki
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 129

ochrony. Przykładowo: aby unikać inwazji mrówek, należy utrzymywać czy-

stość, natychmiast sprzątać rozlaną bądź rozsypaną żywność, przechowy-
wać pożywienie w szczelnych pojemnikach, a także posypywać potencjalne
trasy przemarszu mrówek mielonym cynamonem.

Naukowe potwierdzenie… wpływu alergii pokarmowych

na występowanie objawów ADHD

Zaprezentuję teraz kilka wybranych badań naukowych, aby bardziej

przekonać Was do ważnej roli, jaką w wielu przypadkach odgrywają
alergie pokarmowe w występowaniu objawów ADHD.
Pacjenci czują się lepiej, gdy alergeny pokarmowe zosta-
ją wyeliminowane – i zaczynają czuć się gorzej, gdy alergeny
ponownie pojawiają się w ich jadłospisie. Europejscy naukowcy
przebadali 100 dzieci w wieku od 4 do 8 lat, zapewniając połowie
grupy jadłospis, z którego wyeliminowano alergeny pokarmowe –
a następnie po 5 tygodniach przywracając alergeny generujące im-
munoglobulinę G. Dzięki diecie eliminacyjnej u 64% dzieci nastąpiła
wyraźna poprawa stanu zdrowia, a u 63% zaobserwowano nasilenie
się objawów ADHD po przywróceniu alergenów do jadłospisu9.
„Uzyskanie u pacjentów normalnych zachowań” przez wyeli-
minowanie alergenów pokarmowych z diety. Zgodnie z wynika-
mi badania opublikowanymi w prestiżowym czasopiśmie „Lancet”,
leczenie alergii pokarmowej poprawiło zachowanie u 62 z 76 dzieci
z ADHD, a u 21 uzyskano „normalne zachowanie”10. U badanych
dzieci nastąpiło także zmniejszenie częstotliwości występowania bó-
lów głowy i brzucha. Gdy jednak przywrócono w diecie małych pa-
cjentów problematyczne produkty – głównie mleko, pszenicę, jajka
i orzechy – „objawy powróciły lub znacznie się nasiliły”.
Poprawa jakości snu. Dieta antyalergiczna radykalnie złagodziła
problemy ze snem występujące u dzieci z ADHD w wieku od 3 do
8 lat, a także zmniejszyła liczbę zgłaszanych przez nie dolegliwości,
takich jak ból głowy czy brzucha – podają lekarze prowadzący ba-
dania w Centrum Badań nad ADHD (ADHD Research Centre) w Ho-
landii11.
Poprawa zachowania pacjentów. W studium przypadku, któ-
rego wyniki opublikowano na łamach czasopisma „Alternative
130 Leczenie według Planu Plus-Minus

Therapies”, dziecku ze zdiagnozowanym ADHD i alergiami pokar-

mowymi przepisano dietę eliminacyjną12. Wdrożeniu diety, piszą
autorzy artykułu, „towarzyszyła radykalna poprawa zachowania
pacjenta, potwierdzona przez jego matkę, nauczyciela i lekarza. Do
podstawowych zaobserwowanych rezultatów należy zaliczyć pozy-
tywną opinię nauczyciela, zdolność do punktualnego wykonywania
prac domowych, zauważalną poprawę jakości pisma odręcznego
oraz zdolność do skupiania się na określonym zadaniu”.

Do nastolatków i osób dorosłych ze zdiagnozowanym ADHD:

uważajcie na celiakię!

U osób chorych na celiakię gluten prowokuje układ odpornościowy do

atakowania wyściółki jelita cienkiego. Atak ten powoduje dużo uszkodzeń
pobocznych, choroba znana jest więc pod mianem „przebierańca”, ponie-
waż szeroki wachlarz jej potencjalnych objawów często stanowi lustrzane
odbicie symptomów charakterystycznych dla zupełnie innych dolegliwości
zdrowotnych.
I nie tylko – ponieważ objawy celiakii bywają tak różnorodne, „przebie-
raniec” na ogół pozostaje niemal zupełnie obnażony. A jednak zaledwie
u 5% z około 3 milionów Amerykanów chorych na celiakię zdiagnozowano
tę właśnie chorobę.
Oto dlaczego może być to istotne w przypadku Waszym i Waszego
dziecka.
Pośród niezdiagnozowanych 95% może znajdować się właśnie Wasze
dziecko, jeśli ADHD wykryto u niego dopiero w okresie nauki w szkole śred-
niej bądź podczas studiów. To scenariusz, z którym zdarza mi się stykać
w mojej pracy.
Dziecko, które dobrze radziło sobie w szkole średniej, idzie na studia
(lub dziecko, które świetnie radziło sobie w gimnazjum, rozpoczyna naukę
w szkole średniej). Nagle odkrywa, że ma problemy z koncentracją i otrzy-
muje od lekarza receptę na Ritalin, Adderall lub inny lek stosowany w przy-
padku ADHD. Występują u niego także inne objawy, takie jak nieustanne
zmęczenie i depresja.
Tymczasem tak naprawdę wieloletnia celiakia zaczęła zbierać swoje
żniwo. Choroba ta blokuje wchłanianie składników odżywczych, prowadząc
ostatecznie do niedoboru witaminy B12, cynku i żelaza, składników, któ-
rych potrzebujemy, aby móc się koncentrować i jasno myśleć. Wymagania
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 131

stawiane umysłowi, stres i zazwyczaj dość niewyszukany jadłospis ucznia

szkoły średniej bądź studenta nasilają objawy choroby wraz z objawami
ADHD.
Scenariusz ten jest możliwy nawet w przypadku, gdy dziecko nie zgłasza
żadnych objawów związanych z trawieniem. Chociaż celiakia jest chorobą
jelit, wiele osób nią dotkniętych nie uskarża się na żadne dolegliwości ga-
stryczne.
W badaniu naukowym skoncentrowanym wokół celiakii i ADHD przeba-
dano sześćdziesiąt siedem osób ze zdiagnozowanym ADHD na okoliczność
występowania u nich celiakii – i u dziesięciu potwierdzono jej obecność13. „Po
wdrożeniu diety bezglutenowej”, pisze niemiecki psychiatra prowadzący ba-
danie, „pacjenci lub ich rodzice zaobserwowali znaczną poprawę zachowa-
nia i funkcjonowania w porównaniu z okresem sprzed rozpoznania celiakii
i zastosowania odpowiedniego trybu leczenia”.
Puenta. Jeśli u Waszego dziecka zdiagnozowano ADHD, gdy rozpoczęło
naukę w szkole średniej lub podjęło studia, warto zbadać u niego możliwość
występowania celiakii.
Jeśli wyniki potwierdzą u niego celiakię, należy zachęcić dziecko do
przejścia na dietę bezglutenową – to w zasadzie jedyna metoda leczenia
tego schorzenia.
Istnieją dwa typy testów: badanie krwi EmA (badanie stężenia immu-
noglobuliny A – przeciwciała przeciwko endomysium, inaczej retikulinie,
mięśni gładkich) oraz TTG (badanie stężenia immunoglobuliny A – przeciw-
ciała przeciwko transglutaminazie tkankowej), o skuteczności wykrywania
celiakii na poziomie 90–95%, albo biopsja jelita cienkiego, która stanowi
ostateczny test potwierdzający diagnozę. Celiakia może jednak obejmować
wybrane obszary jelita cienkiego, tak więc pobranie pojedynczego wycinka
nie zapewnia stuprocentowej skuteczności w wykryciu choroby. Należy się
upewnić, że do badania pobrano od 4 do 6 wycinków.
Dziecko nie powinno też przejść na dietę bezglutenową przed wykona-
niem wspomnianych powyżej badań krwi i/lub biopsji. Aby badania te wy-
kryły występowanie celiakii, organizm musi wykazywać reakcję na obecność
glutenu w trakcie ich wykonywania.

A co z dietą Feingolda?

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych metod leczenia ADHD jest die-

ta Feingolda. W diecie tej należy wyeliminować wszelkie syntetycz-
ne dodatki do żywności, takie jak dodatki smakowe, konserwanty,
132 Leczenie według Planu Plus-Minus

a przede wszystkim sztuczne barwniki, ze szczególnym naciskiem

na barwnik czerwony.
Dieta została po raz pierwszy zaprezentowana w 1973 roku przez
emerytowanego pediatrę i alergologa Bena Feingolda na posiedze-
niu Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycznego (American Medi-
cal Association). Kilka lat później Ben Feingold opublikował bestsel-
lerowy poradnik pt. Why Your Child Is Hyperactive (Dlaczego Wasze
dziecko jest hiperaktywne). Po upływie ponad czterdziestu lat klini-
cyści i badacze nadal spierają się o to, czy ta dieta jest skuteczna!
W 2011 roku amerykańska rządowa Agencja Żywności i Leków
(FDA) przeprowadziła dokładną analizę wszystkich naukowych do-
wodów i zadeklarowała, że sztuczne barwniki spożywcze nie stano-
wią zagrożenia dla dzieci.
Tymczasem w 2009 roku po drugiej stronie Atlantyku brytyjska
Agencja Standardów Żywnościowych (FSA) przyjęła zupełnie odmien-
ne stanowisko, zalecając rodzicom, by wzięli pod uwagę usunięcie
sztucznych barwników spożywczych z jadłospisu swojego potomstwa.
W 2010 roku Unia Europejska poszła o krok dalej, ogłaszając, że
sztuczne barwniki spożywcze „mogą wywierać szkodliwy wpływ na
aktywność i koncentrację uwagi u dzieci” oraz nakładając na produ-
centów obowiązek znakowania produktów żywnościowych etykieta-
mi wskazującymi na obecność sześciu sztucznych barwników: czer-
wieni FD&C #40, żółcieni FD&C #5, żółcieni FD&C #6 oraz trzech
barwników stosowanych w krajach europejskich, ale nie w Stanach
Zjednoczonych.
Obie agencje europejskie zareagowały w ten sposób na rygory-
styczne badanie grupy 267 dzieci, przeprowadzone przez naukow-
ców z Departamentu Zdrowia Dziecięcego (Department of Child
Health) Uniwersytetu w Southampton (Wielka Brytania), którego
wyniki opublikowano w prestiżowym czasopiśmie medycznym „Lan-
cet” w 2007 roku14. Badanie wykazało u trzy-, ośmio- i dziewięciolat-
ków spożywających sztuczne barwniki spożywcze i/lub konserwanty
wyraźny wzrost hiperaktywności.
Niedawno dokonano także metaanalizy wyników 24 badań nad
syntetycznymi barwnikami spożywczymi i ich wpływem na wystę-
powanie objawów ADHD – wyniki tej metaanalizy opublikowano na
łamach czasopisma „Journal of the American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry”15. Odkryto między innymi, że „u około 8%
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 133

dzieci ze zdiagnozowanym ADHD występowały objawy, które mogą

mieć związek ze spożywaniem syntetycznych barwników spożyw-
czych”. Odkrycie to potwierdza moje obserwacje poczynione w trak-
cie prowadzenia praktyki klinicznej.
Dzięki kolejnemu badaniu, którego wyniki opublikowano w cza-
sopiśmie „American Journal of Psychiatry”, najprawdopodobniej
zidentyfikowano przyczyny występowania ADHD u takich dzieci –
dodatki do żywności uruchamiają proces wyzwalania histaminy
z komórek układu odpornościowego, a dzieci najbardziej podatne na
wystąpienie objawów ADHD charakteryzuje genetyczna niezdolność
do metabolizowania tego związku16.
Puenta. Prawdopodobnie u co 12 dziecka poniżej 12 roku życia
ze zdiagnozowanym ADHD występuje genetyczna mutacja przyczy-
niająca się do wystąpienia objawów tego zaburzenia – w takich przy-
padkach w terapii ADHD może okazać się przydatne zredukowanie
bądź wyeliminowanie z diety dziecka sztucznych barwników spo-
żywczych. Leczyłem między innymi spokojnego, chętnego do współ-
pracy sześciolatka, który zaczynał kipieć agresją i hiperaktywnością
w kilka minut po wypiciu szklanki hawajskiego ponczu* i zawartej
w nim dawki czerwonego barwnika spożywczego. W przypadku tego
pacjenta wyeliminowanie z jadłospisu barwników spożywczych oraz
innych dodatków do żywności okazało się niezbędne i równie ważne
jak inne elementy terapii zgodnej z Planem Plus-Minus.
Czy jest to również przypadek Waszego dziecka? Nie istnieje
obecnie żadne badanie, które mogłoby to potwierdzić. Rodzicom
zainteresowanym dietą Feingolda radzę, co następuje: bez popada-
nia w skrajności i ortodoksję postarajcie się wyeliminować z diety
Waszego dziecka pokarmy zawierające sztuczne barwniki, dodatki
smakowe, słodziki, konserwanty i inne składniki syntetyczne, a tak-
że żywność zawierającą salicylany. Amerykańskie Stowarzyszenie
Feingolda (Feingold Association of the United States) udostępnia
listę popularnych produktów spożywczych zawierających te składni-
ki, a także listę wolnych od nich zamienników. Zwróćcie uwagę, czy
po zastosowaniu diety eliminacyjnej nastąpiła u Waszego dziecka
poprawa. Jeśli tak, kontynuujcie stosowanie diety.

* Popularny w Stanach Zjednoczonych napój o smaku owocowym – przyp.

tłum.
134 Leczenie według Planu Plus-Minus

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Minus: nadwrażliwość pokarmowa i alergie pokarmowe
Plus: enzymy trawienne

Oto praktyczne podsumowanie omówionych w tym rozdziale działań:

Minus: nadwrażliwość pokarmowa (na przykładzie nabiału)

Krok 1. Zadajcie sobie pytanie, czy Wasze dziecko sprawia wrażenie
uzależnionego od nabiału? Czy okazuje nieustanną chęć spożywania
i domaga się sera bądź innych produktów mlecznych? Jeśli nie ma
okazji zjeść nabiału, czy zdarza mu się okazywać poirytowanie, a po
spożyciu produktów mlecznych zaczyna się czuć i zachowywać znacz-
nie lepiej?

Krok 2. Jeśli udzieliliście twierdzącej odpowiedzi na powyższe py-

tania, zastanówcie się nad usunięciem nabiału z jadłospisu Waszego
dziecka.

Krok 3. Jeżeli nie jesteście pewni, czy dziecko wykazuje nadwrażli-

wość na nabiał czy na pszenicę, poproście lekarza o wykonanie ba-
dania na obecność peptydów glutenu/kazeiny w moczu. Jeśli wyniki
testu będą pozytywne…

Krok 4. …wyeliminujcie kazeinę z jadłospisu dziecka.

Krok 5. Rozpocznijcie podawanie dziecku suplementu diety zawiera-

jącego DPP-IV, enzym rozkładający kazeinę (i gluten). Zalecam sto-
sowanie Gluten/Dairy Digest, 2 kapsułki w trakcie każdego posiłku
i przekąski*.

Krok 6. Po upływie trzech do sześciu miesięcy ograniczcie suplemen-

tację do 2 kapsułek dziennie. Jeżeli objawy ponownie się nasilą, po-
wróćcie do poprzedniego dawkowania.

* Suplement nie jest dostępny w Polsce, ale są w sprzedaży analogiczne pro-

dukty (przyp. red.).
 Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka 135

Minus: alergia pokarmowa (IgG, z opóźnieniem)

Krok 1. Jeżeli podejrzewacie u Waszego dziecka występowanie aler-
gii pokarmowej z udziałem immunoglobuliny G (IgG), zbadajcie jego
puls jedną, dwie godziny po spożyciu przez nie posiłku. Puls spo-
czynkowy przyspieszony o 20–30 uderzeń na minutę w stosunku do
prawidłowego może wskazywać na występowanie u dziecka alergii
pokarmowej – rozważcie wtedy wyeliminowanie danego produktu
z jadłospisu dziecka.

Krok 2. Możecie również przeprowadzić u dziecka test występowania

alergii pokarmowej z udziałem immunoglobuliny G.

Krok 3. Jeśli wyniki badania wynoszą 3,5 lub więcej dla określonych
pokarmów, wyeliminujcie je z diety dziecka.

Celiakia
Krok 1. Jeśli u Waszego dorastającego dziecka zdiagnozowano ADHD,
rozważcie także wykonanie badania pod kątem występowania celia-
kii, która może być rzeczywistą przyczyną objawów przypisywanych
ADHD.

Krok 2. W przypadku wykrycia celiakii zachęćcie dziecko do przejścia

na dietę bezglutenową.
 7

Wzmacnianie komórek mózgowych,

osłabianie ADHD
Plus: kwasy omega-3

Nie bez przyczyny Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne

(American Psychiatric Association) zaleca, aby każdy mieszkaniec
Stanów Zjednoczonych – mężczyzna, kobieta bądź dziecko – spoży-
wał przynajmniej 2 razy w tygodniu ryby, zwłaszcza o tłustym mię-
sie, takie jak łosoś i tuńczyk. Z tego samego powodu Towarzystwo to
zaleca również, aby osoby z „zaburzeniami panowania nad impulsa-
mi”, na przykład z ADHD, suplementowały codziennie przynajmniej
1 g tranu. Powodem jest to, że brakuje nam w głowie… oleju. I to
dosłownie.
Nasz mózg w 60% składa się z tłuszczu, co oznacza, że potrzebuje
odpowiedniej dawki tłuszczu w codziennym jadłospisie do zachowa-
nia zdrowia i sprawnego funkcjonowania. Działanie mózgu jest uza-
leżnione przede wszystkim od NNKT – niezbędnych nienasyconych
kwasów tłuszczowych (essential fatty acids, EFA), stanowiących bu-
dulec, z którego powstaje tłuszcz. Tłuste ryby oraz tran dostarczają
dwóch NNKT najistotniejszych dla ludzkiego mózgu: EPA, czyli kwa-
su eikozapentaenowego, oraz DHA, czyli kwasu dokozaheksaenowe-
go. Oba wymienione kwasy tłuszczowe to tak zwane kwasy omega-3,
co stanowi chemiczną etykietkę wskazującą na rozmieszczenie ato-
mów węgla w cząsteczce tłuszczu. Omega w języku greckim oznacza
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 137

również „wspaniały” – gdy w organizmie występuje właściwa ilość

kwasów omega-3, odgrywają one rolę ochronną wobec mózgu. Gdy
jednak poziom kwasów omega-3 spada…

„„zewnętrzna okrywa (błona) komórek mózgowych (neuronów)

ulega degeneracji;
„„neurony produkują mniej serotoniny – neuroprzekaźnika po-
magającego nam kontrolować naszą aktywność umysłową,
nastrój i zachowanie;
„„receptory komórkowe neuroprzekaźnika o nazwie dopamina
ulegają deformacji, obniżając jej poziom – a niski poziom do-
paminy jest jedną z przyczyn występowania objawów ADHD;
„„dendryty, wypustki przekazujące komunikaty pomiędzy neu-
ronami, wykształcają mniej odgałęzień;
„„powstaje także mniej synaps, czyli pomostów łączących neu-
rony.

Mówiąc krótko, kwasy omega-3 wpływają na niemal każdy aspekt

neuroprzekaźnictwa – przekazywania informacji pomiędzy komór-
kami mózgowymi, dzięki któremu możemy myśleć, czuć i działać.
Ponadto kwasy omega-3 chronią mózg, redukując przewlekłe stany
zapalne, rodzaj tlącego się komórkowego ognia zdolnego do uszko-
dzenia komórek mózgowych.
Puenta. Niedobór kwasów omega-3 to zła wiadomość dla mózgu
Waszego dziecka. A taki niedobór jest zjawiskiem powszechnym.
Stosunek kwasów omega-6 do omega-3 w diecie naszych przod-
ków z kultur łowiecko-zbierackich wynosił 2 do 1. W naszej współ-
czesnej diecie panuje katastrofalny stosunek 15 do 1. (W diecie
współczesnej kwasy omega-6 pochodzą głównie z masowo produ-
kowanego mięsa, tłuszczów roślinnych oraz tłuszczów trans stoso-
wanych w wypiekach i do smażenia frytek). Ten podwójny cios wy-
mierzony w nasz organizm – barykada kwasów omega-6 i niedobór
kwasów omega-3 – stanowi mocno niedoceniany czynnik wywołu-
jący objawy ADHD.
Mocno niedoceniany przez lekarzy – ale nie przez naukowców.
Nad związkiem ADHD z kwasami omega-3 prowadzi się obecnie
więcej badań niż nad jakimkolwiek innym składnikiem odżywczym.
Przyjrzyjmy się najciekawszym z nich.
138 Leczenie według Planu Plus-Minus

Naukowe potwierdzenie… odżywczego wpływu kwasów

omega-3 na mózg

Od zapobiegania do leczenia – kwasy omega-3 odgrywają ważną

rolę w leczeniu ADHD.
Spożywanie mniejszej ilości omega-3 zwiększa ryzyko wystą-
pienia ADHD. W badaniu, którym objęto prawie 200 uczniów szkół
podstawowych wykryto, że dzieciom spożywającym pokarmy ubo-
gie w kwasy omega-3 zagrażało o 31% większe ryzyko wystąpienia
objawów ADHD1.
U dzieci ze zdiagnozowanym ADHD występuje niższe stężenie
kwasów omega-3 we krwi. Stężenie kwasów omega-3 we krwi dzie-
ci z ADHD jest średnio o 38% niższe od stężenia tych samych kwasów
we krwi dzieci wolnych od tego zaburzenia – tak wykazały wyniki
9 badań przeprowadzonych przez naukowców z Oregońskiego Uni-
wersytetu Nauk Medycznych i Ścisłych (Oregon Health & Science
University)2. W badaniu przeprowadzonym w grupie 493 uczniów
szkół podstawowych u dzieci z niższym stężeniem DHA we krwi za-
obserwowano wyższy poziom wrogości i agresji, częstszą huśtawkę
nastrojów oraz kłopoty z nauką3. Z kolei badanie przeprowadzone
przez angielskich naukowców wykazało, że u dzieci ze zdiagnozo-
wanym ADHD i niskim stężeniem kwasów omega-3 we krwi wystę-
puje upośledzone „przetwarzanie emocji” (czyli zdolność rozumie-
nia emocji i reagowania na nie) oraz upośledzona „regulacja emocji”
(czyli zdolność do kontrolowania emocji w różnych sytuacjach)4.
Niski poziom kwasów omega-3 u dzieci z ADHD może mieć
podłoże genetyczne. Pamiętajmy, że ADHD nie jest problemem
behawioralnym – jest zaburzeniem medycznym, w którym z reguły
występuje komponent genetyczny powodujący niedobór dopaminy,
norepinefryny i serotoniny. Naukowcy z Centrum Psychiatrii Społecz-
nej, Genetycznej i Rozwojowej przy Radzie ds. Badań Medycznych
w Londynie (MRC Social Genetic Developmental Psychiatry Cen-
tre) postanowili sprawdzić, czy genetyczny profil ADHD uwzględ-
nia NNKT. Przebadano 180 dzieci ze zdiagnozowanym ADHD oraz
180 dzieci wolnych od tego zaburzenia, odkrywając, że u dzieci
z ADHD występowało o 60–70% większe prawdopodobieństwo po-
jawienia się wariacji w genie niezbędnym do metabolizowania kwa-
sów tłuszczowych (desaturazie 2 kwasów tłuszczowych, FADS2)5.
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 139

Bezładne fale mózgowe w przypadku niskiego poziomu kwa-

sów omega-3. U dzieci ze zdiagnozowanym ADHD i niskim pozio-
mem DHA we krwi występuje bezładna aktywność mózgowa ko-
jarzona z występowaniem ADHD – tak wykazują wyniki badania
opublikowane w czasopiśmie „Neuropharmacology”6.
Podawanie suplementu diety zawierającego kwasy omega-3
łagodzi hiperaktywność pacjenta. Dzięki analizie danych z 16
badań poświęconych powiązaniom pomiędzy ADHD i kwasami
omega-3 badacze z Oregońskiego Uniwersytetu Nauk Medycznych
i Ścisłych odkryli, że konsekwentna suplementacja kwasów omega-3
łagodzi hiperaktywność pacjentów, co potwierdzają opinie rodzi-
ców i nauczycieli7. Podsumowano to na łamach czasopisma „Clini-
cal Psychology Review”: „Zgromadzono wystarczające dowody na
słuszność stosowania kwasów omega-3 jako terapii uzupełniającej
ogólnie przyjęte terapie farmakologiczne i behawioralne w leczeniu
ADHD”. Inna analiza 10 różnych badań poświęconych ADHD i kwa-
som omega-3 wykazała, że podawanie suplementu zawierającego
omega-3 redukuje także huśtawkę nastrojów („emocjonalną labil-
ność”) oraz skłonność do agresji („zachowania opozycyjne” i „prob-
lemy z zachowaniem”)8.
Mniej nieuwagi, mniej hiperaktywności, mniej nieposłuszeń-
stwa, mniej wrogości – poprawa umiejętności literowania wyra-
zów. Między innymi takie korzyści odniosły dzieci ze zdiagnozowa-
nym ADHD z zażywania suplementu zawierającego omega-3 przez
okres czterech miesięcy – wykazały badania prowadzone przez au-
stralijskich naukowców9.
Lepsza pamięć, skuteczniejsze zdobywanie wiedzy. W trakcie
badania grupy 95 dzieci ze zdiagnozowanym ADHD niemieccy na-
ukowcy wykryli, że suplementacja kwasów omega-3 poprawia „pa-
mięć roboczą” – krótkotrwałą pamięć operacyjną, niezwykle istotną
w procesie przyswajania wiedzy10.
Poprawa umiejętności czytania. Australijscy naukowcy przeba-
dali 90 dzieci (w wieku od 7 do 12 lat), u których zdiagnozowano
ADHD, podając połowie grupy suplement zawierający EPA i DHA,
a drugiej połowie – placebo11. Po upływie czterech miesięcy u dzieci
zażywających omega-3 odnotowano poprawę umiejętności czytania
i literowania, redukcję nieuważności, złagodzenie zachowań opo-
zycyjnych, mniejszą hiperaktywność i niecierpliwość. Podniesienie
140 Leczenie według Planu Plus-Minus

stężenia kwasów omega-3 we krwi – zwłaszcza DHA – może „popra-

wić zdolność czytania i pisania, a także sposób zachowania u dzieci
z ADHD” – tak podsumowano wyniki badania na łamach czasopisma
„Nutrition”.
„Usypianie” problemów ze snem za pomocą kwasów ome-
ga-3. Izraelscy naukowcy zbadali grupę 78 dzieci z ADHD (w wieku
od 9 do 12 lat), u których występowały problemy ze snem, poda-
jąc im albo suplement diety zawierający kwasy omega-3 i omega-6,
albo placebo12. (Suplement zawierał GLA, czyli kwas gamma-linole-
nowy, nienasycony kwas tłuszczowy omega-6 występujący w oleju
z pierwiosnka, ogórecznika i pestek porzeczki. W dalszej części tego
rozdziału dowiecie się, dlaczego czasami istotna jest suplementacja
diety za pomocą mieszanki EPA, DHA oraz GLA). Po upływie dzie-
sięciu tygodni u dzieci otrzymujących suplement wystąpiła nie tylko
poprawa jakości snu, lecz także redukcja zmęczenia odczuwanego
w trakcie dnia, lepsza koncentracja, poprawa nastroju i zdolności do
współpracy z innymi ludźmi.
Ritalin wykazuje większą skuteczność w połączeniu z kwasa-
mi omega-3. Zastosowanie leku stymulującego w połączeniu z su-
plementem diety zawierającym kwasy omega-3 i omega-6 poprawia
skuteczność leku w zmniejszeniu hiperaktywności i impulsywności
u pacjenta, a także redukuje negatywne skutki uboczne podawania
leku – odnotowali naukowcy w artykule opublikowanym w czasopi-
śmie „Journal of Attention Disorders”13.
Gdy nie pomagają stymulanty, sprawdza się podawanie kwa-
sów omega-3. Naukowcy poddali badaniu 98 dzieci z ADHD, któ-
rym nie pomogły leki stymulujące ani terapia behawioralna, podając
połowie grupy kwasy omega-3, a połowie – placebo14. Po upływie
sześciu miesięcy odnotowano, że dzieci zażywające kwasy omega-3
stały się spokojniejsze, mniej agresywne i impulsywne, a także za-
częły przejawiać więcej chęci do współpracy z rodzicami i nauczy-
cielami oraz lepiej radzić sobie w szkole.
Uwaga, to ważne: kwasy omega-3 potrzebują czasu, aby za-
działać! Podczas kolejnego eksperymentu naukowcy poddali bada-
niu 98 dzieci z ADHD bezskutecznie leczonych stymulantem (me-
tylofenidatem, sprzedawanym pod wieloma nazwami, takimi jak:
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 141

Ritalin, Concerta, Metadate, Methylin, Qullivant i Aptensio*). Poło-

wie grupy podawano następnie suplement diety zawierający kwasy
omega-3 i omega-6, a połowie – placebo, mierząc zmiany w zacho-
waniu pacjentów po upływie trzech i sześciu miesięcy15. Po trzech
miesiącach naukowcy nie odnotowali żadnej różnicy między za-
chowaniem pacjentów w obu grupach. Jednak po upływie pół roku
u dzieci zażywających suplement z kwasami omega zaobserwowano
zmniejszenie nieuwagi i impulsywności, a także poprawę zdolności
współpracy z rodzicami i nauczycielami. Jeśli więc decydujecie się
na codzienne podawanie dziecku suplementu z kwasami omega-3,
zarezerwujcie sporo czasu na oczekiwanie na rezultaty. Przytaczając
słowa jednego z naukowców, dzięki suplementowi z omega-3 stan
Waszego dziecka będzie ulegać „powolnej, ale stałej poprawie”16.
Podawanie kwasów omega-3 jest korzystne dla wszystkich
dzieci. Holenderscy naukowcy analizowali wpływ suplementu
z omega-3 na stan zdrowia dzieci ze zdiagnozowanym ADHD oraz
dzieci wolnych od tego zaburzenia, odnotowując poprawę koncen-
tracji u pacjentów w obu grupach17.
Poprawie ulega również zachowanie rodziców. Naukowcy
z Uniwersytetu Pensylwanii (University of Pennsylvania) i Krajo-
wych Instytutów Zdrowia (National Institutes of Health) przestu-
diowali „antyspołeczne zachowania” u 200 dzieci oraz ich rodzi-
ców18. Następnie podawali co drugiemu dziecku dzienną dawkę
1 g kwasów omega-3 przez sześć miesięcy, a przez kolejne pół roku
po zaprzestaniu suplementacji monitorowali zachowanie pacjen-
tów. Po 6-miesięcznej suplementacji poziom agresywności u dzieci
uległ obniżeniu o 68%, a niski poziom utrzymywał się przez następ-
ne pół roku. Mniejszą skłonność do agresji przejawiali również ro-
dzice – zarówno po upływie sześciu miesięcy, jak i po roku. Poprawa
zachowania dzieci pozytywnie wpływała na zachowania rodziców,
a to z kolei powodowało jeszcze korzystniejsze zmiany w zachowa-
niu dzieci! „Pomiędzy opiekunami i dziećmi występuje relacja obu-
stronna, należy więc spodziewać się, że poprawa zachowania dzieci
wywoła poprawę zachowania rodziców, co z kolei korzystnie wpły-
nie na zachowanie dzieci”, zaobserwowali naukowcy w artykule

* Nie wszystkie z wymienionych produktów są dostępne w Polsce – przyp. tłum.

142 Leczenie według Planu Plus-Minus

opublikowanym w czasopiśmie „Journal of Child Psychology and

Psychiatry”.
Spożywanie kwasów omega-3 wskazane w czasie ciąży.
Naukowcy z Fundacji Billa i Melindy Gates przeanalizowali dane
z 15 badań obejmujących łącznie ponad 2500 dzieci i ich matek19.
Odkryto, że kobiety ciężarne, które uzupełniały swoją dietę o kwa-
sy omega-3 przez przynajmniej siedem miesięcy, urodziły dzieci
na wyższym stopniu „neurorozwoju” (z lepiej rozwiniętą inteli-
gencją i koordynacją) niż przyszłe matki niezażywające takiego
suplementu. „Suplementowanie diety matki kwasami omega-3 za-
równo w okresie ciąży, jak i wychowywania niemowlęcia wpływa
korzystnie na rozwój neurologiczny dziecka”, brzmiało podsumo-
wanie zawarte w artykule opublikowanym w czasopiśmie „FASEB
Journal”.
Płód jest odżywiany nie tylko dzięki suplementom diety zawie-
rającym tran, ale także dzięki spożywaniu przez matkę tłustych ryb.
Podczas pięcioletniego badania ponad 3 tysięcy matek i dzieci za-
obserwowano u dzieci kobiet spożywających w czasie ciąży tłuste
ryby nieco lepsze „funkcjonowanie poznawcze” – tak podają auto-
rzy badania na łamach „American Journal of Epidemiology20. (Jeżeli
martwicie się zawartością rtęci w mięsie tuńczyka, dobrym wyborem
będzie puszkowane jasne mięso tuńczyka).
Krajowe Instytuty Zdrowia: należy „kontynuować badania”
nad kwasami omega-3. Naukowcy z Sekcji Neuronauk Żywienio-
wych (Section of Nutritional Neurosciences) Krajowych Instytutów
Zdrowia (National Institutes of Health) przeanalizowali wyniki rocz-
nych badań nad kwasami omega-3 i ADHD, wyciągając następujący
wniosek: roczne koszty walki z ADHD wynoszą dziesiątki miliardów
dolarów, a dzieci z ADHD często nie reagują na zastosowane lecze-
nie farmakologiczne bądź przerywają je z powodu wystąpienia nie-
korzystnych skutków ubocznych – zatem kwasy omega-3 stanowią
ważny obszar, w którym należy kontynuować badania dotyczące
metod leczenia ADHD21.
Oczywiście, cieszę się, że rządowi naukowcy uważają kwasy
omega-3 za istotny temat przyszłych badań – nie czekajcie jednak
z podawaniem dziecku suplementu z omega-3, aż parlament wyda
stosowną ustawę! Oto sposób na zapewnienie już dziś mózgowi Wa-
szego dziecka odpowiedniego odżywienia kwasami omega-3.
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 143

Turbodoładowanie kwasami omega-3 za pomocą fosfatydyloseryny

Czasami rodzice pytają mnie, co mogą jeszcze zrobić dla swoich dzieci oprócz
podawania przepisanych przeze mnie suplementów. Dość często proponuję
im zastosowanie fosfatydyloseryny.
Ten składnik odżywczy jest rodzajem fosfolipidu, tłuszczu biorącego
udział w budowie zewnętrznej błony komórkowej, także komórek mózgo-
wych. Neurony ze zdrową błoną lepiej się ze sobą komunikują, co oznacza
bardziej zrównoważone emocje, lepszą koncentrację, przejrzystsze myśle-
nie i lepsze zachowanie.
Z badań wynika, że fosfatydyloseryna nie tylko pomaga kwasom ome-
ga-3 zwalczać objawy ADHD22, 23, lecz także działa samodzielnie. U dzieci
następuje poprawa koncentracji, zmniejszenie impulsywności i niecierpli-
wości oraz polepszenie pamięci krótkotrwałej24. Izraelscy naukowcy spraw-
dzili również, czy podawanie kwasów omega-3 i fosfatydyloseryny jest bez-
pieczne dla zdrowia, suplementując nimi dietę 150 dzieci przez trzydzieści
tygodni25 (większość badań poświęconych temu zagadnieniu obejmuje
okres od ośmiu do dwunastu tygodni). Uznano, że podawany suplement jest
„bezpieczny dla zdrowia i dobrze tolerowany przez organizm”. Osobiście za-
lecam dawkę dzienną 200–300 mg fosfatydyloseryny, podzieloną na porcje
po 100 mg, przyjmowane w trakcie dwóch lub trzech posiłków (na przykład
100 mg w trakcie śniadania i 100 mg podczas kolacji). Fosfatydyloserynę
można kupić w sklepach z suplementami odżywczymi bądź przez internet.

Jak suplementować kwasami omega-3 dietę dziecka

ze zdiagnozowanym ADHD?

Czy Wasze dziecko powinno zażywać suplement diety zawierający

kwasy omega-3? Niestety, nie jest łatwo udzielić odpowiedzi na to
pytanie i zaraz wyjaśnię, dlaczego.
Suplementy zawierające tran są obecnie najpopularniejszym ro-
dzajem suplementów diety – badania ConsumerLab.com wskazują,
że z każdych trzech osób dwie spożywają taki suplement. Ten kredyt
zaufania ze strony społeczeństwa nie oznacza jednak, że tran powi-
nien być najczęściej stosowanym składnikiem odżywczym w diecie
dzieci z ADHD.
Po pierwsze nie istnieją żadne wyraźne, jednoznaczne sygnały
niedoboru kwasów omega-3, tak jak w przypadku innych składników
144 Leczenie według Planu Plus-Minus

odżywczych, na przykład magnezu (problemy ze snem, niepokój,

obstrukcja). Po drugie z mojego doświadczenia klinicznego wynika,
że zażywanie wysokich dawek suplementu z omega-3 (więcej niż
4 g dziennie) całymi miesiącami lub latami może w rzeczywistości
doprowadzić do zaburzenia równowagi NNKT w organizmie: zbyt
wysoki poziom kwasów omega-3 (DHA i EPA) może spowodować
nadmierne obniżenie poziomu omega-6 (GLA).
Nie oznacza to oczywiście, że nie istnieją żadne oznaki niedobo-
ru NNKT. Z mojej praktyki wynika, że dziecko ze zdiagnozowanym
ADHD, u którego występuje nadmierne pragnienie, częste oddawa-
nie moczu i/lub alergie, może potrzebować suplementacji wysoką
dawką (ponad 2 g dziennie) kwasów omega-3.
Natomiast dziecko, u którego pojawiły się problemy skórne – za-
zwyczaj egzema lub rogowacenie mieszkowe (znane dermatologom
jako keratosis pilaris) – może cierpieć na niedobór GLA i potrzebo-
wać uzupełnienia poziomu tego właśnie kwasu.

Najlepsza strategia suplementacji bez konieczności wykonywania

badań

Jeżeli u Waszego dziecka nie występują żadne oznaki niedoboru

omega-3, a po rozmowie z lekarzem nie zaplanowaliście wykony-
wania żadnych badań w tym zakresie, sugeruję podawanie dziecku
dziennej dawki suplementu zawierającego tran, która dostarczy oko-
ło 1–2 g DHA i EPA. Zazwyczaj przepisuję suplement zawierający
zarówno EPA/DHA, jak i GLA w dziennej dawce 3 gramów NNKT.
Jeżeli wybrany przez Was suplement zawiera w 1 kapsułce bądź
dawce 800 mg EPA, 400 mg DHA i 100 mg GLA, należy zażywać
taką kapsułkę/dawkę 2 do 3 razy dziennie.

Kiedy zdecydować się na wykonanie badań

Gdy u Waszego dziecka występuje przynajmniej jeden wyraź-

ny sygnał niedoboru NNKT, możecie w porozumieniu z lekarzem
rozważyć wykonanie odpowiednich badań. (Pamiętajcie, aby nie
podawać dziecku więcej niż 2 g tranu dziennie, jeśli zamierzacie
wykonać takie badania – zbyt wysoka dawka tranu może wywołać
niedobór GLA).
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 145

Badanie, które w tym przypadku należy wykonać, to test na obec-

ność NNKT. Badanie to pozwala wykryć niedobór szerokiego wa-
chlarza NNKT, umożliwiając lekarzowi zastosowanie odpowiedniej
strategii suplementacji.
Jednak chociaż ja stosuję u moich pacjentów ten test dość ru-
tynowo, nie będzie to raczej standardowo zlecane badanie przez
przeciętnego lekarza. Poproście swojego lekarza o zapoznanie się
z treścią tego rozdziału, a następnie o rozmowę na temat konieczno-
ści zastosowania wspomnianego badania.
Jeżeli wyniki badania wskazują na niedobór omega-3, na ogół
przepisuję stosowanie 4 g omega-3 dziennie, w postaci tranu, ła-
twiejszego do zażywania i przyswajania. Utrzymuję wspomnianą
dawkę przez sześć miesięcy, a po upływie tego czasu zazwyczaj do-
chodzi do wyrównania wykrytego niedoboru. Po sześciu miesiącach
zalecam kontynuację suplementacji zbilansowanym stosunkiem
kwasów omega-3 i omega-6.

Podsumowanie strategii suplementacyjnej

Zapoznaliście się z dwoma strategiami suplementacji NNKT:

1. dzienna dawka 1–2 g tranu dla każdego dziecka bądź

2. zbadanie poziomu NNKT, a w przypadku niedoboru podawa-
nie 4 g tranu dziennie.

Oczywiście, istnieją także inne strategie dietetyczne i suplemen-

tacyjne, które mogą zapewnić dziecku z ADHD odpowiednią dawkę
pożytecznych tłuszczów.

Nigdy nie jest zbyt wcześnie na rozpoczęcie suplementacji

Kwasy omega-3 są niezbędne w procesie neurorozwoju – zdrowego

rozwoju mózgu w okresie płodowym, niemowlęcym, dzieciństwie
i w czasie dojrzewania. Nigdy nie jest zbyt wcześnie, by rozpocząć
suplementację kwasów omega-3.
Gdy pisałem tę książkę, naukowcy z Uniwersytetu Tufts i Uni-
wersytetu Harvarda opublikowali wyniki analizy danych uzyskanych
z 15 badań poświęconych kwasom omega-3, obejmujących łącznie
146 Leczenie według Planu Plus-Minus

grupę 2552 dzieci. Odkryto, że suplementacja diety matek kwasami

DHA i/lub EPA w okresie ciąży i niemowlęctwa wpływała korzystnie
na rozwój psychiki i motoryki u dzieci26.
„Te ekscytujące wyniki badań potwierdzają podejrzenia żywione
od dłuższego czasu przez wielu naukowców: suplementacja kwa-
sów omega-3 zarówno w okresie ciąży, jak i niemowlęctwa wpły-
wa korzystnie na neurorozwój dziecka”, odnotowuje dr Harry Rice,
przedstawiciel Globalnej Organizacji ds. Kwasów Omega-3 (GOED,
Global Organization for EPA and DHA Omega-3s), organizacji za-
lecającej stosowanie dziennej dawki 250 mg DHA w okresie ciąży
i niemowlęctwa27.
Podobne zalecenie wydało wiele krajowych i międzynarodowych
organizacji, takich jak Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności
(European Food Safety Authority), Austriackie Towarzystwo ds. Ży-
wienia (Austrian Society for Nutrition), Niemieckie Towarzystwo
ds. Żywienia (German Society for Nutrition), Zdrowy Początek – Sieć
Młodych Rodzin (Healthy Start – Young Family Network), Szwajcar-
skie Towarzystwo ds. Badań nad Żywieniem (Swiss Society for Nutri-
tion Research) oraz amerykańska organizacja March of Dimes.
Kwasy omega-3 są również jednym ze składników odżywczych
najłatwiejszych do pozyskania z pożywienia. Nie mam tu na myśli
zamawiania smażonej ryby na wynos, a raczej zachęcanie dzieci,
aby spożywały więcej ryb i owoców morza zarówno w domu, jak
i podczas wyjścia do restauracji.
Zanim zakończę ten rozdział, chciałbym wspomnieć o jeszcze jed-
nym odżywiającym mózg tłuszczu.

Czy Wasze dorastające dziecko z ADHD ma skłonność do agresji,

depresji i/lub palenia marihuany? Skierujcie je na badanie poziomu
cholesterolu

Cholesterol – tłuszczopodobna substancja znajdująca się w każ-

dej komórce naszego ciała – jest niezbędnym warunkiem zdrowia
mózgu: badania naukowe wiążą bardzo niski poziom cholesterolu
ze skłonnością do agresji, popełniania ciężkich przestępstw (w tym
ludobójstwa), depresji i działań samobójczych.
Z mojego doświadczenia klinicznego wynika, że dzieci w okre-
sie dojrzewania ze zdiagnozowanym ADHD i anormalnie niskim
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 147

poziomem cholesterolu (poniżej 130 mg/dl) często przejawiają

skłonności do agresji, depresji, wykorzystywania marihuany jako
leku uspokajającego, a także istnieje prawdopodobieństwo wystą-
pienia u nich zaburzenia dwubiegunowego. Nie jestem też jedynym
specjalistą, który odnotował powiązanie pomiędzy niskim pozio-
mem cholesterolu a objawami behawioralnymi.
W badaniu obejmującym niemal 5000 dzieci w wieku od 6 do
16 lat dzieci z poziomem cholesterolu poniżej 145 mg/dl były trzy-
krotnie częściej narażone na zawieszenie w prawach ucznia lub usu-
nięcie ze szkoły niż dzieci z właściwym poziomem cholesterolu28.
Ponadto niedobór cholesterolu wpływa szkodliwie na mózg nie tylko
u dzieci.
Działanie statyn – lekarstw obniżających poziom cholesterolu –
jest obecnie wiązane z utratą pamięci, brakiem koncentracji, uczu-
ciem zakłopotania i „zamglenia” umysłowego. Wszystkie te objawy
ustępują, gdy pacjenci przerywają zażywanie statyn. W badaniu
skutków działania statyn przeprowadzonym na Uniwersytecie San
Diego w Kalifornii odkryto, że u pacjentów, u których po rozpoczęciu
zażywania statyn rozwinęła się „choroba Alzheimera”, wszelkie do-
legliwości ustępowały wraz z zaprzestaniem zażywania leku29. Prob-
lem ten jest na tyle powszechny, że w 2014 roku. Agencja ds. Żyw-
ności i Leków (FDA) wydała ostrzeżenie skierowane do pacjentów
zażywających statyny oraz nadzorujących ich lekarzy przed „upośle-
dzeniem poznawczym” wynikającym z zażywania tego lekarstwa.
Owszem, wielu specjalistów zaleca dążenie do niskiego pozio-
mu cholesterolu jako czynnika wpływającego korzystnie na pracę
serca. Uważam jednak, że bardzo niski poziom cholesterolu (poni-
żej 130 mg/dl) wpływa zakłócająco na optymalne działanie mózgu.
Prawdopodobny mechanizm tego zjawiska wygląda następująco:
cholesterol stabilizuje receptory serotoniny, neuroprzekaźnika rów-
noważącego nastrój – bez wystarczającej ilości cholesterolu seroto-
nina nie może pełnić swoich zadań. Mechanizm ten wyjaśnia także,
dlaczego wielu pacjentów z niedoborem cholesterolu reaguje bardzo
słabo lub nie reaguje wcale na lekarstwa wzmagające działanie se-
rotoniny.
Puenta. Jeżeli Wasze dziecko odpowiada powyższemu opisowi –
jest agresywne, depresyjne, zażywa marihuanę, cierpi na zaburzenie
dwubiegunowe – zbadajcie u niego poziom cholesterolu. Jeśli okaże
148 Leczenie według Planu Plus-Minus

się niski, powodem tego nie jest raczej brak wystarczającej ilości
cholesterolu w pożywieniu, tylko genetyczny defekt w metabolizmie
cholesterolu.
Aby skorygować niski poziom cholesterolu, wystarczy uzupełnić
codzienny jadłospis o 1–2 jajka.
Można również podawać suplement diety zawierający lipazę –
enzym trawienny usprawniający wchłanianie cholesterolu przez or-
ganizm.

Sukces terapii według Planu Plus-Minus

Pacjentka: Tammy, 15 lat
Leczenie: depresji, zaburzeń odżywiania, skłonności do samookaleczania oraz ADHD

Tammy odwiedziła mnie po raz pierwszy. Z poprzednich opinii lekarskich

wynikało, że jest „oderwana od rzeczywistości” i „przejawia zachowania na-
śladowcze”. Zaobserwowałem u niej także problemy skórne: egzemę i rogo-
wacenie mieszkowe na szyi i ramionach. Wszystko wskazywało na niedobór
EPA, DHA i GLA – nienasyconych kwasów tłuszczowych.
„Tammy wykrada jedzenie z kuchni i gromadzi je na zapas”, opowiada-
ła Judy, matka dziewczynki. „Znajduję papierki po cukierkach w szufladach
biurka, w szafie i pod łóżkiem”. Judy wspomniała też, że w ciągu ostatnie-
go roku Tammy zaczęła objadać się śmieciowym jedzeniem, przybierając na
wadze ponad 12 kg.
Rodzice Tammy chcieli postąpić delikatnie w tej sytuacji i nie wywoływać
u córki poczucia wstydu, więc nie zwracali uwagi na jej nawyki. Gdy jednak
dziewczynka zaczęła nosić bluzki z długim rękawem nawet w upalne dni,
postanowili sprawdzić, co się dzieje – i wtedy okazało się, że Tammy na-
cinała skórę ramion scyzorykiem. W związku z takim rozwojem wydarzeń
rodzice postanowili skontaktować się ze mną.
Gdy zacząłem rozmowę z Tammy, dziewczynka powiedziała, że ma de-
presję. Nie zdziwiłem się specjalnie, gdy dowiedziałem się, że lekarz prze-
pisał jej Prozac, lek antydepresyjny, który wywoływał u niej myśli samobój-
cze, a potem kolejny antydepresant, powodujący mdłości. Niestety, żaden
z nich nie przyniósł Tammy ulgi, a z powodu wystąpienia skutków ubocznych
dziewczynka przestała je zażywać.
Byłem pewien, że doszło do poważnych zaburzeń biochemicznych w or-
ganizmie Tammy, zleciłem więc wykonanie wielu różnych badań metabo-
licznych. Wyniki testów wykazały, że u Tammy doszło do skrajnych zaburzeń
 Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD 149

metabolizmu: ciężkiego niedoboru EPA i DHA (kwasów omega-3) oraz GLA

(kwasu omega-6). Odnotowałem także niedobór magnezu.
Natychmiast przepisałem dziewczynce suplement diety zawierający
łączną dawkę 4 g EPA, DHA i GLA. Zaleciłem także podawanie 240 mg mag-
nezu dziennie, w 2 dawkach po 120 mg.
Po upływie czterech tygodni podczas kolejnej wizyty rodzice Tammy
zgłosili drobną poprawę w zachowaniu córki. Sama Tammy powiedziała, że
ma lepszy nastrój i nie czuje już tak silnej potrzeby samookaleczania.
Dowiedziałem się wtedy również, że u Tammy zdiagnozowano ADHD,
gdy uczęszczała do szkoły podstawowej, ale nigdy nie wdrożono żadnego
leczenia. Uzupełniłem przepisane dziewczynce suplementy o niską dawkę
leku stymulującego. Zaleciłem także całej rodzinie udział w terapii rodzin-
nej oraz psychoterapię dla Tammy – zarówno dziewczynka, jak i jej rodzice
wyrazili na wszystko zgodę.
Trzy miesiące później okazało się, że Tammy świetnie sobie radzi. Za-
częła odnosić sukcesy w szkole, lepiej też zachowywała się w domu. Nie
wspominała już, że cierpi na depresję. Pod koniec roku szkolnego, gdy na-
stąpiło wyrównanie poziomu EPA, DHA i GLA oraz magnezu w organizmie
dziewczynki, wspólnie zdecydowaliśmy o odstawieniu leku stymulującego.
150 Leczenie według Planu Plus-Minus

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Plus: kwasy omega-3

Oto praktyczne podsumowanie omówionych w tym rozdziale działań:

Krok 1. Podawajcie dziecku dzienną dawkę 1–2 g kwasów EPA i DHA,

w trakcie posiłków.

Krok 2. Jeżeli u dziecka występują wyraźne oznaki niedoboru NNKT,

poproście lekarza o wykonanie badania przy użyciu testu niedoboru
NNKT. W przypadku potwierdzenia niedoboru rozpocznijcie suple-
mentację diety dziecka tranem w dawce 4 g EPA i DHA dziennie przez
okres sześciu miesięcy, a następnie zastąpcie to dawką podtrzymującą
opisaną w kroku 1.

Krok 3. Zachęcajcie dziecko do spożywania większej ilości ryb i owo-

ców morza.

Krok 4. Jeśli Wasze dziecko znajduje się w okresie dojrzewania,

zdiagnozowano u niego ADHD, występują u niego objawy depresji
i skłonność do agresji, zażywa marihuanę, a także stwierdzono u niego
zaburzenie dwubiegunowe, poproście lekarza o wykonanie badania
poziomu cholesterolu. W przypadku wykrycia niskiego poziomu chole-
sterolu (poniżej 130 mg/dl) uzupełnijcie jadłospis dziecka o żywność
bogatą w cholesterol, na przykład jedno do dwóch jajek dziennie, i po-
dawajcie mu suplement diety zawierający lipazę – enzym usprawnia-
jący wchłanianie cholesterolu przez organizm.
 8

Rozwiążcie problem cukru:

po prostu dodajcie białko
Minus: słodzone napoje
Plus: białko

Poniższy rozdział chciałbym rozpocząć od wygłoszenia płomiennej

przemowy przeciwko… cukrowi! Mam parę ważnych rzeczy do za-
komunikowania na ten temat.
Po pierwsze (i najważniejsze) lekarze, którzy ignorują związek
między dietą bogatą w cukier a ADHD, chowają głowy w piasek –
a może raczej w miskę z cukrem.
Przykładowo w artykule prezentującym aktualny stan wiedzy
w czasopiśmie „Pediatrics” przeanalizowano związek pomiędzy spo-
życiem cukru a ADHD i kategorycznie oświadczono, że „dieta bogata
w sacharozę […] nie wywiera żadnego wpływu na zachowanie bądź
funkcje poznawcze dzieci”1.
Jednocześnie niechętnie przyznano, że „Rodzice dzieci z ADHD
często zgłaszają nasilanie się hiperaktywności u dziecka po nadmier-
nym spożyciu słodyczy lub słodzonych napojów”2.
Dokładnie tak wygląda moje doświadczenie po rozmowach z ty-
siącami rodziców dzieci cierpiących na ADHD – wielu z nich do-
strzega pogorszenie zachowania dziecka, gdy spożyje ono duże ilości
słodyczy, a także stopniową poprawę, gdy dziecko przechodzi na
dietę ubogą w cukier i inne przetworzone węglowodany.
152 Leczenie według Planu Plus-Minus

Chociaż wiele badań naukowych nie potwierdza związku pomię-

dzy spożyciem cukru a ADHD, podobna liczba dostarcza takiego po-
twierdzenia. Przykładowo:
Spożywanie znacznych ilości słodyczy czterokrotnie zwiększa
ryzyko wystąpienia ADHD. Wyniki badania opublikowanego w cza-
sopiśmie „Nutrition” wskazują, że dzieci spożywające duże ilości
słodyczy („lody, przetworzone zboża, słodzone desery, cukier oraz
słodzone napoje”) są czterokrotnie bardziej narażone na wystąpienie
u nich objawów ADHD niż dzieci, w których diecie cukier i przetwo-
rzone zboża mają minimalny udział3.
Zachodnia dieta powoduje, że dziecięcy mózg gubi kurs. W po-
dobnym, trwającym czternaście lat badaniu obejmującym prawie
3000 dzieci, którego wyniki opublikowano w czasopiśmie „Journal
of Attention Disorders”, dzieci przebywające na tak zwanej diecie
zachodniej (pełnej cukru, przetworzonych węglowodanów, nasy-
conych tłuszczów i soli) zidentyfikowano jako dwukrotnie bardziej
podatne na zdiagnozowanie u nich ADHD niż dzieci na diecie „zdro-
wej” (ubogiej w cukier, przetworzone węglowodany, tłuszcz i sól,
a bogatej w NNKT i błonnik)4.
W gruncie rzeczy związek między spożyciem cukru a ADHD jest
tak silny, że zespół ekspertów z Uniwersytetu Kolorado specjalizu-
jących się w tematyce cukru i zdrowia przedstawił teorię, że dłu-
gotrwałe spożywanie cukru jest przyczyną występowania ADHD5.
Tak, dobrze widzicie, przyczyną. Teoria brzmi następująco: cukier
oraz wysokofruktozowy syrop kukurydziany zwiększają poziom do-
paminy, wywołując uczucie nagrody i przyjemności. Spożywanie
cukru jest przyjemne, dziecko zaczyna więc jeść go coraz więcej.
Długotrwałe spożycie przytępia reakcję organizmu na dopaminę,
powodując, że dziecko potrzebuje jeszcze więcej cukru, aby uzyskać
takie samo poczucie przyjemności. W końcu wyczerpane receptory
dopaminy ulegają uszkodzeniu, prowadząc do obniżenia poziomu
dopaminy, a w rezultacie do wystąpienia objawów ADHD.
Teorię tę potwierdzają dwa bliźniacze zjawiska: jednoczesny
wzrost ilości długotrwale spożywanego cukru (ok. 15–20% całko-
witego bilansu kalorycznego) oraz wzrost o 20% liczby przypadków
ADHD6.
W przeciwieństwie do wspomnianych ekspertów nie sądzę, aby
notoryczne spożycie cukru było przyczyną ADHD – nie potwierdza
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 153

tego moja praktyka w leczeniu tysięcy małych pacjentów z ADHD.

Jednak cukier z pewnością przyczynia się do występowania obja-
wów ADHD u wielu dzieci. A ograniczenie jego spożycia na ogół
przynosi pozytywne skutki.
Nawet gdy dieta obfitująca w cukier nie nasila objawów ADHD –
a zazwyczaj tak się dzieje – nadmiar cukru nie wpływa korzystnie na
obecne i przyszłe zdrowie Waszego dziecka.
Jednak najlepszym sposobem na poradzenie sobie z nadmiarem
cukru w diecie nie jest doprowadzanie siebie i dziecka do obłędu
próbami usunięcia z jadłospisu każdej, nawet śladowej ilości cu-
kru. Stanowczo lepszym podejściem jest ograniczenie lub usunięcie
z jadłospisu słodzonych napojów. Jak ujęto to lakonicznie w artykule
opublikowanym w czasopiśmie „Child Obesity”: „Obecnie to słodzo-
ne napoje są głównym źródłem dodatkowego cukru w diecie dzieci
i nastolatków [podkr. J.G.]”7.
Jeśli pomożecie dziecku wyeliminować napoje słodzone z diety
lub znacznie ograniczyć ich spożycie – napojów gazowanych, owo-
cowych, izotonicznych, energetyków i napojów na bazie kawy bądź
herbaty – usuniecie lub zredukujecie największe źródło cukru w jego
diecie. A co za tym idzie (o czym piszę w dalszej części rozdziału),
usuniecie lub ograniczycie źródło cukru, którego spożycie – według
wielu specjalistów – najprawdopodobniej nasila objawy ADHD.
Ponadto badania wykazują, że utrzymanie zrównoważonego po-
ziomu cukru we krwi dziecka stanowi główny czynnik powstrzymują-
cy destabilizujący wpływ cukru i przetworzonych węglowodanów na
dziecięcy mózg i zachowanie. Postarajcie się, aby dziecko spożywało
w ciągu dnia dużo pokarmów bogatych w białko. Stały dopływ wolno
trawionego białka utrzyma stały poziom cukru (glukozy) we krwi.
Zanim przejdę do szczegółów ograniczania udziału napojów sło-
dzonych w diecie Waszego dziecka (jest to łatwiejsze do osiągnię-
cia, niż Wam się wydaje) i wzbogacania diety o białko (jak wyżej),
chciałbym poświęcić jeszcze nieco czasu na podkreślenie związku
pomiędzy spożyciem cukru a ADHD, a także między spożyciem cu-
kru a problemami ze zdrowiem.
154 Leczenie według Planu Plus-Minus

Cukier a mózg osoby z ADHD

Cukier zawarty we krwi (glukoza) stanowi paliwo zasilające każdą

komórkę naszego ciała – najwięcej glukozy potrzebują jednak ko-
mórki mózgu. Mózg stanowi 2% wagi całego ciała ludzkiego, ale
zużywa 20% dostępnej w krwiobiegu glukozy8. Gdy przetwarzanie
glukozy w mózgu nie działa prawidłowo, a neurony nie otrzymują
wystarczającej ilości paliwa, mózg przestaje poprawnie funkcjono-
wać. Jednym ze skutków tej sytuacji może być wystąpienie objawów
ADHD. Przyjrzyjmy się dowodom:
Mózgi osób z ADHD zużywają mniej glukozy. Zespół naukow-
ców z Działu Psychiatrii Dziecięcej Krajowego Instytutu Zdrowia
Psychicznego (Child Psychiatry Branch of National Institute of Men-
tal Health) przeprowadził badanie w grupie 75 osób dorosłych,
próbując odnaleźć biochemiczne przyczyny występowania ADHD9.
U 25 pacjentów, u których zdiagnozowano ADHD w dzieciństwie,
„nadal występowały znaczne trudności z opanowaniem niecierpli-
wości i nieuwagi”. Osoby te były również rodzicami dzieci, u których
zdiagnozowano hiperaktywność. Pozostałych 50 pacjentów było
wolnych od ADHD, cechowały ich jednak znaczne różnice wieku,
ilorazu inteligencji, dochodów i wykształcenia.
Podczas badania wszyscy uczestnicy zostali poproszeni o wy-
konanie zadania związanego z „uwagą słuchową” – przyciśnięcia
guzika, gdy zidentyfikują najniższy z trzech usłyszanych tonów od-
twarzanych w pętli w przypadkowej kolejności. Następnie wszyst-
kim pacjentom podano zastrzyk medycznej radioaktywnej glukozy,
monitorując jej przepływ przez mózg za pomocą pozytonowej tomo-
grafii emisyjnej (PET). 35 minut po wykonaniu zastrzyku ponownie
poproszono wszystkich o wykonanie zadania związanego z „uwagą
słuchową”. Wynik: „metabolizm mózgowy glukozy” był o 8,1% niż-
szy u osób z ADHD wykonujących zadanie. Innymi słowy, ich mózgi
wykorzystały znaczniej mniej dostępnej glukozy.
Gdy naukowcy przeanalizowali bliżej 60 wybranych stref móz-
gu, odkryli, że metabolizm glukozy u osób z ADHD był „znacznie
zaniżony” w połowie wspomnianych stref. Do stref tych należały
kora przedmotoryczna (premotor cortex) oraz nadrzędna kora przed-
czołowa (superior prefrontal cortex) – fragmenty mózgu kontrolują-
ce uwagę i skłonność do rozpraszania się, „aktywność motoryczną”
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 155

(intensywność wykonywanych przez nas ruchów, między innymi

to, jak bardzo jesteśmy niespokojni fizycznie), a także naszą im-
pulsywność.
Niższe poziomy najważniejszych neuroprzekaźników. W in-
nym badaniu poświęconym glukozie i ADHD naukowcy z Centrum
Badań Klinicznych nad Dziećmi Szkoły Medycznej Uniwersytetu Yale
(Children’s Clinical Research Center at Yale University School of Me-
dicine) przebadali 28 dzieci w wieku od 7 do 14 lat – 17 ze zdiagno-
zowanym ADHD i 11 wolnych od tego zaburzenia10. Wcześnie rano
przeprowadzono u dzieci „test obciążenia glukozą” – podano im do
wypicia dawkę czystej glukozy. W ciągu następnych kilkunastu go-
dzin dokonywano wielokrotnie pomiarów różnych parametrów be-
hawioralnych i biochemicznych, takich jak uważność i poziom cukru
we krwi. Mierzono także poziom hormonu epinefryny (adrenaliny)
oraz neuroprzekaźnika norepinefryny (noradrenaliny), który na ogół
jest dość niski u osób z ADHD, a niski poziom epinefryny kojarzo-
ny jest zazwyczaj z agresywnym i pełnym przemocy zachowaniem.
Wynik: w zasadzie nie wykryto żadnej różnicy w reakcji dzieci
z ADHD i dzieci zdrowych na podaną im dawkę glukozy. Obie gru-
py metabolizowały ją w normalny sposób, ze skokiem, a następnie
spadkiem poziomu glukozy we krwi. Jednak w miarę upływu go-
dzin i spadku poziomu cukru we krwi organizmy dzieci wolnych
od ADHD produkowały epinefrynę i norepinefrynę na prawidłowym
poziomie, podczas gdy u dzieci z ADHD poziomy obu substancji były
wyraźnie niższe. Szczególnie zauważalna była różnica w poziomie
epinefryny, niższym o 50%. Wyniki okazały się dla naukowców „za-
skakujące” i „szczególnie warte uwagi” – nie spodziewano się tak
istotnych różnic pomiędzy badanymi grupami.
Wysnuto przypuszczenia, że niższy poziom obu związków „ma
swoje źródło w strefowym zróżnicowaniu mózgowego metabolizmu
glukozy, obserwowanym u osób dorosłych z ADHD, a mającym swój
początek w okresie dzieciństwa”11. Innymi słowy, niskie poziomy epi-
nefryny i norepinefryny najprawdopodobniej są powodowane tym
samym zjawiskiem, które zaobserwowano u dorosłych osób z ADHD
biorących udział w poprzednim badaniu, tj. niską zawartością glu-
kozy w mózgu.
Dzieci z ADHD „oblewają cukrowy test”. Mam tu na myśli test
obciążenia glukozą, w którym pacjentowi podaje się silnie stężony
156 Leczenie według Planu Plus-Minus

roztwór czystej glukozy, a następnie mierzy się poziom cukru we

krwi po upływie jednej, dwóch i trzech godzin. Jeżeli poziom cu-
kru ulega łagodnemu wzrostowi, a następnie utrzymuje się na stałej
wysokości, pacjent wykazuje właściwy metabolizm cukru, jeżeli na-
tomiast poziom glukozy skacze gwałtownie, gwałtownie spada lub
pozostaje na pierwotnej wysokości, u pacjenta odnotowuje się zabu-
rzenia metabolizmu glukozy.
W badaniu przeprowadzonym w Centrum Nauk Medycznych
Uniwersytetu Teksańskiego (University of Texas Health Science Cen-
ter) 29 dzieci z ADHD w wieku od 5 do 17 lat poddano testowi
obciążenia glukozą – wyniki były przerażające12. U wielu pacjentów
poziom cukru we krwi gwałtownie podskoczył, a następnie równie
gwałtownie opadł. U innych nie uległ żadnej zmianie. W trakcie ba-
dania u wielu dzieci pojawiły się różne objawy fizyczne i emocjonal-
ne: ból głowy, senność oraz napady złości.
Wniosek praktyczny bynajmniej nie brzmi: mózg Waszego dziec-
ka potrzebuje więcej glukozy. Mózg Waszego dziecka potrzebuje
stałego, zrównoważonego dopływu glukozy, a nie gwałtownych
zmian jej poziomu powodowanych spożyciem słodyczy lub słodzo-
nych napojów. W niniejszym rozdziale omówiono dwie proste stra-
tegie prowadzące do zrównoważenia pracy mózgu: (1) redukcję
spożycia słodzonych napojów oraz (2) wzbogacenie diety o białko.
Najpierw jednak przyjrzyjmy się jeszcze jednemu skutkowi ubocz-
nemu spożycia cukru oraz jego związkowi z ADHD.

W śnieżnej zamieci nadmiaru cukru ginie nasze zdrowie

Przeciętny dorosły Amerykanin spożywa tygodniowo 1,5 kilograma

cukru, co przekłada się na roczne spożycie 78 kg sacharozy, obfitują-
cego we fruktozę syropu kukurydzianego oraz innych kalorycznych
substancji słodzących – ten nadmiar łączony jest przez wielu na-
ukowców z otyłością, zawałem mięśnia sercowego, udarem mózgu,
cukrzycą, chorobami nerek i nowotworami. (Nawet konserwatywne
Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (American Heart Asso-
ciation) przyznaje, że istnieje powiązanie pomiędzy nadmiarem
cukru w diecie, na przykład 8 łyżeczkami cukru w jednej puszce
napoju, a zagrożeniem zawałem serca i udarem mózgu). Jeśli dieta
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 157

Waszego dziecka obfituje w cukier i nie ulegnie zmianie przez resztę

jego życia, będą to jedne z wielu problemów zdrowotnych, z którymi
będzie musiało borykać się jako osoba dorosła.
Dieta przeciętnego Amerykanina jest obecnie tak przepełniona
cukrem – 75% paczkowanej i przetworzonej żywności oraz napojów
zawiera dodatek cukru – że wiele współczesnych dzieci już zmaga
się z problemami zdrowotnymi, które kiedyś były domeną wyłącznie
ludzi dorosłych. Zalicza się do nich:

„„zaawansowaną nadwagę lub otyłość,

„„cukrzycę typu 2 (nazywaną kiedyś „cukrzycą dorosłych”, do-
póki nie zaczęły na nią zapadać również dzieci),
„„zespół metaboliczny, czyli zbiór szkodliwych dla serca czynni-
ków, takich jak wysoki poziom cukru we krwi, otyłość brzusz-
na i niski poziom HDL – tak zwanego dobrego cholesterolu
chroniącego arterie.

Z wymienionych powyżej problemów najbardziej rozpowszechniona

jest otyłość.
Liczba amerykańskich dzieci cierpiących na nadwagę lub otyłość
uległa potrojeniu od lat 80. XX wieku i obecnie u co trzeciego dziecka
waga ciała jest nieprawidłowa. A tam, gdzie pojawiają się nadwaga
i otyłość, nasila się również ADHD.
Dodatkowe kilogramy = większe zagrożenie ADHD. W bada-
niu, którego wyniki opublikowano niedawno w czasopiśmie „Mayo
Clinic Proceedings”, przeanalizowano przypadki 1000 dzieci ze
zdiagnozowanym ADHD bądź zdrowych i odkryto, że u dzieci
z ADHD otyłość występowała o 23% częściej13.
Moje doświadczenie kliniczne oraz badania naukowe dowodzą,
że istnieje związek pomiędzy otyłością, zaburzeniami odżywiania
(szczególnie kompulsywnym objadaniem się) a występowaniem
ADHD – te wszystkie dolegliwości są najprawdopodobniej wywoły-
wane przez brak równowagi pomiędzy neuroprzekaźnikami w móz-
gu. W przypadku kompulsywnego objadania się brak równowagi
pomiędzy dopaminą i norepinefryną prowadzi do osłabienia samo-
kontroli – częstego objawu towarzyszącego ADHD.
Nawet gdy Wasze dziecko nie jest dotknięte nadwagą ani oty-
łością, nadmiar cukru w jego diecie nadal stanowi czynnik ryzyka
158 Leczenie według Planu Plus-Minus

zwiększający zagrożenie ADHD, zwłaszcza gdy cukier jest zawarty

w słodzonych napojach: napojach gazowanych, owocowych, izoto-
nicznych, energetykach bądź napojach na bazie kawy/herbaty.

Słodzone napoje nie mają litości dla Waszego dziecka

Od lat 80. XX wieku ilość napojów słodzonych spożywanych przez

amerykańskie dzieci i nastolatków uległa podwojeniu. Obecnie
2/3 populacji studentów wypija przynajmniej jeden słodzony napój
dziennie, często też zdarzają się osoby pijące po kilka takich na-
pojów w ciągu dnia – przy czym nastąpił rozkwit mody na napoje
energetyczne i odwrót od słodzonych napojów gazowanych. Inne
badania wykazują, że 40% amerykańskich dzieci w wieku od 2 do
11 lat wypija przynajmniej jeden słodzony napój dziennie.
W artykule opublikowanym na łamach czasopisma „Journal of the
National Association of School Nurses” pewien ekspert do spraw zdro-
wia podsumowuje sytuację następująco: „Większość dzieci w wieku
od 2 do 19 lat pije słodzone napoje w zasadzie każdego dnia”14.
I najprawdopodobniej to nie jest dobry dzień.
Wystarczy jeden słodzony napój, żeby wywołać u danej osoby
hiperaktywność i problemy z koncentracją. W jednym z ostatnio
przeprowadzonych badań naukowcy ze Szkoły Zdrowia Publicznego
Yale (Yale School of Public Health) przeanalizowali dane dotyczące
1649 gimnazjalistów i odkryli, że ryzyko wystąpienia hiperaktywno-
ści i nieuważności wzrasta dziennie o 14% z każdym wypitym na-
pojem słodzonym15. To znaczy, że po wypiciu trzech napojów ryzyko
wzrasta o 42% – marne szanse na dobre sprawowanie.
Słodzone napoje z dodatkiem kofeiny są jeszcze gorsze. Naukow-
cy z Yale zaobserwowali, że u studentów wypijających zaledwie je-
den napój energetyczny prawdopodobieństwo wystąpienia hiperak-
tywności i problemów z koncentracją wzrastało o 66%16.
I nie byli to pierwsi naukowcy, którzy odnotowali istnienie powią-
zania pomiędzy spożyciem napojów słodzonych a występowaniem
objawów ADHD.
U pięciolatka jeden słodzony napój może dwukrotnie zwięk-
szyć skłonność do agresji. W porównaniu z pięciolatkami nie-
spożywającymi napojów słodzonych te dzieci w wieku 5 lat, które
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 159

wypijały jeden taki napój dziennie, przejawiały dwukrotnie większą

skłonność do agresji – tak wykazało badanie przeprowadzone przez
naukowców z Harwardzkiej Szkoły Zdrowia Publicznego (Harvard
School of Public Health) oraz Uniwersytetu Columbia w grupie nie-
mal 3000 pięciolatków17. Dzieci wypijające cztery lub więcej sło-
dzonych napojów dziennie przejawiały niemal pięciokrotnie większą
skłonność do zachowań agresywnych, a także występowały u nich
znaczne problemy z koncentracją. Wykryty związek między napoja-
mi słodzonymi a niewłaściwym zachowaniem istniał również wtedy,
gdy w grę wchodziły także inne źródła cukru, takie jak cukierki, inne
słodycze i owoce.
„Napoje słodzone”, piszą naukowcy w czasopiśmie „Journal of
Pediatrics”, „to silnie przetworzone produkty zawierające wodę ga-
zowaną, wysokofruktozowy syrop kukurydziany, aspartam, benzo-
esan sodu, kwas fosforowy lub cytrynowy, często również kofeinę,
a każdy z tych składników może oddziaływać na zachowanie osoby
spożywającej napój”18.
Więcej złych wieści na temat fosforu. Z podanej powyżej li-
sty składników najgorszy jest kwas fosforowy – pochodna minerału
o nazwie fosfor. W puszce coli o pojemności 330 ml znajduje się
potężna, 60-miligramowa dawka fosforu. Jeśli organizm dziecka
wchłonie zbyt dużo fosforu, zacznie mieć problemy z przyswajaniem
magnezu – a niedobór magnezu jest już i tak powszechny u dzie-
ci z ADHD, wywołując u nich takie objawy jak problemy ze snem
i niepokój. Fosfor blokuje także wchłanianie wapnia, niezbędnego
składnika zdrowych kości. Pewna niemiecka farmaceutka wskazała
na dietę obfitującą w kwas fosforowy jako główną przyczynę po-
jawienia się ADHD u jej syna. Gdy ograniczyła zawartość fosforu
w jego jadłospisie, poprawie uległy zarówno wyniki w szkole, jak
i samopoczucie oraz zachowanie chłopca – do tego stopnia, że nie
było już potrzeby podawania mu leków na ADHD. W napisanej przez
siebie książce zatytułowanej The Hidden Drug, Dietary Phosphate:
Cause of Behavior Problems, Learning Difficulties and Juvenile Delin-
quency (Ukryty narkotyk, fosforan spożywczy: przyczyna problemów
behawioralnych, kłopotów z nauką i przestępczości nieletnich) matka
wspomnianego chłopca zapewnia, że u wielu dzieci z ADHD może
nastąpić poprawa dzięki usunięciu z ich diety napojów zawierają-
cych kwas fosforowy19.
160 Leczenie według Planu Plus-Minus

Cukier, kwas fosforowy oraz inne składniki słodzonych napojów

gazowanych mogą również wpływać szkodliwie na układ oddecho-
wy – astma to kolejny sposób, w jaki (oprócz ADHD) te napoje mogą
niszczyć nasze zdrowie.
Pięciokrotnie częstsze występowanie astmy u osób spoży-
wających wysokofruktozowy syrop kukurydziany. Jedno z ba-
dań wykazało, że u dzieci w wieku od 2 do 9 lat spożywających
codziennie napój słodzony wysokofruktozowym syropem kukury-
dzianym występowało pięciokrotnie wyższe ryzyko pojawienia się
astmy niż u dzieci pijących takie napoje okazjonalnie20. W innym
badaniu przeprowadzonym w grupie jedenastolatków zaobserwo-
wano, że u dzieci spożywających dużo napojów słodzonych wystę-
powało prawie dwukrotnie większe ryzyko zapadnięcia na astmę21.
Z kolei w badaniu grupy uczniów szkół średnich wykryto, że osobom
spożywającym dwa słodzone napoje dziennie groziło o 28% wyższe
ryzyko zachorowania na astmę, a osobom pijącym trzy lub więcej
takich napojów – ryzyko wyższe aż o 64%22.
Dziesięciokrotnie silniejszy zespół metaboliczny w przypadku
spożywania napojów słodzonych. W badaniu przeprowadzonym
w grupie ponad 2700 nastolatków w wieku od 12 do 16 lat zaobser-
wowano, że chłopcy wypijający najwięcej słodzonych napojów byli
dziesięciokrotnie podatniejsi na wystąpienie u nich zespołu metabo-
licznego23. Inne badanie wykazało, że spożywanie dziennie dwóch
półlitrowych napojów słodzonych wywołuje objawy zespołu meta-
bolicznego w ciągu zaledwie sześciu miesięcy24.
Ocena niedostateczna dla napojów słodzonych. W badaniu
obejmującym ponad 16 000 uczniów szkół średnich wykryto, że
u osób spożywających przynajmniej jeden słodzony napój gazowa-
ny dziennie występowało dwukrotnie większe ryzyko otrzymywania
ocen miernych i niedostatecznych25. Problemy z nauką są zresztą
powodowane nie tylko przez cukier.
Podczas badania grupy 475 studentów naukowcy zaobserwowali,
że osoby spożywające najwięcej benzoesanu sodu (dodatku do napo-
jów gazowanych, owocowych i napojów na bazie kawy lub herbaty)
były dwukrotnie bardziej podatne na wystąpienie objawów ADHD
takich jak nieuważność, niecierpliwość i impulsywność26.
Coca-cola i napoje energetyczne to częstsze bóle głowy
i brzucha, a także bezsenność. Kolejne badanie łączy słodzone
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 161

napoje z dodatkiem kofeiny, takie jak coca-cola i napoje energetycz-

ne, z szerokim wachlarzem problemów zdrowotnych występujących
u dzieci: bólami głowy, bólami brzucha, brakiem apetytu i proble-
mami ze snem27. Wyniki badania „potwierdzają słuszność zaleceń
dotyczących ograniczenia konsumpcji napojów słodzonych i wyeli-
minowania spożycia napojów energetycznych przez dzieci”, wspo-
minają naukowcy publikujący w czasopiśmie „Academic Pediatrics”,
wydawanym przez Akademickie Towarzystwo Pediatryczne (Acade-
mic Pediatric Association).
W pełni zgadzam się z powyższym zaleceniem.
W przypadku moich pacjentów wyeliminowanie z diety napojów
słodzonych może stanowić istotny krok na drodze do stopniowego
zapanowania nad objawami ADHD. Jak już wspomniałem wcześniej,
nie jest to jednak jedyny krok, jeśli chodzi o cukier i ADHD.
Każdy rodzic, który chce pomóc swojemu dziecku zapanować nad
objawami ADHD, ma do dyspozycji dwie ważne strategie. Obie są
dość proste i łatwe do wdrożenia zarówno przez nas, jak i przez
nasze dzieci:

1. Ograniczcie lub wyeliminujcie z jadłospisu napoje słodzone,

gazowane, owocowe, energetyczne, izotoniczne oraz napoje
na bazie kawy lub herbaty.
2. Do każdego posiłku lub przekąski dodawajcie produkty zawie-
rające białko.

Przyjrzyjmy się teraz metodom wdrażania tych strategii, zaczyna-

jąc od ograniczenia ilości spożywanych napojów słodzonych.

Napojom słodzonym mówimy stanowcze NIE – dla dobra

naszego dziecka oraz nas samych

Z uwagi na to, jak bardzo szkodliwe dla dzieci są napoje gazowane

i inne napoje słodzone, specjaliści do spraw żywienia i zdrowia pub-
licznego głowią się, w jaki sposób zachęcić dzieci do ograniczenia
lub zaprzestania spożywania tych właśnie napojów. Udało się już
opracować kilka wypróbowanych i przydatnych taktyk, które mogą
zastosować rodzice.
162 Leczenie według Planu Plus-Minus

Gdy naukowcy z rządowych Centrów Kontroli Chorób (Centers

for Disease Control) przeanalizowali spożycie napojów słodzonych
wśród dzieci i nastolatków w wieku od 2 do 19 lat, odkryli, że ponad
połowa wszystkich napojów tego typu jest wypijana w domu28.
Z tego też powodu kolejny zespół naukowców przeprowadził
masowe badania w grupie prawie 8000 dzieci oraz ponad 6000 ro-
dziców, analizując skuteczność jedenastu „czynników rodzinnych”
w ograniczaniu spożycia napojów słodzonych przez dzieci w wieku
od 10 do 12 lat29.
Jeden z nich był dość oczywisty: jeżeli napój znajdował się
w domu, był wypijany przez dziecko, jeśli nie – dziecko nie wypijało
takiego napoju.
Z historii tej płynie następujący morał: jeśli nie chcecie, aby
Wasze dziecko spożywało słodzone napoje, nie kupujcie ich i nie
przywoźcie ich do domu. Nie ulegajcie prośbom i kaprysom dzieci.
W badaniu zaobserwowano także, że dziecko spożywało takie same
napoje jak rodzice – jeśli rodzice nie spożywali napojów słodzonych,
istniało mniejsze prawdopodobieństwo spożywania ich przez dzieci.
Podobna zasada odnosi się do wszystkich członków rodziny: jeśli
rodzeństwo pije słodzone napoje, będzie je piło także samo dziecko.
Gdy rodzice pragną ograniczyć spożycie napojów słodzonych
przez dziecko, powinni skupić się przede wszystkim na „dostępno-
ści takich napojów w gospodarstwie domowym”, a także ilości, jaką
sami spożywają, podsumowali autorzy artykułu opublikowanego
w czasopiśmie medycznym „Appetite”30.
Dzieci są skłonne do zaakceptowania takiego układu!
„Moi rodzice pozwalają mi wypijać dowolną ilość soku poma-
rańczowego lub mleka, ale w domu nigdy nie ma żadnych napo-
jów gazowanych – więc mamy nad tym kontrolę”, opowiada dziec-
ko odpytywane w ramach ankiety przeprowadzonej wśród niemal
1000 piąto- i szóstoklasistów*, której wyniki opublikowano w cza-
sopiśmie „Journal of Nutrition Education and Behavior”31. „Nie ma
takich napojów u nas w domu ani w szkole, więc po prostu ich nie
piję”, dodaje jego rówieśnik.

* Zazwyczaj w Stanach Zjednoczonych piąto- i szóstoklasiści mają 10, 11 lat

(przyp. tłum.).
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 163

Wasze nastawienie do napojów słodzonych, szczególnie gazowa-

nych, stanowi główny czynnik wpływający na regularne spożywanie
ich przez Wasze dzieci – tak wynika z badania przeprowadzonego
przez australijskich naukowców, którego wyniki opublikowano na
łamach czasopisma „Appetite”32. Jeżeli akceptujecie i spożywacie
napoje słodzone, istnieje duże prawdopodobieństwo, że podobnie
będzie postępować Wasze dziecko. Lepiej zatem zacznijcie je zachę-
cać do spożywania zdrowych napojów, na przykład wody. Picie wody
nie tylko pozwoli dziecku uniknąć nadmiernej ilości napojów słodzo-
nych, lecz także dostarczy mu wielu niezbędnych składników od-
żywczych. Naukowcy z Centrum ds. Żywienia i Zdrowia Publicznego
Uniwersytetu Waszyngtońskiego (Center for Public Health Nutrition
at the University of Washington) przeanalizowali dane dotyczące
stanu zdrowia prawie 5000 dzieci w wieku od 4 do 13 lat. Okazało
się, że 75% dzieci w wieku od 4 do 8 lat, 87% dziewczynek w wieku
od 9 do 13 lat i 85% chłopców w wieku od 9 do 13 lat nie spożywało
dziennej zalecanej dawki wody, czyli około 1 litra na każde spożyte
1000 kalorii33.
Nad wynikami tymi „należy pochylić się z troską”, odnotowali na-
ukowcy na łamach czasopisma „Nutrition Journal”. Zauważyli także,
że zastąpienie napojów słodzonych czystą wodą pitną stanowi racjo-
nalne podejście do kontroli wagi ciała.
Wyeliminowanie napojów słodzonych prowadzi do radykalnej
redukcji ilości cukru spożywanego przez Wasze dziecko. Z tego po-
wodu zalecam rodzicom, aby od czasu do czasu pozwalali dzieciom
na spożycie słodyczy. Badania wykazują, że zakazywanie określone-
go pożywienia powoduje, że dziecko objada się nim ponad miarę
przy każdej możliwej okazji, na przykład podczas odwiedzin u ko-
legi bądź w szkole. (W jednym z badań przeprowadzonym w gru-
pie sześciolatków dzieci o normalnej wadze ciała były dwukrotnie
podatniejsze na spożywanie napojów słodzonych, gdy matki usiło-
wały ograniczać ilość spożywanej przez nie ulubionej potrawy lub
produktu)34. Okazjonalne smakołyki, takie jak ciastka czy cukierki,
są więc w porządku – słodzone napoje zaś nie.
Istnieje też sposób, aby spożycie słodyczy przez dziecko nie spo-
wodowało wyprowadzenia jego mózgu w pole – upewnijcie się, że
razem ze słodyczami spożyło nieco białka.
164 Leczenie według Planu Plus-Minus

Wzmocnijcie mózg Waszego dziecka porcją białka

Węglowodany, białko i tłuszcz stanowią trzy makroskładniki odżyw-

cze – substancje zapewniające organizmowi energię.
Problem tkwi w tym, że przetworzone węglowodany, takie jak
cukier i biała mąka, dostarczają zbyt wiele energii w zbyt krótkim
czasie, prowadząc do rozchwiania poziomu cukru we krwi i zdesta-
bilizowania mózgu.
Jak już wspominałem kilkakrotnie, sekretem ustabilizowania po-
ziomu cukru we krwi nie jest bynajmniej pozbycie się każdej drobiny
cukru z diety Waszego dziecka. Każdy rodzic, który spróbował tego
dokonać, wie, że to nie da żadnych pozytywnych rezultatów, a wręcz
może zaszkodzić, prowokując dziecko do potajemnego objadania się
słodyczami.
Aby zapanować nad poziomem cukru we krwi, należy upewnić
się, że dziecko spożywa podczas każdego posiłku i przekąski wolno
trawione białko. Tak zwany indeks glikemiczny (IG) stanowi wskaź-
nik szybkości, z jaką poszczególne produkty są przetwarzane na glu-
kozę (czyli cukier zawarty we krwi). Posiłki o wysokim IG, obfite
w cukier i przetworzone węglowodany, powodują, że poziom cukru
we krwi sięga niemal stratosfery. Natomiast posiłki o niskim IG, bo-
gate w białko, pozwalają utrzymać cukier we krwi na właściwym
poziomie. Przyjrzyjmy się zatem, jak różnice pomiędzy śniadaniem
o wysokim i niskim indeksie glikemicznym są odzwierciedlane w dzie-
cięcym nastroju, zachowaniu, emocjach i zdolnościach umysłowych.
Czujniejsze i szczęśliwsze. W badaniu w grupie 74 uczniów,
którego wyniki opublikowano w czasopiśmie „British Journal of Nu-
trition”, u dzieci spożywających śniadanie o niskim indeksie glike-
micznym odnotowano zwiększoną czujność, więcej oznak szczęścia
i mniej nerwowości, a także poprawę zdolności zapamiętywania fak-
tów i słów po upływie od 90 do 140 minut od zakończenia posiłku35.
Podobnie w badaniu przeprowadzonym w grupie studentów –
okazało się, że osoby spożywające codziennie przez siedem dni bo-
gate w białko śniadanie wykazywały się większą czujnością, uwagą
i zadowoleniem niż osoby spożywające śniadanie bogate w węglo-
wodany36.
Zwiększona uważność, lepsza pamięć. W badaniu grupy 42 dzie-
ci o średniej wieku 12 lat zaobserwowano, że dzieci spożywające
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 165

śniadanie o niskim indeksie glikemicznym wykazywały się większą

uważnością i lepszą pamięcią krótkotrwałą – podają naukowcy w ar-
tykule opublikowanym w czasopiśmie „Physiology & Behavior”37.
(Wspomniane zdolności ulegały dalszej poprawie, gdy badane oso-
by spożywały śniadanie o niskim indeksie glikemicznym oraz wy-
konywały ćwiczenia fizyczne – plus, o którym dowiecie się więcej
w rozdziale 10).
Uważni przez cały poranek. W badaniu w grupie 64 uczniów
w wieku od 6 do 11 lat odkryto, że śniadanie o niskim indeksie glike-
micznym „znacznie zredukowało” spadek uważności badanych osób
w miarę upływu kolejnych godzin poranka38.
Mniejszy głód i rzadsze napady głodu. Inne badania dowo-
dzą, że wysokobiałkowe śniadanie o niskim indeksie glikemicznym
pozwala spalić więcej kalorii i tłuszczu, a także ogranicza występo-
wanie uczucia głodu i napadów głodu – szczególnie u dzieci i nasto-
latków z nadwagą39.
Opisane powyżej badania dotyczyły dzieci wolnych od ADHD, ale
śniadanie o niskim indeksie glikemicznym działa identycznie w przy-
padku dzieci ze zdiagnozowanym ADHD.
Dużo węglowodanów, zmniejszona uważność. Naukowcy
z Uniwersytetu Jerzego Waszyngtona (George Washington Uni-
versity) przebadali 39 dzieci z ADHD i 44 dzieci wolnych od tego
zaburzenia, podając im śniadanie bogate w węglowodany lub
śniadanie bogate w białko bądź też nie dając żadnego śniadania.
U dzieci z ADHD wysokowęglowodanowe śniadanie wywoływało
pogorszenie uważności, w przeciwieństwie do dzieci spożywających
śniadanie wysokobiałkowe40.
Wysokobiałkowe przekąski mają dobry wpływ na mózg.
Przekąski też się liczą. W badaniu w grupie 31 nastolatków o śred-
niej wieku 17 lat zaobserwowano, że osoby spożywające wczesnym
popołudniem wysokobiałkowe przekąski wykazywały więcej „ela-
styczności poznawczej” (zdolności podejmowania nowych zadań
umysłowych) i mniej zakłopotania niż osoby spożywające przekąski
wysokowęglowodanowe bądź wysokotłuszczowe. Wyniki badania
zostały zrelacjonowane w artykule na łamach czasopisma „Journal
of Nutrition”41.
166 Leczenie według Planu Plus-Minus

Dodajcie białko do śniadania – i każdego innego posiłku

Specjaliści do spraw żywienia koncentrujący się na zagadnieniach

zdrowia dzieci dysponują całym wachlarzem sprytnych wskazówek
dotyczących wzbogacania w białko zarówno śniadania, jak i całe-
go jadłospisu dziecka. Chciałbym jednak uzupełnić ich zalecenia
o jedno ostrzeżenie: w przypadku ADHD dość często współwystę-
puje alergia bądź nadwrażliwość pokarmowa na nabiał, tak więc
włączajcie nabiał do diety Waszego dziecka dopiero po wykonaniu
badań, które pozwolą wam się upewnić, że jego organizm zniesie ta-
kie wzbogacenie jadłospisu. (W rozdziałach 5 i 6 znajdziecie więcej
informacji na temat alergii i nadwrażliwości pokarmowej).
Laura Stevens, ekspert do spraw żywienia i ADHD, a także autor-
ka książki pt. Solving the Puzzle of Your ADHD Child: Natural Alter-
native for Hard-to-Raise Children (Rozwiąż zagadkę Twojego dziecka
z ADHD: naturalna alternatywa dla dzieci sprawiających problemy wy-
chowawcze) proponuje następujące rozwiązania, jeśli chodzi o wy-
sokobiałkowe śniadania dla dzieci z ADHD42. Zaznacza przy tym,
że są to „łatwe” śniadania i większość z nich może być spożywana
w samochodzie podczas podróży do szkoły.

„„Naturalne masło orzechowe na pełnoziarnistym chlebie,

z odrobiną dżemu wieloowocowego.
„„Jajka i szklanka soku pomarańczowego. Aby zaoszczędzić cza-
su, można przygotować jajka gotowane na twardo bądź ugo-
towane i faszerowane poprzedniego dnia wieczorem.
„„Kromka pełnoziarnistego chleba z odrobiną masła lub marga-
ryny i dżemu wieloowocowego oraz odtłuszczone mleko.
„„Pełnoziarniste płatki śniadaniowe z odtłuszczonym mlekiem,
chude mięso z obiadu (kotlet schabowy, drób), cząstki poma-
rańczy.
„„Czysty jogurt ze świeżymi owocami.
„„Tost z pełnoziarnistego chleba i chudego sera żółtego, szklan-
ka soku pomarańczowego.
„„Domowy koktajl mleczny lub kotleciki z mielonego mięsa.
„„Mieszanka orzechów, owoce, szklanka odtłuszczonego mleka.

A oto metody stosowane przez Stephanie Walsh, dyrektora me-

dycznego w Dziecięcej Opiece Zdrowotnej (Child Wellness, Children’s
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 167

Healthcare) w Atlancie, zachęcania jej własnych dzieci do spożywa-

nia większej ilości białka43:

„„Przyrządźcie „biał-kanapkę” z płata jajecznicy umieszczonego

pomiędzy dwoma pełnoziarnistymi goframi.
„„Wykorzystajcie ugotowane na twardo jajka do przyrządzenia
sałatki jajecznej (dodając do niej odtłuszczony jogurt, aby
zwiększyć siłę „białkowego kopniaka”). Podawajcie z pełno-
ziarnistym pieczywem.
„„Zamiast polewać gofry syropem, rozsmarujcie na nich cienką
warstwę masła orzechowego lub migdałowego.
„„Na podwieczorek przygotujcie proste parfait: warstwa od-
tłuszczonego jogurtu greckiego, warstwa świeżych owoców,
powtórzyć do wypełnienia naczynia. Posypać płatkami śnia-
daniowymi wzbogaconymi białkiem.
„„Tost z pełnoziarnistego chleba i sera, wzbogacony o białko
dodatkiem plastra szynki. Podawać z jabłkiem pokrojonym
w ósemki i dipem z masła orzechowego.
„„Pełnoziarniste chipsy z tortilli wypełnione resztkami drobiu
lub wieprzowiny z obiadu, serem i czarną fasolą, zapieczone
w mikrofalówce i ozdobione odrobiną łagodnej salsy.

Jeśli chodzi o wysokobiałkowe przekąski, możliwości są w zasa-

dzie nieograniczone.
Oto kilka propozycji z krótkiego przeglądu prozdrowotnej strony
internetowej greatist.com:

„„łodyga selera naciowego z masłem orzechowym, posypana

migdałami lub rodzynkami,
„„suszone mięso (tzw. jerky), zwłaszcza dostarczane przez firmy
wykorzystujące mięso ze zwierząt hodowanych bez antybioty-
ków i wypasanych na trawie,
„„mieszanki orzechów lub nasion i suszonych owoców,
„„roladka z plastra polędwicy drobiowej, plastra sera i plastra
pomidora,
„„koktajl z banana, masła orzechowego i odtłuszczonego mleka
o smaku czekoladowym,
168 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„edamame, czyli ugotowany na parze i posolony strączek z na-

sionami soi,
„„tuńczyk na pełnoziarnistym krakersie,
„„humus i warzywa pocięte w słupki,
„„grecki jogurt i granola.

Wysokobiałkowe śniadanie, wysokobiałkowy obiad i wysokobiał-

kowa kolacja, uzupełnione o wysokobiałkowe przekąski na drugie
śniadanie, podwieczorek i przed pójściem spać – oto najlepszy spo-
sób, by pomóc dziecku z ADHD w radzeniu sobie ze spożyciem cukru.
 Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko 169

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Minus: słodzone napoje
Plus: białko

Oto praktyczne podsumowanie omówionych w tym rozdziale działań:

Krok 1. Nie kupujcie i nie przynoście słodzonych napojów (napojów

gazowanych, izotonicznych, energetycznych oraz napojów na bazie
kawy lub herbaty) do domu ani ich nie spożywajcie.

Krok 2. Wyjaśnijcie Waszemu dziecku, dlaczego słodzone napoje są

szkodliwe dla zdrowia. Odmawiajcie, gdy prosi Was o ich zakup. Za-
wsze mówcie NIE.

Krok 3. Dbajcie, aby Wasze dziecko spożywało wysokobiałkowe pro-

dukty i potrawy podczas każdego posiłku i przekąski.

Krok 4. Nie zabraniajcie dziecku spożywania słodyczy, ale ogranicz-

cie je do wybranych okazji. Pilnujcie, aby dziecko spożywało słodycze
z dodatkiem białka.
 9

Naturalna alternatywa dla leków

na ADHD
Plus: prekursory neuroprzekaźników

Gdy czytacie to zdanie, w Waszych mózgach wrze niczym w ulu –

miliony mikroskopijnych kapsułek neuroprzekaźników przemykają
od jednej do drugiej komórki mózgowej. Bez tych maleńkich „prze-
kaźników” informacje pozostałyby uwięzione wewnątrz neuronów –
nie bylibyście w stanie zobaczyć tej stronicy, „odebrać” słów, które
czytacie, i zrozumieć ich znaczenia. Tak naprawdę bez neuroprze-
kaźników nie moglibyście zrobić nic – myśleć, odczuwać czy się po-
ruszać.
Czym są te podstawowe elementy mózgowej aktywności? Jak
wykonują swoje zadania? Co mają wspólnego z ADHD? Cieszę się,
że o to pytacie.
Zamknięty w maleńkiej bańce niczym perła w ostrydze neuro-
przekaźnik jest chemicznym posłańcem transportującym sygnały po-
między neuronami w mikroskopijnej przestrzeni międzykomórkowej
zwanej synapsą.
Przed udaniem się w drogę neuroprzekaźniki kotwiczą niczym
łodzie na czubku neuronu w strefie presynaptycznej zwanej strefą
aktywną. Wysłane w podróż przemierzają synapsę, lądując na re-
ceptorze postsynaptycznym sąsiadującego neuronu, gdzie ponownie
kotwiczą i zostają wchłonięte.
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 171

Posługuję się takimi metaforami jak pszczoła, perła czy łódź, aby
ułatwić Wam wyobrażenie sobie neuroprzekaźników, jednak najpre-
cyzyjniej określa się je jako aktywne dane mózgowe. To dane w ro-
zumieniu danych komputerowych. Neuroprzekaźniki zachowują się
bardzo podobnie do bitów (cyfr dwójkowych), używanych w zapisie
danych w technologiach komputerowych, w ramach których dwie
cyfry – 0 i 1 – tworzą nieograniczony świat informacji. Tak, właśnie
tak – istnieją jedynie dwa typy neuroprzekaźników:

„„pobudzające (włączające), takie jak dostarczająca energii do-

pamina czy norepinefryna,
„„hamujące (wyłączające), takie jak uspokajająca serotonina czy
GABA (kwas gamma-aminomasłowy).

Niezależnie jednak od tego, czy sygnalizują włączenie czy wyłą-

czenie, sygnalizują bardzo dużo. W mózgu znajduje się około 100 mi-
liardów neuronów, a szacowana liczba połączeń każdego z nich z są-
siadującymi neuronami sięga 15 tysięcy – co oznacza łącznie około
150 bilionów połączeń. (To się nazywa wielozadaniowość!).
W tej galaktyce komunikatów przydarza się mnóstwo zaburzeń
i chorób powodowanych rozregulowaniem neuroprzekaźników, na
przykład ADHD.
W przypadku ADHD często występuje niedobór dopaminy, a także
serotoniny i GABA. Wysoce prawdopodobnymi skutkami takiego nie-
doboru jest przekształcenie aktywności w hiperaktywność, skupienia
w rozproszenie, samokontroli w impulsywność, a energii w agresję.
Większość leków na ADHD łagodzi te objawy przez wywieranie
wpływu na receptory neuroprzekaźników, w szczególności ograni-
czając wychwyt zwrotny dopaminy, czyli jej reabsorpcję przez komór-
kę. (Podobnie działa najczęściej przepisywany rodzaj leków antyde-
presyjnych, czyli SSRI – selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu
serotoniny – blokując reabsorpcję serotoniny). Skutek: zwiększa się
ilość dopaminy służącej do sygnalizacji, co wzmaga czujność i kon-
centrację pacjenta. Skutki uboczne omawianych lekarstw, takie jak
bezsenność lub tiki, są najczęściej wywoływane przez nadmiar do-
paminy.
Leki na ADHD nie wpływają natomiast na ogólną ilość dopami-
ny i innych neuroprzekaźników. Pomagają lepiej wykorzystywać
172 Leczenie według Planu Plus-Minus

dopaminę już dostępną neuronom pacjenta, ale nie zwiększają jej

produkcji. Czy istnieje w ogóle taka możliwość?
Cóż, okazuje się, że tak – można zwiększyć produkcję dopaminy,
serotoniny oraz innych neuroprzekaźników wpływających na wy-
stępowanie objawów ADHD. Istnieje sposób, abyście mogli – samo-
dzielnie lub w porozumieniu z lekarzem – wspomóc optymalizację
neuroprzekaźników w mózgu Waszego dziecka.
Uzupełnijcie jego jadłospis o prekursory neuroprzekaźników –
składniki odżywcze i wyciągi roślinne wspomagające produkcję neu-
roprzekaźników. Składnikami chleba są mąka, drożdże, sól, tłuszcz
i woda, a elementem składowym neuroprzekaźników są ich prekur-
sory. Zalicza się do nich przede wszystkim:
W przypadku wzmagającej koncentrację dopaminy: aminokwas
o nazwie tyrozyna (część składowa białka) oraz witaminy z grupy B:
pirydoksyna (B6) oraz folian.
W przypadku uspokajającej serotoniny: aminokwas o nazwie tryp-
tofan oraz witaminy z grupy B: pirydoksyna (B6) oraz folian.
Tak jak w przypadku wszystkich innych kuracji również tu główną
rolę odgrywa czas. Z reguły należy rozpocząć od podawania dziecku
prekursorów, zanim przejdzie się do terapii farmakologicznej. Istnie-
ją także, jak już wiecie, inne naturalne sposoby leczenia. Zanim roz-
poczniecie stosowanie prekursorów, warto wypróbować większość
metod omówionych w Planie Plus-Minus, gdyż wszystkie wywierają
wpływ na neuroprzekaźniki, nieraz w szokującym stopniu. Mam tu
na myśli podawanie magnezu lub litu, zbilansowanie cynku i miedzi,
pozbycie się szkodliwych bakterii z układu trawiennego itp.
Jeśli nie wypróbowaliście dotąd żadnej z tych metod (albo nie
przyniosły one zadowalających rezultatów), Wasze dziecko ma co
najmniej 12 lat i nadal chcecie sięgnąć po naturalną metodę lecze-
nia przed podjęciem terapii farmakologicznej – metodę, która działa
podobnie do leku na ADHD, poprawiając działanie dopaminy i/lub
serotoniny – zastosowanie prekursorów może okazać się w tym przy-
padku właściwym krokiem.
Należy także pamiętać, że prekursory neuroprzekaźników nie za-
radzą każdemu objawowi ADHD. Najsilniejszy wpływ wywierają na
uwagę pacjenta, poprawiając u dziecka koncentrację i wzmagając
jego zdolność planowania, organizowania i konsekwentnego postę-
powania.
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 173

W ramach mojej praktyki klinicznej współpracuję z pacjentami

(i ich rodzicami), często przepisując im stosowanie prekursorów
przed rozpoczęciem podawania leków i przechodząc do stosowa-
nia leków, jedynie gdy prekursory nie pomogły opanować objawów
ADHD. Częściej odnotowuję jednak sukcesy niż porażki. Przepisa-
łem do tej pory stosowanie prekursorów tysiącom dzieci dotkniętych
ADHD, zazwyczaj osiągając rewelacyjne rezultaty.
Najprawdopodobniej jesteście już gotowi, aby dowiedzieć się, jak
stosować prekursory. Chciałbym jednak, abyście najpierw zapozna-
li się z niektórymi publikacjami naukowymi na ten temat. Tak jak
w przypadku pozostałych elementów Planu Plus-Minus przejrzyjcie
opisy badań przedstawione w poniższym fragmencie rozdziału, aby
upewnić się, że skuteczność działania prekursorów neuroprzekaźni-
ków została potwierdzona przez naukowców i lekarzy – dzięki temu
poczujecie się pewniej, stosując je u Waszych dzieci lub współpracu-
jąc z lekarzem nad wdrożeniem uwzględniającej je terapii.

Naukowe potwierdzenie… znaczenia prekursorów

neuroprzekaźników w leczeniu ADHD

W literaturze naukowej poświęconej prekursorom neuroprzekaźni-

ków dominują dwa typy badań: 1) ukazujące niedobór prekursorów
neuroprzekaźników (oraz samych neuroprzekaźników) jako częsty
problem w przypadku dzieci dotkniętych ADHD oraz 2) dowodzące,
że uzupełnienie jadłospisu o prekursory neuroprzekaźników może
złagodzić objawy ADHD.
Niedobór prekursorów neuroprzekaźników, nasilenie obja-
wów. Naukowcy z Uniwersytetu Stanowego Ohio (Ohio State Uni-
versity) dokonali pomiaru poziomu prekursorów neuroprzekaźników
we krwi u 28 dzieci z ADHD i 20 dzieci wolnych od ADHD. U dzieci
z ADHD odnotowano niższy poziom trzech aminokwasów:

„„60% mniej tyrozyny, prekursora dopaminy,

„„27% mniej fenyloalaniny, prekursora dopaminy,
„„44% mniej tryptofanu, prekursora serotoniny.

W artykule opublikowanym w „Psychiatry Research” naukow-

cy odnotowują ponadto, że im niższy poziom prekursorów, tym
174 Leczenie według Planu Plus-Minus

„wyraźniejsze” stają się objawy ADHD1. Na przykład u dzieci z nie-

doborem tyrozyny i fenyloalaniny dostrzeżono nasilenie problemów
z impulsywnością.
Dlaczego u dzieci z ADHD następuje obniżenie poziomu prekur-
sorów neuroprzekaźników? Naukowcy wskazują na możliwe „za-
burzenia” we wchłanianiu aminokwasów lub ich „transporcie” we-
wnątrz organizmu.
Z mojego doświadczenia wynika, że zaburzenia te są powodowa-
ne wieloma czynnikami. Mutacjami genetycznymi. Stresem. Stanem
zapalnym. Jadłospisem nadmiernie obfitującym w cukier niszczący
prekursory takie jak witaminy z grupy B. Jadłospisem ubogim w biał-
ko. Neurotoksynami: pestycydami i ołowiem.
I jeszcze jedna istotna uwaga – naukowcy mierzyli zawartość
prekursorów neuroprzekaźników we krwi, nie w moczu. Gdy doko-
nywano pomiaru poziomu prekursorów w moczu, nie różnił się on
niemal w ogóle u dzieci z ADHD i u dzieci zdrowych. Jest to powód,
dla którego nie uważam obecnie popularnych testów na zawartość
prekursorów neuroprzekaźników w moczu za szczególnie przydatne.
Mózg osoby z ADHD blokuje przesyłanie tryptofanu. Szwedzcy
naukowcy analizowali transport tryptofanu, czyli zdolność dociera-
nia do mózgu aminokwasu wytwarzającego serotoninę, u chłopców
z ADHD i chłopców wolnych od ADHD. U tych pierwszych zaobser-
wowano „znacznie upośledzony” transport tryptofanu2.
Mniej tryptofanu, więcej agresji. Niemieccy naukowcy poda-
wali 20 dzieciom z ADHD w wieku od 9 do 15 lat napój w bezpiecz-
ny sposób obniżający poziom tryptofanu. U dzieci tych natychmiast
zwiększyła się częstotliwość występowania agresji3. W podobnym
badaniu przeprowadzonym w grupie osób dorosłych cierpiących na
ADHD obniżenie poziomu tryptofanu wywołało upośledzenie kon-
centracji i wydłużenie czasu reakcji4.
Mniej GABA, wzrost impulsywności. Badacze ze Szkoły Me-
dycznej Johnsa Hopkinsa (Johns Hopkins School of Medicine)
przeanalizowali przypadki 13 dzieci z ADHD i 19 dzieci zdrowych,
odkrywając, że u dzieci z ADHD poziom GABA, neuroprzekaźni-
ka uspokajającego, był niższy o 27%. Jak podają autorzy artykułu
w czasopiśmie „Archives in General Psychiatry”, leczenie za pomo-
cą regulowania poziomu GABA „może w przyszłości odegrać rolę
w terapii ADHD”5. (Jak dowiecie się już niebawem, terapia GABA
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 175

odgrywa obecnie ważną rolę w walce z ADHD). W innym podobnym

badaniu u dzieci z ADHD odnotowano „znacząco niższy” poziom
GABA i wyraźnie nasiloną impulsywność6.
Badania te wskazują na dość wysokie prawdopodobieństwo nie-
doboru prekursorów neuroprzekaźników i samych neuroprzekaźni-
ków u Waszych dzieci, jeżeli zdiagnozowano u nich ADHD. Co się
stanie, gdy podniesiecie u nich poziom prekursorów? Najprawdopo-
dobniej objawy ADHD ulegną osłabieniu.
W przypadku 65 dzieci z ADHD nastąpiła „znaczna” lub „cał-
kowita poprawa” po suplementacji prekursorów neuroprzekaź-
ników. Naukowcy z Uniwersytetu Miami w Ohio (Miami Univer-
sity of Ohio) oraz wielu innych instytucji przebadali 85 dzieci ze
zdiagnozowanym ADHD w wieku od 4 do 18 lat7. Wiele z nich nie
zażywało wcześniej żadnego leku na ADHD, ponieważ taką decyzję
podjęli ich rodzice. W innych przypadkach u dziecka zastosowano
określone lekarstwo, lecz nie przyniosło ono poprawy lub wywołało
nieakceptowalne skutki uboczne. U niektórych podczas przeprowa-
dzania badania trwało właśnie stosowanie terapii farmakologicznej.
Niezależnie od tego wszystkim dzieciom biorącym udział w ba-
daniu podano suplement diety zawierający dwa prekursory neuro-
przekaźników: tyrozynę, prekursor dopaminy i norepinefryny, oraz
tryptofan, prekursor serotoniny. Mali pacjenci spożywali również
inne składniki odżywcze i naturalne mieszanki odgrywające rolę
w procesie wytwarzania i ochrony neuroprzekaźników, w tym wita-
minę B6, folian oraz Mucuna pruriens (świerzbiec właściwy) – rośli-
nę z rodziny bobowatych dostarczającą lewodopy (L-DOPA), prekur-
sora dopaminy. Wyniki eksperymentu były co najmniej pozytywne.
Po upływie dwóch miesięcy u 57 z 85 dzieci nastąpiła „wyraź-
na poprawa” – występujące objawy ADHD uległy osłabieniu śred-
nio o 74% według pomiaru przeprowadzonego przy użyciu skali
ADHD-RS (Attention-deficit Hyperactivity Disorder Rating Scale).
U 28 z 57 wspomnianych pacjentów odnotowano „całkowite wy-
leczenie” – nie występowały u nich żadne mierzalne objawy ADHD.
Gdy dokonano korekty dawek suplementu u pozostałych dzieci nie-
reagujących na terapię, nastąpiła poprawa u kolejnych 8 pacjentów.
Wpływ prekursorów neuroprzekaźników na łagodzenie różnych
objawów ADHD „wydaje się znacznie silniejszy niż w przypadku środ-
ków farmakologicznych stosowanych w leczeniu tego zaburzenia”,
176 Leczenie według Planu Plus-Minus

konkludują naukowcy w artykule opublikowanym w czasopiśmie

„Neuropsychiatric Disease and Treatment”. Wskazują również, że
prekursory „dokonują tego, czego nie mogą dokonać lekarstwa” –
zwiększają ogólną liczbę cząsteczek neuroprzekaźników w central-
nym (ośrodkowym) układzie nerwowym8.
Witamina B6 jest niezbędna mózgowi. Naukowcy z izrael-
skiego Centrum Zdrowia Psychicznego Geha (Geha Mental Health
Center) przeprowadzili kilkanaście badań nad ADHD i witaminą B6
(pirydoksyną), prekursorem pomagającym wytwarzać dopaminę.
W jednym z pomniejszych badań dzieciom z ADHD o znacznej
lekooporności podawano codziennie witaminę B6 – od 15 do 30 mg
na każdy kilogram masy ciała. Zaobserwowano skuteczność w opa-
nowaniu objawów ADHD równą skuteczności Ritalinu9.
W innym badaniu naukowcy podali lek stanowiący pochodną pi-
rydoksyny (metadoksynę) lub placebo 36 osobom dorosłym cierpią-
cym na ADHD – w przypadku zastosowania tego pierwszego leku
odnotowano „znaczącą poprawę uwagi skupionej i selektywnej”10.
W podobnym badaniu problemy z koncentracją oraz inne objawy
uległy osłabieniu o 40% po podaniu dorosłym pacjentom wspomnia-
nego leku11.
Pirydoksyna jest tak ważna dla wytwarzania neuroprzekaźników
i zdrowia mózgu, że ADHD można określać jako „stan pirydoksy-
nozależny” powodowany „wrodzonym [genetycznym] zaburzeniem
metabolizmu witaminy B6”, jak odnotowuje kolejny zespół naukow-
ców izraelskich w artykule opublikowanym w czasopiśmie „Medical
Hypotheses”12.
Karnityna – kolejny potężny prekursor. Wytwarzana przez or-
ganizm z aminokwasów takich jak tyrozyna i metionina, karnityna
bierze udział w syntezie DHA, nienasyconego kwasu tłuszczowego.
Pomaga także regulować wytwarzanie dopaminy, a tym samym –
kontrolować ADHD.
W badaniu, w którym obiektem były szczury hodowane tak, by
odtwarzały zachowanie nastolatków cierpiących na ADHD, karnity-
na łagodziła impulsywność i równoważyła poziomy neuroprzekaź-
ników13.
Jeśli chodzi o nasz gatunek, w jednym z badań, przeprowadzo-
nym w grupie 63 chłopców z ADHD w wieku od 6 do 13 lat – chłop-
ców cierpiących również na zespół łamliwego chromosomu X, czyli
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 177

genetyczne uwarunkowanie powodujące problemy poznawcze, nie-

rzadko równie poważne, co opóźnienie umysłowe – roczne spoży-
wanie karnityny spowodowało u pacjentów poprawę koncentracji
i zachowania14. W innym badaniu w grupie 26 chłopców z ADHD
w wieku od 6 do 13 lat dwumiesięczny okres zażywania karnityny
doprowadził do polepszenia koncentracji i zmniejszenia liczby za-
chowań agresywnych. W trzecim z badań, przeprowadzonym w gru-
pie 24 chłopców, u pacjentów zażywających karnitynę odnotowa-
no zmniejszenie nieuważności i skłonności do agresji oraz redukcję
przestępczości15.
Dość już jednak o odkryciach naukowców. Pora, abyście sami od-
kryli, w jaki sposób możecie wykorzystać prekursory neuroprzekaź-
ników, aby pomóc swoim dzieciom dotkniętym ADHD.

Witamina D – niezbędna, aby powstała serotonina

Już od dziecka wiemy, że witamina D – tak zwana witamina słońca – odgry-

wa ważną rolę w budowaniu zdrowych kości. Niewiele dzieci (i dorosłych) wie
jednak, że witamina D pełni w ludzkim organizmie wiele istotnych funkcji.
Każda komórka naszego ciała zawiera receptor witaminy D, co oznacza, że
potrzebuje jej, by efektywnie działać i pozostawać zdrową. Witamina D po-
budza serce, wzmaga odporność, reguluje poziom cukru i wzmacnia mięśnie.
Witamina D jest także prekursorem neuroprzekaźnikowym i bierze
udział w produkcji serotoniny, niezbędnej dla dobrego samopoczucia Wa-
szego dziecka. Serotonina napędza funkcje poznawcze, czyli umiejętności
umysłowe pomagające dziecku w realizacji różnych zadań. Łagodzi impul-
sywność, pozwalając mu przedłożyć długofalowe korzyści nad krótkotermi-
nowe gratyfikacje. Poprawia zachowania społeczne dziecka i pomaga mu
zachowywać się przyjaźnie nawet wtedy, gdy czuje się rozczarowane lub
sfrustrowane. Wzmacnia także filtrowanie sensoryczne, co umożliwia dziec-
ku odrzucanie obcych elementów i skupianie się na konkretnym zadaniu.
Witamina D wywiera także wpływ na dopaminę i norepinefrynę, neuroprze-
kaźniki regulujące koncentrację.
To tyle dobrych wiadomości. Jeśli chodzi o te złe, bardzo niewielu z nas
przyjmuje wystarczające dawki witaminy D. U 70% Amerykanów (dorosłych
i dzieci) odnotowuje się niski poziom tej witaminy w organizmie, a u 50% –
zdecydowany niedobór. Problem ten w równej mierze dotyczy dzieci do-
tkniętych ADHD.
178 Leczenie według Planu Plus-Minus

W jednym z badań u dzieci z ADHD odnotowano średni poziom witami-

ny D o 33% niższy niż u dzieci zdrowych16. Inne badanie wykazało, że poziom
ten jest niższy o 41%17. W obu przypadkach poziom ten wahał się w pobliżu
wartości uznawanych za niedobór – innymi słowy, bardzo niskich.
A oto najważniejszy fakt związany z niedoborem witaminy D, o którym
wie bardzo niewielu lekarzy.
Jeśli Wasze dziecko cierpi na niedobór witaminy D, wymaga on lecze-
nia, by dziecko mogło poczuć się lepiej – podniesienie poziomu witaminy D
w organizmie do wartości zalecanych może spowodować biegunową zmia-
nę w łagodzeniu objawów ADHD.
O zdecydowanym niedoborze witaminy D świadczą wartości poniżej
20 nanogramów na mililitr (ng/ml). We wspomnianych powyżej badaniach
u pacjentów odnotowano średnie wartości w granicach 19,1–20,9, czyli od-
powiednio niedoboru i niedoboru graniczącego z normą.
Biorąc pod uwagę omówione wcześniej fakty, stanowczo zalecam Wam
zbadanie u Waszych dzieci poziomu witaminy D we krwi. Można tego do-
konać samodzielnie, stosunkowo niskim kosztem. Można także poprosić
o skierowanie lekarza rodzinnego.
Jeśli u dziecka odnotowano zawartość witaminy D we krwi na poziomie
20 ng/ml (lub mniej), należy rozpocząć codzienną suplementację witaminy
D3, naturalną i najaktywniejszą postacią tej witaminy. Sugeruję podawa-
nie 5 tys. jednostek międzynarodowych (j.m). dziennie przez 60 dni, aby
osiągnąć właściwy poziom pomiędzy 40 a 50 ng/ml krwi. Powtórzcie bada-
nie poziomu witaminy D po upływie tego czasu – jeśli nie udało się osiąg-
nąć wskazanego poziomu, kontynuujcie suplementację diety wspomnianą
dawką (5 tys. j.m) przez kolejne 60 dni, a następnie ponownie wykonajcie
badanie poziomu witaminy we krwi. Proces należy powtarzać do chwili, gdy
poziom witaminy D we krwi Waszego dziecka osiągnie wartość 40–50 ng/
ml – wtedy można przejść do dawki dziennej 2 tys. j.m., podtrzymującej
właściwy poziom.

Jak stosować prekursory neuroprzekaźników

Z badań wynika, że codzienny poziom serotoniny ulega manipu-

lacjom za pomocą diety tylko w niewielkim stopniu. Na przykład
SSRI, podnoszące poziom serotoniny, nie łagodzą w żadnej mierze
objawów ADHD. Natomiast z dopaminą jest zupełnie inna historia –
łatwo podwyższyć jej poziom, jeżeli poda się dziecku odpowiednie
prekursory, w tym:
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 179

L-tyrozynę – aminokwas biorący udział w wytwarzaniu dopaminy.

Folian – witaminę B wspomagającą przekształcanie tyrozyny

w dopaminę. U wielu dzieci z ADHD występuje jednak mutacja
genetyczna, która uniemożliwia syntetycznemu folianowi zawar-
temu w suplementach przekształcanie tyrozyny w dopaminę.
Skuteczniejszą postacią jest tu L-5-MTHF (Metafolin), o identycz-
nym działaniu, przyjazna dla mózgu postać folianu występująca
w pożywieniu.

Witaminę B6 – w postaci pirydoksalu-5-fosforanu, biologicznie

czynnej formy tego składnika odżywczego, wspomagającej prze-
kształcanie przez organizm tyrozyny w dopaminę.

L-DOPA – substancję uzyskiwaną z Mucuna pruriens (świerzbca

właściwego, aksamitnego ziarna), rośliny występującej głównie
w Indiach i Chinach.

Cynk – minerał pomagający dopaminie pozostawać w synapsach

między neuronami, czyniąc ją w ten sposób łatwiej dostępną.
Innymi słowy, cynk stanowi naturalny inhibitor zwrotnego wy-
chwytu dopaminy.

Różeniec – zioło zapewniające dopaminie turbodoładowanie,

przyspieszające ją w synapsie.

Wyciąg z zielonej herbaty – wspomagający ochronę dopaminy.

Jest to dość długa lista i zapewne myślicie właśnie: „Nie będę

nawet próbować podawania mojemu dziecku tych wszystkich suple-
mentów”. Spokojnie, nie ma takiej potrzeby. Przygotowałem jeden
suplement, który zawiera wszystkie wyliczone powyżej prekursory,
o nazwie DopaPlus, produkowany przez firmę Pure Encapsulations.
Skład DopaPlus odzwierciedla moje ponadwudziestoletnie do-
świadczenie w leczeniu dzieci cierpiących na ADHD za pomocą pre-
kursorów, a także wiedzę, którą stopniowo i pewnie zgromadziłem na
temat tego, co działa, a co nie działa w przypadku moich pacjentów.
Nie sprawdziło się przepisywanie poszczególnych aminokwasów,
180 Leczenie według Planu Plus-Minus

na przykład tyrozyny. Skuteczne okazało się natomiast stosowanie

aminokwasów biorących udział w wytwarzaniu dopaminy wraz z ko-
faktorami odżywczymi chroniącymi dopaminę i wspomagającymi jej
działanie w mózgu. DopaPlus zawiera zarówno prekursory, jak i ko-
faktory.
DopaPlus jest bezpieczna w stosowaniu, dawki należy jednak
zwiększać stopniowo, umożliwiając mózgowi dziecka przystosowa-
nie się do kolejnego napływu neuroprzekaźników. Suplement wyma-
ga od dwóch do czterech tygodni, aby przynieść oczekiwane rezulta-
ty, tak więc ani Wy, ani Wasze dziecko nie zaobserwujecie ich od razu.
Rozpocznijcie od podawania dziecku 1 tabletki 2 razy dziennie,
na czczo, 15–30 minut przed śniadaniem i kolacją. (Spożywanie tab-
letek na czczo poprawia wchłanianie suplementu).
Po upływie dwóch tygodni zwiększcie dawkę do 2 tabletek poda-
wanych 2 razy dziennie.
Jeżeli po upływie czterech tygodni nie odnotujecie żadnej zmiany
w objawach ADHD, zwiększcie dawkę do 3 tabletek podawanych
2 razy dziennie. W większości przypadków najlepsze efekty uzyskuje
się przy dawce 4–6 tabletek.
Gdy suplement zacznie działać, zauważalnej poprawie powinna
ulec uwaga dziecka – większe skupienie na szczegółach, mniej po-
myłek wynikających z nieuwagi, osłabienie tendencji do gubienia
różnych rzeczy i zapominania. Powinna poprawić się także zdolność
do długotrwałego wysiłku – zajmowania się daną pracą, aż zostanie
zrealizowana, odrabiania do końca pracy domowej czy rozgrywania
gry aż do finału.
Jak wspomniałem, DopaPlus jest suplementem bezpiecznym.
Czasem mogą jednak wystąpić skutki uboczne. Dość rzadko zdarza
się, że dziecko ze zdiagnozowanym ADHD cierpi na nadmiar, a nie
niedobór dopaminy, i występują u niego takie objawy jak hiperak-
tywność, skłonność do gniewu i agresji. U takich dzieci DopaPlus
jedynie nasili objawy, zamiast je złagodzić. Jeżeli dziecko staje się
coraz bardziej pobudzone od momentu, gdy zaczęło zażywać suple-
ment, przerwijcie terapię, ponieważ nie jest dla niego odpowiednia.
Stymulowanie „pobudzającej” dopaminy ma wpływ głównie
na poprawę koncentracji i psychicznej wytrwałości u wielu dzieci
dotkniętych ADHD. Z kolei stymulowanie „hamującej” serotoniny
i GABA jest istotne dla łagodzenia hiperaktywności i impulsywności.
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 181

GABA – aby wieczory były spokojniejsze

Jak wspomniałem wcześniej, badania wykazują, że u wielu dzieci

z ADHD występuje niski poziom GABA, neuroprzekaźnika uspokaja-
jącego. W tym przypadku dzieci nie muszą jednak zażywać prekur-
sorów zwiększających produkcję GABA – istnieje bowiem suplement
zawierający GABA.
GABA działa najskuteczniej u dzieci nadaktywnych lub niespo-
kojnych w porze wieczornej, wyciszając je przed udaniem się na
spoczynek. Części moich pacjentów znaczną ulgę przynosi Pure 20 –
GABA w sprayu o smaku cytrusów, produkowany przez Pure En-
capsulations. Pozostałe składniki specyfiku to melisa lekarska, zioło
o działaniu uspokajającym oraz L-teanina, aminokwas o podobnym
działaniu do melisy. Podawajcie 1 dawkę sprayu na dwie, trzy go-
dziny przed udaniem się dziecka na spoczynek. Jeżeli wolicie sto-
sować GABA w tabletkach, proponuję zakupić tabletki po 100 mg
(kilka firm dostarcza tabletek o takiej wadze) i podawać je dziecku
wieczorem.
Czasami, dość rzadko, u dziecka może pojawić się „paradoksalna”
reakcja na GABA, przejawiająca się nasileniem aktywności i niepo-
koju. Reakcja taka nie stanowi żadnego zagrożenia – wypróbowa-
nie GABA nie wyrządza dziecku żadnej krzywdy – jeżeli jednak po
upływie dwóch, trzech dni nie zaobserwowaliście u dziecka żadnego
wyciszenia, odstawcie suplement.

Tryptofan na lepszy sen

Jeśli Wasze dziecko ma problemy z zasypianiem, pomocne może

okazać się podawanie mu tryptofanu, prekursora serotoniny. Suge-
ruję tryptofan w dawce 500 mg, 30 minut przed udaniem się na
spoczynek. Poszukajcie suplementu zawierającego L-tryptofan oraz
niewielką ilość witaminy B6 usprawniającej przyswajanie tryptofanu
przez organizm.
Jeżeli po upływie tygodnia podawanie tryptofanu nie przyniosło
poprawy, wypróbujcie inny suplement na sen wspomagający wy-
twarzanie serotoniny – 5-HTP (5-hydroksytryptofan), czyli enzym
wspomagający przekształcanie tryptofanu w serotoninę. Proponuję
dawkę 50 mg, 30 minut przed udaniem się na spoczynek.
182 Leczenie według Planu Plus-Minus

Skoro tryptofan wycisza Wasze dziecko z ADHD w porze snu, czy

będzie równie skuteczny o każdej porze dnia? Jak już wspomnia-
łem, badania dowodzą, że uzupełnianie diety o prekursory serotoni-
ny (lub zażywanie selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu
serotoniny, czyli SSRI) nie łagodzi objawów ADHD.

Gdy Wasze dziecko potrzebuje więcej witaminy B6. O wiele więcej

Wiele lat temu zetknąłem się z przypadkiem dziecka z ADHD, któ-

remu podano niewłaściwą dawkę suplementów, niezgodną z moimi
zaleceniami – w tym 400 mg witaminy B6 (pirydoksyny). Rodzice
dziewczynki poinformowali mnie z entuzjazmem, że objawy ADHD
u córki zniknęły. Ucieszyłem się wprawdzie z tak nieoczekiwane-
go obrotu spraw, ale nadal niepokoiłem się o pacjentkę. Witamina
B6 jest niezbędna dla prawidłowej pracy ludzkiego mózgu, ponie-
waż wspomaga syntezę dopaminy, norepinefryny, serotoniny oraz
GABA. Jednak w dużych dawkach (200 mg i powyżej) może uszko-
dzić ośrodkowy (centralny) układ nerwowy, wywołując neuropatię
sensoryczną – ból i drętwotę nóg i rąk, w niektórych przypadkach tak
silne, że niemal paraliżujące. Oczywiście natychmiast ograniczyłem
dawkę witaminy podawaną dziewczynce. Ku mojemu zaskoczeniu
doprowadziło to do ponownego wystąpienia objawów ADHD. Za-
intrygowany sytuacją przywróciłem dawkę 400 mg i objawy ADHD
ponownie zniknęły. O co tu właściwie chodziło?
Okazało się, że u dziewczynki występowała piroluria, genetycz-
ny defekt polegający na niewłaściwej obsłudze hemoglobiny, biał-
ka transportującego tlen, przez czerwone ciałka krwi. Organizm
osoby z pirolurią wytwarza zbyt wiele kryptopirolu, związku łączą-
cego się z witaminą B6 i cynkiem, wywołującego niedobory tych
dwóch składników. Niedobory te z kolei prowadzą do wystąpienia
niedoborów neuroprzekaźników, powodując pojawienie się takich
objawów jak niezdolność radzenia sobie ze stresem, silny niepokój,
częste i gwałtowne wybuchy gniewu, huśtawka nastrojów, kłopo-
ty z pamięcią krótkotrwałą, problemy z czytaniem czy depresja.
(Brzmi zupełnie jak objawy ADHD, prawda?). Pozostałe objawy
to: skłonność do częstych infekcji, otyłość, poranne nudności, nad-
wrażliwość na światło i dźwięki oraz niezdolność do uzyskania opa-
lenizny słonecznej.
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 183

Jeśli wymienione powyżej objawy występują u Waszego dziecka,

poproście lekarza o badanie moczu na obecność kryptopirolu. Gdy
badanie wykaże pirolurię, porozmawiajcie z lekarzem o terapii od-
żywczej, która pomoże zapanować nad sytuacją. Mowa tu o kory-
gujących dawkach witaminy B6 (200 mg dziennie, w postaci piry-
doksalo-5-fosforanu) oraz cynku (25 do 100 mg dziennie, w postaci
pikolinianu cynku).

Badanie MTHFR – przydatny test genetyczny

W pracy nad zrównoważeniem neuroprzekaźników Waszego dziecka

może przydać się zarówno Wam, jak i lekarzowi przeprowadzenie
u małego pacjenta badania MTHFR (reduktazy metylenotetrahydro-
folianu).
Metylenotetrahydrofolian to enzym, który przekształca kwas fo-
liowy w L-metylofolian, postać składnika odżywczego wspomaga-
jącą wytwarzanie neuroprzekaźników. Badanie pozwala odnaleźć
mutacje genetyczne, które spowalniają lub blokują konwersję kwasu
foliowego do L-metylofolianu, a tym samym spowalniają lub bloku-
ją wytwarzanie dopaminy i serotoniny, prawdopodobnie wywołując
problemy behawioralne, takie jak ADHD, oraz problemy emocjonal-
ne, takie jak depresja.
Zlecam wykonanie tego badania u każdego leczonego przeze
mnie dziecka z ADHD – w przypadku wyniku dodatniego dziecko
będzie potrzebowało co najmniej 3 mg folianu dziennie. Aby lecze-
nie było skuteczne, należy podawać odpowiednią postać folianu,
przyjazną dla mózgu, to jest L-5-MTHF (Metafolin), zawarty także
w DopaPlus.
Syntetyczny folian zawarty w większości suplementów blokuje
przyswajanie L-5-MTHF przez mózg. Zapytajcie lekarza, czy należy
przeprowadzić badanie MTHFR u Waszego dziecka.

Najskuteczniejsza dieta wspierająca neuroprzekaźniki

Dieta uboga w białko nie zapewnia dziecku niezbędnych prekurso-

rów neuroprzekaźników. Zalecam dietę wysokobiałkową – każdy
posiłek powinien zawierać pokarmy bogate w białko; podawajcie
dzieciom także wysokobiałkowe przekąski pomiędzy posiłkami.
184 Leczenie według Planu Plus-Minus

Dieta obfitująca w przetworzone węglowodany, takie jak cukier,

słodzone napoje i biała mąka, przyczynia się do spalania witamin
z grupy B, nie uzupełniając ich niedoboru – tymczasem witami-
ny z grupy B takie jak pirydoksyna i folian mają istotny wpływ na
właściwy poziom neuroprzekaźników w organizmie.
Dieta wysokocukrowa powoduje także stany zapalne, co stanowi
kolejną przyczynę niedoboru neuroprzekaźników.
Właściwą dietą wspomagającą neuroprzekaźniki jest zatem wy-
sokobiałkowa, niskocukrowa dieta zalecana w rozdziale 4 niniejszej
książki.
 Naturalna alternatywa dla leków na ADHD 185

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Plus: prekursory neuroprzekaźników

Oto praktyczne podsumowanie działań omówionych w powyższym

rozdziale:

Krok 1. Stosujcie prekursory neuroprzekaźników tylko u dzieci

w wieku od 12 lat wzwyż, głównie u dzieci z ADHD z przewagą defi-
cytu uwagi.

Krok 2. Podawajcie DopaPlus, unikatową mieszankę prekursorów

opracowaną przeze mnie w celu maksymalizacji rezultatów: 2 tabletki
dziennie przez dwa pierwsze tygodnie oraz 4 tabletki dziennie przez
kolejne dwa tygodnie. Jeśli nie nastąpi poprawa koncentracji i umie-
jętności długotrwałego wykonywania różnych zajęć, zwiększcie dawkę
do 6 tabletek dziennie.

Krok 3. Zaprzestańcie podawania suplementu, jeśli hiperaktywność

dziecka ulegnie nasileniu – oznacza to, że występuje u niego nadmiar
dopaminy. Rozważcie wykonanie badań bilansu miedzi i cynku oraz
obecności HPHPA – dwóch najczęstszych przyczyn nadmiaru dopami-
ny w organizmie.

Krok 4. Zlećcie wykonanie badania poziomu witaminy D. Jeżeli wynik

będzie niższy niż 20 ng/ml, rozpocznijcie podawanie suplementu z wi-
taminą D w dawce 5 tys. j.m. przez okres dwóch miesięcy. Następnie
powtórzcie badanie. Jeżeli poziom jest nadal niski, kontynuujcie su-
plementację. Jeśli poziom ustabilizował się pomiędzy 40 a 50 ng/ml,
przejdźcie do podawania dawki podtrzymującej – 2 tys. j.m. dziennie.

Krok 5. Jeśli Wasze dziecko staje się hiperaktywne wczesnym wieczo-

rem, rozważcie podawanie GABA dwie do trzech godzin przed snem,
zwłaszcza 1 dawki łatwego do stosowania GABA w sprayu.
186 Leczenie według Planu Plus-Minus

Krok 6. W przypadku problemów z zasypianiem rozważcie podawanie

L-tryptofanu, w dawce 500 mg, 30 minut przed udaniem się dziecka
na spoczynek. Jeżeli L-tryptofan nie przynosi poprawy po upływie ty-
godnia, wypróbujcie dawkę 50 mg 5-HTP.

Krok 7. Sprawdźcie, czy u Waszego dziecka występują objawy pirolu-

rii – mutacji genetycznej blokującej przyswajanie przez organizm wita-
miny B6 i cynku. Jeżeli istnieje takie prawdopodobieństwo, poproście
lekarza o przeprowadzenie badań – w przypadku dodatniego wyniku
badania zwróćcie się z prośbą o przepisanie korekcyjnych dawek wi-
taminy B6 i cynku.

Krok 8. Rozważcie wykonanie u dziecka badania mutacji MTHF, genu

odpowiadającego za metabolizm folianu. Mutacja ta może zakłócać
przekształcanie folianu w L-metylofolian, postać folianu niezbędną
do wytwarzania neuroprzekaźników. Jeżeli wyniki badania będą do-
datnie, rozpocznijcie suplementację L-metylofolianu, dostarczającego
biologicznie czynną postać witaminy B.

Krok 9. Zachęcajcie dziecko do spożywania pokarmów bogatych

w białko (prekursora serotoniny), a ubogich w cukier i inne przetwo-
rzone węglowodany.
 10

Nareszcie skoncentrowani – styl

życia: głęboki sen i regularne
ćwiczenia fizyczne
Minus: problemy ze snem i zaburzenia snu
Plus: regularne ćwiczenia fizyczne

Sen i zdrowie są niczym dzień i noc – jedno potrzebuje drugiego.

Niestety, wielu z nas utraciło prawo wstępu do krainy Morfeusza.
45 milionów Amerykanów zmaga się z tym, co oficjalnie nosi
miano bezsenności – problemami z zasypianiem, ciągłością snu lub
zbyt wczesnym wybudzaniem się, powtarzającymi się przynaj-
mniej 3 razy w miesiącu przez okres dłuższy niż miesiąc. U kolej-
nych 60 milionów występują te same objawy, jedynie nieco rzadziej.
Miliony osób gnębią także zaburzenia snu, na przykład bezdech
senny (przerwy w oddychaniu podczas snu) lub zespół niespokoj-
nych nóg (nieprzyjemne odczucia w dolnych kończynach podczas
układania się do snu połączone z gwałtowną potrzebą ruchu).
Badania naukowe wiążą bezsenność i zaburzenia snu z całą lita-
nią problemów zdrowotnych, takich jak lęki, wypalenie zawodowe,
przewlekłe bóle, depresja, cukrzyca, fibromialgia, zgaga, choroby
serca, nadciśnienie, utrata pamięci, problemy związane z menopau-
zą czy nadwaga.
Do tej długiej listy dolegliwości powodowanych problemami ze
snem można spokojnie doliczyć kolejną, a mianowicie ADHD.
188 Leczenie według Planu Plus-Minus

Deficyt uwagi – czy deficyt snu?

ADHD nie jest wyłącznie zaburzeniem związanym z deficytem uwagi.

To także zaburzenie związane z deficytem składników odżyw-
czych – niedobór magnezu, cynku, kwasów omega-3 oraz innych
składników wywołuje bądź przyczynia się do wystąpienia objawów
ADHD.
Ponadto – o czym doskonale wie każdy rodzic dziecka z ADHD –
jest to również zaburzenie związane z deficytem snu.
Zgodnie z wynikami badania opublikowanymi w czasopiśmie
„Sleep Medicine” u około 55% dzieci ze zdiagnozowanym ADHD
występują problemy ze snem, takie jak nienależyte wysypianie się,
powtarzające się wybudzenia w trakcie nocy oraz wynikająca z nich
senność w ciągu dnia1. Moje doświadczenie podpowiada, że w rze-
czywistości odsetek dzieci z ADHD trapionych problemami ze snem
jest znacznie wyższy. Podczas trzydziestoletniej praktyki w leczeniu
dzieci z ADHD rzadko spotykałem pacjentów, którzy nie mieli żad-
nych problemów ze snem. Dziesiątki badań poświęconych związkom
ADHD ze snem dopisują do tego wykazu nocnych cierpień kolejne
pozycje: opór przed udaniem się na spoczynek, niepokój dotyczący
snu, trudności z zasypianiem (najczęstszy problem u dzieci z ADHD)
oraz z porannym wybudzaniem się ze snu.
Inne badania wykazują, że wiele dzieci z ADHD cierpi na przynaj-
mniej jedno zaburzenie snu. Najczęstsze jest zaburzenie oddychania
w czasie snu (sleep-disordered breathing, SDB), czyli uporczywe od-
dychanie ustami, chrapanie lub bezdech senny. U niektórych dzie-
ci występują zaburzenia ruchu w czasie snu, zazwyczaj zespół nie-
spokojnych nóg. Inne dotykają parasomnie: somnambulizm, częste
koszmary senne (przerażające sny doprowadzające do wybudzenia)
lub lęki nocne (skrajna forma koszmarów, powodująca, że dziecko
wybudza się z płaczem lub krzykiem).
Jedno z niedawnych badań nad zaburzeniami oddychania w cza-
sie snu ukazało w dość dramatyczny sposób powiązania pomiędzy
zaburzeniami snu a ADHD2. Naukowcy przeanalizowali przypadki
ponad 9000 dzieci, przyglądając się ich zachowaniom pomiędzy
6 miesiącem a 7 rokiem ich życia. Zanim mali pacjenci osiągnęli
7 rok życia, u tych, którzy miewali problemy z oddychaniem w czasie
snu, odnotowano:
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 189

„„zwiększone o 85% prawdopodobieństwo wystąpienia hiper-

aktywności,
„„zwiększone o 60% prawdopodobieństwo wystąpienia proble-
mów z właściwym zachowaniem,
„„zwiększone o 65% prawdopodobieństwo wystąpienia proble-
mów emocjonalnych.

„Brak snu krzywdzi rozwijające się ciało i umysł dziecka, a to

może nieść za sobą dalsze poważne konsekwencje”, mówi kierownik
eksperymentu dr Karen Bonuck w wywiadzie dla „New York Times”3.
W innych badaniach u dzieci, które cierpiały na zaburzenia od-
dychania w czasie snu i w związku z tym zostały poddane chirur-
gicznym zabiegom korekcyjnym: usunięciu migdałka gardłowego
(skupiska tkanki chłonnej w części nosowej gardła) oraz migdał-
ków podniebiennych (skupisk tkanki chłonnej umiejscowionych
w gardzieli), odnotowano znacznie niższe prawdopodobieństwo
zdiagnozowania ADHD niż w przypadku dzieci dotkniętych takimi
samymi zaburzeniami oddychania, które nie przeszły operacji ko-
rekcyjnych.
Wracając do dzieci z ADHD poddanych wspomnianym zabiegom
korekcyjnym – w wielu przypadkach występujące u nich objawy
takie jak hiperaktywność, nieuważność i impulsywność uległy tak
znacznemu złagodzeniu, że mali pacjenci przestawali spełniać odpo-
wiednie kryteria w stopniu niezbędnym do zdiagnozowania u nich
ADHD4.
W artykule opublikowanym w czasopiśmie „Journal of Attention
Disorders” podsumowano wyniki badań nad związkiem zaburzeń
snu z ADHD za pomocą zbioru zaskakujących danych statystycz-
nych5. W porównaniu z dziećmi wolnymi od tego zaburzenia u dzieci
z ADHD występowało:

„„o 41% większe prawdopodobieństwo pojawienia się oporu

przed udaniem się na spoczynek,
„„o 49% większe prawdopodobieństwo pojawienia się niepoko-
ju związanego ze snem,
„„o 36% większe prawdopodobieństwo pojawienia się kłopotów
z zasypianiem,
„„o 36% większe prawdopodobieństwo wybudzania się w nocy,
190 Leczenie według Planu Plus-Minus

„„o 57% większe prawdopodobieństwo niedoboru snu,

„„o 88% większe prawdopodobieństwo pojawienia się senności
w czasie dnia,
„„o 89% większe prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń
z oddychaniem podczas snu.

A oto najbardziej niepokojąca część tej smutnej opowieści o prob-

lemach ze snem: zaburzenia snu stanowiące powszechny czynnik
komplikujący przebieg ADHD dość rzadko są poddawane ocenie i te-
rapii przez lekarzy. W gruncie rzeczy specjaliści wydają się raczej
zmierzać w przeciwnym kierunku.
W diagnozie dotyczącej ADD (poprzedni akronim ADHD) zawar-
tej w wydaniu DSM z 1980 roku, standardowej klasyfikacji zabu-
rzeń psychicznych wykorzystywanej przez amerykańskich specja-
listów w dziedzinie zdrowia psychicznego, zawarto taki objaw jak
„nadmierne poruszanie się podczas snu”. Jednak już w wydaniu
z roku 1987 w diagnozie ADHD nie było ani słowa na temat prob-
lemów ze snem. Trzydzieści lat później ta kwestia nadal pozostaje
przemilczana.
Z mojego punktu widzenia jest to wyświadczanie koszmarnej
niedźwiedziej przysługi dzieciom z ADHD i ich rodzicom. Jak przed
chwilą wspomniałem, z mojej praktyki klinicznej wynika, że w zasa-
dzie każde dziecko z ADHD ma przynajmniej jeden problem związa-
ny ze snem – a zajęcie się tym może w radykalny sposób złagodzić
objawy ADHD.
Na szczęście w odwodzie pozostaje Plan Plus-Minus. Oto moje
wypróbowane rady, jak zapanować nad dziecięcymi problemami ze
snem. Wskazówki te sprawdziły się w odniesieniu do moich pacjen-
tów i ich rodziców, sądzę więc, że najprawdopodobniej okażą się
skuteczne także w Waszym przypadku.

Ułóżcie problemy ze snem… do snu

Należy podkreślić, że istnieją dwa typy problemów ze snem wystę-

pujących u dzieci z ADHD. To rozróżnienie jest niezwykle istotne,
ponieważ wymagają one odmiennych metod leczenia.
Jak już wyjaśniałem, są to:
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 191

1. problemy ze snem, na przykład trudności z zasypianiem,

2. zaburzenia snu, na przykład chrapanie, zespół niespokojnych
nóg oraz częste koszmary senne.

Problemy ze snem pojawiają się częściej, zacznijmy więc od nich.

Rozwiązywanie problemów ze snem występujących u dziecka

Nie skupiajcie się wyłącznie na ilości snu potrzebnej dziecku – mnó-

stwo dzieci z ADHD radzi sobie lepiej, gdy sypia nieco krócej niż
rówieśnicy wolni od tego zaburzenia. Nieco krócej – w porządku,
ale o ile krócej?
U wielu dzieci z ADHD w pełni sprawdza się sen o mniej więcej
godzinę krótszy od zalecanego przez Amerykańską Akademię Me-
dycyny Snu (American Academy of Sleep Medicine): 10–13 godzin
dla dzieci w wieku przedszkolnym (3–5 rok życia), 9–12 godzin dla
dzieci w wieku od 6 do 12 lat oraz 8–10 godzin dla nastolatków6.
Zalecenia te są popierane przez Amerykańską Akademię Pediatrycz-
ną (American Academy of Pediatrics).
Zamiast skupiać się na ilości snu, skoncentrujcie się raczej na jego
jakości. Zadajcie sobie następujące pytania:

„„Czy Wasze dziecko protestuje przeciwko udaniu się na spo-

czynek?
„„Czy przejawia niepokój związany z zasypianiem?
„„Czy ma problemy z zasypianiem? (W zasadzie jest to pewne).
„„Czy w nocy regularnie się wybudza?
„„Czy rano ma trudności z obudzeniem się?
„„Czy w ciągu dnia odczuwa zmęczenie, na przykład zasypia
podczas lekcji?

Jeżeli udzieliliście twierdzącej odpowiedzi na którekolwiek z tych

pytań, stoi przed Wami konieczność zmierzenia się z problemami
ze snem występującymi u Waszego dziecka. Możecie zaradzić im na
dwa sposoby: za pomocą składników odżywczych wspomagających
sen takich jak magnez oraz przez tak zwaną higienę snu, czyli zestaw
rutynowych zachowań poprzedzających udanie się na spoczynek
i ułatwiających dziecku zasypianie.
192 Leczenie według Planu Plus-Minus

Nigdy nie jest za wcześnie na rozpoczęcie leczenia problemów

ze snem. Jeśli pozostawimy je bez terapii, z na pozór niewielkiego
kłopotu może na przestrzeni lat wyewoluować przewlekła bezsen-
ność, powodując, że dziecko będzie sypiać zaledwie 5–6 godzin na
dobę. W takiej sytuacji żadne dziecko nie czułoby się dobrze ani nie
funkcjonowałoby właściwie.
Na szczęście leczenie problemów ze snem jest zaskakująco pro-
ste. Pierwszym krokiem jest podawanie suplementu wspomnianego
już w rozdziale 1 niniejszej książki – magnezu. W kolejnych frag-
mentach bieżącego rozdziału przeczytacie również o odpowiedniej
higienie snu. Żaden z suplementów diety nie może jej zastąpić.

Magnez – idealny sposób na ADHD

Magnez pomaga rozluźnić ciało i uspokoić umysł, jest więc jednym

z najlepszych (jeśli nie najlepszym!) środkiem nasennym, jaki można
podać dziecku z ADHD.
Z mojej praktyki klinicznej wynika, że niedobór magnezu (według
badań dotykający 9 na 10 dzieci z ADHD) często stanowi przyczynę
problemów ze snem. Zaobserwowałem również, że problemy te zazwy-
czaj ulegają rozwiązaniu w przeciągu od jednego do dwóch miesięcy
od momentu rozpoczęcia suplementacji magnezu. (Tyle czasu potrze-
ba na przywrócenie właściwego komórkowego poziomu magnezu).
Oto plan terapii magnezem stosowany przeze mnie w leczeniu
pacjentów, który możecie bezpiecznie zastosować również u Wasze-
go dziecka.
Proponuję codzienną suplementację 400 mg cytrynianem mag-
nezu (w postaci proszku) – 200 mg w trakcie śniadania i 200 mg na
30 minut przed udaniem się na spoczynek.
Sugeruję stosowanie suplementu o nazwie Natural Calm firmy
Natural Vitality – jest dostępny w kilkunastu lubianych przez dzie-
ci smakach, a także rozpuszczalnej w wodzie, łatwo wchłanialnej
postaci. Jest to proszek, tak więc można go dodać do dowolnego
napoju – wody, soku czy koktajlu. Każda dawka wielkości dwóch ły-
żeczek do herbaty dostarcza 325–350 mg magnezu, umożliwiając jej
niekłopotliwe dostosowywanie do bieżących potrzeb. Zalecam po-
dawanie dawki w 2 porcjach – jednej podczas śniadania i drugiej na
pół godziny przed snem. Stosowane przeze mnie dawki są zgodne
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 193

z zalecaną dawką dzienną (RDA) magnezu sugerowaną przez Naro-

dowe Instytuty Zdrowia (National Institutes of Health):

„„dzieci w wieku 1–3 lat: 80 mg,

„„dzieci w wieku 4–8 lat: 130 mg,
„„dzieci w wieku 9–13 lat: 240 mg,
„„dzieci w wieku 14–18 lat: 410 mg (chłopcy), 360 mg (dziew-
częta),
„„dorośli w wieku 19–30 lat: 400 mg (mężczyźni), 310 mg (ko-
biety),
„„dorośli w wieku 31 lat i więcej: 420 mg (mężczyźni), 320 mg
(kobiety).

Jeżeli po upływie miesiąca nie nastąpiła znacząca poprawa, nale-

ży utrzymać dawkę podawaną podczas śniadania i podwoić dawkę
podawaną przed snem.
Można również kontynuować dotychczasowe dawkowanie, uzu-
pełniając je o 120 mg glicynianu magnezu podawane pół godziny
przed snem – ta postać magnezu także okazuje się pomocna w roz-
wiązywaniu problemów ze snem.
Jeżeli po upływie miesiąca u dziecka nadal występują problemy
ze snem, przychodzi pora wdrożenia kolejnego środka wspomagają-
cego zasypianie, czyli melatoniny, hormonu produkowanego przez
gruczoł zwany szyszynką.

Melatonina – przestawianie „wewnętrznego zegara” dziecka na

głębszy sen

Zazwyczaj czuwamy w trakcie dnia i śpimy w nocy – trudno o coś

naturalniejszego. Jednak słońcu i księżycowi towarzyszy nasz we-
wnętrzny asystent: melatonina, pomagająca regulować biologiczny
„zegar” w naszym mózgu, który powoduje, że stajemy się senni, gdy
zapada zmrok, i wybudzamy się, gdy nastaje dzień.
W prawidłowym cyklu dnia i nocy mózg rozpoczyna wytwarzanie
melatoniny około godziny 21, utrzymuje jej wysoki poziom przez całą
noc i obniża go około godziny 9 rano. Aby wspomóc ten proces, za-
lecam podawanie dziecku 1–3 mg melatoniny około 30 minut przed
snem. (Nie oznacza to wcale rezygnacji z podawania magnezu).
194 Leczenie według Planu Plus-Minus

Wspomniana dawka melatoniny została zastosowana w badaniu,

którego wyniki opisano w czasopiśmie „JAMA Pediatrics” – dzieci
i nastolatki, u których występowały problemy ze snem, zażywające
3 mg melatoniny przed udaniem się na spoczynek zasypiały średnio
o 21 minut szybciej niż dzieci, którym podawano placebo7.
Jeżeli problemy ze snem u Waszego dziecka nie uległy poprawie
po dwóch tygodniach podawania melatoniny, zaprzestańcie dalszej
terapii melatoniną, kontynuujcie podawanie magnezu i uzupełnijcie
go o kolejny suplement ułatwiający zasypianie, czyli tryptofan.

Tryptofan – naturalna metoda podniesienia poziomu serotoniny

Jak już dowiedzieliście się z rozdziału o prekursorach neuroprzekaź-

ników, aminokwas o nazwie tryptofan pomaga organizmowi w pro-
dukcji serotoniny, neuroprzekaźnika hamującego. Jest to szczególny
aminokwas, ponieważ wspomaga także wytwarzanie melatoniny.
Sugeruję podawanie dziecku 500 mg tryptofanu na około pół go-
dziny przed snem.

Teanina i glicyna – dwa kolejne aminokwasy „nasenne”

Jeżeli problemy ze snem występujące u Waszego dziecka nie ulegną

poprawie po kolejnych dwóch tygodniach – czyli nie pomoże suple-
mentacja magnezu, melatoniny ani tryptofanu – pora na zastoso-
wanie kolejnego rozwiązania, czyli dwóch aminokwasów: L-teaniny
(występującej naturalnie w zielonej herbacie) oraz glicyny (zawartej
w wysokobiałkowych pokarmach takich jak czerwone mięso i mięso
drobiowe).
W badaniu skuteczności terapii L-teaniną grupę 98 chłopców
z ADHD w wieku od 8 do 12 lat podzielono na dwie podgrupy:
jednej podawano codziennie L-teaninę, a drugiej placebo8. Po upły-
wie sześciu tygodni odnotowano, że chłopcy zażywający L-teaninę
rzadziej wybudzali się w nocy, spokojnie przesypiali dłuższe odcinki
czasu, czuli się bardziej rześko o poranku i rzadziej dopadała ich
senność w trakcie dnia. Zauważono także znaczącą poprawę w przy-
padku chłopców cierpiących na zespół niespokojnych nóg.
Naukowcy spekulują, że badany suplement może działać przez re-
gulowanie poziomów serotoniny i GABA, dwóch neuroprzekaźników
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 195

hamujących, oraz przez zwiększanie częstości występowania mózgo-

wych fal alfa, wywołujących uczucie relaksu.
Proponuję podawanie od 100 do 200 mg L-teaniny na 30 minut
przed snem.
Badania dowodzą, że podobnie do L-teaniny, aminokwas o na-
zwie glicyna może pomagać nam w szybszym zasypianiu, a także
pogłębiać i wydłużać sen, co prowadzi do zmniejszenia uczucia
zmęczenia odczuwanego podczas dnia i poprawy koncentracji9, 10.
Działanie glicyny może bazować na utrzymywaniu niskiej tempe-
ratury wewnętrznej ciała, co jest warunkiem dobrego snu według
japońskich naukowców11.
Proponuję podawanie od 1 do 3 g glicyny na 30 minut przed
snem.

Kiedy należy sięgnąć po leki

Z mojego doświadczenia klinicznego wynika, że z reguły magnez

działa bez dodatkowego wspomagania. Jeżeli nie działa, na ogół
pomaga uzupełnienie terapii o melatoninę i L-tryptofan. Gdy jednak
owe trzy suplementy okazują się niewystarczające, skuteczne bywa
zastąpienie ich L-teaniną i glicyną.
Zdarza się jednak, że problemy ze snem są bardzo poważne,
a wyczerpane, kapryśne, agresywne, zdekoncentrowane i impulsyw-
ne dziecko rozpaczliwie potrzebuje pomocy. W takich sytuacjach zle-
cam leczenie za pomocą magnezu oraz leku nasennego wydawanego
na receptę.
W przypadku dzieci i nastolatków najbezpieczniejszym i najbar-
dziej niezawodnym lekiem stosowanym w tym celu jest rzadko prze-
pisywany lek na nadciśnienie zawierający klonidynę, zatwierdzony
przez amerykańską Agencję Żywności i Leków (Food and Drug Ad-
ministration, FDA) w leczeniu ADHD. Przepisuję dawkę w wysokości
1/4 lub 1/2 tabletki o wadze 0,1 mg. (Dawka stosowana u dorosłych
pacjentów z nadciśnieniem wynosi od 0,2 do 0,6 mg).
Zawsze zaczynam od leku i magnezu, uzupełniając je o kolejne
suplementy w miarę potrzeby, według opisanej powyżej kolejności.
Po upływie kilku miesięcy, gdy pacjent w pełni zapanuje nad proble-
mami ze snem, zalecam odstawienie leku zawierającego klonidynę
i kontynuację suplementacji magnezu.
196 Leczenie według Planu Plus-Minus

Porozmawiajcie z lekarzem na temat zasadności zastosowania

tego leku u Waszego dziecka. Najpierw jednak wykorzystajcie natu-
ralne suplementy diety, zwłaszcza magnez.

Higiena snu – rutynowe zachowania przed udaniem się na

spoczynek wspomagające zdrowy sen

Noc regularnie przychodzi po dniu – wraz z nocą powinien rów-

nież przychodzić sen. Jedną z najlepszych metod wspomagania snu
u dziecka z ADHD jest ustalenie regularnego cyklu snu i czuwania
odzwierciedlającego cykl dnia i nocy.
Specjaliści badający zagadnienia związane ze snem określają
taki cykl i towarzyszące mu zachowania jako „higienę snu” – tak
jak typowa higiena jamy ustnej pomaga uniknąć problemów sto-
matologicznych bądź pozwala nad nimi zapanować, również typo-
wa higiena snu wspomaga przeciwdziałanie problemom ze snem
lub kontrolę nad nimi, na przykład w przypadku trudności z zasy-
pianiem. Badania wykazują, że konsekwentnie stosowana higiena
snu pozwala pozbyć się niemal wszystkich przypadków bezsenno-
ści u dzieci12.
W jednym z badań porównano dzieci z ADHD stosujące techniki
higieny snu z dziećmi nieposługującymi się takimi metodami13. Dzie-
ci, u których wdrożono właściwą higienę snu, miały mniej proble-
mów ze snem, spały dłużej i nastąpiło u nich wyraźne złagodzenie
objawów ADHD, w tym poprawa zachowania i koncentracji, zwięk-
szenie zdolności do wykonywania codziennych zadań, a także polep-
szenie pamięci. Rzadziej też spóźniały się do szkoły!
Do podstawowych technik higieny snu należą:
1. Ustalenie regularnych pór udawania się na spoczynek i po-
budek. To najważniejszy zwyczaj dla dziecka z ADHD – kładzenie
się spać i wstawanie z łóżka o tej samej porze, każdego wieczoru
i poranka. Nie proponuję tu wprowadzania wojskowego drylu, sta-
nowczo jednak zalecam, abyście uzgodnili te pory z Waszym dziec-
kiem i trzymali się ich z rozbieżnością nie większą niż 60–90 mi-
nut. Regularny wzorzec zasypiania i pobudki pomaga wdrożyć rytm
snu i czuwania, który idealnie sprzyja zasypianiu, nieprzerwanemu
snowi i pobudce z uczuciem orzeźwienia.
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 197

2. Zaplanujcie powtarzalne i miłe zachowania poprzedzające

udanie się na spoczynek. Rutynowe i relaksujące zajęcia w trak-
cie 30 minut poprzedzających sen mogą ułatwić dziecku zaśnięcie.
Należy do nich: ciepła kąpiel, lektura bajek, zamknięcie żaluzji lub
zasunięcie zasłon, wyłączenie światła i zamknięcie drzwi.
3. Zadbajcie o to, by sypialnia była „przyjazna dla snu”. Naj-
lepiej śpi się w ciszy i ciemności, w odpowiednio dostosowanej tem-
peraturze otoczenia.
4. Urządzenia elektroniczne zostają poza sypialnią. Nie na-
leży łączyć czasu spędzanego przy monitorze ze snem. Na jedną,
dwie godziny przed snem dziecko powinno zaprzestać grania w gry
komputerowe. Należy unikać korzystania przez zasypiające dziecko
z telefonu komórkowego, komputera bądź jakiegokolwiek innego
urządzenia tego typu.
5. Nauczcie Wasze dziecko posługiwania się technikami re-
laksacyjnymi. Silnie uspokaja na przykład głębokie oddychanie –
poproście dziecko, aby powoli wdychało powietrze przez nos, licząc
do czterech, odczekało dwie, trzy sekundy, a następnie wydychało
powietrze również przez nos, ponownie licząc do czterech. Zapro-
ponujcie mu kilkakrotne wykonanie tego ćwiczenia, gdy znajduje
się już w łóżku.
Nauczcie je także progresywnej relaksacji mięśni – napinania
i rozluźniania kolejno różnych grup mięśni, każdej przez kilka se-
kund. Typowa kolejność to: stopy, łydki, uda, dłonie, przedramiona,
brzuch, klatka piersiowa, barki i twarz.
Jeżeli dziecko przejawia niepokój, poproście je o prowadzenie
wieczornego „dzienniczka zmartwień”, w którym będzie zapisywać
gnębiące je problemy, by móc o nich zapomnieć aż do rana.
6. Dopilnujcie, aby Wasze dziecko po południu i wieczorem
nie spożywało pokarmów zawierających kofeinę. Coca-cola, na-
poje energetyczne oraz inne napoje zawierające kofeinę spożyte
w ciągu sześciu godzin poprzedzających sen mogą podziałać stymu-
lująco na organizm dziecka, utrudniając mu zaśnięcie.
Puenta. Zazwyczaj można rozwiązać problemy ze snem u dziec-
ka za pomocą naturalnych środków i metod, takich jak magnez i od-
powiednia higiena snu (a w najcięższych przypadkach za pomocą
leków nasennych). Jednak zlikwidowanie zaburzeń snu niemal za-
wsze wymaga interwencji medycznej.
198 Leczenie według Planu Plus-Minus

Od chrapania do lunatykowania: leczenie „zaburzeń” snu

Problemy ze snem w znacznym stopniu wpływają na powstawanie

objawów ADHD, tak więc ważnym elementem terapii jest iden-
tyfikacja zaburzeń snu występujących u dziecka i podjęcie – przy
współpracy lekarza (a także być może specjalisty zajmującego się
zagadnieniami snu) – prób jak najszybszego skorygowania tych za-
burzeń.
Pewne sygnały – niektóre oczywiste, inne niekoniecznie – mogą
wskazać Wam na prawdopodobnie występujące u Waszego dziecka
zaburzenia snu. Czy dziecko:

„„oddycha przez usta podczas snu?

„„posapuje i gwałtownie wdycha powietrze podczas snu, jakby
walczyło o każdy oddech?
„„chrapie?
„„doświadcza przerw w oddychaniu, z wdechami i wydechami
ustającymi na kilka sekund?
„„odczuwa silną potrzebę poruszania nogami, gdy układa się do
snu, łagodzoną faktycznym ruchem nóg?
„„odczuwa swędzenie lub łaskotanie dolnych kończyn?
„„chodzi i wykonuje inne czynności podczas snu?
„„regularnie miewa koszmary i lęki nocne?

Do pozostałych objawów zaburzeń oddychania podczas snu należą:

poczucie zamroczenia lub zmęczenia po przebudzeniu, chroniczne
poranne bóle głowy, poranne uczucie pragnienia lub wysuszenia
jamy ustnej i gardła. Zaburzenia oddychania w czasie snu przyda-
rzają się częściej dzieciom, u których występują problemy z zatoka-
mi, alergie wziewne (oddechowe), świszczący oddech i/lub bezdech
senny u członków rodziny.
Jeśli odpowiedzieliście twierdząco na którekolwiek z powyż-
szych pytań lub któryś z objawów dodatkowych bądź historia chorób
dziecka wskazują na możliwość występowania zaburzeń oddychania
w czasie snu u Waszego dziecka, powinniście porozmawiać z leka-
rzem na ten temat. Najprawdopodobniej zaleci on wizytę u specja-
listy, który może przepisać wykonanie badania snu (badania poli-
somnograficznego).
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 199

Badanie polisomnograficzne zazwyczaj jest wykonywane w nocy,

po zakończeniu kolacji aż do godziny 7 rano następnego dnia – dziec-
ko kładzie się spać w sypialni laboratorium szpitalnego. Rodzice śpią
razem z dzieckiem, w tym samym pomieszczeniu.
Sen małego pacjenta jest monitorowany za pomocą czujników
mierzących wzorce oddechowe, poziom tlenu, ruchy gałek ocznych,
ruchy nóg, fale mózgowe oraz fazy snu. (Większość dzieci śpi cał-
kiem spokojnie pomimo obecności czujników).
Po zakończeniu badania spotykacie się z lekarzem specjalistą, aby
omówić wyniki pomiarów i – jeśli to konieczne – przedyskutować
różne wersje terapii, na przykład:

„„zmniejszenie masy ciała dziecka – nadwaga bywa często przy-

czyną zaburzeń oddychania w czasie snu,
„„zastosowanie urządzenia stomatologicznego (ochraniacza zę-
bów) zakładanego na noc, aby przeciwdziałać zaburzeniom
oddychania w czasie snu,
„„zastosowanie urządzenia CPAP (stałe dodatnie ciśnienie
w drogach oddechowych, continuous positive airway pres-
sure) – maski połączonej z pompą, zakładanej na czas snu
i zapobiegającej bezdechowi sennemu,
„„wykonanie zabiegu chirurgicznego obejmującego usunięcie
powiększonych migdałków podniebiennych i migdałka gard-
łowego, skupisk tkanki chłonnej utrudniających oddychanie –
z badań wynika, że taki zabieg u dzieci w 4 na 5 przypad-
ków prowadzi do skutecznego wyleczenia bezdechu sennego,
„„uzupełnienie jadłospisu o żelazo w celu przeciwdziałania ze-
społowi niespokojnych nóg. Skuteczna dawka to 1–2 mg na
kilogram masy ciała – należy dążyć do uzyskania poziomu
ferrytyny (żelaza zmagazynowanego) w organizmie powyżej
50 ng/dl. Jednoczesne przyjmowanie witaminy C w dawce
100 mg usprawnia wchłanianie żelaza przez organizm.

Skuteczna terapia zaburzeń snu na ogół łagodzi objawy ADHD

i może nawet prowadzić do ich całkowitego zaniknięcia.
200 Leczenie według Planu Plus-Minus

Czy leki na ADHD utrzymują dziecko w stanie czuwania?

Istnieje możliwość, że leki stymulujące mogą prowadzić do nadmiernego

pobudzenia dziecka z ADHD, utrzymując je w stanie czuwania. Taki skutek
uboczny pojawia się najczęściej u dzieci zażywających stymulant o długo-
falowym działaniu. Jeżeli podejrzewacie u Waszego dziecka bezsenność
wywołaną stosowaniem stymulantów, porozmawiajcie z lekarzem o nastę-
pujących strategiach działania:
Przeczekanie. Bezsenność wywołana stymulantami może ustąpić po
upływie jednego, dwóch tygodni zażywania leku.
Zmiana dawki lub częstotliwości zażywania. Podawajcie dziecku
mniejszą dawkę leku lub nie podawajcie jej w ogóle wieczorem.
Zastosowanie innego leku. Bywa, że jakiś lek stymulujący wywołuje za-
burzenia snu, a inny nie. Jest mało prawdopodobne, aby taki skutek uboczny
został wywołany przez stymulant o działaniu krótkofalowym.
Zastosowanie leku na ADHD innego niż stymulant. Rozważcie podawa-
nie Tenexu lub leku zawierającego klonidynę, które znacznie rzadziej prowo-
kują u dzieci problemy ze snem14.

„Ćwiczenia fizyczne są lekiem na ADHD”

Tak brzmiał zaskakujący (również dla wielu lekarzy) tytuł artykułu

w elektronicznej wersji czasopisma „The Atlantic” stanowiącego ra-
port z prac naukowców Uniwersytetu Illinois (University of Illinois).
Badacze odkryli, że uczniowie szkoły podstawowej wykonujący regu-
larnie ćwiczenia fizyczne cechowali się większymi mózgami, lepszą
pamięcią i sprawniejszą pracą umysłu, a także silniejszą „kontrolą
poznawczą” (sprawniejszym wyciąganiem wniosków i rozwiązywa-
niem problemów), wyjątkowymi wynikami w nauce oraz większą
zdolnością radzenia sobie z codziennymi zadaniami wymagającymi
dokonywania oceny, na przykład z przechodzeniem przez ulicę15.
Naukowcy z Illinois nie byli więc zaskoczeni, gdy podczas kolej-
nego badania odkryli podobne korzyści z wykonywania regularnych
ćwiczeń fizycznych u dzieci z ADHD16.
W badaniu tym naukowcy podzielili dzieci z ADHD w wieku od
7 do 9 lat na dwie grupy: dzieci w jednej z grup regularnie wykony-
wały po zajęciach szkolnych ćwiczenia fizyczne w przeciwieństwie
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 201

do dzieci z grupy drugiej. Po upływie dziewięciu miesięcy u dzieci

wykonujących ćwiczenia zaobserwowano:

„„o 49% silniejsze „hamowanie reakcji” – zdolność kontrolo-

wania niewłaściwego zachowania, reagowania na informacje
zwrotne oraz ustalania i osiągania celów,
„„o 43% lepszą „elastyczność poznawczą” – zdolność reagowa-
nia na nowe i nieoczekiwane wydarzenia i działania, a także
zastępowania jednych zadań innymi oraz uczenia się,
„„o 89% większe „zasoby uwagi” – zdolność skupiania się i kon-
centracji.

Dziesiątki (tak, dziesiątki) innych badań nad ADHD i ćwiczenia-

mi fizycznymi przyniosły podobne rezultaty. Ćwiczenia fizyczne:

„„zmniejszają hiperaktywność,
„„redukują problemy z koncentracją,
„„łagodzą impulsywność,
„„pomagają dzieciom komunikować się i współpracować z ro-
dzicami, rodzeństwem, nauczycielami i przyjaciółmi,
„„poprawiają motorykę, poczucie równowagi i siłę fizyczną,
zapewniając dzieciom z ADHD poczucie lepszej sprawności
fizycznej i komfortu,
„„usprawniają „funkcjonowanie wykonawcze” – zdolność orga-
nizowania, podejmowania decyzji, myślenia z wyprzedzeniem
i rezygnowania z przyjemności krótkoterminowych na rzecz
osiągnięć długofalowych,
„„podnoszą wyniki z matematyki, czytania oraz innych przed-
miotów i sprawności szkolnych,
„„łagodzą stres,
„„ograniczają natrętne i niepożądane myśli,
„„redukują zmartwienie i niepokój,
„„poprawiają nastrój.

Ćwiczenia fizyczne uwalniają dopaminę i serotoninę, neuroprzekaź-

niki regulujące koncentrację i nastrój. Podnoszą także poziom BDNF,
białka chroniącego i zasilającego komórki mózgowe.
202 Leczenie według Planu Plus-Minus

Zachęcanie dziecka do większej aktywności fizycznej

Jako rodzice dzieci z ADHD z pewnością wiecie, że ćwiczenia fizycz-

ne pomagają im koncentrować się i kontrolować własne zachowa-
nie – im więcej ćwiczeń, tym lepiej. Być może odkryliście nawet, że
Wasze dziecko jest w stanie odrobić lekcje dopiero po popołudniowej
dawce ruchu. Albo zorientowaliście się, że maluch nie potrzebuje za-
żywać leków, jeśli regularnie ćwiczy fizycznie, a jeśli ćwiczy i zażywa
leki, to radzi sobie znacznie lepiej, niż gdyby wyłącznie zażywał leki.
Puenta. Nigdy nie ograniczajcie ćwiczeń. Róbcie wszystko, aby
Wasze dziecko ćwiczyło jak najwięcej.
Nie nękajcie go jednak nieustannymi zachętami i nie krytykujcie
za spędzanie czasu przed telewizorem lub komputerem. Starajcie
się zachęcać je do udziału w sportach i innych aktywnościach fizycz-
nych, które sprawiają mu przyjemność.
Od wielu rodziców dowiaduję się, że ich dzieci z ADHD uwielbia-
ją sztuki walki. Badania wykazują, że w łagodzeniu objawów ADHD
może pomóc uprawianie jogi. W innych badaniach przyglądano się
oddziaływaniu na ADHD takich sportów jak chód (w tym spacery po
parku i chód na bieżni treningowej), jogging, biegi i udział w wyści-
gach, jazda na rowerze, pływanie i ćwiczenia w wodzie, skakanie na
skakance, taniec, podnoszenie ciężarów, koszykówka, piłka nożna
i zabawa w berka. Tak naprawdę nie jest istotny rodzaj ćwiczeń,
a sam fakt ich wykonywania. Wystarczy nawet odrobina ruchu.
W jednym z badań odnotowano na przykład, że zaledwie 5 minut
biegania poprawiło u dzieci z ADHD koncentrację o 31% w porów-
naniu z grupą kontrolną, która nie wykonywała żadnych ćwiczeń17.
W gruncie rzeczy dzieci z ADHD osiągnęły poziom skupienia porów-
nywalny z koncentracją u dzieci wolnych od tego zaburzenia.
Taki rodzaj „fitnessu” cieszy praktycznie każdego rodzica dziecka
cierpiącego na ADHD.
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 203

Czy czas spędzany przed ekranem wpływa

szkodliwie na dziecko z ADHD?

Wasze dziecko z ADHD należy do swojego pokolenia – a to najprawdopodob-

niej oznacza, że spędza sporo czasu, wpatrując się w ekrany.
Gra, przegląda internet, pisze SMS-y, ogląda filmy na komputerze i pro-
gramy telewizyjne, kontaktuje się z przyjaciółmi przez portale społecznoś-
ciowe.
Zadajecie sobie pytanie, czy to wszystko nie pogarsza występujących
u niego objawów ADHD. A jeśli tak, to czy możecie jakoś ograniczyć czas
spędzany przez dziecko przed ekranem.
Rodzice dzieci z ADHD ciągle zadają mi takie pytania. Niestety, nie ma na
nie prostych odpowiedzi. Oto co naukowcy wiedzą i czego nie wiedzą o dzie-
ciach z ADHD oraz czasie spędzanym przez nie przed ekranem.
Dzieci z ADHD wykazują szczególną podatność na pewien wzorzec nad-
używania urządzeń elektronicznych, który eksperci określają jako „uzależ-
nienie od internetu” lub „uzależnienie od gier komputerowych”. Uzależnienie
to nie dotyczy wyłącznie ilości czasu poświęcanego przeglądaniu internetu
lub graniu w gry. Problem polega również na tym, jak ten czas wpływa na
dziecko. Czy jest całkowicie pochłonięte internetem lub grami? Czy traci
kontrolę nad poświęcanym im czasem? Czy okazuje zdenerwowanie, gdy
ograniczacie ten czas? Czy przeglądanie internetu lub granie w gry koliduje
z nauką, kontaktem z rówieśnikami, spożywaniem posiłków lub snem? Te
wszystkie zachowania mogą wskazywać na uzależnienie.
Ponadto część naukowców wiąże wydłużony czas spędzany przed ekra-
nem z nasilaniem się objawów ADHD. Zdrowy rozsądek nakazuje podejrze-
wać, że przeglądanie internetu i granie w gry może wpływać na zaostrzenie
się objawów ADHD, ponieważ czynności te są wysokostymulujące, nie wy-
magają natomiast zbyt dużej koncentracji.
Jeden z ekspertów tak pisze w artykule opublikowanym w czasopiśmie
„Attention Deficit and Hyperactivity Disorders”: „wydłużony czas korzy-
stania z internetu i gier komputerowych może wzmacniać i konsolidować
u dziecka tendencję do reagowania w sposób impulsywny, gwałtowny i ce-
chujący się całkowitym zatraceniem”18.
Istnieje jednak kilka sprzeczności wiążących się z tym tematem.
Po pierwsze eksperci nie ustalili jednoznacznie, że czas spędzany przed
ekranem rzeczywiście nasila nieuwagę, hiperaktywność lub inne objawy
ADHD.
Owszem, istnieją badania wskazujące na związek pomiędzy czasem
spędzanym przed ekranem a problemami z koncentracją, na przykład trwa-
jące rok badanie ponad 1300 gimnazjalistów oraz ponad 200 studentów
204 Leczenie według Planu Plus-Minus

przeprowadzone przez naukowców Uniwersytetu Iowa (University of

Iowa)19. Podczas badania wykryto, że u gimnazjalistów spędzających ponad
dwie godziny dziennie na oglądaniu telewizji i graniu w gry komputerowe
występuje o 67% wyższe ryzyko pojawienia się problemów z koncentracją,
a u studentów zwiększa się ono dwukrotnie.
W wielu innych badaniach nie udało się jednak wykazać istnienia związ-
ku pomiędzy czasem spędzanym przed ekranem a problemami z koncen-
tracją, czy to u dzieci z ADHD, czy też u dzieci wolnych od tego zaburzenia.
Wyniki jednego z tych badań opublikowane na łamach czasopisma „Journal
of Psychiatric Research” przyniosły następującą konkluzję: „Telewizja i gry
komputerowe nie wydają się w istotny sposób przesądzać o wystąpieniu
u dziecka problemów z uwagą. Należy włożyć więcej wysiłku w interwenio-
wanie i zapobieganie innym czynnikom niosącym takie ryzyko”20.
Niektórzy eksperci (a także rodzice i dzieci) uważają, że czas spędzany
przed ekranem może wpływać wspomagająco na dzieci z ADHD, oferując im
nowe ścieżki pozyskiwania wiedzy i szersze możliwości nawiązywania i pod-
trzymywania kontaktów z przyjaciółmi.
Nawet gdy nie weźmiemy pod uwagę tych dość zróżnicowanych faktów,
jest oczywiste, że niełatwo o ograniczenie czasu spędzanego przez dziecko
przed ekranem.
Zalecam zatem:
Wyznaczenie ilości czasu spędzanego przez dziecko przy urządze-
niach ekranowych. Zgadzam się tu z rekomendacjami Amerykańskiej Aka-
demii Pediatrycznej (American Academy of Pediatrics) proponującej ograni-
czenie tego czasu do maksymalnie dwóch godzin dziennie.
Ustalenie zasad wykorzystywania urządzeń ekranowych. Niektórzy
rodzice pozwalają dzieciom na spędzanie czasu przed ekranem w weeken-
dy, ferie i wakacje. Inni wykorzystują ten czas do nagradzania dziecka za
odrobienie lekcji. Wielu rodziców nakazuje dzieciom wyłączenie urządzeń
na jedną, dwie godziny przed udaniem się na spoczynek – to podejście go-
rąco zalecane również przeze mnie, z uwagi na powszechne występowanie
problemów ze snem u dzieci z ADHD.
Dopilnowanie, aby dziecko nie popadło w uzależnienie, szczególnie
w przypadku gier komputerowych. W przypadku niektórych dzieci cierpią-
cych na ADHD gry stanowią podstawowy sposób na zwiększanie produkcji
dopaminy, co prowadzi do uzależnienia, stanowiąc jedną z nielicznych przy-
jemności w życiu dziecka. Jeżeli zaobserwujecie którekolwiek z zachowań
świadczących o uzależnieniu opisanych w tym rozdziale, należy ustalić
z dzieckiem ograniczenia dotyczące wykorzystywania przez nie urządzeń
ekranowych.
 Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen i regularne ćwiczenia fizyczne 205

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Minus: problemy ze snem i zaburzenia snu
Plus: ćwiczenia fizyczne

Oto praktyczne podsumowanie działań omówionych w powyższym

rozdziale:

Krok 1. Posługując się pytaniami zamieszczonymi na początku roz-

działu, ustalcie, czy Wasze dziecko ma problemy ze snem, i postarajcie
się zastosować odpowiednią terapię.

Krok 2. Uzupełnijcie jadłospis dziecka o magnez podawany podczas

śniadania i kolacji, w dawkach ustalonych dla danego przedziału wie-
kowego, wskazanych również w tym rozdziale.

Krok 3. Jeżeli po upływie miesiąca problemy ze snem nie ulegną zła-

godzeniu, rozpocznijcie podawanie 1–3 mg melatoniny na 30 minut
przed udaniem się dziecka na spoczynek.

Krok 4. Jeżeli po dwóch tygodniach podawania melatoniny nie na-

stąpiła zauważalna poprawa, zastąpcie melatoninę L-tryptofanem
w dawce 500 mg dziennie, podawanej również na 30 minut przed
snem.

Krok 5. Jeżeli po dwóch tygodniach suplementacji tryptofanu nie na-

stąpiła zauważalna poprawa, odstawcie wszystkie suplementy i roz-
pocznijcie podawanie teaniny i glicyny na 30 minut przed snem: 100–
200 mg L-teaniny oraz 1–2 g glicyny.

Krok 6. Jeśli problemy ze snem nadal występują, porozmawiajcie z le-

karzem na temat zastosowania leku nasennego zawierającego kloni-
dynę, aprobowanego przez FDA w terapii ADHD. Wznówcie podawa-
nie magnezu.

Krok 7. Po upływie kilku miesięcy, gdy dziecko zacznie w pełni pano-

wać nad swoimi problemami ze snem, możecie odstawić lek zawiera-
jący klonidynę i kontynuować suplementację magnezu.
206 Leczenie według Planu Plus-Minus

Krok 8. Postarajcie się wdrożyć przynajmniej jedno z zaleceń dotyczą-

cych „higieny snu”, opisanych w tym rozdziale.

Krok 9. Ustalcie, czy Wasze dziecko cierpi na zaburzenia snu takie

jak chrapanie lub bezdech senny – jeśli podejrzewacie taką sytuację,
poproście lekarza i/lub lekarza specjalistę o pomoc w zdiagnozowaniu
i terapii zaburzenia.

Krok 10. Jeśli podejrzewacie, że lek na ADHD podawany dziecku po-

woduje u niego problemy ze snem, postąpcie zgodnie z zaleceniami
opisanymi w tym rozdziale.

Krok 11. Zachęcajcie Wasze dziecko do regularnego wykonywania

ćwiczeń fizycznych, skupiając się na sportach i aktywnościach spra-
wiających mu przyjemność.

Krok 12. Ograniczcie dziecku czas spędzany przed komputerem, tab-

letem czy telefonem komórkowym do maksymalnie dwóch godzin
dziennie.
 11

Poprawa koncentracji,
oddech za oddechem
Plus: uważność (medytacja mindfulness)

Leczyłem tysiące dzieci, nigdy jednak nie zapomnę Josepha, czter-

nastolatka z zaawansowanym ADHD. Joseph nie był w stanie wysie-
dzieć na swoim miejscu w trakcie zajęć szkolnych ani skupić się na
żadnym zadaniu. Był impulsywny, często tracił cierpliwość i podnosił
głos, krzycząc na rodziców, swoją siostrę Sarah oraz przyjaciół.
Pomimo poważnych objawów ADHD, pomimo niezdolności do
wysiedzenia spokojnie choćby kilku minut – Joseph uwielbiał łowić
ryby. Wypływał łódką wiosłową na środek pobliskiego stawu i godzi-
nami łowił ryby. Godzinami siedząc w łódce.
Nie potrafiłem tego wyjaśnić. Każde dziecko z ADHD jest jednak
wyjątkowe, i tak było również w przypadku Josepha. „Dlaczego ło-
wisz ryby?”, zapytałem go w końcu.
„Uwielbiam tam siedzieć”, odpowiedział. „Lubię wiosłować. Lu-
bię kołysać się na wodzie. Lubię siedzieć w promieniach słońca, sam,
nikt mnie tam nie niepokoi. Lubię czuć powiew wiatru. Uwielbiam,
gdy czuję szarpnięcie za żyłkę i zaczynam kręcić kołowrotkiem, żeby
wyciągnąć rybę”.
Joseph poszerzył moje horyzonty, pomagając mi zrozumieć, że
hiperaktywne, zdekoncentrowane, impulsywne, agresywne i gniew-
ne dziecko potrafi znaleźć sposób, aby wykazać się uważnością, cichą
208 Leczenie według Planu Plus-Minus

świadomością tego, co jest tu i teraz. W ciągu następnych dwudzie-

stu lat uważność (medytacja mindfulness) – zwracanie uwagi na
teraźniejszość, w sposób otwarty, pełen zaciekawienia i wolny od
oceny – stała się powszechnie znanym słowem, a naukowcy poświę-
cili jej wiele czasu i uwagi, odkrywając, że może stanowić metodę
leczenia ADHD, gdyż prowadzi do uruchomienia nowych połączeń
nerwowych i aktywuje uśpione rejony mózgu.
Joseph zaczął sobie lepiej radzić, zbliżając się ku dorosłości,
i przestał mnie odwiedzać. W jego terapii wykorzystano wiele me-
tod uwzględnionych w moim Planie Plus-Minus, pomogło mu jednak
również rozwiązanie, które zastosował samodzielnie i intuicyjnie,
zanim zdążyłem je zaproponować.

Czym jest uważność (medytacja mindfulness)?

Uważność jest oparta na Vipassana – technice medytacyjnej wywo-

dzącej się z buddyzmu i ujętej w dwóch prostych zasadach:

1. Bądź uważny w stosunku do chwili bieżącej – teraz i teraz,

i teraz.
2. Bądź otwarty, pełen akceptacji i ciekawości w stosunku do
chwili bieżącej, niezależnie od tego, co się dzieje „wewnątrz”
i „poza”.

„Celowe skupianie się na czymś w określony sposób, w chwili

bieżącej, bez oceniania”1 – tak określił uważność dr Jon Kabat-Zinn,
jeden z pomysłodawców współczesnej medytacji mindfulness, zało-
życiel Centrum Uważności w Medycynie, Opiece Zdrowotnej i Spo-
łeczeństwie (Center for Mindfulness in Medicine, Health Care and
Society) przy Szkole Medycznej Uniwersytetu Massachusetts (Uni-
versity of Massachusetts Medical School).
U nastolatków z ADHD uważne „skupianie się na czymś w okreś-
lony sposób” może przyjmować wiele form, w tym przejawiania
uważności podczas codziennych zajęć oraz uważnej medytacji.
Po upływie kilku tygodni ćwiczenia z uważności prowadzą do wy-
kształcenia tego, co psycholodzy nazywają nową „umiejętnością” –
nastolatek staje się uważny nie tylko podczas ćwiczenia uważności,
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 209

lecz także w innych momentach. Jeśli staje się uważniejszy, staje się
także bardziej skoncentrowany, mniej impulsywny, lepiej zorganizo-
wany i zdolny do racjonalnego myślenia i planowania. Co zaś naj-
ważniejsze, uczy się samoakceptacji, niezbędnego elementu dobrego
samopoczucia u nastolatków z ADHD, często grzęznących w nega-
tywnym odbiorze samych siebie.
Korzyści płynące z treningu uważności (nazywanego również
MBSR – redukcją stresu przez medytację mindfulness) skłoniły na-
ukowców do przeprowadzenia setek badań naukowych poświęco-
nych tej metodzie w celu oszacowania jej skuteczności w rozwią-
zywaniu problemów fizycznych, psychicznych i emocjonalnych.
Do problemów tych należą między innymi: ADHD, agresja (słow-
na i fizyczna), niepokój, zaburzenie dwubiegunowe, wypalenie za-
wodowe, nowotwory, depresja, cukrzyca, zaburzenia odżywiania,
zmęczenie, bezsenność, choroby płuc, utrata pamięci, stwardnienie
rozsiane, ból, PTSD (zaburzenie stresowe pourazowe), dolegliwości
skórne, palenie tytoniu, stres oraz nadużywanie substancji psycho-
aktywnych.

Naukowe potwierdzenie… wpływu medytacji mindfulness

na poprawę koncentracji

Aby przekonać Was do zastosowania treningu uważności u Waszego

dziecka, przedstawię teraz wybrane wyniki badań naukowych wska-
zujące na skuteczność stosowania medytacji mindfulness w leczeniu
ADHD.
„Skuteczna metoda” dla nastolatków i ich rodziców. Naukow-
cy z Holandii poddali badaniu 10 nastolatków z ADHD (5 chłopców
i 5 dziewcząt) oraz ich rodziców.
Nastoletnich pacjentów nauczono kilkunastu technik treningu
uważności oraz metod stosowania „medytacji mindfulness w trud-
nych i stresujących sytuacjach, na przykład konfliktach z rodzicami,
nauczycielami lub rówieśnikami”, a także „podczas odrabiania lek-
cji” – podają autorzy badania w artykule opublikowanym w czasopi-
śmie „Journal of Child and Family Studies”.
Z kolei rodziców nauczono „(1) intencjonalnego i pełnego przeby-
wania tu i teraz z ich nastoletnimi dziećmi bez dokonywania oceny;
210 Leczenie według Planu Plus-Minus

(2) dbania o samych siebie jako ważnego fundamentu rodzicielstwa;

(3) akceptowania problemów ich nastoletnich dzieci oraz (4) prze-
myślanego, a nie impulsywnego reagowania na trudne zachowania
nastolatków”.
Skutek: po dwóch miesiącach treningu uważności „proble-
my z koncentracją i zachowaniem u badanych nastolatków uległy
zmniejszeniu, a ich funkcjonowanie wykonawcze – poprawie”, od-
notowują naukowcy.
Tu przyda się krótka dygresja na temat „funkcjonowania wyko-
nawczego”, odmiennie interpretowanego przez różnych ekspertów.
W tym przypadku zostało ono zdefiniowane jako zdolność wykazy-
wania odporności na impulsy i kontrolowania swojego zachowania,
swobodnego „przechodzenia” pomiędzy sytuacjami lub działaniami,
kontrolowania swoich reakcji bez wybuchów emocji, huśtawki na-
strojów lub nadmiernego zdenerwowania, rozpoczynania zadania,
kreowania pomysłów i rozwiązywania problemów, przechowywania
w pamięci informacji potrzebnych do ukończenia zadania lub utwo-
rzenia planów i celów (pamięć robocza), zarządzania zadaniami
przez planowanie i organizację, utrzymywania porządku przez or-
ganizację zasobów potrzebnych do nauki czy zabawy, a także dzięki
zarządzaniu przestrzenią magazynową (własnym plecakiem, biur-
kiem czy sypialnią), oraz dokonywania oceny własnej skuteczności
i osiągania celu.
Nastolatki poddano również komputerowym testom koncentra-
cji, odkrywając „poprawę osiąganych wyników po przejściu treningu
uważności”.
Korzyści z medytacji mindfulness nie odnotowano jednak wy-
łącznie u dzieci poddanych temu badaniu. U wielu rodziców także
zaobserwowano „redukcję stresu związanego z rodzicielstwem” oraz
„złagodzenie nadaktywności rodzicielskiej”.
„Trening uważności jest skuteczną metodą terapii ADHD w przy-
padku dotkniętych tym zaburzeniem nastolatków (oraz ich rodzi-
ców)”, podano w podsumowaniu wyników badania2.
Wielorakie korzyści płynące z medytacji mindfulness. W ba-
daniu przeprowadzonym w Centrum Badań nad Uważną Świado-
mością Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles (UCLA Mindful
Awareness Research Center) pacjentów z ADHD – 7 uczniów szkół
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 211

średnich oraz 25 osób dorosłych – poddano dwumiesięcznemu tre-

ningowi uważności pt. Praktyki uważnej świadomości w terapii ADHD
(Mindful Awareness Practices for ADHD)3.
Jak podają autorzy badania w czasopiśmie „Journal of Attention
Disorders”, „podstawowa praktyka” uważności obejmuje „trzy etapy:
(a) zwrócenie uwagi na «kotwicę koncentracyjną» (zazwyczaj ele-
ment sensoryczny taki jak oddech), (b) odnotowanie występującego
rozproszenia uwagi i zaakceptowanie go, (c) przekierowanie uwagi
z powrotem na «kotwicę»”.
Uczestników badania przeszkolono w zakresie praktyk mind-
fulness obejmujących stosowanie uważności w codziennych dzia-
łaniach, medytację w pozycji siedzącej bądź podczas spaceru oraz
„medytację miłującej dobroci” na zakończenie każdej sesji treningo-
wej służącą poprawie niskiej samooceny, częstej u osób z ADHD. Po
upływie dwóch miesięcy treningu pacjenci odnotowali u siebie wiele
korzyści z terapii, w tym:

„„poprawę zdolności koncentracji w sytuacjach rozpraszających

uwagę,
„„zwiększenie zdolności do przenoszenia uwagi z jednego za-
dania na inne,
„„redukcję hiperaktywności,
„„mniejszą impulsywność,
„„złagodzenie odczuwanego niepokoju,
„„osłabienie depresji,
„„zmniejszenie odczuwanego stresu (wrażenia, że nie jest się
w stanie poradzić sobie z wymaganiami),
„„zwiększenie uważności.

Nie było zatem niczym zaskakującym, że 90% uczestników badania

wykazało „wysoki poziom” zadowolenia z treningu.
Rodzice również powinni medytować. Tak brzmi opinia kana-
dyjskich naukowców, którzy przeanalizowali wiele badań prowadzo-
nych nad medytacją mindfulness i jej wpływem na ADHD, konkludu-
jąc, że „trening uważności powinien zostać włączony do bieżących
zaleceń terapeutycznych jako jedna z opcji leczenia w przypadku
rodzin, w których występują przypadki ADHD [podkr. J.G.]”4.
212 Leczenie według Planu Plus-Minus

Tak wyglądają wyniki badań, gdy pacjentami są nastolatki. Medy-

tacja mindfulness sprawdza się jednak również w przypadku dzieci
z ADHD poniżej 13 roku życia*.
Mniej objawów u dzieci, mniejszy stres u rodziców. W jednym
z badań w treningu uważności uczestniczyły dzieci z ADHD w wieku
od 8 do 12 lat oraz ich rodzice5. Po upływie ośmiu tygodni nastąpiła
„znacząca redukcja hiperaktywności i problemów z koncentracją”
oraz „istotne zmniejszenie stresu i nadreaktywności rodzicielskiej”,
podają naukowcy. U dzieci nastąpiła także wyraźna poprawa zdol-
ności do kontynuowania rozpoczętego zadania.
Wyniki z matematyki lepsze o 88%. W stosunkowo niedawnym
badaniu 4 piątoklasistów z ADHD – zażywających leki (Adderall lub
Strattera) – poddano treningowi uważności, rozpoczynając od co-
dziennych sesji trwających 10 minut i stopniowo wydłużając je do
kwadransa6.
„Pacjentów uczono koncentrowania się na własnym oddechu”,
wyjaśniają naukowcy na łamach czasopisma „Mindfulness”:

Nauka polegała na traktowaniu wdechu i wydechu jako całości, czyli

jednego oddechu, a następnie liczeniu oddechów do 10 i rozpoczynaniu
procedury od nowa. Gdy dzieci orientowały się, że ich uwaga skupiła się
na czymś innym niż oddychanie i liczenie oddechów, uczono je spokoj-
nego powrotu do skupiania się na oddechach i procedurze ich liczenia.
Mali pacjenci uczyli się także obserwować przepływ myśli i emocji bez
ich wykorzystywania bądź powstrzymywania. Wymagano od nich, aby
koncentrowali się na wszystkim, co działo się w ich umyśle, bez ocenia-
nia i angażowania się w owe myśli i odczucia.

Po upływie ośmiu tygodni uczniowie zostali poproszeni o wykorzy-

stanie umiejętności nabytych podczas medytacji w celu „skupienia
się podczas zajęć szkolnych”.
Rezultat: Nastąpił radykalny wzrost „ich zaangażowania w na-
ukę matematyki” – o 70% u Andy’ego, o 32% u Barry’ego, o 58%
u Maurice’a i o 48% u Robyna. (Imiona celowo zmienione).

* W oryginale: teenagers. W kulturze anglojęzycznej nastolatki (teenagers) to

dzieci w wieku od 13 lat wzwyż, w kulturze polskojęzycznej – w wieku od 11 lat
wzwyż (przyp. tłum.).
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 213

Poprawie uległy także wyniki ze sprawdzianów z matematyki –

odpowiednio o 88%, 64%, 82% i 71%. Przed rozpoczęciem treningu
uważności Robyn był w stanie rozwiązać podczas klasówki jedynie
18% zadań – po dwóch miesiącach medytacji mindfulness rozwią-
zywał 63% zadań.
„Samoregulacja uwagi stanowi jeden z najważniejszych aspek-
tów medytacji mindfulness i wydaje się stanowić […] skuteczną me-
todę interwencji w przypadku uczniów borykających się z własną
nieuważnością podczas zajęć szkolnych”, podsumowują naukowcy
z Uniwersytetu Browna (Brown University), Medycznej Szkoły Wyż-
szej Stanu Georgia (Medical College of Georgia) oraz wielu innych
instytucji.
Dodają również, że równie skuteczna będzie każda inna praktyka
medytacyjna mindfulness, nie tylko ta zastosowana w badaniu.
Wyniki 10 badań – medytacja mindfulness sprawdza się w te-
rapii ADHD. Owa pozytywna ocena siły oddziaływania dowolnego
typu treningu uważności znalazła potwierdzenie w wynikach bada-
nia opublikowanych na łamach czasopisma „Journal of Attention
Disorders”. W ramach tego badania przeanalizowano dane z 10 ba-
dań poświęconych wykorzystaniu medytacji mindfulness w lecze-
niu ADHD7. Ogólnie rzecz biorąc, koncentracja pacjentów wzrosła
o 66%, a hiperaktywność i impulsywność uległy złagodzeniu o 53%.

Czy trening uważności naprawdę zadziała

w przypadku mojego dziecka?

Rozmawiałem z wieloma rodzicami współpracującymi ze swoimi

dziećmi dotkniętymi ADHD nad opanowaniem i wykorzystaniem
technik medytacji mindfulness – większość z nich odpowiadała na to
pytanie twierdząco. Dzięki treningowi uważności u ich dzieci uległa
poprawie zdolność koncentracji, rozpoczynania i kończenia zadań,
a także autopercepcja.
Tak było z pewnością w przypadku Tylera (imię zmienione),
u którego w wieku 10 lat zdiagnozowano mieszany typ ADHD (brak
zdolności koncentracji plus hiperaktywność) – Tyler przeszedł tre-
ning Praktyk uważnej świadomości w terapii ADHD, gdy ukończył
16 rok życia.
214 Leczenie według Planu Plus-Minus

Lidia Zylowska – psychiatra integracyjny z Los Gatos w Kalifor-

nii, współzałożycielka Centrum Badań nad Uważną Świadomością
Uniwersytetu Kalifornijskiego i autorka książki pt. The Mindfulness
Prescription for Adult ADHD (Uważność na receptę dla osób dorosłych
z ADHD) – relacjonuje przypadek Tylera w rozdziale poświęconym
ADHD w książce pt. Clinical Handbook of Mindfulness (Kliniczny pod-
ręcznik medytacji mindfulness)8:
Tyler zażywał stymulanty takie jak amfetamina [Adderall] lub
metylofenidat [Ritalin] od chwili postawienia diagnozy – potwier-
dzał, że pomagały mu skupiać się w szkole i podczas odrabiania
lekcji. Jednak nawet w trakcie terapii farmakologicznej bywał zde-
koncentrowany i niespokojny, często odczuwając potrzebę opusz-
czenia zajmowanego miejsca siedzącego. Opisywał także epizody
„wariowania”, gdy zapominał o zażyciu lekarstw i w ogóle nie mógł
się skoncentrować, odczuwając wyjątkowe poirytowanie i wahania
nastroju jako skutek uboczny przerwy w terapii.
Podczas sesji treningowych praktyk uważnej świadomości odczu-
wał potrzebę wstawania nawet podczas pięciominutowych medyta-
cji, nauczył się jednak wykorzystywać medytację podczas spaceru
jako metodę kontynuacji danego ćwiczenia w wymaganym czasie.
Uczestniczył w większości sesji i przyznał, że choć ćwiczył w domu
dość nieregularnie (5–10 minut, 2 razy w tygodniu), często stosował
praktyki mindfulness podczas codziennych zajęć.
Jako przykłady większej świadomości podał świadomość ruchów
własnego ciała podczas treningów piłkarskich oraz emocji i myśli
doświadczanych podczas sporu z przyjacielem. Łatwiej dostrzegał
swój hiperkrytycyzm i odkrył u siebie większą motywację do podej-
mowania „kolejnych prób” bez skłonności do samokrytyki. Na swoim
komputerze nakleił karteczkę przypominającą mu o „oddychaniu”,
a w telefonie komórkowym ustawił przypomnienie na porę lunchu
dotyczące „bardziej świadomego spożywania posiłku”.
Czuł się silniejszy dzięki możliwości „zrobienia czegoś ze swoim
ADHD”. Odkrył, że łatwiej radzi sobie z regulacją nastroju i uwa-
gi, gdy zapomni zażyć lek. Określał to następująco: „Gdy coś mnie
rozproszy… potrafię się pozbierać… gdy czuję, że zaczynam błą-
dzić myślami, potrafię zdać sobie z tego sprawę i pozbyć się tego
odczucia”.
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 215

Wewnętrzna mechanika medytacji mindfulness

W jaki sposób mindfulness pomaga Josephowi, Tylerowi i wielu in-

nym nastolatkom radzić sobie z ADHD? Na trzy sposoby…

Poprawia koncentrację

Podczas medytacji mindfulness osoba medytująca skupia się na od-

dechu, wracając do niego za każdym razem, gdy jej uwaga ulegnie
rozproszeniu. W ten sposób uczy się uważności, a oducza dekoncen-
tracji.
„Mindfulness może pomóc nam opanować umiejętność auto-
matycznego przerywania «snów na jawie», «błądzenia myślami»
lub «bycia przyłapanym na rozmyślaniach»”, wskazują naukowcy
z Centrum Badań nad Uważną Świadomością Uniwersytetu Kalifor-
nijskiego w artykule zatytułowanym Mindful Awareness and ADHD
(Uważna świadomość a ADHD; włączonym jako jeden z rozdziałów
do książki Clinical Handbook of Mindfulness)9.
Trening uważności nie tylko poprawia koncentrację, lecz także
wzmacnia mózg.

Normowanie pracy mózgu

Badania wykazują, że trening uważności uaktywnia części mózgu

odpowiedzialne za koncentrację, impulsywność i funkcjonowanie
wykonawcze.
Jak ujęto w jednym z badań nad medytacją mindfulness i ADHD:
„Badania nad neuroobrazowaniem sugerują, że medytacja mindful-
ness powoduje […] zmiany w rejonach mózgu kojarzonych z funk-
cjonowaniem uwagi zazwyczaj ulegającym upośledzeniu u osób
z ADHD”10.
Jednym z tych rejonów jest sieć stanu domyślnego (default mode
network, DMN), grupa współdziałających ze sobą części mózgu,
które nie działają prawidłowo u osób z ADHD – funkcjonowanie to
jest normowane za pomocą leków na ADHD. Medytacja mindfulness
może wywierać wpływ na objawy ADHD przez polepszanie „łączno-
ści” w obrębie tej sieci – tak twierdzą autorzy artykułu opublikowa-
nego w czasopiśmie „Cognitive and Behavioral Practice”11.
216 Leczenie według Planu Plus-Minus

Łagodzenie emocji

Trening uważności pomaga także zapanować nad objawami ADHD

przez łagodzenie emocji, jak donoszą naukowcy. Podczas medytacji
mindfulness osoba medytująca dostrzega i akceptuje „stany emocjo-
nalne”, odbierając je jako „tymczasowe i przemijające zjawisko, na
które można odpowiedzieć w sposób niereaktywny”. W ten sposób
mindfulness „pomaga pacjentom” z ADHD „unikać impulsywnych
decyzji dotyczących działań pod wpływem emocji”.

Mindfulness nie jest jedynym typem medytacji

sprawdzającym się w terapii ADHD

Większość badań nad medytacją i ADHD analizuje przydatność medytacji

mindfulness, nie jest to jednak jedyny typ medytacji, który łagodzi objawy
ADHD.
Medytacja z mantrą. W tej technice przedmiotem medytacji jest man-
tra – stale powtarzane w myślach słowo. W najpopularniejszej medytacji
z mantrą, czyli medytacji transcendentalnej (TM), powtarza się w myślach
słowo pozbawione znaczenia, na przykład eng lub shirim (dwie oficjalne
mantry TM), nie próbując się na nim koncentrować. Tak jak w przypadku
medytacji mindfulness, gdy osoba medytująca zaczyna błądzić myślami,
w łatwy, prosty i wolny od niepokoju sposób może powrócić do mantry.
W badaniu nad TM i ADHD 10 dzieci w wieku od 11 do 14 lat ćwiczyło
technikę medytacji z mantrą w dwóch codziennych sesjach, z których każ-
da trwała 10–15 minut12. Po upływie trzech miesięcy u pacjentów nastąpiła
znaczna redukcja objawów ADHD, poprawiło się funkcjonowanie wykonaw-
cze, a odczuwany niepokój uległ złagodzeniu.
Joga. Część szkół jogi wykorzystuje techniki głębokiego oddechu i me-
dytację z koncentracją (na określonej myśli, na przykład na wypowiadanym
w myślach słowie Om). W jednym z badań dzieci z ADHD w wieku od 6 do
11 lat uczestniczyły przez rok w programie obejmującym jogiczną praktykę
głębokiego oddechu i medytację z koncentracją13. Zgodnie z relacją naukow-
ców opublikowaną na łamach czasopisma „ISRN Pediatrics” u badanych
dzieci odnotowano „wyjątkową poprawę […] wyników w nauce, utrzymującą
się przez cały rok”.
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 217

Trening uważności dla dzieci z ADHD

Medytacja mindfulness stanowi rodzaj współczesnego ABC (atten-

tion – uwaga, balance – równowaga, compassion – współczucie).
Taka jest opinia Susan Kaiser Greenland, autorki książki pt. The
Mindful Child (Dziecko wolne od stresu: jak prostymi metodami mind-
fulness zwiększyć szansę Twojego dziecka na szczęście). Program Susan
o nazwie Wewnętrzne Dzieci analizowano w Centrum Badań nad
Uważną Świadomością Uniwersytetu Kalifornijskiego.
„Przez ćwiczenie uważności”, pisze Susan Kaiser Greenland,
„dzieci nabywają umiejętności pomagających im wyciszyć się i uspo-
koić, uświadomić sobie swoje wewnętrzne i zewnętrzne doświadcze-
nia oraz nadać bardziej refleksyjnego wydźwięku swoim działaniom
i relacjom z innymi ludźmi”14.
Opisane poniżej ćwiczenia stanowią adaptacje ćwiczeń stosowa-
nych w Programie Uważnej Świadomości Uniwersytetu Kalifornij-
skiego, opisywanych przez Lidię Zylowską w jej książce zatytułowa-
nej The Mindfulness Prescription for Adult ADHD (Uważność na receptę
dla osób dorosłych z ADHD)15. „Mogą je wykonywać nastolatki oraz
młodsze dzieci dotknięte ADHD, a także ich rodzice”, podaje Lidia
Zylowska. W niniejszej książce podane poniżej instrukcje są skiero-
wane do „Was”, czyli do osób wykonujących ćwiczenie, niezależnie
od tego, czy jest to Wasze dziecko z ADHD, czy też Wy sami.

Technika STOP

Technika ta składa się z czterech faz i pomaga osobie medytującej

skoncentrować się na bieżących wydarzeniach oraz podejmowaniu
lepszych decyzji. Są to następujące fazy:
S = Stop. Przestań robić to, co robisz lub zamierzałeś właśnie
zrobić.
T = Teraz parę oddechów. Najlepszy oddech to głęboki wdech,
wypełniający cały brzuch, a następnie całkowity wydech. W trakcie
oddychania należy liczyć: 1… 2… 3… podczas wdechu, czując wy-
pełniający się brzuch, oraz 1… 2… 3… podczas wydechu, czując, jak
brzuch opróżnia się i relaksuje.
O = Obserwuj. Należy obserwować wewnętrzny i zewnętrzny
bieg wydarzeń. Można zadać sobie następujące pytania:
218 Leczenie według Planu Plus-Minus

O czym myślę? Co odczuwam? Co robię? Co zamierzam zrobić?

Odpowiedź może brzmieć na przykład tak:

Nudzi mnie odrabianie lekcji, zamierzam to odłożyć na później i zagrać w grę

komputerową. Wściekam się, bo moja młodsza siostra przyszła do mojego po-
koju i zaraz na nią nakrzyczę. Marzę o zapaleniu papierosa, wymknę się na krót-
kiego dymka do toalety szkolnej.

Cokolwiek myślicie, czujecie, robicie lub zamierzacie zrobić, za-

akceptujcie siebie całkowicie. Wasze nastawienie powinno wyglądać
następująco: żadne wydarzenie nie jest „złe” ani „dobre”, różne rze-
czy i sytuacje pojawiają się i znikają niczym chmury na niebie.
Możecie zadać sobie pytanie: czy to, co zamierzam zrobić, pasuje
do tego, na czym chcę się skoncentrować?
Zauważycie wtedy, że zrezygnowaliście z planowanego działa-
nia – dokończyliście odrabianie lekcji, zachowaliście się spokojnie
wobec siostry, nie wymknęliście się ukradkiem na papierosa. Dzięki
wykorzystaniu techniki S.T.O.P możliwy jest powrót do pierwotnego
zadania.
P = Podążaj dalej. Dysponujecie teraz możliwością podążania
w rozsądnym kierunku i zrealizowania zadania.

Uważne oddychanie w codziennym życiu

Uważne oddychanie stanowi jedną z podstawowych technik medy-

tacji mindfulness.
„Możemy włączyć trening uważności do naszego codziennego
życia przez proste zwracanie uwagi na nasz oddech, nawet przez
kilka sekund, w trakcie wykonywania jakiejś czynności”, pisze Lidia
Zylowska, podając następujący przykład:
„Gdy czytasz, zwróć uwagę na swój oddech, wyczuj unoszenie się
i opadanie przepony, gdy wdychasz i wydychasz powietrze. Dostrzeż
także przerwę pomiędzy wdechem i wydechem. Postępuj tak przez
kilka kolejnych oddechów, a następnie wróć do lektury lub zrób so-
bie przerwę”.
Inną dobrą metodą jest wykonanie pełnego, głębokiego i świado-
mego oddechu przed rozpoczęciem jakiegoś działania. „Nawet jeden
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 219

oddech może zmienić nasze poczucie skupienia i świadomości, zmie-

niając również resztę tego, co doświadczymy. Wykonaj głęboki oddech,
zanim zaczniesz odrabiać lekcje, przed wysłaniem SMS-a do przyja-
ciela lub zgłoszeniem się do odpowiedzi podczas zajęć szkolnych”.

Uważne oddychanie – medytacja w pozycji siedzącej

Wasze dziecko może wypróbować kilkuminutową medytację z wyko-

rzystaniem uważnego oddychania, zaczynając od 5 minut dziennie
przez pierwszy tydzień lub dwa tygodnie, a następnie wydłużając
czas medytacji do 10, a potem do 15 minut. Podstawowa technika
wygląda w tym przypadku następująco (instrukcje dla dziecka):
Usiądź lub ułóż się w wygodnej pozycji. Zdecyduj, czy chcesz
zamknąć oczy.
Skup się na własnym oddechu. Zwróć uwagę na odczucia wiążą-
ce się z każdym oddechem, koncentrując się na unoszeniu i opada-
niu klatki piersiowej lub przepony albo przepływie powietrza przez
nos. Spróbuj poczuć, co to znaczy oddychać, obserwując jednocześ-
nie cały ten proces.
Gdy wczujesz się bardziej w to ćwiczenie, zauważysz, że zaczy-
nasz wędrować w myślach ku różnym emocjom, odczuciom fizycz-
nym lub słyszanym dźwiękom. Nie jest to niczym złym. Gdy dostrze-
żesz, że tak się dzieje, łagodnie skieruj swoją uwagę z powrotem na
własny oddech.
Kończąc medytację, pozwól, aby Twoja uwaga przeniosła się
z oddechu na Twoje otoczenie. Gdy jesteś gotowy, zakończ wykony-
wanie ćwiczenia.

Uważne oddychanie – medytacja w trakcie spaceru

Jeżeli dziecko z ADHD jest zbyt niespokojne, aby medytować w po-

zycji siedzącej lub leżącej, może posłużyć się medytacją w trakcie
chodzenia – tak sugeruje Lidia Zylowska. Oto jej wskazówki, ponow-
nie adresowane bezpośrednio do dziecka.
„Jeśli nie potrafisz usiedzieć spokojnie, ćwicz uważne oddycha-
nie podczas chodzenia. Możesz ćwiczyć w domu lub na zewnątrz.
Gdy ćwiczysz w domu, nie potrzebujesz dużo miejsca – znajdź sobie
niewielką przestrzeń i spaceruj po linii prostej tam i z powrotem”.
220 Leczenie według Planu Plus-Minus

„Idź powoli z otwartymi oczami, patrz tuż przed siebie. (Nie roz-
glądaj się – to może Cię rozproszyć. Musisz być jednak świadomy,
dokąd zmierzasz)”.
„Skup się na odczuciach związanych z własnym oddechem, gdy
powoli przemieszczasz się do przodu. Jeśli chcesz, możesz zsynchro-
nizować swoje oddechy z wykonywanymi krokami. Na przykład:
krok prawą nogą – wdech, krok lewą nogą – wydech”.

Skanowanie (obserwacja) ciała

Jak twierdzi Lidia Zylowska, osoby z ADHD często miewają dość

skomplikowane relacje z własnym ciałem. „Zazwyczaj relacje te by-
wają nacechowane frustracją i zaniedbaniem. Osoby cierpiące na
hiperaktywność denerwuje ich własne niespokojne zachowanie, po-
szukują sposobów rozładowania tej sytuacji. Osoby dotknięte nie-
uważnością frustruje odczuwany brak energii i ślamazarność”.
Medytacja mindfulness pomaga wytworzyć „pełną zaciekawienia
i dobroci relację z własnym ciałem – przez eksplorowanie uważności
związanej z fizycznymi odczuciami i ruchem”. Jednym z najlepszych
sposobów na to jest technika mindfulness nazywana skanowaniem
ciała.
„Praktyka ta polega na wsłuchiwaniu się we własne ciało i kon-
centrowaniu się kolejno na różnych jego częściach, aby zauważyć
obecne w nich odczucia”, wyjaśnia Lidia Zylowska. Oto wskazówki,
jak przystąpić do skanowania ciała:
Wybierz odpowiednią pozycję, siedzącą z wyprostowanymi ple-
cami lub leżącą na plecach. Użyj poduszek i koców, aby zapewnić
sobie odpowiedni poziom komfortu i stabilności.
Wykonaj kilka głębokich oddechów i pozwól swojemu ciału od-
prężyć się. Zamknij oczy lub przymknij je i nie poruszaj gałkami
ocznymi.
Wyobraź sobie, że Twoja uwaga jest latarką, którą oświetlasz po-
szczególne rejony swojego ciała.
Zacznij od czubka głowy. Czy dostrzegasz tam jakieś odczucia?
Swędzenie, wibracje, napięcie? Być może nie odczuwasz niczego. Je-
śli cokolwiek zauważysz, nadaj temu w myślach etykietkę, na przy-
kład „mrowienie”.
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 221

Przenieś uwagę na czoło. Zatrzymaj się tam przez chwilę, a jeśli

zauważysz jakieś doznanie, nadaj mu nazwę. Jeżeli wyczuwasz tam
napięcie, postaraj się o odprężenie tego miejsca.
Powtarzaj proces, skupiając kolejno uwagę na oczach, policzkach,
nosie, ustach, szczękach, podbródku, grdyce, tyle głowy i karku.
Następnie skoncentruj się na prawym barku, prawym ramieniu,
prawym łokciu, prawym przedramieniu, prawym nadgarstku i pra-
wej dłoni oraz jej palcach. Powtórz procedurę dla lewego barku,
ramienia i dłoni.
Teraz skoncentruj się na górnej części pleców i przejdź wzdłuż
kręgosłupa do dolnej części pleców.
Skup się na klatce piersiowej.
Skup się na brzuchu, lewym i prawym biodrze oraz pośladkach.
Skoncentruj się na prawej nodze, udzie, kolanie, łydce, kostce,
stopie oraz jej palcach. Powtórz procedurę dla lewej nogi, od uda aż
po stopę i palce stopy.
„Gdy koncentrujesz się na każdej części ciała”, pisze Lidia Zylow-
ska, „możesz wyobrazić sobie, że «wdmuchujesz» w nią świeże po-
wietrze. Wyobraź sobie, że oddech pomaga tym częściom odprężyć
się, otworzyć i pozbyć wszelkiego stresu”.

Wspierajcie uważność Waszego dziecka

Ta technika przypomina dysponowanie „wsparciem gimnastycz-

nym”, czyli osobą, która przypomina nam o regularnym wykonywa-
niu ćwiczeń fizycznych. Codziennie wyślijcie do Waszego dziecka
SMS-a, w którym przypomnicie mu o zastosowaniu techniki STOP.
Dziecko powinno również wysłać Wam SMS-a, w którym przypomni
Wam o zastosowaniu tej techniki.
A jeśli już mowa o SMS-ach – według australijskich naukowców
badających skuteczność iPhonowych aplikacji wspomagających tre-
ning uważności istnieje obecnie ponad 500 aplikacji wspierających
medytację mindfulness.
Zgodnie z wynikami badania opublikowanymi w roku 2015 na ła-
mach czasopisma „Journal of Medical Internet Research” najlepszy-
mi aplikacjami tego typu są Headspace, Smiling Mind, iMindfulness
oraz Mindfulness Daily16.
222 Leczenie według Planu Plus-Minus

Medytacja miłującej dobroci

Pozwolę sobie zakończyć niniejszy rozdział opisem medytacji miłują-

cej dobroci. Lidia Zylowska i wielu innych ekspertów często kończą
prowadzone przez siebie sesje treningowe właśnie tym typem me-
dytacji. Oto wyjaśnienie:
„ADHD wywołuje u pacjentów emocjonalny ból, poczucie wstydu,
rozpaczy i beznadziei. Medytacja miłującej dobroci pomaga dziecku
dotkniętemu ADHD przekształcać te trudne uczucia i budować wo-
bec siebie nastawienie nacechowane większą troską i wsparciem”.
Technika jest bardzo prosta – polega na życzeniu dobrego samo-
poczucia sobie i innym. Oto wskazówki:
Usiądź wygodnie. Wykonaj kilka głębokich oddechów i odpręż
się. Wyobraź sobie istotę obecną w Twoim życiu, która łatwo wy-
wołuje u Ciebie uczucie miłości i ciepła – przyjaciela, dziadka lub
babcię, psa albo inne zwierzę domowe. Czy czujesz radość, uśmiech
pojawiający się na ustach lub ciepło rozchodzące się po całym ciele?
To właśnie jest miłująca dobroć.
Teraz wyobraź sobie samego siebie stojącego przed Tobą, jakbyś
przeglądał się w lustrze.
Złóż sobie w myślach życzenia szczęścia i dobrego samopoczucia.
Możesz posłużyć się takimi sformułowaniami jak: Bądź szczęśliwy,
Bądź bezpieczny, Bądź zdrów i niech nie trapią Cię żadne problemy.
Albo wyraź to własnymi słowami.
Powtórz spokojnie te życzenia kilkanaście razy. Zwróć uwagę na
odczucia przepływające przez Twoje ciało.
Jeśli zauważysz, że niczego nie odczuwasz lub odczuwasz coś
innego niż miłującą dobroć, przyjrzyj się temu z zaciekawieniem.
Zwróć uwagę na to, co dzieje się w Twoich myślach i ciele. Niezależ-
nie od tego, co czujesz, doświadczenie to może Cię wiele nauczyć.
 Poprawa koncentracji, oddech za oddechem 223

Krok po kroku – plan działania w celu złagodzenia

lub zlikwidowania objawów ADHD
Plus: uważność (medytacja mindfulness)

Oto praktyczne podsumowanie działań omówionych w powyższym

rozdziale:

Krok 1. Rozważcie trening uważności jako możliwą metodę łagodze-

nia ADHD u Waszego dziecka, a także terapię dla Was.

Krok 2. Jeśli zdecydujecie, że jest to właściwe podejście w przypadku

Waszego dziecka, zapoznajcie je z przynajmniej jedną z technik medy-
tacji mindfulness omówionych w tym rozdziale:
„„ technika STOP,
„„ uważne oddychanie w życiu codziennym,
„„ uważne oddychanie – medytacja w pozycji siedzącej,
„„ uważne oddychanie – medytacja podczas spaceru,
„„ uważne oddychanie – skanowanie ciała,
„„ medytacja miłującej dobroci.

Krok 3. Wspierajcie uważność Waszego dziecka: codziennie wyślijcie

mu SMS-a przypominającego o treningu uważności.

Krok 4. Zastanówcie się, czy Waszemu dziecku nie przydałoby się za-
instalowanie w telefonie aplikacji wspierającej uważność.
 Część II
Najlepsze rozwiązania medyczne
i behawioralne
 12

Leki na ADHD
Minus: skutki uboczne

Umieściłem ten rozdział w drugiej, a nie w pierwszej części książki

z określonego powodu – powodu, dla którego omawiam leki po na-
turalnych metodach leczenia, a nie przed nimi.
Jako psychiatra integracyjny, stosujący zarówno terapię farma-
kologiczną, jak i niefarmakologiczną w przypadku problemów be-
hawioralnych, psychicznych i emocjonalnych, zawsze staram się
odpowiedzieć na dwa pytania, zanim przepiszę lek umożliwiający
zapanowanie nad objawami ADHD:

1. Czy występujące u pacjenta objawy takie jak problemy z kon-

centracją, hiperaktywność i/lub impulsywność są powodo-
wane lub współpowodowane zaburzeniami neurologicznymi,
żywieniowymi, genetycznymi lub środowiskowymi?
2. Jeśli u pacjenta występują takie zaburzenia równowagi, czy
mogę je naprawić w skuteczny i bezpieczny sposób za pomocą
naturalnych środków, oszczędzając dziecku zagrożeń wiążą-
cych się z zażywaniem leków wydawanych na receptę?

Jeżeli jesteście rodzicami wykorzystującymi Plan Plus-Minus do

zapanowania nad objawami ADHD u Waszego dziecka, również sta-
racie się odpowiedzieć na te pytania, posługując się informacjami
228 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

przyswojonymi podczas lektury pierwszej części niniejszej książki,

a być może zasięgając również konsultacji lekarskiej. Pytania takie jak:

Czy u Waszego dziecka występuje niedobór magnezu?

Czy u Waszego dziecka występuje niedobór litu?

Czy u Waszego dziecka występuje brak równowagi pomiędzy cyn-

kiem i miedzią?

Czy u Waszego dziecka występuje zaburzenie równowagi flory

jelitowej?

Czy u Waszego dziecka występuje alergia lub nadwrażliwość po-

karmowa na spożywane produkty?

Czy Wasze dziecko spożywa odpowiednią ilość białka w ciągu

dnia?

Czy u Waszego dziecka występują problemy z zasypianiem lub

snem?

Jeżeli odpowiedzieliście twierdząco na któreś z tych pytań i z powo-

dzeniem zastosowaliście naturalne metody leczenia w celu zapano-
wania nad objawami ADHD u Waszego dziecka, to wspaniale! Dzięki
Waszej trosce dziecko poradzi sobie bez terapii farmakologicznej.
Czasem jednak trzeba zastosować leki. Jako psychiatra dziecięcy –
lekarz skoncentrowany na udzielaniu rodzicom pomocy w zakresie
budowania skutecznego planu leczenia objawów ADHD, umożliwia-
jącego dzieciom osiągnięcie pełni szczęścia, umiejętności i zdrowia –
nie waham się wypisywać recept na leki stosowane w terapii ADHD.
Badania wykazują, że leki na ADHD mogą przynieść realną i na-
tychmiastową ulgę, łagodząc objawy zaburzenia u 7 na 10 zażywa-
jących je dzieci.
Z pewnością przyniosły korzyści niektórym z moich pacjen-
tów. Czasem właśnie zażycie leku stanowiło o różnicy pomiędzy
szczęśliwym i rozwijającym się dzieckiem a dzieckiem walczącym
 Leki na ADHD 229

i cierpiącym, pomiędzy dzieckiem zdolnym do wykorzystania swoje-

go potencjału a dzieckiem, które nie było w stanie tego zrobić.
Weźmy przypadek Paula – hiperaktywnego, impulsywnego,
agresywnego i lekkomyślnego trzynastolatka, wdającego się w bój-
ki i nieradzącego sobie w szkole, niezdolnego do rozmowy z ro-
dzicami bez podnoszenia na nich głosu. U Paula nie występowały
żadne niedobory ani zaburzenia równowagi. Zmianę w zachowa-
niu spowodowało dopiero wprowadzenie leku. I to jaką zmianę!
Paul wyciszył się, stał się bardziej skoncentrowany, zaczął się do-
brze uczyć. Jego życie zmieniło się diametralnie – obecnie uczy się
w szkole wyższej, ciężko pracując i myśląc o swojej przyszłości. Jest
jednym z powodów, dla których nigdy nie zrezygnowałem z moje-
go bloczka recept.
Rodzice Paula zdawali sobie sprawę z kłopotów syna i zgodzili
się na podawanie mu leku. Gdy jednak sugeruję rodzicom innych
dzieci zastosowanie terapii farmakologicznej, czasami spotykam się
z następującymi obiekcjami:

„Nasze dziecko popadnie w uzależnienie”.

„Ten lek zniszczy mu mózg”.

„Nasze dziecko już zawsze będzie musiało brać leki”.

„Ten lek zmieni osobowość naszego dziecka i zamieni je w zombie”.

„Nasze dziecko nigdy nie nauczyło się postępować uważnie – ten

lek niczego nie zmieni”.

„Nasze dziecko popadnie w narkomanię”.

„Nasze dziecko jest po prostu leniwe – nie potrzebuje leków, musi

więcej pracować nad sobą”.

„Czytaliśmy o skutkach ubocznych: osłabieniu apetytu, tikach

mięśni twarzy, problemach ze snem, zahamowaniu wzrostu –
bardzo nas to martwi”.
230 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

Oprócz uwag krytycznych (które omówię w kolejnym rozdziale

poświęconym szacunkowi i pozytywnej informacji zwrotnej) są to
całkiem uzasadnione obawy. Chciałbym je natychmiast rozwiać.
Lecząc tysiące dzieci z ADHD, wypracowałem podejście do stoso-
wania leków w terapii tego zaburzenia maksymalizujące ich skutecz-
ność i minimalizujące ewentualne skutki uboczne.
Tak, właśnie tak. Moje podejście do terapii farmakologicznej
zapobiega wystąpieniu skutków ubocznych, jeżeli dziecko dopiero
rozpoczyna stosowanie leku, i umożliwia wyeliminowanie skutków
ubocznych u dziecka już stosującego lek na ADHD. Może to być dość
szokujące, zatem powtórzę:

Rodzicom moich pacjentów daję w zasadzie stuprocentową gwarancję, że u ich

dziecka nie wystąpią skutki uboczne zażywania leku na ADHD.

Oto dlaczego mogę zaoferować taką gwarancję.

Po pierwsze odkryłem, że u wielu dzieci pojawiają się skutki
uboczne stosowania leków na ADHD stymulujących wytwarza-
nie dopaminy, ponieważ w ich mózgach występuje nadmiar do-
paminy. Taka sytuacja jest często powodowana brakiem równowagi
pomiędzy cynkiem a miedzią lub nadmiarem HPHPA, ubocznego
produktu działalności bakterii jelitowych. Dziecko może również
cierpieć na niedobór magnezu, co umożliwia lekowi na ADHD nisz-
czenie dziecięcego apetytu, snu i nerwów. Rozwiązanie tych prob-
lemów już na początku – w Planie Plus-Minus pokazuję, jak należy
tego dokonać – często zapobiega wystąpieniu skutków ubocznych
wdrażanej później terapii farmakologicznej.
Po drugie rozpoczynam od podawania pacjentowi niewiel-
kiej dawki leku. Zwiększam ją po dwóch i po czterech tygodniach,
analizując skuteczność leku i wypatrując ewentualnych skutków
ubocznych. Większość lekarzy stosuje inne podejście: przepisują lek
wypróbowany w przypadku innych dzieci, w wypróbowanej dawce.
Rezultat: u wielu dzieci kończy się to przedawkowaniem (i wystą-
pieniem skutków ubocznych) lub zaniżeniem dawki (i tym samym
skuteczności leku), rodzice odstawiają więc lek, ponieważ powoduje
on problemy zdrowotne, a nie działa tak, jak powinien.
Po trzecie zlecam wykonanie u każdego dziecka z ADHD ba-
dania pod kątem określonych mutacji genetycznych, które mogą
 Leki na ADHD 231

wywierać wpływ na metabolizm leku. Mutacje te powodują zbyt

szybkie lub zbyt wolne metabolizowanie dopaminy przez organizm
dziecka.
Chociaż nie jest znany dokładny mechanizm działania leków na
ADHD, istnieje teoria, że zwiększają one aktywność dopaminy i nor-
epinefryny, neuroprzekaźników przesyłających sygnały z neuronu
do neuronu. U dzieci ze wspomnianymi mutacjami genetycznymi
znacznie częściej występuje nadmiar dopaminy (i tym samym skutki
uboczne stosowania leku) lub jej niedobór (co powoduje niedosta-
teczne łagodzenie objawów ADHD przez lek). O badaniu tym opo-
wiem więcej w kolejnej części rozdziału.
Jeżeli uważacie, że leki na ADHD są stosowane zbyt często,
w pełni się z Wami zgadzam. Zbyt wielu dzieciom zapisuje się leki,
gdy tak naprawdę po dokonaniu oceny ich sytuacji neurologicznej,
biochemicznej i genetycznej można wdrożyć naturalne metody le-
czenia niedoborów i zaburzeń powodujących występowanie u nich
objawów ADHD.
Jeśli sądzicie, że leki na ADHD są waszym wrogiem, z całym sza-
cunkiem – nie mogę się z tym zgodzić. Według mnie leki są jednym
ze sposobów łagodzenia objawów ADHD u dzieci – stosowane, gdy
zachodzi taka konieczność, mogą przynieść dziecku wiele korzyści.
Wreszcie ostatnia, ale bardzo ważna kwestia: jeżeli Wasze dziec-
ko już zażywało lek na ADHD, a rezultaty Was rozczarowały (po-
jawiły się skutki uboczne, lek nie zadziałał lub jedno i drugie), we
współpracy z lekarzem możecie się posłużyć prezentowanymi przeze
mnie wytycznymi do bezpiecznego i skutecznego przywrócenia tera-
pii za pomocą tego leku.
Czy zastosowanie leku na ADHD może poprawić zdrowie i samo-
poczucie Waszego dziecka? Spróbujmy się temu przyjrzeć.

Leki na ADHD – wczoraj i dziś

Historia leków stosowanych w terapii ADHD rozpoczęła się w roku

1937 w Domu Emmy Pendleton Bradley (Emma Pendleton Brad-
ley Home) w stanie Rhode Island. Dzisiaj jest to Szpital Bradleya
(Bradley Hospital) – szpital kliniczny szkoły medycznej Uniwersyte-
tu Browna (Brown University). Była to jedna z pierwszych instytucji
232 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

w Stanach Zjednoczonych, gdzie leczono dzieci z zaburzeniami neu-

rologicznymi i behawioralnymi – dzieci określane w tamtych cza-
sach mianem „nieuważnych, niespokojnych, hałaśliwych i samolub-
nych”1. Zarządzał nią psychiatra Charles Bradley. Stryjeczny dziadek
Bradleya założył szpital, gdy jego siedmioletnia córka zachorowała
na zapalenie mózgu, które wywołało u niej opóźnienie umysłowe,
mózgowe porażenie dziecięce i padaczkę.
Charles Bradley poddawał wielu pacjentów pneumoencefalografii,
czyli wczesnej postaci badania nieprawidłowości w działaniu móz-
gu – badanie to wywoływało u pacjentów ciężkie bóle głowy. Aby je
złagodzić, zaczął przepisywać im Benzedrine (benzedrynę) – amfe-
taminę wprowadzoną na rynek przez firmę farmaceutyczną Smith,
Kline & French. Lek okazał się nieskuteczny w leczeniu bólów głowy
wywołanych badaniem, ale powodował zaskakującą różnicę w za-
chowaniu dzieci.
„Najbardziej uderzająca zmiana dotyczyła zachowania podczas
zajęć szkolnych”, pisał Charles Bradley na łamach czasopisma „Ame-
rican Journal of Psychiatry”. „U dzieci pojawiał się zdecydowany
«pęd» do kolejnych osiągnięć”2.
Podobnie jednak jak w przypadku współczesnych leków na
ADHD, benzedryna nie zwiększała aktywności badanych dzieci. Ra-
czej je uspokajała. „Piętnaścioro z trzydzieściorga dzieci zareago-
wało na podanie Benzedrine wyraźnym osłabieniem przejawianych
reakcji emocjonalnych”, pisał Bradley. „Oczywiście, ze społecznego
punktu widzenia była to pewna poprawa”3.
Bradley przeprowadził dwa badania zastosowania benzedryny,
przeważnie u chłopców w wieku od 5 do 14 lat. Odnotował, że pa-
cjenci „zaczęli spędzać czas wolny na cichej zabawie lub lekturze,
podczas gdy wcześniej włóczyli się bez celu, kłócąc się z ludźmi
i denerwując ich”. Odkrył także, że dzieci zażywające benzedrynę
stawały się „bardziej samodzielne i dojrzałe”, „skłonniejsze do nie-
sienia pomocy” i „zdolniejsze do sprawowania świadomej kontroli
nad własnymi zachowaniami”4.
Benzedryna nie zyskała szerokiego zainteresowania jako lek dla
dzieci z problemami behawioralnymi. Firma Smith, Kline & French
sprzedawała ją głównie jako środek poprawiający sprawność umy-
słową u zdrowych studentów – wycofano się z tego po kilku latach,
 Leki na ADHD 233

gdy pojawiły się doniesienia, że studenci nadużywają leku, a pacjen-

ci uzależniają się od niego5.

Kolej na Ritalin

Z rynku znika benzedryna i pojawia się Ritalin.

Ritalin – pigułka pobudzająca, silniejsza niż kofeina, ale słabsza
od benzedryny – pojawiła się na rynku w połowie lat 50. XX wieku,
wprowadzona przez firmę farmaceutyczną Ciba (obecnie Novartis).
Amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA) szybko zatwierdzi-
ła ją do stosowania w przypadku „minimalnych dysfunkcji mózgo-
wych”, jak nazywano wtedy objawy zaburzenia znanego obecnie
jako ADHD.
W roku 1964 przeprowadzono pierwsze badanie naukowe za-
stosowania Ritalinu u dzieci z problemami behawioralnymi, które
wykazało, że lek prowadzi do obniżenia impulsywności u pacjentów.
Cztery lata później w klasyfikacji DSM, publikacji stosowanej
przez lekarzy do jednoznacznej identyfikacji problemów psychicz-
nych, oficjalnie uwzględniono zaburzenie o nazwie „hiperkinetyczna
reakcja okresu dzieciństwa”. W jego leczeniu stosowano Ritalin.
W roku 1980 podawanie leków stymulujących stało się oficjalną
metodą leczenia, gdy Amerykańska Akademia Pediatryczna (Ameri-
can Academy of Pediatrics) opublikowała oświadczenie, że „w tera-
pii dzieci hiperkinetycznych jest również miejsce dla leków stymu-
lujących”. W tym samym roku dokonano zmiany nazwy zaburzenia
z „hiperkinetycznego zaburzenia impulsów” na „zaburzenie z defi-
cytem uwagi”, wpisując tę ostatnią do najnowszego wydania DSM.

12 miliardów dolarów rocznie na leki stosowane w terapii ADHD

W ciągu trzech kolejnych dziesięcioleci rosła liczba dzieci z ADHD

przyjmujących pochodne amfetaminy i stymulanty. Obecnie prawie
5 milionów Amerykanów (dzieci, nastolatków i osób dorosłych)
przyjmuje wspomniane leki, wydając na nie rocznie ponad 12 mld
dolarów. Roczne wydatki na leki stosowane w terapii ADHD rosną
szybciej niż wydatki na jakąkolwiek inną kategorię leków – pomię-
dzy rokiem 2014 a 2015 wzrosły o oszałamiające 25%6.
234 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

Nie dziwi specjalnie, że wzrostowi liczby przypadków zastoso-

wania leków w terapii ADHD towarzyszy wzrost liczby diagnoz tego
zaburzenia u dzieci w wieku od 4 do 17 lat – o 7,8% w roku 2003,
o 9,5% w roku 2007 i o 11% w roku 20117.
Dorośli także zażywają sporo leków na ADHD. Osoby w wieku
19 lat i starsze stanowią 44% populacji stosującej środki farmako-
logiczne w terapii ADHD, a liczba recept na leki na ADHD wydawa-
nych dorosłym wzrosła o ponad 50% między rokiem 2008 a 20128.
Dlaczego tak wielu ludzi stosuje te leki? Odpowiedź brzmi: bo
często okazują się skuteczne, łagodząc objawy ADHD i poprawiając
komfort życia.
W przeprowadzonym niedawno naukowym przeglądzie ponad
23 badań nad zastosowaniem pochodnych amfetaminy w leczeniu
ADHD – łącznie u prawie 3000 dzieci – odnotowano, że leki stoso-
wane w terapii ADHD pomagają redukować problemy z koncentra-
cją, hiperaktywność i impulsywność, co potwierdzają rodzice, na-
uczyciele i lekarze9.
Przyjrzyjmy się teraz najczęściej przepisywanym lekom na ADHD.

Leki

Istnieją trzy główne grupy leków wykorzystywanych w terapii

ADHD, stanowiące 80% leków przepisywanych na receptę w przy-
padku tego zaburzenia:

Amfetaminy (amfetamina, dekstroamfetamina, lisdeksamfeta-

mina) – leki takie jak Adderall, Adzenys, Dexedrine, Dyanavel,
Evekeo, Vyvanse.

Metylofenidat – leki takie jak Aptensio, Concerta, Daytrana, Fo-

calin, Metadate, Methylin, Quillivant, Ritalin.

Leki niestymulujące (atomoksetyna) – leki zawierające klonidy-

nę, takie jak Strattera, Tenex.

Niektóre z tych leków działają krótko, przez trzy do sześciu godzin

od zażycia. Inne działają nieco dłużej, przez około sześć godzin. Są
też leki o wydłużonym działaniu, z efektem utrzymującym się przez
 Leki na ADHD 235

sześć do dwunastu godzin od zażycia. Niektóre nowsze leki niesty-

mulujące działają nawet przez całą dobę.
W przypadku każdego z tych leków występują jednak dwa prob-
lemy: nie działają w każdym przypadku i często wywołują skutki
uboczne.

Skuteczne i bezpieczne? Czasami

Leki na ADHD nie są niezawodne.

Naukowcy przeprowadzili wywiady z 290 osobami wychowują-
cymi dzieci (zazwyczaj rodzicami), pytając ich, czy leki na ADHD
podawane ich podopiecznym działają10. Zdecydowana większość,
tj. 280 osób, odpowiedziała, że przynajmniej raz dziennie pojawiał
się moment, gdy objawy ADHD u dziecka nie były „należycie kon-
trolowane” – na ogół podczas „porannego przygotowania do szkoły”
oraz „wieczornego odrabiania lekcji”.
Trzech na pięciu rodziców odnotowało także utrzymywanie się
objawów u dziecka w ciągu dnia „na poziomie umiarkowanym lub
poważnym” pomimo podawania leku.
Podsumowując, ponad połowa rodziców nie była w pełni zado-
wolona z terapii farmakologicznej, 39% podało, że są zadowoleni
„do pewnego stopnia”, 11% ankietowanych wskazało, że są „niezbyt
zadowoleni”, a 3% oświadczyło, że „w ogóle nie są zadowoleni”.

Dzieci cierpią z powodu skutków ubocznych

Jest jeszcze jedna „niezbyt zadowalająca” cecha leków stosowanych

w terapii ADHD: skutki uboczne. Badania wykazują, że od 60 do
80% dzieci zażywających leki na ADHD doświadcza „łagodnych bądź
umiarkowanych” skutków ubocznych, obejmujących między innymi:

„„zaburzenia apetytu (osłabienie apetytu bądź jego utratę),

„„problemy ze snem, takie jak trudności z zasypianiem i wybu-
dzanie się w ciągu nocy,
„„problemy z trawieniem, takie jak ból brzucha, obstrukcja, bie-
gunka, mdłości i wymioty,
„„problemy neurologiczne: bóle i zawroty głowy, senność, tiki,
236 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

„„problemy emocjonalne: skłonność do irytacji, niepokój,

„„innedolegliwości takie jak reakcje alergiczne, wysuszenie ślu-
zówki jamy ustnej, wypadanie włosów, przegrzana skóra, bóle
mięśni i utrata wagi.

Występują także skutki uboczne, których nie da się zmierzyć, na

przykład utrata typowo dziecięcej radości życia. Wielu rodziców
opowiada, że „lek działa, ale to już nie jest to samo dziecko, co
wcześniej”.
Wprawdzie rzadko, ale jednak występują także poważne skutki
uboczne. Na opakowaniu leku Strattera znajduje się ostrzeżenie dla
lekarzy i rodziców, że u 4 na 1000 dzieci zażywających ten lek mogą
pojawić się myśli samobójcze.
Ponadto u pacjentów po dłuższym okresie pozarejestracyjnego
stosowania leków, na przykład środków antypsychotycznych, mogą
wystąpić także ciężkie skutki uboczne, takie jak cukrzyca lub dyski-
neza późna (nieodwracalne tiki mięśni twarzy).
Niekiedy skutki uboczne stosowania leków na ADHD są tak poważ-
ne, że pacjent trafia na ostry dyżur. Pomiędzy rokiem 2005 a 2010 po-
nad dwukrotnie wzrosła „liczba pacjentów przyjmowanych na ostrym
dyżurze w związku ze stosowaniem leków stymulujących w terapii
ADHD” – z 13 379 do 31 244 (dane uzyskane z Sieci Ostrzegania
przed Nadużywaniem Leków – Drug Abuse Warning Network)11.
(W większości przypadków były to osoby w wieku 18 lat i starsze).

Skutki uboczne u dzieci w wieku przedszkolnym

U 1/3 dzieci z ADHD diagnozuje się to zaburzenie przed osiągnię-

ciem przez nie 6 roku życia, a 30% z nich przepisuje się leki na
ADHD12. Również te dzieci doświadczają skutków ubocznych tera-
pii farmakologicznej, takich jak utrata apetytu, problemy ze snem,
bóle brzucha, wybuchy emocji, powtarzające się zachowania i myśli,
ospałość i wycofanie społeczne.
Leki mogą także spowodować zahamowanie wzrostu. Wśród
dzieci w wieku od 3 do 5 lat dzieci zażywające leki na ADHD ros-
ną o 20% wolniej (rocznie o 1,5 cm mniej) i przybierają na wadze
o 55% wolniej (o 1,45 kg mniej w skali roku)13.
 Leki na ADHD 237

Zahamowanie wzrostu nie dotyka wyłącznie dzieci w wieku

przedszkolnym. W niedawno przeprowadzonym badaniu, którego
wyniki opublikowano w czasopiśmie „Journal of Pediatric Orthope-
dics”, przeanalizowano mineralną gęstość kości (bone mineral dens-
ity, BMD) u ponad 5000 dzieci w wieku od 8 do 17 lat14. U dzieci
zażywających leki na ADHD wykryto niższą wartość BMD w kościach
udowych, szyjkach kości udowych (miejscu, gdzie kość udowa łączy
się z biodrową) oraz lędźwiowym odcinku kręgosłupa.

Nadużywanie leków na ADHD

Nie można też zapominać o jeszcze jednym problemie wiążącym

się ze stosowaniem leków na ADHD takich jak amfetamina i jej po-
chodne oraz stymulanty przez osoby w wieku 18 lat i starsze, szcze-
gólnie przez studentów. Mam tu na myśli nadużywanie substancji
psychoaktywnych. Z badania omówionego na łamach czasopisma
„Addictive Behavior” wynika, że od 4 do 11% studentów nie stosu-
je prawidłowo przepisywanych im leków stymulujących, wykorzy-
stując je do tego, aby polepszyć swoją koncentrację podczas nauki,
móc uczyć się dłużej, wykonywać zadania domowe, obniżyć wagę
ciała, a także „poprawić nastrój”15. Analizując zachowania prawie
700 studentów uczęszczających do jednej szkoły wyższej, naukowcy
odkryli, że 95 spośród badanych osób nadużywało w ciągu poprzed-
niego roku leki stymulujące przepisane im w celu leczenia ADHD –
19 wykorzystywało leki przepisane im przez lekarza, 73 stosowało
leki przepisane innym osobom (zazwyczaj znajomym), a 1 osoba
korzystała z obu źródeł.
Puenta. Jak już wspomniałem na początku tego rozdziału, nie je-
stem przeciwny lekom na ADHD, ponieważ problemem nie są same
leki.
Prawdziwy problem tkwi w tym, że lekarze medycyny konwen-
cjonalnej nie stosują podejścia integracyjnego. Dla wielu lekarzy lek
jest terapią. Tymczasem leki powinny stanowić jedną z wielu moż-
liwych form leczenia, dostosowywanych indywidualnie do unikato-
wego neurologicznego, żywieniowego, genetycznego i behawioral-
nego profilu pacjenta. Stosowane w taki sposób leki na ADHD staną
się elementem bezpiecznej i skutecznej terapii.
238 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

Rhodiola rosea (różeniec górski) – roślina o skuteczności

porównywalnej z lekami na ADHD

Gdy rodzice dziecka, u którego zdiagnozowano ADHD z deficytem uwagi,

chcą wypróbować leczenie naturalnymi metodami przed rozpoczęciem te-
rapii farmakologicznej, czasami przepisuję stosowanie wyciągu z rośliny
znanej jako różeniec górski – zazwyczaj z bardzo dobrymi rezultatami.
Pochodzący z terenów Syberii i innych rejonów arktycznych mrozood-
porny różeniec powstrzymuje rozpad dopaminy i norepinefryny, poprawia-
jąc uwagę i koncentrację.
Na początek przepisuję dawkę 100 mg, podawaną raz dziennie, w trakcie
śniadania.
Jeżeli po upływie dwóch tygodni nie odnotowano poprawy, zalecam jej
zwiększenie do 200 mg – 100 mg w trakcie śniadania i 100 mg podczas kolacji.
Jeżeli po upływie kolejnych dwóch tygodni nie nastąpiła poprawa, zwiększam
dawkę do 300 mg – po 100 mg zażywanych w trakcie śniadania, obiadu i kolacji.
Zazwyczaj pacjent potrzebuje jednego do dwóch miesięcy, aby w pełni dostrzec
działanie różeńca, należy zatem cierpliwie czekać na rezultaty. Jeśli po upływie
dwóch miesięcy nadal nie odnotowano poprawy, można odstawić suplement.
Czasem skutków działania różeńca nie dostrzegają rodzice, zauważa je
natomiast samo dziecko. Tak było w przypadku jedenastoletniego Ethana.
Po upływie dwóch miesięcy rodzice Ethana uznali, że wyciąg z różeńca
okazał się nieskuteczny, nie zauważyli bowiem żadnej zmiany w zachowa-
niu syna. Gdy jednak porozmawiałem z Ethanem w cztery oczy, chłopiec
poinformował mnie, że od kiedy zażywa „te pigułki”, ma mniej problemów
z koncentracją podczas zajęć szkolnych, a także potrzebuje mniej czasu na
odrobienie zadanych lekcji.
Morał – zanim uznacie, że dana terapia jest nieskuteczna, zapytajcie Wa-
sze dziecko, czy zauważyło u siebie jakieś zmiany.
Różeniec jest bardzo bezpiecznym specyfikiem, należy jednak zachować
pewne środki ostrożności. Jeśli u Waszego dziecka zdiagnozowano zaburze-
nie dwubiegunowe, nie można mu podawać wyciągu z różeńca, ponieważ
może nasilić u niego objawy manii. Pamiętajcie również, że różeniec może
dodać energii już energicznemu dziecku.
Uważajcie też podczas dokonywania zakupu. Badania wykazują, że wie-
le produktów pochodzenia ziołowego nie zawiera ilości substancji roślinnej
deklarowanej na opakowaniu. Najlepiej jest przeanalizować dostępne opcje
i znaleźć producenta godnego zaufania, wykorzystując na przykład serwis
ConsumerLab.com, publikujący recenzje suplementów odżywczych i zioło-
wych, albo sprawdzając opinie konsumentów na temat suplementu, którego
zakup rozważamy.
 Leki na ADHD 239

Jeśli chodzi o wiarygodne suplementy na bazie różeńca, lekarze Richard

Brown i Patricia Gerbarg, autorzy publikacji pt. Rhodiola Revolution (Rewo-
lucja różeńcowa), polecają Rosavin, suplement zawierający 100 mg wyciągu
z różeńca w tabletce, produkowany przez firmę Ameriden International16.
Pozwolę sobie zakończyć ten fragment rozdziału historią ze wspomnianej
powyżej publikacji:
„Matka Alice przyprowadziła ją na wizytę do Dicka [Richarda Browna],
gdy dziewczynka skończyła 14 lat. U Alice zdiagnozowano ADHD i napady
niepokoju – łatwo było się zresztą zorientować dlaczego. Nastolatka była
tak rozkojarzona i impulsywna, że natychmiast podeszła do minifontanny
zainstalowanej w gabinecie i zanurzyła w niej dłonie. Podczas sesji nie była
w stanie usiedzieć spokojnie. Wstawała i siadała, wielokrotnie podejmując
wędrówkę po całym pomieszczeniu. Oczywiście miała też kłopoty z odrabia-
niem lekcji i kontaktem z rówieśnikami.
Dick zaproponował, aby Alice zaczęła zażywać wyciąg z różeńca w dzien-
nej dawce 300 mg. Jej sytuacja w szkole oraz umiejętności organizacyjne
uległy szybkiej poprawie. Nawiązała nowe przyjaźnie i zaczęła uprawiać jog-
ging. Po kilku latach rozpoczęła naukę w szkole wyższej i radziła tam sobie
bez większych problemów”.

Przepisywanie leków na ADHD i nadzorowanie ich użycia –

moje zalecenia i przeciwskazania

Każdy pacjent z ADHD jest wyjątkowy – to człowiek o wyjątkowym

mózgu, wyjątkowych genach, wyjątkowej gospodarce biochemicz-
nej i wyjątkowych zachowaniach przejawianych w domu, w szkole
i wśród przyjaciół. To osoba, która potrzebuje indywidualnego planu
leczenia w celu opanowania objawów ADHD.
W przypadku moich pacjentów ustalenie indywidualnego planu
leczenia zaczyna się od testów służących wykryciu zaburzeń neu-
rologicznych, genetycznych, żywieniowych i metabolicznych. Jeśli
takowe zostaną wykryte u pacjenta, rozpoczynam od ich leczenia –
pomaga to uniknąć skutków ubocznych późniejszego zastosowania
terapii farmakologicznej. Jeżeli przepisuję stosowanie leku, rozpo-
czynam od najmniejszej możliwej dawki, zwiększając ją stopniowo –
to kolejny sposób, by uniknąć wystąpienia skutków ubocznych.
Oto moje zalecenia i przeciwskazania dotyczące zażywania leków.
240 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

ZALECAM zażywanie magnezu – od początku terapii

Jak wspomniałem w rozdziale 1, u 9 na 10 dzieci z ADHD występu-

je niedobór magnezu – minerału wspomagającego działanie niemal
każdego układu i organu naszego ciała, w tym połączeń nerwowych
i mięśni.
Niedobór magnezu sprzyja pojawianiu się objawów ADHD takich
jak niepokój i zniecierpliwienie czy problemy z koncentracją i snem.
Powoduje także, że dziecko staje się podatniejsze na skutki uboczne
terapii farmakologicznej ADHD, takie jak pobudzenie, problemy ze
snem, bóle głowy i tiki mięśni twarzy.
Z tego powodu przepisuję stosowanie magnezu każdemu pacjen-
towi z ADHD, niezależnie od tego, czy zażywa leki. Zalecam, aby
uzupełniać jadłospis dziecka o magnez przez co najmniej 30 dni
przed rozpoczęciem terapii farmakologicznej. Być może zorientuje-
cie się, że objawy ADHD uległy złagodzeniu i dziecko zaczyna nad
nimi panować. Jeśli zaś nie, zastosowanie magnezu podniesie sku-
teczność leku na ADHD i pomoże uchronić dziecko przed skutkami
ubocznymi zażywania tego leku.

ZALECAM badania pod kątem zaburzeń żywieniowych

i biochemicznych

Na początku tego rozdziału znajdziecie podsumowanie niedoborów

żywieniowych i zaburzeń biochemicznych powszechnych u dzieci,
u których występują skutki uboczne terapii farmakologicznej ADHD.
Niektóre z tych zaburzeń prowadzą do powstania nadmiaru dopa-
miny w organizmie. Gdy w takiej sytuacji dziecko zaczyna zażywać
lek stymulujący wytwarzanie dopaminy, jego mózg zostaje dosłow-
nie zalany tym neuroprzekaźnikiem, wywołując skutki uboczne ta-
kie jak pobudzenie, problemy ze snem, poirytowanie i agresywność.
Do niedoborów i zaburzeń równowagi powodujących pojawianie się
skutków ubocznych zalicza się:

„„niedobór magnezu (rozdział 1),

„„niedobór OPC (oligoproantocyjanidyn; rozdział 2),
„„niedobór litu (rozdział 3),
„„zaburzenie bilansu cynk/miedź (rozdział 4),
 Leki na ADHD 241

„„nadmiar HPHPA, metabolicznego produktu ubocznego powo-

dowanego przerostem bakterii jelitowych Clostridia difficile
(rozdział 5),
„„alergie pokarmowe i nadwrażliwość pokarmową (rozdział 6),
częste u dzieci poniżej 10 roku życia.

Badania wykrywające wspomniane niedobory i zaburzenia rów-

nowagi można wykonać w wielu laboratoriach medycznych.
Badanie zawartości minerałów w tkance włosa pozwala wykryć
niedobór magnezu i litu.
Badanie MOAT (kwasów organicznych pochodzenia mikrobiolo-
gicznego, Microbial Organic Acids Test) umożliwia wykrycie nad-
miaru HPHPA.
Badanie immunoglobulin IgG pod kątem alergii pokarmowej
(IgG Food Allergy Test) pozwala na wykrycie alergii pokarmowych.
Badanie peptydów glutenu i kazeiny umożliwia wykrycie nad-
wrażliwości pokarmowej na nabiał i/lub gluten.
Jeśli dysponujecie takimi możliwościami finansowymi, zalecam
wykonanie powyższych badań zanim zaczniecie podawać dziecku
leki na ADHD.
Jeśli wykonanie badań wykracza poza Wasze możliwości finan-
sowe, zalecam uzupełnienie jadłospisu dziecka o magnez, lit, cynk
oraz wysokie dawki probiotyków, podawane według wskazówek za-
wartych w Planie Plus-Minus.
Jeżeli dziecko ma mniej niż 10 lat, zalecam wyeliminowanie
z jego diety nabiału – najczęstszej przyczyny alergii i nadwrażliwości
pokarmowej oraz dość powszechnej przyczyny pojawiania się obja-
wów ADHD – może to doprowadzić do złagodzenia objawów. Suge-
ruję zapoznanie się ze szczegółami postępowania w tym przypadku
opisanymi w Planie Plus-Minus.

ZALECAM wykonanie u dziecka testów genetycznych w celu

ustalenia właściwego typu oraz odpowiedniej dawki leku

Zalecam wykonanie badania genetycznego u każdego pacjenta

z ADHD. Ten prosty test, wymagający jedynie dostarczenia prób-
ki śliny pobranej z jamy ustnej (okolice policzka), dostarcza wielu
242 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

informacji na temat typu i dawki leku, które mogą okazać się najsku-
teczniejsze w przypadku Waszego dziecka.
Jeżeli u dziecka występuje wariant genetyczny (mutacja) Val/Val
w genie COMT (wspomagającym regulowanie poziomu neuroprze-
kaźników dopaminy i norepinefryny), jego organizm zbyt szybko
rozkłada dopaminę – co może oznaczać konieczność zastosowania
zwiększonej dawki leku w celu zapanowania nad objawami ADHD.
Badania wykazują też, że dziecko z mutacją Val/Val najlepiej reaguje
na leki na bazie metylofenidatu.
Jeżeli u dziecka w genie COMT występuje wariant Met/Met, naj-
prawdopodobniej jego organizm rozkłada dopaminę zbyt wolno –
w takim przypadku najlepiej rozpocząć podawanie niskiej dawki
stymulantu o działaniu długofalowym, stopniowo zwiększając ją po
upływie dwóch i czterech tygodni.
Gdy zaczynacie rozważać stosowanie terapii farmakologicznej
u Waszego dziecka, porozmawiajcie z lekarzem na temat wspomnia-
nego badania. Osobiście uważam je za niezbędny element procesu
podejmowania decyzji o doborze właściwej metody leczenia. Z ba-
dań wynika, że u dzieci z ADHD poddanych testowi genetycznemu
przed wdrożeniem terapii farmakologicznej odnotowuje się znacz-
nie większą skuteczność zażywania leków. Powód: dobrze dobrany
lek działa i nie obciąża organizmu dziecka skutkami ubocznymi.

ODRADZAM zakładanie, że po wdrożeniu leków „nie ma już odwrotu”

Wielu rodziców odczuwa silny niepokój, gdy muszą podjąć decyzję

w sprawie podawania leków dziecku dotkniętemu ADHD. Uważa-
ją, że gdy dziecko rozpocznie zażywanie leków, będzie musiało je
zażywać już do końca życia. Chciałbym zapewnić, że taka decyzja
nie oznacza dożywotniej terapii farmakologicznej u Waszego dziec-
ka – jest to raczej krótkoterminowy test. Sprawdzamy, czy lek dzia-
ła, oczekując ściśle określonych zmian w zachowaniu. Wypatrujemy
skutków ubocznych i staramy się je minimalizować. Po upływie od
sześciu do dwunastu miesięcy dokonujemy ponownej oceny sytuacji.
Możecie przyjąć identyczne założenie w porozumieniu z Waszym
lekarzem.
 Leki na ADHD 243

ODRADZAM podawanie leków dzieciom poniżej 6 roku życia

Terapia farmakologiczna jest skuteczna w przypadku wielu dzie-

ci, nastolatków i osób dorosłych dotkniętych ADHD. Z mojego do-
świadczenia klinicznego wynika jednak, że rzadko jest wymagana
w przypadku dzieci poniżej 6 roku życia. Zanim zaczniecie podawać
leki maluchowi, wypróbujcie inne metody leczenia opisane w Pla-
nie Plus-Minus – pozwalają one na opanowanie objawów ADHD
u 9 z 10 dzieci w tym wieku.
Dwie najważniejsze opcje to suplementacja magnezu oraz spraw-
dzenie, czy u dziecka nie występuje dość powszechna na tym eta-
pie życia nadwrażliwość lub alergia pokarmowa, często stanowiące
główną przyczynę objawów ADHD, i podjęcie stosownych działań
w celu ich złagodzenia bądź wyleczenia.

ODRADZAM dopasowywanie dawki do wagi lub wieku dziecka

Wielu lekarzy dopasowuje dawkę leku do wzrostu lub wagi dziecka.

Osobiście nie uważam, aby było to właściwe podejście. Bywa, że
dziecko poniżej 12 roku życia potrzebuje dawki większej niż nasto-
latek.
Jedynym sposobem na dobranie najskuteczniejszej dawki leku
jest rozpoczęcie od najniższej możliwej, stopniowe zwiększanie jej
po upływie dwóch i czterech tygodni oraz obserwowanie objawów
zaburzenia w celu ustalenia, czy lek zaczął działać.

ZALECAM rozpoczęcie od małej dawki i stopniowe zwiększanie jej po

upływie dwóch i czterech tygodni (lub zmniejszanie, jeżeli wystąpią
skutki uboczne)

Najczęstszy scenariusz: lekarz rozpoczyna od podawania dziecku

zbyt wysokiej dawki leku, u dziecka występują skutki uboczne, lek
zostaje szybko odstawiony.
Lepszy scenariusz: zacznijcie od podawania dziecku niskiej dawki
leku na ADHD.
Jeżeli po upływie dwóch tygodni stwierdzicie, że nie wystąpiły
skutki uboczne, ale nie doszło też do zapanowania nad objawami
zaburzenia, zwiększcie dawkę leku.
244 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

Jeżeli po upływie czterech tygodni nadal nie występują ani skutki

uboczne, ani poprawa zachowania, zwiększcie dawkę leku do zale-
canej standardowo.

ZALECAM rozważenie następujących skutecznych leków

stymulujących

U wielu dzieci rozpoczynam terapię farmakologiczną od podawania

najmniejszej skutecznej dawki długofalowo działającego stymulan-
tu. Na ogół wybieram Concerta w dawce 18 mg dziennie lub Vyvan-
se w dawce 10 mg dziennie.
Vyvanse jest produkowane w formie kapsułek – ich zawartość
można rozpuścić w wodzie i podać dziecku do wypicia. (Dzieci za-
zwyczaj nie lubią łykać tabletek). Inną korzyścią z takiej formy poda-
wania jest możliwość rozpuszczenia zawartości kapsułki w niepełnej
szklance* wody i łatwego podzielenia dawki na pół (nieco mniej
niż pół szklanki), jeżeli dawka początkowa powoduje występowanie
skutków ubocznych.

ZALECAM rozważenie zastosowania leków niestymulujących

w przypadku hiperaktywności i impulsywności

Jeżeli u waszego dziecka zdiagnozowano ADHD z przewagą hiper-

aktywności, rozważcie zastosowanie leku niestymulującego takiego
jak Tenex czy Intuniv (guanfacyna) lub Catapres (klonidyna), za-
twierdzonego przez FDA w terapii ADHD. Z mojego doświadczenia
wynika, że lek niestymulujący Strattera (atomoksetyna) nie zawsze
okazuje się jednakowo skuteczny, nie przepisuję go więc moim pa-
cjentom.
Podobnie jak w przypadku stymulantów rozpoczynam od naj-
mniejszej możliwej dawki i zwiększam ją po upływie dwóch i czte-
rech tygodni.
Tenex jest dostępny w formie jednomiligramowych tabletek –
rozpoczynam od podawania połówki (0,5 mg) 2 razy dziennie.

* Dokładnie w 8 uncjach, czyli 236 ml płynu. 1 amerykańska uncja płynu =

29,6 ml (przyp. tłum.).
 Leki na ADHD 245

Intuniv to długofalowo działająca postać Tenexu, dostępna

w dawkach po 1, 2 i 3 mg. Rozpoczynam od najmniejszej możliwej
dawki, zwiększając ją po upływie dwóch i czterech tygodni.
Catapres jest sprzedawany jako tabletki o wadze 0,1 mg – zale-
cam rozpoczęcie od 1/4 lub 1/2 tabletki, 1 lub 2 razy dziennie.
Najczęstszym skutkiem ubocznym zażywania leków niestymulu-
jących jest senność. Z drugiej strony może okazać się to przydatne
w przypadku dzieci doświadczających problemów z zaśnięciem.
W przypadku wyjątkowo hiperaktywnych, impulsywnych i agre-
sywnych pacjentów najlepszym rozwiązaniem będzie połączenie le-
ków stymulujących z lekiem niestymulującym Intuniv.

ZALECAM czujność z uwagi na możliwość wystąpienia objawów

przedawkowania

Jeżeli u dziecka występuje przyspieszone tętno lub zwiększenie

energii, nasilenie irytacji lub niepokoju lub przyspieszenie (goni-
twa) myśli – objawy podobne do tego, co może odczuwać zdrowy
człowiek po wypiciu pięciu filiżanek espresso – najprawdopodobniej
podawana mu dawka jest zbyt wysoka.

ZALECAM zmianę leku na inny, jeżeli występują skutki uboczne

Jeżeli u dziecka wystąpią skutki uboczne, natychmiast zmieńcie lek,

próbując medykamentu z innej kategorii – na przykład metylofe-
nidatu (Ritalin) zamiast amfetaminy (Adderall) – rozpoczynając
podawanie nowego leku po tygodniowej przerwie od odstawienia
poprzedniego.
Gdy dziecko wymaga terapii farmakologicznej, ale występują
u niego skutki uboczne, zawsze wypróbowuję dwa, trzy leki przed
rezygnacją z tej formy leczenia. Niestety, nie da się przewidzieć,
które leki spowodują wystąpienie skutków ubocznych – u dziecka
Waszych znajomych Adderall może wywoływać bóle brzucha i bez-
senność, a u Waszego dziecka – niekoniecznie.
246 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

ZALECAM wyrozumiałość – niektóre emocjonalne „skutki uboczne”

są spowodowane wygasaniem wpływu leku na organizm

Niektóre długofalowo działające leki wywierają wpływ na organizm

przez sześć do ośmiu godzin – jeśli podacie dziecku lek o 8 rano, jego
oddziaływanie może zacząć wygasać pomiędzy godziną 14 a 16.
Skutek: u dziecka może wystąpić nasilenie reakcji emocjonalnych,
wrażliwości lub marudności przez około pół godziny.
Z problemem tym można sobie poradzić na kilka sposobów. Po-
rozmawiajcie z lekarzem o możliwości zastosowania leku o dłuż-
szym działaniu. Możecie też podać dziecku działający krótkofalowo
lek na około godzinę przed momentem „wygasania”, o ile nie będzie
to kolidować z porą snu dziecka. Okażcie dziecku także zrozumienie,
pamiętając, że czas „wygasania” leku nie jest najlepszą chwilą, aby
prosić je o posprzątanie pokoju lub wykonanie innych ambitnych
zadań.

ZALECAM dostosowanie sposobu monitorowania skuteczności

terapii farmakologicznej do danego pacjenta

W celu nadzorowania skuteczności terapii farmakologicznej (lub in-

nej metody leczenia ADHD) lekarze, psychiatrzy dziecięcy i psycho-
lodzy stosują znormalizowane listy i skale kontrolne. Niektóre z tych
testów okazują się przydatne – na przykład zestawienie wyników
komputerowego testu ciągłego wykonywania Connersa (Conners’
Continuous Performance Test, CPT) z listami kontrolnymi wypełnia-
nymi przez rodziców, nauczycieli i samo dziecko.
Te wszystkie metody mają jednak jedną poważną wadę: są stan-
dardowe, czyli takie same dla każdego pacjenta. Tymczasem dzieci
z ADHD nie są identyczne. Wprost przeciwnie – każde z nich jest
wyjątkowe, z wyjątkowymi objawami i problemami.
Zalecam zastąpienie standardowych list kontrolnych listami
spersonalizowanymi, umożliwiającymi identyfikowanie i śledzenie
objawów najistotniejszych w przypadku Waszego dziecka i reszty
rodziny. Jeśli uznacie, że objawy nie uległy złagodzeniu podczas
pierwszego miesiąca terapii, rozważcie zmianę dawkowania lub za-
stąpienie leku innym.
 Leki na ADHD 247

ODRADZAM oczekiwanie na lepsze „samopoczucie” u dziecka

Wasze dziecko nie powinno czuć się inaczej w trakcie zażywania

leku. ADHD nie jest „zaburzeniem samopoczucia”, takim jak depre-
sja. Gdy pacjent chory na depresję – zaburzenie cechujące się uczu-
ciem smutku, braku nadziei, poczuciem winy i apatią – zażywa leki,
pytania typu „Jak się dziś czujesz?” bądź „Jak się czujesz, zażywając
ten lek?” mają sens. Gdy pacjent odpowiada, że „czuje się weselszy”
lub „wczoraj był szczęśliwy”, oznacza to, że zastosowana metoda
leczenia przynosi rezultaty.
W przypadku ADHD odpowiedzi na takie pytania nie wskazują,
czy dany lek działa. Jak już wielokrotnie podkreślałem, ADHD jest
zaburzeniem neurologicznym, żywieniowym, genetycznym i środo-
wiskowym wytrącającym mózg ze stanu równowagi i skutkującym
niezrównoważonym zachowaniem. Nie da się odczuć poprawy wy-
wołanej lekami na ADHD. W gruncie rzeczy jeśli dziecko z ADHD
czuje się inaczej po rozpoczęciu zażywania leku, to najprawdopo-
dobniej doświadcza skutków ubocznych stosowania terapii farma-
kologicznej.
Poprawa w tym przypadku manifestuje się przez poprawę za-
chowania – większą zdolność do koncentrowania się na zadaniach
i wykonywania ich do końca, lepsze wyniki w szkole czy zachowanie
w codziennym życiu, na przykład redukcję hiperaktywności i impul-
sywności.
Często, w zależności od wieku dziecka, poprawa ta bywa za-
uważana przez rodziców, rodzeństwo i nauczycieli, zanim dostrzeże
ją samo dziecko. Przypadek jednego z moich pacjentów – chłopca
o imieniu Johnny – świetnie ilustruje taką sytuację.
Gdy spotkałem się z Johnnym na pierwszej wizycie kontrolnej
po przepisaniu mu leków i zapytałem go, co słychać, odparł: „W po-
rządku, nic się nie zmieniło. W szkole wszystko dobrze. W domu
wszystko dobrze”.
Gdy jednak spotkałem się z rodzicami chłopca i zapytałem ich
o rozwój sytuacji, odpowiedzieli: „To niesamowite! Johnny odrabia
wszystkie zadane lekcje, a jego nauczyciel zadzwonił do nas, żeby
nam powiedzieć, jak świetnie nasz syn radzi sobie w szkole”.
248 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

ODRADZAM manipulowanie dawką leku w obrębie dnia, tygodnia

czy miesiąca (jeśli występują jakieś problemy, sięgnijcie raczej po
niefarmakologiczne metody leczenia)

Gdy już ustaliliście, jaki lek i w jakiej dawce jest najlepszy dla Wasze-
go dziecka, podawajcie go w takiej dawce przez sześć do dwunastu
miesięcy. Nie dostosowujcie dawki do „gorszego dnia” czy „gorszego
tygodnia”.
Zawsze odwołujcie się do spersonalizowanej listy kontrolnej,
identyfikując określone objawy i zachowania sprawiające najwięcej
problemów dziecku i pozostałym członkom rodziny – jeżeli następu-
je ich pogorszenie, sięgnijcie po środki niefarmakologiczne.
Być może dziecko potrzebuje więcej wsparcia ze strony nauczy-
cieli (na przykład korepetytora).
Być może powinniście sięgnąć po techniki behawioralne zalecane
przeze mnie w kolejnym rozdziale.
Pamiętajcie – skuteczny plan zapanowania nad objawami ADHD
musi być planem kompleksowym, uwzględniającym wszystkie czyn-
niki, które mogą mieć wpływ na objawy ADHD u Waszego dziecka.

Uwaga końcowa: ZALECAM stosowanie leków, jeśli istnieje

możliwość, że pomogą dziecku

Jak wspomniałem na początku tego rozdziału, wielu rodziców

obawia się, że zastosowanie leków wyrządzi dziecku krzywdę lub
nie przyniesie żadnych skutków. Korzystając jednak z powyższych
wskazówek, możecie być pewni, że zażywanie leku na ADHD przez
Wasze dziecko okaże się bezpieczne i skuteczne, złagodzi objawy za-
burzenia, przynosząc poprawę codziennego zachowania i otwierając
przed dzieckiem drogę do życia pełnego radości i sukcesów.
 Leki na ADHD 249

Leczenie ADHD u pacjentów w każdym wieku

Jeśli jesteś osobą dorosłą cierpiącą na ADHD i Twoje zaburzenie nie jest
w żaden sposób leczone, jest wysoce prawdopodobne, że przysporzy Ci to
wielu problemów.
Gdy prowadzisz pojazdy, częściej niż inni kierowcy przekraczasz dozwo-
loną prędkość, uczestniczysz w wypadkach i tracisz prawo jazdy. Jeśli weź-
miesz ślub, istnieje większe ryzyko, że Twój związek skończy się separacją
lub rozwodem. Jesteś także bardziej narażony na uzależnienie od tytoniu lub
narkotyków, które traktujesz jako sposób na łagodzenie nękających Cię ob-
jawów ADHD lub zapominanie o nich.
Pomimo tych wszystkich trudności najprawdopodobniej uważasz, że
zażywanie leków na ADHD jest przyznaniem się do „porażki”, kolejnym
dowodem na to, że nie jesteś „normalny”. Proszę, zastanów się nad tym
jeszcze raz.
Leczę wiele osób dorosłych z ADHD i każdą z nich informuję, że cierpi na
zaburzenie – a zidentyfikowanie i zażycie odpowiedniego leku na ADHD jest
tym samym, co zidentyfikowanie i zażycie odpowiedniego leku na nadciś-
nienie czy cukrzycę. Jest po prostu czymś rozsądnym. To metoda okazania
uprzejmości wobec samego siebie, coś, co zazwyczaj sprawia sporą trudność
osobom dorosłym z ADHD, które mają za sobą wiele lat wysłuchiwania od
rodziców, nauczycieli i przyjaciół, że są „niedobre”, „leniwe”, „bezmyślne” itp.
Gdy zdecydujesz się na zażywanie leków na ADHD, pamiętaj, że nie jesteś
w tym osamotniony – osoby dorosłe stanowią prawie połowę populacji pa-
cjentów, u których jest stosowana terapia farmakologiczna ADHD.
Jeśli jesteś dorosłą kobietą z ADHD, powinnaś wiedzieć, że leki na ADHD
zażywa więcej kobiet niż mężczyzn – jak widać, nieźle sobie radzą!
U dziewcząt łatwiej przegapić objawy ADHD – hiperaktywny, impulsyw-
ny chłopak znacznie bardziej rzuca się w oczy niż roztargniona, wycofana
dziewczynka. Nie oznacza to jednak, że wraz z osiągnięciem pełnoletności
u dziewcząt znikają objawy ADHD. Najczęściej po prostu kobiety walczą
z nimi na własną rękę. Na ogół niezbyt skutecznie.
Dorosłe kobiety z ADHD z trudem radzą sobie z bezlitosnymi wymogami
codziennego życia, gdzie nieustannie trzeba zwracać uwagę na szczegóły,
organizację i planowanie. Rano budzą się z obietnicą „wzięcia się w garść”,
a potem spędzają resztę dnia, szukając różnych rzeczy w stertach papierów,
próbując zdążyć, nadgonić, poradzić sobie… i odczuwają przytłoczenie tym
wszystkim.
Niezależnie jednak od płci – odpowiednia metoda leczenia może w zna-
czący sposób pomóc osobie dorosłej w zapanowaniu nad objawami ADHD.
250 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

Czy zdiagnozowano u Ciebie ADHD, ale nigdy nie wdrożono żadnej tera-
pii? Czy podejrzewasz u siebie niezdiagnozowane dotąd ADHD?
W obu przypadkach warto udać się do specjalisty zajmującego się lecze-
niem ADHD u osób dorosłych. I zabrać ze sobą niniejszą książkę. Wszystkie
omówione w niej metody leczenia, w tym terapia farmakologiczna, mogą
pomóc także osobom dorosłym.
 13

Rodzicielstwo plus: najważniejsze

strategie poprawy zachowania
dziecka

Jak już dobrze wiecie po lekturze poprzednich rozdziałów, uważam,

że najlepszą metodą leczenia ADHD jest zidentyfikowanie czynni-
ków powodujących lub współpowodujących występowanie objawów
tego zaburzenia i ich usunięcie bądź wyregulowanie.
Istnieje jednak zbiór przyczyn zlokalizowanych poza mózgiem
i ciałem Waszego dziecka. Mam tu na myśli to, co lekarze specjali-
ści określają mianem środowiska pacjenta – środowiska domowego,
szkolnego i każdego innego, w którym Wasze dziecko spędza znacz-
ną ilość czasu.
Dziecko z ADHD, „hiperaktywne” w klasie trzydziestoosobowej
nadzorowanej przez jednego nauczyciela, może zachowywać się
„bardzo poprawnie” w specjalnej klasie dwunastoosobowej pod nad-
zorem dwóch nauczycieli – w mniejszej grupie ma bowiem możli-
wość wyrażenia swojej wyjątkowej energii, kreatywności i pasji bez
przejawiania niesforności identyfikowanej jako „problem z dyscy-
pliną”.
Ze wszystkich środowisk, w których przebywa Wasze dziecko,
najważniejszy jest dom rodzinny, zwłaszcza interakcje dziecka z ro-
dzicami. Wyniki wielu badań wskazują, że zachowanie rodziców
252 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

wobec dziecka z ADHD – ich nastawienie i strategie podejmowa-

ne w celu opanowania objawów ADHD u dziecka – stanowi jeden
z głównych czynników warunkujących jego zachowanie.
Z tego powodu Amerykańska Akademia Pediatryczna (Ameri-
can Academy of Pediatrics) zaleca w przypadku ADHD stosowanie
„terapii behawioralnej pod kierunkiem rodziców i/lub nauczycieli”,
a u niektórych grup wiekowych zaleca środki farmakologiczne, tylko
gdy terapia behawioralna nie przyniosła „znaczącej poprawy”1.
Z tego też powodu istnieją dziesiątki spersonalizowanych pro-
gramów behawioralnej terapii ADHD. I setki książek poświęconych
temu zagadnieniu. (Mój asystent naukowy doliczył się aż 492 takich
publikacji!)
Ten rozdział nie ma ich zastąpić, a jedynie omówić kilka naj-
ważniejszych strategii behawioralnych możliwych do wykorzystania
przez rodziców dziecka z ADHD – strategii, które zgodnie z moim
trzydziestoletnim doświadczeniem w leczeniu ADHD najbardziej
mogą przydać się Wam w udzielaniu pomocy Waszemu dziecku.

Zaufajcie najlepszemu ekspertowi: sobie

Tak, sobie.
Nie nauczycielom. Nie przyjaciołom i krewnym. Nie lekarzowi.
Nie innym rodzicom dzieci z ADHD.
To Wy codziennie towarzyszycie dziecku.
To Wy jesteście świadkami jego emocjonalnych sukcesów i pora-
żek, frustracji i klęsk, talentów i umiejętności.
To Wy znacie jego wyjątkowy potencjał – energię, pasje, cieka-
wość świata, kreatywność; cechy pogrzebane pod ciężarem takich
objawów jak dekoncentracja, impulsywność i nerwowość.
Puenta. Najlepsze strategie służące upewnieniu się, że dziecko
z ADHD otrzymuje to, czego potrzebuje, by prosperować, to strategie
budowane dzięki Waszym instynktom, intuicji i inteligencji, dzię-
ki Waszej naturalnej zdolności rozumienia dziecka i troszczenia się
o nie. Istnieje tyle wersji technik behawioralnych, ile dzieci z ADHD,
i to Wy powinniście decydować, która z nich będzie najlepsza dla
Waszego dziecka.
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 253

Nigdy nie zapominajcie o tej podstawowej, choć zaskakującej

prawdzie: Wasze dziecko chce się dobrze zachowywać

Od momentu rozpoczęcia pracy jako psychiatra dziecięcy w latach

80. XX wieku zadałem tysiącom dzieci podczas ich pierwszych od-
wiedzin w moim gabinecie to samo pytanie, które zadałem kiedyś
siedmioletniemu Andy’emu:
„Gdybyś mógł zmienić jedną rzecz za pomocą magicznego życze-
nia – co tylko byś zechciał – co by to było?”
Większość dzieci odpowiada, że chciałyby, aby szkoła zniknęła…
przerwy między lekcjami trwały osiem godzin… że chciałyby do-
stać psa… albo kucyka… albo polecieć na Księżyc… zostać sławnym
sportowcem… móc codziennie jeść lody… itp.
Wiele różnych dzieci, wiele różnych marzeń.
Jednak większość dzieci z ADHD powtarza to samo życzenie. I nie
chodzi tu o codzienne jedzenie lodów.
Niemal każde dziecko z ADHD chce, żeby jego zachowanie albo
koncentracja w magiczny sposób uległy poprawie. Chce, żeby mama
i tata nie denerwowali się tak mocno z jego powodu.
Wiele różnych dzieci, to samo życzenie.
Słysząc to uczciwe przyznanie się do bezradności z ust tak wielu
dzieci z ADHD – słysząc raz za razem, że nie chcą być „niedobre” –
zacząłem zdawać sobie sprawę, że szukają pomocy w kwestii obja-
wów, nad którymi nie potrafią zapanować.
Chociaż trudno w to uwierzyć, Wasze dziecko nie okazuje celowo
przekory, nieposłuszeństwa, roztargnienia, roszczeniowości, braku
dobrego wychowania, manii, agresji czy lenistwa – tych wszystkich
zachowań i cech, które są rutynowo kojarzone z objawami ADHD.
Niektórymi z tych określeń posługujecie się, gdy odchodzicie od zmy-
słów, próbując zintegrować zachowanie Waszego dziecka z życiem ro-
dziny i życiem osób z Waszego otoczenia – w domu, w szkole, wśród
przyjaciół i w wielu innych miejscach. Zawsze wtedy gdy chcieliby-
ście, żeby Wasze dziecko wreszcie zaczęło się zachowywać jak należy.
Tymczasem ADHD to nie są „problemy z zachowaniem” ani
„problemy z dyscypliną”.
Jak już wspominałem wielokrotnie w poprzednich rozdzia-
łach, a także na początku tego rozdziału, ADHD jest neurologicz-
nym, genetycznym, żywieniowym i środowiskowym zaburzeniem
254 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

prowadzącym do rozregulowania mózgu. Jeżeli nie zostanie podjęte

odpowiednie leczenie, może wywołać problemy behawioralne.
Puenta. Wasze dziecko nie jest złe. A Wy nie jesteście złymi ro-
dzicami. O ADHD nie należy nikogo obwiniać. Nie ma więc sensu
przypisywać komukolwiek winy za „złe” zachowanie Waszego dziec-
ka i próbować je korygować za pomocą krytyki. A to prowadzi nas
prosto do kolejnej strategii…

Ograniczajcie krytykowanie

Gdy pisałem tę książkę, opublikowano wyniki badań potwierdza-

jących słuszność tej strategii – badania wykazały, że krytykowanie
dziecka z ADHD nasila występujące u niego objawy2.
Badanie sfinansowano ze środków Narodowych Instytutów Zdro-
wia Psychicznego, przeprowadzili je psycholodzy z Międzynarodo-
wego Uniwersytetu Florydzkiego (Florida International University)
w Miami, a wyniki opublikowano na łamach czasopisma „Journal of
Abnormal Psychology”.
Do udziału w badaniu zaproszono 515 rodzin z dziećmi w wieku
od 7 do 11 lat – 338 dziećmi ze zdiagnozowanym ADHD i 127 dzieć-
mi wolnymi od ADHD. Przez trzy lata naukowcy badali przebieg
występowania objawów ADHD, posługując się kwestionariuszami
wypełnianymi przez rodziców, nauczycieli i same dzieci.
Dwukrotnie w ciągu tego okresu psycholodzy zmierzyli również
prawdopodobny poziom krytycyzmu przejawianego przez rodziców.
Pomiar został wykonany za pomocą pięciominutowego, wolnego od
zakłóceń i zarejestrowanego wywiadu z każdym z rodziców – popro-
szono ich, aby opowiedzieli o „swoim dziecku i relacji z nim”.
Następnie naukowcy przeanalizowali nagrania i określili poziom
krytycyzmu u każdego badanego – poziom „negatywnego nasta-
wienia lub niechęci wobec dziecka”. Uwagi takie jak „Charlie jest
naprawdę niedobry, zawsze wplącze się w jakieś kłopoty” były przy-
pisywane wyższemu poziomowi krytycyzmu niż komentarze typu:
„Zdarza się, że Charlie nabroi”. Różnica polega na tym, czy mówi
się krytycznie o zachowaniu, czy też o dziecku – zauważa dr Erica
Musser, jedna z autorek analizy.
Rezultat: uporczywie krytyczne rodzicielstwo, cechujące się wy-
soką częstotliwością wypowiadania surowych, negatywnych uwag
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 255

pod adresem dziecka, skojarzono z utrzymującymi się objawami

ADHD u dzieci.
„Dzieci z ADHD poddawane nieustannej krytyce ze strony rodziny
nie doświadczały złagodzenia objawów ADHD w okresie dorastania;
objawy te utrzymywały się u nich na stałym i wysokim poziomie”,
odnotowuje dr Musser.
Dodaje też, że wiedza o tym, że nadmierna krytyka spycha dziec-
ko z ADHD na coraz gorszą drogę, może pomóc rodzicom w zmianie
ich zachowania.
Jak jednak powstrzymać się od wyrażania „nadmiernej krytyki”?
Jak okazać dziecku szacunek, zamiast bombardować je negatywny-
mi uwagami? Jak zmienić własne zachowanie, aby pomóc dziecku
poradzić sobie z jego zachowaniem? W wielu przypadkach proponu-
ję rodzicom zastosowanie strategii SAIL (Żegluj!).

SAIL (Żegluj!) – podróż ku zrozumieniu i szacunkowi

Cztery litery składające się na słowo SAIL są akronimem opisującym

strategię pomagającą rodzicom powstrzymać się od krytykowania
ich dziecka:

„„S: Symptom
„„A: ADHD
„„I: I wszystko w porządku!
„„L: Lepiej słuchaj!

Przeanalizujmy cały proces litera po literze.

S oznacza symptom. Wasze dziecko może przejawiać wiele za-
chowań, które Was denerwują: brak kontroli nad impulsami, brak
koncentracji, ignorowanie Waszych słów, pobrzękiwanie sztućcami
itp. Jestem pewien, że Wasza lista zawiera mnóstwo takich pozy-
cji. Jednak niezależnie od tego, czy jest ich pięć czy pięćdziesiąt,
wszystkie stanowią symptomy zaburzenia o nazwie ADHD. Innymi
słowy, niezależnie od tego, jak bardzo irytuje Was to zachowanie, nie
patrzcie na nie jak na coś „złego” – dostrzeżcie, że jest to symptom.
Pomyślcie o tym w ten sposób: gdy wasze dziecko pociąga no-
sem, nie nazywacie go niedobrym dzieckiem. Uznajecie to za
256 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

symptom jakiegoś problemu ze zdrowiem, takiego jak przeziębienie

czy alergia. Cóż, jeśli Wasze dziecko biega po całym domu w nie-
kontrolowany sposób, to jest to dokładnie ta sama sytuacja – jest to
symptom problemu ze zdrowiem. Bez pomocy rodziców nie będzie
w stanie powstrzymać swojej aktywności, tak jak nie potrafi opa-
nować kataru.
A oznacza ADHD. Gdy już dostrzegliście, że zachowanie jest
symptomem, pora powiedzieć sobie: ADHD jest problemem dotyczą-
cym zdrowia, nie zachowania.
Niezależnie od tego, co robi, Wasze dziecko nie robi tego po to,
by Was zirytować. Ono chce się zachowywać tak jak trzeba. Nie może
jednak tego osiągnąć bez Waszej pomocy. A krytykowanie go w ni-
czym nie pomoże.
I oznacza: „I wszystko w porządku”. W ogólnym rozrachunku –
w życiu Waszym i Waszego dziecka – zachowanie nie jest w sumie
niczym szczególnie problematycznym. Jeżeli jakieś zachowanie Wa-
szego dziecka wywoła u Was zdenerwowanie, powiedzcie sobie po
prostu: „I wszystko w porządku!”.
L oznacza: „Lepiej słuchaj”. Jedna z najważniejszych informa-
cji, jakie przekazuję rodzicom, dotyczy znaczenia umiejętności wy-
słuchiwania ich dziecka.
Z mojego doświadczenia wynika, że dzieci z ADHD dysponują
wieloma umiejętnościami i talentami – wiedzą również, jak mogą
Wam pomóc odkryć najlepszy sposób realizowania się jako ich rodzi-
ce. Jeśli skorzystacie z ich intuicyjnej i kreatywnej energii, pomogą
Wam w udzieleniu im pomocy.
Najlepszą metodą jest wysłuchanie tego, co dziecko ma do po-
wiedzenia, i udzielenie pozytywnej odpowiedzi. Gdy spotykam się
z dzieckiem w cztery oczy i słucham, często mały pacjent jest w sta-
nie podać precyzyjne informacje, których potrzebują jego rodzice.
Pytam na przykład: „Co może Ci pomóc w nauce?”. Maluch odpo-
wiada, że najłatwiej uczy mu się w jadalni, przy włączonej muzyce.
Jego rodzice jednak uznali, że najlepiej będzie, jeśli będzie się uczyło
w sypialni bez żadnych dodatkowych „zakłóceń”. To, co uważacie
za najlepsze dla waszego dziecka, niekoniecznie jest tym samym, co
ono samo uznało za najlepsze dla siebie.
Wykonajcie, proszę, jak najszybciej poniższe ćwiczenie uczące
umiejętności słuchania:
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 257

Znajdźcie miejsce, w którym Wasze dziecko najchętniej by z Wami

porozmawiało – kuchnię, wnętrze samochodu, kawiarnię, sypial-
nię, ogród. Dowolne miejsce. Pamiętajcie, że rozmowa w trakcie
spaceru może być dla dziecka wygodniejsza niż rozmowa w po-
zycji siedzącej.

Wyjaśnijcie mu, że chcecie zadać parę pytań.

Zadajcie te pytania – kwestie, które naprawdę potrzebujecie wy-

jaśnić, to, czego chcecie się dowiedzieć na temat możliwości opa-
nowania symptomów ADHD u Waszego dziecka.

Nie zaczynajcie odpowiadać, dopóki dziecko nie skończy swojej wy-

powiedzi. Być może będzie potrzebowało z Waszej strony łagod-
nej zachęty. Jeśli jednak przyjmiecie postawę defensywną, prze-
nosząc na nie swoje obawy związane z tym, co mówi, dziecko
wycofa się i zamknie w sobie.

Waszym celem jest wysłuchanie dziecka – pozwólcie mu popro-

wadzić Was ku zrozumieniu tego, jak kontaktuje się i współdziała
z otaczającym je światem, a także czego potrzebuje do jak najlep-
szego funkcjonowania.
Jeśli z takiej „chwili na słuchanie” uczynicie stały zwyczaj – naj-
lepiej raz w tygodniu, można też częściej – będziecie mocno zasko-
czeni tym, co usłyszycie od dziecka, a także przydatnością zgroma-
dzonych w ten sposób informacji.

Dlaczego nasze dziecko bez przerwy nas okłamuje?

Rodzice dzieci z ADHD często mówią mi, że ich dzieci są „kłamczuchami” –

kłamią nawet wtedy, gdy kłamstwo jest oczywiste, na przykład upierają się,
że „nie zjadły ciastka”, chociaż mają buzie wysmarowane czekoladą.
Te kłamstwa mają całkiem zrozumiałą przyczynę.
Gdy dziecko tysiące razy usłyszy, że zrobiło coś źle (badania wykazują, że
do chwili ukończenia 12 roku życia dziecko z ADHD słyszy średnio o 20 tysię-
cy negatywnych komunikatów więcej niż dziecko zdrowe), przestaje w końcu
258 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

tolerować nieustanną krytykę i zaczyna chronić się przed nią przez opowia-
danie kłamstw.
Mówicie: „Zostawiłaś kurtkę w domu twojego przyjaciela”. Córka odpo-
wiada: „Nie, mama Johnny’ego obiecała, że mi ją przywiezie”.
Mówicie: „Nie zamknąłeś lodówki”. Synek odpowiada: „Drzwi się zepsuły”.
Mówicie: „Twoje ubrania leżą na podłodze – pozbieraj je”. Córka odpo-
wiada: „To mój brat je tam położył”.
Technika SAIL może Wam pomóc odpowiednio zareagować na „kłam-
stwa” Waszego dziecka. S: pamiętajcie, że kłamstwo jest symptomem.
A: Przypomnijcie sobie, że chodzi tu o symptom ADHD. I: Przypomnijcie
sobie również, że nie ma w tym niczego złego. I wszystko jest w porządku.
L: Lepiej słuchajcie tego, co ma do powiedzenia dziecko, zamiast krytyko-
wać je za kłamstwa. Spróbujcie się dostroić do jego świata. Być może od-
kryjecie, że gnębi je smutek, zwątpienie i niska samoocena. Może zorien-
tujecie się, że łatwiej mu wysłuchać kolejnej tyrady na temat opowiadania
kłamstw niż stawić czoło poczuciu porażki. Prawdopodobnie odkryjecie
kolejny powód, dla którego warto przestać je krytykować.

Zapomnijcie

Do L jak Lepiej słuchaj można dodać jeszcze Lepiej zapomnij.

Rodzice pojawiający się w moim gabinecie często opisują szcze-
gółowo irytujące wydarzenia, które miały miejsce wiele tygodni lub
nawet miesięcy wcześniej, zupełnie jakby zdarzyły się, powiedzmy,
godzinę przed wizytą.
W pełni ich rozumiem – rodzice dzieci z ADHD borykają się z wie-
loma frustrującymi dniami, pełnymi utarczek, nadaktywności fizycz-
nej itp. Niechęć narasta i nie ma dla niej ujścia. Jednak dla dobrego
samopoczucia zarówno dziecka, jak i Waszego konieczne jest, aby-
ście nauczyli się zapominać, przebaczać dziecku i przechodzić nad
tym do porządku dziennego.
Tę mądrość podkreśla również dr Russell Barkley, ekspert od
ADHD, w swojej książce pt. Taking Charge of ADHD (ADHD: podjąć
wyzwanie: kompletny przewodnik dla rodziców).
„Ćwiczenie umiejętności wybaczania jest zasadą najważniejszą,
ale też najtrudniejszą do konsekwentnego wdrożenia w codziennym
życiu”, pisze dr Barkley3.
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 259

Jeżeli nieustannie wracacie myślami do jakiegoś zachowania Wa-

szego dziecka, dr Barkley sugeruje wykonanie trzyminutowej medy-
tacji mindfulness (rozdział 11) i doradza, aby zakończyć ją „skiero-
waniem w myślach do dziecka następujących słów: «Kocham Cię i Ci
wybaczam»”.
„Starajcie się ćwiczyć umiejętność wybaczania na koniec dnia,
gdy ułożycie już dziecko do snu lub tuż przed udaniem się na spoczy-
nek”, dodaje Russell Barkley. „Szybko przebiegnijcie w myślach przez
wydarzenia z danego dnia i wybaczcie dziecku wszystkie wybryki.
Zapomnijcie o gniewie, urazie, rozczarowaniu i innych destrukcyj-
nych emocjach wywołanych tego dnia przewinieniami malucha”.
Zamiast skupiać się na gniewie, skoncentrujcie się na konstruk-
tywnych sposobach zapanowywania nad objawami ADHD u dziecka,
aby umożliwić mu normalne funkcjonowanie. Jedną ze skutecznych
metod jest nagradzanie i pozytywna informacja zwrotna.

Nagradzajcie zamiast karać

Dzieci z ADHD często zachowują się „nie tak jak należy”, są więc
karane, co powoduje u nich wrogość i urazę. Tymczasem nagrody są
o wiele skuteczniejsze.
Badania wykazują wręcz, że dzieci z ADHD reagują na nagrody
i pozytywną informację zwrotną znacznie lepiej niż dzieci zdrowe4.
W jednym z niedawno przeprowadzonych badań neurobiolodzy
i psychiatrzy z Uniwersytetu Północnozachodniego (Northwestern
University) dokonali porównania pamięci krótkotrwałej u 17 chłop-
ców z ADHD i 17 chłopców wolnych od tego zaburzenia – wszystkich
badanych pacjentów poproszono o zapamiętanie położenia różnych
przedmiotów wyświetlanych na ekranie komputera. Bezpośrednio
po udzieleniu prawidłowej odpowiedzi chłopcy uzyskiwali nagrody
(w postaci symboli pieniędzy) oraz informację zwrotną (w postaci
zielonych bądź czerwonych kwadratów) – symbole były również wy-
świetlane na ekranie komputera.
Zdrowi chłopcy osiągali „bardzo dobre wyniki” niezależnie od
tego, czy dostawali nagrodę lub informację zwrotną. U chłopców
z ADHD odnotowano „bardzo dobre wyniki” tylko wtedy, gdy otrzy-
mywali dużą nagrodę lub informację zwrotną.
260 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

A oto najbardziej interesujący wynik badania: podczas ćwiczenia

pamięci naukowcy monitorowali bieżącą aktywność mózgów chłop-
ców za pomocą badania mózgu w czasie rzeczywistym, tak zwa-
nego funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (functional MRI).
Badanie wykazało, że u chłopców z ADHD następowała największa
aktywność mózgowa związana z pamięcią krótkotrwałą, gdy otrzy-
mywali spore nagrody.
Po przeanalizowaniu wyników badania oraz wyników innych
badań na podobne tematy naukowcy doszli do wniosku, że „dzieci
z ADHD w większym stopniu polegają na zewnętrznej informacji
zwrotnej i nagrodach”5.
Jakie nagrody sprawdzają się najlepiej? Wszystko, co może być
atrakcyjne dla dziecka, dodatkowe minuty na granie w ulubioną grę,
możliwość wypożyczenia i obejrzenia ulubionego filmu. Uczyńcie tę
nagrodę częścią ustnej umowy zawieranej z dzieckiem, gdy chce-
cie, by wykonało jakieś zadanie, na przykład odrobiło lekcje albo
posprzątało swój pokój. Do nagród można też zaliczyć okazanie
dziecku czułości, specjalne przekąski lub smakołyki albo niewielkie
zabawki czy przedmioty kolekcjonerskie.

Stosujcie pozytywną informację zwrotną

Dziecku z ADHD w wykonywaniu zadań pomagają nie tylko nagrody,

lecz także pozytywna informacja zwrotna. Pamiętajcie:

Przekazujcie informację zwrotną natychmiast – w innym przypad-

ku dziecko może nie skojarzyć jej z wykonywaną czynnością. Na
przykład gdy Wasze dziecko bawi się z przyjacielem, chwalcie je
za współpracę, chęć dzielenia się i uprzejmość.

Przekazujcie informację zwrotną często – na przykład przekazuj-

cie pozytywną informację zwrotną w trakcie odrabiania przez
dziecko lekcji, a nie po zakończeniu tej czynności.
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 261

Identyfikujcie i wspierajcie ulubione aktywności dziecka

Wasze dziecko podąża w wielu kierunkach – czasami macie wraże-

nie, że jednocześnie we wszystkich! Chociaż ma problemy ze sku-
pianiem się na tematach, które go nie interesują, celuje w tym, co
stanowi jego mocne strony. Zidentyfikujcie te ostatnie i zachęcajcie
dziecko do dalszych działań.
„Pomóżcie dziecku dopasować jego mocne strony do jego zain-
teresowań i proponujcie mu zajęcia, które pozwolą mu te zaintere-
sowania zgłębiać”, pisze Tracey Goodwin w książce pt. Navigating
ADHD (Nawigując po ADHD)6.
Charles Schwab, założyciel firmy inwestycyjnej, osoba dotknięta
ADHD, opowiada o tym, w jaki sposób pomogła mu ta osobista „stra-
tegia inwestycyjna”:
„Zawsze zdawałem sobie sprawę z tego, że świetnie radzę so-
bie z liczbami, chociaż słabo idzie mi czytanie”, wspomina Schwab.
„Skupiłem się więc na swoich mocnych stronach i wykorzystałem
moją naturalną skłonność, a co za tym idzie, ekonomię, do zbudo-
wania mojej kariery”7.

Nie kontrolujcie nadmiernie dziecka, bo je „stracicie”

Wielu rodziców opowiada mi, że zamierza pomóc swoim dzieciom

za pomocą zwiększenia „wymagań” i „dyscypliny”. Jest to tak zwane
podejście tygrysiej mamy, czyli korygowanie dziecka z bezwzględną
konsekwencją. Taka metoda jednak nigdy się nie sprawdza w przy-
padku dziecka z ADHD.
Gdy spotykam się z rodzicami dzieci z ADHD, proszę ich, aby wy-
obrazili sobie, że trzymają w dłoni garść piasku i stopniowo zaciskają
na nim palce. „Co wtedy stanie się z piaskiem?”, pytam. Otóż piasek
przesypie się pomiędzy palcami.
Tak samo jest z dzieckiem dotkniętym ADHD. Im bardziej próbu-
jecie naciskać, tym większe jest prawdopodobieństwo, że stracicie
z nim kontakt.
To prawda, że wiele razy dopadnie Was frustracja, gniew, na-
wet wściekłość. Będziecie zmagać się ze skomplikowanymi emo-
cjami, współczując i dziecku, i sobie. Spróbujcie jednak zapamiętać
262 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

najważniejszą mądrość związaną z Waszym dzieckiem, świetnie

podsumowaną przez psychologa Dona Griffina:

Im bardziej rodzice próbują kontrolować zachowanie dziecka z ADHD za pomocą

tradycyjnych metod, tym gorzej się czują z tego powodu – a zachowanie dziecka
nie ulega żadnej poprawie.

Dołączcie do grupy wsparcia dla rodziców dzieci z ADHD

Być może ostatnią rzeczą, na którą macie ochotę, jest kontaktowanie

się i dyskutowanie z innymi osobami mającymi ten sam problem co
Wy. Dzięki grupie wsparcia możecie jednak poprawić swój komfort
życiowy i zawrzeć wartościowe przyjaźnie – w takich grupach są
ludzie, którzy naprawdę rozumieją, przez co przechodzicie, i mogą
podzielić się z Wami praktycznymi, wypróbowanymi pomysłami
okazywania pomocy dzieciom z ADHD.
„Będąc rodzicami dzieci z ADHD, możecie odczuwać osamot-
nienie, frustrację i brak zrozumienia ze strony «zwyczajnych» ro-
dziców”, pisze dr Michele Novotni, matka młodej osoby dorosłej
z ADHD, była przewodnicząca i dyrektor generalna Stowarzyszenia
ds. Zespołu Zaburzeń Koncentracji Uwagi (Attention Deficit Disor-
der Association) oraz autorka książki pt. Adult ADHD (ADHD u osób
dorosłych): „Z tego powodu tak ważne są grupy wsparcia dla takich
osób jak Wy. Dzięki nim można dostrzec światełko w tunelu i znaleźć
pomoc podczas podróży ku temu światełku”8.
Słowa dr Novotni znajdują potwierdzenie w wynikach wielu ba-
dań, na przykład badania podsumowanego artykułem opublikowa-
nym na łamach czasopisma „Qualitative Health Research”, w którym
odnotowano, że grupy wsparcia dla rodziców dzieci z ADHD „służą
uwolnieniu rodziców od poczucia winy” i pomagają im zachować
poczucie bycia „dobrymi rodzicami”9. W kolejnym badaniu, które-
go wyniki zaprezentowano w czasopiśmie „Health & Social Care in
the Community”, ustalono, co następuje: „Wymiana doświadczeń
emocjonalnych i praktycznych podnosi członków grup wsparcia na
duchu, poprawiając ich samoocenę, wiedzę i pewność siebie, a tym
samym pomagając im bardziej kontrolować sytuację”10.
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 263

Zadbajcie o siebie – skoncentrujcie się na redukowaniu

stresu

Nie ma co do tego wątpliwości – wychowywanie dziecka z ADHD

może być bardzo stresujące. Problem ten naświetlają wyniki badania
opublikowane w czasopiśmie „Journal of Abnormal Psychology”.
Naukowcy poprosili 145 matek i 98 ojców (60% badanych było
rodzicami nastolatka z ADHD, a 40% – zdrowego nastolatka) o wy-
pełnienie ankiety pt. Wskaźnik stresu u rodziców nastolatków (Stress
Index for Parents of Adolescents), służącej do standardowego pomiaru
stresu rodzicielskiego.
U rodziców dzieci z ADHD odnotowano „podwyższony poziom
stresu” w porównaniu z rodzicami dzieci zdrowych11. Stres przeja-
wiał się przez:

Ograniczenie roli – osoby takie odnoszą wrażenie, jakby ich ży-

cie składało się wyłącznie z bycia rodzicem i nie było w nim ani
chwili dla nich samych.

Alienację społeczną – odcięcie od rodziny i przyjaciół.

Poczucie winy i niekompetencji – osoby takie obwiniają siebie o za-

burzenie występujące u dziecka i postrzegają swoje życie jako
kompletną porażkę.

Relacje z pozostałymi dziećmi – dziecko z ADHD dominuje w go-

spodarstwie domowym, więc pozostałe dzieci otrzymują mniej
uwagi rodzicielskiej.

Naukowcy z Katedry Psychologii Stosowanej i Rozwoju Człowie-

ka (Department of Applied Psychology & Human Development) Uni-
wersytetu w Toronto wskazują, że „rozładowywanie stresu rodziciel-
skiego” jest konieczne w przypadku rodziców dzieci z ADHD.
Oczywiście w pełni się z nimi zgadzam.
Redukowanie stresu jest jednym z najważniejszych elementów
dobrego samopoczucia, zarówno Waszego, jak i dziecka – gdy jeste-
ście mniej zestresowani, prawdopodobnie i ono będzie mniej zestre-
sowane.
264 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

Zacznijmy proces łagodzenia tego stresu od podstawowego komu-

nikatu pomagającego zmniejszyć „poczucie winy i niekompetencji”:

Nie bądźcie dla siebie zbyt surowi jako rodzice – nie ponosicie odpowiedzialności
za wystąpienie ADHD u Waszego dziecka!

Jak już wielokrotnie powtarzałem na kartach tej książki (jest to

bowiem niezbędne do zrozumienia i leczenia ADHD) – ADHD jest
zaburzeniem o charakterze neurologicznym, genetycznym, żywienio-
wym i środowiskowym. Jeżeli obwiniacie się o zachowanie Waszego
dziecka, to równie dobrze możecie obwiniać się o kolor jego oczu!
Obwinianie lub zawstydzanie dziecka nie przynosi żadnych do-
brych skutków – podobnie jest, gdy obwiniacie lub zawstydzacie
siebie.
Gdy przestaniecie obwiniać siebie, zaczniecie czuć, że zasługuje-
cie na odrobinę czułości – i zaczniecie dbać o siebie oraz swojego
partnera.
Jedną z najskuteczniejszych i najłatwiejszych metod zadbania
o siebie jest głębokie oddychanie – prosta, szybka i skuteczna me-
toda łagodzenia stresu. Oto jak proponuje ją realizować dr Fred Lu-
skin, starszy konsultant ds. promocji zdrowia na Uniwersytecie Stan-
forda (Stanford University) oraz współautor publikacji pt. Stress Free
for Good: 10 Scientifically Proven Life Skills for Health and Happiness
(Na zawsze wolni od stresu: 10 naukowo potwierdzonych umiejętności
życiowych zapewniających zdrowie i szczęście):

1. Robiąc wdech, wyobraź sobie, że Twój brzuch jest wielkim

balonem powoli wypełniającym się powietrzem.
2. Połóż ręce na brzuchu, gdy powoli nabierasz powietrza.
3. Obserwuj je, gdy powoli robisz wydech, wypuszczając powie-
trze z balonu.
4. Gdy skończysz robić wydech, upewnij się, że rozluźniłeś mięś-
nie brzucha.
5. Wykonaj przynajmniej dwa, trzy powolne i głębokie wdechy
i wydechy, koncentrując się na ruchu brzucha.

Korzystajcie z tej techniki, zawsze gdy jesteście zestresowani albo

macie ochotę nakrzyczeć na dziecko. Posługujcie się nią, aby łatwiej
 Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy zachowania dziecka 265

zasnąć wieczorem. Używajcie jej także, gdy zauważycie, że Wasz

oddech stał się płytki, gwałtowny lub macie kłopoty z oddychaniem.

Karta praw dziecka z ADHD

Gdy zaczynałem leczyć dzieci z ADHD, znalazłem ten wspaniały do-

kument, opublikowany po raz pierwszy w biuletynie Delawarskiego
Stowarzyszenia ds. Edukacji Dzieci (Delaware Association for the
Education of Young Children), i postanowiłem umieścić go na swo-
jej stronie internetowej. Wkrótce okazało się, że jest to najpopular-
niejszy element mojej strony! Stworzona przez Ruth Harris „Karta
praw dziecka z ADHD” pomaga rodzicom lepiej zrozumieć dzieci
dotknięte ADHD i ich potrzeby. Chciałbym zakończyć moją książkę
tymi dziesięcioma „przykazaniami”, ponieważ doskonale pasują do
sytuacji każdego dziecka z ADHD.

1. Pomóż mi się skoncentrować. Ucz mnie, wykorzystując mój

zmysł dotyku. Potrzebuję pomocy sterowanej dotykiem i ru-
chem ciała.
2. Potrzebuję wiedzieć, co się wydarzy. Zapewnij mi uporząd-
kowane otoczenie i stały tryb działania. Ostrzeż mnie z wy-
przedzeniem, jeśli mają nastąpić jakieś zmiany.
3. Poczekaj na mnie, zastanawiam się jeszcze. Pozwól mi
działać w moim tempie. Jeśli będziesz mnie poganiać, pogubię
się i zdenerwuję.
4. Utknąłem, nie jestem w stanie tego zrobić…! Zaproponuj
mi inne możliwości rozwiązania tego problemu. Jeśli główna
droga jest zablokowana, muszę znać objazdy.
5. Czy tak jest dobrze? Muszę to wiedzieć. Dostarcz mi boga-
tej i natychmiastowej informacji zwrotnej na temat tego, jak
sobie radzę.
6. Nie wiedziałem, że to nie jest moje miejsce…! Proszę, przy-
pominaj mi o tym, że powinienem się zatrzymać, pomyśleć,
a potem działać.
7. Czy już skończyłem…? Zaplanuj dla mnie pracę tak, abym
wykonał ją w krótkim czasie, i zapewnij mi możliwość osiąga-
nia celów krótkoterminowych.
266 Najlepsze rozwiązania medyczne i behawioralne

8. Co…? Proszę, nie mów: „Już Ci o tym mówiłem”. Opowiedz

mi o tym jeszcze raz, użyj innych słów. Daj mi jakiś sygnał.
Narysuj mi to.
9. Wiem, że wszystko zrobiłem źle, prawda…? Pochwal mnie
za częściowy sukces. Daj mi nagrodę za poprawę, a nie za
dojście do perfekcji.
10. Dlaczego zawsze na mnie krzyczysz…? Spróbuj dostrzec
chwilę, w której robię coś tak jak należy, i pochwal mnie za
określone pozytywne zachowanie. Gdy przytrafi mi się gorszy
moment, przypomnij mi – i sobie – o moich atutach.
 Podziękowania

Dziękuję mojej żonie Judy za nieustające wsparcie, cierpliwość

i partnerstwo. Dziękuję także moim dzieciom – Julii i Nathanowi.
Dziękuję Dianie Harrington oraz fundacji Bunny Fund za finanso-
we wsparcie moich badań.
Dziękuję Courtney Bean oraz Winnie To za ich wsparcie nauko-
we – bez nich nie mogłaby powstać ta książka.
Dziękuję Michele Eniclerico, mojej redaktor z Harmony Books,
za pełną inteligencji i wyczucia odpowiedź na złożony przeze mnie
rękopis.
Dziękuję współautorowi Billowi Gottliebowi za przyjemną i łatwą
współpracę, otwartość na nowe pomysły oraz ciężką pracę, wnikli-
wość i umiejętności.
Dziękuję także mojemu agentowi Chrisowi Tomasino za wiarę
w konieczność edukacji rodziców dzieci z ADHD oraz osób doros-
łych dotkniętych tym zaburzeniem w zakresie nowego podejścia do
ADHD. Dziękuję mu również za przekazanie rezultatów trzydziestu
lat mojego doświadczenia w leczeniu dzieci z ADHD szerokiemu gro-
nu odbiorców.
 Przypisy

Zanim zaczniecie

1
Monastra V.J. Electroencephalographic biofeedback (neurotherapy) as
a treatment for attention deficit hyperactivity disorder: rationale and empiri-
cal foundation. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North Ameri-
ca” 2005, 14(1): s. 55–82.
2
Volkow N.D. i in. Evaluating dopamine reward pathway in ADHD: clinical
implications. „JAMA” 2009, 302(10): s. 1084–1091.
3
Friedman R.A. A natural fix for A.D.H.D. „New York Times” 2014. Dostępne
pod adresem: www.nytimes.com/2014/11/02/opinion/sunday/a-natu-
ral-fix-for-adhd.html
4
Castellanos F.X. i in. Developmental trajectories of brain volume abnormali-
ties in children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder.
„JAMA” 2002, 288(14): s. 1740–1748.
5
Shaw P. i in. Attention-deficit/hyperactivity disorder is characterized by a de-
lay in cortical maturation. „Proceedings of the National Academy of Sci-
ences of the United States of America” 2007, 104(49): s. 19649–19654.
6
Langseth L., Dowd J. Glucose tolerance and hyperkinesis. „Food and Cos-
metics Toxicology” 1978, 16(2): s. 129–133.
7
Monastra V.J. Electroencephalographic biofeedback (neurotherapy) as
a treatment for attention deficit hyperactivity disorder: rationale and
270 Przypisy

empirical foundation. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North

America” 2005, 14(1): s. 55–82.
8
Perera F.P. i in. Early-life exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and
ADHD behavior problems. „PLoS One” 2014, 9(11): e111670.
9
Russell A.E. i in. Socioeconomic associations with ADHD: findings from
a mediation analysis. „PLoS One” 2015, 10(6): e0128248.
10
Tewar S. i in. Association of bisphenol A exposure and attention-deficit/
hyperactivity disorder in a national sample of U.S. children. „Environmental
Research” 2016, 150: s. 112–118.
11
Kofler M.J. i in. Is hyperactivity ubiquitous in ADHD or dependent on en-
vironmental demands? Evidence from meta-analysis. „Clinical Psychology
Review” 2016, 46: s. 12–24.
12
Waber D.P. i in. Impaired IQ and academic skills in adults who experienced
moderate to severe infantile malnutrition: a 40-year study. „Nutritional
Neuroscience” 2014, 17(2): s. 58–64.
13
Barkley R.A. Attention – Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for
Diagnosis and Treatment. New York: Guilford Press 2014.
14
Tamże.
15
Tamże.

Rozdział 1. Cudowny minerał

1
Rosanoff A. i in. Suboptimal magnesium status in the United States: are
the health consequences underestimated? „Nutrition Reviews” 2012, 70(3):
s. 153–164.
2
Kozielec T., Starobrat-Hermelin B. Assessment of magnesium levels in chil-
dren with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD). „Magnesium Re-
search” 1997, 10(2): s. 143–148.
3
El Baza F. i in. Magnesium supplementation in children with attention defi-
cit hyperactivity disorder. „Egyptian Journal of Medical Human Genetics”
2016, 17(1): s. 63–70.
4
Mousain-Bosc M. i in. Improvement of neurobehavioral disorders in children
supplemented with magnesium-vitamin B6. I. Attention deficit hyperactivity
disorders. „Magnesium Research” 2006, 19(1): s. 46–52.
5
Nogovitsina O.R., Levitina E.V. Neurological aspects of the clinical features,
pathophysiology, and corrections of impairments in attention deficit hyper-
activity disorder. „Neuroscience and Behavioral Physiology” 2007, 37(3):
s. 199–202.
 Przypisy 271

6
Huss M. i in. Supplementation of polyunsaturated fatty acids, magnesium
and zinc in children seeking medical advice for attention-deficit/hyperactiv-
ity problems—an observational cohort study. „Lipids in Health & Disease”
2010, 9: s. 105.
7
Mousain-Bosc M. i in. Magnesium VitB6 intake reduces central nervous
system hyperexcitability in children. „Journal of the American College of
Nutrition” 2004, 23(5): s. 545S–548S.
8
Ghanizadeh A. A systematic review of magnesium therapy for treating at-
tention deficit hyperactivity disorder. „Archives of Iranian Medicine” 2013,
16(7): s. 412–417.
9
Halterman J.S. i in. Iron deficiency and cognitive achievement among
school-aged children and adolescents in the United States. „Pediatrics” 2001,
107(6): s. 1381–1386.
10
Adisetiyo V. i in. Multimodal MR imaging of brain iron in attention deficit
hyperactivity disorder: a noninvasive biomarker that responds to psycho-
stimulant treatment. „Radiology” 2014, 272(2): s. 524–532.
11
Chen M.H. i in. Association between psychiatric disorders and iron deficien-
cy anemia among children and adolescents: a nationwide population-based
study. „BMC Psychiatry” 2013, 13: s. 161.
12
Konofal E. i in. Iron deficiency in children with attention-deficit/hyperac-
tivity disorder. „Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine” 2004,
158(12): s. 1113–1115.
13
Juneja M. i in. Iron deficiency in Indian children with attention deficit hy-
peractivity disorder. „Indian Pediatrics” 2010, 47(11): s. 955–958.
14
Calarge C. i in. Serum ferritin and amphetamine response in youth with
attention-deficit/hyperactivity disorder. „Journal of Child and Adolescent
Psychopharmacology” 2010, 20(6): s. 495–502.
15
Doom J.R. i in. Institutional care and iron deficiency increase ADHD symp-
tomology and lower IQ 2.5–5 years post-adoption. „Developmental Science”
2015, 18(3): s. 484–494.
16
Chen M.H. i in. Association between psychiatric disorders and iron deficien-
cy anemia among children and adolescents: a nationwide population-based
study. „BMC Psychiatry” 2013, 13: s. 161.
17
Sever Y. i in. Iron treatment in children with attention deficit hyperactivity dis-
order. A preliminary report. „Neuropsychobiology” 1997, 35(4): s. 178–180.
18
Konofal E. i in. Effects of iron supplementation on attention deficit hyperac-
tivity disorder in children. „Pediatric Neurology” 2008, 38(1): s. 20–26.
272 Przypisy

19
Konofal E. i in. Effectiveness of iron supplementation in a young child with at-
tention-deficit/hyperactivity disorder. „Pediatrics” 2005, 116(5): e732–734.
20
Cortese S. i in. Iron and attention deficit/hyperactivity disorder: What is
the empirical evidence so far? A systematic review of the literature. „Expert
Review of Neurotherapeutics” 2012, 12(10): s. 1227–1240.
21
Black L.J. i in. Low dietary intake of magnesium is associated with increased
externalising behaviours in adolescents. „Public Health Nutrition” 2015,
18(10): s. 1824–1830.
22
Rucklidge J.J. i in. Vitamin-mineral treatment of attention-deficit hyperac-
tivity disorder in adults: double-blind randomised placebo-controlled trial.
„British Journal of Psychiatry” 2014, 204: s. 306–315.
23
Rucklidge J.J. i in. Can micronutrients improve neurocognitive functioning
in adults with ADHD and severe mood dysregulation? A pilot study. „Jour-
nal of Alternative and Complementary Medicine” 2011, 17(12): s. 1125–
1231.
24
Rucklidge J.J. Blampied N.M. Post-earthquake psychological functioning in
adults with attention-deficit/hyperactivity disorder: positive effects of micro-
nutrients on resilience. „New Zealand Journal of Psychology” 2011, 40(4):
s. 51–57.
25
Rucklidge J.J. i in. Vitamin-mineral treatment of ADHD in adults: a 1-year
naturalistic follow-up of a randomized controlled trial. „Journal of Atten-
tion Disorders” 2014, 21(6).
26
Gordon H.A. i in. Clinically significant symptom reduction in children with
attention-deficit/hyperactivity disorder treated with micronutrients: an
open-label reversal design study. „Journal of Child and Adolescent Psycho-
pharmacology” 2015, 25(10): s. 783–798.
27
Rucklidge J.J., Kaplan B.J. Broad-spectrum micronutrient treatment for at-
tention-deficit/hyperactivity disorder: rationale and evidence to date. „CNS
Drugs” 2014, 28(9): s. 775–785.

Rozdział 2. Równoważenie fal mózgowych w celu zwiększenia

koncentracji

1
Carper J. Miracle Cures. New York: HarperPerennial 1998: s. 221–236. Wy-
danie polskie: Cudowne kuracje. Nowe odkrycia naukowe ukazują leczniczą
potęgę roślin, witamin i innych naturalnych produktów. Tłum. K. Mędrze-
cki. Warszawa: Diogenes 2001.
 Przypisy 273

2
Dvoráková M. i in. Urinary catecholamines in children with attention deficit
hyperactivity disorder (ADHD): modulation by a polyphenolic extract from pine
bark (pycnogenol). „Nutritional Neuroscience” 2007, 10(3–4): s. 151–157.
3
Chovanová Z. i in. Effect of polyphenolic extract, Pycnogenol, on the level of
8-oxoguanine in children suffering from attention deficit/hyperactivity dis-
order. „Free Radical Research” 2006, 40(9): s. 1003–1010.
4
Trebatická J. i in. Treatment of ADHD with French maritime pine bark ex-
tract, Pycnogenol. „European Child & Adolescent Psychiatry” 2006, 15(6):
s. 329–335.
5
Luzzi R. i in. Pycnogenol® supplementation improves cognitive function,
attention and mental performance in students. „Panminerva Medica” 2011,
53(3/1): s. 75–82.
6
Heimann S.W. Pycnogenol for ADHD? „Journal of the American Academy
of Child and Adolescent Psychiatry” 1999, 38(4): s. 357–358.
7
Okello E.J. i in. Effects of green and black tea consumption on brain wave
activities in healthy volunteers as measured by a simplified Electroencepha-
logram (EEG): a feasibility study. „Nutritional Neuroscience” 2016, 19(5):
s. 196–205.
8
Schmidt A. i in. Green tea extract enhances parieto-frontal connectivity dur-
ing working memory processing. „Psychopharmacology” 2014, 231(19):
s. 3879–3888.
9
Gu H.F. i in. Epigallocatechin-3-gallate attenuates impairment of learning
and memory in chronic unpredictable mild stress-treated rats by restoring
hippocampal autophagic flux. „PLoS One” 2014, 9(11): e112683.
10
Veasey R.C. i in. The effect of white tea administration during performance
of mentally demanding tasks in healthy, young adults. „Appetite” 2011,
57(2): s. 566.
11
Takeda A. i in. Facilitated neurogenesis in the developing hippocampus after
intake of theanine, an amino acid in tea leaves, and object recognition mem-
ory. „Cellular and Molecular Neurobiology” 2011, 31(7): s. 1079–1088.
12
Whyte A.R. i in. Cognitive effects following acute wild blueberry supplemen-
tation in 7- to 10-year-old children. „European Journal of Nutrition” 2015.
13
Whyte A.R., Williams C.M. Effects of a single dose of a flavonoid-rich blue-
berry drink on memory in 8 to 10 y old children. „Nutrition” 2015, 31(3):
s. 531–534.
14
Calderón-Garcidueñas L. i in. Flavonol-rich dark cocoa significantly decreas-
es plasma endothelin-1 and improves cognition in urban children. „Frontiers
in Pharmacology” 2013, 4: s. 104.
274 Przypisy

15
Montopoli M. i in. The acute electrocortical and blood pressure effects of
chocolate. „NeuroRegulation” 2015, 2(1): s. 3–28.
16
Northern Arizona University, Flagstaff, Arizona. Eat dark chocolate to beat
the midday slump, NAU study says. „NAU News” 2015.
17
American Academy of Pediatrics. Evidence-based child and adolescent psy-
chosocial interventions (2013). Dostępne pod adresem: www.aap.org/en-
us/Documents/resilience_anxiety_interventions.pdf
18
Beauregard M., Lévesque J. Functional magnetic resonance imaging investi-
gation of the effects of neurofeedback training on the neural bases of selective
attention and response inhibition in children with attention-deficit/hyperac-
tivity disorder. „Applied Psychophysiology and Biofeedback” 2006, 31(1):
s. 3–20.
19
Duric N.S. i in. Neurofeedback for the treatment of children and adolescents
with ADHD: a randomized and controlled clinical trial using parental re-
ports. „BMC Psychiatry” 2012, 12: s. 107.
20
Monastra V.J. Electroencephalographic biofeedback (neurotherapy) as
a treatment for attention deficit hyperactivity disorder: rationale and empiri-
cal foundation. „Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North Ameri-
ca” 2005, 14(1): s. 55–82.
21
Steiner N.J. i in. In-school neurofeedback training for ADHD: sustained
improvements from a randomized control trial. „Pediatrics” 2014, 133(3):
s. 483–492.

Rozdział 3. Przełomowa naturalna terapia łagodząca skłonność do

irytacji, gniewu i agresji

1
Georgotas A., Gershon S. Historical perspectives and current highlights on
lithium treatment in manic-depressive illness. „Journal of Clinical Psycho-
pharmacology” 1981, 1(1): s. 27–31.
2
Tamże.
3
Strobusch A.D., Jefferson J.W. The checkered history of lithium in medicine.
„Pharmacy in History” 1980, 22(2): s. 72–76.
4
Cade J.F. Lithium salts in the treatment of psychotic excitement. „Medical
Journal of Australia” 1949, 2(10): s. 349–352.
5
Dorrego M.F. i in. A randomized, double-blind, crossover study of methyl-
phenidate and lithium in adults with attention-deficit/hyperactivity disor-
der: preliminary findings. „Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neuro-
sciences” 2002, 14(3): s. 289–295.
 Przypisy 275

6
NRC on ADHD. What we know #5: ADHD and coexisting conditions. Lando-
ver, MD: National Resource Center on ADHD 2004.
7
Campbell M. i in. Behavioral efficacy of haloperidol and lithium carbon-
ate. A comparison in hospitalized aggressive children with conduct disorder.
„Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry”
1984, 41(7): s. 650–656.
8
Campbell M. i in. Lithium in hospitalized aggressive children with conduct
disorder: a double-blind and placebo-controlled study. „Journal of the Ameri-
can Academy of Child and Adolescent Psychiatry” 1995, 34(4): s. 445–453.
9
Malone R.P. i in. A double-blind placebo-controlled study of lithium in hospi-
talized aggressive children and adolescents with conduct disorder. „Archives
of General Psychiatry” 2000, 57(7): s. 649–654.
10
Deepmala, Coffey B. Challenges in psychopharmacological management of
a young child with multiple comorbid disorders, history of trauma, and ear-
ly-onset mood disorder: the role of lithium. „Journal of Child & Adolescent
Psychopharmacology” 2014, 24(9): s. 519–524.

Rozdział 4. Zbilansowane składniki odżywcze, zrównoważone

zachowanie

1
Toren P. i in. Zinc deficiency in attention-deficit hyperactivity disorder. „Bio-
logical Psychiatry” 1996, 40(12): s. 1308–1310.
2
Oner O. i in. Effects of zinc and ferritin levels on parent and teacher reported
symptom scores in attention deficit hyperactivity disorder. „Child Psychiatry
and Human Development” 2010, 41(4): s. 441–447.
3
Tamże.
4
Yorbik O. i in. Potential effects of zinc on information processing in boys with
attention deficit hyperactivity disorder. „Progress in Neuropsychopharma-
cology & Biological Psychiatry” 2008, 32(3): s. 662–667.
5
Uçkarde Y. i in. Effects of zinc supplementation on parent and teacher behav-
iour rating scores in low socioeconomic level Turkish primary school children.
„Acta Paediatrica” 2009, 98(4): s. 731–736.
6
Arnold L.E. i in. Does hair zinc predict amphetamine improvement of ADD/
hyperactivity? „International Journal of Neuroscience” 1990, 50(1–2):
s. 103–107.
7
Akhondzadeh S. i in. Zinc sulfate as an adjunct to methylphenidate for the
treatment of attention deficit hyperactivity disorder in children: a double
blind and randomized trial. „BMC Psychiatry” 2004, 4: s. 9.
276 Przypisy

8
Viktorinova A. i in. Changed plasma levels of zinc and copper to zinc ratio
and their possible associations with parent- and teacher-rated symptoms in
children with attention-deficit hyperactivity disorder, „Biological Trace Ele-
ment Research” 2016, 169(1): s. 1–7.
9
Wines M. Flint is in the news, but lead poisoning is even worse in Cleveland.
„New York Times” 2016.
10
Tamże.
11
Bijoor A.R. i in. Neurochemical and neurobehavioral effects of low lead ex-
posure on the developing brain. „Indian Journal of Clinical Biochemistry”
2012, 27(2): s. 147–151.
12
Kim Y. i in. Association between blood lead levels (<5 µg/dL) and inatten-
tion-hyperactivity and neurocognitive profiles in school-aged Korean chil-
dren. „Science of the Total Environment” 2010, 408(23): s. 5737–5743.

Rozdział 5. Uzdrowić jelita, pomóc mózgowi

1
Mayer E.A. i in. Gut microbes and the brain: paradigm shift in neuroscience.
„Journal of Neuroscience” 2014, 34(46): s. 15490–15496.
2
Perlmutter D. Brain Maker: The Power of Gut Microbes to Heal and Pro-
tect Your Brain—for Life. New York: Little, Brown and Company 2015.
Wydanie polskie: Brain maker – zdrowa głowa: jak bakterie jelitowe chronią
mózg. Tłum. K. Skarżyńska. Warszawa: Filo 2018.
3
Harding K.L. i in. Outcome-based comparison of Ritalin versus food-supple-
ment treated children with AD/HD. „Alternative Medicine Review” 2003,
8(3): s. 319–330.
4
Mohammadi A.A. i in. The effects of probiotics on mental health and hy-
pothalamic-pituitary-adrenal axis: a randomized, double-blind, placebo-
controlled trial in petrochemical workers. „Nutritional Neuroscience” 2015.
5
Messaoudi M. i in. Assessment of psychotropic-like properties of a probiotic
formulation (Lactobacillus helveticus R0052 and Bifidobacterium longum
R0175) in rats and human subjects. „British Journal of Nutrition” 2011,
105(5): s. 755–764.
6
Shaw W. Increased urinary excretion of a 3-(3-hydroxyphenyl)-3-hydroxy-
propionic acid (HPHPA), an abnormal phenylalanine metabolite of Clostridia
spp. in the gastrointestinal tract, in urine samples from patients with autism
and schizophrenia. „Nutritional Neuroscience” 2010, 13(3): s. 135–143.
 Przypisy 277

Rozdział 6. Dobre jedzenie niedobre dla Waszego dziecka

1
Bellanti J.A. 59th annual meeting of the American College of Allergy, Asth-
ma, and Immunology. 2001.
2
Rapp D.J. Is This Your Child?: Discovering and Treating Unrecognized Aller-
gies in Children and Adults. New York: William Morrow Paperbacks 1991.
3
Suarez-Lopez J.R. i in. Acetylcholinesterase activity and neurodevelopment
in boys and girls. „Pediatrics” 2013, 132(6): e1649–58.
4
Marks A.R. i in. Organophosphate pesticide exposure and attention in young
Mexican-American children: the CHAMACOS study. „Environmental Health
Perspectives” 2010, 118(12): s. 1768–1774.
5
Bouchard M.F. i in. Attention-deficit/hyperactivity disorder and urinary
metabolites of organophosphate pesticides. „Pediatrics” 2010, 125(6):
e1270–1277.
6
Xu X i in. Urinary trichlorophenol levels and increased risk of attention defi-
cit hyperactivity disorder among US school-aged children. „Occupational and
Environmental Medicine” 2011, 68(8): s. 557–561.
7
Environmental Working Group. EWG’s 2016 Shopper’s Guide to Pesticides
in Produce (2016). Dostępne pod adresem: www.ewg.org/foodnews/sum-
mary.php
8
U.S. Food and Drug Administration. Total Diet Study Statistics on Element
Results—2006–2011 (2016).
9
Pelsser L.M. i in. Effects of a restricted elimination diet on the behaviour of
children with attention-deficit hyperactivity disorder (INCA study): a ran-
domised controlled trial. „Lancet” 2011, 377(9764): s. 494–503.
10
Egger J. i in. Controlled trial of oligoantigenic treatment in the hyperkinetic
syndrome. „Lancet” 1985, 1(8428): s. 540–545.
11
Pelsser L.M. i in. Effects of food on physical and sleep complaints in chil-
dren with ADHD: a randomised controlled pilot study. „European Journal
of Pediatrics” 2010, 169(9): s. 1129–1138.
12
Ritz B.W., Lord R.S. Case study: the effectiveness of a dietary supplement
regimen in reducing IgG-mediated food sensitivity in ADHD. „Alternative
Therapies in Health and Medicine” 2005, 11(3): s. 72–75.
13
Niederhofer H. Association of attention-deficit/hyperactivity disorder and
celiac disease: a brief report. „Primary Care Companion for CNS Disor-
ders. 2011, 13(3).
278 Przypisy

14
McCann D. i in. Food additives and hyperactive behaviour in 3-year-old and
8/9-year-old children in the community: a randomised, double-blinded, pla-
cebo-controlled trial. „Lancet” 2007, 370(9598): s. 1560–1567.
15
Nigg J.T. i in. Meta-analysis of attention-deficit/hyperactivity disorder or
attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms, restriction diet, and syn-
thetic food color additives. „Journal of the American Academy of Child &
Adolescent Psychiatry” 2012, 51(1): s. 86–97.e8.
16
Stevenson J. i in. The role of histamine degradation gene polymorphisms
in moderating the effects of food additives on children’s ADHD symp-
toms. „American Journal of Psychiatry” 2010, 167(9): s. 1108–1115.

Rozdział 7. Wzmacnianie komórek mózgowych, osłabianie ADHD

1
Woo H.D. i in. Dietary patterns in children with attention deficit/hyperactiv-
ity disorder (ADHD). „Nutrients” 2014, 6(4): s. 1539–1553.
2
Hawkey E., Nigg J.T. Omega-3 fatty acid and ADHD: blood level analysis
and meta-analytic extension of supplementation trials. „Clinical Psychology
Review” 2014, 34(6): s. 496–505.
3
Montgomery P. i in. Low blood long chain omega-3 fatty acids in UK chil-
dren are associated with poor cognitive performance and behavior: a cross-
sectional analysis from the DOLAB study. „PLoS One” 2013, 8(6): e66697.
4
Gow R.V. i in. Omega-3 fatty acids are related to abnormal emotion process-
ing in adolescent boys with attention deficit hyperactivity disorder. „Prosta-
glandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids” 2013, 88(6): s. 419–429.
5
Brookes K.J. i in. Association of fatty acid desaturase genes with atten-
tion-deficit/hyperactivity disorder. „Biological Psychiatry” 2006, 60(10):
s. 1053–1061.
6
Sumich A. i in. Resting state electroencephalographic correlates with red
cell long-chain fatty acids, memory performance and age in adolescent boys
with attention deficit hyperactivity disorder. „Neuropharmacology” 2009,
57(7–8): s. 708–714.
7
Hawkey E., Nigg J.T. Omega-3 fatty acid and ADHD: blood level analysis
and meta-analytic extension of supplementation trials. „Clinical Psychology
Review” 2014, 34(6): s. 496–505.
8
Cooper R.E. i in. The effect of omega-3 polyunsaturated fatty acid supple-
mentation on emotional dysregulation, oppositional behaviour and conduct
problems in ADHD: a systematic review and meta-analysis. „Journal of Af-
fective Disorders” 2016, 190: s. 474–482.
 Przypisy 279

9
Milte C.M. i in. Increased erythrocyte eicosapentaenoic acid and docosahex-
aenoic acid are associated with improved attention and behavior in children
with ADHD in a randomized controlled three-way crossover trial. „Journal
of Attention Disorders” 2015, 19(11): s. 954–964.
10
Widenhorn-Müller K i in. Effect of supplementation with long-chain Ω-3
polyunsaturated fatty acids on behavior and cognition in children with atten-
tion deficit/hyperactivity disorder (ADHD): a randomized placebo-controlled
intervention trial. „Prostaglandins, Leukotrienes and Essential Fatty Acids”
2014, 91(1–2): s. 49–60.
11
Milte C.M. i in. Eicosapentaenoic and docosahexaenoic acids, cognition, and
behavior in children with attention-deficit/hyperactivity disorder: a ran-
domized controlled trial. „Nutrition” 2012, 28(6): s. 670–677.
12
Yehuda S. i in. Effects of essential fatty acids in iron deficient and sleep-dis-
turbed attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) children. „European
Journal of Clinical Nutrition” 2011, 65(10): s. 1167–1169.
13
Barragán E. i in. Efficacy and safety of omega-3/6 fatty acids, methylpheni-
date, and a combined treatment in children with ADHD. „Journal of Atten-
tion Disorders” 2014.
14
Perera H. i in. Combined Ω3 and Ω6 supplementation in children with at-
tention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) refractory to methylphenidate
treatment: a double-blind, placebo-controlled study. „Journal of Child Neu-
rology” 2012, 27(6): s. 747–753.
15
Tamże.
16
Barragán E. i in. Efficacy and safety of omega-3/6 fatty acids, methylpheni-
date, and a combined treatment in children with ADHD. „Journal of Atten-
tion Disorders” 2014.
17
Bos D.J. i in. Reduced symptoms of inattention after dietary omega-3 fatty
acid supplementation in boys with and without attention deficit/hyperactiv-
ity disorder. „Neuropsychopharmacology” 2015, 40(10): s. 2298–2306.
18
Raine A. i in. Reduction in behavior problems with omega-3 supplementation
in children aged 8–16 years: a randomized, double-blind, placebo-controlled,
stratified, parallel-group trial. „Journal of Child Psychology and Psychia-
try” 2015, 56(5): s. 509–520.
19
Shulkin M.L. i in. Effects of omega-3 supplementation during pregnancy and
youth on neurodevelopment and cognition in childhood: a systematic review
and meta-analysis. „The FASEB Journal” 2016, 30(1): s. 295–305.
20
Julvez J. i in. Maternal consumption of seafood in pregnancy and child neu-
ropsychological development: a longitudinal study based on a population
280 Przypisy

with high consumption levels. „American Journal of Epidemiology” 2016,

183(3): s. 169–182.
21
Gow R.V. i in. Current evidence and future directions for research with ome-
ga-3 fatty acids and attention deficit hyperactivity disorder. „Current Opin-
ion in Clinical Nutrition & Metabolic Care” 2015, 18(2): s. 133–138.
22
Vaisman N. i in. Correlation between changes in blood fatty acid composition
and visual sustained attention performance in children with inattention: ef-
fect of dietary n-3 fatty acids containing phospholipids. „American Journal
of Clinical Nutrition” 2008, 87(5): s. 1170–1180.
23
Manor I. i in. The effect of phosphatidylserine containing omega3 fatty-acids
on attention-deficit hyperactivity disorder symptoms in children: a double-
blind placebo-controlled trial, followed by an open-label extension. „Euro-
pean Psychiatry” 2012, 27(5): s. 335–342.
24
Hirayama S. i in. The effect of phosphatidylserine administration on mem-
ory and symptoms of attention-deficit hyperactivity disorder: a randomised,
double-blind, placebo-controlled clinical trial. „Journal of Human Nutrition
& Dietetics” 2014, 27(2): s. 284–291.
25
Manor I. i in. Safety of phosphatidylserine containing omega3 fatty acids in
ADHD children: a double-blind placebo-controlled trial followed by an open-
label extension. „European Psychiatry” 2013, 28(6): s. 386–391.
26
Shulkin M.L. i in. Effects of omega-3 supplementation during pregnancy and
youth on neurodevelopment and cognition in childhood: a systematic review
and meta-analysis. „The FASEB” 2016, 30(1): s. 295–305.
27
Daniells S. Exciting results: Tufts/Harvard meta-analysis supports omega-3s
for child brain development. „NutraIngredients-USA” 2016.
28
Zhang J. i in. Association of serum cholesterol and history of school suspen-
sion among school-age children and adolescents in the United States. „Ameri-
can Journal of Epidemiology” 2005, 161(7): s. 691–699.
29
Golomb B.A. i in. The UCSD Statin Study: a randomized controlled trial
assessing the impact of statins on selected noncardiac outcomes. „Controlled
Clinical Trials” 2004, 25(2): s. 178–202.

Rozdział 8. Rozwiążcie problem cukru: po prostu dodajcie białko

1
Millichap J.G., Yee M.M. The diet factor in attention-deficit/hyperactivity
disorder. „Pediatrics” 2012, 129(2): s. 330–337.
2
Tamże.
 Przypisy 281

3
Azadbakht L., Esmaillzadeh A. Dietary patterns and attention deficit hyperac-
tivity disorder among Iranian children. „Nutrition” 2012, 28(3): s. 242–249.
4
Howard A.L. i in. ADHD is associated with a “Western” dietary pattern in
adolescents. „Journal of Attention Disorders” 2011, 15(5): s. 403–411.
5
Johnson R.J. i in. Attention-deficit/hyperactivity disorder: is it time to re-
appraise the role of sugar consumption? „Postgraduate Medicine” 2011,
123(5): s. 39–49.
6
Tamże.
7
Keller A., Bucher Della Torre S. Sugar-sweetened beverages and obe-
sity among children and adolescents: a review of systematic literature re-
views. „Childhood Obesity” 2015, 11(4): s. 338–346.
8
Mergenthaler P. i in. Sugar for the brain: the role of glucose in physiological
and pathological brain function. „Trends in Neurosciences” 2013, 36(10):
s. 587–597.
9
Zametkin A.J. i in. Cerebral glucose metabolism in adults with hyperactivity
of childhood onset. „New England Journal of Medicine” 1990, 323(20):
s. 1361–1366.
10
Girardi N.L. i in. Blunted catecholamine responses after glucose ingestion in
children with attention deficit disorder. „Pediatric Research” 1995, 38(4):
s. 539–542.
11
Tamże.
12
Lacy S. Hyperactivity/ADHD—New Solutions. Bloomington, IN: Author-
House 2004.
13
Aguirre Castaneda R.L. i in. Childhood attention-deficit/hyperactivity dis-
order, sex, and obesity: a longitudinal population-based study. „Mayo Clinic
Proceedings” 2016, 91(3): s. 352–361.
14
Tipton J.A. Reducing sugar-sweetened beverage intake among students:
school-based programs and policies that work. „NASN School Nurse” 2016,
31(2): s. 102–110.
15
Schwartz D.L. i in. Energy drinks and youth self-reported hyperactivity/inat-
tention symptoms. „Academic Pediatrics” 2015, 15(3): s. 297–304.
16
Tamże.
17
Suglia S.F. i in. Soft drinks consumption is associated with behavior problems
in 5-year-olds. „Journal of Pediatrics” 2013, 163(5): s. 1323–1328.
18
Tamże.
19
Hafer H. The Hidden Drug—Dietary Phosphate: Cause of Behavioral Prob-
lems, Learning Difficulties and Juvenile Delinquency. Armadale, WA: PHO-
SADD Australia 2001.
282 Przypisy

20
DeChristopher L.R. i in. Intakes of apple juice, fruit drinks and soda are
associated with prevalent asthma in US children aged 2–9 years. „Public
Health Nutrition” 2016, 19(1): s. 123–130.
21
Berentzen N.E. i in. Associations of sugar-containing beverages with asthma
prevalence in 11-year-old children: the PIAMA birth cohort. „European Jour-
nal of Clinical Nutrition” 2015, 69(3): s. 303–308.
22
Park S. i in. Regular-soda intake independent of weight status is associated
with asthma among US high school students. „Journal of the Academy of
Nutrition and Dietetics” 2013, 113(1): s. 106–111.
23
Chan T.F. i in. Consumption of sugar-sweetened beverages is associated with
components of the metabolic syndrome in adolescents. „Nutrients” 2014,
6(5): s. 2088–2103.
24
Bray G.A., Popkin B.M. Dietary sugar and body weight: have we reached
a crisis in the epidemic of obesity and diabetes?: health be damned! Pour on
the sugar. „Diabetes Care” 2014, 37(4): s. 950–956.
25
Park S. i in. Self-reported academic grades and other correlates of sugar-
sweetened soda intake among US adolescents. „Journal of the Academy of
Nutrition and Dietetics” 2012, 112(1): s. 125–131.
26
Beezhold B.L. i in. Sodium benzoate-rich beverage consumption is associ-
ated with increased reporting of ADHD symptoms in college students: a pilot
investigation. „Journal of Attention Disorders” 2014, 18(3): s. 236–241.
27
Schwartz D.L. i in. Energy drinks and youth self-reported hyperactivity/inat-
tention symptoms. „Academic Pediatrics” 2015, 15(3): s. 297–304.
28
Ogden C.L. i in. Consumption of sugar drinks in the United States,
2005–2008. „NCHS Data Brief” 2011 (71): s. 1–8.
29
Van Lippevelde W. i in. Associations between home- and family-related fac-
tors and fruit juice and soft drink intake among 10- to 12-year-old children.
The ENERGY project. „Appetite” 2013, 61(1): s. 59–65.
30
Tamże.
31
Battram D.S. i in. Sugar-sweetened beverages: children’s perceptions, fac-
tors of influence, and suggestions for reducing intake. „Journal of Nutrition
Education and Behavior” 2016, 48(1): s. 27–34.e1.
32
Pettigrew S. i in. Factors influencing the frequency of children’s consumption
of soft drinks. „Appetite” 2015, 91: s. 393–398.
33
Drewnowski A. i in. Water and beverage consumption among children age
4–13y in the United States: analyses of 2005–2010 NHANES data. „Nutri-
tion Journal” 2013, 12: s. 85.
 Przypisy 283

34
Park S. i in. Mothers’ child-feeding practices are associated with children’s
sugar-sweetened beverage intake. „Journal of Nutrition” 2015, 145(4):
s. 806–812.
35
Micha R. i in. Glycaemic index and glycaemic load of breakfast predict cog-
nitive function and mood in school children: a randomised controlled trial.
„British Journal of Nutrition” 2011, 106(10): s. 1552–1561.
36
Fischer K. i in. Carbohydrate to protein ratio in food and cognitive perfor-
mance in the morning. „Physiology and Behavior” 2002, 75(3): s. 411–423.
37
Cooper S.B. i in. Breakfast glycaemic index and exercise: combined effects on
adolescents’ cognition. „Physiology & Behavior” 2015, 139: s. 104–111.
38
Ingwersen J. i in. A low glycaemic index breakfast cereal preferentially pre-
vents children’s cognitive performance from declining throughout the morn-
ing. „Appetite” 2007, 49(1): s. 240–244.
39
Baum J.I. i in. Breakfasts higher in protein increase postprandial energy expend-
iture, increase fat oxidation, and reduce hunger in overweight children from
8 to 12 years of age. „Journal of Nutrition” 2015, 145(10): s. 2229–2235.
40
Conners C.K., Blouin A.G. Nutritional effects on behavior of children. „Jour-
nal of Psychiatric Research” 1982–1983, 17(2): s. 193–201.
41
Leidy H.J. i in. Consuming high-protein soy snacks affects appetite control,
satiety, and diet quality in young people and influences select aspects of mood
and cognition. „Journal of Nutrition” 2015, 145(7): s. 1614–1622.
42
Stevens L.J. Solving the Puzzle of Your ADD/ADHD Child: Natural Alterna-
tives for Hard-to-Raise Children. Springfield, IL: Charles C Thomas Pub Ltd
2016.
43
Walsh S. Getting Your Picky Eater to Eat Protein. Children’s Healthcare of
Atlanta. Dostępne pod adresem: https://www.strong4life.com/en/blog/
getting-your-picky-eater-to-eat-protein

Rozdział 9. Naturalna alternatywa dla leków na ADHD

1
Bornstein R.A. i in. Plasma amino acids in attention deficit disorder. „Psy-
chiatry Research” 1990, 33(3): s. 301–306.
2
Johansson J. i in. Altered tryptophan and alanine transport in fibroblasts
from boys with attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD): an in vitro
study. „Behavioral and Brain Functions” 2011, 7: s. 40.
3
Kötting W.F. i in. Effects of tryptophan depletion on reactive aggression and
aggressive decision-making in young people with ADHD. „Acta Psychiatrica
Scandinavica” 2013, 128(2): s. 114–123.
284 Przypisy

4
Zimmermann M. i in. The effects of acute tryptophan depletion on reactive
aggression in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD)
and healthy controls. „PLoS One” 2012, 7(3): e32023.
5
Edden R.A. i in. Reduced GABA concentration in attention-deficit/hyperac-
tivity disorder. „Archives of General Psychiatry” 2012, 69(7): s. 750–753.
6
Ende G. i in. Impulsivity and aggression in female BPD and ADHD patients:
association with ACC glutamate and GABA concentrations. „Neuropsycho-
pharmacology” 2016, 41(2): s. 410–418.
7
Hinz M. i in. Treatment of attention deficit hyperactivity disorder with mono-
amine amino acid precursors and organic cation transporter assay interpre-
tation. „Neuropsychiatric Disease and Treatment” 2011, 7: s. 31–38.
8
Tamże.
9
Coleman M. i in. A preliminary study of the effect of pyridoxine admin-
istration in a subgroup of hyperkinetic children: a double-blind crossover
comparison with methylphenidate. „Biological Psychiatry” 1979, 14(5):
s. 741–751.
10
Manor I. i in. Attention benefits after a single dose of metadoxine extended
release in adults with predominantly inattentive ADHD. „Postgraduate Med-
icine” 2014, 126(5): s. 7–16.
11
Manor I. i in. Efficacy of metadoxine extended release in patients with pre-
dominantly inattentive subtype attention-deficit/hyperactivity disorder.
„Postgraduate Medicine” 2013, 125(4): s. 181–190.
12
Dolina S. i in. Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) as a pyri-
doxine-dependent condition: urinary diagnostic biomarkers. „Medical Hypo-
theses” 2014, 82(1): s. 111–116.
13
Adriani W. i in. Acetyl-L-carnitine reduces impulsive behaviour in adolescent
rats. „Psychopharmacology” 2004, 176(3–4): s. 296–304.
14
Torrioli M.G. i in. A double-blind, parallel, multicenter comparison of L-ace-
tylcarnitine with placebo on the attention deficit hyperactivity disorder in
fragile X syndrome boys. „American Journal of Medical Genetics” 2008,
146A(7): s. 803–812.
15
Van Oudheusden L.J., Scholte H.R. Efficacy of carnitine in the treatment of
children with attention-deficit hyperactivity disorder. „Prostaglandins, Leu-
kotrienes, and Essential Fatty Acids” 2002, 67(1): s. 33–38.
16
Sharif M.R. i in. The relationship between serum vitamin D level and atten-
tion deficit hyperactivity disorder. „Iranian Journal of Child Neurology”
2015, 9(4): s. 48–53.
17
Goksugur S.B. i in. Vitamin D status in children with attention-deficit-hyper-
activity disorder. „Pediatrics International” 2014, 56(4): s. 515–519.
 Przypisy 285

Rozdział 10. Nareszcie skoncentrowani – styl życia: głęboki sen

i regularne ćwiczenia fizyczne

1
Efron D. i in. Use of sleep medication in children with ADHD. „Sleep Medi-
cine” 2014, 15(4): s. 472–475.
2
Bonuck K. i in. Sleep-disordered breathing in a population-based cohort:
behavioral outcomes at 4 and 7 years. „Pediatrics” 2012, 129(4): e857–65.
3
Murphy K. Attention problems may be sleep-related. „New York Times”
2012.
4
Chervin R.D. i in. Sleep-disordered breathing, behavior, and cognition in
children before and after adenotonsillectomy. „Pediatrics” 2006, 117(4):
e769–78.
5
Li S. i in. Sleep problems in Chinese school-aged children with a parent-report-
ed history of ADHD. „Journal of Attention Disorders” 2009, 13(1): s. 18–26.
6
Paruthi S. i in. Recommended amount of sleep for pediatric populations:
a statement of the American Academy of Sleep Medicine. „Journal of Clinical
Sleep Medicine” 2016, 12(6): s. 785–786.
7
Chang Y.S. i in. Melatonin supplementation for children with atopic derma-
titis and sleep disturbance: a randomized clinical trial. „JAMA Pediatrics”
2016, 170(1): s. 35–42.
8
Lyon M.R. i in. The effects of L-theanine (Suntheanine®) on objective sleep
quality in boys with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD): a ran-
domized, double-blind, placebo-controlled clinical trial. „Alternative Medi-
cine Review” 2011, 16(4): s. 348–354.
9
Yamadera W. i in. Glycine ingestion improves subjective sleep quality in hu-
man volunteers, correlating with polysomnographic changes. „Sleep and
Biological Rhythms” 2007, 5(2): s. 126–131.
10
Inagawa K. i in. Subjective effects of glycine ingestion before bedtime on sleep
quality. „Sleep and Biological Rhythms” 2006, 4(1): s. 75–77.
11
Bannai M., Kawai N. New therapeutic strategy for amino acid medicine:
glycine improves the quality of sleep. „Journal of Pharmacological Sciences”
2012, 118(2): s. 145–148.
12
Moturi S., Avis K. Assessment and treatment of common pediatric sleep dis-
orders. „Psychiatry” 2010, 7(6): s. 24–37.
13
Hiscock H. i in. Impact of a behavioural sleep intervention on symptoms and
sleep in children with attention deficit hyperactivity disorder, and parental
mental health: randomised controlled trial. „British Medical Journal” 2015,
350: h68.
286 Przypisy

14
Konofal E. i in. Sleep and ADHD. „Sleep Medicine” 2010, 11(7): s. 652–658.
15
Hamblin J. Exercise is ADHD medication. „The Atlantic” 2014. Dostępne
pod adresem: www.theatlantic.com/health/archive/2014/09/exercise-
seems-to-be-beneficial-to-children/380844
16
Hillman C.H. i in. Effects of the FITKids randomized controlled trial on ex-
ecutive control and brain function. „Pediatrics” 2014, 134(4): e1063–1071.
17
Silva A.P. i in. Measurement of the effect of physical exercise on the concen-
tration of individuals with ADHD. „PLoS One” 2015, 10(3): e0122119.
18
Weiss M.D. i in. The screens culture: impact on ADHD. „Attention Deficit
and Hyperactivity Disorders” 2011, 3(4): s. 327–334.
19
Swing E.L. i in. Television and video game exposure and the development of
attention problems. „Pediatrics” 2010, 126(2): s. 214–221.
20
Ferguson C.J. The influence of television and video game use on attention
and school problems: a multivariate analysis with other risk factors con-
trolled. „Journal of Psychiatric Research” 2011, 45(6): s. 808–813.

Rozdział 11. Poprawa koncentracji, oddech za oddechem

1
Kabat-Zinn J. Mindfulness-based interventions in context: past, present, and
future. „Clinical Psychology: Science and Practice” 2003, 10(2): s. 144–156.
2
van de Weijer-Bergsma E. i in. The effectiveness of mindfulness training on
behavioral problems and attentional functioning in adolescents with ADHD.
„Journal of Child and Family Studies” 2012, 21(5): s. 775–787.
3
Zylowska L. i in. Mindfulness meditation training in adults and adolescents
with ADHD: a feasibility study. „Journal of Attention Disorders” 2008,
11(6): s. 737–746.
4
Cassone A.R. Mindfulness training as an adjunct to evidence-based treat-
ment for ADHD within families. „Journal of Attention Disorders”’ 2015,
19(2): s. 147–157.
5
van der Oord S. i in. The effectiveness of mindfulness training for children
with ADHD and mindful parenting for their parents. „Journal of Child and
Family Studies” 2012, 21(1): s. 139–147.
6
Singh N. i in. Effects of samatha meditation on active academic engagement
and math performance of students with attention deficit/hyperactivity disor-
der. „Mindfulness” 2016, 7(1): s. 68–75.
7
Cairncross M., Miller C.J. The effectiveness of mindfulness-based therapies
for ADHD: a meta-analytic review. „Journal of Attention Disorders” 2016.
 Przypisy 287

8
Zylowska L., Smalley S.L., Schwartz J.M. Mindful awareness and ADHD in
Clinical Handbook of Mindfulness. New York: Springer Science + Business
Media 2009: s. 319–338.
9
Tamże.
10
Mitchell J.T. i in. Mindfulness meditation training for attention-deficit/
hyperactivity disorder in adulthood: current empirical support, treatment
overview, and future directions. „Cognitive and Behavioral Practice” 2015,
22(2): s. 172–191.
11
Tamże.
12
Grosswald S.J. i in. Use of the transcendental meditation technique to reduce
symptoms of attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) by reducing stress
and anxiety: an exploratory study. „Current Issues in Education” 2008, 10.
13
Mehta S. i in. Multimodal behavior program for ADHD incorporating yoga
and implemented by high school volunteers: a pilot study. „ISRN Pediatrics”
2011: s. 1–5.
14
Greenland S.K. The Mindful Child: How to Help Your Kid Manage Stress
and Become Happier, Kinder, and More Compassionate. New York: Free
Press 2010. Wydanie polskie: Dziecko wolne od stresu: jak prostymi me-
todami mindfulness zwiększyć szansę Twojego dziecka na szczęście. Tłum.
E. Smoleńska, O. Waśkiewicz. Warszawa: Czarna Owca 2012.
15
Zylowska L. The Mindfulness Prescription for Adult ADHD: An Eight-Step
Program for Strengthening Attention, Managing Emotions, and Achieving
Your Goals. Boston: Trumpeter 2012.
16
Mani M. i in. Review and evaluation of mindfulness-based iPhone apps. „JMIR
Mhealth and Uhealth” 2015, 3(3): e82.

Rozdział 12. Leki na ADHD

1
Strohl M.P. Bradley’s Benzedrine studies on children with behavioral disor-
ders. „Yale Journal of Biology and Medicine” 2011, 84(1): s. 27–33.
2
Bradley C. The behavior of children receiving benzedrine. „American Journal
of Psychiatry” 1937, 94: s. 577–585.
3
Tamże.
4
Tamże.
5
Strohl M.P. Bradley’s Benzedrine studies on children with behavioral disor-
ders. „Yale Journal of Biology and Medicine” 2011, 84(1): s. 27–33.
6
Express Scripts Lab. Turning attention to ADHD: U.S. medication trends for
attention deficit hyperactivity disorder. Express Scripts Holding Company
288 Przypisy

(2014). Dostępne pod adresem: http://lab.express-scripts.com/lab/in-

sights/industry-updates/~/media/89fb0aba100743b5956ad0b5ab2861
10.ashx
7
Visser S.N. i in. Trends in the parent-report of health care provider-diagnosed
and medicated attention-deficit/hyperactivity disorder: United States, 2003–
2011. „Journal of the American Academy of Child Adolescent Psychiatry”
2014, 53(1): s. 34–46.e2.
8
Express Scripts Lab. Turning attention to ADHD: U.S. medication trends for
attention deficit hyperactivity disorder. Express Scripts Holding Company
(2014). Dostępne pod adresem: http://lab.express-scripts.com/lab/insights/
industry-updates/~/media/89fb0aba100743b5956ad0b5ab286110.ashx
9
Punja S. i in. Amphetamines for attention deficit hyperactivity disorder
(ADHD) in children and adolescents. „Cochrane Database of Systematic
Reviews” 2016.
10
Sallee F.R. Early morning functioning in stimulant-treated children and
adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder, and its impact on
caregivers. „Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology” 2015,
25(7): s. 558–565.
11
Substance Abuse and Mental Health Services Administration. Center for
Behavioral Health Statistics and Quality. The DAWN Report: Emergency De-
partment Visits Involving Attention Deficit/Hyperactivity Disorder Stimulant
Medications (2013). Rockville, MD. Dostępne pod adresem: www.samhsa.
gov/data/sites/default/files/DAWN073/DAWN073/sr073-ADD-ADHD-
medications.pdf
12
Visser S.N. i in. Vital signs: national and state-specific patterns of atten-
tion deficit/hyperactivity disorder treatment among insured children aged
2–5 years—United States, 2008–2014. „MMWR Morbidity and Mortality
Weekly Report” 2016, 65(17): s. 443–450.
13
Tamże.
14
Howard J.T. i in. Preliminary evidence of an association between ADHD med-
ications and diminished bone health in children and adolescents. „Journal of
Pediatric Orthopaedics” 2015.
15
Gallucci A.R., Martin R.J. Misuse of prescription stimulant medication in
a sample of college students: examining differences between varsity athletes
and non-athletes. „Addictive Behaviors” 2015, 51: s. 44–50.
16
Brown R.P., Patricia G.L. The Rhodiola Revolution: Transform Your
Health with the Herbal Breakthrough of the 21st Century. Emmaus, PA:
Rodale 2005. Wydanie polskie: Różeniec górski – złoty korzeń: cudowny
 Przypisy 289

adaptogen na zwiększenie energii, eliminację stresu, lepszą pracę mózgu.

Tłum. K. Sołowiej. Białystok: Vital 2019.

Rozdział 13. Rodzicielstwo plus: najważniejsze strategie poprawy

zachowania dziecka

1
Subcommittee on Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder i in. ADHD:
clinical practice guideline for the diagnosis, evaluation, and treatment of
attention-deficit/hyperactivity disorder in children and adolescents. „Pediat-
rics” 2011, 128(5): s. 1007–1022.
2
Musser E.D. i in. Attention-deficit/hyperactivity disorder developmental tra-
jectories related to parental expressed emotion. „Journal of Abnormal Psy-
chology” 2016, 125(2): s. 182–195.
3
Barkley R.A. Taking Charge of ADHD: The Complete, Authoritative Guide for
Parents (3rd ed.). New York: Guilford Press 2013. Wydanie polskie: ADHD:
podjąć wyzwanie: kompletny przewodnik dla rodziców. Tłum. A. Błachnio.
Poznań: Zysk i S-ka 2009.
4
Hammer R. i in. Functional neuroimaging of visuospatial working memory
tasks enables accurate detection of attention deficit and hyperactivity disor-
der. „Neuroimage: Clinical” 2015, 9: s. 244–252.
5
Tamże.
6
Goodwin T.B. Navigating ADHD: Your Guide to the Flip Side of ADHD.
Bloomington, IN: AuthorHouse 2011.
7
Gilman L. Career advice from the corner office: famous people with ADHD.
„ADDitude Magazine” 2005.
8
Novotni M. Support groups for parents of children with ADHD. „ADDitude
Magazine”.
9
Frigerio A., Montali L. An ethnographic-discursive approach to parental self-
help groups: the case of ADHD. „Qualitative Health Research” 2016, 26(7):
s. 935–950.
10
Seebohm P. i in. The contribution of self-help/mutual aid groups to men-
tal well-being. „Health and Social Care in the Community” 2013, 21(4):
s. 391–401.
11
Wiener J. i in. Parenting stress of parents of adolescents with attention-def-
icit hyperactivity disorder. „Journal of Abnormal Child Psychology” 2016,
44(3): s. 561–574.
 Indeks
7 Up (napój) 61
acetylocholina 127
Adderall 30, 32, 130, 212, 214, 234,
245
ADHD zob. też leki na ADHD
etykietki stosowane w przypadku
ADHD 56
jako zaburzenie zdrowia 10, 12, 14,
119, 247, 253, 256, 264
Karta praw dziecka 265
komponent genetyczny 10, 14, 15,
138, 247, 253, 264
komponent neurologiczny 10, 14,
16, 247, 253, 264
komponent środowiskowy 10, 14,
17, 247, 253, 264
komponent żywieniowy 10, 14, 18,
247, 253, 264
mózgi dzieci z ADHD 16, 17
nieleczone, efekty nieleczonego 19,
148, 149, 249
objawy behawioralne 12, 13, 72,
106, 118
osoby dorosłe z ADHD 5, 10, 11, 18–
21, 23, 25, 26, 31, 42, 43, 130,
154, 155, 174, 176, 211, 233,
234, 243, 249, 250, 262, 267
przyczyny, badania nad przyczyna-
mi 10, 15
znani ludzie z ADHD 12
Adult ADHD (ADHD u osób dorosłych)
(Novotni) 262
Adzenys 234
agresja 13, 19, 22, 35, 37, 41, 50, 59,
60, 64–75, 77, 81, 92, 93, 97, 107,
108, 119, 133, 138, 139, 141, 147,
150, 155, 158, 159, 171, 174, 177,
180, 195, 207, 209, 229, 240, 245,
253
aksony 102
alergeny pokarmowe 116, 123, 125,
126, 129
gliadorfina 119–121
gluten 109, 115, 117–121, 130, 131,
134, 241
IgE (immunoglobulina E) 122, 123,
125
IgG (immunoglobulina G) 123–126,
135, 241
kazeina 11, 119–121, 134, 241
kazomorfina 119–121
292
naukowe dowody 116, 124, 127–
133
objawy 119, 122, 124, 125, 130, 135
plan działania krok po kroku 134,
135
przykłady pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 117, 118, 121, 125,
130, 133
alergie 23, 24, 26, 48, 55, 83, 88, 96,
115, 116, 118, 122–126, 129–135,
144, 166, 198, 228, 236, 241, 243,
256 zob. też alergeny pokarmowe
Amerykańska Akademia Pediatryczna
(American Academy of Pediatrics)
56, 191, 204, 233, 252
anoreksja 85
antybiotyki 95, 101, 106–109, 112, 167
antydepresanty, leki antydepresyjne 68,
94, 148, 171
antyoksydanty (przeciwutleniacze) 42,
47, 48, 50, 52, 103
apatia 31, 60, 247
aplikacje, dot. mindfulness 221, 223
Aptensio 141, 234
asparaginian 73
astma 96, 122, 125, 160
ATP (adenozynotrójfosforan, adenozy-
notrifosforan) 31
badanie alergii pokarmowej zależnej
od immunoglobuliny G 125, 129,
135, 241
badanie krwi EmA (przeciwciał IgA
przeciwko endomysium) 131
badanie krwi na obecność przeciwciał
przeciw transglutaminazie tkanko-
wej w klasie IgA 131
badanie kwasów organicznych (Organ-
ic Acids Test, OAT) 93, 94, 97, 103,
106, 109
badanie kwasów organicznych pocho-
dzenia mikrobiologicznego (Micro-
bial Organic Acids Test, MOAT) 106,
110, 112–114, 241
Indeks
badanie moczu 17, 93, 103, 104, 108,
109, 120, 121, 127, 128, 134, 174,
183
badanie MTHFR (reduktazy metyleno-
tetrahydrofolianu) 183
badanie obecności peptydów glutenu/
kazeiny 120, 134, 241
badanie poziomu minerałów w tkan-
ce włosa (Hair Tissue Mineral Anal-
ysis, HTMA) 39, 65, 66, 71, 72, 75,
87, 241
badanie poziomu NNKT (niezbędnych
nienasyconych kwasów tłuszczo-
wych) 138, 145, 150
badanie snu (polisomnogram) 198, 199
badanie tętna 98
bakterie 24, 81, 92, 93, 95–97, 99–101,
105–107, 109, 110, 112, 113, 172,
230, 241
bariera krew-mózg 48
Barkley, Russell 258, 259
BDNF (neurotroficzny czynnik pocho-
dzenia mózgowego) 52, 54, 69, 201
Benzedrine (benzedryna) 232, 233
benzoesan sodu 159, 160
bezdech senny 187, 188, 198–200, 206
bezsenność 31, 32, 85, 116, 160, 171,
187, 192, 196, 200, 209, 245
biała herbata 52
białka (w komórkach) 77, 102
białko (w diecie)
plan działania krok po kroku 169
stymulowanie neuroprzekaźników
172, 184
w przekąskach 23, 54, 58, 164, 165,
167, 168
w śniadaniu, propozycje 167
zwiększanie podaży (spożycia) 153,
156, 161, 183
biegunka 41, 101, 106, 235
biofeedback EEG 56
biofeedback fal mózgowych 56
Bonuck, Karen 189
 Indeks
bóle brzucha 89, 101, 106, 116, 129,
160, 161, 235, 236, 245
bóle głowy 73, 77, 89, 109, 129, 156,
160, 161, 198, 232, 235, 240
BPA (bisfenol A) 17, 84, 85
Bradley, Charles 232
Brain maker – zdrowa głowa: jak bak-
terie jelitowe chronią mózg (Perlmut-
ter) 97
Brown, Richard 239
Cade, John 62
Candida albicans 106, 109–112, 114
Cartier, Jacques 49
Catapres 244, 245
celiakia 38, 130, 131, 135
chodzenie we śnie (somnambulizm) 188
cholesterol 96, 146–148, 150, 157
choroby genetyczne 104
choroby tarczycy 63
chrapanie 188, 191, 198, 206
ciąża 127, 142, 146
Clinical Handbook of Mindfulness (Kli-
niczny podręcznik medytacji mindful-
ness) (Zylowska) 214, 215
Clostridia 93, 97, 100, 101, 105–107,
110, 113, 241
Concerta 141, 234, 244
(Connersa) ocena 37, 78
(Connersa) skala oceny dokonywanej
przez nauczyciela 38
(Connersa) skala oceny dokonywanej
przez rodzica 38
(Connersa) test ciągłego wykonywania
(Conners’ Continuous Performance
Test, CPT) 246
CPAP 199
cukier 151–168
a mózg osoby z ADHD 16, 48, 151–
154, 164, 184
a problemy zdrowotne 112, 151–
153, 156–158, 160, 174
dieta niskocukrowa, korzyści 151–
153, 184
293
napoje słodzone cukrem 151–153,
156–163, 169, 184
plan działania krok po kroku 169
cukier we krwi (glukoza) 16, 31, 153–
156, 164, 177
cukrzyca 96, 156, 157, 187, 209, 236,
249
CurcumaSorbMind 54, 55, 58
cynk (suplement)
czas niezbędny do zaobserwowania
rezultatów 88
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 35, 78, 79
plan działania krok po kroku 90, 91
przykład pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 35, 80, 81
skutki uboczne 89
wskazówki dotyczące dawkowania
85, 88–91, 183
cynk 76–91 zob. też cynk (suplement)
pokarmy bogate w cynk 83, 89
wpływ na dopaminę 24, 179, 185
wpływ na zdrowie mózgu 76–78
cytokiny 100
czas spędzany przed ekranem 203, 204
czekolada 41, 47, 53, 54, 58, 102, 257
czynności związane z zasypianiem 197
ćwiczenia fizyczne 23, 84, 165, 187,
200–202, 205, 206, 221
ćwiczenia w słuchaniu 256, 257
Daytrana 234
dendryty 102, 137
depresja 20, 31, 37, 43, 60, 63, 64, 66,
68, 71, 72, 75, 77, 85, 94, 99, 104,
107, 109, 119, 130, 146–150, 182,
183, 187, 209, 211, 247
depresja maniakalna 60, 62
Dexedrine (deksedryna) 51, 234
DHA (kwas dokozaheksaenowy) 35,
136, 138–140, 144, 146, 148–150,
176
dieta „zachodnia” 152
294 Indeks
dieta bezglutenowa 131, 135
dieta Feingolda 131, 133
dieta wegańska 83, 84
dieta wegetariańska 83, 84
Diflucan (flukonazol) 112, 114
dodatki do żywności 48, 61, 104, 131,
133, 158, 160, 161
dolegliwości skórne 144, 148, 209, 236
Dom Emmy Pendleton Bradley 231
dopamina
a ćwiczenia fizyczne 201
a nadmiar miedzi 81
a niski poziom magnezu 31, 103
a niski poziom żelaza 38
a zaburzenia jelitowe 81
a wpływ litu 69
aby poprawić koncentrację i moty-
wację 15, 81, 98, 172, 180
energetyzujące działanie 171
nadmiar, wpływ na mózg 81, 93, 98,
102, 103, 230, 240
prekursory neuroprzekaźnikowe
172, 173, 175–179, 185
wpływ genetyczny 15, 138, 179,
230, 231, 242
DopaPlus 179, 180, 183, 185
DPP-IV (suplement) 119, 121, 134
Dr. Mandell’s 5-Day Allergy Relief Sys-
tem (Pięciodniowy system łagodzenia
alergii Marshalla Mandella) 124
drożdże Candida albicans 106, 109–
112, 114
Dyanavel 234
dzieci w wieku przedszkolnym 25, 35,
64, 94, 110, 111, 191, 236, 237
EGCG (galusan epigallokatechiny) 52
egzema 96, 116, 122, 125, 144, 148
ekscytotoksyczność 69
ekscytotoksyna 73
emocje, łagodzenie 55, 60, 216, 232
enzymy (komórkowe) 48, 69, 77, 102,
181, 183
enzymy trawienne 115, 119, 121, 127,
134, 148, 150 zob. też DPP-IV (su-
plement)
EPA (kwas eikozapentaenowy) 35, 136,
139, 140, 144, 146, 148–150
epinefryna 47, 98, 155
Evekeo 234
fale alfa 16, 56, 195
fale beta 16, 17, 47, 51, 52, 54, 56
fale delta 16, 56
fale mózgowe 16–18, 22, 34, 46, 47,
49, 52, 54, 56, 78, 139, 195, 199
fale theta 16, 17, 47, 49, 56
Feingold, Ben 131–133
fenyloalanina 173, 174
ferrytyna 37–39, 45, 199
filtrowanie sensoryczne 177
filtry wody 82, 87
flawonole 47, 53
Focalin 234
folian 70, 172, 175, 179, 183, 184, 186
fosfatydyloseryna 143
fosfor 159
fosforany organiczne, organofosforany
127, 128
Friedman, Richard 16
funkcjonowanie wykonawcze 9, 10, 16,
19, 34, 43, 57, 127, 201, 210, 215,
216
GABA (kwas gamma-aminomasłowy)
98, 171, 174, 175, 180–182, 185,
194
Galler, Janina 18
gen COMT 242
geny a ADHD 15–17, 48, 133, 138,
174, 176, 179, 183, 239, 242
Gerbarg, Patricia 239
gęstość kości 237
GLA (kwas gamma-linolenowy) 35,
140, 144, 148, 149
gliadorfina 119–121
glicyna 194, 195, 205
 Indeks 295

glukoza 153–156, 164 odkrycie 103

glutation 103 wpływ na dopaminę 24, 81, 93, 103,
gluten 109, 115, 117–121, 130, 131, 105, 185
134, 241 hydroksylaza dopaminowa (DBH) 102
głód 96, 165
gniew, złość 13, 19, 22, 59–61, 64, 66, IgE (immunoglobulina E) 122, 123, 125
67, 69–75, 80, 94, 99, 110, 117, IgG (immunoglobulina G) 123–126,
124, 125, 156, 180, 182, 207, 259, 135, 241
261 impulsywność 13, 16, 24, 30, 33, 35,
Goodwin, Tracey 261 37, 38, 42, 50, 51, 57, 59, 66, 68,
Gottlieb, Bill 4, 128, 267 70, 71, 77, 78, 94, 99, 110, 124,
Greenland, Susan 217 140, 141, 143, 155, 160, 171, 174–
Griffin, Don 262 177, 180, 189, 201, 211, 213, 215,
grupy wsparcia 262 227, 233, 234, 244, 247, 252
gry komputerowe 56, 197, 203, 204, indeks glikemiczny (IG) 164, 165
218 infekcja bakterią C. diff. (CDI) 101
gwałtowny apetyt (zachcianki) 111 insektycydy 127
Intuniv 244, 245
Haldol (haloperydol) 67 Is This Your Child? (Czy to Wasze dziec-
Harris, Ruth 265 ko?) (Rapp) 123
Health Defense (W obronie zdrowia)
(Gottlieb) 128 joga 202, 216
Heimann, Steven 51
higiena snu 191, 192, 196, 197, 206 Kabat-Zinn, Jon 208
hiperaktywność 13, 14, 18, 24, 30, 33– karnityna 176, 177
35, 37, 38, 41, 42, 50, 51, 57, 66– Karta praw dziecka z ADHD 265
69, 71, 77–79, 81, 84, 86, 89, 93, kazeina 11, 119–121, 134, 241
94, 105, 107, 108, 110, 123, 124, kazomorfina 119–121
132, 133, 139, 140, 151, 154, 158, klonidyna 195, 200, 205, 134, 244
171, 180, 185, 189, 201, 203, 211– kłamanie 67, 257, 258
213, 220, 227, 229, 234, 244, 245, kofeina 158, 159, 161, 197, 233
247, 249, 251 koncentracja, słaba 12, 18, 31, 38, 49,
hipokamp 77 56, 68, 213
histamina 48, 122, 133 kora czołowa 69
homeostaza 97, 98 koszmary senne 188, 191, 198
hormony 17, 77, 83, 84, 96, 100, 155, kryptopirol 182, 183
193 krytyka 254, 255, 258
HPHPA kurkuma (kurkumina) 55
badanie obecności 97, 103–106, kurz, zanieczyszczony ołowiem 87
108, 113, 185, 241 kwas glutaminowy 31, 48, 69
co to jest 23, 24, 81, 93, 94, 97, 100, kwasy omega-3 136–150
101, 113, 230, 241 badanie poziomu 145, 150
leczenie 93, 94, 97, 103, 105–108, czas niezbędny do zaobserwowania
113 rezultatów 139–141, 145, 149
296
jak suplementować 143–146, 150
kiedy suplementować 140–142, 146
nadmiar, skutki nadmiaru 144
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 35, 138–142, 146
niedobór, objawy niedoboru 137,
138, 143, 144, 148, 149, 188
niedobór, skutki niedoboru 138,
139, 148, 149, 188
plan działania krok po kroku 150
w połączeniu z fosfatydyloseryną 143
L-5-MTHF (Metafolin) 179, 183
Lacy, Shirley 71, 72
L-DOPA 175, 179
leki na ADHD zob. też Ritalin
dla dorosłych 234, 249
dla kobiet 249
główne kategorie 234
historia 231–234
monitorowanie skuteczności 246,
247
nadużywanie 237
obiekcje 229, 248
okresy wygasania 246
przepisywanie na receptę, wskazów-
ki 227–231, 239, 244, 245
przykłady pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 229, 247
roczne wydatki 233
skuteczność 232, 234, 235
skutki uboczne, minimalizowanie
200, 230, 242
skutki uboczne, rodzaje 32, 171,
229, 230, 235–237, 240, 245
stosowanie w razie potrzeby 228,
231
ustalanie najlepszej dawki 230,
241–245, 248
wpływ na neuroprzekaźniki 231
wpływ na sen 171, 200, 240, 245
zastępowanie leku innym lekiem
200, 245, 246
Indeks
leki na bazie amfetaminy 214, 232–
234, 237, 245
leki na bazie metylofenidatu 30, 140,
141, 214, 234, 242, 245
leki niestymulujące 234, 235, 244, 245
leki stymulujące 23, 30, 32, 39, 65, 79,
81, 94, 105, 109, 113, 140, 149,
200, 214, 233, 236, 237, 244, 245
leki zapobiegające grzybicom 112
leki zob. też leki na ADHD; statyny
lipaza 148, 150
lit farmakologiczny 63, 66, 70, 74
lit odżywczy (suplement) 59–75
czas niezbędny do zaobserwowania
rezultatów 66, 73
działanie 60, 66, 69, 70
kryteria 70
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 66–69
plan działania krok po kroku 75
przeciwwskazania 74
przykłady pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 64–66, 69
rzadko stosowany, przyczyny 63, 70
skutki uboczne 63, 73
studium przypadku 63–66
wskazówki dotyczące dawkowania
65, 72–75
lit zob. też lit jako składnik odżywczy
asparaginian 73
cytrynian 63, 73
cytrynian w napoju 7 Up 61
farmakologiczny 63, 66, 70, 74
informacje 61, 62
leki zawierające 62, 72
orotonian 63, 73
węglan 63, 67, 73
związek z nastrojem 61, 63, 64
Lithia Springs (miejscowość w stanie
Georgia) 61
Lithium Liquid (lit w płynie) 72
L-metylofolian 183, 186
L-teanina 52, 181, 194, 195, 205
L-tryptofan 181, 186, 195, 205
 Indeks
L-tyrozyna 179
Luskin, Fred 264
magnez (suplement)
czas niezbędny do zaobserwowania
rezultatów 22, 42, 192
dlaczego działa 31
jako środek nasenny 191, 192, 195,
197, 205
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 33–36
plan działania krok po kroku 45
przed rozpoczęciem terapii farmako-
logicznej 240
przykład pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 32, 80, 81
skutki uboczne 41
studium przypadku 35, 80, 81, 149
wskazówki dotyczące dawkowania
40
wskazówki dotyczące suplementu
22, 29, 42
magnez 29–45 zob. też magnez (suple-
ment)
a nieustanne reakcje alergiczne 126
badanie poziomu 33, 39, 241
cytrynian 40, 192
dobre źródła 41, 192
glicynian 40, 193
glukonian 40
L-treonian 40
niepolecani producenci 41
niski poziom 31, 103
postacie 40, 41, 192, 193
rola w funkcjonowaniu mózgu 30,
31, 34, 35
tlenek 40, 41
zalecana dawka dzienna 32, 40, 41,
45, 149, 193
makrominerały 76
makroskładniki odżywcze 164
Mandell, Marshall 124
marihuana 146, 147, 150
Masquelier, Jack 49
297
medytacja
miłującej dobroci 211, 222, 223
podczas chodzenia 219
transcendentalna 216
w pozycji siedzącej 219
z mantrą 216
melatonina 77, 83, 193–195, 205
Metadate 141, 234
metadoksyna 176
Metafolin 179, 183
Methylin 141, 234
miedź zob. też cynk (suplement)
nadmiar, badanie 76, 79, 80, 87, 90
nadmiar, objawy 77, 79, 81, 83, 84
w rurach 82
w wodzie pitnej 82, 83
wpływ na mózg 76, 77, 85
współzależność z cynkiem 76, 78, 88
migdałek gardłowy 189, 199
migdałki podniebienne 189, 199
mikrobiota jelitowa 95–100
Mucuna pruriens (świerzbiec właściwy,
aksamitne ziarno) 175, 179
multiwitamina w wysokich dawkach
42, 111
mutacje genetyczne 48, 133, 174, 179,
183, 186, 230, 231, 242
nabiał 11, 64, 115, 116, 118–122, 125,
126, 134, 166, 241
N-acetyloasparaginian 69
nadużywanie substancji psychoaktyw-
nych 15, 59, 64, 66, 71, 72, 75, 209,
237
nadwrażliwość pokarmowa 23, 24, 26,
46, 88, 115–122, 134, 166, 228, 241,
243 zob. też alergeny pokarmowe
nagrody 15, 81, 152, 259, 260, 266
napoje słodzone cukrem 151–153,
156–163, 169, 184
nastolatki 10, 11, 19, 20, 25, 67, 72,
85, 104, 121, 125, 126, 130, 153,
158, 160, 162, 165, 176, 191, 194,
298
195, 207–210, 212, 215, 217, 229,
233, 239, 243, 263
Natural Calm (produkt leczniczy) 40,
41, 192
naukowcy 13–15, 17, 18, 33–36, 41–
44, 49, 50–53, 66, 78, 79, 86, 96,
97, 99, 104, 127, 129, 132, 137–
143, 145, 146, 154–156, 158–163,
165, 173–177, 188, 194, 195, 200,
203, 204, 208–213, 215, 216, 221,
235, 237, 254, 260, 263
Navigating ADHD (Nawigując po ADHD)
(Goodwin) 261
nerw błędny 100
neurofeedback 46, 56, 57, 58
neurogastroenterologia 97
neuropatia sensoryczna 182
neuroprzekaźniki hamujące 98, 171,
194, 195
neuroprzekaźniki stymulujące 48, 98
neuroprzekaźniki zob. też prekursory
neuroprzekaźników
a kwasy omega-3 137
a mikrobiota jelitowa 98, 100
hamujące 98, 171, 194, 195
informacje 15, 31, 38, 44, 47, 48,
50, 55, 69, 81, 98, 102, 103, 127,
137, 147, 155, 157, 171, 176,
177, 180, 182–184, 186, 201,
231, 240, 242
jak działają 170
równoważenie za pomocą cynku 77
równoważenie za pomocą litu 69
stymulujące 48, 98
neurotoksyny 48, 54, 86, 174
neurotrofiny 69
niepokój 13, 18, 20, 22, 31, 32, 34, 35,
42, 43, 78, 92, 93, 99, 103, 105,
119, 144, 159, 181, 182, 188, 189,
191, 197, 201, 209, 211, 216, 236,
239, 240, 242, 245
nietolerancja laktozy 121
Indeks
nieuważność 20, 35, 37, 42, 47, 49, 68,
78, 139, 141, 154, 158, 160, 177,
180, 189, 203, 213, 220, 232
niezbędne nienasycone kwasy tłusz-
czowe (NNKT) 136, 138, 144, 145,
150, 152
norepinefryna 15, 47, 77, 81, 98, 102,
103, 105, 138, 155, 157, 171, 175,
177, 182, 231, 238, 242
Novotni, Michele 262
noworodki 83
Nystatin 112, 114
obstrukcja 40, 42, 96, 106, 144, 235
oddychanie, uważne 212, 217, 218,
219, 223
oderwanie od rzeczywistości i „zamgle-
nie umysłu” 119
odżywianie a ADHD 18, 19, 157
oksydaza monoaminowa (MAO) 69
omega-6 35, 137, 140, 141, 144, 145,
149
OPC (oligomeryczne proantocyjanidy-
ny, oligoproantocyjanidyny) 46–48
zob. też OPC (suplement)
OPC (suplement)
jak stosować 55
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 49, 50, 54
plan działania krok po kroku 58
przykład pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 46–48
reakcja alergiczna 55
studium przypadku 51
teorie wspierające 47–48
osoby kapryszące podczas jedzenia 83
oś jelitowo-mózgowa 97
oś podwzgórze-przysadka-nadnercza
100
otyłość 156, 157, 182
pamięć 19, 34, 49, 50, 52, 53, 55, 64,
77, 110, 127, 139, 143, 147, 164,
 Indeks
165, 182, 187, 196, 200, 209, 210,
259, 260
parasomnie 188
peroksydacja lipidów 48
perseweracje 34
pestycydy 48, 103, 127, 128, 174
pierwiastki śladowe 76, 79
piroluria 182, 183, 186
pirydoksalo-5-fosforan 179, 183
pirydoksyna (witamina B6) 172, 176,
182, 184
plamki na paznokciach 83
polifenole 47
poziom cukru we krwi 31, 153, 155–
157, 164
pozytywne informacje zwrotne 25,
230, 259, 260
pożywienie o działaniu przeciwgrzybi-
czym 112, 114
prekursory neuroprzekaźników
dla poprawiającej koncentrację do-
paminy 172, 176, 178, 179
dla uspokajającej serotoniny 172,
177, 181, 182, 194
główne składniki 172
jak stosować 173, 178, 180, 185,
186
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 173, 175
plan działania krok po kroku 185,
186
probiotyk (suplement)
dawkowanie 107, 112
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 98, 99, 107, 112
plan działania krok po kroku 108,
113
przykłady pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 93, 94, 111
studium przypadku 110
w leczeniu HPHPA 93, 94, 106, 108,
113
w leczeniu przerostu drożdżaków
106, 110, 112, 114
299
problemy z mową 119
problemy z trawieniem 83, 106, 113,
235
problemy ze snem
a alergie pokarmowe 116
a kwasy omega-3 140
a nadmiar miedzi 83, 84
a nadwrażliwość pokarmowa 119
a niedobór magnezu 18, 22, 35, 40,
42, 144, 159, 192
a związane z nimi problemy zdro-
wotne 187–189
bezsenność 31, 32, 85, 116, 161,
171, 187, 192, 196, 200, 209,
245
identyfikowanie 190, 191, 198
leczenie 35, 129, 140, 191–197, 200
plan działania krok po kroku 205,
206
suplementy zawierające tryptofan
175, 181, 194, 195
Prozac 94, 149
przekąski wysokobiałkowe 165, 167–
169, 183
przesyłanie SMS-em przypomnień
o technice STOP 221
przewód pokarmowy 95
przypadki nadużywania substancji psy-
choaktywnych w rodzinie 64, 66,
71, 72, 75
pszenica 115, 116, 119, 122, 126, 129,
134
Pycnogenol (piknogenol) 50, 51
Quillivant 234
Rapp, Doris 123
reaktywne formy tlenu 48
receptory kwasu glutaminowego 31
Rhodiola Revolution (Rewolucja różeńco-
wa) (Brown, Gerbarg) 239
Rhodiola rosea (różeniec górski) 238
Rice, Harry 146
300 Indeks
Ritalin 30, 32, 35, 36, 46, 66, 67, 79,
81, 98, 99, 105, 130, 140, 141, 176,
214, 233, 234, 245
a skuteczność litu 66, 67
historia 231–233
kategoria leków na ADHD 234
probiotyki równie skuteczne 93–95,
98, 99
skutki uboczne 11, 25, 32, 36, 42,
80, 90, 92, 111, 140, 142, 171,
175, 180, 200, 227, 229, 230,
231, 235–237, 239–247
w połączeniu z cynkiem (suplemen-
tem) 79
w połączeniu z kwasami omega-3
139, 140, 143
witamina równie skuteczna 34, 42,
175–178, 182
wzrost pobudzenia podczas stoso-
wania 32, 92–94, 105, 200, 240
rogowacenie mieszkowe 144, 148
rtęć 71, 87, 103, 142
Rucklidge, Julia J. 42, 43
rury, miedziane 82
rury, ołowiane 85
ryby, tłuste 136, 142
Saccharomyces boulardii 112, 114
salicylany 133
samobójstwo, skłonności 63, 71, 75,
146, 148, 236
Schwab, Charles 261
selektywne inhibitory zwrotnego wy-
chwytu serotoniny (SSRI) 171, 178,
182
ser, niepohamowany apetyt na 120, 134
serotonina
a ćwiczenia fizyczne 201
a nadmiar miedzi 77
a niedobór magnezu 31
a niski poziom cholesterolu 148
efekty uspokajające 171, 172
prekursory neuroprzekaźnikowe
172, 173, 175, 181, 182, 186
wpływ litu 69
związek z witaminą D 177
Shaw, William 103, 104
skanowanie ciała 220, 223
skłonność do irytacji 18, 22, 31, 32, 34,
59, 60, 64, 66, 68, 70, 71, 73, 74,
80, 110, 117, 119, 120, 124, 236
słuch, problemy 119
Solving the Puzzle of Your ADHD Child
(Rozwiąż zagadkę Twojego dziecka
z ADHD) (Stevens) 166
somnolodzy (specjaliści badający za-
gadnienia związane ze snem) 196,
198
specjalne klasy szkolne 17, 251
sportowcy 84, 253
stałe dodatnie ciśnienie w drogach od-
dechowych (continuous positive air-
way pressure, CPAP) 199
stan zapalny, przewlekły 137
statyny 147
stereotypie 34
Stevens, Laura 166
strategie rodzicielskie 161, 251–266,
289 zob. też terapie behawioralne
łagodzenie stresu 25, 263, 264
przestrzeganie Karty praw dziecka
z ADHD 265, 266
udział w grupach wsparcia 262
Strattera 212, 234, 236, 244
stres 25, 32, 43, 48, 52, 55, 84, 99, 100,
131, 174, 182, 201, 209–212, 221,
263, 264
Stress Free for Good (Na zawsze wolni od
stresu) (Luskin) 264
synapsy 86, 102, 137, 170, 179
sztuczne barwniki spożywcze 48, 132,
133
śniadanie, najlepsze pokarmy 166
środowisko a ADHD 10, 14, 17, 18,
227, 247, 251, 253, 264
 Indeks
Taking Charge of ADHD (ADHD: podjąć
wyzwanie) (Barkley) 258
technika STOP 217, 221, 223
technika SAIL 255, 258
techniki relaksacyjne 197
Tenex 200, 234, 244, 245
terapia kognitywna 57
terapie behawioralne
ograniczanie krytyki 254, 255
stosowanie pozytywnej informacji
zwrotnej 25, 260
unikanie nadmiernej kontroli 261
uświadamianie sobie, że dziecko
pragnie zachowywać się właści-
wie 256
wybór najlepszej 252
zapominanie 258
test obciążenia glukozą 155, 156
tętno, przyspieszone 125, 135, 245
The Hidden Drug, Dietary Phosphate
(Ukryty narkotyk, fosforan spożyw-
czy) (Hafer) 159
The Mindful Child (Dziecko wolne od
stresu) (Greenland) 217
The Mindfulness Prescription for Adult
ADHD (Uważność na receptę dla osób
dorosłych z ADHD) (Zylowska) 214,
217
The Yeast Connection (Co wspólnego
mają z tym drożdże) (Crook) 109
tiki mięśni twarzy 30, 32, 46, 229, 236,
240
tran 99, 136, 142–145, 150
trening uważności (mindfulness)
korzyści 209–211
najlepsze przykłady 218, 219
naukowe potwierdzenie skuteczno-
ści 209, 210
normowanie pracy mózgu 215
plan działania krok po kroku 223
poprawa koncentracji 210, 212, 213,
215
przykłady pomyślnie przeprowadzo-
nej terapii 208, 210
wyciszenie emocji 216, 217
zasady 208
301
tryptofan 172–175, 181, 182, 194, 205
tymianek 62
tyrozyna 172–176, 179, 180
układ endokrynny 100
układ odpornościowy 31, 83, 96, 100,
116, 122, 123, 126, 130, 133
umiejętność czytania 117, 139
uporczywe oddychanie ustami 188
upośledzony/zahamowany wzrost 229,
236, 237
urządzenie stomatologiczne 199
utrata wagi 236
Vyvanse 30, 234, 244
Walsh, Stephanie 166
wankomycyna 113
Why Your Child is Hyperactive (Dlacze-
go Wasze dziecko jest hiperaktywne)
(Feingold) 132
witamina B12 70, 130
witamina B6 (pirydoksyna) 34, 35, 41,
44, 45, 172, 175, 176, 179, 181–
183, 186
witamina C 47, 49, 126, 199
witamina D 177, 178, 185
wizyty na ostrym dyżurze 111, 236
woda pitna 61, 62, 73, 82, 85, 87, 127,
163
wolne rodniki 48
Wright, Jonathan 63, 74
wrodzone błędy metabolizmu 44, 104
wybaczenie 258, 259
wyciąg z borówki czarnej 52–54
wyciąg z kory sosny 49, 50, 54
wyciąg z kory sosny kalifornijskiej 55
wyciąg z zielonej herbaty 51, 52, 54,
179
wyniki z matematyki (przedmiotu
szkolnego) 10, 19, 201, 212, 213
wysokofruktozowy syrop kukurydziany
152, 159, 160
wzdęcia 101, 106
302
zaburzenia oddychania podczas snu
(sleep-disordered breathing, SDB)
188, 189, 198, 199
zaburzenia odżywiania (jedzenia) 85,
148, 157, 209
zaburzenia powodowane nadmiernym
rozwojem grzybów 110
zaburzenia równowagi mikroflory jeli-
towej 81, 82, 88, 92, 95, 100, 106,
109, 113
zaburzenia snu 35, 110, 187–191, 197–
200, 205, 206
zaburzenia zachowania (conduct disor-
der, CD) 13, 67
zaburzenia związane z nadmiernym
objadaniem się 157
zaburzenie dwubiegunowe 22, 37, 60,
62–64, 71, 72, 75, 147, 150, 209, 238
zachowania opozycyjne 33, 79, 104,
117, 121, 139
Indeks
zapalenie tkanki nerwowej 69, 70, 73
zapominanie 38, 180, 249, 258
zatrucie ołowiem, ołowica 37, 85–87,
91, 174
zespół łamliwego chromosomu X 176,
177
zespół metaboliczny 157, 160
zespół niespokojnych nóg 187, 188,
191, 194, 199
ziołowe suplementy diety 238
zmęczenie 31, 52, 55, 119, 130, 140,
191, 195, 198, 209
zmienność nastrojów 119
związki morfinopodobne 119
Zylowska, Lidia 214, 217–222
żelazo
dobre źródła 39
mózg z deficytem 36, 37
w przypadku zespołu niespokojnych
nóg 199
Redaktorka inicjująca
Anna Świerczyńska

Redakcja
Zofia Sajdek

Korekta
Katarzyna Onderka

Skład i łamanie
Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83