• Rada Redakcyjna:

[filElfil
Bi bl ioteka Praco wn ika So cjalne go
Przewodnicząca :
Ewa Marynowicz-Hetka
Krzysztof Frysztacki
Alicja Majewska-Gałęziak
Jolanta Supińska
Jerzy Szmagalski
Kazimiera Wódz
WYBRANE
Sekretarz:
Ryszard Szarfenberg ZAGADNIENIA
Recenzent naukowy:
INTERWENCJI
prof. dr hab. Jerzy Kwaśniewski
Konsultant naukowy:
prof. dr hab. Krzysztof Frysztacki
KRYZYSOWEJ
PORADNIK
DLA PRACOWNIKÓW
, r;$l-?S'YCP.ie>.z,Q
R" ~.<! t."':i ~·L~~ SOCJALNYCH
~ „,f"(<r~ " •<• . ,~
':1 r ' „ ·1 <- <: .•r „ ~

?.S
::t. - ·~\.;.;.. .·:..~ •..:;.•·)" .~R
;;, - I t I "J .? ,,;; Wybór i opracowanie:
L ~.
„ ~... .
• , ••
''
~<.
l
;,,; ~· •' Wanda Badura-Madej
1Ji1o·fr. ;~·
99/423~

~
Katowice 1999
;1 f,''.'- ."\ . . ,
'~~":· '. ·::, . .• .ł
„

,„
(.>
„ .
! :

j -. • v
-- I
I
( !·{{· :, . ~ . ·: !
Seria: „Biblioteka Pracownika Socjalnego" powstała we współpracy z Funduszem
PHARE-SED (Program 9111 „Rozwój Spoleczno-Gospodarczy", realizowany
przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej- Departament Pomocy Społecznej)
l
II
© Copyright by Wanda Badura-Madej (Ed.), Warszawa 1996

- Wanda Badura Madej: Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji

kryzysowej© copyright by Wanda Badura-Madej, 1996
- Jadwiga Piątek: Symptomatologia i analiza kryzysu © copyright by Jadwiga
Piątek, 1996
- Elżbieta Leśniak: Inte1wencja kryzysowa© copyright by Elżbieta Leśniak, 1996
- Elżbieta Leś niak: Modele ośrodków interwencji kryzysowej © copyright by
Elżbieta Leśniak, 1996
- Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy: Rodziny w kryzysie:
diagnoza i interwencja kryzysowa© copyright by Elżbieta Leśniak, Agnieszka
Dobrzyńska-Mesterhazy, 1996
- Elżbieta Leśn iak,Agnieszka Dobrzyńs ka- Mesterhazy: Kryzysy małżeńskie:
diagnoza i inte1wencja k1yzysowa © copyright by Elżbieta Leśn iak, Agnieszka
Dobrzyńska-Mesterhazy, 1996
-Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy: Przemoc w rodzinie: diagnoza i i11te1wencja
layzysowa ©copyright by Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy, 1996
- Wanda Badura- Madej : Traumatyczne wydarzenia życiowe: diagnoza
i interwencja k1y~ysowa ©cop yright.by Wanda Badura-Madej, 1996
- Wanda Badura-Madej: Problematyka utraty. osierocenia i żałoby w praktyce
interwencji k1yzysowej ©copyright by Wanda Badura-Madej, 1996
- Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzy ńska - Mesterhazy: Interwencja
kryzysowa w przypadku zachowmi samobójczych © copyright by Wanda
Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyllska-Mesterhazy, 1996
- Wanda Badura-Madej, Jadw iga Piątek: Stres związany z pomaganiem ludziom
w kryzysach© copyright by Wanda Badura-Madej, Jadwiga Piątek, l 996
ISBN 83-7164-167-2
Spis treści
Wstęp ..... . ... .... ...... .............. . . . . .... . .. . . . ... . ... . 13
Rozdział I
Wanda Badura-Madej
Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej ....... . . 15
I. I. Potoczne rozumienie tenninu „kryzys" . .......... . .. ... . . 15
1.2. Psychologiczne rozumienie kryzysu . . . . . . . . . ... .. ... . . .. . 16
I. 2.1. Definicja kryzysu . .. ... . .... .... . .. .. . .... . . .. . .. . 16
1.2.2. Rozpoznawanie kryzysu ... . .... .. . . . .. . . .. ... . . ... 17
l.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych ....... . ... .. .. . . .... . .. . .. 17
1.3.1. Kryzysy przemiany .... . . . ..... . . ... ...... .. ...... 18
Klasyczna teoria kryzysu Caplana . ... . . .. .. ... .. .. . 18
Poznawcza koncepcja kryzysu Lazarusa . . ... .. .. . ... 19
Psychoanalityczna teoria rozwoju osobowości Eńksona . 19
1.3.2. Kryzysy sytuacyj ne (traumatyczne) .. .... . . . ... . . .. . 22
Przebieg reakcji kryzysowej w kryzysach sytuacyjnych .. 22
J .3.3. Kryzysy chroniczne . .... . . .. . .. . ... . .. . . . .. . .. . . . 23
1.4. Radzenie sobie z kryzysem .... . . .. . ..... . . . . . . . . . . . .. . .24
1.4. I. Mechanizmy radzenia sobie według Eriksona . . .. . .. . . 24
1.4.2. Strategie radzenia sobie według Janisa i Manna . . . . . .. 25
I .4.3. Mechanizmy radzenia sobie wedłu g Lazarusa .. . . . .. . . 25
I .4.4. Radzenie sobie z kryzysem według Caplana . ... . ... . . 26
I .4.5. Korzystanie ze wsparcia społecznego jako sposób
radzenia sobie ........ . . .. . ..... . . . .. .. .. ... . .. . . 27
6 7
1.5. Interwencja kryzysowa .. .. . ...... .. ........ . .. . . ....... 27
l.5.1. Definicja .. .... .. .. ... ........ .. ... ... . ..... . ... 27
1.5.2 .. Na czym polega interwencja kryzysowa? . .. .......... 27
1.6. Podsumowanie: podstawowe zasady teorii kryzysu i inter-
wencji kryzysowej ........ .. .. . . . .................... . . 28
Bibliografia .... ................ . . . ........ .... .. .. . .... . . 30
Rozdział II
Jadwiga Piątek
Symptomatologia i analiza kryzysu .... . .... . ............... .. .. . 33
2.1. Czynniki wywołujące kryzys . ................ . ...... .. . . 33
2.1.1 . Identyfikacja czynnika kryzysowego . . .... .. . . . . . ... 33
2.1.2. Właściwości zdarzenia wywołującego kryzys .. .. . . . .. 34
Natura zdarzenia . .. .. . . . . . ... . . . ........ .. .. . .. . 34
Nagłość wystąpienia .. . .................. .. .. . ... 34
Czas trwania .. ... . .. ... ............ . . .. ..... . . .. 35
2.1.3. Znaczenie identyfikacji wydarzenia wywołującego
kryzys . . . .. . ............................. ... ... 36
2.2. Przebieg reakcji kryzysowej .. . ......... . . . .. . .... .. ... . . 37
2.3 . Rozpoznawanie reakcji kryzysowej ... ... . ... . ..... . ... . .. 39
2.3 .1. Ogólny wygląd ... .. .. ... . ...... . . . . . .. ... . .. . ... 40
2.3.2. Stan somatyczny i reakcje fizjologiczne . . .. . .... ... . . 40
2.3 .3. Zmiany świadomości .. ... . . . .... . . ....... . ....... 41
2.3.4. Zaburzenia motoryki .. .... ... ... . . ... .. ... .. : . . .. 41
2.3.5. Stan emocjonalny (ocena jakości emocji i stopnia kon-
troli nad emocjami) . ....... . .... .. ........ ... . ... 41
2 .3.6. Przebieg procesów poznawczych . .. . . .. ..... . .. . .. .42
2.3.7. Dezorganizacja osobowości ... . .... ..... .... ...... . 43
2.4 . Ostra faza kryzysu . ... ..................... ... ... ..... . 45
2.5. Czynniki wpływające na przebieg reakcji kryzysowej ...... . 47
2.5.1. Predyspozycje osobowościowe ....... .......... . .. .47
2.5.2. n o zdarzenia kfYzysowego ..... . ...... .... . ....... 49
2.5.3. Pustka spoleczna: brak społecznego wsparcia .. . .. . . . . 50
2.6. Podsumowanie ....... ... .. . .......... . .......... . . . ... 52
Bibliografia . .......... : . .. .... ..... ... .. ..... .. .... . ... . . 52
Rozdział III
Elżbieta Leśniak
Interwencja kryzysowa .................. . . ...... ... . ....... . .. SS
3.1. Historia interwencji kryzysowej .... ..... .. ....... . ...... 55
3.2. Definicja interwencji kryzysowej . ... .................. . . 56
3.3. Cele i charakterystyczne cechy interwencji kryzysowej .. . ... 58
3.4. Etapy interwencji kryzysowej ... . ..... . . : ... .......... . . 59
3.4.1. Tworzenie kontaktu emocjonaJnego i relacji terapeuty-
cznej .................... .. ... ..... ....... .... . 59
3.4.2. Zbieranie infonnacji ..... . ....... .... ........ ..... 60
Analiza systemu wsparcia społecznego ...... ........ 61
3.4.3. Rozwiązywanie problemów związanych z kryzysem . . .'63
3.5. Zapis interwencji ........ .. ......... .... ... ............ 64
3.6. Specyfika telefonicznej interwencji kryzysowej ..... . . . . ... 66
3.7. Osoby w kryzysie sprawiające pomagającym szczególne
trudności ........ .. . . .......... . . . ........ .. .. ... ... . . 67
3.8. Podstawowe umiejętności pomagającego .. ........ ........ 69
3.9. Podsumowanie ..... . ... . ... . ...... . .. . .... .. .......... 69
Bibliografia ....... . . .. ... . .................... . . .. .... ... 70
Rozdział IV
Elżbieta Leśniak
ModeJe ośrodków interwencji kryzysowej ...... ... ........ ........ 73
4.1.Rozwój ośrodków interwencji kryzysowej . . .. .... . .... ... . 73
4.2.Formy pracy ośrodków interwencji kryzysowej .. . ... . . .... 74
4.3.Zadania ośrodków interwencji kryzysowej ............ . . . . 76
4.4.Organizacja ośrodków interwencji kryzysowej ... ......... . 76
4.4. l. Czas pracy ośrodków ........... ........... ..... .. 76
4.4.2. Żródła finansowania ................. . ...... . . ... . 77
4.4.3. Struktura ośrodka .. ...... ............ ... . .... . ... 77
4.5. Wojewódzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej w Krakowie
jako placówka modelowa ........... ........ . . . .. ..... .. 77
4.5 . l . Założenia pracy Ośrodka . : . .......... . . .. . ... .. ... 78
4.5.2. Podstawowe elementy działania Ośrodka ...... . ... ... 78
4.5.3. Zasady organizacyjne i fonny działania Ośrodka ...... 79
4.5.4. Problemy zgłaszających się do Ośrodka .. ... . ........ 81
Bibliografia . .. . .................................. .. .... . . 81
Rozdział V
Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
Rodziny w kryzysie: diagnoza i interwencja kryzysowa ........ ..... 83
5.1. Wprowadzenie .............................. . ..... . ... 83
5.2. Stres a kryzys w rodzinie . ............. . .. . .. . .......... 84
5.3. Rodzaje kryzysów ..................................... 85
5.3.l. Nonnatywne kryzysy rozwojowe w rodzinie .......... 85
5.3.2. Czynniki wpływające na przebieg nonnatywnego kry-
zysu rozwojowego w rodzinie .. .. .... .............. 87
5.4. Diagnoza reakcji kryzysowej w rodzinie . . ........... ..... 87
5.4. I. Zmienne reakcji kryzysowej : Model Typologiczny ..... 87
Czynniki wywołujące kryzys ..... : . ... . .... ....... 88
8 9
Zdolności regeneracyjne rodziny . . . .... . ... . .. . .. . . 89
Typ rodziny . . . ..... . .. ... . . . .. ..... .. . . .... .. .. 89
Źródła odporności rodziny: jej umiejętności i zasoby . . 89
Indywidualna ocena wydarzenia krytycznego . .. ·.. ... 90
Globii.lna oc ena wydarzenia krytycznego . .. .. . ...... 90
Wzorc e rodziny związane z rozwiązywaniem proble-
mów i radzeniem sobie . .... .......... . ...... : .. .. 91
5.4.2. Typologia rodzin ... . ... . . . . . „ ......... . ...... .. .. 91
Typologia rodzin regeneracyjnych .................. 91
T ypologia rodzin spr~żystych ....... . .... . . ... . .... 93
Typologia rodzin rytmicznych .... . ............... .94
5.5. Podejścia terapeutyczne do zaburzeń w rodzinie . ... . ... .. . 94
5.6. Interwencja kryzysowa wobec rodziny w kryzysie .. . . .. .... 96
5.6. 1. Cel interwencji ................ .. .. . . ... . .. . . ... .96
5.6.2. Diagnoza kryzysu w rodzinie . ..... .. . . . . . . ... . ... . 96
Ocena rozmiarów kryzysu . . .. .. .. . .. . ..... . .. ... . 97
Bibliografia . . . . ..... . ...... .... . .. ...... . ... . .. ... ... ... !Ol
Rozdział VI
Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
Kryzysy małżeńskie: diagnoza i interwencja kryzysowa .. . ........ . 103
6. 1. Fazy tworzenia związku ... . . ... .. . ... . . . . ... . .. . ...... 103
6 .2. Definicja kryzysu w małżeństwie . .. ... . ... . ..... . . ..... 104
6.3. Kryzysy małżeńskie według koncepcji utraty . . . . . ... .. .. . l 06
6. 3.1. Etapy reakcji żałoby ... . .. . ...... . .. . . .... . . . .. .. l 06
6.4. Zgłaszane przyczyny kryzysów małżeński ch ... .. .. .. . ... . 108
6.5. Cele interwe ncji wobec pary . . ... .. . . . .. . .. . ......... .. 109
6.6. Warunki interwe ncji kryzyso.wej wobec pary .... .. .... .. . I 09
Bibliografia ........... . ..... .. . .... .... . ........... . .... 11 2
Rozdział VII
Agnieszka Dobrzy ńska-Mesterh azy
Przemoc w rodzinie: diagnoza i interwencja kryzysowa ............ US
7. l . Przemoc wobec kobiet .. .. . ... . : . .. .. ..... . ..... . ..... l 15
7. 1.1. Rozpowszechnienie zjawiska przemocy wobec kobiet ... I 16
7 .1.2. Mity społeczne .... . .. ... .. .. . ... .. .. .. ... . . . .. . 116
7.1.3. Definicje przemocy . . .. . .. .. .. .. .. . ........ .. ... 118
7. 1.4. Rodzaje i formy przemocy wobec kobiet . . ...... . . .. 119
7.1.5. Diagnoza przemocy wobec kobiet .. ............ . .. . 119
7 .1 .6 . Diagnoza mechanizmów przemocy .......... ... . .. .. 12 1
7 .1.7. Diagnoza cyklu przemocy . ........ . .. .... .. .. . . .. 122
7 .1.8. Psychologiczne skutki pozostawania w sytuacji przemocy 123
7.1.9. Pomoc dla kobiet krzywdzonych ...... ... .. .. ...... 123
7. 1.1O. Interwencja kryzysowa . .. .. .......... . .. .... . ... . 124
Ocena zagrożenia oraz stanu fizycznego i psychicz-
nego ofiary .............. . . .... ... . . . ...... .. .. 124
Zrozum~enie reakcji ofiary ... . . .. ... .. .. . . .. . ... . 124
Przywrócenie poczucia kontroli . . .... .. .. .. . .... .. 124
Uruc homienie zasobów . . .. . ... . .... . .. . ... ... ... 125
Układanie p lanu . . . .... ..... . ......... . ... ... ... 12 5
7. I. li . Długoterminowe formy pom ocy . ........... .. ..... 126
Psychoterapia . . ... . . .. ................. . .. .. ... 126
Grupy wsparcia . . .. . .. ..... . . . ...... . .. .. . . .. . . 127
7. 1.12. Doświadczenia własne Ośrodka ... . ..... .... .. . ... 127
7. 1.13. Przypadek maltretowanej kobiety . .. .. . . . .. .. . . . ... 128
7.2 . Przemoc wobec dzieci . . . . . . .... . . .. . .... .. .... ... . . . . 131
7.2.1. Historia profesjonalnego zajmowania się przemocą
wobec dzieci .. ..... ..... ... ...... .. . .. .. .... ... 13 1
7 .2.2 . Rodzaje przemocy wobec dzieci . .. ..... ... .. ... ... 132
Prze moc fizyczna . . .. ...... . ........ .. . .. ... ... , . 132
Z aniedbanie .. . .. . . . .. ................ .. .. ..... 132
Przemoc emocjonalna . .... : ................ . .... 132
Przemoc seksualna . . .. . ... . ............ . . ... . ... 133
7 .2.3. Przyczyny przemocy wobec dzieci ...... .. .. . ...... 134
7.2 .4. Interwencja kryzysowa w sytuacji przemocy wobec
dziec i ....... . . . . .... ...... .. .......... .... . .. . 134
Pos tępowanie w przypadku podejrzenia o seksualne
nadużycie dziecka w rodzinie . . . . .... .. .... ...... 135
Etapy diagnozowania ... ... ......... . ..... .. .. . .. 135
7.2.5. Podsumowanie . ... . . .. . ......... . .. . .... .... . . . 138
7.3. Przemoc wobec osób scarszych . ............... . . .. ..... 139
7 .3.1. Rodzaje przemocy wobec ludzi starszych ... . ....... 139
7 .3.2 . Motywy stosowania przemocy wobec osób starszych .. 140
Bibliografia .... . ..... . . ... . . . .. . ... .. .. .... ..... .. . . .... 143
Rozdział VIII
Wanda Badura-Madej
Traumatyczne wydarzenia życiowe: diagnoza i interwencja kryzyso-
wa ........ .. . ........... .. . ..... .. . ... . ..... .. ... . . . . .. ... . 145
8.1. Rozwój wiedzy na temat wydarzeń traumatycznych .. ... ... 145
8.2. Koncepcja stresu i reakcji posttraumatycznej . . ...... .. .. . 147
8.2. l. Sytuacj e traumatyczne . . ....... . .......... . ... .. . 147
8.2 .2 . Reakcja i zaburzenia posttraumatyczne ............. 148
8.2.3. Inne objawy reakcji posttraumatycznej ... .. .. .. .. . .. 150
8.J. Częstość wys cępo wania craumacycznych wydarze ń .... . . .. . 15 1

10
8.4. Typowe reakcje w sytuacji katastrofy . .................. . 15 1
8.5. Pomoc osobom po traumatycznych wydarzeniach ... .. .. . . 152
8.5. I. Podstawowe założenia pierwszej pomocy psychologicz-
nej osobom po traumatycznym wydarzeniu ........ . . 153
Bibliografia ..... .......... . . .. ... .. .. ... . .. .... .. . ... . .. 154
Rozdział IX
Wanda Badura-Madej
Problematyka utraty, osier()(enia i żałoby w praktyce interwencji
kryzysowej ................................. ......... .. .... .. 157
9 ..1. Czym jest żałoba? ...... ....... . ... .. . .. . .... . ... . .... 157
9.2. Przejawy żałoby ............. . ......... . .... ........ .. 158
9.3. Stadia procesu żałoby .... . .... . ... .. . ....... : . .. .. ... . 159
9 .4.Żałoba antycypowana ...... .. .. . ...... ....... .. . . ... .. 160
9.5. Nietypowy przebieg żałoby . .. . . .. . ................ . ... 161
9.5.1. Wzorce nietypowego przebiegu żałoby .......... .. . 161
9.5.2. Psychologiczne mechanizmy nietypowego przebiegu
żałoby .............. .. ... . ............ . .. .... . 162
9.5.3. Czynniki ryzyka wystąpienia nietypowych objawów
żałoby ............... .. ... . .. .. ............. . .. 163
9.6. żałoba w rodzinie .... . ... ........ ................... . 164
9.6.1. Zadania rodziny w sytuacji żałoby . .. . ............. 164
9.6.2. Czynniki wpływające na przebieg żałoby w rodzinie .. 165
9.6.3. żałoba u dzieci ... . .. ................ . ....... . .. 166
9.7. Inne utraty ................ . .... ... ......... .. ... .... 167
9.8. Interwencja kryzysowa w żałobie ....................... 167
9.8.1. Interwencja kryzysowa we wczesnym okresie żałoby .. 168
9.8.2. Terapia kryzysowa w przypadkach nietypowego prze-
biegu żałoby ... ................................ 171
9.9. Inne formy pomocy dla osób w sytuacji utraty i żałoby :
grupy wsparcia .. .. .................. . . .... .. .. . ....... 171
9.9.1. Doświadczenia własne Ośrodka ................ . .. 172
Bibliografia .................. .. ... . ..................... 173
Rozdział X tycznych wydarzeń : zespół „zmęczenia współczu-
Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
Interwencja kryzysowa w przypadku zachowań samobójc.zycb . ... .. 175
10.1. Zachowania samobójcze ... ........ .......... ... . ..... 175
10. 1.1. Syndrom presuicydalny ..... ... .. ...... . ........ 176
10.2. Wskaźniki demograficzne samobójstw ............. . . .. . 177
10.3. Stereotypy społeczne na temat samobójstw .· .... ..... . ... 178
10.4. Diagnoza i rozpoznawanie czynników ryzyka próby samo-
bójczej ................. .. ............ .. ........... 179
11
10.4.1. Czynniki ryzyka próby samobójczej ... ... . ...... . 179.
10.4.2. Cechy wysokiego ryzyka samobójstwa ............ 180
10.4.3. Diagnoza czynników ryzyka ................... .. 180
10.5. Interwencja kryzysowa w sytuacjach związanych z samo-
bójstwem . ..... .............. ....... . ........ ..... . 182
10.5.1. Cele interwencji kryzysowej ........... ........ .. 182 ·
10.5.2. Interwencja kryzysowa w różnych rodzajach zacho-
wań suicydalnych .... . . ........ . ..... . .. .. . ... 182
Interwencja kryzysowa w sytuacji ostrzeżenia o za-
miarze próby samobójczej .. . ....... ............ 182
Interwencja w przypadku próby samobójczej .. . ... 183
10.6. Pomoc rodzinie osoby po próbie samobójczej ..... ....... 183
10.6.1. Cele interwencji kryzysowej w rodzinie osoby po
próbie samobójczej ............. .. ............. 184
I 0.6.2. Diagnoza rodziny osoby po próbie samobójczej . . ... 184
Rodzina przed próbą samobójczą . ........... . .. . 184
Rodzina po próbie samobójczej ..... ............ 185
I 0.6.3. Przebieg interwencji kryzysowej ................. 185
10.7. Interwencja kryzysowa w sytuacj i dokonanego samobój-
stwa .................. . ... . ............ . ...... . .... 187
10.8. Emocjonalne problemy terapeutów udzielających pomocy
osobom po próbach samobójczych ... . .......... ....... 190
10.9. Podsumowanie ..... ... . ............. .... ............. 190
Bibliografia ... .. ..... . ......... ·................... ...... 191
Rozdzi°ał XI
Wanda Badura-Madej, Jadwiga Piątek
Stres związany z pomaganiem ludziom w kryzysach .... ........... 193
11 . l. Cechy pracy metodą interwencji kryzysowej ............ 193
11 .2. Optymalne cechy pracownika interwencji kryzysowej ..... 195
11 .3. Obciążenia i koszty osobiste uprawiania zawodu ......... 196
11.3. 1. Sytuacyjne i osobowościowe tródła stresu w pracy . . 196
11.3.2. Wypalenie· zawodowe . ... ............... .... ... 197
11.3.3. Psychologiczne skutki pomagania ofiarom trauma-
ciem" ................................... ... . 199
11.3.4. Psychologiczna koncepcja tzw. zastępczej traumy ... 200
11.4. Radzenie sobie z obciążeniami pracy .. .. . . ....... .. .. . .202
Bibliografia ................ .. ............ .... . .. ........204
Słowniczek ważniejszych terminów ..... ................. . . . .... 205
 Wstęp

Pojęcia „kryzysu" i „interwencji kryzysowej" coraz częściej poja-

wiają się w praktyce psychoJogicznej. Ich popuJarność wynika ze
zgodnej z doświadczeniami praktyków tezy, głoszącej, że pomocy
należy udzielać w momencie, gdy ludzie jej najbardziej potrzebują.
Teoria kryzysu jest teorią optymistyczną. Według niej kryzys ma swoje
pozytywne oblicze, gdyż daje możliwość rozwoju i zmiany na lepsze.
Interwencja kryzysowa jest tą formą pomocy, w której korzystamy
z mocnych stron człowieka, nie koncentrując się na brakach i zaburze-
niach. Pozwala pomagać ludziom cierpiącym z powodu wydarzeń,
przerastających kh aktualne możliwości radzenia sobie, wykraczają­
cych poza zwykłe doświadczenia człowieka.
Praca powstała na podstawie doświadczeń , wynikających z udzie-
lania pomocy psychologicznej osobom, zgłaszającym się do Ośrodka
Interwencji Kryzysowej w Krakowie. '
Przy pisaniu napotykaJiśmy wiele trudności terminologicznych.
Pojęcia stresu, kryzysu czy rodziny w kryzysie są trudne do prostego
i jednoznacznego zdefiniowania. Pragnąc, by prezentowana wiedza
mogła być użyteczna w praktyce, świadomie zrezygnowaliśmy ze
szczegółowych rozważań teoretycznych na rzecz prostoty definicji
i sformułowań.
Opisując kryzys, zajmujemy się zarówno samym człowiekiem, jak
i sytuacją, w jakiej się znalazł. Kryzysu doświ~dcza bowiem konkretny
14 Wanda Badura-Madej

człowiek, posiadający określoną osobowość i historię życia, a nie ano-

nimowy „klient". Ten ostatni termin jest używany w literaturze angiel-
skojęzycznej na określenie osoby, której udziela się pomocy. Chociaż
w Polsce ma on nieco inne zabarwienie emocjonalne, w niniejszej
pracy posługujemy się nim dla oszczędności językowej i podkreślenia
specyfiki instytucji ośrodka interwencji kryzysowej .
W pierwszych rozdziałach pracy omawiamy podstawowe pojęcia
i problemy teorii kryzysu i interwencji kryzysowej . W kolejnych
przedstawiamy problemy, wiążące się z kryzysem w rodzinie, kryzy- ROZDZ,AŁ'
sem małżeńskim, przemocą, wydarzeniami traumat}tcznymi, żałobą
i samobójstwami. Ostatni rozdział poświęcamy zagadnieniu emocjo-
Wanda Badura-Madej
nalnego obciążenia pracą i sposobów radzenia sobie z nim.
W pracy wiele razy podkreślamy wartość wsparcia społecznego
w radzeniu sobie z różnymi problemami. W naszym przypadku wspar- PODSTAWOWE POJĘCIA TEORII
ciem takim służył zespół pracowników krakowskiego Ośrodka Inter- KRYZYSU I INTERWENCJI KRVZYSOWEJ
wencji Kryzysowej, którym chcemy podziękować za liczne dyskusje
merytoryczne oraz serdeczną atmosferę i zaangażowanie w pomaganie
ludziom, zgłaszającym się po pomoc. Potoczne i psychologiczne rozumienie terminu „kryzys". Definicja
Dziękujemy też doc. Czesławowi Czabale z Instytutu Psychiatrii i rozpoznawanie kryzysu. Rodzaje sytuacji kryzysowych: kryzysy
i Neurologii w Warszawie oraz dr. Ewie Jaworskiej -Frańczak z Kra- przemiany (teorie Caplana, Eriksona i lazarusa), kryzysy sytuacyj-
kowa za cenne uwagi merytoryczne. Waldemarowi Czyżowi dzięku­ ne, kryzysy chroniczne. Radzenie sobie z kryzysem: koncepcje Eri-
jemy za pomoc w przygotowaniu tekstu do druku, a Agnieszce i Szy- ksona, Janisa i Manna, lazarusa, Caplana. Interwencja kryzyso -
monowi Madejom za życzliwą pomoc przy opracowywaniu ostatecznej wa: definicja i zasady. Podsumowanie: podstawowe zasady teorii
wersji pracy. kryzysu i interwencji kryzysowej.
Najwięcej zawdzięczamy jednak wszystkim tym, którym udziela-
liśmy .pomocy. Oiięki ich potędze ducha, wiemy, że nie ma takiej
sytuacji, w której pomoc byłaby niemożliwa\ 1.1. Potoczne rozumienie terminu „kryzys"
Wanda Badura-Madej
Kryzys jest pojęciem popularnym i często używanym w języku
potocznym na określenie wielu sytuacji, kiedy coś gwałtownie ulega
zmianie, czemu towarzyszą negatywne emocje. W medycynie kryzy-
sem nazywane jest nagłe pogorszenie się stanu chorego. Mówi się też
często o kryzysie wartości, kryzysie rodziny, kryzysie społecznym
i ekonomicznym
Termin kryzys pochodzi z języka greckiego. Jego iródłosłów, kri-
no, oznacza wybór, decydowanie, w formie zwrotnej zaś - zmaganie
się, walkę, w której konieczne jest działanie pod presją czasu. Włady­
sław Kopaliński (1989) wyjaśnia kryzys, zgodnie z jego greckim
źródłosłowem, jako okres przełomu, przesilenia, decydujących zmian.
Treść słowa crisis w języku angielskim poszerza się dodatkowo o takie
16 Wanda Badura-Madej Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 17

cechy, jak nagłość, urazowość

- ..-- . ·-
i subiektywne konsekwencje u~azu ścią, wywoła kryzys i konieczno ść zmiany nawyków dnia co-
w postaci negatywnych przeżyć (J. Bomba, 1994). dziennego);
Tak więc kryzys według słownikowych definicji to: - wydarzenia mogące mieć zarówno pozytywne (ś lub), jak i ne-
- punkt zwrotny na lepsze łub gorsze; gatywne (zdrada małżeń ska) zabarwienie emocjonalne.
- znaczące emocjonalne zdarzenie łub radykalna zmiana statusu Obciążeniem dla równowagi psychicznej człowieka jest duża licz-
w życiu człowieka; ba wydarzeń krytycznych, zagęszc zenie w czasie oraz ich negatywna
- chwila, gdy decyduje się, czy dana sprawa łub działan ie będzie ocena.
postępować dalej , ulegnie modyfikacji czy też zostanie zakoń­
czone; 1.2.2. Rozpoznawanie kryzysu
- stan cierpienia z towarzy szącymi uczuciami zagrożenia i lęku , W praktyce terminów „stres" i „kryzys" używa się często zamien-
przeżywan ymi w związku z wyżej wymienionym zdarzeniami. nie. Nie są to jednak pojęcia tożsame 1 • Wystąpienie wymienionych
poniżej cech oznacza, że z d uży m prawdopodobieństwem mamy do
czynienia z kryzysem (G. Parry, I 990):
1.2. Psychologiczne rozumienie kryzysu - obecność ostrego wydarzenia krytycznego łub przewlekłego
stresu;
Wiedza psychologiczna na te mat kryzysu jest budowana od około - odczuwanie wydarzenia jako nieoczekiwanego;
p ięćdziesięciu łat. Nie ma jednolitej teorii kryzysu. Składają się na nią - spostrzeganie sytuacji jako utraty, zagrożenia łu b wyzwania;
wielorakie wątki , tak teoretyczne, jak i wynikające z praktyki klinicz- - doświadczen i e przez osobę negatywnych emocji i przeżyć;
nej . - poczucie niepewności co do przyszłości ; ·
W. teorii kryzysu - podobnie jak w teorii stresu - podstawowym - poczucie utraty kontroli;
założeniem jest zasada homeostazy i potrzeba jej zachowania w syste- - nagłe naruszenie rutynowych sposobów zachowania, rytmu
mie, w którym żyje człowiek. Oznacza to, że w odpowiedzi na wyda- dnia, przyzwyczajeń ;
rzenia zagrażające utrzymaniu równowagi narastają w człowieku uczu· - stan n apięcia emocjonalnego trwający przez pewien czas (naj-
cia niepokoju i napięcia. częśc iej od dwóch do sześc iu tygodni, czasem nawet kilka
miesięcy );
1.2.1. Definicja kryzysu - konieczność zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowa-
nia.
Wedłu g aktualnych koncepcj.i psychologicznych, kryzys oznacza
przejśc i o wy stan nierównowagi wewnętrznej , wywołany przez kryty-
czne wydarzenie bądź wydarzenia życiowe , wymagający istotnych 1.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych
zmian i rozstrzygn i ęć .
Krytyczne wydarzenia życiowe w literaturze psychologicznej są Dla uporządkowania różnorodnych sytuacji i wydarzeń kryzyso-
opisywane jako (M. Adamczak, 1992): wych użyteczny jest pod ział zaproponowany przez J. CulJberga
- wydarzenia emocjonalnie znaczące, wyodrębni one z toku co- (G. Sonneck, 1985):
dziennośc i (np. urodzenie s ię dziecka, śmierć bliskiej osoby l . Kryzysy przemiany (rozwojowe, normatywne).
w rodzinie); 2. Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne).
- wydarzenia, które wymuszają zmianę w dotyc hczasowym fun- 3. Kryzysy c hroniczne. . , ?- l'SYCHo1_
kcjonowaniu osoby w rodzinie, w życiu s połecznym, w stosun- ~1f o<;_;,
Obszerne omów~enie problematyki stresu znajduje się wnJ&~~1ifłl~·~
1
. ku do świata i włas nej osoby (np. przej ście na emeryturę osoby
aktywnej zawodowo, dla której praca była największą warto- rełak, Stres psycholog1czny, Bydgoszcz 1995. ~ ~~~i~~,.?.i!1J Ę ·
t4 ,,. ; -;l ·~.- .~.;
ij) - ' ..,.~
I( ' -oj·':·, -~·
j ' ; ;

../,) J ii Jj .'''
~/p . . \>-
"f.T-;. ;f\'·.
 Wanda Badura-Madej
18
1.3.1. Kryzysy przemiany
Kryzysy przemiany są nieodłączną częścią życia, dotyczą nas
wszystkich, są spodziewane, a nawet pożądane, a ponieważ zawsze
wymagają zmiany i podejmowania nowych ról i zadań, tow~rzyszy im
napięcie emocjonalne. Najczęściej wśród kryzysów przemiany wymie-
nia się opuszczenie domu rodzinnego, zawarcie małżeństwa, podjęcie
pracy, ukończenie szkoły, przejście na emeryturę. Kryzysy związane
z tymi wydarzeniami zostały opisane najpełniej przez Geralda Caplana.
Odmianą .kryzysów normatywnych są kryzysy rozwojowe, ' opisane
przez Ericha Eriksona.
Klasyczna teoria kryzysu Caplana
Pojęcie kryzysu do psychiatrii i psychoterapii wprowadził w roku
1964 amerykański psychiatra Caplan, uważany za jednego z twórców
interwencji kryzysowej . W swoich rozważaniach skoncentrował się
wokół specyfiki i dynamiki reakcji emocjonalnych w sytuacji kryzy-
sowej. Za znak rozpoznawczy kryzysu uznał istnienie wydarzenia,
wywołującego reakcję emocjonalną. Według Caplana sytuacja staje się
kryzysowa, jeżeli osoba napotyka na takie przeszkody w realizacji
ważnych celów życiowych, których nie jest w stanie pokonać, posłu­
gując się znanymi sobie sposobami. Konsekwencją jest utrata równo-
wagi i dezorganizacja, co z kolei wymusza zmianę. Przyczynami kry-
zysu mogą być wydarzenia spostrzegane jako negatywne. (zdrada,
zwolnienie z pracy), ale i wydarzenia oceniane powszechnie jako po-
zytywne (urodzenie długo oczekiwanego dziecka). Często kryzysy
rozwojowe nie rozpoczynają się nagle, lecz rozwijają się w ciągu kilku
dni lub tygodni.
Według Caplana reakcja kryzysowa przebiega w czterech fazach :
• Faza pierwsza: W konfrontacji z wydarzeniem stwarzającym
problem, osobiste zdolności i umiejętności, a także sprawdzone
źródła pomocy okazują się niewystarczające, co prowadzi do
napięć i niepokojów.
• Faza druga: Osoba w kryzysie uznaje, że nie jest w stanie prze-
zwyciężyć trudności, przeżywa siebie jako pokonaną, stąd też
obniża się jej poczucie własnej wartości, a wzrasta napięcie.
• Faza trzecia: Napięcie powoduje mobilizowanie wszystkich re-
ierw psychicznych, aby znaleźć. nowe sposoby rozwiązywania
problemu. W rezultacie dochodzi bądt do przezwyciężenia kry-
zysu i odzyskania poczucia równowagi, bądi - jeśli próby
okazują się nieskuteczne - do zaprzeczenia istniejącym trudno-
Podstawowe po~ia teorii kryzysu i interwel'lcji kryzysowej 19
ściom. Pojawia się wtedy niebezpieczeństwo przejścia kryzysu
w stan chroniczny. Jeśli zaś wysiłek osoby nie doprowadza ani .
do przezwyciężenia kryzysu, ani do zaprzeczenia, dochodzi do
czwartej fazy.
• Faza czwarta: Napięcie staje się trudne do zniesienia. Człowiek
może sprawiać zewnętrznie wrażenie osoby panującej nad sytu-
acją, jednak zniekształcone spostrzeganie rzeczywistości oraz
wycofanie się z kontaktów społecznych prowadzą do dezorgani-
zacji i chaosu wewnętrznego . Może się ujawnić wiele zachowań,
które są wentylem dla negatywnych emocji, na przykład nadpo-
budliwość, tendencje samobójcze, nadużywanie alkoholu.
Poznawcza koncepcja kryzysu Lazarusa
Richard Lazarus proponuje interakcyjny model analizy stresu i kry-
tycznych wydarzeń życiowych (za H. Sękową, 1993). Uważa on, że
natura reakcji emocjonalnej u danej osoby zależy od znaczenia, jakie
przypisuje ona sytuacji lub wydarzeniu. Potencjalnym źródłem kryzysu
jest więc subiektywna interpretacja sytuacji życiowych i własnych
możliwości, a nie waga samego wydarzenia. Kryzys następuje wtedy,
gdy człowiek ocenia sytuację jako bardzo zagrażającą i gdy nie znaj-
duje sposobu poradzenia sobie z nią.
Psychoanalityczna teoria rozwoju osobowości Eriksona
Erich Erikson, jeden z najbardziej znanych i cenionych psycho-
analityków amerykańskich, opisał rozwój człowieka poprzez kolejno
następujące po sobie kryzysy.
Kryzys według Eriksona to okres rozstrzygający, w którym czło­
wiek charakteryzuje się zarówno wzmożonym potencjałem rozwojo-
wym, jak i większą podatnością na dekompensację psychiczną i soma-
tyczną. Przyczynami kryzysów są sprzeczności i konflikty między
strukturą popędową człowieka a wymaganiami otoczenia. Kryzys roz-
wojowy przebiega w trzech fazach: powstawania i narastania proble-
mów; szczególnej wrażliwości , w której często dochodzi do zachowań
regresywnych; rozwiązania problemu, gdy zostaną pokonane sprzecz-
ności między wymaganiami otoczenia a możliwościami ego jednostki.
Rozwój człowieka przebiega - według Eriksona· - w kolejno
następujących po sobie stadiach, z których każde wnosi nową jakość
do stosunku człowieka wobec siebie i świata (M. Orwid, 1981):
20 Wanda Badura-Madej
I. Ufność - nieufność ( 1. rok życia)
Tworzy się podstawowa postawa uczuciowa wobec otoczenia
i własnej osoby, rozciągająca się między ufnością i poczuciem bezpie-
czeństwa, kiedy potrzeby dziecka są zaspokajane, a nieufnością , lę­
kiem i podejrzliwością, kiedy występują niedostatki w opiece.
2. Autonomia a wstyd i zwątpienie (2.-3. rok życia)
Dzięki postępującemu rozwojowi motorycznemu i umysłowemu,
dziecko nabiera nowych umiejętności i możliwości panowania nad
swoimi popędami, potrzebami i otoczeniem. Cieszy go samodzielne
działanie, chce wszystko robić samo. Jeżeli rodzice rozumieją tę po-
trzebę autonomicznego działania i tolerują ją, tworzy się poczucie
autonomii, czyli poczucie panowania nad swoimi impulsami oraz nad
otoczeniem. Jeże li rodzice są zbyt niecierpliwi i robią za dziecko to,
co ono samo potrafi, albo są zbyt szorstcy i krytyczni - w dziecku
umacnia się poczucie wstydu i wątp liwości.
3. Inicjatywa - poczucie winy (4.- 5. rok życia)
Jest to okres rywalizacji z innymi. Dziecko wykazuje dużą samo-
dzielność i inicjatywę w podejmowaniu wielu zabaw; obdarzane swo-
bodą i możliwościami organizowania zabaw uczy się szybko inicjowa-
nia różnych aktywności. Jeżeli dziecko czuje, że rodzice uważają je za
natręta , a jego zabawy za głupie, rośnie w nim poczucie winy.
4. Pracowitość - poczucie niższości (6.-12. rok życia)
Dziecko koncentruje się na świecie zewnętrznym i działaniu. Jest
to okres, w którym odczuwa ono potrzebę zdobycia uznania za wyko-
nane zadanie. Zachęcanie dzieci do majsterkowania, wykonywania
praktycznych czy nności, nagradzanie ich wyników - wszystko to
pogłębia zmysł pracowitości. Nadmiar krytyki lub brak zainteresowa-
nia wywołuje poczucie niższości' i zniechęcenie.
5. Adolescencyjny kryzys tożsamości (13.-18. ro'k życia)
Aby określić , kim w naszym mniemaniu jesteśmy, musimy odejść
emocjonalnie od rodziców. Wymaga to rozwiniętych si ł ego: u fności,
że świat jest miejscem dostatecznie bezpiecznym dla realizacji naszych
możliwości; autonomii, dzięki której ufamy s~mym sobie; inicjatywy
i pracowitości. Jeżeli zręby dziec iństwa były solidne, tworzymy silne
poczucie własnej tożsamości, czyli poczucie tego, kim jesteśmy, jacy
byliśmy i jacy chcemy być. W przeciwnym razie nie os iągamy poczu-
Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 21
cia silnej tożsamości, mocniejsze jest poczucie niewiedzy. kim jeste-
śmy .
6. Intymność - izolacja (l 9.- 30. rok życia)
Istotą tego okresu jest rozwijanie umiejętności nawiązania intym-
nych, bliskich relacji z innymi ludźmi bez utraty własnej tożsamości.
Dotyczy to zarówno relacji z płcią przeciwną, jak i przyjaźni. Przeci-
wieństwem jest życie w przeświadczeniu, że jest się samotnym i zda-
nym wyłącznie na "".łasne si ły.
7. Twórczość - stagnacja, kryzys wieku średniego (31.-50. rok
życi a)
Jest to okres tworzenia nowego poczucia celu, kiedy przechodzimy
od „złudzenia pewności" do „pewności złudzenia". Życie rozgrywa się
w wymiarach troski o innych (poczucia odpowiedzialności za los in-
nych, nie tylko z najbliższej rodziny) lub koncentracji na sobie i za-
spokajaniu własnych wygód, niemożności przekroczenia swoich w łas­
nych granic.
8. Integralność - rozpacz (od 51. roku życia)
Integralność zakłada dodatni bilans życiowy, pogodzenie się ze
skończonością własnego istnienia. Jeżeli człowiek nie potrafi zaakcep-
tować swojego życia, pojawia się rozpacz i lęk przed śmiercią. Potrze-
bujemy mądrości wynikającej z wieku i doświadczenia, by patrzeć na
świat całościowo.
Dlaczego warto znać teorię rozwoju osobowości Eriksona i jak ją
wykorzystać w praktyce? Należy pamiętać, że:
- życie człowieka jest ciągłą zmianą. Rozwiązanie problemów
w jednym stadium nie zabezpiecza osoby przed konfrontacją
z nimi w stadiach późniejszych. W każdym okresie sprawdza-
my. wzmacniamy lub osłabiamy poszczególne umiejętności
i wymiary naszej osoby: ufność - nieufność, autonomię -
wątpliwości, inicjatywę - poczucie winy, pracowitość - po-
czucie niższości, poczucie tożsamości itd. Dlatego też dzięki
otoczeniu człowiek ma ogromne możliwości zmiany i wyrów-
nania braków rozwojowych z poprzednich okresów życia;
- sposób radzenia sobie w nowej sytuacji zależy od tego, jak
postępowano z nami w dzieciństwie i jakie nabyliśmy umiejęt­
ności. Na przykład, kiedy zostajemy rodzicami, ujawniają się
nasze nie rozwiązane problemy rozwojowe i nie zaspokojone
potrzeby. To dlatego dorosłym, wychowanym w rodzinach dys-
22 Wanda Badura-Madej
funkcyjnych, trudno być dojrzałymi rodzicami; normatywny
kryzys tożsamości u dojrzewającego dziecka może uruchomić
u rodzica nie rozwiązane problemy z okresu dojrzewania„ Po-
dobnie na skutek urazu lub niesz.częfoia mogą się ujawnić
niekonstruktywne sposoby rozwiązania poszczególnych faz
rozwojowych dzieciństwa;
- indywidualne kryzysy rozwojowe nakładaj ą s ię na siebie, na
przykład kryzys nastolatka współwystępuje z kryzysem wieku
średniego rodzica, co powoduje w rodzinie szczególnie duże
napięcie emocjonalne.
1.3.2. Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne)
Kryzysy sytuacyjne (przez niektórych nazywane losowymi, incy-
dentalnymi bądt traumatycznymi, jeżeli wywołane są przez silne,
urazowe wydarzenia) występują w wyniku pojawienia się zewnętrz­
nych, najczęściej nieoczekiwanych wydarzeń. Zagrażają one poczuciu
tożsamości, bezpieczeństwa, a takie zdrowiu i życiu. Należą do nich
śmierć najbliższej osoby, nagłe inwalidztwo, katastrofa, utrata pracy,
nagłe zagrożenie dla związku, jak na przykład zdrada, rozpoznanie
poważnej choroby somatycznej.
Literatura na temat kryzysów traumatycznych jest bogata. Począ­
wszy od Ericha Lindemanna, który w 1944 roku opisał reakcję żałoby
u ofiar .pożaru w klubie nocnym w Bostonie, poprzez badania nad
skutkami różnorodnych sytuacji skrajnie urazowych, jak na przykład
reakcji posttraumatycznej u ofiar katastrof, wojny, Holocaustu, do
literatury wiktymologicznej dotyczącej opisu reakcji u ofiar przemocy .
1 Czują lęk przed kontaktami i wysiłkiem, ponieważ nie mają motywacji
Przebieg reakcji kryzysowej w kryzysa~h sytuacyjnych
W kryzysach sytuacyjnych reakcja kryzysowa przebiega w czte-
rech fazach:
1. Faza szoku, w której podstawowym jest mechanizm zaprzecze-
nia. Życie zewnętrzne może sprawiać wrażenie uporządkowanego,
natomiast w psychice panuje chaos i silne pobudzenie. Pojawiają się
bezsensowne działania lub rodzaj odrętwienia z zaburzeniami konta-
ktu.
2. Faza reakcji emocjonalnej, gdy następuje konfrontacja z rzeczy-
wistością. Osoba próbuje przystosować się do'nowej rzeczywistości,
1 O kryzysach traumatycznych szerzej traktuje rozdzi ał VIII.
Podstawowe pojęcia teońi kryzysu i interwencji kryzysowej 23
stosując mechanizmy zaprzeczania, wyparcia, racjonalizacji. Wszy-
stkie uczucia są bardzo intensywne. Jeżeli wsparcie społeczne jest
niewystarczające lub osoba znajduje się w pustce, istnieje niebezpie-
czeństwo fiksacji i przejścia kryzysu w stan chroniczny. Jeżeli osoba
ma wsparcie ze strony innych, poziom emocji obniża się i możliwa jest
refleksja, dotycząca przyczyny kryzysu i jego konsekwencji.
3. Faza pracy nad kryzysem. Osoba wyzwala s ię spod dominacji
traumatycznych przeżyć, pojawia się zainteresowanie przyszłością.
Granica między fazami jest płynna i występuje naprzemiennie, aczkol-
wiek silne reakcje emocjonalne są rzadsze i mniej intensywne.
4. Faza nowej orientacji, kiedy zostaje odbudowane poczucie
własnej wartości, dochodzi do nawiązania nowych związków, a wyda-
rzenie traumatyczne wzbogaca doświadczenie życiowe człowieka.
1.3.3. Kryzysy chroniczne
Do kryzys6w chronicznych dochodzi, jeżeli zamiast rozwiązania
kryzysu przemiany osoba wycofała się lub zastosowała patologiczne
rozwiązania, lub też - w przypadku kryzysu traumatycznego - za-
trzymała się w tzw. fazie reakcji emocjonalnej (G. Sonneck, 1985).
Do typowego obrazu kryzysu chronicznego zalicza się następujące
cechy: brak umiejętnofoi radzenia sobie, bierność, bezradność, brak
motywacji do zmiany - mimo pozornej współpracy - skłonność do
wycofywania s ię, rezygnacja z odpowiedzi'alności, pogorszenie relacji
społecznych .
Ludzie w kryzysach chronicznych wykazują postawy unikania.
do zmiany. Ich aktywność sprowadza s ię często do użalania się nad
sobą i oskarżania innych. Nastrój jest zazwyczaj obniżony, z licznymi
dolegliwościami somatycznymi.
Czasami otoczenie wzmacnia nieadaptacyjne sposoby radzenia
sobie z kryzysem; na przykład nadanie osobie w kryzysie etykiety
chorego utrwala jej poczucie bezradności i zależności.
Często kryzysy chroniczne przypominają kryzysy ostre. W prakty-
ce ważne jest ich zróżnicowanie, poniew aż zastosowanie interwencji
skutecznej w kryzysach ostrych jest niekorzystne w kryzysach chroni-
cznych - wzmaga bezradność i zależność . Przy kryzysach chronicz-
nych, poza bezpośrednią pomocą, ważne jest wzmocnienie motywacji
do głębszej zmiany życia, co już wymaga psychoterapii.
w·różnicowaniu obu typów kryzysu pomocna jest odpowiedź na
pytanie o czas trwania obecnych trudności. Kryzys ostry występuje
24 Wanda Badura-Madej
w okresie do ~8 tygodni od wydarzenia krytycznego. Natomiast
w kryzysie chronicznym odstęp czasowy jest dłuższy, czasem nawet
kilkuletni.
Samo sfonnułowanie „kryzysy chroniczne" może budzić zastrze-
żenia, ponieważ na przykład na określenie skutków patologicznych
sposobów rozwiązania kryzysów rozwojowych w języku psychopato-
logii użyć można terminu „reakcja nerwicowa", „zaburzenia zachowa-
nia" czy „zaburzenia osobowości". Inaczej niż w paradygmacie medy-
cznym, termin „kryzys" zwraca myślenie diagnostyczne w kierunku
analizy wydarzenia i sposobów radzenia sobie, a działania interwen-
cyjne i terapeutyczne ku wypracowywaniu motywacji do zmiany .
1.4. Radzenie sobie z kryzysem
Pojęcie radzenia sobie (coping) weszło na trwałe do praktyki
interwencji kryzysowej. W literaturze psychologicznej, dotyczącej
krytycznych wydarzeń życiowych i stresu, pojawiły się w latach sie-
demdziesiątych liczne prace na temat sposobów radzenia sobie z trud-
nymi sytuacjami.
Wybór skutecznych sposobów radzenia sobie z kryzysem zależy
w dużej mierze od takich właściwości psychicznych, jak szacunek dla
samego siebie, poczucie skuteczności własnego działan ia, zaufanie do
siebie, łatwość przystosowaąia się, poczucie własnej wartości. Zależy
również od wieku i płci , stanu zdrowia, minionych doświadczeń. Nie-
powodzenie w przeszłości w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami
obniża możliwości radzenia sobie w przyszłości.
1.4.1 . Mechanizmy radzenia sobie według Eriksona
Według Eriksona, pojęcie radzenia sobie odnosi się do osobistego,
aktywnego wysiłku podjętego w celu obniżenia stresu i tworzenia
nowych rozwiązań . Radzenie sobie zakłada dążenie do panowania nad
sytuacją, a nie wyłącznie obronę własnej osoby, jak to się dzieje dzięki
mechanizmom obronnym. Istnieją trzy elementy procesu radzenia
sobie, które nawzajem uzupełniają się:
1. Sięganie do nowych źródeł informacji, co pozwala na redefinicję
sytuacji bądź ustalenie nowych sposobów przeciwstawiania się jej.
2. Umiejętność zachowania kontroli nad emocjami.
3. Umiejętność korzystania z zasobów otoczenia.
Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 25
1.4.2. Strategie radzenia sobJe według Janisa i Manna
J. Janis i L. Mann (M. Adamczak, 1992) opisują pięć różnych
strategii reagowania na kryzysy życiowe:
l . Osoba zapewnia sobie dobre samopoczucie dzięki nieprzyj mo-
waniu informacji, dotyczących zagrożenia i straty.
2. Osoba przyjmuje biernie nową sytuację jako coś oczywistego.
3. Osoba przenosi odpowiedzialność na innych, selektywnie przyj-
muje informacje, prezentuje myślenie życzeniowe.
4. Osoba pośpiesznie poszukuje rozwiązania trudności, dokonuje
impulsywnych wyborów beŹ zastanowienia się nad ich konsekwencjami.
5. Osoba poszukuje pełnych informacji, alternatywnych sposobów
rozwiązań , spostrzega problem wielostronnie.
Wybór strategii radzenia sobie zależy od możliwości doświadcza­
nia zmiany inub jej subiektywnej oceny. Optymalna dla danej osoby
strategia radzenia sobie polega na odczuwaniu powagi wydarzenia
kryzysowego, z uwzględnieniem ryzyka podejmowania działań lub
zahamowania aktywności. W niektórych sytuacjach kryzysowych nie-
zbędne jest bezzwłoczne działanie, podczas gdy w innych brak aktyw-
ności jest bardziej pożądany.
1.4.3. Mechanizmy radzenia sobie według Lazarusa
Lazarus definiuje mechanizmy radzenia sobie jako różnorodne
zachowania osoby, zmierzające do pokonania kryzysu. Dzieli je na dwa
typy:
l. Sposoby radzenia sobie polegające na koncentracji na własnej
osobie i emocjach poprzez obniżanie napięcia, fantazjowanie, ucieczkę
od wspomnień .
2. Sposoby radzenia sobie polegające na koncentracji na problemie
poprzez poszukiwanie informacji, przeformułowanie problemu, poszu-
kiwanje alternatywnych sposobów rozwiązań .
Do strategii radzenia sobie Lazarus zalicza zahamowanie działania
(np. powstrzymanie się od agresywnych reakcji), poszukiwanie infor-
macji oraz zmiany w systemie poznawczym (zaprzeczanie, uspokaja-
nie się).
Lazarus podkreśla, że ocena adaptacyjności sposobów radzenia
sobie powinna być wysoce zindywidualizowana, uwzględniająca real-
ne warunki życia człowieka i jego rozwoju, ponieważ to, co w danej
sytuacji na danym etapie reakcji kryzysowej ma charakter adaptacyjny,
w inne j sytuacji jest nieadaptacy jne . Przykładowo, mechanizm izolac,ji
 ~
';-.•·'
26 Wanda Badura-Madej
.,
ma charakter adaptacyjny w fazie szoku na traumatyczne wydarzenie,
Jecz w późniejszych fazach kryzysu staje się nieadaptacyjny, blokując
możliwość pracy nad znalezieniem sensu zdarzenia i związanego z nim
cierpienia. . Oprócz koncentracji na własnej osobie lub problemie, cennym
Zdaniem Lazarusa, cechą dobrego radzenia sobie z kryzysem jest
plastyczność i reałistyczność. Podejmowane wówczas działania zmie-
niają sytuację na lepszą i korzystniejszą i/łub umożliwiają kontrolę nad
emocjami.
1.4.4. Radzenie sobie z kryzysem według Caplana
Capłan wyróżnia pewne zachowania, które składają się na skute-
czne i nieskuteczne radzenie sobie z kryzysem (G. Parry, 1990).
Co sprzyja radzeniu sobie z kryzysem?
- aktywna eksploracja rzeczywistości i poszukiwanie informacji;
- wyrażanie pozytywnych i negatywnych emocji;
- aktywne inicjowanie pomocy ze strony innych;
-: podział sytuacji problemowej na fragmenty i stopniowe ich
rozw iązywanie;
- rozpoznawanie w sobie symptomów zmęczenia i dezorganiza-
cji, co ułatwia utrzymanie integracji i kontro(ę nad codzienną
aktywnośc ią ;
- aktywne radzenie sobie z uczuciami i problemami łub akcepto-
wanie ich, gdy nie można ich zmienić;
- plastyczność i gotowość dokonania zmian w samym sobie;
- podstawowe zaufanie do własnej osoby i łudzi oraz nadzieja,
że kryzys można przezwyciężyć .
Co nie sprzyja radzeniu sobie z kryzysem?
- zaprzeczanie istnieniu sytuacji problemowej, sądy życzeniowe,
fantazje, brak aktywnej postawy;
- wypieranie negatywnych uczuć, zaprzeczanie im łub ic h proje-
kcja i oskarżanie innych;
- ogólna dezorganizacja funkcjonowania, nie tylko pogorszenie
funkcjonowania zawodowego, ale i ostre zaburzenia rytmu do-
bowego i nawyków dnia codziennego;
__, wybuchy gwałtown ych emocji i ogólny brak panowania nad
sobą lub rezygnacja z jakiejkolwiek aktywn ości ;
- nieszukanie pomocy u innych, a nawet nieakceptowanie jej, gdy
się ją otrzymuje;
- poczucie przytłoczenia problemami i stereotypowe reagowanie
na nie.
Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 27
1.4.5. Korzystanie ze wsparcia społecznego jako sposób
radzenia sobie
sposobem radzenia sobie w sytuacji kryzysowej jest korzystanie ze
wsparcia społecznego. Przez wsparcie społeczne rozumie się otrzymy-
wanie pomocy ze strony znaczących bliskich osób łub instytucji,
w formie emocjonalnego oparcia, praktycznej pomocy, rady i informa-
cji. Wsparcie społeczne ma dwojakiego rodzaju udział w sytuacjach
kryzysowych: może zmniejszać wpływ czynnika stresowego lub go
niwelować na przykład przez pomoc w percepcji sytuacji bardziej jako
korzyści niż straty, bądź pomagać w zachowaniu dobrego stanu fizy-
cznego i psychicznego (np. przez umożliwien ie odreagowania napięcia
związanego z kryzysowym wydaneniem). Brak systemu wsparcia spo-
łecznego obn iża odporność psychiczną oraz możliwość poradzenia
sobie z kryzysem.
1.5. Interwencja kryzysowa
1.5.1. Definicja
Na interwencję kryzysową składają się różne formy pomocy psy-
chologicznej, medycznej, socjalnej, prawnej, które mają na celu przy-
wrócenie równowagi psychicznej po krytycznym wydarzeniu życio­
wym.
Interwencja kryzysowa, jako forma pomocy psychologicznej, po-
lega na kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie
wywołującym kryzys, czasowo ograniczonym, w którym dochodzi do
konfrontacj i osoby z kryzysem i do jego rozwiązania. Redukcja symp-
tomów i przywrócenie równowagi psychicznej zapobiega dalszej dez-
organizacji.
1.5.2. Na czym polega interwencja kryzysowa?
Najbardziej klasyczny model interwencji kryzysowej polega na
zapewnieniu wsparcia emocjonalnego i poczucia bezpieczeństwa, na
pomocy w konkretnych sprawach, na zredukowaniu l ęku dzięki opie-
kuńczości w okresie, kiedy zaburzona jest jasność myślenia i utrudnio-
ne właściwe decyzje i działania. W interwencji istotna jest empatyczna
odpowiedź na potrzeby osoby w kryzysie . E.S. Shneidemann podkre-
28 Wanda Badura-Madej
śla, że
interwencja musi mieć charakter praktyczny, nie jest to czas na
wyszukane psychologiczne interpretacje, ale jest to czas na działanie .
Na praktykę interwencji kryzysowej składają się najczęściej n astę­
pujące działania:
- udzielenie wsparcia emocjonalnego ułatwiającego odreagowa-
nie emocji;
- konfrontowanie z rzeczywistością i przeciwdziałanie tenden-
cjom do zaprzeczania i zniekształcania, aby sformułować naj-
ważniejszy w danym momencie problem do rozwiązania ;
- dokonanie oceny dotychczasowych sposobów radzenia sobie
pod względem ich przystosowawczego bądź nieprzystoso-
wawczego charakteru;
- odwołanie się do sprawdzonych strategii radzenia sobie lub
stworzenie nowych;
- stworzenie planu pomocy.
Specyficzne cechy interwencji kryzysowej :
- podjęcie pomocy niezwłocznie po wydarzeniu bądź tak szybko,
jak to jest możliwe;
- duża intensywn ość kontaktów;
- skoncentrowanie na problemach „tu i teraz";
- ograniczenie czasowe (6-10 spotkań odbywanych z częstotli -
wością przynajmniej raz na tydzień) ;
- strukturowane, aktywne, czasami dyrektywne działanie osoby
pomagającej.
Czego należy unikać w interwencji kryzysowej?
- pocieszania, perswadowania, dawania rad;
___, tłumienia reakcji emocjonalnych („nie płacz" zamiast „możesz
przy mnie płakać");
- wymuszania szybkich decyzji;
- bagatelizowania ostrych objawów reakcji kryzysowej w postaci
nieprzyjmowania posiłków, zaburzeń snu, sięgania po alkohol
i inne używki ;
- zbyt wczesnego podawania leków uspokajających .
1.6. Podsumowanie: podstawowe zasady teorii
kryzysu i interwencji kryzysowej
l. Sytuacje kryzysowe mogą zdarzać się epizodycznie w trakcie
życia osobom, rodzinom, grupom, społeczn ościom i narodom. Sytu-
Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 29
acje kryzysowe są zapoczątkowane przez zagrażające wydarzenie.
Może to być pojedyncza katastrofa albo seria nas tępujących po sobie
znaczących wydatzeń, których skutki kumulują się.
2. Niebezpieczne wydarzenie zaburza równowagę procesów psy-
chicznych. Aby odzyskać równowagę, osoba przechodzi przez serię
przewidywalnych reakcji . Na początku próbuje dotychczasowych me-
chanizmów radzenia sobie i sposobów rozwiązywania problemów przy
towarzyszącym wzroście napięcia . Jeżeli to nie skutkuje, a napięcie
wzrasta, osoba mobilizuje się do zastosowania nowych, doraźnych
metod radzenia sobie z sytuacją.
3. Jeżel i problem trwa dalej i nie jest rozwiązany lub nie można
go uniknąć albo przeformułować, napięcie osiąga szczyt i dochodzi do
punktu krytycznego, podczas którego własne sposoby samoobrony nie
działają i osoba osiąga stan nierównowagi i dezorganizacji. Jest to stan
ostrego kryzysu.
4. Podczas przebiegu reakcji kryzysowej osoba może spostrzegać
sytuacje stresowe jako zagrożenie dla swojej autonomii lub samopo-
czucia; jako utratę kogoś bliskiego, zdolności lub kompetencji, lub
jako wyzwanie dla własnego rozwoju.
5. Każdy rodzaj percepcji sytuacji kryzysowej wywołuje chara-
kterystyczne emocje, ukazujące subiektywne znaczenie sytuacji dla
danej osoby. Zagrożenie wywołuje wysoki poziom lęku, utracie towa-
rzyszą uczucia smutku, żałoby, wyzwanie natomiast wywołuje średn i
poziom niepokoju wraz z pewnego rodzaju nadzieją i oczekiwaniami.
6. W zależności od subiektywnej interpretacji wydarzenia, każda
z osób może reagować na te same sytuacje kryzysowe w różny sposób
i w różnym stopniu.
7. Reakcja kryzysowa nie jest ani chorobą, ani patologicznym
doświadczeniem . Pokazuje ona rzeczywiste zmagania się osoby z wy-
darzeniami życiowymi, może jednakże uruchamiać wcześniejsze, nie
rozwiązane lub częściowo rozwiązane konflikty, co powoduje ich
zaostrzenie lub wystąpienie niewłaściwych reakcji. Interwencja kryzy-
sowa w takich przypadkach może prowadzić do rozwiązania bieżącego
problemu lub analizy poprzedniego i znalezienia powiązania między
mmi.
.. 8. Chociaż długość czasu od początku reakcji kryzysowej do jej
i-:' zakończenia może się zmieniać (zależnie od specyficznej natury sytu-
.~
·.•
;1. acji, poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych reakcji, a tak.że
~;:·'. od źródeł wsparcia), stan czynnego kryzysu (stan nierównowagi) jest
f ograniczony czasowo i trwa zazwyczaj 4-6 tygodni.
·~
~{.;
ł~
..
 30 Wanda Badura-Madej Podstawowe pojęcia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 31

9. Podczas rozwiązywania kryzysu osoby są szczególnie otwarte Sękowa H„ Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:) Społecvw psycho-
logia kliniczna, red. H. Sękowa, PWN, Warszawa 1993, s. 472- 503.
na pomoc. Zwykłe mechanizmy obronne są osłabione, sposoby radze-
Sullivan-Everstine S.D.• Everstine L., People in Crisis, Brunner/Mazel Pub-
nia sobie nieadekwatne, a ego jest bar4ziej podatne na zmiany i wpły­ lishers, New York 1983.
wy. Minimalny wysiłek może spowodować maksymalny efekt. Nawet Terelak J.F„ Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz
niewielka pomoc, właściwie zogniskowana, może być bardziej skute- 1995.
czna niż wyszukana pomoc w okresie mniejszej emocjonalnej dostęp­ Wienberg O„ Program słuiby kryzysowej w Bielefeld: sprawozdanie z 1990 r.
ności. (maszynopis dostępny w bibliotece WOIK w Krakowie).
Zaburzenia psychicl.lle u młodzieiy, red. M. Orwid, PZWL. Warszawa 1981.
10. Podczas fazy reintegracji osoba poszerza swoje możliwości
radzenia sobie o takie sposoby, które mogą być użyteczne w przyszło­
ści. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że zostaną zastosowane wzorce
niewłaściwe lub njeprzystosowawcze, co w konsekwencji może
w przyszłości osłabić zdolność radzenia sobie. Oddaje to zapis pojęcia
„kryzys" w języku chińskim, gdzie jest on wyrażony dwoma ideogra-
mami, z których górny oznacza niebezpieczeństwo, a dolny szansę .

Bibliografia
Adamczak M„ Krytyczne zdarzenia iyciowe i radzenie sobie z nimi - wybra-
ne zagadnienia, [w:] Elementy psychologii klinicznej, red. B. Waligóra, t. Il,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1992.
Badura-Madej W„ Dobrzyńska A„ Pojęcie kryzysu i interwencji kryzysowej,
„Zeszyty Interwencji Kryzysowej", 1993, 1, s. 7-13.
Bomba J., Wokół pojęcia kryzysu - implikacje diagnostyczne i terapeutycl.fle,
,;zeszyty Interwencji Kryzysowej", 1994, 2, s. 7-I ł.
Brammer L.M., Kontakty słuiqce pomaganiu, Studium Pomocy Psychologi-
cznej PTP, Warszawa 1984.
Butcher J.N., Koss M.O„ Badani.a nad psychoterapią krótkoterminową i kry-
zysową, [w:) Psychoterapia i uniana zachowania, red. S.L. Garfield, A.E. Bergin,
Instytut Psychiatńi i Neurologii, Warszawa 1990. s. 167-23 1.
Davanloo H„ The Technique of Crisis Evaluation and lntervention, (w:)
Short-Term Dynamie Psychotherapy, red. H. Davanloo, Jason Aronson North-
vale, New Jersey, London 1986.
Golan N., Treatment in Crisis Situation, Collier Macmillan Publishers, London
1978.
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, wyd.
XVII rozszerzone, PWN, Warszawa 1989.
Krisenintervention und Suizidverhutung, red. G. Sonneck, Facultas Universi-
tlitsverlag, Wien 1985.
Parry G., Coping with Crisis, The Bńtish Psychological Society and Routledge
Ltd, London 1990.
Rhine M.W„ Weissberg M.P„ Crisis lntervention, [w:] Practice and Mana·
gement. of Psychiatrie Emergency Care, red. J. Gorton, R Partńdge, The Mosby
Company, St. Louis, Toronto, London 1982, s. 3-24.

'j
:
~
„

·:

ROZDZ IAŁ li

Jadwiga Piątek

SYMPTOMATOLOGIA I ANALIZA
KRYZYSU

Czynniki wywołujące kryzys: ich identyfikacja i właściwości. Prze-

bieg i rozpoznawanie reakcji kryzysowej. Ostra faza kryzysu. Czyn·
niki wpływające na przebieg reakcji kryzysowej. Podsumowanie.

2.1. Czynniki wywołujące kryzys

Ujawnienie kryzysu zakłada bezwzględną konieczność dostrzeże­
nia zarówno czynnika wywołującego kryzys, jak i sposobu funkcjono-
wania człowieka podlegającego jego działaniu. Nie sposób rozpatry-
wać kryzysu oŚoby bez zwrócenia uwagi na zdarzenie, które go zapo-
czątkowało. Zależność jest tak silna, że jeśli zmianom zachowania
człowieka nie da się przypisać wpływu jakiegoś zdarzenia zewnętrz ­
nego, najprawdopodobniej mamy do czynienia nie z sytuacją kryzyso-
wą, lecz z innym rodzajem zmian psychicznych.

2.1.1. Identyfikacja czynnika kryzysowego

Identyfikacja czynnika kryzysowego, czy li konkretne wskazanie
go, jest pierwszym ważnym zadaniem diagnostycznym w czasie trwa-
nia interwencji kryzysowej .
Im szerszy zasięg zdarzenia, im wi ęcej osób nim dotkniętych , im
większe jego skutki, tym łatwiej je wskazać (np. w przypadku kata-
 r.

34 Jadwiga Piątek Symptomatologia i analiza kryzysu 35

strofy pociągu czy powodzi). Zdarzają się wszakże przypadki , gdzie kiem przygotowania do tej sytuacji i wystąpieniem silnych emocji
wykrycie źródła kryzysu staje się zadaniem karkołomnym , gdyż osoba negatywnych (lęk, zaskoczenie, szok), jakie towarzyszą nagłym
nim dotknięta zaprzecza mu, nie dopuszczając go do swojej świado­ bodźcom.
mośc i .
Czas trwania
Mężczyzna, I. 43, zgłosił się do Ośrodka Interwencji Kryzysowej
skierowany przez swoją krewną. Skarżył się na prywatnego pracodawcę, Zdarzenie krytyczne trwające dłużej może się priyczynić do lep-
który zwolnił go z pracy - jak podał klient - bez wyrainych powodów. szego przystosowania do sytuacji albo przeciwnie - zmniejszyć mo-
W efekcie zwolnienia czuł się załamany, „tycie straciło sens", zaczął żliwości adaptacyjne, gdy stosowane sposoby radzenia sobie są nie-
nadużywać alkoholu. Uwagę dyiurnego psychologa przyciągnęło unika-
skuteczne i stają się dodatkowym czynnikiem kryzysowym, powodu-
nie przez mężczyznę odpowiedzi na pytania o okoliczności zwolnienia. Po jąc między innymi efekt kryzysu chronicznego. Osoby, pozostające
około godzinnej rozmowie okauiło się, ie powodem zwolnienia były kilka-
pod wpływem chronicznego kryzysu, są bardziej narażone na wysoki
krotne wcześniejsze nieobecności klienta z powodu ciągów alkoholowych. stopień dezintegracji pod wpływem innych zdarzeń kryzysowych;
zmniejsza się ich odporność psychiczna.
Może s ię także zdarzyć , że klient upatruje przyczyny stanu kryzy-
sowego w jakimś innym zdarzeniu, i dopiero po wspólnej analizie Tablica 2.1 : Skala Wydarzeń Życiowych Holmesa i Rahe'a (wg: O. C. Simon-
okazuje s ię , że - co prawda - wyzwoliło ono gwałtowne zmiany ton, S. Mathews-Simonton i J.L. Creighton, 1993).
w zachowaniu, ale było jedynie ostatnim ogniwem w ciągu zdarzeń Punkty
Wydarzenie
już wcześniej oddziałujących silnie na tę osobę.
Śmierć współmałżonka 100
2.1.2. Właściwości zdarzenia wywołującego kryzys Rozwód 73
Separacja małżeńska 65
Natura zdarzenia Pozbawienie wolności 63
Śmierć bliskiego członka rodziny 63
Spotykane w ciągu życia
trudne sytuacje różnią się między innymi
Obrażenia cielesne lub choroba 53
oczekiwaną „siłą" oddziaływania. T. Holmes i R.H. Rahe pokusili się
Małżeństwo 50
o zaklasyfikowanie wydarzeń życiowych według przewidywanej siły Zwolnienie z pracy 47
stresu, jaki powodują u człowieka znajdującego się pod ich działaniem . Pojednanie ze współmałżonkiem 45
Skala wydarzeń życiowych (patrz tablica 2.1) pozwala w sposób ogól- Przej~cie na emeryturę 45
ny oszacować wielkość dezintegracji zachowania u osoby; gdy znamy zmiana stanu zdrowia członka rodziny 44
naturę zdarzenia, które ją dotknęło. Ciąża 40
Większych dysfunkcji można oczekiwać u osoby, która przeżywa Trudności seksualne 39
ś mierć współmałżonka, a mniejszych i krócej trwających u kogoś, ko- Powiększenie rodziny 39
mu ukradziono portfel z dokumentami. Zmiany w interesach 38
Zależność pomiędzy umiejscowieniem na liście wydarzeń życio­ Zmiana pozycji materialnej 38
wych (tj. statystycznie oszacowaną siłą stresu) a rzeczywistą powagą Śmierć bliskiego przyjaciela 37
stanu kryzysowego u konkretnej osoby trzeba traktować wyłączn ie Zmiana rodzaju pracy 36
hipotetycznie, choć jej znajomość bywa bardzo pomocna. Zmiana liczby nieporozumień małżeńskich 36
Zadłużenie ponad kwotę półrocznych dochodów 31
Nagłość wystąpienia
Postępowanie egzekucyj ne w związku z zadłużeniem 30
Im bardziej niespodziewane zdarzenie kryzysowe, tym większe Zmiana stopnia odpowiedzialności w pracy 29
ryzyko wystąpienia reakcji nieprzystosowawczych. Wiąże się to z ko- Odejście z domu syna lub córki 29
niecznością podejmowania szybkich decyzji pod presją czasową, bra- Kłopoty z rodziną współm ałżonka 29
36 Jadwiga Piątek Symptomatologia i analiza kryzysu 37

Znaczący sukces osobisty 28 2.2. Przebieg reakcji kryzysowej

Podjęcie lub zakończenie pracy przez współmałżonka . 26
Podjęcie lub zakończenie nauki w szkole 26 Nie ma możliwości stworzenia jednolitego, uniwersalnego wzorca
Zmiana warunków życia 25
reakcji na krytyczne zdarzenia życiowe. W praktyce obserwuje się
Wprowadzenie zmian do osobistych przyzwyczajeń 24
znaczne zróżnicowanie i zindywidualizowanie reakcji, nawet u osób
Kłopoty z szefem 23
20 · poddanych działaniu tego samego czynnika kryzysowego.
Zmiana godzin lub warunków pracy Pierwsza i druga faza kryzysu - opisywane przez Capłana -
Zmiana miejsca zamieszkania 20
20 przebiegają najczęściej w sposób niespecyficzny, słabo zaznaczony dla
Zmiana szkoły
Zmiana przyzwyczajeń w sposobie odpoczynku 19 obserwatora z zewnątrz. Nie stanowią zazwyczaj przedmiotu inten-
Zmiana aktywności religijnej 19 sywnej pomocy psychologicznej. Momentem przełomowym w kryzy-
Zmiana aktywności społeczno-towarzyskiej 18 sie jest trzecia faza reakcji na zdarzenie krytyczne. Właśnie w niej
· Zadłużenie pon i żej sześciomiesięc znych dochodów 17 napięcie wzrasta do czasu, gdy zostają zmobilizowane wszystkie do-
Zmiana godzin snu 16 stępne środki zaradcze. Funkcjonowanie człowieka jest podporząd­
Zmiana liczby spotkań rodzinnych 15 kowane poszukiwaniu nowych strategii działania, przez co różni s ię
Zmiana przyzwyczajeń żywieniowych 15 wyraźnie od zachowania w fazach wcześniejszych i w okresie przed
Wakacje 13 zdarzeniem. Nasilenie pobudzenia emocjonalnego zwiększa znacznie
Boże Narodzenie 12 podatność na zmianę, jednocześnie wyrazista staje się konieczność
Drobna kolizja z prawem, wykroczenie 11
zmiany dotychczas stosowanych strategii.
Mobilizacja stanowi kluczowy, ograniczony w czasie moment kry-
2.1.3. Znaczenie identyfikacji wydarzenia wywołującego zysu, gdyż mogą się wówczas pojawić nowe strategie zaradcze, które
spowodują zlikwidowanie dyskomfortu psychicznego i przystosowa-
kryzys
nie się do zmienionej sytuacji.
• Informacje o naturze, nagłości, czasie trwania zdarzenia kryty- Długotrwałym skutkiem tak rozumianego pozytywnego rozwiąza ­
cznego dają możliwość postawienia ostrożnych hipotez co do nia trzec iej fazy może być polepszenie ogólnego poziomu funkcjono-
rozmiaru reakcji kryzysowej. wania: wzrost samoakceptacji i poczucia własnej wartości, zdobycie
• Dostępna już wiedza na temat przebiegu reakcji na różne rodzaje większej autonomii i samodzielności, nadanie nowego sensu własnemu
zdarzeń krytycznych (przemoc, utrata, gwałt, katastrofa, zmiany życiu, umiejętność sprawniejszego rozwiązywania sytuacji kryzyso-
rozwojowe) pozwała na zrozumienie, a nawet przewidywanie wych, nabycie nowych umiejętności społecznych, zmniejszenie łęku
zachowania osób poddanych ich wpływowi . Możliwe staje się przed trudnościami czy wreszcie zmiana stylu życia na bardziej saty-
też zrozumienie i przewidywanie reakcj i otoczenia, na przykład sfakcjonujący.
zniechęcenia i bezradności różnych służb wobec maltretowanej 30-letnia kobieta, mężatka od 6 lar. korzystała z pomocy Ośrodka
kobiety. Interwencji Kryzysowej, gdy odkryła, te mąż wdał się w romans z inną
Porównanie indywidualnej reakcji na zdarzenie z ogólnym wzor- kobietą. Przeżywała takie postępowanie męża jako szczególnie krzywdzą­
cem reakcji daje szansę oceny intensywności przeżyć, czasu ich ce. oczekując, ie mąż „ wynagrodzi " jej rezygnację ze studiów na rzecz
trwania, ich adekwatności. wychowania wspólnego dziecka. Po czterech miesiącach kontaktu
Wiedzy o typowych, ogólnych wzorcach reakcji kryzysowej to- z Ośrodkiem klientka pogodziła się z mętem. a ren zakończył romans. Po
warzyszą opisy stosowanych w ich przypadku form pomocy , co upływie pół roku odwiedziła Ośrodek, by podziękować za „zobaczenie
pozwala zachować się profesjonalnie wobec osoby przeżywają­ swoich błędów". Relacja z mętem była „Lepsza niż po ślubie", a ona
cej kryzys. sama „zrozumiała wiele spraw i czuła się pewniej" w roli tony i matki.
 38 Jadwiga Piątek
Rozwiązan ie sytuacji kryzysowej może rów nież s tanowić powrót
do stylu fu nkcjonowania przed wystąp i eniem zdarzenia krytycznego.
Dochodzi wówczas do wyeliminowania zac h owań powstałyc h w re-
zultacie kryzysu, przynoszącyc h dyskomfort i cierpienie .
Kobieta, l. 62, zgłosiła się do Ośrodka Interwencji Kryzysowej, skar-
żąc sięna silny konflikt z mężem, przejawiający się kłótniami i rękoczy­
nami. Jut wcześniej nie byli zbyt dobraną parq, myśleli o rozstaniu., ole
odkąd mQż pneszedł na emeryturę, a ona ograniczyła swoją aktywność
. po drugim zawale, sytuacja stała się „nie do wytrzymania ". Po kilku
spotkaniach z klientką i męt.em stało się jasne, te zmiana - polegająca
na stałym pnebywaniu razem - zintensyfikowała zadawnione konflikty.
Jednocześnie choroba ograniczyła klientce możliwości stosowania po-
pnednich sposobów radzenia sobie: izolowania się od męża poprzez jego
pracę zawodową i jej aktywność na działce. Skuteczną pomocą okazało
się wynegocjowanie powrotu klientki do dawnych strategii radzenia
sobie, ale tym razem to sama klientka zwiększyła swoją aktywność i czę­
ściej wychodziła z domu.
Konsekwencją niezaradzenia kryzysowi jest brak przystosowania
do zmienionej sytuacji. Może dojść do wycofania s ię i rezygnacji
z prób poszukiwania rozwiązania, co skutkuje przejściem w stan chro-
nicznego (przewlekłego) kryzysu przy pozornym opanowaniu sytuacji
(częsty jest wtedy mechanizm zaprzeczania).
Do Ośrodka Interwencji Kryzysowej została skierowana przez peda-
goga szkolnego kobieta, I. 45, wychowująca 8-letnią przysposobioną
córkę. Dziewczynka zabierała matce i dzieciom w szkole drobne pried-
mioty. W rozmowie z matką ąkazało się, ie obie mieszkają z byłym męt.em
klientki, nałogowym alkoholikiem, który awanturuje się i unądza libacje.
Dyżurny psycholog omówił z klientką pierwszoplanową potrzebę odsepa-
rowania córki od awantur, zapewnienia jej spokoju i bezpieczeństwa.
Klientka zgodziła się z sugestiami, ale stwierdziła, ie córka jest i wiązana
uczuciowo z byłym mętem, a on sam nie pije tak często. Na koniec
rozmowy oświadczyła, że spróbuje sobie sama poradzić z zachowaniem
dziewczynki. Ponownie zjawiła się w Ośrodku w kilka miesięcy później.
Córka wiięła jej duią sumę pieniędzy. ia którą kupiła kolegom słodycze.
Sama klientka była zmęczona, przybita, skarżyła się na złe samopociucie
i rosnącą własną bezradność. Znów zaproponowano jej pomoc, <. której
nie skorzystała. Od tej pory zjawia się w Ośrodku co kilka miesięcy,
relacjonując coraz poważniejsze kłopoty z córką. W dalszym ciągu jednak
nie przyjmuje do wiadomości wpływu atmosfery domowej na zachowanie
.I dzie_wczynki.
'.i.
i, ,!I
!:H
Symptomatologia i analiza kryzysu 39
Może dojść także do ostrej fazy kryzysu, w której reakcja na
wydarzenie nasila s ię ekstremalnie. Dochodzi do asymilowania lub
wzmacniania destruktywnych strategii radzenia sobie. Ich utrwalenie
i stan silnego napięc ia mogą ostatecznie doprowadzi ć do pow ażnyc h
dysfunkcji w zachowaniu: od zaburzeń typu nerwicowego, poprz.ez
okresową utratę kontroli (uzależn ien ia, próby samobójcze). aż po
psychozy reaktywne.
Mężczyzna, L. 22, trafił do Ośrodka po leczeniu szpitalnym z powodu
zażycia dutej ilości leków w celach samobójczych. Miesiąc wcześniej
odesiła od niego dziewczyna, z którą chciał się ożenić. Początkowo nie
mógł w to uwienyć, próbował upijać się, rozpaczał i płakał. Po około
dwóch tygodniach popadł w depresję, pnemyśliwał o śmierci, cierpiał
na bezsenność i nie miał apetytu. Dzień przed próbą samobójczą zobaczył
swoją dziewczynę, spacerującą z innym mężczyzną. Nie mógł sobie pora-
dzić z wyobrażeniem, te dziewczyna „ naleiy jut do kogoś innego". Wypił
200 g wódki i zażył lekarstwa.
2.3. Rozpoznawanie reakcji kryzysowej
Najbardziej powszechne objawy reakcji kryzysowej zos tały pogru-
powane tak, by ich stopniowa analiza dostarczyła pełnego obrazu
możl iwyc h reakcji danej osoby na kryzys. Każd y z tych objawów może
być przej awem reakcj i kryzysowej, o ile stanowi znacząc ą zmianę
w stosunku do okresu poprzedzającego zdarzenie krytyczne. Konfigu-
racje obj awów mogą pojawić się w różnych fazach kryzysu, różny też
może być ich czas trwania u konkretnej osoby.
Odróżn ienie ich od symptomów choroby psychicznej może nastrę­
czać niekiedy pewne trudn ości. Za kryzysowym charakterem objawów
przemawiać będzie ich powiązanie ze zdarzeniem krytycznym, niekie-
dy znaczna ich zmienność w któtkim odstępie czasu (np. w czasie
dłuższej rozmowy można obse.rwować przejście od silnego pobudzenia
do uspokojenia), najczęśc i ej określ ony czas trwania (6-8 tygodni).
zachowany krytycyzm wobec własn ego stanu psychicznego i często
samorzutne jego wi ązanie przez klienta z przeżyty m zdarzeniem. Osta-
tecznie jednak m ożemy odróżnić obserwowane objawy kryzysu od
zaburzeń psychicznych po tym, że pierwsze z nich ustępują w wyniku
zastosowania metod interwencji kryzysowej.
Z odmienności reakcji konkretnej osoby od wymienionych wyżej
objawów nie można wnioskować o n ieobecności kryzysu. Stosunkowo
łatwo można rozpoznać klienta w stanie kryzysowym, jeśl i występuj ą
 ....
40
Jadwiga Piątek
u niego typowe objawy niepokoju i pobudzenia, i chętnie opowiada
o swoich przeżyciach. W wielu wypadkach sytuacja jest bardziej
skomplikowana. Łatwo jest się pomylić i ocenić reakcję klienta jako
„stan bez objawów kryzysu", gdy przyprowadzają go krewni łub
skierowują instytucje. Część osób ma dość zakamuflowane sposoby
zwracania się o pomoc: proszą o radę w sprawie innej niż rzeczywisty
powód ich kryzysu.
2.3.1. Ogólny wygląd
Wyglądosoby w kryzysie może świadczyć o poważnych proble-
mach w funkcjonowaniu. Stopień zaniedbania higieny i ubioru, nie-
adekwatność stroju (dziwaczny łub zbyt lekki mimo chłodu) , mogą
dowodzić utraty zainteresowania swoim wyglądem lub braku kontroli
nad własnym zachowaniem.
2.3.2. Stan somatyczny i reakcje fizjologiczne
Stan zdrowia osoby przeżywającej kryzys wymaga bacznej uwagi
z co najmniej dwóch powodów:
l. Ze względu na silne napięcie psychiczne i obecność intensyw-
nych emocji człowiek może nie zdawać sobie sprawy z istniejących
uszkodzeń ciała czy stanów chorobowych (w chwilach ekstremalnego
napięcia odczuwanie bólu jest często zniesione). Zdarza się, że dopiero
w atmosferze bezpieczeństwa , stworzonej rozmową, klient zaczyna
odczuwać somatyczne dolegliwośc i: ból, osłabienie, głód, wyczer-
panie.
j.
I
Pewnej nocy policja przywiozła do Ośrodka Interwencji Kryzysowej
kobietę z czwórką małych dzieci. 'Zabrano ją z domu, pobitą przez pija-
nego męta. Po wstępnej rozmowie doszło do konsultacji lekarskiej. Poza
stłuczeniami przedramienia klientka nie odczuwała innych dolegliwości.
Spędziła noc w Ośrodku. Dopiero rankiem zaczęła mówić o licznych
dolegliwościach bólowych, zasłabła. Została odwieziona do szpitala z ob-
: ~
jawami wstrząśnienia mózgu.
..
2. U wielu osób napięcie psychiczne objawia się przede wszystkim
:I w postaci dolegliwości somatycznych: bólów i zawrotów głowy, mę­
czliwości, zakłócenia snu i jedzenia. Często dopiero analiza proble-
mów zdrowotnych doprowadza do uświadomienia sobie przez klienta
: 1;·
·~ ' związku z oddalonym w czasie zdarzeniem krytycznym.
Typowe reakcje fizjologiczne, towarzyszące wzmożonemu napię­
fi! ciu i pobudzeniu ruchowemu, są następujące: zmiana rytmu oddechu
:li
·1
•I
;·· r j
I~! I
r
~·.'·'·
~
Q
Symptomatologia i analiza kryzysu 41
~
,,ł'
'·
i ciśnienia krwi, wzmożona potliwość, drętwienie, drżenie, bladość lub
czerwienienie się, ślinienie lub suchość w ustach, częste oddawanie
moczu, biegunka.
2.3.3. Zmiany świadomości
Zakłócony stan świadomości osoby w kryzysie (zaburzenia jako-
ściowe świadomości) jest reakcją świadczącą o trudnościach z kontro-
~
~ lowaniem swojego zachowania. Istotne jest zatem zwrócenie uwagi na
~
•:
orientację w miejscu i czasie, zdolność
miętywania wydarzeń. Ważne jest też
do koncentracji uwagi i zapa~
zwrócenie uwagi na wszelkie
rs
oznaki senności, które mogą świadczyć o chorobach somatycznych
r i uszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego.
2.3.4. zaburzenia motoryki
" Napięcie odczuwane przez osobę w kryzysie łatwo jest zaobser-
wować w tempie i formie wykonywanych czynności. Motoryka klienta
może przyjmować krańcowe formy: od hiperaktywności (szybki
i chaotyczny sposób mówienia, niemożność przyjęcia przez dłuższy
czas siedzącej postawy) do spowolnienia, zahamowania aktywności.
Ruchy mogą się s tać gwałtowne, nieskoordynowane, drżące, zdarza
się pe rsewerowanie lub niekończen ie czynności . Nawiązanie kontaktu
i współpraca z osobą w stanie pobudzenia łub spowolnienia może
nastręczać spore tru d ności, zwłaszcza gdy w grę wchodzą silne emocje.
Dotyczy to szczególnie osób tuż po zaistniałym wydarzeniu lub w fazie
ostrej reakcji na kryzys.
,.i Kobieta, l. 43, została przywieziona przez męta do Ośrodka Interwe-
ncji Kryzysowej po mającym miejsce dzień wcześniej nadużyciu leków.
Dyżurny psycholog zaczął rozmowę z obojgiem, ale kobieta nie odzywała
się lub reagowała cichymi monosylabami. Sytuacja nie zmieniła się, gdy
dyżurny zdecydował się rozmawiać oddzielnie z ma/tonkami. Dopiero po
ponad dwugodzinnym pobycie w Ośrodku udało się zebrać zasadnicze
informacje od klientki, przezywającej w sposób depresyjny ujawnioną
zdradę męża.
2.3.5. Stan emocjonalny (ocena jakości emocji i stopnia
kontroli nad emocjami)
Pierwotną, a zarazem powszechną reakcją na zdarzenie krytyczne
jest pobudzenie łub znieruchomienie. Towarzyszy mu lęk o różnym
nasileniu, związany z pojawieniem się nieprzewidzianego wydarzenia.

42 Jadwiga Piątek
W kolejnych fazach reakcji wzrasta napięcie i niepokój, pojawiają się
już zindywidualizowane, silne emocje (złość, irytacja, agresja, lęk,
panika, bezsilność, rozgoryczenie, rozpacz). Osoba może się poczuć
niezdolna do samodzielnego działania, może być apatyczna, czemu
towarzyszy najczęściej obniżony nastrój. Może mieć poczucie krzywdy
lub klęski, stracić wiarę w sens działania i własne możliwości. Poczu-
cie utraty kontroli nad własnym życiem obezwładn ia i skłania do
bierności, sprawia, że człowiek staje się faktycznie niezdolny do
dalszego działania. Mogą pojawiać się wahania nastrojów: od pod-
wyższonego do obniżonego, od mobilizacji i poczucia pośpiechu do
wycofania z aktywności, spowolnienia, smutku lub zobojętnienia.
Obok jakości przeżywanych uczuć, dla reakcji kryzysowej diagno-
styczna jest analiza stopnia kontroli klienta nad emocjami. Niedosta-
teczna kontrola, objawiająca się atakami paniki lub wybuchami agresji,
może bowiem spowodować zachowania zagrażające bezpieczeństwu
i życiu klienta i innych osób. · terapeutyczną, pozwala bowiem na przywrócenie bądź zbudowanie od
2.3.6. Przebieg procesów poznawczych
W stanie kryzysowym może dojść do różnego stopnia zakłóceń
treści i formy procesów poznawczych. Osoby w kryzysie mogą do-
świadczać zaburzeń w spostrzeganiu rzeczywistości, na przykład ilu-
zji, gdy uwaga jest napięta. Osoby, przeżywające żałobę po śmierci
bliskiego, są niejednokrotnie przekonane, że widzą go lub słyszą jego
głos. Zachowują jednakże krytyczny stosunek do tych spostrzeżeń , co
odróżnia je od stanów chorobowych.
Pojawiają się zaburzenia p~ięci: trudności zapamiętywania i/lub
„
odpamiętywania, które mogą dotyczyć zdarzenia krytycznego, okresu
przed lub po nim.
W obrębie procesów myślowych może dojść do zmian w zakresie
myślenia logicznego, poziomu myślenia konkretnego i abstrakcyjnego
oraz swobodnego przechodzenia z jednego poziomu na drugi, stosow-
nie do potrzeb. Może dojść do znmiejszenia bądź wręcz utraty zdol-
ności realistycznej oceny rzeczywistości na rzecz myślenja życzenia~
wego lub katastroficznego. Specyficzną właściwością myślenia w sta~
nie kryzysu jest koncentracja na zdarzeniu krytycznym. Opracowanie
poznawcze tego zdarzenia zajmuje znaczną część procesów myślo­
wych - dochodzi do fiksacji i usztywnienia tematycznego. Osobie
w stanie kryzysu trudno jest skoncentrować się na innych problemach
czy elastycznie przerzucać u'wagę. Fiksacja na zdarz.eniu może w sy-
tuacjach skrajnych prowadzić do jego spontanicznego, niekontrolo-
r
I
I
Symptomatologia i analiza kryzysu 43
wanego powtarzania na jawie i w snach. Odmienną od fiksacji, a rów-
nje specyficzną dla kryzysu właściwością myślenia jest unikanie treści
związanych ze zdarzeniem krytycznym. Może dojść nawet do pewnego
rodzaju „odcięcia", wyłączenia tych urazowych treści ze świadomości.
Znalezienie i nadanie sensu przeżywanemu kryzysowi jest si lną
potrzebą osoby w stanie kryzysu, szczególnie gdy ma ona poczucie
zburzenia dotychczasowego porządku i sensu świata. Człowiek zadaje
sobie podstawowe pytania egzystencjalne, u siłuje odnaleźć odpowied-
nie miejsce w dotychczasowym systemie wartości i przekonań dla
zaistniałego zdarzenia („dlaczego właśnie mnie to spotkało?"). Samo-
dzielne odnalezienie sensu staje się trudniejsze, gdy okoliczności -
towarzyszące kryzysowi - stanow ią pogwałcenie subiektywnego po-
czucia sprawiedliwości, jak w przypadku śm ierci dziecka czy kata-
strofy.
Przypisanie zdarzeniu aspektów pozytywnych odgrywa ważną rolę
podstaw uporządkowanych ram rzeczywistości, będącyc h stałym od-
niesieniem dla funkcjonowania człow ieka. W czasie trwania interwen-
cji kryzysowej kładzie się zatem szczególny nacisk na samodzielną
reinterpretację wydarzenia kryzysowego. W skazywanie lub narzucanie
klientowi sensu jego cierpienia nie przynosi pozytywnych skutków;
ten proces musi się dokonać indywidualnie. Kryterium skuteczności
dokonanej reinterpretacji jest uznanie przez klienta pozytywnych aspe-
któw kryzysu, a nie na przykład jej logika, zgodność ze stanem wiedzy.
Korzystnym zabiegiem terapeutycznym jest stworzenie warunków do
swobodnego dywagowania, wyrażania wątpliwości i pozwolenie na
1:. samodzielne odnalezienie uzasadnień dla przeżywanego cierpienia.
Przykładowo, rodzice, którym zmarło przewJekJe chore dziecko,
posługują się różnymi racjonalizacjami. Osoby wierzące mogą mówić,
że Bóg tak chciał; inni mogą uważać, ie gdyby dziecko przeżyło,
byłoby fizycznie upośledzone, lub sądzić, że śmierć ich dziecka przy-
i'
czyni się do postępu medycyny i przez to uratuje inne dzieci.
l 2.3.7. Dezorganizacja osobowości
f~ O stopniu dezorganizacji osobowości możemy mówić tylko przez
ł
porównanie z poziomem funkcjonowania przed zaistnieniem zdarzenia
krytycznego. Różnice między uprzednim a obecnym (tj. kryzysowym)
poziomem funkcjonowania mogą mieć charakter głębokiej dezorgani-
r~
zacji osobowości, wymagającej intensywnej i szerokiej pomocy (np.
umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym lub innej instytucji). Czasa-
~.i
~·

44 Jadwiga P~tek
mi dochodzi jedynie do okresowego zaniechania aktywności życio­
wych (np. zaprzestania gotowania obiadów dla rodziny), zmiany trybu
życia czy pojawienia się zmian emocjonalnych lub w zachowaniu.
Dezorganizacja osobowości w sytuacji kryzysowej może wystąpić,
gdy:
- skuteczne strategie radzenia sobie nie zostały wcześnie wytwo-
rzone (tak dzieje się w kryzysach rozwojowych, które z defini-
cj i staw iają przed człowiekiem nowe, nie napotkane uprzednio
zadania);
- skorzystanie z dostępnych strategii jest z różnych powodów
niemożliwe, na przykład gdy możliwości osoby są ograniczone
przez zakłócen ia z wcześniejszych okresów rozwojowych (za-
burzenia emocjonalne) lub przejściowo zablokowane silnymi
. emocjami;
- u żyte strategie radzenia sobie są nieprzystosowawcze; wśród
strategii nieprzystosowawczych wymienia się: nadużywanie al-
koholu i Jeków, izolowanie się od innych, rezygnację z rozwią­
zywania problemów, poddanie się biegowi zdarzeń, mecha-
nizmy obronne (wypieranie, zaprzeczanie), zachowania typu
acting-our, wzrost zachowań agresywnych.
W praktyce trzy wymienione warunki dezorganizacji nie wyklu-
czają się wzajemnie, więc strategiom nieprzystosowawczym towarzy-
szyć mogą dwie wymienione wcześniej (J. Bomba, 1994).
Do opisu globalnej dezorganizacji osobo~ości przydatna jest kon-
cepcja tzw. wyuczonej bezradności Martina E.P. Seligmana (1993) .
W ciągu swego życia człowiek może się wyuczyć bezradności, jeśli
spostrzega, że nie ma związku między jego działaniem a sukcesem lub
jego brakiem. Inaczej mówiąc, nabiera przekonania, że jego kontrola
nad rzeczywistością jest nieskuteczna i oczekuje, że w przyszłości nie
będzie zależności między jego działaniem a osiąganymi wynikami .
Zdaniem Seligmana, oczekiwania takie prowadzą do powstania:
;: - deficytów poznawczych w postaci przekonania o niemożności
•i
wpływania na przebieg zdarzeń, braku wiary w zmianę i sens
działania;
•' - deficytów motywacyjnych, czyli obniżenia poziomu motywacji
do działania, niechęci do robienia czegokolwiek w kierunku
ti zmiany;
1\
ii - deficytów emocjonalnych w postaci stanów apatii, lęku, depre-
i; . sji, poczucia bezradności i krzywdy, utraty nadziei.
1·!1
f
r:
f Symptomatologia i analiza kryzysu 45
f Po powtarzających się niepowodzeniach może dojść do zaniecha-
I nia działania. Rozmiary bezradności zależą od oceny ważności rezul-
tatu własnego działania - im ważniejsze dla człowieka działanie, tym
większe poczucie bezradności w razie porażki.
Na poczucie bezradności zasadniczy wpływ ma atrybucja przyczyn
niepowodzenia. Znany jest opis trzech wymiarów atrybucji
(M.E.P. Seligman, 1993):
l. Stałość - zmienność
Porażkę można uznać za stały element doświadczenia lub chwilo-
wy, incydentalny (zmienny).
Atrybucja stała: „zawsze już tak będzie"
Atrybucj a zmienna: „to przypadek, że tak się stało"
Atrybucja stała: „nigdy ze mną nie rozmawiasz"
Atrybucja zmienna: „ostatnio ze mną nie rozmawiasz"
Atrybucja stała: „mój szef to leń i darmozjad"
Atrybucja zmienna: „szef jest w złym humorze"
2. Zasięg globalny - zasięg ograniczony
Niepowodzenie może zostać uznane za globalne lub cząstkowe.
Zasięg uniwersalny: „wszyscy nauczyciele są niesprawiedliwi"
Zasięg ograniczony: „profesor Kowalski jest niesprawiedliwy"
Zasięg uniwersalny: „książki są do niczego"
za·sięg ograniczony: „ta książka jest do niczego"
Zasięg uniwersalny: „jestem głupi"
Zasięg ograniczony: „dla niego jestem głupi"
3. Atrybucja zewnętrzna - wewnętrzna
Gdy coś dzieje się nie po naszej myśli, przyczyny możemy się
doszukiwać w samym sobie (atrybucja wewnętrzna) lub innych oso-
bach i okolicznościach (atrybucja zewnętrzna). Przypisywanie niepo-
wodzeniu walorów stałości, globalności i umiejscowienie jego przy-
czyn w sobie będzie sprzyjać wzrostowi bierności i bezradności.
,.
f
2.4. Ostra faza kryzysu
Ostra faza kryzysu (czyli faza czwarta według Caplana) wymaga
oddzielnego omówienia ze względu na charakterystyczny, postępuj ący
brak przystosowania i stałe obniżenie zdolności do radzenia sobie
z kryzysem. W praktyce rozpoznawalna jest jak.o duże, a nawet eks-
 46 Jadwiga Piątek
tremalne nasilen~e objawów z faz poprzednich. Pojawia się apatia,
bezradność, utrata wiary, poczucie klęski; rozwija się syndrom wy-
uczonej bezradności , który w nasileniu może przybrać postać klinicz-
nej depresji. Może narastać poczucie krzywdy, pobudzenie, zachowa-
nie ulega re gresji. Działania klienta są pozbawione planu, chaotyczne;
sprawia to wrażenie, jakby kiient utracił swoje wcześniejsze możliwo­
ści poznawcze i umiejętnośc i społeczne. Siła i intensywność przeży­
wanych emocji może doprowadzić do okresowego zmniejszenia ich
lub całkowitego zniesienia kontroli (napady płaczu, panika, próba
samobójcza). W obrębie zaburzeń emocjonalnych pod wpływem kry-
zysu obserwuje się także fiksację na przeżyciach (uporczywe powra-
canie do zdarzenia inicjującego kryzys) i ich spontaniczne odtwarzanie
bez świadomej kontroli.
Kobieta - ofiara przemocy ze strony m(ia - od kilku miesi(cy
pr6bowala uregulować prawnie swoją sytuacj(. Jednoczefnie dalej mie-
szka.la z m(iem i doviawala prześladowań z jego strony. Doprowadziła
do wydania nakazu aresztowania m(ia, gdy sama była jui u kresu wy-
trzymałości psychicznej. mqi został jednak zwolniony. Kobieta tak silnie
przet.yla ten fakt, ie kilkanaście razy opowiadała o tym, co czuła, gdy
ujrzała go na wolności. Przetywala tei te uczucia kil/ca razy w ciągu dnia,
niezaletnie od swojej woli.
Objawy ostrego kryzysu dają się opisać językiem psychopatologii,
jakkolwiek od zaburzeń psychicznych różni je ścisłe powiązanie z wy-
stąpieniem zdarzenia kryzysowego i ustępowanie przy wspomaganiu
technikami interwencji kryzysowej . W stosowanej w Polsce klasyfika-
cji zaburzeń ·psychicznych os\ra faza kryzysu mieści się w obrębie
zaburi.eń reaktywnych i bywa określana jako dstra reakcja na cąilci
stres lub reakcja adaptacyjna (J. Wciórka, red., 1992).
Ostry kryzys charakteryzuje się szybko zmieniającymi się w czasie
wyraźnymi zaburzeniami zachowania, subiektywnym poczuciem bez-
radności i niewydolności, silnym wewnętrznym napięciem, poczuciem
zagrożenia i niebezpieczeństwa.
W procesie diagnozowania fazy ostrego kryzysu pierwszoplanowe
staje się ustalenie ryzyka zachowań agresywnych wobec innych osób
i autodestrukcyjnych. Zamach samobójczy jest próbą ostatecznego
poradzenia sobie z sytuacją przekraczającą indywidualne możliwości
znoszenia cierpienia. Paradoksalnie, należy on także do strategii radze-
nia sobie z nieznośnym bólem psychicznym i przekonaniem, że nie ma
już innego rozwiąiania. Czynnikami zwiększającymi ryzyko próby
samobójczej są między innymi: brak możliwości otwartego wyrażenia
l',r
'
Symptomatologia i analiza kryzysu 47
agresji, trudności ze skutecznym porozumiewaniem się z otoczeniem,
nieumiejętność konstruktywnego radzenia sobie z trudnościami.
Utrzymująca się przez dłuższy okres (ponad 6-10 tygodni) ostra
faza kryzysu przechodzi w chroniczną reakcję kryzysową. Jej chara-
kter zależy od przeważających w obrazie objawów. Rozwijają się
zaburzenia posttraumatyczne, depresja reaktywna, syndrom wyuczonej
bezradności, syndrom bitej kobiety . Chroniczna ·reakcja kryzysowa
trwająca dłuższy czas, nawet kilka lat, staje się sposobem funkcjonowania
osoby, stale zakłócając jej możliwości przystosowania się do innych
trudności życiowych. Mówimy wówczas o odległych skulkach kryzysu.
2.5. Czynniki wpływające na przebieg reakcji
kryzysowej
W ciągu życia przeżywamy wiele zdarzeń, ale tylko niektóre z nich
stają się początkiem kryzysu. Są osoby, które, przechodząc trudne
próby życiowe nawet ich nie dostrzegają. i dopiero z dystansu czaso-
wego stwierdzają, że ich życie zmieniło się od „tamtego momentu".
Analizując zjawisko kryzysu, zauważamy, że głębokość i rozle-
f. głość zmian psychicznych wywołanych zdarzeniem krytycznym zależy
,.f. nie tylko od siły działającego czynnika, ale głównie od indywidualnych
ł· właściwości człowieka, którego to zdarzenie jest udziałem. Różnimy
~
!,.
się między sobą życiowym doświadczeniem, wiedzą, umiejętnością
radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, psychiczną odpornością. Inaczej
I
spostrzegamy te same zdarzenia: jedni jako wyzwanie i okazję do
rozwoju, inni jako zagrożenie. Siła oddziaływania różnych zdarzeń
życiowych jest uzależniona od okoliczności, w jakich nas zastają: stanu
zdrowia, stopnia przemęczenia czy przeciążenia obowiązkami. Równie
istotny jest kontekst społeczny zdarzenia - w jakim stopniu otoczenie
f..
potrafi Zllłkceptować stan człowieka w kryzysie, dodać mu otuchy. Te
I i inne czynniki, detenninujące obraz reakcji kryzysowej, budzą . zain­
teresowanie naukowców i praktyków z kręgu teońi stresu i kryzysu,
psychologii zdrowia i dziedzin pokrewnych. Niektóre z nich zostały
bliżej opisane, a badania trwają nadal.
! 2.5.1. Predyspozycje osobowościowe
Kluczowymi pojęciarn.i opisującymi właściwości osobowości,
! zaangażowane w radzenie sobie ze stresem, są odporność na stres
i kompetencja życiowa. Mówi się także w tym kontekście o dojrzałości
i
::
 Jadwiga Piątek
48
psychicznej, doświadczeniu życiowym i zrównoważeniu emocjonal-
nym. Wszystkie te pojęcia, choć niecałkowicie jednoznaczne i definio-
\A.'.alne, okazują się niezwykle użyteczne dla opisu przebiegu reakcji
kryzysowej ! skutecznego radzenia sobie z kryzysem.
Kompetencja życiowa (H. Sękowa, 1993) oznacza zdolność do
takiego zachowania się w interakcji z otoczeniem (partnerem), by re-
alizować własne, indywidualne cele z uwzględnieniem wymogów sy-
tuacji. Chodzi tu zatem o wykorzystanie do skutecznego radzenia sobie
wyuczonych umiejętności: poznawczych, społecznych i porozumiewa-
nia się. pojęcie to zawiera w sobie także samoakceptację, poczucie
kontroli i wpływu na zdarzenia, czynniki temperamentalne i konstytu-
cjonalne.
Odporność na stres opisuje współdziałające ze sobą mechanizmy
funkcjonowania, które wpływają na adaptację do stresu. Wśród e le-
mentów składowych wymienia się między innymi prawidłową kontro\ę
emocjonalną, umiejętność podejmowania decyzj i, poczucie własnej
wartości, umiejętność relaksowania się i regenerowania sił, wewnętrz­
ne umiejscowienie kontroli, różnorodność i elastyczność stosowania
sposobów radzenia sobie.
Aaron Antonovsky (B. Mroziak, 1994) w modelu salutogenezy
(zależności między odpornością na stres a pozytywnymi właściwo­
ściami człowieka i środowiska) posługuje się pojęciem ogólnych za-
sobów odpornościowych, do których obok właściwości psychologicz-
nych, takich jak intelekt, wiedza, system wartości, postawy, relacje
interpersonalne, zalicza właściwości fizyczne człowieka oraz mate-
rialne. Podstawowym pojęciem w jego modelu jest poczucie koheren-
cji. Antonovsky definiuje je jako globalną orientację jednostki, wyra-
żającą stopień jej ogólnego i trwałego, choć dynamicznego poczucia
pewności, że:
1. bodźce, docierające ze środowiska zewnętrznego i wewnętrzne-
go, są ustrukturowane, przewidywalne i dają się wyjaśnić;
2. posiada zasoby pozwalające sprostać wymaganiom stawianym
przez owe bodźce ;
3. wymagania stanowią wyzwanie, warte są zaangażowania się
i podjęcia działania.
Osoba o dużym poczuciu koherencji będzie potencjalnie mniej
narażona na destrukcyjne skutki kryzysu.
Wiedzę o predyspozycjach osobowościowych klienta do radzenia
sobie z kryzysem moi.na zaczerpnąć z hisrorii jego życia, pytając na
przykład, jak przezwyciężył poprzednie kryzysy , co było mu wówczas
pomocne .
..
•t.
Symptomatologia i analiza kryzys_u 49
2.5.2. Tło zdarzenia kryzysowego
Niebagate lną rolę w analizowaniu reakcji kryzysowej konkretnej
osoby odgrywają okoliczności, w jakich pojawiło się zdarzenie kryty-
czne. Mogą one znacząco zdecydować o przebiegu reakcji na to zda-
rzenie.
Zwolnienie z pracy osoby młodej , która nie założyła jeszcze rodzi-
ny, może spowodować l żejszą reakcję kryzysową niż zwolnienie osoby
w wieku ponad czterdziestu lat, mającej na utrzymaniu dzieci. Jak
w rzeczywistości te dwie osoby przyjmą zwolnienie z pracy, jest oczy-
wiście zależne od wzajemnych relacji wielu czynników, takich jak:
1. Wiek, który określa problematykę psycho l ogiczną typową dla
danego okresu rozwojowego, oczekiwania społeczne co do pełnienia
określonych ról, czasami też ryzyko określonych zmian zdrowotnych
czy zachowań (np. ryzyko próby samobójczej jest większe u ludzi
młodych).
2. Sytuacja życiowa, czyli grupa czynników obejmująca sytuację
materialną, zatrudnienie, miejsce zamieszkania, posiadanie rodziny.
Według koncepcji zasobów odpornościowych Antonovsky'ego, każdy
z tych czynników może wzbogacać lub zubażać zdolność rozwiązywa ­
nia kryzysów.
3. Stan zdrowia. Klasyczna koncepcja stresu wywodzi wprost
proporcjonalną zależn ość odporności na stres od zasobów energetycz-
nych organizmu . Osoba wyczerpana chorobą łub długotrwałym zanie-
dbywaniem (niedostatek snu lub jedzenia) ma potencjalnie mniejsze
możliwości przezwyciężan i a kryzysu.
4 . Nie rozwiązane poprzednie kryz.ysy. Przeżyte w przeszłości kry-
zysy, które nie zostały przezwyciężone i przeszły w chroniczną re-
akcję, osłabiają zdolność do rozwiązywania kolej nych. Zmniejsza to
i.;
szansę na pomyślne wyjście z obecnego kryzysu, powodując na przy-
t:
kład kolejną chroniczną reakcją. Osoby, będące ofiarami powtarzają­
cych się wypadków życiowych, często podlegają mechanizmowi tego
błędnego koła. Zmieniają przeświadczenia o sobie i ś wiecie, co pro-
wadzi w efekcie do dalszych zaburzeń procesu radzenia sobie.
Zdarza się, że klient reaguje niespodziewanie silnie na zdarzenie
stosunkowo błahe, gdyż uaktywnia ono pewien nie przezwyciężony
kryzys z przeszłości, przez co obecna reakcja jest faktycznie odpowie-
dzią na tamten kryzys.
Do Ośrodka zadzwoni/a kobieta, /. 35, m6wiqc, t.e myśli o odebraniu
sobie życia. Jest zadłużona na pewną sumę pieniędzy ( niedut.q) i komornik
 50 Jadwiga Piątek
ma przyjść nazajutrz zająć meble. W czasie długiej rozmowy, odbytej
wkrótce w domu klientki, okazało się, te kobieta dokonała ujemnego
bilansu życiowego po tym, jak jej drugi mąi został skazany za znęcanie
się nad nią. Miało to miejsce trzy miesiące wcześniej i kobieta cc.uła się
winna, ie „zabrała dzieci.om ojca", oraz te nie potrafiła ułożyć sobie
tycia po raz drugi. Obecne myśli samobójcze byty więc reakcją raczej na
ów bilans t.yciowy i doznaną przemoc, nit na egzekucję komornika.
5. Współwystępujące kryzysy. Występujące jednocześnie lub w bli-
skiej odległości czasowej sytuacje trudne, zdecydowanie pogarszają
sposoby radzenia sobie. Przystosowywanie się do kolejnych trudności
życiowych nadweręża zasoby psychiczne i energetyczne organizmu,
co prowadzi także do pogorszenia stanu fizycznego. Holmes i Rahe,
którzy badali wpływ kumulowania się zdarzeń życio'Yych na stan
zdrowia, stwierdzili, że osoba o dużym nagromadzeniu stresów ma
szansę w ciągu roku popaść w poważne problemy zdrowotne. Kilka
mniejszych stresów może w efekcie doprowadzić do poważnego kry-
zysu osobę, która na żaden z nich z osobna nie zareagowałaby tak
silnie. Nakładanie się rezultatów współwystępujących kryzysów doty-
czy również kryzysów rozwojowych. Można oczekiwać silniejszej
reakcji kryzysowej u osoby, która przechodzi na emeryturę i jedno-
cześnie jej dzieci wyprowadzają się z domu (nawarstwienie dwóch
kryzysów rozwojowych).
2.5.3. Pustka społeczna: brak społecznego wsparcia
Potoczne obserwacje i badania empiryczne wskazują na znaczącą,
buforową rolę wsparcia społecznego dla ochrony przed negatywnymi
skutkami kryzysów (H. Sękowa, 1993). Udzielanie wsparcia jest nie-
zbędnym czynnikiem procesu pomagania w sytuacjach kryzysowych,
gdy osoba potrzebuje poczucia bezpieczeństwa i komfortu dla zebrania
sił niezbędnych do radzenia sobie z problemem. W atmosferze społe­
cznego wsparcia łatwiej przebiegają zmiany własnej tożsamości
(R.L. Silver i C.B. Wortman, 1984). Według Caplana, ludzie, uzysku-
jący wsparcie rzadziej stosują destrukcyjne mechanizmy zaradcze, są
pewniejsi siebie, mają poczucie autonomii. Badania nad osobami nie-
uleczalnie chorymi pokazują wpływ wsparcia na stan zdrowia
(R.L. Silver i C.B. Wortman, 1984).
Wsparcia powinny dostarczyć naturalne grupy odniesienia: rodzi-
na, grupy rówieśnicze. Świadomość więzi z ważnymi dla nas osobami
I;
1: może być podstawą wsparcia wyobrażonego - dotyczy ona samo-
Ji
tnych rozbitków, osób odizolowanych z racji pełnionego zawodu (ma-
I:
li
Symptomatologia i analiza kryzysu 51
rynarze). W sieci wsparcia mogą znaleźć się grupy samopomocowe,
instytucje, społeczność lokalna itp. Zasadniczym problemem jest real-
ność uzyskiwanego wsparcia. Z samego faktu posiadania rodziny czy
licznych znajomych nie wynika, że człowiek realnie otrzymuje wspar-
cie. Rodzina może być spostrzegana jako zagrożenie, a instytucje
ofiarujące pomoc traktowane jako nadmiar kontroli społecznej.
Wsparcie społeczne to między innymi:
- wyrażanie uczuć troski, opiekuńczości, sympatii;
- potwierdzanie, że podziela się czyjeś przekonanie czy uczucia;
- zachęcanie do swobodnego wyrażania przekonań i uczuć;
- komunikowanie, że dana osoba jest częścią jakiejś społeczności
lub jakiegoś systemu wsparcia;
- udzielanie pomocy materialnej.
Stwierdzono, że ludzie najbardziej oczekują wsparcia emocjonal-
nego (H. Sękowa, 1993). Pozytywna rola wsparcia jest tym większa,
im bardziej to wsparcie jest oczekiwane i trafne. Stworzenie okazji do
swobodnego wyrażania uczuć i refleksji jest właściwym posunięciem
terapeutycznym wobec osoby w sytuacji kryzysu. Doniosła jest infor-
macja zwrotna, że uczucia te są rozumiane i akceptowane. Możliwość
I odreagowania emocji zmniejsza ich intensywność, zwiększa realisty-
i czną ocenę własnej sytuacji, pozwala uzyskać akceptację i zrozumienie
I ze strony otoczenia.
Adekwatność formy wsparcia jest sprawą zasadniczej wagi. Za
l nieskuteczne, a wręcz szkodzące osobie w stanie kryzysu, uznaje się
próby pomocy zwiększające jej zależność i bierność (nadmierne wy-
ręczanie, pocieszanie, wzbudzanie fałszywej nadziei). Pustka społecz­
I na wokół osoby w kryzysie zmniejsza jej potencjalne szanse korzyst-
nego rozwiązania problemów. Brak realnego wsparcia ze strony oto-
czenia może wynikać z:
- nieadekwatnych form dostarczonego wsparcia (np. dania pie-
niędzy zamiast informacji o tym, jak je zarobić łub organizo-
wania rzeczowej pomocy zamiast stworzenia okazji do rozmo-
wy o przeżyciach klienta);
- fizycznego wyizolowania (np. osoby czy rodziny nowo przyby-
łej na dany teren łub osób nie posiadających rodziny);
- trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów społecz­
nych, przez co osoba nie potrafi stworzyć sobie sieci wsparcia;
- trudności w przyjmowaniu i korzystaniu z oferowanego wspar-
cia z powodu urazowych doświadczeń związanych z otrzymy-
waniem pomocy lub problemów osobowościowych czy choroby.
 52 ładwiga Piąte!<
2.6. Podsumowanie
1. O przeżywaniu kryzysu przez konkretną osobę możemy mówić
tylko wtedy, gdy możl iwe jest wykrycie związku pomiędzy jej stanem
psychicznym a wydarzeniem kryzysowym.
2. Diagnozowanie kryzysu dotyczy zawsze tylko konkretnej osoby
(rodziny, grupy) i dokonuje sję. na podstawie indywidualnego wzorca
reakcji na określone zdarzenie krytyczne, które wystąpiło w określo­
nych okolicznościach .
3. Przedstawione objawy reakcji kryzysowej nie wyczerpują mo-
żliwych reakcji na zdarzenie krytyczne .. Ma ona zawsze przebieg
indywidualny: różne jest tempo przechodzenia przez poszczególne
fazy, odmienna ekspresja emocji.
4. Omówjone zespoły objawów nie są specyficzne dla kryzysu,
stąd tak ważne jest prześledzenie okoliczności ich pojawienia się, by
odnaleźć - nie zawsze zbieżne w czasie - zdarzenia wywołujące
kryzys. Spotyka się odroczone reakcje kryzysowe nawet po upływie
pół roku od momenru zadziałania czynnika kryzysowego.
5. Ostry kryzys wymaga profesjonalnej pomocy i charakteryzuje
się ekstremalnym nasileniem objawów, napięciem, poczuciem bezrad-
n ości i zagrożen ia, widocznymi zaburzeniami zachowania.
6. Zarówno postawa wycofania, jak i ostry kryzys, mogą doprowa-
dzić do chronicznej reakcji kryzysowej, której symptomy mogą się
ujawniać nawet przez kilka lat po zdarzeniu krytycznym.
7. Trafna diagnoza kryzysu konkretnej osoby jest warunkiem sku-
tecznej formy interwencji kryzysowej.
Bibliografia
Bomba J. , Wokół pojecia kryzysu - implikacje diagnostycl.fle i terapeutyczne,
„Zeszyty Interwencji Kryzysowej", 1994, 2, s. 7- 11.
Bramrner L.M., Kontakty służące pomaganiu, Studium Pomocy Psychologi-
cznej PTP, Warszawa 1984.
Butcher J.N„ Koss M.0„ Badania nad psychoterapią krótkoterminową i kry -
zysową, [w:] Psychoterapia i zmiana zachowania, red. S.L. Garfield, A.E. Bergin,
I Instytut Psychiacrii i Neurologii, Warszawa 1990, s. J 67-231.
Fraser J.S„ The Strategie Rapid lntervention Approach, [w:} Treating Stress
in Families, red. Ch. Figłey, Brunner/Mazel Publishers, New York 1989, s. 122-
158.
Golan N., Treatment in Crisis Situation, Colłier Macmillan Publishers, London
1978.
l'l
I
r Symetomatologia i analiza kryzysu 53
Haefner H., Roessler W., Pojecie kryzysu i nagłego przypadku psychiatrycz-
nego, [w:] Notfallpsychiatrie und Krisenintervention, red. G. Wienberg, Rhein-
Jand Verlag, Koln 1987, s. 3 1- 51.
Heszen-Niejodek J., Radzenie sobie z konfrontacją stresową, ,.Nowiny Psy-
i chologiczne", 1991, 1-2, s. 13- 26.
I Hobfoll S.E„ illchowanie zasobów, „Nowiny Psychologiczne", 1989, 5-6,
s. 24-48.
I
i Mroziak B., A. Antonovsky'ego koncepcja salutogenezy i poczucia koherencji,
j „Nowiny Psychologiczne", 1994, l, s. 5- 17.
Parry G„ Coping with Crisis, The British PsychologicaJ Society and Roucledge
I Led, London 1990.
Powell T.J., Enrighc S .J„ Anxiety and Stress Management, Roucledge Ltd,
t
J
London 1990.
Psychiatria praktycl.lla dla lekarza rodzinnego, red. J. Wciórka, Instytut Psy-
chiatrii i Neurologii, Warszawa 1992.
Rhine M.W„ Weissberg M.P., Crisis intervention, {w:] Practice and Mana-
gement of Psychiatrie Emergency Care, red. J. Gorton, R. Partridge. The Mosby
Company, Sc. Louis, Toronto, London 1982, s. 3- 24.
t Seligman M.E.P„ Optymizmu mot.na sie nauczyć. Jak zmienić swoje myflenie
i swoje iycie, Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993.
I Sękowa H .. Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:J Społeczna psycho-
logia klinicma, red. H. Sękowa, PWN, Warszawa 1993, s. 472- 503.
Silver R.L„ Wortman C.B., Radzenie sobie z krytycznymi wydarzeniami w iy-
l
ciu, „Nowiny Psychologiczne", 1984, 4-5, s. 29- 95.
Simonton 0.C., Mathews-Simoncon S„ CreightonJ.L„ Triumfiycia, Med Tour
Press International, Warszawa 1993.
'
I, Wybrane problemy zmagania się ze stresem, red. D. Jasiecka, Zeszyly Nauko-
we UJ, Kraków 1995.
·:J
1~
:.
11
„
 ROZDZIAŁ 111

Elżbieta Leśniak

INTERWENCJA KRYZVSOWA

Interwencja kryzysowa: rys historyczny. Definicja interwencji kry-

zysowej. Cele i charakterystyczne cechy interwencji kryzysowej.
Etapy interwencji. Zapis interwencji. Specyfika telefonicznej inter-
wencji kryzysowej. Osoby w kryzysie sprawiające pomagającym
szczególne trudności. Podstawowe umiejętności pomagającego.
Podsumowanie.

3.1. Historia interwencji kryzysowej

Początki interwencji kryzysowej związane są z prewencją samo-
bójstw, rozwojem psychiatńi środowiskowej oraz uruchomieniem
służb szybkiej, doraźnej pomocy psychoterapeutycznej dla ofiar trau-
matycznych wydarzeń, takich jak wojna czy masowe katastrofy.
W. latach pięćdziesiątych powstały instytucje, których celem była
prewencja samobójstw: w Wiedniu w 1948 roku zaczął działać ośro­
dek dla „zmęczonych życiem", założony przez psychiatrę Erwina·
Ringela (G. Sonneck, red., 1985); w Londynie w 1953 roku powstał
ruch pomocy dla osób po próbach samobójczych, tzw. Samaritans.
W Los Angeles w 1958 roku zaczął funkcjonować ośrodek zapobie-
gania samobójstwom, proponujący standardy postępowania wobec
osób zagrożonych samobójstwem. W 1960 roku zostało utworzone
Międzynarodowe Stowarzyszenie Zapobiegania Samobójstwom (In-
 56 Elżbieta Leśniak
ternational Association for Suicide Prevention - !ASP), integrujące
działania profesj onalistów . Z czasem pomoc dla osób po próbach
samobójczych przejęły ośrodki interwencji kryzysowej, ponieważ oso-
by te wymagały dłuższej pomocy psychoterapeutycznej.
W latach sześćdziesiątych nastąpiły znaczne zmiany w psychiatry-
cznej opiece nad chorymi, polegające na dezinstytucjonalizacji psy-
chiatrii i rozwoju psychiatrii środowiskowej. Ciężar opieki został prze-
niesiony ze szpitali na naturalne środowisko chorego . Rozszerzyła się
opieka ambulatoryjna, powstawały pośrednie formy leczenia psychia-
trycznego (oddziały dziennej opieki, hostele). Potrzebne okazały się
placówki szybkiej, doraźnej pomocy dla chorych w sytuacji nagłych
zaostrzeń zaburzeń psychicznych. W Europie powstawały centra pier-
wszej pomocy psychiatrycznej i ośrodki interwencji kryzysowej . Za
powstawaniem ośrodków doraźnej, szybkiej pomocy przemawiały
również wzg lędy ekonomiczne - najintensywniejsza nawet pomoc
doraina, zapobiegająca rozwojowi zaburzeń psychicznych, była tańsza
niż koszty pobytu i leczenia chorego w szpitalu.
I Do rozwoju ośrodków interwencji kryzysowej przyczyniły się też
.:l doświadczenia psychiatrów z ostrymi stanami zaburzeń u żołnierzy
:i
w czasie II wojny światowej . Masowość występowania zaburzeń re-
aktywnych, związanych z walką, i skuteczność leczenia tych stanów
psychoterapią otworzyły nowe sposoby myślenia o stanach wyczerpa-
nia psychicznego i kryzysów .
;:
'.l Przełomowym momente m dla rozwoju interwencji kryzysowej
.:
były badania Lindemanna ( 1944) nad reakcją żałoby u ludzi, którzy
przeżyli śmierć bliskiej osoby w pożarze nocnego klubu w Bostonie
w 1943 roku (w ciągu jednej nocy zginęło wówczas ponad 200 mło­
dych osób). Badania Lindemańna stały się klasyczną pozycją dla
interwencji kryzysowej. Dały początek powstawaniu specjalistycznych
ośrodków interwencj i kryzysowej i systematycznych badań nad psy-
chologicznymi i psychopatologicznymi następstwami traumatycznych
wydarzeń.
3.2. Definicja interwencji kryzysowej
W literaturze i praktyce interwencji kryzysowej spotyka się dwa
rozumienia interwencji - szerokie i wąskie. Szerokie rozumienie in-
terwencji kryzysowej zakłada, że jest to złożona działalność przebie-
gająca w płaszczyźnie psychologicznej, medycznej i środowiskowej.
Istotnym elementem działań psychologicznych jest udzielenie osobie
Interwencja kryzysowa 57
w kryzysie wsparcia emocjonaJnego. Działania medyczne dotyczą po-
dawania leków bądź umieszczenia w szpitalu w zaJeżności od tego, jak
głęboko jest zaburzony stan psychiczny osoby przeżywającej kryzys.
Oddziaływania środowiskowe obej muj ą mobilizację naturalnej
grupy wsparcia, organizowanie zastępczej grupy wsparcia, udzielenie
pomocy socjalnej, na przykład zapewnienie mieszkania (G. Wienberg,
1990; M. Richartz, 1993).
W węższym rozumieniu interwencja kryzysowa jest utożsamiana
z krótkoterminową psyc hoterapią, skoncentrowaną na przeżyciach
psychicznych osoby w kryzysie wywołanych wydarzeniem, które ten
kryzys spowodowało. Psychoterapia jest ograniczona do kilku bądź
kilkunastu spotkań, odbywanych na przestrzeni krótkiego czasu (4-6
tygodni) (S.L. Garfield i A.E. Bergin, red., 1990).
/ntenvencja kryzysowa jest działan iem zmierzającym do odzyska-
nia przez osobę - dotkniętą kryzysem - zdolności jego samodziel-
nego pokonania. Ma charakter pomocy psychologicznej, medycznej,
socjalnej lub prawnej i służy wsparciu emocjonalnemu osoby w kry-
zysie .
Kryzys wywołuje przede wszystkim poważne zakłócenia równo-
wagi psychicznej człowieka i zaburza jego działanie, dlatego_każda
osoba przeżywająca kryzys wymaga pomocy. Nie zawsze musi to być
pomoc profesjonalna: wiele osób korzysta w trudnych sytuacjach z po-
mocy bliskich, przyjaciół, grup samopomocy.
Termin „interwencja kryzysowa" jest zarezerwowany dla d ziałań
profesjonalistów, przygotowanych do udzielania pomocy w sytuacjach
kryzysu. Pomoc ta powinna być udzielona osobom, które przeży ły
szczególnie drastyczne doświadczenia, jak gwałt, pobicie, brutalna .
kradzież, utrata bliskiej osoby, uczestniczenie w katastrofie, wypadku
drogowym itp. Potrzebna jest też wszystkim, u których dezorganizacja
psychiczna - wywołana kryzysowym zdarzeniem - osiągnęła ostrą
fazę.
Profesj onalna pomoc ogranicza bezpośredn ie skutki kryzysu i za-
pobiega skutkom odległym. Brak prawidłowej pomocy lub nieodpo-
wiednia pomoc mogą spowodować szkody w postaci niekorzystnych,
nieodwracalnych zmian psychicznych łub utrwalenia s ię niekorzystnej
sytuacj i życiowej.
Interwencja kryzysowa wymaga roz ległej specjalistycznej wiedzy,
dotyczącej mechanizmów działan ia czł ow ieka, znajomości ogólnych
wzorców reakcji na życiowe sytuacje oraz na sytuacje o szczególnym
znaczeniu. W każdym przypadku interwencja musi być wysoce zindy-
58 Elżbieta Leśniak
widualizowana. Wymaga wielu działań, współpracy z osobą w kryzy-
sie i jej otoczeniem, nierzadko współdziałania z kilkoma instytucjami.·
Nie każdą jednak z form działania wobec osoby w kryzysie można
uznać za interwencję kryzysową. Dla przykładu, osoba po próbie
samobójczej może zgłosić się do poradni zdrowia psychicznego, sko-
rzystać z pomocy lekarza, który przepisze leki i poprowadzi psycho-
terapię indywidualną nastawioną na analizę problemów osobowościo­
wych; spotkania terapeutyczne zostaną ustalone zgodnie z harmono-
gramem pracy poradni, na przykład raz na tydzień. W ośrodku inter-
wencji kryzysowej kontakt z osobą po próbie samobójczej nawiązy ­
wany jest bezzwłocznie. Próba jest traktowana jak krytyczne wydarze-
nie, które zakłóciło funkcjonowanie rodziny klienta, stąd pomoc ofe-
ruje się wszystkim jej członkom. Czas i częstotliwość spotkań są
dostosowane do głębokości i dynamiki zaburzeń w codziennym fun -
kcjonqwaniu klienta i jego rodziny. Celem interwencji jest bowiem
ochrona przed ponowną próbą samobójczą w okresie pierwszych kilku
miesięcy.
3.3. Cele i charakterystyczne cechy interwencji
kryzysowej
Celem interwencji kryzysowej jest:
- złagodzenie objawów reakcji kryzysowej;
- przywrócenie równowagi psychicznej;
- zapobieganie przejściu ostrego kryzysu w stan chroniczny;
- przywrócenie umiejętności .samodzielnego radzenia sobie.
Charakterystyczne cechy interwencji kryzysowej to:
• Udzielanie pomocy jak najszybciej po wydarzeniu kryzysowym,
najlepiej w momencie, gdy wyczerpały się dotychczasowe spo-
soby radzenia sobie z kryzysem, a nowe, konstruktywne, jeszcze
nie powstały. Dostarczenie wówczas pomocy zmniejsza bowiem
ryzyko uruchomienia nieprzystosowawczych sposobów radzenia
sobie.
• Koncentrowanie się na sytuacji i aktualnym problemie związa­
nym z kryzysem przy uwzględn ianiu indywidualnej historii ży ­
cia człowieka. Analiza historii życia jest potrzebna dla zrozu-
mienia natury i głębokości reakcji kryzysowej.
Interwencja kryzysowa 59
• Udzielanie emocjonalnego wsparcia dla zapewnienia poczucia
bezpieczeństwa i wsparcia materialnego (nocleg, schronienie,
jedzenie), by zapewnić osobie w kryzysie realne bezpieczeństwo.
• Intensywność kontaktów: częste kontakty, nawet codzienne.
Działania interwencyjne trwają 6-1 O tygodni. Jeśli skutki kryzy-
su nie ustępują, należy się zastanowić nad inną formą terapii.
• Elastyczność oddziaływań pomagającego : od aktywnego dyre-
ktywnego działania, niezbędnego w sytuacjach zagroi.enia zdro-
wia czy życia, do cierpliwego słuchania i towarzyszenia osobie
w kryzysie (tak zachowuje się interweniując y wobec osób
w ostrej fazie żałoby).
• Mobilizowanie naturalnego systemu wsparcia dla osoby w kry-
zysie bądź zapewnienie wsparcia instytucji.
• Taka współpraca z innymi instytucjami, by pomoc mogła w spo-
sób całościowy odpowiedzieć na potrzeby osoby w kryzysie.
3.4. Etapy interwencji kryzysowej
Działaniaw interwencji kryzysowej można podzielić na trzy etapy:
nawiązywanie kontaktu emocjonalnego, zbieranie informacji i rozwią­
zywanie problemów związanych z kryzysem.
3.4.1 . Tworzenie kontaktu emocjonalnego i relacji
terapeutycznej
W każdej sytuacji terapeutycznej elementem zasadniczym jest
nawiązanie kontaktu z osobą poszukującą pomocy. W interwencji kry-
zysowej jest to warunek absolutnie podstawowy. Osoby w kryzysie
przeżywają lęk, bezradność, utratę nadziei, zachowują się biernie,
uległe, bądź są agresywne, pobudzone, niezdolne do skupienia uwagi
na rozmówcy i rozmowie. Najlepszym sposobem nawiązywania kon-
taktu i tworzenia więzi jest przyzwolenie, by zachowywały się tak, jak
chcą i mogą, i mówiły to, co chcą. Czasem nie mogą mówić o tym, co
przeżywają łub przeżyły, czująjednak potrzebę mówienia, opowiadają
więc o swoich dolegliwościach, sięgają do przeżyć z przeszłości , cza-
sem bardzo odległej. W zależności od sytuacji i stanu psychicznego
osoby w kryzysie interweniujący powinien cierpliwie słuchać tego,
o czym i jak ona mówi, co pomaga jej w uwolnieniu się ze zbyt
bolesnych wspomnień. Osoba interweniująca powinna być empatyczna
i cierpliwa, a zarazem skupiona i aktywna. Umiejętność słuchania jest
60 Elżbieta Leśniak
kluczem do tworzenia więzi terapeutycznej, ponieważ osoba w kryzy-
sie potrzebuje zrozumienia i akceptacji. Uw ażne słuchanie i akceptacja
wpływaj ą na wzrost poczucia wartości u osoby przeżywaj ącej kryzys.
Po pierwszej rozmowie w ośrodku interwencji kryzysowej osoby
w kryzysie mówią spontanicznie o poczuciu ulgi i uspokojenia. Pod-
kreś l ają, że po raz pierwszy od chwili dramatycznych wydarzeń zostały
w pełni wysłuchane i nie spotkały się z naciskami, pouczeniami i do-
brym.i radami.
3.4.2. Zbieranie informacji
Budowanie kontaktu emocjonalnego idzie w parze ze zbieraniem
informacji. Zgromadzone dane służą ocenie rozmiarów reakcji kryzy-
sowej (m.in. stanu psychicznego); zbadaniu jej przyczyn i okoliczności
wystąpienia; ujawnieniu nadal trwających zagrożeń; ocenie stopnia
dezorganizacji sposobów radzenia sobie i zachowanych możliwości
przezwyciężenia kryzysu.
Aktualny stan psychiczny osoby w kryzysie jest punktem w yjścia
do rozmowy. Rów noległa obserwacja klienta i analiza jego wyglądu,
zachowania, ujawnianych emocji, sposobu i treści mówienia pozwala
na odpowiednie dopasowanie formy rozmowy i zachowania osoby
pomagaj ącej . Osoba, szukająca pomocy, m oże by ć w tak złym stanie
psychicznym, że nie jest zdolna udzie l ić informacj i o sobie i uczestni-
czyć w rozmowie. Może być w tak złym stanie fizycznym, że powinna
s ię natychmiast położyć, dos tać coś ciepłego do pic ia, skorzystać
z natychmiastowej pomocy lekarskiej.
W pierwszym etapie kontaktu konieczne jest zebranie informacji
o czasie trwania objawów reakcji kryzysowej, okol icznościach ich
w ystąpienia , subiektywnie rozumianych źródłach kryzysu, znaczeniu,
jakie sama osoba nadaje kryzysowi, wpływie kryzysu na jej najbliższe
otoczenie społeczne. Istotne jest zadanie pytań o to, jak klient rozwią­
zywał w cześniejsze, podobne problemy ; jakie obecnie dostrzega mo-
żliwości rozwiązań ; co mogłoby być pomocne; którą z trudności należy
w pierwszym rzędzie przezwyciężyć (np. czy pilniejsze jest ulżenie
własnemu cierpieniu, czy uzyskanie pieniędzy). Niezbędne jest usta-
lenie, czy klient ma oparcie w najbliższych, sąsiadach, instytucjach,
kto i jak pomógł mu do tej pory w obecnych kłopotac h .
Efektem pierwszej rozmowy powinno być podsumowanie osiąg­
niętego porozumienia pomiędzy pomagającym a klientem co do głę­
bokości i źródeł kryzysu, omówienie najważniejszych trudności , usta-
l~erwencja kryzysowa 61
lenie dalszego planu działania, okreś lenie liczby i częstotliwości spot-
kań i spodziewanego efektu interwencji.
Zbieranie informacji nie kończy s ię w pierwszej rozmowie; trwa
zazwyczaj w ciągu kolejnych spotkań.
Analiza systemu wsparcia społecznego
Obecność lub brak systemu społecznego wsparcia ma decydujące
znaczenie dla głębokości i czasu trwania reakcji kryzysowej, dlatego
wymaga szczegó łowej analizy w trakcie interwencji.
System społecznego wsparcia to ludzie i instytucje, które mogą
służyć realną pomocą w zwykłyc h warunkach życia i w sytuacji psy-
chologicznego i psychospołecznego kryzysu . Społeczne systemy
wsparcia to sieć pomocy, którą stale jesteśmy otoczeni. Składa się na
nią rodzina, rówieśnicy, sąsiedzi, znajomi, osoby z miejsca pracy.
Cec hą charakterystyczną naturalnych systemów wsparcia jest otwarcie
na pomoc, zdoJność do współpracy, troska o dobro innych, uznawanie
bliskich za wartość własnego życia, za wartość tak znaczącą, że dba
się i walczy o dobro bliskich, ich stan i zachowanie zw iązków z nimi.
Systemy wsparcia to również instytucje istniejące w każdym pań ­
stwie, a powołane do przychodzenia z pomocą tym, którzy znajdują
się w stanie szczególnego zagrożenia zdrowia i życia . Przykładem
takich instytucji są instytucje służby zdrowia i pomocy społecznej,
ośrodki interwencj i kryzysowej , opieka środowis kowa, hospicjum,
straż pożarna, policja, niektóre stowarzyszenia i związki, grupy wspar-
cia.
Systemy społecznego wsparcia są nam potrzebne w każdym okre~
sie życia. W takich okresach, jak dzieciństwo i starość, pomoc innych
jest nieustannie potrzebna. Trudno wyobrazi ć sobie życie dziecka czy
czło wieka starego bez udziału innych osób. Tak długo, jak sami nie
potrzebujemy pomocy bądź nie znajdujemy się w sytuacji zagrożenia,
możemy nie zauważać, ile pomocy otrzymujemy od innych. Możemy
nie wied zieć, że są wokół nas ludzie, którzy udzielą nam pomocy
w sytuacji dla nas trudnej. Rów nież dorosły człowiek potrzebuje
wsparcia innych. Nieobecno§ć systemu wsparcia, a więc skrajna sa-
motność, czy wyobcowanie z grup społecznych może być zagrożeni em
dla życia czł owieka.
Wiele osób żyje przez wiele lat w przekonaniu, że są wokół ludzie,
którzy mogą w każdej chwili przyjść im z pomocą. Nigdy nie spraw-
dzają, czy ta pomoc jest możliwa, i czują się społeczn ie zabezpieczeni .
Żyją i działają opierając s ię na wyimaginowanym systemie społeczne -
62 Elżbieta Leśniak
go wsparcia, chociaż wsparcie to w rzeczywi stości nie istnieje. Nie-
bezpieczeństwem takiej sytuacji jest odkrycie braku możliwości realnej
pomocy w sytuacji kryzysu. Samo to odkrycie moie stać się. iródłem
poważnego psychicznego załamania. Odkrycie pustki w sytuacji kry-
zysu i przekonanie się, że na bliskich czy dotychczasowych przyjaciół
nie ma co liczyć, zmusza osobę w kryzysie do bezwzględnego oparcia
s ię na własnych możliwościach działania, a to często nie jest możliwe
ze względu na jej stan psychiczny. Takie instytucje jak ośrodek inter-
wencji kryzysowej, które w każdej chwili mogą stać się systemem
wsparcia w każdej sytuacji kry'Lysu, odgrywają zatem szczególną rolę
w społecznych systemach pomocy.
Osoba w kryzysie znajduje się w jednej z następujących trzech
sytuacji:
- posiada system społecznego wsparcia w pełni sprawny do
udzielenia jej koniecznej pomocy;
- system wsparcia istnieje, jednakże musi być uaktywniony i staje
się to jednym z zadań interwencji kryzysowej;
- system wsparcia nie istnieje i musi dopiero być zbudowany ;
przejściowo jedynym systemem wsparcia staje się ośrodek in-
terwencji kryzysowej bądź inna instytucja, która takiej pomocy
może udzielić.
Nie wystarcza powierzchowna wiedza o posiadaniu rodziny, zna-
jomych czy przyjaciół. Osoba udzielająca pomocy musi sprawdzić, czy
w miejscu zamieszkania osoby w kryzysie są członkowie rodziny łub
inni ludzie zdolni do udzielenia realnej pomocy. Musi się dowiedzieć,
czy ośoba w kryzysie potrafi z tymi. ludźmi współpracować, a także
ja.kie instytucje powinny i mogą przyjść jej z okreś loną pomocą.
Pytania, pozwalające wykazać istnienie bądt brak naturalnego
systemu wsparcia, dotyczą następujących kwestii:
- liczby osób w rodzinie (mało liczne rodziny są mniej pewnym
systemem wsparcia);
- liczby osób w rodzinie zdolnych do niesienia realnej pomocy ;
- liczby członków rodziny zdolnych do niesienia pomocy i liczby
tych, którym stała pomoc jest w tej chwili bezwzględnie po-
trzebna.
Z wywiadu, przeprowadzonego na temat systemu wsparcia z osobą
w kryzysie, powinno wynikać, czy:
- są wokół niej ludzie, którzy mogą w tej chwili udzielić jej
pomocy;
Interwencja kryzysowa 63
- czy kiedykolwiek korzystała z ich pomocy i umie o tę pomoc
poprosić ;
- czy stan, w jakim się znajduje, pozwała na współpracę z oso-
bami udzielającymi pomocy.
3.4.3. Rozwiązywanie problemów związanych z kryzysem
Kontakt emocjonalny i współpraca między osobą w kryzysie i in-
terweniującym są wstępem do rozwiązywania problemów związanych
z kryzysem. Kluczowym momentem jest dotarcie do rzeczywistego
źródła kryzysu - często nie jest nim to, co początkowo klient uważa
za przyczynę swoich trudności. Znalezienie rzeczywistej przyczyny,
choć zwykle trudne i czasochłonne, jest warunkiem skutecznej współ­
pracy z klientem. Identyfikacja prawdziwego źródła reakcji kryzyso-
wej pozwala osobie w kryzysie na refleksję nad nim, analizę własnych
emocji i przekonań na jego temat. Daje możliwości zdystansowania
się i wspólnego z terapeutą zastanawiania się nad jego skutkami i spo-
sobami ich usunięcia. Powstaje wówczas plan rozwiązywania kryzysu.
Często już wtedy klient odzyskuje umiejętność samodzielnego działa­
nia i interwencja dobiega końca . Zdarza się, że pomoc jest nadał
potrzebna przy realizowaniu wspólnie nakreślonego planu . Osoba
w kryzysie oczekuje bowiem wspierania i potwierdzania kolejnych
sukcesów w pokonywaniu trudności . Elementy wsparcia emocjonalne-
go i wzmacniania konstruktywnych sposobów radzenia sobie są nie-
odłączną częścią interwencji kryzysowej.
Oprócz wspierania re strony osoby pomagającej, klientowi jest
sta łe potrzebna współpraca z naturalną siecią wsparcia. Jeśli sieci takiej
nie ma, niezbędne staje się jej stworzenie.
W przypadku ostrych objawów reakcji kryzysowej interwencja
powinna doprowadzić do poprawy stanu psychicznego w takim sto-
pniu, żeby osoba przeżywająca kryzys mogła powrócić do swojego
naturalnego środowiska. Jeśli objawy kryzysu nie ustępują, a przeciw-
nie - pogłębiają się - powinna być skierowana do instytucji, które
mogą ustrzec osobę przed poważnym pogorszeniem stanu psychiczne-
go i fizycznego (pogotowie ratunkowe, szpital).
Podstawą psychologicznych oddziaływań na osobę w kryzysie jest
fakt, że kryzys - o cz.ym warto stale pamiętać - otwiera w wielu
przypadkach drogi korzystniejszych niż dotychczasowe rozwiązań ży­
ciowych. Przykładowo, rozstanie z mężem alkoholikiem pozwała ko-
biecie i dzieciom na organizację nowego domu, który może dawać

64 Elżbieta Leśniak
·spokój, bezpieczeństwo i pomyślniejsze warunki do rozwoju psychi-
cznego dzieci.
Warto jeszcze raz podkreślić zasadnicze e\ementy interwencji kry-
zysowej. Są to: koncentracja na osobie w kryzysie i nawiązanie z nią
kontaktu, skupienie na aktualnej sytuacji i emocjach nią wywołanych,
przywracanie klientowi zdolności efektywnego działania, angażowanie
do współpracy najbliższego otoczenia. Stan psychiczny osoby w kry-
zysie wymaga często natychmiastowej zmiany. Można to uzyskać
poprzez odreagowanie negatywnych uczuć, dając osobie w kryzysie
zrozumienie i empatię . Stan psychiczny osoby w kryzysie może ulec
poprawie, jeśli otworzy się przed nią nowe sposoby działania na własną
korzyść. Poprawę może spowodować to, że osoba znajdująca s ię
w kryzysie będzie poświęcać swoją uwagę nie tyle przeżywaniu dra-
matycznej sytuacji, w jakiej się znalazła, ile sposobom i środkom ,
które pozwolą jej wyjść z sytuacji kryzysowej. Skupienie uwagi osoby
w kryzysie na sytuacji „tu i teraz" oraz na jej aktualnych przeżyciach
związanych z kryzysem, choćby były one najcięższe, urealnia sytuację,
określa zagrożenia , ogranicza łękowe wyobrażenia, pokazuje wspól-
notę ludzkich przeżyć i pozwała na wykorzystanie nawet skrajnie
niekorzystnych wydarzeń dla uczenia się nowego rozumienia siebie,
sytuacji i wykształcania nowych sposobów działania.
3.5. Zapis interwencji
Ważną częścią interwencji kryzysowej jest dokonanie czytelnego
i jasnego zapisu podjętych działań. Wobec powagi każdej sytuacji
kryzysu, jak również wobec zmienności stanu psychicznego osób
w kryzysie, przeprowadzona interwencja powinna być opisana tak, by
kolejne osoby, włączające się w działania, wiedziały :
- w jakim stanie psychicznym była osoba na początku działań
interwencyjnych;
- jak długo trwa stan kryzysu i jakie są jego źródła;
- jakie działania podjął dyżurny ośrodka;
- z jakimi instytucjami współpracowano i z jakim skutkiem;
- jakie były wspólne ustalenia w końcowym okresie spotkań;
- w jakim stanie psychicznym znajdowała się osoba w kryzysie
w momencie przerwania lub zakończenia interwencji;
- jakie były dalsze plany współdziałania z osobą w kryzysie i z
instytucjami, które miały udzielić pomocy.
Interwencja kryzysowa 65
W krakowskim Ośrodku Interwencji Kryzysowej do zapisu inter-
wencji służy księga ambulatońum Ośrodka, zawierająca następujące
dane: l) grupa ryzyka, 2) data, godzina, 3) kolejny numer interwencji,
4) imię i nazwisko (bądź oznaczenie NN, odpowiadające anonimowo-
ści osoby, korzystającej z pomocy), 5) wiek, 6) miejsce zamieszkania
i telefon, 7) realna grupa wsparcia, 8) zgłoszony problem, 9) przepro-
wadzone działania, I 0) zlecenia dla dyżurnych , 11) podpis interweniu-
jącego.
W celu określenia stopnia nasilenia reakcji kryzysowej pracownicy
Ośrodka posługują się trzema grupami ryzyka. Na ich określenie składa
się analiza następujących czynników:
- wydarzenia, które spowodowało kryzys;
- stanu osoby w kryzysie (bez objawów kryzysu, stadium alarmu,
stadium reorganizacji, stadium dekompensacji);
- obecności lub braku grupy wsparcia.
Pierwszą grupą ryzyka objęte są osoby w ostrej fazie reakcji na
kryzys. Tło kryzysu jest zróżnicowane (ekonomiczne, psychologiczne,
sytuacyjne). Osoby te wymagają podjęcia działań zabezpieczających
od umieszczenia w szpitalu w przypadku skrajnego zagrożen ia, po-
przez zatrzymanie na noc w hostelu, natychmiastową interwencję
w środowisku bądź objęcia intensywną psychoterapią do czasu ustą­
pienia bezpośredniego zagrożenia życia lub zmniejszenia intensywno-
ści objawów kryzysu. W tej grupie ryzyko zagrożenia życia i zdrowia
jest tym większe, im większa jest pustka i izolacja społeczna i rodzin-
na, w której znajduje się osoba w kryzysie.
W drugiej grupie ryzyka mieszczą się osoby o wysokim stopniu
prawdopodobieństwa, że ich stan psychiczny przekształci się w ostrą
fazę kryzysu. Przyczyną może być nadmierne obciążenie w ostatnich
latach czy miesiącach krytycznymi wydarieniami życiowymi o szcze-
gólnie negatywnym działaniu, a także spiętrzenie trudnych warunków
życia (niedostatek, złe warunki mieszkaniowe, choroby własne bądź
członków rodziny). Jeżeli taka osoba posiada system wsparcia, sytuacja
jest stosunkowo bezpieczna, w przeciwnym razie sytuacja jest bardzo
trudna i wymaga działań na wielu poziomach (działanie psychote-
rapeutyczne, interwencje w środowisku, odbudowywanie naturalnego
systemu wsparcia, tworzenie sieci instytucjonalnej). Konieczne jest
wtedy utrzymanie kontaktu tak długo, póki nie znikną widome
wskaźniki ryzyka pogorszenia się stanu psychicznego i somatycznego
osoby, a także zagrożenia czynnikami zewnętrznymi.
66 Elżbieta Leśniak
Do trzeciej grupy ryzyka zaliczamy osoby, u których reakcja kry-
zysowa ma charakter przewlekły, co wynika z obciążenia trwale wy-
stępującymi niekorzystnymi czynnikami: kalectwem, chorobą somaty-
czną bądź psychiczną, niewydolnością zawodową i społeczną. Są to
też osoby, które tkwią przez lata w nie rozpoznanych przez siebie
wcześniej układach zależności, wynikających z ich cech osobowości.
W wyniku przeżyć dochodzą one do buntu albo rezygnacji i szukają
wsparcia, by zrozumieć sytuację, poznać możliwości wyjścia z nieko-
rzystnej sytuacji życiowej . Obciążenie może być tak wielkie, że wszel-
ka próba zmiany obecnego położenia zagraża ostrym kryzysem, dlate-
go osoby te nie są w stanie zmienić swej sytuacji jedynie opierając się
na własnych siłach.
3.6. Specyfika telefonicznej interwencji kryzysowej
Rozmowy telefoniczne mogą mieć charakter interwencji lub wstę­
pu do osobistego kontaktu. W ośrodku interwencji kryzysowej przy-
bierają one postać:
- długiego monologu tej samej osoby, powtarzającego się przez
pewien czas w ciągu kolejnych dni czy nocy;
- niespokojnej, przerywanej rozmowy, ponawianej kilkakrotnie
w ciągu tego samego dnia lub pani kolejnych dni;
- ostrego, gwałtownego odreagowania, w którym rozmówcy
w gniewie wyrzucają swoje żale i pretensje do otoczenia, od-
słaniają swoją rozpacz;
- prośby o wy słuchanie i udzieJenie komentarza do przedstawia-
nych zdarzeń;
- prośby o poradę lub informacje o możliwościach rozwiązania
trudnej sytuacji.
Rozmowy dotyczą wielu spraw: konfliktów z bliskim, poczucia
winy , poczucia krzywdy, osamotnienia, wściekłości i gniewu na bli-
skich lub instytucje, utrat, zawiedzionych nadziei , nałogów, rozpaczy,
zamiarów samobójczych, chorób.
Prowadzenie interwencji telefonicznej polega na:
- aktywnym słuchaniu : cierpliwości, akceptacji, wsparciu, a nie
pouczaniu;
- okazywaniu zrozumienia i pełnym skupieniu uwagi na tym, co
i jak mówi rozmówca;
- otwartym dzieleniu się z osobą w kryzysie tym, jak rozumiemy
jej trudną sytuację i zagrożenia;
Interwencja kryzysowa 67
- unikaniu nacisków religijnych, politycznych i ideologicznych
oraz przekonywania klienta do własnych poglądów.
Rozmowa telefoniczna może pozostać jedyną formą pomocy . Nie-
rzadko potrzebujący pomocy chce zachować anonimowość. Nie należy
nalegać na podawanie nazwiska, chyba że zachodzi duże ryzyko próby
samobójczej.
W zależności od stanu psychicznego rozmówcy, dyżurny ośrodka
wyjaśnia, tłumaczy, przekonuje, wspiera, współczuje, okazuje zrozu-
mienie, śledzi przebieg zwierzeń, stara się wpływać na odreagowanie
napięcia, zmniejszyć ból, cierpienie, poczucie osamotnienia. Rozmowa
telefoniczna może mieć charakter mediacji, kiedy na przykład zwaś~
nieni małżonkowie bądź członkowie rodziny kolejno przedstawiają
swoje racje i przy pomocy osoby interweniującej szukają rozwiązania
kryzysu, w którym się znaleźli, bądź złagodzenia chwilowego napięcia.
Może też mieć charakter psychoterapeutyczny, na przykład gdy osoba
o silnych tendencjach samobójczych jest stopniowo „rozbrajana" z na-
pięcia, z wyobrażeń o bezlitosności świata i obcości ludzi, z głębokie­
go przekonania, że tylko radykalne rozwiązanie jej problemów poprzez
śmierć może przynieść ulgę i spokój. Zmierza do przekonania rozmów-
cy o konieczności przyjśc ia do ośrodka lub przyjęcia pracownika
ośrodka u siebie, przyjęcia pogotowia ratunkowego lub powiadomienia
rodziny bądź bliskich o trudnej sytuacji psychologicznej lub zdrowot-
nej, w jakiej osoba w kryzysie aktuaJnie się znajduje.
3.7. Osoby w kryzysie sprawiające pomagającym
szczególne trudności
Rozważania teoretyczne dotyczą przeważnie kryzysu u osób zdro-
wych psychicznie, nie obciążonych nadmiarem stresowych sytuacji,
których równowaga psychiczna uległa zachwianiu w związku z na-
głym działaniem zewnętrznego czynnika. Ta modelowa, „idealna"
osoba przeżywająca kryzys pojawia się w ośrodku interwencji kryzy-
sowej bardzo rzadko. Jeśli osoby zdrowe psychicznie, w pełni wydolne
życiowo, żyjące w dobrych warunkach rodzinnych i materialnych,
przeżywają kryzys, rzadko zgłaszają się do ośrodka interwencji kryzy-
sowej, chyba że wobec dramatycznych wydarzeń są· zupełnie samotne.
Codzienna praktyka ośrodka interwencji kryzysowej wskazuje, że
najczęściej zgłaszają się osoby, które obok aktualnie przeżywanego
kryzysu mają wiele innych trudności życiowych, nierzadko trwaj~cych
68 Elżbieta Leśniak
miesiące i lata. Są to osoby, które nie pozbyły się skutków wcześniej
doznanych urazów psychicznych lub nie rozwiązały rozwojowych
problemów osobowości. Mogą to być również osoby chore psychicz-
nie, przeżywające kryzys.
Interwencja w wymienionych przypadkach jest niezwykle trudna
i odbiega od kanonów działań interwencyjnych. Obok pomocy w roz-
wiązaniu obecnego kryzysu, konieczne j est zajęcie się przewlekle nie
rozwiązanymi trudnościami życiowymi i motywowanie osoby w kry-
zysie do podjęcia leczenia szpitalnego, czy nawiązania długotrwałego
psychoterapeutycznego kontaktu w zaproponowanej przez ośrodek in-
stytucji.
Poza opisanymi przypadkami, które wymagają często długo trwa­
łych i różnorodnych działań, szczególne trudności mogą sprawiać oso-
by z zaburzeniami osobowości, przeżywające kryzys, w tym szczegól-
nie osoby z dominującymi cechami agresywności i zależności. Celem
działań interwencyjnych jest w takich przypadkach - poza bezpośred­
nią pomocą - nakłonienie tych osób do stałego leczenia psychiatrycz-
nego. Osoby z utrwalonymi cechami agresywn ości w sytuacji kryzysu
mogą nie tylko p rzeżywać wzrost agresji, ale też mogą być niezdolne
do współpracy, gdyż przenoszą swoje agresywne postawy na innych
ludzi, również na tych, którzy dek larują im chęć udzielenia pomocy.
W naturalnych układach zachowanie człowieka, zagrożonego trudno-
ściami, charakteryzuje się gotowością do współp racy . Takich właśnie
postaw s podziewają się osoby i n terweniujące, tymczasem osoby
o trwałych cechach agresywnych nie tylko nie współpracują z poma-
gającymi , ale wręcz odmawiają przyjęcia pomocy, oskarżają pomaga-
jących o nieudol ność, są nastawione roszczeniowo wobec wszystkich,
którzy zetkn ą się z ich trudną sytuacj ą życiową .
. Takie postawy rodz.ą u pomagających lęk i wrogość, nierzadko
t akże niechęć do udzielenia pomocy. Rozumienie, że osoba trwale
agresywna wymaga w sytuacji kryzysu postępowan ia szczególnie
ost rożnego i nierzadko popartego działan iami lekarza, pozwala osobie
interweniującej na dobranie skutecznej formy pomocy.
Trudności mogą też stwarzać osoby o utrwalonych postawach bier-
n o-za leżnych. Kryzys z natury rzeczy ogranicza możliwości dzi ałania
człowieka i czyni go bezradnym . Trwale występujące cechy b iernośc i
i zależności mogą utrudniać postawienie trafnej diagnozy stanu psy-
chicznego i fazy kryzysu, gdy potraktuje się je jako jedynie chwilowo
występujący objaw reakcji kryzyso~ej. W pewnych fazach kryzysu
bierność pojawia s ię bowiem jako cecha wskazująca na jego fazę .
Interwencja klyzysowa 69
B ierność i zależność utrudniają też kontakt z osobą przeżywającą kry-
zys, stwarzają n i ebezpieczeństwo, że uzależni się ona od osoby poma-
gającej.
3.8. Podstawowe umiejętności pomagającego
Osoby zajmujące się interwencją kryzysową powinny posiadać
wiedzę na temat teońi kryzysu, stresu, psychopatologii, mechanizmów
radzenia sobie i psychoterapii. Muszą również opanować umiejętn ości
w zakresie:
- nawiązywania kontaktu w okol icznościach bardzo trudnych
psychologicznie, jakie stwarza sama sytuacja kryzysu i stan
psychiczny osoby w kryzysie; umiejętność nawiązania konta-
ktu, czasem w mało sprzyjających okolicznościach, wymaga
spokoju, rozwagi, cierpl iwości, konsekwencji oraz przede
wszystkim zrozumienia i zainteresowania;
- diagnozowania stanu psychicznego i sytuacji osoby w kryzysie,
a szczególnie rozpoznawania niebezpieczeństwa, jakie może
ona stworzyć nie tylko w stosunku do samej siebie, najbl iższych
i własnej sytuacji życiowej, ale równi eż wobec osoby interwe-
niującej;
- utrzymania kontaktu tak długo, póki sytuacja kryzysu nie zo-
stanie rozwiązana;
- rozpoznawania i określania pozytywnych właściwości osoby
w kryzysie i dostrzegania wartości jej zachowań;
- nieuzależn iania od siebie osoby znajdującej się w kryzysie,
a zarazem niepopadania z nią w konflikt;
- współpracy z innymi instytucjami.
Pomagający muszą także być odporni na zwątpienie i niewiarę
w możliwości działań oraz zdolni do motywowania siebie i osób
w kryzysie do kolejnych rozwi ązań, zmierzających do zakończenia
kryzysu.
i,: 3.9. Podsumowanie
I . Interwencja kryzysowa jest profesjonalną pomocą, udzielaną
l·
r w sytuacji kryzysu, możl i wie najszybciej po wystąp ieniu zdarzenia
krytycznego. Składają się na nią działania kompleksowe, intensywne,
~
ograniczone w czasie.
t
 70 Elżbieta Leśniak Interwencja kryzysowa 71

2. Celen:i interwencji kryzysowej jest łagodzenie cierpienia wywo- Rhine M.W., Weissberg M.P., Crisis In1ervention, [w:) Practice and Mana-
łan egokryzysem, zmniejszenie intensywności objawów reakcji kryzy- gement of Psychiatrie Emergency Care, red. J. Gorton, R. Partridge, The Mosby
sowej, przywrócenie zakłóconej równowagi psychicznej i umiejętnośc i Company, St. Louis, Toronto, London 1982, s. 3-24.
Richartz M., Maastricht - model interwencji kryzysowej i psychiatrii inter-
samodzielnego radzenia sobie, a w konsekwencji przeciwdziałanie wencyjnej, referat wygłoszony na I Ogólnopolskiej Konferencji Rodziny w kry-
trwałym następstwom kryzysu. zysie, Kraków-Mogilany, paidziernik 1993 (maszynopis dostępny w bibliotece
3. Pomoc w kryzysie obeJmuje bkreślone działania: WOIK w Krakowie).
- zajęcie się osobą znajdującą się w kryzysie, zadbanie o jej Sękowa H .. Wybrane zagadnieitia psychoprofilaktyki, [w:) Społeczna psycho-
względny komfort psychiczny i ochronę przed ewentualnymi logia kliniczna, red. H. Sękowa, PWN, Warszawa I 993, s. 472-503.
bezpośrednimi zagrożeniami; Wienberg G., Program słutby kryzysowej w Bielefeld: sprawozd01tie z 1990 r.
(maszynopis dostępny w bibliotece WOIK w Krakowie).
- nawiązan ie z nią kontaktu;
- określenie stanu psychicznego i głębokości psychicznych i spo-
łecznych skutków kryzysu;
- ustalenie źródeł kryzysu;
- przeprowadzenie interwencji nastawionej na pomoc w pokona-
niu przez klienta zewnętrznych trudności i zmniejszenie najdot-
kliwszych objawów reakcji kryzysowej (łęk, napięcie, poczucie
zagrożenia).
4. Osobyprzeżywające kryzys różnią się znacznie mi ęd zy sobą
sytuacją życiową, stopniem nasilenia objawów reakcji kryzysowej ,
posiadanym systemem wsparcia. „Idealne", modelowe osoby w kry-
zysie rzadko zgłaszają się do ośrodków. Na ogół pomocy udzie la się
osobom, których sytuacja życiowa jest bardzo trudna, a nie rozwiązane
problemy psychologiczne z przeszłości zagrażają pogłębi e niem aktu-
alnego kryzysu.
5. Pomocy osobom w kryzysie udzielają specjaliści różnych dys-
cyplin: pracownicy socjalni, lekarze, pielęgniarki środowiskowe i po-
licjanc i, jednakże nie każda forma pomocy udzielona osobie w kryzy-
sie jest interwencją kryzysową. Interwencja kryzysowa i psychoterapia
kryzysowa mają miejsce wtedy, gdy terapeuta posługuje się teorią
kryzysu i zgodnymi z nią zasadami pracy interwencyjnej.

Bibliografia
Golan N., Treatment in Crisis Situation, Collier Macmillan Publishers, London
1978.
Krisenintervention und Suizidverhiitung, red. G. Sonneck, Facułtas Univer-
sitltsverlag, Wien 1985.
Lindemann E., Symptomathology and the management of acute g_rief. „Ame-
rican Journal of Psychiatry", 1944, 101, s. 141-148.
Psychoterapia i Ul'liana uzchowania, red. S. L. Garfield, A.E. Bergin, Instytut
Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1990.
 ROZDZIAŁ IV

Elżbieta Leśniak

MODELE OŚRODKÓW INTERWENCJI

KRVZYSOWEJ

Rozwój ośrodków interwencji kryzysowej. Formy pracy i zadania

ośrodków interwencji kryzysowej. Organizacja ośrodków: czas
pracy. źródła finansowania, struktura. Wojewódzki Ośrodek Inter-
wencji Kryzysowej w Krakowie jako placówka modeiowa.

4.1. Rozwój ośrodków interwencji kryzysowej

Nie ma jednego, uniwersalnego modelu ośrodka interwencji kry-
zysowej. Styl i forma pracy ośrodków zależą od potrzeb społeczności
lokalnej, na terenie której ośrodek się znajduje, i od sposobów rozwią­
zywania przez nią problemu dorainej pomocy. W ośrodku może prze-
ważać pomoc medyczna, psychologiczna bądź socjalna (J. Piątek,
1993).
W raporcie przygotowanym na zlecenie Światowej Organizacji
Zdrowia (H. Katschnig, T. Konieczna i J. Cooper, 1987) wyróżniono
trzy etapy rozwoju ośrodków interwencji kryzysowej i psychiatrii kry-
zysowej. W początkowym okresie ośrodki udzielały pomocy nie tylko
osobom przeżywającym kryzys psychologiczny. Wiedza na temat kry-
tycznych wydarzeń życiowych, stresu i sposobu radzenia sobie dopiero
się tworzyła. Na ówczesnym etapie jej rozwoju trudno było wyrainie
różnicować objawy reakcji kryzysowej od objawów innych zaburzeń
psychicznych. W drugim etapie nastąpiła specjalizacja ośrodków w za-
74 Elżbieta Leśniak
kresie typu przyjmowanych klientów lub rodzaju kryzysu (np. ośrodek
dla młodzieży, ośrodek dla ofiar przemocy). Obecnie za najbardziej
celowe uznaje się tworzenie ośrodków udzielających kompleksowej
pomocy w różnego typu kryzysach. Mogą one nieść pomoc zarówno
w złożonych kryzysach psychospołecznych, jak i osobom chorym psy-
chicznie, u których dochodzi do zaostrzenia objawów.
Obecnie w jednym kraju, czy nawet w jednym mieście. działają
ośrodki interwencji kryzysowej o różnej strukturze i specjalizacji.
Różne rodzaje ośrodków pełni ą role w zależności od specyfiki środo­
wiska, w którym pracują . Jedne czynne są przez całą dobę, inne tylko
w okreś l onych godzinach dyżurów . Niektóre ośrodki pracują kilka dni
w tygodniu, bez dni wolnych od pracy i świąt, inne przeciwnie - tylko
w dni wolne i święta. Jedne prowadzą działalność ograniczoną do
rozmów telefonicznych, inne łączą fonnę kontaktów telefonicznych
i bezpośrednich w ambulatorium ośrodka czy w domu osoby w kryzy-
sie. Zespoły intetwencji kryzysowej są też służbami ruchomymi, wyjeż­
dżającymi na wezwanie do pojedynczych osób, rodzin, grup ludzkich.
Wielospecjalistyczne centra interwencji kryzysowej udzielają po-
mocy w różnorodnych sytuacjach, od kryzysów normatywnych do
ostrych kryzysów sytuacyjnych, takich jak śmierć bliskiej osoby. próba
samobójcza czy zdrada. Interwencja kryzysowa ma równ ież zastoso-
wanie wobec specyficznych zagrożeń, takich jak klęski żywiołowe,
powodzie, trzęsienia ziemi itp„ jakie dotykaj ą zarówno pojedyncze
osoby; jak i duże zbiorowości. Szczególne zadania stają przed ośrod­
kami interwencji kryzysowej w dużyc h miastach. W aglomeracjach
miejskich częściej dochodzi do groźnych wypadków komunikacyj-
nych, do rabunków, kradzieży, gwałtów, zabójstw. Klientami ośrod­
ków staj ą się ofiary tych wydarzeń. W miastach problemy biedy,
chorób, narkomanii, alkoholizmu, bezdomności wymagają specjalisty-
cznych rozwiązań ze względ u na ich zn aczną skalę .
4.2. Formy pracy ośrodków interwencji kryzysowej
Interwencja kryzysowa może przebiegać w fonnie:
- kontaktu telefonicznego;
- bezpośredniego kontaktu w ośrodku interwencji kryzysowej;
- interwencji w miejscu zamieszkania czy przebywania osoby
w kryzysie (własne mieszkanie, dom rodzinny lub przyjaciół,
zakład pracy);
- stacjonarnej.
Modele ośrodków interwengi kryzysowej 75
Pomoc telefoniczna dla osób w kryzysie wywodzi się z tak zwa-
nych „gorących linii" (hotlines) przeznaczonych dla osób zagrożonych
samobójstwem. Telefoniczny kontakt z ośrodkami interwencji kryzy-
sowej ma swoją specyfikę. Dyżurujący przy telefonie nie są zobow ią­
zani do przestrzegania zasad anonimowości . W wielu sytuacjach, prze-
de wszystkim w sytuacjach zagrożenia życia, dążą do bezpośredniego
kontaktu z osobą w kryzysie lub rodziną osoby zagrożonej.
Pomoc ambulatoryjna udzielana jest zgłaszającym się osobiśc ie
bądt tym, którzy są kierowani do ośrodka przez inne służby (służba
zdrowia, policja, pomoc społeczna) .
Interwencyjne służby ruchome zgłaszają się na miejsce, w którym
znajduje się osoba w kryzysie ( może to być dom, szkoła, szpital czy
ulica miasta). Mogą też krążyć po najbardziej zagrożon ych obszarach
miasta. Interweniujący mają możliwość szybkiego rozpoznawania sy-
tuacji i bezpośredniego działania. Spoczywa na nich duża odpowie-
dzialność za podejmowane interwencje, muszą nierzadko podejmować
decyzje w trudnych okolicznościach. Personel służb ruchomych jest
stale z~skakiwany nowymi, trudnymi sytuacjami. Musi być przygoto-
wany na działania o szerokim zakresie, Jiczyć się z nieprzewidywal-
nośc ią sytuacji i jej nagł ymi zmianami oraz z tym, że zakres interwen-
cji przekracza nierzadko problem pierwotnie zgłoszony .
W niektórych ośrodkach interwencj i kryzysowej możliwe jest za-
trzymanie się w hostelu lub skorzystanie z łóżka w oddziale kryzyso-
wym. Pomoc tego rodzaju proponowana jest osobom, które znajdują
s ię w sytuacji zagrożen ia życ ia bądź bezpieczeństwa ze strony otocze-
nia, na przykład bitym dzieciom czy kobietom, osobom narażonym na
agresję sąsiadów i inne. Pomoc taką proponuje się też osobom wyma-
gającym obserwacji ich stanu psychicznego i czasowego wyłączenia
z obciążeń życia codziennego lub uczestnictwa w konflikcie domo-
wym. Czasowe pozostawanie w ośrodku pozwala na intensywne od-
działywania psychoterapeutyczne.
W praktyce ośrodków interwencji kryzysowej, wymienione wyżej
rodzaje kontaktu i pomocy rzadko są realizowane przez jedną placów-
kę. W europejskich ośrodkach interwencji kryzysowej przeważa model
pomocy ambulatoryjnej z możliwością bezpośredniego bądt telefoni-
cznego kontaktu z potrzebującym.

76 Elżbieta Leśniak
4.3. Zadania ośrodków interwencji kryzysowej
Ośrodki interwencji kryzysowej mogą mieć wyłącznie zadania
diagnostyczno-rozdzielcze. Pracujący w nich specjaliści zajmują się
głównie diagnozą stanu psychicznego i reakcji kryzysowej. Na jej
podstawie kierują klientów do specjalistów i miejsc, w których udzie-
lona będzie właściwa pomoc: instytucji shiżby zdrowia, policji, pomo-
cy społecznej i innych służb .
Centra kryzysowe mogą też pełnić - obok funkcji diagnostycz-
nych - funkcje terapeutyczne. W takich przypadkach, poza diagnozą,
prowadzona jest krótkotenninowa psychoterapia kryzysowa.
Poza wymienionymi funkcjami , ośrodek może stać się dla osoby
przeżywającej kryzys, a także dla jej rodziny, systemem społecznego
wsparcia. Konieczność taka powstaje wobec osób samotnych i rodzin
żyjących w izolacji społecznej. W miejsce naturalnych, ale nieobe-
cnych systemów wsparcia, jakie tworzą rodzina, przyjaciele, znajomi,
powinno się pojawić działanie instytucji. Wsparcie instytucji trwa tak
długo, dopóki sytuacja kryzysu nie zostanie opanowana.
Poza wymienionymi powyżej, podstawowymi zadaniami, ośrodek
interwencji kryzysowej powinien:
- współpracować z innymi instytucjami, które pomagają ludziom;
- p'omagać w organizowaniu grup wsparcia i samopomocy;
- upowszechniać .i popularyzować wiedzę na temat kryzysu i spo-
sobów radzenia sobie;
- inicjować powoływanie specjalistycznych placówek, które po-
mogą rozwiązać zagrożenia, występujące w określonej społecz-
ności ;
- przed stawiać swoją ofertę pomocy w środkach masowego prze-
kazu.
4.4. Organizacja ośrodków interwencji kryzysowej
4.4.1. Czas pracy ośrodków
Czas pracy ośrodków zależy między innymi od częstotliwości
zgłoszeń w określonych porach doby, od funduszy , od zrozumienia
znaczenia dorainej, całodobowej pomocy dla mieszkańców określone­
go terenu. Na 300--400 tys. mieszkańców powinien przypadać jeden
ośrodek (G. Wienberg, 1990).
Modele ośrodków interwencji kryzysowej 77
Najczęściej ośrodki interwencji kryzysowej pracują w systemie
całodobowym ; tak jest na przykład w Bernie, Linzu, Maastricht, So-
lingen. W Berlinie ośrodek wyspecjalizowany w pracy z osobami
w kryzysach psychospołecznych pracuje w godzinach od 18 do 24.
Ośrodki w Bielefeld, Bremie i Mannheim pracują od 18 do 8 rano, a w
soboty i niedziele pracownicy pełnią dyżury w ciągu dnia.
4.4.2. Źródła finansowania
Ośrodki interwencji kryzysowej zazwyczaj finansowane są z kilku
źródeł: kasy miasta (kantonu, regionu), stowarzyszeń, fundacji.
4.4.3. Struktura ośrodka
Ośrodek interwencji kryzysowej może być integralnie związany
z innymi służbami, być ich częścią, na przykład szpitala psychiatrycz-
nego, ośrodka pomocy społecznej. Może być również placówką odręb­
ną, kooperującą z innymi służbami na zasadzie porozumień.
Podstawową grupę specjalistów zatrudnionych w ośrodkach inter-
wencji kryzysowej stanowią psychologowie, pracownicy socjalni, le-
karze i pielęgniarki . Pracujący w ośrodku specjaliści mogą być podzie-
leni na zespoły: ambulatoryjny, interwencyjny, psychoterapeutyczny.
Mogą też pracować w systemie wymiany dyżurów : te same osoby -
w dzień czy w nocy - wypełniają podobne zadania.
4.5. Wojewódzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej
w Krakowie jako placówka modelowa
Wojewódzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej w Krakowie działa
od marca 1991 roku . Został powołany przez wojewodę krakowskiego
w ramach struktury Wojewódzkiego Zespołu Pomocy Społecznej, jako
pierwsza tego typu placówka w Polsce. Równocześnie został utworzo-
ny Ośrodek Pomocy i Interwencji Psychologicznej Akademii Medycz-
nej i Uniwersytetu Jagiellońskiego (obecnie Collegium Medicum UJ).
Na podstawie porozumienia między wojewodą a rektorami uczelni,
obie te instytucje ściśle ze sobą współpracują, realizując równocześnie
pomoc dla osób w kryzysie, prowadząc prace badawcz.e i zajęcia dy-
daktyczne. Rozwiązanie to pokazuje możliwość dobrego współdziała­
nia instytucji o różnych podstawowych zadaniach na rzecz systemo-
wych rozwiązań w zakresie pomocy ludziom w kryzysie.
78 Elżbieta Leśniak
4.5.1. Założenia pracy Ośrodka
Opierając s ię na teorii kryzysu, przyjęliśmy następujące założenia:
- kryzys ·ma wymiar egzystericjalny, jest związany nieodłącznie
z życiem człowieka ;
- kryzys ma także wymiar subiektywny: staje się nim to, co dany
człowiek przeżywa jako obciążające i łamiące jego równowagę
psychiczną. Mogą to być zarówno n agłe obciążenia, jak i prze-
wlekłe stresy, wydarzenia uznawane za pozytywne, jak i nega-
tywne;
- kryzys oznacza zawsze zarówno niebezpieczeństwo porażki ,
dekompensacji, jak i szansę na zmianę , rozwój i poprawę jako-
ści życia;
- kryzys obejmuje jednostkę wraz z jej najbliższym otoczeniem;
- kryzys analizuje się w pow iązaniu z aktualnym etapem rozwoju
i aktualną sytuacją życiową;
- reakcje kryzysowe mają sw oją specyficzną dynamikę;
- kryzys to złożona całość, na którą składają się: sytuacja (wyda-
rzenie kryzysowe), osoba w tej sytuacji i system (układ, w któ-
rym ona żyje);
- w diagnozie kryzysu szukamy odpowiedzi na pytanie, jak to się
dzieje, że konkretny człowiek w tym momencie swojego życia
znalazł się w kryzysie;
- pomoc musi nastąpić szybko, aby można było konstruktywnie
wykorzystać związaną z kryzysem sza nsę pozytywnej zmiany
w życiu .
4.5.2. Podstawowe elementy działania Ośrodka
Stałymi i podstawowymi elementarni pracy Ośrodka są:
- intensywna, swobodna rozmowa;
- słuchanie i towarzyszenie osobie w kryzysie;
- porządkowanie chaosu uczuć i emocji, możliwość odreagowa-
nia negatywnych emocji i ich bezpiecznego ujawniania;
- porządkowanie i załatwianie codziennych problemów, ważnych
w sytuacji kryzysu;
- przerywanie ewentualnej izolacji osoby w kryzysie;
- ułatwianie dostępu do pomocy materialnej z właściwych insty-
tucji.
we, są w złym stanie psychicznym i wymagają psychoterapii, mogą
uzyskać schronienie i nocleg w hostelu Ośrodka. W zależności od
sytuacji, pobyt w hostelu może trwać od kilku do kilkunastu dni.
Modele ośrodków interwencji kryzysowej 79
4.5.3. Zasady organizacyjne i formy działania Ośrodka
Ośrodek, aby móc pomagać ludziom w różnorodnych kryzysach:
- prowadzi działalność całodobową przez wszystkie dni w roku;
~ nie zakłada żadąego ograniczenia (np. pod względem rodzaju
kryzysu czy wieku); Ośrodek jest otwarty dla każdego, kto
znajduje s ię w stanie kryzysu; po nawiązaniu kontaktu ustala
się, jaka pomoc jest najwłaściwsza i gdzie ją można uzyskać ;
- dla utrzymania ciągłości interwencji umożliwia zgłaszającemu
się po pomoc pozostawanie w kontakcie z terapeutą, z którym
nawiązał pierwszy kontakt;
- prowadzi interwencję w środowisku (wizyty domowe, wizyty
w instytucjach);
- współpracuje z różnymi służbami publicznymi i instytucjami;
- zatrudnia psychologów, pracowników socjalnych, pielęgniarki
psychiatryczne, prawnika, psychiatrów pełniących rolę konsul-
tantów; skład zespołu pozwala na interdyscyplinarne działan ia
na rzecz osoby w kryzysie.
Działalność Ośrodka przybiera następujące formy :
• Całodobowe dyżury interwencyjne (dyżury telefoniczne, bezpo-
średni kontakt w Ośrodku lub interwencja . środowiskowa).
Dyżurują zawsze dwie osoby. Każdy zgłas zający się po pomoc,
jest przyjmowany od razu. Rodzaj i forma pomocy zostaje wy-
brana po pierwszej rozmowie i zależy od stanu psychicznego
klienta, zgłaszanego przez niego problemu, fazy kryzysu j po-
siadanego oparcia w grupie społecznej. Pierwsza pomoc obej-
muje wsparcie, możliwość odreagowania i udzielenie schronie-
nia. Często dyżurny współpracuje z innymi służbami pierwszej
pomocy, takimi jak policja, przytuliska, noclegownie dla bezdo-
mnych, pogotowie ratunkowe i izby przyjęć szpitali, szczególnie
psychiatrycznych.
• Działalność ambulatoryjna, na którą składają się:
a) Poradnictwo psychologiczne, socjalne i prawne.
b) Psychoterapia kryzysowa (indywidualna i rodzin).
c) Konsultacje psychiatryczne.
• Hostel
Osoby, które przeżyły głębokie, traumatyczne wydarzenia życio­
80 Elżbieta Leśniak
Ośrodek prowadzi dwa hostele: jeden przeznaczony dla osób w ostrej
fazie reakcji kryzysowej, drugi przeznaczony jest dla specjalnej grupy
klientów: rodziców dzieci chorych na białaczkę.
• Grupy wsparcia i kluby:
a) Grupa wsparcia i zajęcia psychoedukacyjne dla kobiet maltre-
towanych.
b) Grupa psychoedukacyjna dla dzieci - ofiar przemocy w ro-
dzinie.
c) Klub dla bezrobotnych.
d) Klub dla chorych psychicznie.
e) Grupa wsparcia dla osób starszych.
W miarę potrzeb uruchamiamy przejściowo różne grupy wsparcia
i pomocy psychologicznej, na przykład grupę wsparcia dJa osób mło­
dych w kryzysie, pozbawionych naturalnej sieci wsparcia. Prowadzi-
my także zajęcia z zakresu asertywności i umiejętności interpersonal-
nych.
· Szkolenia
Znacząca część działalności Ośrodka wiąże się z systematycznym
szkoleniem własnych pracowników w zakresie diagnozy, psychote ra-
pii i interwencji w środowisku. Pracownicy Ośrodka uczestniczą obo-
wiązkowo w indywidualnej i grupowej superwizji, a w czasie dyżuro ­
wania mają możliwość stałej konsultacji z doświadczonymi kolegami .
Sami szkolą w zakresie interwencji kryzysowej i wiedzy o kryzysie
studentów, pracowników socjalnych, lekarzy rodzinnych i pedagogów.
Ośrodek s łuży konsultacjami innym instytucjom i wydaje kwartalnik
„Zeszyty Interwencji Kryzysowej". Tworzy bank stale uzupełnianych
i modyfikowanych danych o instytucjach i organizacjach, mo gących
słu żyć pomoc ą klientom (placówkach pomocy psychologicznej, medy-
cznej , społecznej i prawnej, policji, sądach, stowarzyszeniach, instytu-
cjach kośc ielnych, pań stwowych i prywatnych) .
• Dz iałaln ość badawcza
W latach ł 994-95 koncentrowała się wokół :
a) opracowania kompleksowego systemu interwencji i pomocy
psychologicznej malcrecowanym kobietom i ich rodzinom, opieraj ąc
się na doś wiadczeniach pracy usługowej Ośrodka ;
b) analizy zgłaszalności do Ośrodka Interwencji Kryzysowej oraz
zapotrzebowania na jego pomoc;
c) opracowania systemu pomocy dla bezrobotnych kobiet.
'"
! ventionszentrum in Wien, [w:] Notfallpsychiatrie ..„ s. 65-74.
Modele ośrodków interwencji kryzysowej 81
4.5.4. Problemy zgłaszających się do Ośrodka
Problemy, z jakimi najczęściej zgłaszają się do Ośrodka osoby
poszukujące pomocy, to:
1. Kryzysy rodzinne:
- kryzysy związane z etapem życia rodziny;
- kryzysy małżeńskie we wczesnej lub późnej fazie związku;
- przemoc w rodzinie (psychiczna i fizyczna).
2. Kryzysy „psychiatryczne":
- próby samobójcze;
- problemy osobowościowe;
- kryzysy wynikające z zaburzeń psychicznych;
- alkoholizm i inne uzależnienia.
3. Kryzysy psychospołeczne:
- kłopoty finansowe;
- bezrobocie;
- bezdomno!ć;
- samotność;
- trudności mieszkaniowe (zagrożenie eksmisją, przeludnienie
mieszkań, konflikty z sąsiadami i właścicielami domów).
4. Ostre kryzysy sytuacyjne:
- utraty, sytuacja żałoby.
5. Inne:
- prośba o infonnacje.
Bibliografia
Hafner H., Rossler W., Die llegriffe des psycńi<ltriscńen NotfaUs und der Krise,
(w:) Notfallpsychiatrie und Krisenintervention, red. H. Katschnig, C. Kulen-
kampff, Rheinland-Verlag, Kmn 1987, s. 3 1- 5 1.
Katschnig H., Konieczna T., Cooper J., Crisis lntervention and Emergency
Psychiatrie Services in Europe, World Health Organization, Kopenhaga 1987.
. Katschnig H., Konieczna T., Notfallpsycńiatrie und Krisenintervention:
Oberblick uber Versorgungsprobleme, [w:) Notfallpsychiatrie... , s. 9-31.
Piątek J., Geneza i rozwój służb kryzysowych w Europie, ,2eszyry Incerwencji
Kryzysowej", 1993, l , s. 13-18.
Richartz M., Maastricht - model interwencji kryzysowej i psychiatrii inter-
wencyjnej, referac wygłoszony na I Ogólnopolskiej Konferencji Rodziny w kry-
zysie, Kraków-Mogilany, paidziemik 1993 r. (maszynopis dostępny w bibliotece
WOIK w Krakowie).
Sonneck G., Telefonische und ambu/ante Krisenintervention am Kriseninrer-
Wienberg G., Program słuiby kryzysowej w Bielefeld: sprawozdanie z 1990 r.
(maszynopis dostępny w biblio1ece WOIK w Krakowie).
 ROZDZIAŁ V

Elżbieta .Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy

RODZINY W KRYZYSIE: DIAGNOZA

I INTERWENCJA KRYZVSOWA

Stres a kryzys w rodz.inie. Rodzaje kryzysów. Normatywne kryzysy

rozwojowe. Diagnoza reakcji kryzysowej w rodzinie. Typologiczny
Model Przystosowania i Adaptacji Rodziny: rodziny regeneracyj-
ne, sprętyste, rytmiczne. Podejścia terapeutyczne do zaburzeń
w rodzinie. Interwencja kryzysowa wobec rodziny w kryzysie: cel
i diagnoza.

5.1. Wprowadzenie
Rodzina i małżeństwo są naturalnymi systemami społecznymi,
które zaspokajają psychiczne i społeczne potrzeby człowieka. Chronią
przed uczuciem pustki i osamotnienia, są źródłem życiowych celów,
szansą na trwałe związki uczuciowe, dostarczają satysfakcji życio­
wych. Rodzina jest naturalnym systemem wsparcia, szczególnie waż­
nym w sytuacji kryzysu. Każda rodzina posiada swoją stabilność i toż­
samość, a równocześnie jest układem podlegającym rozwojowi i zmia-
nom. Rodzina jest bowiem strukturą dynamiczną.
Dla zrozumienia zachowań rodziny zarówno w sytuacji kryzyso-
wej, wywołanej czynnikiem zewnętrznym, jak i w przypadku norma-
tywnego kryzysu, konieczna jest wiedza na temat stresu i kryzysu
w rodzinie. W obliczu zewnętnnego wydarzenia lub wewnętnnych
nacisków, które burzą równowagę, rodzina dąży do zachowania stabil-
84 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
ności. Jeżeli okoliczności nie są nadmiernie obciążające, rodzina przy-
stosowuje się do nowej sytuacji, dokonując tylko niewielkich zmian.
Wobec poważnych sytuacji i wymagań jest to jednak niewystarczające.
Rodzina musi wówczas przeprowadzić poważne zmiany, tak wewnątrz
siebie, jak i w swoich relacjach re światem zew nętrznym.
5.2. Stres a kryzys w rodzinie
Każda rodzina tworzy swoistą dla siebie równowagę, która pozwala
JeJ na przeżywanie poczucia wspólnoty, a także udzielanie sobie
wsparcia. Stres w rodzinie jest stanem napięcia, wywołanym przez
nierównowagę między możliwościami rodziny a wymaganiami rew-
nętrznymi i wewnętrzny mi . Ten stan napięcia wymaga przystosowa-
nia. Rodzina radzi sobie z daną sytuacją. dzięki różnym strategiom
przystosowawczym. Unikanie, eliminacja i asymilacja czynnika stre-
sogennego to podstawowe strategie radzenia sobie, wykorzystywane
przez rodzinę do osiągnięcia przystosowania w sytuacji stresu
(M.A. McCubbin i H.J . McCubbin, 1989).
Gdy trudności są poważniejsze i \iczniejsze, wymagają gruntow-
niejszych zm.ian w systemie rodzinnym. Jeżeli rodzinie nie udaje się
przywrócić równowagi, rozwija się kryzys. Kryzys w rodzinie jest
przejściową dezorganizacją systemu, wymagającą wprowadzenia
zm.ian w celu przywrócenia stabi lności i równowagi wewnątrzrodzin­
nej. Zmiany te dotyczą reguł i wzorców interakcji, pełnionych ról
i struktury rodziny .
Wystąpieniu kryzysu sprzyjają:
- zmiany w strukturze rodziny', na przykład śmierć, rózwód, uro-
dzenie się dziecka;
- wyczerpanie się zasobów rodziny na przykład w wyniku opieki
nad przewlekle chorym członkiem rodz.iny~
- nadmierna eksploatacja zasobów rodziny , spowodowana prze-
dłużającymi się napięciami (konflikt z teściami);
- zasoby i umiejętności rodziny niewystarczające w stosunku do
wymagań (np. brak pieniędzy na zapewnienie opieki nad dziec-
kiem).
Rodziny w kryzysie„. 85
5.3. Rodzaje kryzysów
Kryzysy w rodzinie można podzie lić na kategorie (J.S. Fraser,
1989):
l . Normatywne kryzysy rozwojowe, związane z wydarzeniami ży ­
ciowymi , takimi jak: małżeń stwo, narodzenie dziecka, pójście dzie-
cka do szkoły, dorastanie, opuszczanie domu. Są one nieodłącznie
zw iązane z życiem i rozwojem każdej rodziny.
2. Kryzysy losowe, incydentalne, wywołane przez zdarzenia nie-
przewidywalne, takie jak: gwałt, utrata pracy, poważna choroba,
przedwczesna śmierć. Nie występują one we wszystkich rodzi-
nach1.
3. Kryzysy endogenne, wywoływ ane przez indywidualne, patolo-
giczne wzorce rodzinne, jak na przy kład kryzysy w rodzinach osób
uza l eżnionych od alkoholu, w rodzinach, gdzie występuje prze-
moc2.
5.3.1. Normatywne kryzysy rozwojowe w rodzinie
Każda rodzina przechodzi w trakcie swego naturalnego rozwoju
liczne kryzysy, wiążące się z cyklami jej życia.
W początkowym okresie małżeństwa kryzysy wiążą się ze wzmo-
żonym wysiłkiem małżonków na rzec z rozwoju zawartego związku .
Konieczne jest uczenie się nowych umiejętnośc i (prowadzenie domu,
wspólne wydatki), wzajemnego porozumiewania się, wspólnego po-
dejmowania decyzji. Młodzi małżonkowie określają swoją n iezależ­
ność od rodzin generac'yjnych, zaznaczają swoje terytorium, niezależne
od wpływu rodziców. Zbyt wiele pomocy ze strony rodzin i nadmierna
krytyka mogą być obciążające dla rozwoju młodej rodz~ny. Jeżel i
małżonkowie nie rozwiążą swoich problemów separacji od rodziny
generacyjnej, to ich własna rodzina jest zagrożona kryzysem. Konflikty
i sprzeczki łatwo ulegają i.ałagodzeniu dzięki silnemu zaangażowan i u
uczuciowemu, przez co nie dochodzi do kryzysu. Nie zawsze j est to
korzystne dla dalszego rozwoju rodziny, ponieważ sytuacja taka może
s ię przerodzić w ukryty, n i szczący konflikt. We· wczesnym okresie
trwania 'związku ustalaj ą s i ę sposoby rozwiązywania sytuacji konfli-
1 Kry Żysy losowe są opisane w rozdziałach VIII i IX.
2 Przemocy wewnątrzrodzinn ej po~więco ny jest rozdział VII.
86 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
ktowych, na przykład przez wymuszanie, c horobę, podporządkowywa­
nie się, przebaczanie, godzenie się za wszelką ce nę.
Pierwsze dziecko wymaga od obojga rodziców zaangażowania
w zaspokajanie jego rozlicznych potrzeb. Kryzysy tego okresu wyni-
kają z odkrywania przez małżonków nieprzygotowania do nowych
obowi ązków. Mężczyzna w tym okresie ma do spełnienia niezwykle
ważną rol ę opiekuna żony, zajętej dzieckiem, i samego dziecka. Do-
tychczasowy sposób życia pary ulega zmianie. Na nowo ustalana jest
hierarchia ważności spraw i organizacji życia. Może się pojawić za-
zdrość o małżonka aktywnie zajmującego si ę dzieckiem i lęk przed
utratą jego uczuć. Wiele sporów małżeń skich jest w tym okresie roz-
wiązywanych „poprzez dziecko". Odżywaj ą też nie rozwiązane pro-
blemy z pierwszej fazy małżeństwa . Niekiedy dopiero narodziny dzie-
cka pozwalają dalszej rodzinie na akceptację małżeństwa. W rodzinie
pojawiają s ię nowe role: dziadków, ciotek, wujków.
Dalsze powiększenie rodziny wymaga nowego podziału ról i za-
dań . W tym okresie kryzysy mogą wynikać z wielości zadań do wy-
konania, związanych z opieką nad dziećmi i ich wychowaniem. Może
s i ę pojawić zmęczenie i przeciążeni e rodziców, co stanowi zagrożenie
dla pary. Jeżeli rodzina rozwija się prawidłowo i zgodnie z pragnie-
niami obojga rodziców, małżonkowie dzie lą się nowymi obowiązkami ,
szukają nowych sposobów spędzania wolnego czasu. Trudnym okre-
sem dla rodziny jest pójście dziecka do s zkoły. Ocena dziecka z zew-
nątrz (np. w szkole) może być przeżywana przez rodziców jako ocena
ich rodzicielstwa, stanowi zagrożenie dla ich obrazu własnej osoby.
Okres dojrzewania dzieci powoduje kon ieczność przeorganizowa-
nia rodzińy , czasem zmiany urządzenia domu. Na szczególnie ostry
kryzys narażona jest rodzina, w której sami rodzice nie rozwiązal i
swoich problemów niezależności, autonomii, autorytetu . Zmiana rela-
cji z dzieckiem i uznanie go za dorosłego członka rodziny jest wtedy
trudne.
Opuszczenie przez dzieci domu rodzinnego jest okresem poważ­
nych zmian. Rozmowy d otyczą wyborów dokonywanych przez dzieci:
zawodu, sposobu życia, partnerów życiowych. Kryzysy wiążą się ze
zmianami, jakie zach odzą mi ędzy małżonkami, z powrotem do układu
kobieta-mężczyzna . Istnieje też konieczność godzenia się z przemija-
niem, znajdowania nowych celów życ iowych, przygotowywania się do
nowych ról: dziadków, osób najstarszych wiekiem w rodzinie. Jeśli nie
uda się opanować licznych problemów tego okresu, małżonkom zagra-
ża „syndrom pustego gniazda", poczuc ie pustki, osamotnienia i prze-
~odziny w kryzysie ... 87
granej. Jeżeli kryzys zostanie opanowany, małżonkowie cieszą się
z dorobku swojego życia i powodzenia dzieci i wnuków.
Rodzina zmienia się w związku z przejściem na emeryturę żony
lub męża. Problemy wiążą się ze zmianą trybu życia i koniecznością
przyzwyczaj enia się do przebywania ze sobą przez większość dnia,
a także z koniecznością znalezienia nowych celów· w życiu . W tym
etapie małżonkowie konfrontują się z problemami pogarszającego się
zdrowia, a także z możliwością śmierci partnera. Zadaniem stojącym
przed rodziną w tym okresie życia j est problem opieki nad starszymi
osobami w rodzinie. Sposób, w jaki młodsi rozwiązują problem opieki
nad starszymi, staje się modelem dla ich dzieci.
5.3.2. Czynniki wpływające na przebieg normatywnego
kryzysu rozwojowego w rodzinie
Każda rodzina przechodzi przez kolejne normatywne kryzysy roz-
wojowe. Mogą one mieć przebieg typowy lub szczególnie ostry, z ry-
zykiem przejścia w kryzys przewlekły. Czynnikami ryzyka wystąpie­
nia nieprawidłowego przebiegu kryzysu normatywnego w rodzinie są
przykładowo: zagrożenie bytu materialnego rodziny, brak mieszkania,
słaba więź małżeńska rodziców, słabe lub sztywne granice międzypo­
koleniowe, sprzeczność dążeń i potrzeb członków rodziny, konflikty
między rodzicami, brak wspólnych zadań w rodzinie.
. .
5.4. Diagnoza reakcji kryzysowej w rodzinie
5.4.1. Zmienne reakcji kryzysowej: Model Typologiczny
Opis kryzysu w rodzinie jest zadaniem trudnym ze względu na
konieczność uwzględnienia wielu zmiennych. Propozycję kategory-
zacji tych zmiennych zawiera Typologicvzy Model Przystosowania
i Adaptacji Rodziny (M.A. McCubbin i H.1. McCubbin, 1989).
Model ten opisuje zmienne, wpływające na adaptację rodziny do
wydarzenia krytycznego lub stresowego wydarzenia wewnątrzrodzin­
nego (np. zmiany cyklu życia) i stopień podatności na wystąpienie
kryzysu. Tłumaczą one, dlaczego niektóre rodziny lepiej niż inne
przystosowują s ię do różnych zmian i wydarzeń.
Według Modelu Typologicznego reakcja kryzysowa rodziny zale-
ży od następujących czynników:
- czynników wywołujących kryzys;
- poziomu zdol ności regeneracyjnyc h rodziny ;
88 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska·Mesterhazy
- typu rodziny;
- mocnych stron rodziny (zasobów adaptacyjnych);
- wsparcia ze strony przyjaciół i społeczności~
- oceny indywidualnej, dokonywanej przez każdego z członków
rodziny ;
- oceny globalnej;
- sposobów rozwiązywania problemów i radzenia sobie.
Czynniki wywołujące kryzys
Czynnikami wywołującymi kryzys są takie wydarzenia życiowe,
które powodują zmianę w systemie rodzinnym. Ich siła jest wyznaczo·
na przez stopień, w jakim zagrażają stabilności rodziny . Kryzysy ro·
dzinne rozwijają się i są rozwiązywane w jakimś okresie, więc rodziny
rzadko mają do czynienia z pojedynczym czynnikiem obciążającym .
Jeżeli stresy są przewlekłe (np. opieka nad przewlekle chorym) lub są
następstwem poważnych stresów (np. śmierć, katastrofa), dochodzi do
s2c2eg6\nego przeciążenia rodziny.
Można wyróżnić pięć szerokich kategorii stresów, które powodują
trudności w procesie adaptacji rodziny do sytuacji kryzysowej :
I. Pierwotne wydarzenie wywołujące kryzys i zwi ązane z nim
trudności.
2. Normatywne kryzysy.
Przewidywalne i oczekiwane wydarzenia są odczuwane przez ro-
dzinę jako wynik normalnego rozwoju dzieci (rosnąca niezależność
nastolatka), dorosłych (awans w pracy) oraz szerokiej rodziny (choro-
ba i śmierć dziadków) lub są rezultatem zmian w rodzinie wynikają­
cych z jej cyklu życiowego (pójście dzieci do szkoły, adolescencja) .
Kryzysy normatywne mogą zaistnieć w tym samym czasie co i wyda-
rzenie krytyczne. Jednoczesne wystąpienie normatywnego kryzysu
i krytycznego wydarzenia nakłada na rodzinę dodatkowe obciążenia.
3. Uprzednie napięcia i konflikty.
Uprzednie napięcia ulegają rozjątrzeniu, gdy rodzinę spotyka nowe
wydarzenie. Rodzina musi się nimi zająć w sytuacji kryzysowej, co
powoduje dodatkowe spiętrzenie trudności.
4. Wtórne obciążenia.
Rezultaty podejmowanych przez rodzinę wysiłków, mających na
celu poradzenie sobie z sytuacją, na przykład podjęcie drugiej pracy
dla zaradzenia kłopotom finansowym lub picie alkoholu, stają się
źródłem dodatkowych ciężarów .
Rodziny w kryzysie... 89
5. Niejasności wewnątrzrodzinne i społeczne.
Każda zmiana niesie za sobą pewien element niepewności i niejas-
ności, ponieważ rodz.ina z.mienia swoją strukturę, role i obowiązki.
Ponadto - jeżeli w społeczności brakuje instytucji pomagających
rodzinie bądź wsparcie społeczne jest niewystarczające, rodzina działa
chaotycznie, metodą prób i błędów, zużywa dużo energii i pogłębiają
się jej trudności.
Zdolności regeneracyjne rodziny
Zdolności regeneracyjne rodziny (czyli umiejętności szybkiego
powrotu do równowagi każdego z członków rodziny i systemu w ca-
łości) zależą od fazy cyklu życiowego rodziny, a także od jednoczes-
nego nagromadzenia wielu trudnych sytuacji i napięć . Przykładowo ,
zdrada męża będzie prawdopodobnie przeżywana silniej w momencie
odchodzenia dziecka z domu niż w innym okresie życia rodziny.
Typ rodziny
Przewidywanie i tłumaczenie reakcji kryzysowej ułatwia typologia
rodzin, oparta na wzorcach zachowań rodzinnych i cechach systemu
rodzinnego, która jest omówiona w dalszej części rozdziału.
Źródła odporności rodziny: jej umiejętności i zasoby
Umiejętności i zasoby rodziny wzmacniają jej ciągłość i stabilność
w obliczu rozmaitych zmian i przeciwności. Pozwalają na przeciwsta-
wianie się kryzysom i dają możliwość przystosowania się.
Zasoby i możliwości rodziny są jej potencjałem, którym dysponuje
w momencie radzenia sobie z sytuacją kryzysową. W rodzinie są trzy
potencjalne źródła zasobów: jej pojedynczy członkowie, rodzina jako
całość oraz społeczność, w jakiej żyje. Zasoby mogą być namacalne,
jak na przykład pieniądze, lub bardziej abstrakcyjne, jak poczucie
własnej wartości.
'Zasoby osobiste członków rodziny, które mogą być użyteczne
w opanowaniu kryzysu, to: inteligencja, która wzbogaca świadomość
i pojmowanie wymagań; wiedza i umiejętności; cechy osobowości, na
przykład poczucie humoru; stan zdrowia fizycznego; poczucie kontroli
nad własnym życiem; poczucie własnej wartości. Najbardziej istotne
są : poczucie wartości i poczucie kontroli.
Do zasobów systemu rodzinnego zaliczamy:
- spójność rodziny, na którą składają się zaufanie, wzajemne
docenianie się, wsparcie, integracja i poszanowanie indywidu-
alności;
90 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Me~terhazy
- adaptacyjność, czyli zdolność rodziny do przezwyciężania prze-
szkód;
- organizację rodziny: zgodność, jasność i konsekwencje w za-
kresie obowiązujących ról i reguł, wspólne przywództwo rodzi-
ców, jasne granice rodzinne i pokoleniowe;
- umiejętność porozumiewania się: jasność, bezpośredniość prze-
kazów informacji;
- wytrzymałość rodziny : poczucie kontroli nad wydarzeniami,
aktywne nastawienie do sytuacji trudnej i przekonanie, że zmia-
na przyniesie dobre skutki;
- ilość i forma czasu spędzanego razem przez rodz inę, które są
wskaźnikami integracji i stabilności rodziny;
-· zdolność rodziny do wykorzystywania zasobów indywidual-
nych do radzenia soł:iie w sposób konstruktywny z napięc iami ,
wspierania rodziny oraz rozwiązywania problemów, jakie przed
nią stoją.
Do zasobów społeczności należą pojedyncze osoby, grupy i insty-
tucje, z których pomocy rodzina może skorzystać. Najważniejsze jest
tu wsparcie społeczne i emocjonalne 1•
Indywidualna ocena wydarzenia krytycznego
Oceny tego samego wydarzenia bywają różne w obrębie tej samej
rodziny. Mogą się wahać od postrzegania go jako dezincegrującego
system rodzinny do traktowania go jak.o wyzwania. Indywidualna
ocena sytuacji zależy od systemu wartości konkretnej osoby i jej
wczdniejszych doświadczeń w radzeniu sobie z kryzysami . Jest do-
konywana na podstawie indywidualnej analizy wymagań stojącyc h
przed rodziną oraz jej m ożliwośc i.
Globalna ocena wydarzeQia krytycznego
Poza indywidualną oceną i reakcją poszczególnych członków na
stres, rodzina wykształca swoje własne kryteria oceny, które wpływają
na nadawanie znaczenia kryzysowym sytuacjom. Kryteria te powstają
na bazie charakterystycznego dla rodziny systemu wartości, obrazu
świata, postaw i przekonań. Nadanie wspóJnego dJa wszystkich człon ­
ków rodziny znaczenia krytycznemu wydarzeniu ułatwia rodzinie ra-
dzenie sobie z kryzysem.
1 Rola i różne formy wsparcia społecznego są omówione w rozdziałach
II i III.
Rod.ziny w kryzysie ... 91
Wzorce rodziny związane z rozwiązywaniem problemów i ra-
dzeniem sobie
Ważne jest to, czy i w jakim stopniu rodzina posiada umiejętność
rozwiązywania problemów, czy li nazywania problemu, rozwiązywania
pojedynczych kwestii, podejmowania alternatywnych działań . Stoso-
wane strategie radzenia sobie (coping behavior) służą przywróceniu
równowagi między wymaganiami stawianymi przez sytuacje kryzyso-
we a możliwościami rodziny.
Każdą rodzinę charakteryzuje określ ony sty l, czyli preferowany
rodzaj strategii radzenia sobie. Marilyn A. McCubbin i Hamilton
I. McCubbin ( 1989) wymieniają cztery takie strategie rodzinne:
• Działanie mające na celu zredukowanie liczby i/lub intensywno-
ści wymagań . Przykładowo, rodzina może zdecydować się na
umieszczenie nieuleczalnie chorej babci w domu opieki zamiast
zatrzymywać ją w domu.
• Działanie na rzecz uzyskania dodatkowych zasobów, które nie
są aktualnie dostępne dla rodziny, na przykład szukanie lekarza
dla chorego w rodzinie lub wykształcanie umiejętności polegania
na sobie po nagłej śmierci współmałżonka.
• Szukanie wspólnych sposobów odreagowania trwających od ja-
kiegoś czasu napi ęć: wspólne zabawy, posługiwanie się poczu-
ciem humoru, otwarte wyrażanie uczuć.
Zmiana znaczenia sytuacji tak, by stała się bardziej akceptowana
przez rodzinę. Dokonuje s ię ona poprzez zmianę widzenia trud-
ności, obniżenie oczekiwań wobec siebie, zmianę widzenia za-
sobów rodziny (postrzeganie rodziny jako silnej i zdolnej do
poradzenia sobie z kryzysem) lub akceptację faktu, że rodzina
robi wszystko, co może w danej sytuacji.
5.4.2. Typologia rodzin
Typologia rodzin (M.A. McCubbin i H.I. McCubbin, 1989) pozwa-
la określić te szczególne właściwości rodziny, które ułatwiają jej
radzenie sobie z sytuacją kryzysową .
Można wyróżnić trzy typy rodzin: regeneracyjny, sprężysty i ryt-
.
' miczny .
Typologia rodzin regeneracyjnych
l Typologia rodzin regeneracyjnych opiera się na wymiarach spój-
ności
ności
i wytrzymałości rodziny, od których zależy utrzymanie integral-
rodziny, konieczne do przezwyciężania kryzysu. Spójność (co-
I
92 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
herence) okreś l a znaczenie, jakie rodzina przypisuje akceptacji, lojal-
ności, godn ości, wierze, zaufaniu i szacunkowi, wspólnym warto-
ściom. Wytrzymałość rodziny (family hardiness) określa jej wewnętrz­
n ą trwałość oraz takie jej zasady, jak poczucie panowania nad wyda-
rzeniami, poczucie celowości podejmowanych działań i otwarcie s i ę
na nowe doświadczenia.
W modelu regeneracyjnym wyróżnić można cztery typy systemów
rodzinnych:
1. Rodziny podatne (vulnerable families) charakteryzują się niskim
poziomem spójnośc i i wytrzymałości. W sytuacji kryzysu członkowie
takich rodzin reaguj ą zdenerwowaniem, obwiniają się wzajemnie, prze-
jawiają wobec siebie mniej troski, zrozumienia i lojalności . Mają
mniejsze poczucie celu życia i czują się mniej doceniani, uważają, że
nie panują nad wydarzeniami. Przeciwnośc i traktują jako nieszczęś liwe
przypadki lub przejaw pecha, obwi n iają się za niepowodzenia. W efe-
kcie rodziny podatne są z siebie mniej zadowolone, a ich członkowie
nie zachęcają się nawzajem do aktywności i szukania rozwiązań.
2. Rodziny bezpieczne (securefamilies) to rodziny o niskim pozio-
mie spójności i wysokim stopniu wytrzymałości. Podobnie jak w przy-
padku rodzin podatnych, członkowie rodzin bezpiecznych reagują na
przeciwnośc i życiowe zdenerwowaniem, obwinianiem innych itp.
Z drugiej strony, ich główną siłą jest duża wytrzymałość , co oznacza,
że mają poczucie celu, zdolność planowania i czują s ię doceniani.
Uważają, że panują nad sytuacją, mogą na nią wpływać , nie są jedynie
ofiarami wydarzeń życiowych . Rodziny bezpieczne są zatem aktywne,
ale jej członkowie nie wspierają się w obliczu kryzysu.
3. Rodziny trwałe (durable families) są to rodziny o wysokim
poziomie spójności i niskim poziomie wytrzymałości . Podobnie jak
rodziny podatne, mają niskie poczucie celu życia i panowania nad
sytuacjami, są mało aktywne. Mają natomiast pozytywny stosunek do
siebie, radzą sobie poprzez okazywanie zaufania, szacunku, zachowa-
nie spokoju i emocjonalnej stabilności .
4. Rodziny regeneracyjne (regenerative families) są to rodziny
o wysokim poziomie spójności i wysokim poziomie wytrzymałości .
Radzą sobie z problemami przez podtrzymywanie zaufania i szacunku
oraz zachowanie s tabil nośc i i spokoju. Mają poczucie celu i sensu
życia, uważają, że panują nad sytuacją, mogą wpływać na złe i dobre
rzeczy, które je spotykają.
Rodziny w kryzysie ... 93
Typologia rodzin sprężystych
Opiera się na wymiarach więzi i elastyczności rodziny, potrzeb-
nych do przeprowadzania zmian i utrzymania jedności. Wymiar więzi
(bonding) definiuje się jako stopień, w jakim członkowie rodziny są
ze sobą związani emocjonalnie. Wyznacznikami więzi są: pragnienie
jej utrzymania, otwartość w omawianiu problemów, poczucie bliskości
wśród członków rodziny, wspólne wykonywanie pewnych czynności .
Wymiar elastyczności (flexibility) definiuje się jako stopień, w ja-
kim rodzina jest w stanie zmienić swe reguły , granice i pełnione role,
w odpowiedzi na krytyczne wydarzenia. Elastyczność zakłada otwarty
wzorzec komunikacji, gotowość do kompromisu, możliwość przejmo-
wania obowiązków, aktywne uczestniczenie w podejmowaniu decyzji.
Można wyróżnić cztery typy rodzin :
I. Rodziny kruche (fragile families) o niskim poziomie więzi i ni-
skim poziomie elastyczności. Ich członkowie rzadko polegają na ro-
dzinie, unikają siebie nawzajem, mają kłopoty z wykonywaniem pew-
nych czynn ości w ramach rodziny. Ponadto rodziny te są oporne na
kompromis, mają utrwalone wzorce postępowania, nie mają doświad­
czenia w przejmowaniu obowiązków innych członków rodziny i nie
włączają wszystkich członków rodziny w podejmowanie ważnych de-
cyzji. ·
2. Rodziny związane (bonded families) to rodziny o wysokim po-
ziomie więzi i niskim poziomie e lastyczności. Ich główną siłą jest
poczucie wewnętrznej jedności i umiejętność współdziałania. Podob-
nie jednak jak rodziny kruche, są niechętne kompromisom, mają
utrwalone, sztywne wzorce postępowania. Ich radzenie sobie z kryzy-
sem opiera się na poczuciu jedności i wspólnoty, a także na niechęci
do zmian.
3. Rodziny giętkie (pliant families) to rodziny o niskim poziomie
więzi i wysokim poziomie elastyczności . Ich siła leży w zdolności do
zmiany. Wiedzą, czego chcą, mają wpływ na decyzje, są zdolne do
kompromisu, mogą przesuwać obowiązki w ramach rodziny, ale -
podobnie jak rodziny kruche - mają ograniczone poczucie więzi
rodzinnych, chętnie odw o łują się do osób spoza rodziny.
4. Rodziny sprężyste (resilient families) to rodziny o wysokim
poziomie więzi i elastyczności. Ich siłą jest zdolność do zmiany i po~
czucie wewnętrznej jedności. Ich członkowie polegają na wzajemnym
zrozumieniu i wsparciu, czują się bliscy, ~hętnie współdziałają i po-
trafią wprowadzać zmiany w systemie rodzinnym.
 94 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Oobrzyńska-Mesterhazy
Typologia rodzin rytmicznych
Typologia rodzin rytmicznych oparta jest na wymiarach wspólnie
spędzanego czasu (family time and routines) i z1taczenia, jakie się temu
przypisuje (valuing family time and routines). Wspólne codzienne
działania służą podtrzymywaniu wspólnoty w stosunkach rodzice-
dzieci, rodzina-krewni, mąż-żona. Wspólnie spędzany czas daje prze-
widywalny schemat życia rodzinnego. Można wyodrębnić cztery typy
rodzin:
1. Rodziny bezwzorcowe (unpatternedfamilies) o niskim poziomie
wspólnie spędzanego czasu i niskim poziomie znaczenia, jakie się temu
przypisuje. Członkowie tych rodzin spędzają ze sobą mało czasu i nie
cenią go wysoko.
2. Rodziny intencjonalne (intentionalfami/ies) to rodziny, których
członkowie spędzają wspólnie niewiele czasu, choć nadają mu duże
znaczenie. Rodziny te przejawiają chęć bycia razem, mają jednak
pewne opory i nie są zdolne do spotykania się z minimalną choćby
regularnością.
3. Rodziny ustrukturowane (structuralized families) to te, które
kładą silny nacisk na wspólne spędzanie czasu, ale nisko to cenią .
Angażują się· one we wspólne spędzanie czasu, czują jednak niechęć
przed uznaniem bycia razem za pożądaną wartość.
4. Rodziny rytmiczne (rhythmic families) to rodziny, które kładą
nacisk na wspólne spędzanie czasu i wysoko to sobie cenią. Wspólnie
spędzany czas ma dla nich dużą wartość, wzmacnia rodzinną wspól-
notę, pozwala na przewidywalność rytmu życia rodziny.
5.5. Podejścia terapeutyczne do zaburzeń w rodzinie
Ważne jest dostosowanie terapii rodzinnej do konkretnej reakcji
rodziny na wydarzenie kryzysowe. Można wyodrębnić nas tępujące
podejścia do terapii rodzin:
1. Podejście historyczne.
Źródło problemów rodzinnych leży w rodzinach generacyjnych.
W ramach tego typu terapii rodzin mamy do czynienia z podej ściem
psychodynarnicznym i wielopokoleniowym. Kładzie się w nich nacisk
na odkrycie długotrwałych konfliktów rodzinnych bądi jednostko-
wych. Terapie te są bardziej skuteczne wobec rodzin z istniejącym
aktualnie lub od jakiegoś czasu konfliktem.
Rodziny w kryzysie... 95
2. Podejście strukturalno-procesowe.
W. terapiach tego typu podkreśla się aktualne interakcje w rodzinie
i ich związek z zaburzonym zachowaniem jej członków. Przykładami
mogą być: terapia behawioralna, terapia według zasad grupy medio-
lańskiej, interwencja strategiczna. Większość terapii tego typu nasta-
wia się na uczenie porozumiewania się w obrębie rodziny, jest więc
użyteczna dla rodzin w konflikcie, zajmują się podstawową strukturą
rodziny, hierarchią władzy oraz długotrwałymi konfliktami.
3. Terapie polegające na przeżyciu doświadczenia, tzw. terapie
doświadczeniowe.
Zwiększają one świadomość pojedynczych członków rodziny, sku-
piając się na subiektywnych przeżyciach i indywidualnym rozwoju.
Należą do nich terapia Gestalt i terapia skoncentrowana na kliencie.
Są skuteczne wobec rodzin, których członkowie nie spostrzegają siebie
jako silnie zaburzonych.
4. Podejście psychoedukacyjne.
Podejście takie służy rodzinom z zaburzoną, chronicznie chorą
osobą. Rodzinę wspiera się w radzeniu sobie z problemami poprzez
grupy wsparcia i spotkania psychoedukacyjne.
5. Podejście interwencyjne.
Rodzinna interwencja kryzysowa wykorzystuje wizytę domową
oraz kilka spotkań w ciągu trzech tygodni, w czasie których identyfi-
kuje się kryzys, definiuje się go jako problem rodziny oraz podejmuje
działania zmierzające do jego złagodzenia.
Odmianą terapii kryzysowej jest tzw. terapia wielorakiego wpływu
(R. McGregor, A.N: Ritche, A.C. Serrano) oraz terapia punktów
zwrotnych F.S. Pittmana. W terapii wielorakiego wpływu zespół tera-
peutów spędza z rodziną dwa pełne dni na wielu spotkaniach w róż­
nych konfiguracjach. W terapii punktów zwrotnych kładzie się nacisk
na ocenę i modyfikację tych aspektów funkcjonowania rodziny, które
opierają się zmianom i utrudniają przejście przez kryzys. Te ostatnie
terapie kryzysowe są właściwe w przypadku, gdy indywidualny kryzys
członka rodziny odbija się na układzie rodzinnym, a rodzina nie radzi
sobie z nową sytuacją.
96 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dob rzyńska-Mesterhazy
5.6. Interwencja kryzysowa wobec rodziny w kryzysie
5.6.1. Cel interwencji
Celem interwencji kryzysowej w rodzinie jest umożliwienie rodzi-
nie poradzenia sobie z przejściowym brakiem równowagi wywołanym
wydarzeniem krytycznym. Interwencja powinna być tak szybka, jak to
możliwe, aby zwiększyć prawdopodobieństwo korzystnych zmian
w rodzinie i zapobiec dekompensacji.
Terapeuta ma być katalizatorem reakcji i zmian systemowych
w rodzinie. Koncentruje się na sytuacji „tu i teraz" w rodzinie. Zachęca
do podejmowania takich strategii, które łatwiej i skuteczniej pozwolą
przezwyciężyć obecną sytuację. W interwencji kryzysowej waine jest
odwołanie s ię do wypracowanych przez rodzinę strategii rozwiązywa­
nia problemów. Zasadniczą rolę odgrywa oparcie się na mocnych
stronach rodziny, by dzięki nim pokonała obecny kryzys (w opisie
mocnych stron można się oprzeć na przedstawionej typologii rodzin) .
W późniejszym etapie celem terapii kryzysowej byłoby wsparcie
rodziny, by z rodziny kruchej (o słabej więzi i niskiej elastyczności)
przerodziła się w sprężystą (o silnej więzi i wysokiej elastyczności)
lub z intencjonalnej (ceniącej wspólnie spędzany czas, ale nie wciela-
jącej tego poglądu w życie) zmieniła się w rytmiczną (spędzającą czas
wspóln ie i cen iącą to).
5.6.2. Diagnoza kryzysu w rodzinie
W diagnozie kryzysu w rodzinie należy uwzględnić - poza spe-
cyficznymi wzorcami reakcji, diagnozowanymi według zmiennych
zawartych w Modelu Typologicznym - naturę kryzysu i ogólne wzor-
ce reakcji. Informacje te są gromadzone w trakcie wywiadu. Przez
rozpoznanie natury kryzysu rozumie się ustalenie, czy jest on rozwo-
jowy' incydentalny, czy endogenny.
Rozwojowy kryzys jest przewidywalny i normatywny. Członkowie
rodziny mogli się spodziewać jego nadejścia, mogli już przechodzić
przez taki kryzys, widzieli, jak radzą sobie z takim kryzysem inni
i mogli otrzymać od nich pewne wskazówki.
Incydentalny kryzys może być tym większy, im bardziej wydarze-
nie krytyczne jest nagłe i nieoczekiwane, jednakże reakcje są zależne
od indywidualnych wzorców reagowania.
W pewnych systemach rodzinnych kryzys endogenny jest kryzy-
sem okresowym i narastającym, ale poniekąd przewidywalnym. Tera-
Rodziny w kryzysie... 97
peuta może posłużyć się wiedzą dla przewidywania przyszłych kryzy-
sów i przerwania aktualnych, niekorzystnych wzorców zachowań, na
przykład może wykorzystać „słodką" fazę cyklu maltretowania do
zachęcenia męża, by dał żonie więcej swobody lub pozwol ił skorzystać
ze wsparcia innych.
Ogólne wzorce reakcji to te, które uważamy za normę w naszej
kulturze, opierając się na literaturze psychologicznej czy socjologicz-
nej. Zaliczamy do nich wzorce wchodzenia dzieci w wiek dorastania,
etapy żałoby, fazy reakcji na gwałt, cykl maltretowania. Znajomość
ogólnych wzorców może pozwo lić lepiej przewidywać i kontrolować
sytuację. Może pomóc poszczególnym członkom rodziny w normali-
zowaniu własnych reakcji i zapobiegać etykietowaniu ich jako patolo-
giczne.
Dl.a zebrania informacji zadaje się typowy zestaw pytań:
• Co stanowi problem według każdego z członków rodziny?
Co zrobili w związku z nim i czy to- poskutkowało?
Czy tak zwykle postępują w przypadku wystąpienia podobnych
problemów?
Czy uczynili wszystko, co zwykle robią, by wykorzystać dostęp­
ne możli wości? Jeżel i nie, to dlaczego?
Czy swoimi trudnościam i podzielili s ię z innymi?
Czy inni im coś doradzili? Jeśli tak, to czy spróbowali skorzystać
z rady, i co z tego wynikło?
• Co sądzą na temat źródeł problemów?
• Czy komuś przypisuje się wi nę?
• Co według nich wymaga zmiany?
i:
Kto ma n ajwiększą motywację do zmian?
• Co byłoby pierwszym krokiem do zmiany?
• Czy w kryzys są włączone instytucje takie jak szkoła, sąd czy
lekarz? Jeś li tak, to w jaki sposób?
• Jakie są wspólne wartości w rodzinie? Jak widzą świat jej człon­
kowie i jak go opisują?
Ocena rozmiarów kryzysu
Od oceny rozmiarów kryzysu w rodzinie zależy rodzaj interwencji .
Nie powinno s ię stosować interwencji kryzysowej wobec każdej ro-
dziny w kryzysie, która przychodzi po pomoc do ośrodka interwencji
kryzysowej.
W ocenie rozmiarów kryzysu w rodzinie należy wziąć pod rozwagę
trzy zrnienne (E.L. Worthington, Jr., 1989):
98 Elżbieta Leś niak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
1. zaburzenia rozkładu dnia;
2. liczbę nowych, koniecznych decyzji, które wywołują początko-
wo niezgodę;
3. poziom konfliktów poprzedzających kryzys.
Każda z tych zmiennych inaczej wpływa na stosunki w rodzinie.
Wydarzenie krytyczne w różnym stopniu zaburza codzienny roz-
kład dnia poszczególnych członków rodziny, co zmusza ich do zmiany
ustabilizowanych wcześniej sposobów zaspokajania potrzeb intymno-
ści, dystansu i współdziałania. Drugą przyczyną, dla której przestawie-
nie rozkładów dnia powoduje napięcia w rodzinie, jest konieczność
przyjęcia nowej roli przez któregoś z jej członków . Ponadto zmiana
sama w sobie niesie niepewność i poczucie utraty kontroli sytuacji.
Zaburzenia rozkładu dnia można oszacować w bezpośrednim wy-
wiadzie dotyczącym aktywności każdego z członków rodziny i porów-
nanie z aktywnością sprzed krytycznego wydarzenia. Można poprosić
członków rodziny na przykład o systematyczne opisanie sposobu spę­
dzania czasu przez cały tydzień. W ten sposób okazuje się na przykład,
ile czasu spędzają ze sobą małżonkowie czy rodzina w całości . Uty-
skiwanie na przepracowanie, znudzenie albo utratę rodzinnej bliskości
mogą wskazywać, że osoba doświadcza znacznych zakłóceń rozkładu
dnia.
Każde wydarzenie krytyczne bądź zrniana w rodzinie wymagają
podejmowania nowych decyzji. Przykładowo, małżonkowie wychowa-
ni w różnych rodzinach, podlegający różnym wpływom wychowaw-
czym, mogą początkowo nie zgadzać się ze sobą przy podejmowaniu
nowych decyzji. W sytuacji kryzysowej na nowo jest „uzgadniane",
kto podejmuje decyzje i w jaki sposób są one podejmowane. Nowe
decyzje, przy których podejmowaniu doszło początkowo do niezgody,
powodują wybiórcze zaburzenia w stosunkach rodzinnych. W czasie
spotkań terapeutycznych każda taka decyzja powinna być omówiona,
a decyzje muszą być uzgadniane i negocjowane.
W rodzinie, będącej w stanie długotrwałego konfliktu, zaburzona
jest najczęściej jej struktura i hierarchia. Chroniczny konflikt może się
wzmóc w reakcji na kryzys, brak zaś uprzednich konfliktów może
pomóc w poradzeniu sobie z kryzysem, choć zależność taka nie wy-
stępuje bynajmniej w każdym przypadku. Zdarzają się rodziny z chro-
nicznym konfliktem, które poradzą sobie z aktualnym kryzysem i od-
wrotnie. Chroniczność konfliktu , zwłaszcza jeżeli jest on intensywny,
można stwierdzić w rozmowie. W sytuacji kryzysu chroniczny kon"
flikt w rodzinie może wywoływać różne niekorzystne zjawiska:. zwięk-
Rodziny w kryzysie ... 99
szoną częstotliwość indywidualnych konfliktów, wynikających z prze-
ciwstawiania s ię reguł om władzy, n arastające poczucie niezadowolenia
i brak satysfakcji z życia rodzinnego.
Do Ośrodka Interwencji Kryzysowej z.głosiła się Zofia, l. 37, matk(l
pięciorga dzieci w· wieku od półtora roku do 17 lat, podając jako powód
szukania pomocy niepokojące ją zachowanie najstarszego syna, Antka.
Od kilku miesięcy syn gorzej się uczy, wiele czasu spędza z kolegami,
k tórzy palą papierosy, piją wino, zaczyna późno wracać do domu i nie-
grzecznie zachowywać się w stosunku do matki.
W czasie pierwszej rozmowy uzyskano informacje o obciqteniach
rodziców i zmianach, jakie w ostatnim okresie zaszły w rodzinie, o stru-
kturze rodziny i wzajemnych więziach, a takie obawach z powodu zacho-
wania syna.
Małżeństwo trwa od osiemnastu lat. Jest to z.godna rodzina. Po
urodzeniu najmłodszego dziecka mąż podjął lepiej płatną pracę poza
Krakowem. Po raz pierwszy od kilkunastu lat był nieobecny w domu przez
całe tygodnie, nie zawsze mógł przyjeżdżać na sobotę i niedzielę.
Najstarszy syn dotychczas chę tnie pomagał w pracach domowych,
duto czasu spędzał z rodzeństwem i rodzicami.
We wstępnej rozmowie rozpatrzono w kontekście rodziny niepokojące
Zofię zachowania najstarszego syna. W rodzinie Zofii, w wyniku urodze-
nia najmłodszego dziecka, doszło do znacznych zmian w tyciu codzien-
nym, związanych z koniecznością dostosowania się do obecności małego
dziecka w domu. Kolejnym obciążeni em była nieobecność męta Zofii
z powodu pracy poza Krakowem. Zaburzenia rozkładu dnia trwały od
chwili urodzenia dziecka. Uznano, ie mamy do czynienia nie z indywidu-
alnym kryzysem dorastającego chłop ca, ale z sytuacją kryzysową rodziny,
dlatego na następne spotkanie zaproszono wszystkich członków rodziny.
Na drugie spotkanie przysz.li wszyscy. Najmłodsza córeczka bawiła
się głośno, absorbowała wszystkich. Przyłączyły się do niej nieco starsze
dzieci. Najstarszy syn w czasie spotkania izolował się od całej sytuacji,
stał sam przy oknie. Okazało się, ie w domu sytuacja wygląda podobnie;
młodsze dzieci absorbują sobą uwagę rodziców w taki sposób. ie potrzeby
starszych dzieci są pomijane.
W czasie trzeciego spotkania rodziców i Antka okazało się, ie od
urodzenia się najmłodszej siostry Antek stracił pokój, który oddał matce
i najmłodszej siostrze Marysi. Nie mógł wyjeżdżać z ojcem na ryby, bo
ojca nie było w domu, a nawet jeżeli był, to pomagał matce w domowych
pracach. Antek stracił tei możliwość rozmów z matką. bo matka nie miała
na nic czasu. Odkąd ojca nie było w domu, dzieci stały się nieznośne.
100 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska -Mesterhazy Rodziny w kryzysie... 101

Brat, z którym Antek dzielił p ok6j, zabierał mu cenne przedmioty. Dom spójności, elastyczności, potrzeby wspólnie spędzanego czasu). Po-
stracił dla Antka cały swój urok. czuł, te nie ma w nim miejsca dla niego. zwoliło to na ustalenia, które miały pomóc w takim uporządkowaniu
rozkładu dnia, by została zaspokojona potrzeba bliskości i dystansu
Przedstawiona sytuacja rodzinna pokazuje, jak zbiegły się w jed- wszystkich członków rodziny.
nym cz.asie znaczące zmiany. Wraz z urodzeniem s ię najmłodszego
dziecka mus iały zajść zmiany w umeblowaniu i zajmowaniu pokoi
przez członków rodziny. Zaburzony został dotychczasowy porządek Bibliografia
domu i organizacja codziennych zajęć. Ojciec mus iał zarabiać na
utrzymanie rodziny więcej niż dotychczas, wskutek czego przebywał Fraser J.S., The Strategie Rapid lntervention Approach, (w:} Treating Stress
dużo poza domem. Najstarszy syn potrzebow ał jego obecności, nie in Families, red. Ch. Figley, Brunner/Mazel Publishers, New York 1989, s. 122-
158.
m ógł też w takim stopniu, w jakim mu to było potrzebne, kontaktować
McCubbin M.A., McCubbin H.I.. Theoretical Orief{tations to Family Stress
się z matką. Część obowiązków ojca , takich jak poważne zakupy, and Coping, (w:) Treating Stress ... , s. 3-43.
pomoc w domu spadły na najstarsze rodzeństwo: Antka i Irenę. To Worthington E.L., Jr., Matching Family Treatment ro Farnily Srressors. (w:)
nagromadzenie zmian spowodow ało chaos i n ieuporządkowanie roz- Treating Stress .. „ s. 44-63.
kładu dnia, wzrost niepokoju u młodszych dzieci, unikanie domu przez
najstarszego syna, poczucie skrzywdzenia i osamotnienia u Ireny. ob-
ciążonej opieką nad najm łodszymi. Na wyjazd ojca najostrzej zareago-
wał Antek. Przestał się uczyć, przestał pomagać matce, znalazł sobie
złe towarzystwo. Matka, wrażliwa na potrzeby dzieci, zgłosi ła się po
pierwszym poważnym nieporozumieniu z synem.
Rodzina była zgodna w ogólnej ocenie aktualnych trudno.§ci ja.ko
przej ścio wych i wiążących się z sytuacją zewnętrzną . Wzorcem radze-
nia sobie z ~ryzysem było szukanie pomocy z zewnątrz (zgłoszenie się
do Ośrodka) i dodatkowych źródeł poprawy sytuacji materialnej (praca
zarobkowa ojca).
W rodzinie tej stwierdzbno znaczne zaburzenia rozkładu dnia oraz
dużą liczbę decyzji nie akceptowa.nych przez wszystkich jej czlonków.
Nie d ostrzeżono natomiast istnienia uprzedniego konfliktu, który rzu-
towa łby na aktualny kryzys.
Rodzinę Zofii można zdiagn ozować jako typ rodziny regeneracyj-
nej, sprężystej i rytmicznej. Jej człon kowie m ają do siebie wzajemnie
zaufanie i szacunek, pos iadają wspólne wartości, mają poczucie wspól-
nego celu i aktywnie próbuj ą radzić sobie z trudnośc iami. Cechują ją
silne więzi i wysoki poziom elas tyczności w przejmowaniu ról i obo-
w i ązków. Duży nacisk kładzie się na wspólne spędzan ie czasu, ma on
także dużą wartość. Można zatem u znać, że rodzina Zofii posiada duże
zasoby i umiejętności, pozwalaj ące jej na przezwyciężenie kryzysu.
Wobec tej rodziny inte rwencja kryzysowa była metodą z wyboru.
Polegała na obniżeniu poziomu niepokoju rodziców co do zachowań
syna, nazwaniu rodzaju trudności, wzmocnieniu sposobów radzenia
sobie rodziny i odwołan iu się do tzw. mocnych stron rodziny (więzi,
 ROZDZIAŁ VI

Elżbieta Leśniak, Agnieszka Oobrzyńska -Mesterhazy

KRYZVSY MAŁŻEŃSKIE: DIAGNOZA

I INTERWENCJA KRYZYSOWA
Fazy tworzenia związku.
Definicja kryzysu w małżeństwie. Kryzysy
małżeńskie według koncepcji utraty: etapy reakcji żałoby. Zgłasza ­
ne przyczyny kryzys6w małżeńskich. Cele i warunki interwencji
kryzysowej wobec pary.

6.1. Fazy tworzenia związku

Związek emocjonalny pary 1 nie jest statyczny. Podobnie jak w ży­

ciu człowieka nieuniknione są przemiany rozwojowe, tak też nieunik-
nione są rozwojowe zmiany związku . Pociągają one za sobą możliwość
wystąpienia normatywnych kryzysów, których przezwyciężenie sprzy-
ja rozwojowi i dojrzewaniu związku.
Związek przechodzi przez następujące fazy:
ł. faza tworzenia stabilności pary;
2. faza budowania (strukturowania) pary ;
3. para/małżeństwo w początkowym stadium, bez dzieci;
4. małżeństwo w fazie wychowywania dzieci;
5. para w średnim wieku, z kilkunastoletnimi dziećmi;
6. starsze małżeństwo w okresie opuszczania domu przez dzieci.
1 W niniejszym rozdziale używamy tenninu „małżeństwo", uwzg lędniaj ąc

wszystkie stabilne zw iązki par, nie tylko będące formalnie małżeństwem.

104 Elżbieta Leśn iak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
Inne etapy rozwoju małżeństwa wyróżnia Jiirg Willi (za D. Fortu-
ną , 1986):
1. Tworzenie stabilności pary.
Na tym etapie zadaniami roz wojowymi są: określen ie własnej
tożsamości z uwzględnieniem tożsamości partnera, podjęcie nowych
ról, zmiana relacji z własną rodziną generacyjną i innymi ludźmi .
2. Faza rozbudowy i prokreatywności małżeństwa.
Więź małżeńska przeobraża s ię w w ięź rodzinną w zw iązku z uro-
dzeniem się dziecka (kolejnych dzieci). Zadania rozwojowe, jakie stają
przed związkiem, dotyczą konieczności ustalenia nowego podziału ról ,
planów i celów życia rodzinnego .
3 . Faza wieku średniego.
Zwana przez niektórych fazą „pustego gniazda", jest okresem,
w którym - po okresie rodzicielstwa i wychowywania dzieci
ponownie w centrum zainteresowania jest układ małżeński. Zadanie
rozwojowe dla pary to ponowne szukanie tego, co ich łączy, i identyfi-
kowanie si ę z małżeń stwem .
4. Faza starości.
Okresowi temu towarzyszą lęki przed chorobą, śmiercią własną
i partnera, niedołężnością. Zadaniem rozwojowym j est akceptacja eta-
pu życ ia i własnych ograniczeń, co sprzyja bliskośc i w związku .
Czynnikami ryzyka powikłania przebiegu normatywnego kryzysu
małżeńskiego są neurotyczne sposoby radzenia sobie przez oboje
partnerów, a także nie rpzwiązane więzi z rodziną generacyjną, niei:e-
alistyczne oczekiwania partnerów ·wobec siebie i niewłaściwe rozu-
mienie swoic h ról.
6.2. Def inieja kryzysu w małżeństwie
Pojęcie kryzysu małżeńskiego jest nieostre i trudne do zdefin iowa-
nia. W praktyce bywa utożsamiane z konfliktem czy problemami mał­
żeńsk imi bądź patologią więzi .
Zgodnie z ogólną teorią kryzysu, kryzys w małżeństwie definiuje
się jako zakłócenie stabilności układu w wyniku działania czynnika
zewnętrznego bądź wewnątrzrodzinnego. Dotyc hczasowe strategie ra-
dzenia sobie małżeństwa stają się niewystarczaj ące, potrzebne są zmia-
Kryzysy małżeńskie... 105
ny i nowe rozwiązania (L. Rapoport, 1970). Czas trwania kryzysu jest
ograniczony (6-8 tygodni). Widoczne są zmiany w zachowaniu, dzia-
łania pojedynczej osoby lub pary są mniej efektywne niż zwykle. Duża
część aktywności p oświęcana jest na rozładowywanie napięć i przy-
padkowe, najczęściej nieudane próby roz wiązania problemów. Często
p ojawiają się: poczucie winy, bezradność, ostry lęk, niepewność, gniew
itp. Łatwo może dojść do rozpadu malzeństwa.
Para uruchamia rezerwy i zasoby tkwiące w ich zw iązku. Jeśli
mimo to kryzys nie zostanie przezwyciężony , utrwalają się nieadapta-
cyjne zasady i sposoby funkcjonowania. Kryzys przechodzi w stan
chroniczny; ewentualnie dochodzi do dekompensacji. przejawiającej
s i ę próbą samobójczą, porzuceniem, rozwodem . G . Jacobson (1983)
wprowadza pojęcie tzw. matrycy kryzysu, oznaczające powtarzanie
utrwalonych sposobów reagowania na kolejne wydarzenia krytyczne.
Kryzys zostawia na dłu go ś lad w psychice człowieka. Jego skutki
trwają kilka miesięcy, nawet kilka lat, daj ąc większą podatność na
doświadczanie kolejnych kryzysów.
Pewne małżeństwo po czterdziestu latach trwania w zwiQz/cu zgłosiło
się do adwokata z decy'l,ją o rozwodzie. Adwokat skierował parę do
ośrodka interwencji kryzysowej. W czasie rozmowy z psychologiem mał­
żonkowie obwiniali się wzajemnie i nie potrafili wyjaśnić, dlaczego ich
stosunki tak bardzo się pogorszyły, te pragną rozstania. Twierdzili zgod-
nie, ie dotychczas byli dobrym małżeństwem. Pytania psychologa zmie-
rzały do ustalenia, kiedy zaczęty się ich kłopoty. Udało się ustalić, ie pół
roku wcześniej mąt przeszedł na emeryturę. Przedtem pracował jako
kolejarz i przez pięć dni w tygodniu byt w ro1Jazdach. teraz zaczął wię ­
kszość dni spędzać w domu. Duto palił, zostawiał pełne popielniczki.
czym bardzo denerwował tonę, dla której ład i porządek miał ogromne
znaczenie. ·
Psycholog uznd{, te stan równowagi w parze został zaburzony przez
przejście męta na emeryturę, co wymusiło większą bliskość. do której nie
byli przyzwyczajeni. W trakcie interwencji kryzysowej psycholog omawiał
z parą możliwość i sposoby powrotu do dawnej równowagi. co wiQzalo
się z zachęceniem męta do podjęcia zajęć, które pozwoliłyby mu spędzać
większą część dnia poza domem. Gdy mąt zaczął się zajmować modelar-
stwem i łowieniem ryb, spędzając mniej czasu w domu. małżeństwo wró-
ciło do dawnej równowagi (wg M. Rhine 'a i M.P. Weissberga, l 982).
Przykład ten dobrze wyjaśnia ideę interwencji kryzysowej. Prob-
lem pary mógł być odczytany jako defekt związku , polegający na braku
bli skości i trudności w komunikacji. Terapeuta rodzinny mógł położyć
106 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobriyńska-Mesterhazy
nacisk na poprawę komunikacji, lepszą ekspresję uczuć i ułatwienie
im bycia bliżej ze sobą. Psychiatra mógł odczytać konflikt pary jako
wyraz depresyjnej reakcji męża (drażliwość, kłótliwość itd.), spowo-
dowanej przejściem męża na emeryturę i zacząć go leczyć farmakolo-
gicznie.
Psycholog, stosujący koncepcję kryzysu, skoncentrował się na
wydarzeniu, które wywołało kryzys. Celem interwe_ ncji było przywró-
cenie uprzedniej równowagi związku, opartej na wypracowanym przez
lata dystansie, który zapewniał dobre funkcjonowanie pary .
6.3. Kryzysy małżeńskie według koncepcji utraty
S. Murgatroyd i R. WooJfe (1982) oraz G. Jacobson (1983) stwier-
dzają, że kryzys w postaci rozpadu małżeństwa można porównać do
reakcji żałoby po utracie bliskiej osoby. Różnica polegałaby na tym,
że w przypadku kryzysu małżeńskiego przez długi okres może wystę­
pować duża niepewność <;o do nieodw.racalności utraty . Ponadto kon-
takt z utraconą osobą jest utrzymywany, jest ona fizycznie obecna.
6.3. 1. Etapy reakcji żałoby
W kryzysach małżeńskich można wyróżnić trzy etapy przechodze-
nia przez reakcję żałoby w związku z utratą partnera (S. Murgatroyd
i R. Wooffe, 1982). Pomagają one w zrozumieniu reakcji osób w kry-
zysie i określeniu celów interwencji. Koncepcja ta jest najbardziej
użyteczna w przypadku separacji i rozwodu, aczkolwiek może też
mieć zastosowanie w innych rodzajach kryzysów małżeńskich.
Pierwszy etap polega na konfrontacji ze zmianą. Osoba musi radzić
sobie z uczuciami smutku, przygnębienia, napięcia i niepokoju . Typo-
wy w tym okresie jest mechanizm zaprzeczania, który może mieć
charakter adaptacyjny i służyć minimalizowaniu stresu. Mechanizmem
nieprzystosowawczym jest wyparcie i izolacja. Na tym etapie osoba
w kryzysie małżeńskim przeżywa często bezradność, przygnębienie
i szuka ulgi, nadużywając alkoholu, leków lub stosując inne działania
typu acting-out.
W drugim etapie dochodzi do przystosowania do utraty. Oznacza
to bardziej reaJistyczną ocenę sytuacji, koncentrację na poszukiwaniu
odpowiedzi na pytanie o tożsamość („kim teraz jestem?"). Podobnie
jak w sytuacji śmierci bliskiej osoby potrzebne są wspomnienia o utra-
conym obiekcie, tak w tej fazie wspomnienia służą refleksji i dopusz-
Kryzysy małżeńskie... 107
czeniu do siebie poczucia utraty czegoś cennego i dobrego. Wywołuje
to uczucia smutku i bezradności , a także żalu za tym. z czym wiązało
się duże nadzieje. Nieprzystosowawczymi reakcjami w tej fazie są:
wyparcie, smutek i obwinianie partnera lub siebie. Mechanizmy te
utrudniają zaakceptowanie realności i nieuchronności zmiany.
W trzecim etapie, po dopuszczeniu do siebie rea lnośc i utraty,
tworzą się nowe sposoby radzenia sobie w życiu. Dotyczą one odno-
wienia starych relacji ze znajomym.i (niekorzystną, a częstą reakcją
w kryzysach małżeńskich jest wycofanie) i/lub nawiązanie kontaktów
z nowymi ludźmi.
W razie wykorzystania koncepcji utraty do analizy kryzysu mał­
żeńskiego, implikacje co do postępowania w interwencji kryzysowej
są następujące: .
• Konieczne jest przekazywanie osobie w kryzysie wiedzy o na-
turalnym przebiegu procesu żałoby, przedstawienie występują­
cych wtedy silnych, negatywnych emocji i nierozważnych za-
chowań jako typowych w sytuacji utraty. Przykładowo,..gdy żona
wraz z dziećmi opuszcza męża, nie uprzedzając go o swoich
intencjach, to świadczy to o jej ambiwalencji wobec partnera,
a nie o świadomie podjętej decyzji. Uświadomienie tego obojgu
partnerom może im przynieść ulgę .
• Dla osoby w pierwszej fazie żałoby po utracie partnera szcze-
gólnie ważne jest bycie wysłuchaną oraz zrozumienie ze strony
terapeuty. Po rozstaniu przeżywa ona siebie jako osobę mniej
wartościową, ma silne poczucie porażki, stąd ważne jest, by
terapeuta był serdeczny, a zarazem okazywał jej szacunek.
Jest to też etap zbierania przez terapeutę wyczerpujących infor-
macji na temat kryzysu. Na pqdstawie kontaktu emocjonalnego
i poczucia bezpieczeństwa uzyskanego przez klienta, terapeuta
przeciwdziała mechanizmom zaprzeczania i wypierania; łagod­
nie i bezpiecznie konfrontuje klienta z realnością. Jest to zacho-
wanie, na jakie może pozwolić sobie terapeuta, a nie na przykład
przyjaciel, który może czuć się skrępowany i nie chce dodawać
bólu. Zachęta do wyrażenia przez klienta bólu, gniewu i smutku
i pomoc w akceptacji tych uczuć przynosi mu prawdziwą ulgę.
Dla osoby w drugiej fazie żałoby ważna jest rozmowa o realno-
ści utraty . Może to być pomocne w przejściu do etapu podejmo-
wania decyzji. W tej fazie istnieje niebezpieczeństwo, że tera-
t• peuta zacznie się solidaryzować z wypowiadanymi przez osobę
w kryzysie słowami krytyki i będzi~ obwin iał utraconego part-
108 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
nera. Terapeuta nie powinien dać s ię wciągnąć w oskarżanie
drugiej strony. Ważną umiejętnością jest dawanie wsparcia, co
oczywiśc ie nie oznacza zajmowania stanowiska przeciwnika
w konflikcie.
• W fazie reorganizacji terapeuta wzmacnia decyzje osoby w kry-
zysie i motywuje ją do powrotu do związków z lud źmi i nawią­
zywania nowych kontaktów.
6.4. Zgłaszane przyczyny kryzysów małżeńskich
W diagnozie kryzysu małżeńskiego ważne jest rozróżnienie , czy
mamy do czynienia z kryzysem pary czy z kryzysem indywidualnym.
Wiąże s ię to z decyzją podjęcia interwencji wobec związku bądź
indywidualnej psyc hoterapii. Jest to trudne, ponieważ osoby szukaj ące
pomocy omawiają problemy mniej ważne, podczas gdy u podstaw ich
złego stanu psychicznego leży kryzys związku małżeńskiego.
Osoby przeżywające kryzys związku najczęściej zgłaszają się po
pomoc:
- po pierwszej ostrej kłótni, w czasie której małżonkowie prze-
konują się o odmienności poglądów i gwałtown ości emocjonal-
nych reakcji, po której nie następuje pojednanie, ale narasta
poczucie oddalenia i obcości ;
- kiedy mają poczucie utraty partnera; pozornie w małżeństwie
nic złego się nie dzieje, mimo to u j ednego lub obojga partnerów
narasta przekonanie, że ich małżeństwu coś zagraża; nieumie-
jętność sprecyzowania lęków i przeczuć połączona z niechęcią
jednego z małżonków do rozmowy na temat ewentualnych za-
grożeń jest wstępem do narastania kryzysu;
- po podjęciu decyzji o rozstaniu; jedno z małżonków dochodzi
do wniosku, że „tak dalej by ć nie może"; o tej decyzji nie potrafi
rozmawiać, pojawiają się obawy przed gwałtownymi reakcjami
partnera;
- po zdradzie; zdradzający małżonek ukrywa ten fakt, ponieważ
chce utrzymać związek; poznanie prawdy dotyczące zdrady
wywołuje głęboki kryzys u osoby zdradzanej, powoduje naru-
szenie systemu wartości , zaufania do ludzi;
- kiedy poważne decyzje, dotyczące całej rodziny bądź indywi-
dualnych trudności jednego z partnerów, pokazują brak możli ­
wości rozmowy i dzielenia się uczuciami i problemami rodz in-
nymi ze współmałżonkiem;
Kryzysy małżeńskie... 109
- z powodu braku satysfakcji w różnych sferach życia małżeń­
skiego: niedostatku uczuć bądź ich niedostatecznego wyrażania,
trudności w d~ieleniu się przeżyciami, braku satysfakcji w ży­
ciu seksualnym;
- w sytuacji nieuchronnie pojawiaj ących się problemów związa­
nych z etapem życia małżeńskiego, na który rnałi.onkowie nie
są przygotowani.
6.5. Cele interwencji wobec pary
Celem interwencji w kryzysie małżeńskim jest zapobieganie dal-
szej eskalacji sytuacji kryzysowej , w czym pomocne są następujące
działania:
I. Werbalizacja uczuć i konfliktów.
2. Znalezienie kompromisowych rozwiązań.
3. Zyskanie na czasie potrzebnym do podjęcia decyzji.
4. Zapobieganie nieodwracalnym, impulsywnym odreagowaniom
(pobicie, samobójstwo, morderstwo).
5. Motywowanie do psychoterapii małżeńskiej.
6.6. Warunki interwencji kryzysowej wobec pary
Muszą być spełnione następujące warunki, aby móc podjąć inter-
wencję kryzysową wobec pary:
- kryzys musi być zdefiniowany jako problem pary, a nie jako
indywidualny problem jednego z partnerów związku;
- oboje partnerzy muszą s ię zgodzić na rozmowę z terapeutą;
- rozwiązanie sytuacji kryzysowej powinno być wspólnym celem
pary, w którego os iągnięcie oboje partnerzy wkładają pewien
wy siłek.
Jeśli okaże się, że oczekiwania obojga partnerów są różne i wza-
j emnie sprzeczne, wskazane jest prowadzenie z tymi osobami oddziel-
nych, indywidualnych rozmów, jeśli życzą sobie pomocy z zewnątrz.
W parach, w których trudno j est wyodrębnić wspólny cel, nie należy
rozpoznawać kryzysu pary. Można wtedy proponować indywidualne
spotkania.
Podobnie w sytuacji, kiedy jeden z partnerów odszedł, a drugi nie
może sobie z tym poradzić, podejmowane są indywidualne rozmowy
z opuszczonym, pónieważ interwencja wobec pary byłaby nieuzasa-
110 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
dniona. W przypadku rozstania wspólna rozmowa ma na celu jedynie
uporządkowanie spraw i wzajemnych uczuć, by zredukować możli ­
wość daJszego ranienia się.
J eżeli jest możliwa interwencja kryzysowa wobec pary, kolejne jej
e tapy są następujące:
1. Nawiązanie kontaktu z obojgiem partnerów.
2. Wspólne wyjaśnienie :
- co jest powodem szukania pomocy - co wywołało kryzys;
- jaka jest sytuacja życiowa obojga i jakie są ich relacje;
- jakie działania, mające na celu poradzenie sobie z sytuacją
kryzysową, zostały do tej pory p odjęte i przez kogo;
- jak do tej pory para radziła sobie z podobnymi trudnościami
i kryzysami ;
- co odróżn ia ten kryzys od dotychczasowych;
- jak postępowano w domu rodziców wobec kryzysów rodzin-
nych czy małżeńskich .
Zebranie tych informacji pozwala na uporządkowan ie problemu
i określenie mocnych stron związku (zasobów), na podstawie których
kryzys może być przezwyciężony .
3. Ocena stanu psychicznego i fizycznego każdego z partnerów,
zwrócenie uwagi na niebezpieczeństwo samobójstwa i zachowań agre-
sywnych.
4. Szukanie sposobów czasowego złagodzenia napięc ia i cierpienia
dla każdego z partnerów bądź dla pary (krótkie rozstanie, wsparcie ze
strony krewnych, przyjaciół, leki) .
5. Jeś li problem został określony, wspieranie pary w tym, by
dokonała ch ociaż jednej zmiany .w obecnej sytuacji , takiej, z którą
oboje mogliby żyć. Ustala się, czego dotyczyłaby ta zmiana.
6. Motywowanie do dalszych spotkań.
Do Ośrodka Interwencji Kryzysowej zgłosiła się Ewa, l. 28, matka
dwóch córeczek w wieku 2 i 5 lat, podając jako powód s7.ukania pomocy
silne napięcia i nieporozumienia z mętem, powstałe w wyniku jej decyrji
o powrocie do pracy po urlopie wychowawczym. W czasie pierwszego
spotkania mówiła. ie straciła kontakt z mętem, który jej nie rozumie, mało
przebywa z córeczkami, nie rozmawiają ze sobą, nic jej nie cieszy. Jej
zdaniem ich małżeństwo przeżywa kryzys.
Ich małżeństwo trwa od sześciu lat, było poprzedzone długim narze-
czeństwem. W trakcie ustalania terminu i przebiegu ceremonii ślubnej
doszło do pierwszej poważnej sprzeczki, która skończyła się rozstaniem.
Po krótkim qasie powrócili do siebie i do rozmów na temat ślubu. On
I
/'
Kryzysy małżeńskie... 111
chciał cichego flubu w małym kościółku, ona ślubu, na który mogłaby
zaprosić swoich licznych krewnych i znajomych. Wybrali rozwiązanie
pośrednie, z którego iadne z nich nie było zadowolone. Mąż w trakcie
wesela nie bawił się i nie odzywał do tony, wyjaśniając, ie czuje się
fatalnie pośród tak dużej liczby gości. Ona natomiast podkreślała, ie
musiała zrezygnować z zapros<,enia wielu osób. W pierwszym okresie
małteństwa dochodziło do częstych sprzeczek wynikających z róinic
w oczekiwaniach. Mąt miał nadzieję, ie Ewa zrezygnuje z pracy, pozo-
stanie w domu. Szczególnie zależało mu na tym, by żona była w domu
w godzinach południowych, kiedy on miał przerwę w wyczerpującej go
psychicznie pracy, teby mógł w domu odpocząć i zjeść obiad. Ewa była
zdziwiona jego propozycjami, ponieważ była przekonana. ze nigdy nie
ukrywała przed nim swojego zaangatowania w pracę, w której miała
zresztą znaczące osiągnięcia. Po urodzeniu córki pozostała w domu
zajmując się jej wychowaniem, co zażegnało konflikt między nimi. Po
dwóch łatach chciała powrócić do pracy, ale doprowadziło to do powat-
nych kłótni małżeńskich, które ostatecznie zakończyły się jej pozostaniem
w domu.
Obecnie podjęła nieodwołalną decyzję o powrocie do pracy Uej młod­
sza córeczka ma 2 lata). Praca jest dla niej tródłem satysfakcji osobistej,
Liczy takte. ie będzie bardziej niezależna finansowo od męża, który
wydziela jej pieniądz.e.
W czasie pierwszej rozmowy terapeuta skupił się na przeżywaniu
sytuacji przez Ewę. Nazwano jej uczucia (gniew, tal, rozpaci, poczucie
bezsilności i krzywdy) i uporządkowano informacje o historii małżeń­
stwa. 'Zdiagnozowano, te chodzi o kryzys małteński. Ze względu na stan
psychiczny Ewy umówiono się na następne spotkanie indywidualne, a nie
na potrzebne spotkanie małżeńskie.
W czasie drugiego spotkania rozmowa koncentrowała się wokół okre-
ślenia, na czym w ich przypadku polega kryzys ma/i.eński. Pomierzy mają
sprzeczne wyobrażenia o roli tony i matki: on chce tradycyjnego małteń­
stwa z obecnością tony w domu i utrzymywaniem domu przez mętczyznę.
ona zaś - małżeństwa pannerskiego. z prawem kobiety do pracy zawo-
dowej i indywidualnego rozwoju.
Trzecie wspólne małżeńskie spotkanie - mąż został na nie zaproszony
listownie. Rozmowa dotyczyła aktualnej sytuacji rodzinnej, tródel igłę­
bokości kryzysu ich małieństwa, relacji z dziećmi, organizacji domu.
W trakcie rozmowy potwierdziła się rozbieżnofć doryąqca rozwiązania
sytuacji kryzysowej. On uważał, te wszystko się zmieni na korzyść, jeżeli
Ewa pozostanie w domu; ona zaś była przekonana, te poprawa nastąpi,
jeżeli ona pójdzie do pracy i zmieni się organizacja domu. Małżonkowie
112 Elżbieta Leśniak, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy Kryzysy małżeńskie... 113

różnili się też sposobem spędzania wolnego czasu i zapotrzebowaniem na James A.L., Wilson K., Coup/es, Conjl.ict and Change, Tavistock Publications,
London 1986.
kontakt: on był spokojnym, małomównym domatorem, ona lubiła towa-
Murgatroyd S„ Woolfe R., Coping with Crisis: Understanding and He/ping
rzystwo, ruch, zmiany. Różnice te spostrzegali od początku znajomości, People in Need, Harper and Row, London 1982.
ale nie sądzili, że będzie ich to dzielić. Mieli też wiele cech wspólnych: Rapoport L„ Crisis lntervention as a Mode of Brief Treatment, [w:) R. Ro-
szacunek do siebie i innych osób, przywiązanie do domu i rodziny, wy- berts, R. Nee, Theories of Social Casework, University of Chicago Press, Chicago
wiązywanie się z zobowiązań, sumienność, czerpanie satysfakcji z dobrze 1970.
wykonanej pracy. Rhine M.W„ Weissberg M.P„ Crisis lntervention, [w:] Practice and Mana -
W końcowej fazie rozmowa miała charakter mediacji. Terapeuta gement of Psychiatrie Emergency Care, red. J. Gorton, R. Partridge, The Mosby
Company, St. Louis, Toronto, London 1982, s. 3-24.
zdecydował się na to, gdyż ocenił, ie istnieje możliwość kompromisu
z obydwu stron, chęć porozumienia i utrzymania małżeństwa. Ustalono,
że Ewa pójdzie do pracy (mąż nie był całkowicie przekonany do tej
decyzji, ale nie był już nastawiony wrogo). a mąż będzie.spędzał z córe-
czkami dwa popołudnia w tygodniu. Ewa będzie dbała o czas wspólnie
spędzany z mężem, wrócą takt.e do zwyczaju wspólnych kolacj i, do wspól-
nych rozmów i cierpliwego słuchania się nawzajem.
W okresie narzeczeństwa, w fazie tworzenia się stabilności pary,
wystąpiły różnice w pojmowaniu modelu rodziny i niemożność uzgod-
nienia wspólnego sposobu ich przezwyciężenia . Kryzys rozpoczął się
podczas kolejnej próby powrotu Ewy do pracy po urodzeniu drugiego
dziecka. Ewa szukała pomocy w rozwiązaniu aktualnej sytuacji rodzin-
nej w Ośrodku, ponieważ stwierdziła, że jest w złym stanie psychicz-
nym, jej dotychczasowe próby przezwyciężenia różnic w pojmowaniu
modelu rodziny są nieskuteczne, a relacja z mężem pogarsza się. Roz-
poznano kryzys małżeński .
W interwencji oparto się na mocnych stronach związku: silne
i pozytywne więzi, wysoka ocena rodziny jako wartości i silna potrze-
ba wspólnego spędzania czasu. Interwencja doprowadziła do przywró-
cenia równowagi w związku: małżonkowie zaczęli ze sobą rozmawiać
i analizować przyczyny zaistniałego kryzysu i sposoby jego rozwiąza­
nia. Zaczęli cenić to, co ich łączy.

Bibliografia
Fortuna D„ Jiirg Willi i jego koncepcja małżeńskiej koluzji, [w:) Terapia
rodzin i małżeństw w uzależn ieniach i innych zaburzeniach psychicznych, red.
M. Orwid, Cz. Czabała, Sekcja Psychoterapii PTP. Warszawa 1986, s. 129-141.
Freeman D.R., Kryzys małżeński i psychoterapia, PWN, Warszawa 1991.
Jacobson G„ The Multiple Crisis of Marital Separation and Divorce, Grune
and Stratton, New York 1983.
 ROZDZ IAŁ VII

Agnieszka Oob rzyńska- Mesterhazy

PRZEMOC W RODZINIE: DIAGNOZA

I INTERWENCJA KRYZYSOWA

Przemoc wobec kobiel: rozpowszechnienie zjawiska, mity społecz·

ne. Definicje przemocy. Rodzaje i formy przemocy wobec kobiet.
Diagnoza przemocy wobec kobiet. Psychologicvte skutki pozosta-
wania w sytuacji przemocy. Pomoc dla kobiet krzywdzonych: in·
terwencja kryzysowa. Długoterminowe formy pomocy: psychotera-
pia. grupy wsparcia. Doświadczenia własne Ośrodka. Przemoc
wobec dzieci. Historia profesjonalnego zajmowania się przemocą
wobec dzieci. Rodzaje przemocy wobec dzieci: przemoc fizyczna,
zaniedbanie, przemoc psychiczna, nadużycia seksualne. Interwen-
cja kryzysowa w sytuacji przemocy wobec dzieci. Przemoc wobec
osób starszych: rodzaje i motywy jej stosowania.

7.1. Przemoc wobec kobiet

Ciepło rodzinne osiąga niekiedy temperaturę ognia piekielnego -
to obrazowe stwierdzenie Richarda J. Gellesa ( 1979), czołowego ba-
dacza przemocy wewnątrzrodzinnej, trafnie oddaje zagrożenie i cier-
pienie, na jakie bywa się narażony m w rodzinie. Potrzeba tego ciepła
jest jednak tak silna, że nie daje się stłumić nawet w obliczu realnego
piekła, jakim jest przemoc w rodzinie.
Przemoc w rodzinie nie jest zjawiskiem nowym. Istniała zawsze,
niezależnie od kultury, statusu socjoekonomicznego, miejsca zamiesz-
116 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
kania. Od trzydziestu łat nie jest już prywatną sprawą rodziny, lecz
s tała s ię przedmiotem badań naukowych i obiektem zai nteresowań
praktyków, zajmujących się pomocą osobom w sytuacjach kryzyso-
wych. Zmiana ta była związana z rozwojem ruchu feministycznego,
który zapoczątkował powstawanie schronisk dla ofiar przemocy i zain-
teresował tym zjawiskiem szerszą opinię publiczną.
7.1.1. Rozpowszechnienie zjawiska przemocy wobec
kobiet
Kobiety i dzieci zdecydowanie częśc i ej są ofiarami przemocy
w rodzinie, chociaż zdarzają się również przypadki przemocy wobec
mężczyzn (kobiety częściej stosują przemoc psych iczną w postaci
agresji słownej ). Statystyki nie oddają prawdziwych rozmiarów prze-
mocy w rodzinie, ponieważ przemoc jest wciąż sprawą wstyd liwie
ukrywaną i zatajaną. Statystyki amerykańsk ie podają, że w Stanach
Zjednoczonych około 50% kobiet pozostających w związku małżeń­
skim doświadczyło przemocy ze strony partnera.
W Polsce, mimo wzrostu zainteresowania problematyką przemocy,
wciąż brak jest wyczerpujących badań. Według Ireny Pospiszyl (1994)
28% osób, biorących udział w badaniach populacyjnych, ujawniło , że
stosuje w małżeństwie jakąś formę przemocy fizycznej; 14% odmówi-
ło odpowiedzi. Według Raportu na N Swiatową Konferencję NZ
w Sprawie Kobiet (Pekin 1995) 18% dorosłyc h kobiet przyznaje, że
by ły bite przez męża czy partnera (badania CBOS). Wśród rozwódek,
4 i% przyznało, że były bite przez eks- męża wieJokrotnie, 21% spora-
dycznie; 32% kobiet wymienia znęcanie się fizyczne jako jedną z przy-
czyn rozwodu.
7 .1 .2. Mity społeczne
Przemoc jest zjawiskiem, z którym zw i ązane są liczne przekona-
nia. silnie zakorzenione w społeczeństwie. Mają one charakter stereo-
typów my ślowych i wyzn aczają powszechne rozumienie przyczyn
przemocy w domu, a takie postawy społeczeństwa wobec ofiar. Oto
niektóre z tych mitów społecznych, czyli nieuzasadnionych, irracjonal-
nych wyobrażeń o silnym, emocjonalnym zabarwieniu:
Przemoc nas nie dotyczy i zdarza się rzadko; przemoc dotyczy
Mit:
tylko niektórych: marginesu społecznego, innej kultury, innej
warstwy społecznej.
Przemoc w rodzinie„. 117
Fakty: Przemoc występuje w rodzinach niezależnie od narodowości,
kultury, poziomu j statusu społecznego czy materialnego.
Według amerykańskich statystyk, co 15 sekund jest bita jakaś
kobieta (wg danych biura statystycznego Departamentu Spra-
wiedliwości, Waszyngton 1983). Każdego roku 4 tys . kobiet
zostaje zabitych przez partnerów, którzy stosowali wobec nich
przemoc (L. Walker, 1993). W Polsce, według badań CBOS,
18% dorosłych kobiet przyznaje, że były bite przez męża czy
partnera. Jeszcze więcej kobiet twierdzi, że zna osobiście
ofiary domowej przemocy, co może oznaczać, że kobiety
wstydzą się do tego przyznać.
Mit: Maltretowanie to tylko chwilowa utrata panowania nad sobą.
(Za tym stwierdzeniem kryje się przekonanie o incydentalnym
charakterze przemocy oraz o tym, że wygaśnie ona sama
z siebie).
Fakty: Malcretowanie to stabilny związek oparty na kontroli i łęku.
Maltretujący używają przemocy i całej serii zachowań do spra-
wowania kontroli nad partnerem, włączając w to zastraszanie,
izolację, psychologiczne znęcanie itp. Przemoc nie musi zda-
rzać się często, ale pozostaje ukrytym j stałym czynnikiem
terroru.
Mit: Przemoc zdarza się tylko wśród biedoty miejskiej.
Fakty: Niezależnie od kręgu kulturowego, rasy, zawodu, statusu eko-
nomicznego czy wieku, kobiety są bite przez mężów, przyja-
ciół, kochanków, partnerów. Około J/3 kobiet, korzystających
z porady w placówkach pomocy doraźnej z powodu przemocy
w domu, donosi, że ich partnerzy to mężczyźni powszechnie
szanowani; są wśród nich lekarze, psychologowie, prawnicy,
ministrowie, biznesmeni (dane wg Massachussetts Commjftee
of Battered Women Service Group, Boston 1990).
Mit: Przemoc to tylko popchnięcie, klaps, uderzenie pięścią, nie
powoduje poważnego uszkodzenia.
Fakty: Bite kobiety doznają często poważnych obrażeń. Według sta-
tystyk 22-35% kobiet, zgłaszających się na pogotowie, ma
ciężkie obrażenia ci ała (D. Adams, 1989).
Mit: Bita kobieta może bez problemu odejść od maltretującego ją·
partnera.
:; Fakty: Ryzyko zabicia przez partnera jest 75% większe w grupie
,'.
• kobiet, które decydują się na odejście, niż w grupie kobiet
pozostających w domu (wg Barbary Hart z National Coalition
 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
118
Against Domestic Violence, 1988). 50% wszystkich bezdom-
nych kobiet i dzieci staje się bezdomnymi wskutek przemocy
w domu (wg senatora J. Bidena z US Senate Committee on
the Judiciary, Violence Against Women: Victims of the System ,
1991).
M it: Bicie jest dowodem miłości; kobieta lubi i potrzebuje bicia.
Fakty: Poza związkami sadomasochistycznymi nie ma żadnych do-
wodów na to, że kobiety lubią być bite.
Mit: Mężczyzna ma prawo bić kobietę i wymierzać w ten sposób
spraw iedliwość.
Fakty: Stosowanie przemocy podlega karze więzienia.
Podstawową cechą tych mitów jest zaprzeczanie istnieniu i po-
mni~jszanie ską.li zjawiska przemocy oraz jego konsekwencji . Opisane
powyżej mity występują nie tylko w populacji, ale - co gorsza -
ró~nież w grupie profesjonalistów (wśród lekarzy, psychologów, pra-
cowników socjalnyc h, sędziów, policjantów), przez co wpływają na
sposób diagnozowania i udzielania pomocy ofiarom przemocy. W li-
teraturze dotyczącej kobiet maltretowanych pojawia się w związku
z tym pojęcie tzw. wtórnej wiktymizacji. Służby mające pomagać
ofiarom przemocy (policja, lekarze, pracownicy socjalni, terapeuci)
najczęściej bagatelizują problemy i obwiniają ofiary, zamiast dawać
im wsparcie i ochronę. Przyczyniają się w ten sposób do wtórnych,
somatycznych, psychospołecznych i interpersonalnych problemów
ofiar, czyli do ich wtórnej wiktymizacji.
7.1.3. Definicje przemocy
Sam termin przemoc nie jest terminem psychologicznym. Jest to
określenie potoczne, którego słownikowa definicja brzmi: fizyczna
przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na
kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie (M. Szymczak,
1982).
W literaturze psychologicznej i socjologicznej używa się zamien-
nie różnych terminów: nadużycie wobec ko.biet (woman abuse), bita
kobieta (battered woman), nadużycia w małżeństwie (marital abuse),
przemoc w domu (domestic violence). W języku polskim używa się
najczęściej terminów : „bita kobieta", „kobieta maltretowana", „kobieta
krzywdzona".
Wspólne elementy występujące w różnych określeniach przemocy
są następujące:
Przemoc w rodzinie.„ 119
- przemoc dotyczy relacji z bliskimi, w której istnieje nierówny
układ sił ;
- dochodzi do wykorzystywania władzy i siły fizycźnej przez
silniejszego nad słabszym;
- obie strony traktują siebie przedmiotowo;
- spoiwem zw i ązku jest lęk ofiary-kobiety i manipulowanie tym
Jękiem przez mężczyznę, bez liczenia się z prawami, potrzeba-
mi i pragnieniami kobiety, w celu jej kontrolowania i posiada-
nia.
7.1.4. Rodzaje i formy przemocy wobec kobiet
Najczęściej wyróżnia s ię przemoc fizyczną, psychiczną i seksual-
n ą. Każda z tych form jest raniąca i nie możn a wartośc iować, która
jest bardziej dotkliwa i poważna.
Przejawami przemocy fizycznej są: popychanie, policzkowanie,
uderzanie pięścią, kopanie, duszenie, rzucanie przedmiotami, drapanie,
plucie, wykręcanie rąk, użycie noża lub broni, krępowan ie lub uwię­
zienie, świadome stwarzanie niebezpiecznych sytuacji stanowiących
zagrożenie fizyczne (np. szybka jazda samochodem).
Przejawami przemocy psychicznej są: groźby, fizyczna i społeczna
izolacja, nadmierna zazdrość i żqdza posiadania, zastraszanie, poniża­
nie, lżenie wyzwiskami, świadome nieudzielanie pomocy w potrzebie,
oskarżanie, ci ągłe krytykowanie, ignorowanie, pomijanie potrzeb łub
ośmieszanie, okłamywan ie, niedotrzymywanie obietnic, nadużywanie
zaufania, ograniczanie snu i pożywienia, narzucanie własnych sądów.
Psychiczne znęcanie często ujawnia się w sytuacji przemocy fizy-
cznej, jednak jest trudne do udowodnienia. Pospiszył (1994) pisze, że
psychiczne krzywdzenie jest „najbardziej zdradliwą fonną maltreto-
wania".
Przejawami przemocy seksualnej są: zmuszanie kobiety do aktów
seksualnych wbrew jej woli, kontynuowanie aktywności seksualnej
wtedy, gdy kobieta nie jest w pełni świadoma, bez pytania jej o zgodę
lub gdy obawia się odmówić, atak albo fizyczne ranienie narządów
płciowyc h w czasie aktu seksualnego, krytykowanie i wyzywanie ko-
biety wyzwiskami pon iżającymi w sferze seksualnej.
7.1 .5. Diagnoza przemocy wobec kobiet
~
ri
Z psychologicznego punktu widzenia, przemoc wobec kobiet jest
sytuacją skrajnie urazową, wywoływaną przez celowe i długotrwałe
1: działania człowieka. W związku z tym skutki podlegania przemocy
!i
g
:i
fi
:~
120 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
można diagnozować jako reakcję albo zaburzenie posttraumatyczne
(wg klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzy-
stwa Psychiatrycznego OSM-Ili, OSM-IV) . W ramach tej klasyfikacji
wyodrębniono podkategorię „syndrom bitej kobiety (battered woman
syndrome). U kobiet z tym syndromem występują klasyczne objawy
zaburzeń posttraumatycznych zarówno w postaci reakcji unikowych
(zaprzeczanie, odrętwienie, zmniejszone zainteresowanie światem, ob-
jawy depresyjne, bierność, minimalizacja, dysocjacja), jak i reakcji
polegającej na odtwarzaniu urazowych wydarzeń oraz podwyższonej
pobudliwości widocznych w objawach i zaburzeniach lękowych
(płacz, zaburzenia jedzenia i snu, nerwowość, hiperaktywność, drażli­
wość, napady paniki, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne).
Można wyróżnić pięć głównych kategorii reakcji psychologicz-
nych ofiary na sytuację urazową, a za taką uważa s ię przemoc ; są to
reakcje emocjonaJne, poznawcze, biologiczne, behawioralne, interper-
sonalne (patrz tablica 7 .2).
Tablica 7.2: Wzorce reakcji psychologicznych (wg: l.L. McCann, D. Sakheim
i D. Abrahamson, 1988).
lęk. niepokój, natręctwo, depresja, zakłócenia poczucia
Emocjonalne
własnej godności, gniew, wstyd, poczucie winy
Poznawcze zaburzenia perceptualne: złudzenia, derealizacja. zjawiska
dysocjacyjne
Behawioralne zachowania samobójcze, uzależnienia, zaburzone
funkcjonowanie społeczne. zaburzenia osobowości
Biologiczne nadmierne pobudzenie fizjologiczne, zaburzenia somatyczne
Interpersonalne problemy z seksualnością, problemy w związkach, wtórna
wiktymizacja, ofiara stająca się sprawcą przemocy
U kobiet maltretowanych stwierdzono wyższy poziom lęku i de-
presji jako reakcję na utratę złudzeń co do świata, uprzedniego obrazu
siebie, utratę poczucia siły i skuteczności. Depresja jest najczęstszym
objawem u kobiet maltretowanych (L.E. Walker, 1994). Obniżony
poziom poczucia własnej godności (self-esteem) oznacza doświadcza­
nie siebie jako osoby bezbronnej i podatnej na zranienie. Rzadko kiedy
kobiety maltretowane wyrażają gniew w sposób otwarty, gdyż wiąże
się to z ryzykiem bycia ukaraną.
Kobiety częściej wyrażają złość na siebie samą, a ich agresja jest
raczej werbalna niż bezpośrednia. W badaniach (L.E. Walker, 1993)
stwierdzono, że l 0% kobiet maltretowanych podejmowało próby sa-
Przemoc w rodzinie... 121
mobójcze, z tego połowa wielokrotne. Wybierają przy tym brutalne
sposoby dokonania samobójstwa, niejednokrotnie też uzależniają się
od alkoholu . Maltretowane kobiety częściej niż inne znajdują się
w społecznej izolacji i mniej angażują się w kontakty ze znajomymi.
Według badań Leonore E. Walker (1993), w 403-osobowej grupie
48% kobiet doświadczyło wykorzystania seksualnego ja.ko dzieci,
a 67% było świadkami przemocy we własnej rodzinie.
7.1 .6. Diagnoza mechanizmów przemocy
Jak to s ię dzieje, że kobiety krzywdzone zostają z tymi, którzy je
krzywdzą? M.J. Strube (1988) przedstawia cztery modele, wyjaśniają­
ce, dlaczego maltretowane kobiety nie porzucają związku.
l. W modelu „pułapki psychicznej", kobieta, czując się osobiście
odpowiedzialna za jakość związku, usiłuje u sprawiedliwić czas i wy-
s iłek włożony przez siebie w przeszłości w jego podtrzymywanie.
Kobiety, określające własną wartość w kategoriach podtrzymywania
i naprawiania związku, czynią pewne „inwestycje psychiczne", które
poszłyby na marne w razie odejścia.
2. Według modelu „pułapki sytuacyjnej" kobiety decydują, że
korzyści z pozostawania w zw iązku są większe niż zysk z odejścia .
Kobieta wiele zain westowała w związek, odczuwa brak alternatyw
i obawia się odwetu w razie odejścia; czuje, że jest w sytuacji bez
wyjścia.
3. W modelu „pułapki lęku" kobieta maltretowana ma nierealne
bądź przesadne wyobrażenie na temat tego, co s ię stanie, gdy odejdzie
(np. przekonanie, że nie będzie w stanie przeżyć samodzielnie, strach
przed samotnością). Lęk przed nieznanym jest większy niż cierpienie
wynikające z relacji z partnerem.
4. Model wyuczanej bezradności został wysunięty po raz pierwszy
przez Seligmana i zaadaptowany później przez Walker do opisu sytu-
acji maltretowanych kobiet. Kobiety tracą umiejętność przewidywania
czy podejmowane przez nie działania, by zmienić sytuacj ę, będą miały
określony skutek; używają coraz mniejszej liczby alternatywnych roz-
wiązań sytuacji.
Kobiecy, mające predyspozycje do wewnętrznych, stabilnych i glo-
balnych atrybucji negatywnych rezultatów, są bardziej narażone na
uczucie chronicznej bezradnośc i i mają niższe poczucie własnej war-
~ ~ki. .
rt· Przyczyn większej podatności na rozwój wyuczonej bezradności
w sytuacji traumy można szukać zarówno w czynnikach sytuacyjnych
f
122 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
z okresu dzieci ństwa, jak i we wzorcu aktualnej relacji. Walker (1993)
wymienia pięć takich czynników sytuacyjnych z okresu dzieciństw a
i dojrzewania:
a) bycie świadkiem łub doświadczanie przemocy w rodzinie;
b) doświadczen ie seksualnego molestowania łub nadużycia ;
c) doświadczanie wydarzeń, o których dziecko sądzi, że nie ma
na nie wpływu (wczesna utrata rodzica wskutek śmierci łu b sepa-
racji, alkoholizm lub nadużywanie narkotyków przez jednego Jub
obydwoje rodziców, częste przeprowadzki, ubóstwo, niepowodze-
nia szkolne, poważne traumy rodzinne lub środowiskowe);
. d) sztywne zasady dotyczące roli kobiety;
e) chroniczna łub poważna choroba, powodująca, że dziecko czuje
się inne i uważa, że nie ma wpływu na swoje samopoczucie.
Według Walker istnieje też charakterystyczny wzorzec i dynamika
relacji maltretowania, które skutkują wyuczoną bezradnością.
Problemy władzy i kontroli często domin ują w zw iązku , w którym
dochodzi do przemocy. Zaczyna się od zniec hęcania kobiety do kon-
taktowania s ię ze światem zewnętrznym i jej stopniowej izolacji. Part-
ner zasiewa następnie wątpliwości co do tego, czy inni ludzie się nią
interesują, i coraz bardziej kontroluje ją i jej myśli oraz zachowania.
Coraz bardziej chce ją posiadać na własność, jest zazdrosny, oskarża
o wszystko i traci coraz więcej czasu na kontrolę . Kobieta doś wiadcza
całej serii psychicznych tortur.
Według definicji Amnesty International (za I. Pospiszyl, 1994)
psychologiczne tortury obejmują: izol ację ofiary, osłabianie jej przez
pozbawianie jedzenia i snu, monopolizowanie percepcji, groźby zra-
nienia jej lub jej rodziny, pomniejszanie przez wyzwiska, werbalną
agresję, upokarzanie, poniżanie, wpływanie na stan świadomości i kon-
trolowanie umysłu poprzez leki i alkohol. Wszystkie te tortury bywają
udziałem kobiet krzywdzonych (za L.E. Walker, 1993).
7.1.7. Diagnoza cyklu przemocy
Relacja przemocy ma swój bardzo charakterystyczny cykl, opisany
przez W alker ( 1993). Pierwsza faza cyklu to wzrost napięc ia między
partnerami; powody najczęściej są błahe, przemoc ma formę werbalną,
stosunkowo łagodną. W drugiej fazie napięcie wzrasta tak, że dochodzi
do ataku . W trzeciej fazie, po napaści, dochodzi do spadku napięcia,
często do pogodzenia, wyrażenia skruchy i przeprosin ze strony spraw-
cy , jest to tzw. okres miodowy. Po pewnym czasie, niezależnie od tego,
jak postępuje partnerka, napięcie ponownie ro§nie i cykl się powtarza.
Przemoc w rodzinie„. 123
Na początku występowania przemocy- okres miodowy jest nasyco-
ny pozytywnymi emocjami, ale z czasem traci on swój uczuciowy
charakter. Sprawcy coraz bardziej dostrzegają bezradność ofiary i tracą
poczucie winy. Po pierwszych atakach przemocy około 70% sprawców
okazywało czułość i miłość, prosiło o wybaczenie, a w późniejszym
okresie już tylko 40% (L.E. Walker, 1994). Początkowo agresja ma
w i ęc charakter ekspresywny, dopiero z czasem zmienia się w agresję
instrumentalną, stosowaną do kontrolowania i manipulowania partne-
rem.
7.1.8. Psychologiczne skutki pozostawania w sytuacji
przemocy
Można pokusić się o typowy wizerunek kobiety podlegającej prze-
mocy: zależna materialnie od męża, podporządkowana, u legła, z nie-
licznymi kontaktami z innymi ludźmi; często tłumaczy zachowanie
męża jego nastrojem albo przykrościami, których doznał na przykład
w pracy, albo przeżyciami z dzieciństwa; przestraszona, z poczuciem
własnej niemocy i bezwartościowości, z głębokim przeświadczeniem,
że zasługuje na to, co ją spotyka („gdybym nie przesoliła zupy, on by
się nie zdenerwował"); uważa, że nie ma wyjścia z sytuacji; aczkol-
wiek już dłużej nie może znieść agresji męża, szybko tłumaczy sobie,
że jest to ostatnie pobicie; wstydzi się opowiadać o swoim związku
i sposobie traktowania jej przez męża; krańcowo zależn a emocjonalnie
od męża (nie wyobraża sobie życia poza związkiem, ale też nie
wyobraża sobie dalszego życia w nim).
7.1.9. Pomoc dla kobiet krzywdzonych
Ruch na rzecz pomocy kobietom maltretowanym zaczął s ię od
schronisk. Pierwsze schronisko założono w Londynie w 1971 roku,
kolejne w 1974 roku w Holandii, natomiast masowo zaczęły powsta-
wać w USA wraz z rnzwojem ruchu feministycznego w późnych Ja-
tach s iedemdziesiątych .
Wśród psychologów wzrost zainteresowań tematem przemocy we-
wnątrzrodzinnej datuje s ię od lat osiemdziesiątych, nie spada również
w obecnej dekadzie.
Interwencja kryzysowa zajmuje się bezpośrednimi skutkami prze-
mocy, natomiast psychoterapia kryzysowa jest nastawiona na leczenie
odległych skutków urazu.
124 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
7.1.1 O. Interwencja kryzysowa
Interwencja kryzysowa obejmuje okres 6- 12 tygodni. Gdy kobieta
zgłasza s ię o pomoc, należy w pierwszej kolejności skon ce ntrować się
na aktualnej sytuacji kryzysowej, niezależnie od czasu trwania prze-
mocy (M.P. Monteleone, 1982).
W interwencji kryzysowej działania skupiają się na:
- zapewnieniu bezpieczeństwa ofierze (rodz.aj podejmowanych
działań zależy od oceny ryzyka zagrożenia życia ze strony
partnera-sprawcy oraz od oceny jej stanu fizycznego i psychi-
cznego);
- zrozumieniu reakcji ofiary;
- przywróceniu poczucia kontroli;
- uruchomieniu zasobów;
- ułożeniu planów działań zmierzających do zmiany.
Ocena zagrożenia oraz stanu fizycznego i psychicznego ofiary
Ocena stanu psychicznego, fizycznego i ryzyka zagrożenia życia
składa sięz następujących elementów:
- oceny stopnia nasilenia objawów reakcji posttraumatycznej (czy
kobieta jest w stanie szoku? czy zaprzecza objawom i istnieją­
cemu zagrożeniu?) ;
- ustalenia, gdzie obecnie przebywa sprawca przemocy;
- oceny, czy kobieta może wrócić do domu, czy też powinna
nocować poza domem (u rodziny, u przyjaciół, w ośrodku ,
w schronisku).
Zrozumienie reakcji ofiary .
Zrozumienie reakcji ofiary przemocy, które jest niezbędne dla
nawiązan i akontaktu i udzielenia wsparcia, polega na:
- uznaniu reaktywności objawów;
- przyjęciu, że jest to naturalna reakcja na nienormalne wydarze-
nia;
- przywracaniu poczucia bezpieczeństwa (nie tylko poprz.ez
udzielenie schronienia, ale także poprzez doś wiadczenie bez-
piecznego kontaktu).
Pn.ywrócenie poczucia kontroli
Sprawą podstawową jest przywrócenie ofierze władzy i kontroli
nad swoimi odczuciami, tak by miała możliwość wywierania wpływu
na swoje życie.
Przemoc w rodzinie ... 125
Po zredukowaniu ostrych objawów lęku uaktywnia s ię nieraz me-
chanizm zaprzeczania (minimalizowanie zagrożenia, tłumaczenie zaj-
ścia), co musi być uwzgłędnione w działaniach terapeutycznych.
Uruchomienie zasobów
Uruchomienie zasobów polega na odwołaniu się do wcześniej­
szych, skutecznych sposobów radzenia sobie w sytuacjach kryzyso-
wych.
Układanie planu
Po nawiązaniu kontaktu i obniżeniu poziomu łęku, zasadniczą
sprawą jest zebranie informacji o historii życia i historii przemocy. Na
początku szczególnie ważne jest poznanie kilku ostatnich incydentów
przemocy, po to, by stworzyć tzw. plan bezpieczeństwa.
Typowy plan rozpoczyna się od rozpoznania, w jakiej sytuacji
następuje eskalacja n adużycia i wzrost ryzyka okaleczenia. Ważne, by
kobiety opisały kilka ostatnich incydentów związanych z nadużyciem,
przypomin ając sobie, co mówił sprawca (kłamstwa, przekleństwa,
wyzwiska, groźby), jak to mówił (ton głosu, pośpiech), czy był pod
wpływem alkoholu bądź leków, jaki miał wyraz twarzy (kobiety często
opisują zmiany w spojrzeniu, u innyc~ można zaobserwować skurcz
twarzy), czy w szczególny sposób aranżował sytuację (np. wciągał ją
w rozmowę kończącą sję napaścią).
Każda kobieta ma indywiduafllł' sposób rozpoznawania sygnałów
przemocy ze strony sprawcy, który pozwala jej na zapewnienie sobie
bezpieczeństwa poprzez zastosowanie uniku, aż do ucieczki z domu
włącznie. ·
Aby sporządzić indywidualny plan bezpieczeństwa, udzielający
pomocy powinien poruszyć V! rozmowie z kobietą maltretowaną na-
stępujące kwestie:
1. cztery incydenty dotyczące maltretowania (pierwszy, typowy,
najgorszy lub jeden z najgorszych, ostatni przed rozmową);
2. szczegóły sygnałów przemocy ze strony sprawców (co mówił?
jak mówił? czy potrafi słuch ać? czy był pod wpływem alkoholu łub
leków? jaki miał wyraz twarzy? jaką miał pozycję ciała? czy miał
obsesyjne myśli?);
3 .. gdzie rozpoczyna się bicie? (np. pokój gościnny, sypialnia,
kuchnia, inne pomieszczenia);
4. plan domu lub mieszkania (wspólne rysowanie mapy uwzględ­
niającej okna, drzwi, wyjścia);
126 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
5. czego kobieta potrzebuje w razie ucieczki? (pieniądze, klucze,
ważne dokumenty, ubrania, kosztowne przedmioty, pamiątki);
6. dokąd ma uciekać? (policja, rodzina, przyjaciele, schronisko,
ośrodek interwencji kryzysowej).
Terapeuta zachęca kobietę, aby poszła do domu i przebyła „trasę
ucieczki" pod nieobecność mężczyzny.
W przypadku posiadania małych dzieci kobieta musi zaplanować
najlepszy sposób zabrania ich z sobą z domu. Ze starszymi dziećmi
omawia wcześniej sygnał do opuszczenia domu bądź też miejsce
spotkania po ucieczce.
Posiadanie p\anu bezpieczeństwa daje kobiecie możliwość ucieczki
w razie napaści. Bez względu na to, czy faktycznie z niego korzysta,
plan daje jej pewną siłę.
Jeśli kobieta podlegała przemocy przez wiele lat, to aby zdobyć
poczucie bezpieczeństwa i przekonanie o możliwości kierowania
własnym życiem, musi podjąć kilka (z reguły pięć-sześć) kolejnych
prób usamodzielnienia się (D. Sullivan-Everstine, L. Everstine, 1988).
Z doświadczenia wiemy, że kobiety nie powinny podejmować
decyzji w pierwszej fazie reakcji, w stanie szoku, ponieważ nie jest to
decyzja o rozwiązaniu sytuacji, ale raczej pragnienie odwetu . Kiedy
minie złość, kobiety wycofują się albo nasila się u nich lęk, nawet jeżeli
sprawa sądowa kończy się dla nich pomyślnie. Ponadto równolegle
z interwencją konieczne są: towarzyszenie w trakcie postępowania
sądowego i działania środowiskowe.
7.1.11. Długoterminowe formy pomocy
Do długoterminowych form pomocy bitym kobietom należą: psy-
choterapia indywidualna, grupy wsparcia i ewentualnie terapia ro-
dzinna.
Psychoterapia
Psychoterapia indywidualna jest nastawiona na leczenie odległych
skutków urazu, odbudowę poczucia bezpieczeństwa, zaufania do siebie
i innych, szacunku, poczuciu kontroli i panowania nad sobą i swoimi
sprawami.
Często pojawia się pytanie, czy terapią należy objąć cały system
rodzinny i prowadzić wspólne spotkania rodzinne. Aczkolwiek diag-
noza układu rodzinnego jest niezbędna, to terapia rodzinna nie jest
wskazana w sytuacji przemocy w rodzinie, aż do momentu, gdy spraw-
ca weźmie na siebie odpowiedzialność za przemoc, a ofiara będzie
Przemoc w rodzinie... 127
w stanie się obronić. Do tego czasu bardziej skuteczna jest psychote-
rapia indywidualna.
Grupy wsparcia
W połowie lat osiemdziesiątych zaczęto wykorzystywać idee grup
samopomocowych i grup wsparcia w pomocy ofiarom przemocy.
Kobiety krzywdzone są często izolowane, nieraz same unikają
kontaktów z innymi, aby nie prowokować partnera. Uważają, że ich
sytuacja jest tak wyjątkowa, że nikt nie rozumie ich cierpienia. Ucze-
stnictwo w grupie wsparcia umożliwia im wyjście z izolacji i zapo-
czątkowuje zmiany.
W Polsce brak jest literatury na temat specyfiki· grup wsparcia dla
kobiet w sytuacji przemocy. Informacje na temat grup spotkaniowych
w Stanach Zjednoczonych można znaleźć w pracy Pospiszyl (1994).
7.1 .12. Doświadczenia własne Ośrodka
W trakcie pracy z kobietami krzywdzonymi zaobserwowaliśmy , że
indywidualne kontakty interwencyjne i psychoterapeutyczne są niewy-
starczające do przełamania utrwalonych stereotypów myślenia na te-
mat własnej osoby i relacji z partnerem. Kobiety te wymagają tak
intensywnego wsparcia i kontaktu, że żaden terapeuta nie jest w stanie
udzielić im takiego wsparcia, jak grupa osób z podobnymi problemami
,,i i doświadczeniami.
I
Od stycznia 1994 roku działa w Ośrodku Interwencji Kryzysowej
otwarta gropa wsparcia dla kobiet w sytuacji przemocy. Zajęcia odby-
wają się raz w tygodniu w ustalonym dniu i godzinie (w każdy piątek) ,
niezależnie od przypadających świąt i wakacji. Spotkanie grupy ma
ustaloną strukturę (czas trwania i przebieg).
Spotkanie wł~ciwe jest poprzedzone spotkaniem klubowym,
w czasie którego nowe uczestniczki wprowadzane są przez inne,
o dłuższym stażu.
Podstawową, wielokrotnie powtarzaną i omawianą, zasadą jest: w
grupie spotykamy się po to, aby zajmować się sobą, swoimi potn.ebami,
emocjami, jesteśmy tu po to, aby zmienić siebie, ponieważ to możemy
zrobić, nie jesteśmy tu po to, aby zajmować się partnerem i jego
zmianą.
Spotkania są prowadzone przez profesjonalistów. Zadaniem pro-
wadzącego jest zapewnienie każdej uczestniczce poczucia, że jej obe-
cność jest ważna dl~ innych, uczenie wzajemnego, aktywnego słucha­
nia się, zapobieganie użalaniu i opowiadaniu dramatycznych wyda-
128 Agnieszka Oobrzyńska-Mesterhazy
rzeń, które wyłącznie nasilają lęk, nie przynosząc żadnych korzyści.
Odreagowanie negatywnych emocji związanych z przemocą .wymaga
indywidualnego kontaktu z terapeutą bądź uczestnictwa w zamkniętej
grupie terapeutycznej.
Na program spotkań grupowych składa się uczenie: asertywności,
pozytywnego myślenia, technik afirmacji, relaksacji, zwracania uwagi
na własne potrzeby i własną osobę, aktywnego słuchania, udzielania
wsparcia, nazywania własnych stanów emocjonalnych i. sposobów ra-
dzenia sobie z nimi, radzenia sobie z agresją partnera.
Z grupy wsparcia wyodrębniła się grupa terapeutyczna, w której
w czasie cotygodniowych spotkań oraz maratonów terapeutycznych
nastawiono się na redukcję objawów stresu posttraumatycznego, od-
budowę poczucia wartości, szacunku i własnej tożsamości oraz two-
rzenie zdrowych, nie opartych na zależności, relacji z ludźmi.
Chcąc uruchomić grupę wsparcia dla kobiet w sytuacji przemocy,
nalezy pamiętać 6 następujących regułach:
1. Cele i zasady grupy powinny być jasne - należy je omówić na
pierwszym spotkaniu.
2. Nie powinno się prowadzić grupy w pojedynkę . Osoba współ­
prowadzącego zapewni ciągłość spotkań, a jej obecność zapobiegnie
emocjonalnemu uwikłaniu się i „zmęczeniu współczuciem".
3. Spotkania powinny odbywać się regularnie, w ustalonym miej-
scu i czasie.
4. Każda z uczestniczek spotkania musi mieć zagwarantowany
swój czas, a nie tylko osoby najbardziej ekspansywne.
5. Dzieci matek uczestniczących w spotkaniu powinny mieć za-
pewnioną opiekę w równoległej grupie dla dzieci.
6. Każde spotkanie powinno mieć przygotowany program, a w jego
realizacji mu szą zostać uwzględnione akruałne potrzeby grupy, jej
dynamika i atmosfera.
7. Ważne są rytuały: przywitanie, sposób żegnania się, składania
sobie życzeń świątecznych itp.
8. Aby grupa mogła efektywnie pracować, nie może być zbyt liczna
(maksymalnie 20 osób). W razie potrz.eby należy podzielić dużą grupę
na dwie, pracujące równolegle, z zachowaniem wspólnej części zajęć.
7 .1.13. Przypadek maltretowanej kobiety
Ewę, l. 33, przywiozła w nocy do Ośrodka Interwencji Kryzysowej jej
siostra. Było to bezpośrednio po wypisie z rejonowego szpitala ogólnego,
gdzie Ewa była hospitalizowana z powodu drugiej próby samobójczej,
i
1,
Przemoc w rodzinie... 129
której przyczy114 było znęcanie się nad nią przez męta. Wypisanie odbyło
się w konspiracji przed mętem, klóry - odwiedzając ją w szpitalu -
groził pobiciem po powrocie do domu.
Ewa była w silnym lęku, mówiła duto o poczuciu zagrotenia ze strony
męża. martwiła się o dzieci, które zostały w domu. Przez pierwsze dni nie
odważyła się wyjść poza teren Ośrodka, trzymała się kurczowo dyiumych,
bojąc się nawet zostać sama w pokoju.
Ewa pochodzi ze wsi; jest średnią z trojga rodzeństwa, wychowała się
w domu, gdzie były awantury i przemoc wobec matki. lej matka wiele
razy uciekała z domu. W wieku 13 lat Ewa została z.gwałcona przez
starszego brata, który przez następne trzy lata wykorzystywał ją seksualnie.
Swego przyszłego męża poznała po ukończeniu szkoły podstawowej;
chodzili ze sobą dwa lata. Chcąc jak najszybciej opuścić dom rodzinny,
Ewa przerwała szkołę zawodową. W wieku 17 lat zaszła w ciążę i wyszła
za mąż. Od początku znajomości mąż był o nią zazdrosny. straszył. ie ją
oślepi. jak ją zobaczy z innym mężczyz114. Bił ją przynajmniej raz w tygo-
dniu.
Mąż wyliczał pieniądze, kontrolował wszystko, wynajdywał preteksty
do karania. Stwierdzał na przykład brak porządku, dawał jej 10-15 minut
na sprzątnięcie, po czym bił ją. Ciągle podejrzewał o zdradę. Najczęściej
pomiędzy 4 a 5 rano zmuszał ją do odbywania stosunku, a następnie
przesłuchiwał, czy ma kochanka. Kończyło się to biciem i wyganianiem
z łóżka, poleceniem spania w sieni na podłodze. Zachowania te nasiliły
się na p6l roku pned zgwszeniem się do Ośrodka. Zaczął ją w ciągu dnia
wypytywać o „ kochanków i alfonsów". Wyznaczał czas na przyznanie się,
a następnie karał biciem gumą, mówiąc: „guma ci przypomni, ile razy
mnie zdradziłaś" (było to zwykle 30-50 razów). Bił ją ciężkimi przedmio-
tami, pięściami, kopał leżącą. stawał nogą na szyi. Łagodniejszą karą
było, według niego, zabieranie jej okularów (jest inwa/id"4 I grupy
z powodu poważnej wady wzroku, powodującej silne niedowidzenie)
i sztucznej szczęki, żeby nie mogła wychodzić z domu. .
Ewa nie broniła się, aczkolwiek dwa razy rzuciła się na męża z pię·
ściami. ale ten szybko ją pokonał i jeszcze bardziej pobił. Uciekała
z domu sześć razy. znajdując schronienie u swoich rodziców. Po kilku
dniach skruszony mąt. obiecywał poprawę, ona wracała i wszystko zaczy-
nało się od początku. Dwukrotnie usiłowała odebrać sobie tycie. W ciągu
15 lat dwukrotnie zgłaszała fakt pobicia na policję, ma dwie obdukcje.
jednak skargi wycofywała.
U Ewy można było zaobserwować objawy reakcji posttraumatycz-
nej, polegające na odtwarzaniu urazowych przeżyć z podwyższoną
pobudliwością, łękiem z atakami paniki, zaburzeniami snu .
130 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
Ewa prezentowała się jako osoba o wyuczonej bezradności. Jako
dziecko była sama świadkiem przemocy w domu rodzinnym, została
wykorzystana seksualnie przez brata. Mieszkała na wsi, gdzie pano-
wały szty wne zasad y co do podporządkowania się kobiety i j ej roli.
Wszystko to predys ponowało ją do rozwoju wyuczonej bezradności.
Wcześnie wyszła za mąż, zaJeżna materiaJnie od męża, bez wsparcia
ze strony rodziny i kręgu znajomych, przeżywała swoje położenie j ako
pułapkę, sy tuację bez wyj śc i a .
W przypadku Ewy interwencj a kryzysowa w pierw szych tygo-
dniach polegała na:
- zapewnieniu jej schronienia w hotelu, doraźnej pomocy mate-
rialnej i wyżywieni a;
- intensywnym kontakcie: codziennych rozmowach z indywidu-
alnym terapeutą, a także doraźnych rozmowach z dyżurnymi,
co służyło redukowaniu objawów lęku i przywracaniu poczucia
bezpieczeństwa;
- wspieraniu jej samodzielnych decyzji i działań dotyczących
organizacji dnia i planów związanych z nawiązywaniem konta-
ktu z dziećmi (pisanie listów, telefony do szkoły);
- dyskusji i wyjaśnieniu celowości dochodzenia swoich praw na
drodze prawnej (pracownik socjalny w miejscu zamieszkania
zgłosił z urzędu wniosek o śc iganie za znęcanie s ię nad żoną
i dziećmi) .
Po interwencji kryzysowej nastąpiła faza psychoterapii, skupiającej
się na uczeniu asertywnej obrony swoich praw („nikt nie ma prawa cię
bić, niezależnie co zrobiłaś") poprzez k westionowanie przekonań
usprawiedliwiających sprawcę i redukowanie nieadekwatnego poczu-
c ia winy. Terapeuta pełnił funkcję „zastępczej nadziei"; upewniał ją,
że jej działania są słuszne i sprawiedliwe, że na pewno odzyska dzieci
i będzie potrafiła samodzielnie je wychowywać.
Co zmieniło się u Ewy po interwencji, rocznej psychoterapii indy-
widualnej i uczestnictwie w grupie wsparcia?
- odzyskała częściowo poczucie bezpieczeństwa; objawy lękowe
nawracają dalej łatwo przy każdej zmianie i w sytuacjach rocz-
nicowych;
- zaczęła samodzielnie decydować o sobie;
- uporała się z poczuciem winy z powodu kazirodczych stosun-
ków z bratem;
~ umie radzić sobie z agresywnymi zachowaniami męża;
- odzyskała radość życia, umie się śmiać, żartować;
Przemoc w rodzinie... 131
- ma dużą ufność w dobroć Judzi, świata; wiara pomaga jej
przetrwać trudne chwile;
- czuje się silna i odpowiedzialna za siebie i dzieci;
- ma różnorodne kontakty z innymi, od koleżeńskich do przyja-
cielskich, nauczy ła się rozsądnego dystansu do ludzi.
Inte rwencja kryzysowa skończyła się z c hwil ą ustąpienia objawów
reakcji posttraumatycznej, zaczął się długotrwały okres terapii.
7.2. Przemoc wobec dzieci
7.2.1. Historia profesjonalnego zajmowania się przemocą
wobec dzieci
W latach czterdziestych radiolog John Caffey jako pierwszy roi-
poznał związek między złożonymi złamaniami kończyn dolnych
u dzieci a przemocą stosowaną przez rodziców. Nie potrafił jednak
przekonać o tym swoich kolegów. Dopiero w 1961 roku pediatra Hen-
ry Kempe zorganizował interd yscyplinarną konferencję na temat na-
dużyć wobec dzieci. Od tego czasu rozpoczęły się działan ia w kierunku
rozpoznawania i leczenia dzieci maltretowanych i ich rodzin.
Początkowo mów iło się o syndromie dziecka maltretowanego (bac-
tered child .ryndrome), rozumiejąc pod tym terminem poważne uszko-
dzenia wynikające z zachowań rodziców bio logicznych bądź opieku-
nów. Stopniowo definicja poszerzyła się o zaniedbania ( chi/d neg/ect)
oraz nadużycia ( child abuse). Według definicji I. Koera z 1981 roku
nadużycie wobec dziecka oznacza każdy rodzaj celowego, fizycznego
lub emocjonalnego ranienia, seksualnego n adużywania i zaniedbywa-
nia dziecka wskutek działania lub braku działania rodziców, czego
następstwem są niekorzystne skutki zdrowotne. W Polsce odpowied-
nikiem child abuse jest termin „krzywdzenie dziecka", zaproponowany
przez Fundację „Dzieci Niczyje'' (w tekście używamy zamiennie ter-
minów: krzywdzenie, nadużywanie, przemoc, maltretowanie).
We współczesnej literaturze wiktymologicznej uważa się, że dziec-
ko, które jest świadkiem przemocy w rodzinie, staje s ię dzieckiem
krzywdzonym; prezentuje takie same objawy jak dziecko, wobec któ-
rego stosuje się przemoc. Dzieci, które obserwują przemoc i są też
bezpośrednio krzywdzone przez jednego z rodziców (lub oboje rodzi-
ców), podlegają podwójnej wiktymizacji (M.D. PageJow, J992). Dzie-
ci, których matki są maltretowane, dwa razy częściej stają się ofiarami
nadużyć niż dzieci z domów bez przemocy (M.D. Pagelow, 1992).
132 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
7.2.2. Rodzaje przemocy wobec dzieci
Przemoc fizyczna
Przemoc fizyczna to użycie siły, którego rezultatem są nieprzypad-
kowe zranienia, często w miejscach zakrytych ubraniem.
Jej objawami są: siniaki; ślady uderzeń i skaleczeń; otarcia skóry
na twarzy, klatce piersiowej, plecach, pośiadkąch, tylnych częściach
nóg, w okolicy genitaliów; małe ślady oparzeń (papierosowych) na
podeszwach stóp, dłoniach, pośladkach; oparzenia na klatce piersiowej ,
nogach, ramionach lub inne głębokie oparzenia, wskazujące na użycie
gorących przedmiotów; rany twarzy u niemowląt i małych dzieci; rany
w różnych fazach gojenia się; złamania i zwichnięcia u dzieci poniżej
drugiego roku życia (mogą być skutkiem rzucania, uderzania lub
silnego potrząsania); zranienia nietypowe dla danego wieku dziecka;
występowanie rozległych ognisk krwotocznych w siatkówce („zespół
potrząsanego dziecka"); niewłaśc iwy strój (dziecko może nosić w dni
upalne długie rękawy, by ukryć zranienia).
Typowe zachowania rodziców to: niezgłaszanie się po konieczną
pomoc medyczną, nieprzekonujące wyjaśnienia towarzyszące zranie-
niom, nadmierna lękliwość i ostrożność.
Typowymi zachowaniami dziecka maltretowanego są (poszczegól-
ne z nich nie przesądzają jednoznacznie o użyciu przemocy fizycznej):
niechęć dziecka do rozebrania się, np. w czasie wizyty lekarskiej czy
lekcji wf; l ęk przed kontaktem fizycznym (dziecko kuli się, wzdryga,
gdy jest nagle dotykane); nadmierne wycofanie lub agresywność;
przesadna układność; nadmierna czujność.
Zaniedbanie
'Zaniedbanie to chroniczne niezaspokajanie podstawowych potrzeb
fizycznych i emocjonalnych dziecka przez rodziców lub opiekunów.
Objawami zaniedbania są u dzieci: ciągły głód, niedożywienie ,
niska waga, brudne w łosy, objawy braku opieki medycznej, niewłaści­
wy ubiór, brak uwagi i zainteresowania ze strony rodziców.
Przemoc emocjonalna
Przemoc emocjonalna to różne zachowania rodziców bądź opieku-
nów, które prowadzą do zniszczenia pozytywnego obrazu własnej
osoby.
Do zach owań tego typu należą: ignorowanie, odrzucanie, izolowa-
nie, terroryzowanie, upokarzanie, zmuszanie do wysiłku przekraczają-
Przemoc w rodzinie...
cego możliwości dziecka (np. w nauce), pozbawianie form kontaktu
potrzebnych do prawidłowego rozwoju (przytulanie, noszenie na rę­
kach).
Objawami przemocy emocjonalnej u dzieci są: zaburzenia mowy
wynikające z napięcia nerwowego; zaburzenia snu; dolegliwości psy-
chosomatyczne (bóle głowy, brzucha, mdłości); moczenie się i zanie-
czyszczanie bez powodów medycznych; lęk; stałe poczucie winy;
rozdrażnienie; zamknięcie s ię w sobie; tiki ; wycofanie; depresja; skraj-
ny brak poczucia pewności siebie; ciąg łe koncentrowanie uwagi na
sobie; ugrzecznione zachowania; nietypowy l ęk przed konsekwencjami
różnych zachowań; częste kłamstwa.
Przemoc emocjonalna współwy stępuje częstokroć z innymi forma-
mi przemocy i jest trudna do zdiagnozowania.
Przemoc seksualna
Przemoc seksualna jest nadużyciem przewagi fizycznej lub emo-
cjonalnej wobec dziecka w celach seksualnych. Obejmuje kazirodz-
two, gwałt, uwiedzenie, wykorzystanie dzieci do celów pornografii lub
prostytucji.
Nawet łagodne nadużycie, nie zawierające bezpośredniej agresji
fizycznej czy werbalnej, jest pogwałceniem praw dziecka, wykorzy-
staniem jego słabości i niewinn ości (M.D. Pagelow, 1992; S. Forward
i J. Torres, 1994).
Objawami świadczącymi o przemocy seksualnej wobec dzieci są :
ciąża u dziewczynki, choroby weneryczne, opuchlizny, siniaki, otarcia,
krwawienia na zewnętrznych narządach płciowych, ból podczas odda-
wania moczu łub ból utrudniający siadanie łub chodzenie, nawracające
zapalenia pochwy, rany w ustach.
Typowe zachowania dziecka to: uży wanie nietypowych określeń
(„bawiłam się z tatusiem w kolorowy seksik", „tatuś rusza mi siusia-
ka"), nadmierne zainteresowanie tematami związanymi z seksem,
uwodzące zachowania wobec dorosłych, posiadanie sekretów („mam
tajemnicę, nie mogę jej zdradzić"), odgrywanie przemocy seksualnej
na lalkach i zabawkach. ·
Objawami niecharakterystycznymi są: trudności ze snem, koszma-
ry nocne, moczenie s ię, ssanie palca, ruchy kołyszące, nawracające
infekcje dróg moczowych u dziecka poniżej 12 roku życia, nerwowość,
złość i płacz bez wyraźnego powodu, zachowania regresywne, zabu-
rzenia jedzenia, ucieczki, wagary, dolegliwości somatyczne (bóle gło-
134 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
wy, brzucha), z.achowania autodestrukcyjne (samookaleczenia, próby
samobójcze).
W przypadku jednorazowego traumatycznego incydenru dzieci są
bądź przestraszone i zamknięte w sobie, bądź nadmiernie pobudzone,
szukające sposobu na rozładowanie napięcia. J eśli nadużycie ma cha-
rakter stały i popełniane jest w podobnych okolicznościach przez tę
samą osobę, j ego skutki psychologiczne są szczególnie poważne. Czę­
sto występują wówczas depresje, próby samobójcze, samookaleczenia
i ucieczki z domu.
Dla dziecka wykorzystanie seksualne jest jedną z najpoważniej­
szych traum życiowych, ponieważ narusza podstawowe zaufanie po-
między dorosłym a dzieckiem, zwłaszcza jeżeli dotyczy bliskiej osoby .
7 .2.3. Przyczyny p~emocy wobec dzieci
Nie ma pojedynczej przyczyny krzywdzenia dzieci, zawsze musi
zaistniećkonstelacja czynników, które predysponują do wystąpienia
przemocy . Czynniki te utrudn iają nawiązanie prawidłowych relacji
z dzieckiem bądź pogarszają u sprawcy kontrolę nad własnym i emo-
cjami. Oto najważn iejsze z nich :
- do świadczenie przemocy przez rodziców w okresie własnego
dzieciństwa;
- doświadczenie deprywacji emocjonalnej w okresie własnego
dzieciństwa;
- alkoholizm jednego łub obojga rodziców;
- · zaburzenia psychiczne rodziców;
- posiadanie dzieci z różnych związków;
- wyrok za krzywdzenie dziecka z poprzedniego związku lub
znęcanie s ię nad rodziną w poprzednim związku;
- przew lekła choroba lub inwalidztwo;
- czynniki ekonomiczno-bytowe (bieda, bezrobocie).
7.2.4. Interwencja kryzysowa w sytuacji przemocy wobec
dzieci
W czasie pierwszej rozmowy powinno się uwzględnić następujące
e lementy:
- zidentyfikowanie oznak i obj awów krzywdzenia;
- skierowanie na badanie lekarskie w razie uszkodzenia ciała i w
przypadku nadużycia seksualnego;
- ocenę, czy dziecko może pozostać w domu, kto będzie je chronił
lub podjęcie natychmiastowych środków zaradczych, potrzeb-
Przemoc w rodzinie... 135
nych do ochrony dziecka prze d dalszym krzywdzeniem (hospi-
talizacja lub umieszczenie w instytucjach opiekuńczych);
- zebranie dokładnych danych, pomocnych przy ocenie;
- zachowanie obiektywizmu i profesjonalnego podejścia do dzie-
cka i opiekunów;
- zainteresowanie się pozostałym i dzieć mi w domu;
- skierowanie do instytucji specjalizującej się w psychologicznej
pomocy dzieciom i rodzinie w sytuacji przemocy;
- nawiązanie kontaktu z innymi słu żbami: policją, służbą zdrowia.
Postępowanie w przypadku pQdejrzenia o seksualne nadużycie
dziecka w rodzinie
W praktyce częściej mamy do czynienia z podejrzeniem o wyk o-
rzystywanie seksualne dzieci, niż z nadużyciem seksualnym potwier-
dzonym przez badanie lekarskie.
Postępowanie w przypadku podejrzenia o seksualne nadużycie wo-
bec dziecka powinno być szczególnie ostrożne , tak by z jednej strony
nie zbagatelizować pewnych sygnałów, a z drugiej nie wysnuć zbyt
pochopnych wniosków o nadużyciu. Nie ma szybkich psychologicz-
nych sposobów i metod diagnostycznych wykrycia n adużycia seksu-
alnego.
Dodatkowym utrudnieniem j est tu fakt, że dzieci nie chcą mówić
o nadużyciu, ponieważ:
- są straszone przez rodzica ( sprawcę);
- czują s ię winne;
- boją się, że nikt im nie uwierzy.
Etapy diagnozowania
Na proces diagnozy podejrzenia o seksualne nadużycie dziecka
w rodzinie powinny się składać następujące etapy:
1. Analiza źródeł powstałego podejrzenia o nadużyciu.
Od kogo pochodzi informacja? Kto jeszcze o tym wie? Jak długo
trwa ewentualne nadużywanie? Jakie wydarzenie wzbudziło podejrze-
nie? Czy była to pojedyncza sytuacja, czy też zdarzała się częściej?
2. Zebranie informacj i o dziecku z różny~h tródeł (ze szkoły, od
lekarza pediatry).
3. Postawienie hipotez.
Co przemawia za, aco przeciw nadużyciu? Kto może być sprawcą?
Należy pamiętać o tym, że nawet jeżeli coś ·wskazuje na wykorzysty-
136 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
wanie seksualne, to jednak mogą być inne tego przyczyny. Nawet jeśli
wydaje się, że sprawcą jest ojciec, może to być inny członek rodziny
(np. dziadek). Ze statystyk wiadomo, że spośród dzieci wykorzysty-
wanych seks1,1alnie około 60% jest wykorzystywanych w rodzinie,
a 40% poza nią (R.A.C. Bilo, 1994 ).
4 . Rozmowa z rodzicami.
W jej trakcie należy zebrać informacje o:
- środowisku pochodze nia rodziców ;
- uzależnien iu alkoholowym lub narkotykowym;
- seksualnych wzorach w rodzinie~
- ewentualnych zainteresowaniach rodziców pornografią;
- przyzwyczajeniach związanych z kąpielą i spaniem (z kim śpi?
czy śpi tam, gdzie rodzice współżyją seksualnie?);
- stosunku rodziny do nagości;
- u świadomieniu seksualnym dziecka.
Należy pamiętać , że wkraczamy w stabilny system rodzinny, ma-
jący swoją historię i mechanizmy stabilizujące równowagę. Rodzice
muszą czuć, że nie jesteśmy przeciwko nim. Naszym celem nie jest
rozbicie rodziny ani odizolowanie dziecka od rodziców, choć w osta-
teczności mamy prawo tak postąpić dla ochrony dziecka w pewnych
sytuacjac h.
Chcąc ,pomóc dziecku, należy pomóc matce, która może mieć
wątpliwości, czy dziecko zostało rzeczyw i ście wykorzystane, szcze-
gólnie gdy domniemanym sprawcą jest jej ukochany mąż. Jeśli z.decy-
dujemy się pozostawić dziecko w rodzinie, jego bezpieczeństwo zależy
od matki, dlatego' ważne jest wzmocnienie jej i uświadomienie , że nie
jest jedyną matką w takiej sytuacji.
Należy pamiętać o wła snych emocjach (gniewie, oburzeniu), po-
niew aż pierwsza rozmowa ma podstawowe znaczenie dla nawiąza ni a
kontaktu .
Szukamy sposobu na bezpośredniość. Mówimy wprost o ce\u roi.-
mowy, czyli o podejrzeniach o nadużycie dziecka w rodzinie, ale w ta-
ki sposób, by rodzice nie czuli s ię zagrożeni.
W żadnym przypadku nie należy:
- u siłować ud owodnić nadużycia i zadawać tendencyjnych pytań;
- okazywać złości, przerażenia i dezaprobaty;
- obwi ni ać i osądzać;
- udzie lać wyjaśnień, jak doszło do nadużycia.
Przemoc w rodzinie... 137
5. Rozmowa z dzieckiem.
W rozmowie z dzieckiem ważne jest przestrzeganie następujących
zasad:
- dziecko trzeba przygotować do rozmowy: uprzedzić o rozmo-
wie ~nie wyciągać z lekcji, nie mówić: „będziemy się bawić"),
wyjaśnić, że mamy zamiar rozmawiać o tym, co się wydarzyło;
- cel rozmowy musi być wyjaśniony w języku odpowiadającym
poziomowi rozwoju dziecka;
- trzeba używać określeń dziecka;
- należy uwzględnić pytania dziecka;
- z dzieckiem trzeba rozmawiać tak, jak o innych problemach, na
przykład kłopotach w szkole;
- nie można się wstydzić i bać się pytań o sprawy seksualne.
W żadnym przypadku nie należy :
- sugerować dziecku odpowiedzi;
- wywierać presji na dziecko;
- krytykować języka dziecka;
- oferować nagród;
- okazywać przerażeni a czy zdziwienia;
- oskarżać i obwiniać dziecka (np. „czemu mi wcześniej me
powiedziałaś ?") .
W przypadku przemocy wobec dzieci działania profesjonalne nie
mogą zakończyć się na interwencji i przekazaniu sprawy wymiarowi
sprawiedliwości i sądo m rodzinnym. W każdej stwierdzonej przemocy
dziecku potrzebna jest długoterminowa psychoterapia, lecząca je ze
skutków urazu i zapobiegająca powtarzaniu niekorzystnych wzorów
zachowań w życiu dorosłym.
Do Ośrodka l11terwencji Kryzysowej zgłosiła się matka z dziesięcio·
letnim synem Jankiem z powodu ujawnienia przez niego faklu wykorzy-
stania seksualnego przez starszego kuzyna, l. 14.
Do wykonystania dosi.ło dwukrotnie. Po miesiącu od ostatniego
wydarzenia chłopiec zapytał matkę, czy jego kuzyn jest normalny, czy
„zboczony''. W odpowiednio przeprowadzonej przez matkę rozmowie
chłopiec ujawnił szczegóły nadużycia. Od czasu tego wydarzenia, w opi-
nii matki, zachowanie Janka zmieniło się: stał się bardziej niespokojny,
lękliwy. chciał być odprowadzany do szkoły. obawiał się wychodzenia
z domu, bo „coś się moie stać mamie". Mówił, ie musi szybko dorost14ć.
,,bo co 011 z.robi, jak ktoś jeszcz.e raz. będz.ie pr6bowal mu to robić'"
W przeciągu dwóch miesięcy odbyło się 10 spotkań indywidualnych
z chłopcem, nastawionych na zajęcie się bezpośrednimi skutkami trau-
138 Agnieszka Dobrzyńska-MesterhazX
matycznego wydarzenia. W pierwszej rozmowie omawiano wydarzenie
nadużycia i zachowanie kuzyna. Janek sam stwierdził: „on mnie wyko-
rzystał, bo jemu też ktoś to zrobił". W trakcie kolejnych rozmów z chłop­
cem omawiano następujące wątki:
- poczucie winy i problem odpowiedzialności (uwalltiać go od po-
czucia winy):
- negatywne emocje: jak nazywać i wyrażać gniew i złość w stosun-
ku do kuzyna (podstawową techniką były 1ysunki i zabawa):
- uczenie mówienia „ nie" i bronienia się, jasnego wyrażania sprze-
ciwu w sytuacjach, na które nie wyraża zgody;
- uczenie, jak radzić sobie z nawracającymi przykrymi wspomnienia-
mi, myślami i Lękami. · W literaturze przedmiotu zainteresowanie problemem krzywdzenia
Równolegle z psychoterapią chłopca utrzymywano kontakt z rodzica-
mi, w formie rozmów indywidualnych i wizyt domowych. Wyjaśniano
zachowanie syna jako przejściowe objawy reakcji posttraumatycznej,
a takie obniżano poziom lęku przed negatywnym wpływem wykorzystania
na dalszy rozwój psychoseksualny syna. Rozmowy te pozwoliły zapobiec
wzajemnemu oskarżaniu się przez rodziców o zaistniałe wydarzenie.
Z obserwacji i kontaktów p6źniejszych wynikało, ie objawy reakcji
posttraumatycznej minęły i chłopiec rozwija się prawidłowo.
Powyższy przykład ilustruje przebieg interwencji w sytuacji szyb-
kiego zgłoszenia nadużycia. Kontakty z chłopcem były intensywne
i regularne. Koncentrowały się wokół:
- problemu wykorzystania;
- przywrócenia poczucia bezpieczeństwa;
- odreagowania negatywnych uczuć związanych z nadużyciem;
- wzmocnienia pewno§ci siebie i poprawy samooceny;
- nauki asertywnych zachowań.
7.2.5. Podsumowanie
l. W przypadku stwierdzonego wykorzystania seksualnego inter-
wencja kryzysowa jest metodą z wyboru. Dyspozycyjność, szybkość
udzielanej pomocy i intensywność spotkań umożliwiają nawiązanie
kontaktu z ofiarą nadużycia wtedy, kiedy nie uruchamia ona jeszcze
mechanizmów obronnych. Celem interwencji kryzysowej jest w tej
sytuacji odreagowanie negatywnych emocji, przywrócenie poczucia
bezpieczeństwa, poczucia kontroli nad sytuacją i własnymi dozna-
niami.
2. Po okresie interwencji kryzysowej (6-lO tygodni) można -
w zależności od potrzeb - podjąć terapię kryzysową, nastawioną na
Przemoc w rodzinie ... 139
asymilację traumatycznego wydarzenia, tak by nie dezorganizowało
ono życia.
3. Pomocą zostaje również objęta rodzina dziecka skrzywdzonego,
która przeżywa kryzys związany z traumatycznym wydarzeniem.
Szczególnie ważne jest udzielenie pomocy matce, na której spoczywa
zadanie zapewnienia bezpieczeństwa dziecku, gdy podejrzanym jest
jego ojciec.
7.3. Przemoc wobe~ osób starszych
ludzi w starszym wieku pojawiło się dopiero w drugiej połowie lat
siedemdziesiątych (S.K. Steinmetz, 1978; M . Błock i J. Sinnott, 1979
- za I. Pospiszyl, 1994). Wzrost liczby publikacji na len temat przy-
pada na lata osiemdziesiąte (K.A. Pillemer i D.A. Wolf, 1986; D. Fin-
kelhor i K.A. Pillemer, 1988 - za I. Pospiszyl, 1994).
Badacze nie są zgodni co do tego, czy przemoc wobec ludzi
starszych stanowi specyficzną kategorię przemocy, czy też można
mówić o podobnych mechanizmach, jak w przypadku przemocy wo-
bec innych członków rodziny. Większość rodziców, którzy są ofiarami
własnych dzieci, jest w wieku powyżej 60 lat, ale zdarza się także, że
rodzice w średnim wieku są źle traktowani przez swoje dzieci. Mildred
Pagelow ( f 992) uważa, że istnieje zasadnicza różnica między aktami
przemocy wobec starszych a przemocą wobec stosunkowo młodych
rodziców. Starsi rodzice są uzależn ieni od opieki swoich dzieci -
przede wszystkim ze względu na swój stan zdrowia, a często również
finansowo - co powoduje, że są całkowicie bezbronni. Młodsi rodzice
zac howują natomiast pewien stopień samodzielności i n iezależności
finansowej, mimo że mogą być fizycznie słabsi od swoich dzieci.
Zdaniem R.S. Wolf i K.A. Pillemera (1988 - za I. Pospiszyl, 1994),
największe ryzyko d oświadczania przemocy występuje w wieku 75- 84
lat (37,3%), 65-74 lat (26%) i 59~ lat (16,7%).
1·:
r.
'·
7.3.1 . Rodzaje przemocy wobec ludzi starszych
„
I
;\: Można wyróżnić następujące dwie kategorie zachowań agresyw-
nych wobec ludzi w starszym wieku:
l: l . biernq przemoc, która polega na zaniedbywaniu i ignorowaniu
starszych ludzi, braku zainteresowania ich potrzebami związanymi
I
~
z przyjmowaniem posiłków, lekarstw czy też z higieną osobistą;
140 Agnieszka Oobrzytiska-Mestel'hazy
2. aktywną przemoc, która polega na werbalnym poniżaniu, wy-
śmiewaniu, wyzywaniu, krzyczeniu, stosowaniu przemocy fizycznej,
zmuszaniu do jedzenia łub do zażywania lekarstw, stosowaniu prze-
mocy psychicznej (uwięzienie w pokoju, ograniczanie praw i narzuca-
nie godzin· spania lub jedzenia).
Susanne K. Steinmetz (1987) podaje następujące proporcje wystę­
powania tych rodzajów przemocy: 30% badanych ofiar doświadcza
wyzwisk i krzyczenia, 17% niepodawania jedzenia lub lekarstw, 8%
uwięzienia w dornu lub całkowitej izolacji, 5% uwięzienia w jednym
pokoju i całkowitego ignorowanja ich obecności, 4% użycia siły fizy-
cznej. Według cytowanych już badań PiBemera i Wolf, przemocy
fizycznej doznaje 37,9%, psychicznej 23%, materialnej 16,5%, zanie-
dbywania 1 J,3%. W wyniku stosowania przemocy zmarło 6, I% ofiar,
5,9% wymagało hospitalizacji, 18% potrzebowało opieki ze strony
innej osoby spoza rodziny, a 8,8% musiało zmienić miejsce zamiesz-
kania.
Większość ofiar stanowią kobiety w wieku 75- 85 lat, częściej
owdowiałe niż zamężne.
Niektóre badania donoszą, że dziecko, wobec którego rodzice
stosowali przemoc, częściej dopuszcza się przemocy wobec starszych
rodziców (S.K. Steinmetz, 1987; J. Kashani i in., 1992).
7.3.2. Motywy stosowania przemocy wobec osób starszych
lrena Pospiszyl (1994) wymienia następujące motywy:
- wzrost zależności ofiary od agresora, na przykład z powodu
choroby, niedołęstwa, złej sytuacji finansowej;
- wzrost załeż,ności agresora od ofiary, na przykład w wyniku
upośledzenia fizycznego, zaburzeń psychicznych, uzależnienia
od środków odurzających;
- obniżenie kontroli emocji ofiary w następstwie procesu starze-
nia się (co może być czynnikiem prowokującym do agresji).
Ludziom w starszym wieku trudno jest nieraz zwrócić się o pomoc
z powodu braku sił, a często także dlatego, że czują się winni, że nie
potrafili dostatecznie dobrze wychować własnego dziecka i nauczyć
go szacunku do siebie. Przejmując odpowiedzialność za agresywne
zachowanie dziecka, ze wstydu pozostają w odosobnieniu.
Do Ofrodka Interwencji Kryzysowej zgłosiła się Ewa, l. 62, skiero-
wana przez lekarza z ośrodka zdrowia z powodu węcania się nad nią
przez zięcia i c6rkę. Ewa była wystraszona, mówiła cicho i niewyraźnie.
"Zastrzegła się, te zięć nie mote się dowiedzieć o jej wizycie w Ośrodku.
Przemoc w rodzinie ... 141
Po pierwszej rozmowie, w której skoncentrowano się na ocenie jej
stanu psychicznego, terapeuta uznał za konieczne rozpoznanie sytuacji
rodzinnej i umówił się na wizytę domową. W tym samym dniu, ze względu
na obniżenie nastroju, odbyła się konsultacja psychiatryczna. Psychiatra
rozpoznał zespół depresyjno-apatyczny w okresie inwolucji na tle re-
aktywnym
Następnego dnia w domu Ewy odbyła się wspólna rozmowa z córk.q
i zięciem. Podczas niej zebrano podstawowe informacje dotyczące prze-
mocy w tej rodzinie.
Od dwóch lat Ewa przestała pracować zawodowo i przeszła na eme-
ryturę. W tym tet okresie córka wyszła za mąż i jej mąt wprowadził się
do ich wspólnego miesVcania. Od początku przejął rolę głowy domu, którą
dotychczas pełniła Ewa. Z,abrał się do generalnych zmian w mieszkaniu,
nie uwzględniając w ogó(e ulania teściowej odnośnie jej miejsca w domu,
usuwanych z domu starych mebli, do których była przywiązana itp.
Oczekiwał, ie teściowa przejmie odpowiedzialność za prowadzenie domu,
poniewat „on pracuje, jego tona opiekuje się małym dzieckiem, a teścio­
wa ma czas". Początkowo Ewa próbowała dyskutować z nim, ale dopro-
wadziło to wy!Qcznie do awantur. Porem zaczęła się buntować, odmawia-
jąc wykonywania prac, które jej zlecał. Wtedy zięć postanowił ją „ wy-
chować", zmuszając do wykonywania prac domowych. Ponieważ czuła
się słaba, mycie podłogi zabierało jej trzy godziny. Zięć w tym czasie
siedział przy drzwiach i pilnował, nie wypuszczał jej z pokoju, dopóki nie
wykonała polecenia. Za niewykonanie na czas jakiejś pracy karał ją,
katąc jej na przykład klęczeć z rękami podniesionymi do góry pn.ez pół
godziny. Ewa kilkakrotnie zgłaszała na policję zie traktowanie jej przez
zięcia, ale policja uważała, te jest to wewnętrzna sprawa rodziny. Ewa
zaczęła myśleć o samobójstwie, chciała rzucić się z okna. Córka mówiła
wtedy, te odda ją na leczenie psychiatryczne, bo jest niezrównoważona.
Mieszkanie, które zajmowali. było rzeczywiście małe. Zięć wkładał
dużo własnej pracy, by je Znt()demizować i dostosować do potrzeb. Sam
byt osobą zapracowaną, z dutym poczuciem odpowiedzialności za byt
materialny rodziny i lękiem przed utratą pracy. Opisywał siebie jako
,.t
I. człowieka impulsywnego, gwałtownego, dominującego, którego drażni
f' „lenisrwo i głupota teściowej". Córka w konflikcie matka - zięć nie
[; broni/a matki, stała z bo!aA.
t
!i W trakcie wizyty oceniliśmy, te poziom napięcia u zięcia i stan psy·
chiczny Ewy doprowadzą do dalszej eskalacji przemocy, ponieważ zięć
fi jest impulsywny i agresywny, Ewa zaś apatyczna i depresyjna. co 011
I
ocenia/ jako le11istwo, a nie chorobę. Konieczne było rozdzielenie stron.
aby obniżyć poziom napięcia i poprawić stan psychiczny Ewy i dopiero
j;
,~
142 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
potem zastan owić się wspólnie nad rozwiązan iem sytuacji. Uzgodniono
z Ewą oraz z pozostałymi dbmownikami, ie zamiesi}<a w hostelu Ośrodka.
Po kilku dniach pobytu w hostelu niezbędna okazała się hospitalizacja
psychiatryczna. Ewa przez dwa tygodnie przebywała w psychiatrycznym
oddziale geriatrycznym. Wróciła do hostelu w Lepszym stanie psychicz-
nym, była aktywna, okazało się, te ma liczne zainteresowania. Podczas
jej pobytu w Ośrodku prowadzono indywidualne spotkania z ni4 oraz
spotykano się z cór"4 i zięciem, celem ustalenia planów na przyszłość.
Po czterech tygodniach od opuszczenia domu Ewa podjęła decy'!ję, te
czasowo zamieszka poza dbmem, i wynajęła mieszkanie poza Krakowem.
Zięć zobowiązał się do pomocy w szukaniu samodzielnego mies:ikania dla
niej i zadeklarował swoj4 pomoc przy przeprowadzce i urządzaniu mie-
szkania. W pół roku po wyjściu z Of rodka Ewa mieszka samodzielnie,
odwiedza córkę i zięcia. Ich stosunki układają się poprawnie.
W ostatnich dwóch latach w życiu Ewy zaszły poważne zmiany:
zmarła jej siostra, która zajmowała się prowadzeniem domu, córka
wy szła za mąż i urodziła dziecko, do mieszkania wprowadził się zięć,
ona przeszła na emery turę. Wydarzenia te spowodowały zmiany w roz-
kładzie dn ia i zagęszczen ie przestrzeni mieszkalnej. Ewa nigdy nie
zajmowała s i ę domem, lepiej czuła się w pracy, więc na zmiany
zareagowała obniżeniem nastroju i apatią .
Zięć miał sztywne wyobrażenie swojej roli jako mężczyzny silne-
go, odpowiedzialnego za wszystko. Nie li czył s i ę w ogóle z potrzebami
innych domowników. ·
W opisanej rodzinie przemoc można postrzegać jako rezultat spię­
trzenia trudnych sytuacji zewnętrznych i problemów z dostosowywa-
niem się domowników do siebie . Z ięć - mężc zy zna o dużym pozio-
mie agresj i, mający trudności z panowaniem nad swymi emocjami -
i
zaczął być agresywny wobec teśc iowej , uruchamiając w ten sposób
ciąg przemocy . W toku interwencji kryzysowej p ołożono nacisk na
w2mocnieniedotychczasowych sposobów radzenia sobie Ewy (pełnie­
nie różnych ról na zewn ątrz domu po lepszy ło jej poczucie wartości
i znaczenia). U zi ęcia wzmocniono poczucie odpowied zialności, mo-
tywując go do pomocy teściowej . Pozwoliło to Ewie na podjęcie
decyzji o zamieszkaniu poza domem i ustaleniu takiej formy konta-
któw z córką i zięciem, jakie jej odpowiadaj ą.
i
f:
I·
Przemoc w rodzinie.„ 143
Bibliografia
Adams D .• lde11tifying the Assaultive Husband in Court: You be the Judge,
Boston Bar Journal, vol. 33 (1989), 4.
Bilo R.A.C„ Rozpoznawanie seksualnego wykonystywania dzieci, [w:] J. Kor-
dacki, Pamiętnik I li Ogólnopolskiego Spotkania na temat „ Ochrona dzieci przed
okrucieństwem", wyd. Sekcji Dziecka Maltretowanego Polskiego Towarzystwa
Chirurgów Dziecięcych i Fundacji na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okrucień­
stwem, Łódi 1994.
Block, M., Sinnott J., The Battered Eltier Syndrome: An Explory Study, MD
Center on Aging, College Park 1979.
Finkelhor D., Pillemer K. A„ Elder Abuse: lts Relationship to Other Forms of
Domestic Violence, [w:] Family Abuse and lts Consequences, red. G.T. Hotaling,
J.T. Kirkpatrick, M.A. Straus, Sage Pubłications, Newbury Park 1988.
Forward S., Torres J„ Dlaczego on nie kocha, a ona za nim sza~eje, Real Press
Folium, Warszawa 1994.
Gelles R.J„ Family Violence, Sage Publications. London 1979.
Kashani 1. i in„ Family Violence, lmpact on Chil.d.ren, „Journal of American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry", 3 1 (1992), 2. ·
McCann I.L., Pearlman LA. , Psychological Trauma and the Adult Survivor.
Brunner/Mazel Publishers. New York 1990.
McCann I.L„ Sakheim D„ Abrahamson D „ Trauma and Victimization: A Mo-
del of psychological adaptation, „The Counseling Psychologist", vol. 16 ( 1988),
4, s. 531-595.
Monteleone M.P„ The Client Who is Raped or Battered, [w:] Practice and
Management of Psychiatrie Emergency Care, red. J. Gorton, R. Partridge, The
Mos by Company. St. Louis, Toronto, London 1982. s. 205-226.
Pagelow M.D., Adult Victims of Domestic Violence, „Journal of Interpersonal
i Violence", vol. 7 (1992), 1, s. 87-120.
„
1,
~ Pillemer K.A., WolfD .A., Elder Abuse: Conflict in the Family, Auburn House,
~ Dover 1986.
t Pospjszyl I., Pnemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1994.
Raport na IV Światową Konferencję NZ w Sprawie Kobiet, Pekin 1995.
Steinmetz S. K„ The Attacked Husband Syndrome, Victimology, 1977- 1978,
2, s. 499-509.
Steinmetz S.K„ Family Violence: Past. Present and Future, (w:} Handbook
of Marriage and the Family, red. M.B. Sussman, S.K. Steinmetz, 1987.
Strube M.J„ The Decision to Leave an Abusive Relationship: Empirical
Evidence and Theoretica/ lssues, „Psychological Bulletin", 1988, 104, s. 236- 250.
Sullivan-Everstine D.. Everstine L„ People in Crisis, Brunner/Mazel Publish-
ers, New York 1988.
Słown ik języka polskiego, red. M. Szymczak, wyd. VIU, PWN, Warszawa
1993.
144 Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy

Walker L.E., Abused Women arui Survivor Therapy, American Psychołogicał

Association, Washington 1994.
Walker L.E., Survivor Therapy: Clinical Assessment and lntervention Work-
book, Endołar Communications, Denver 1993.
WolfR.S., Pilłemer K.A., lntervention Outcome and Elder Abuse, [w:) Coping
with Family Violence, red. G.T. Hotałing, D. Finkelhor, J.T . IGrkpatrick,
M.A. Straus, Sage Pub\ications, Newbury Park l 988.
ROZDZIAŁ VIII

Wanda Badura-Madej

TRAUMATYCZNE WYDARZENIA
ŻYCIOWE: DIAGNOZA I INTERWENCJA
KRYZYSOWA

Rozwój wiedzy na temat wydarzeń traumatycvzych. Koncepcja

stresu i reakcji posttraumatycz.nej. Sytuacje traumatycz.ne. Reakcja
i zaburzenia posttraumatycz.ne. Częstość występowania traumaty-
cznych wydarzeń. Typowe reakcje w sytuacji katastrofy: odrętwie­
nie, depresja, gniew. Pomoc osobom po traumatycznych wydarze-
niach.

8.1 . Rozwój wiedzy na temat wydarzeń

traumatycznych
W ostatnim dziesięcioleciu wyodrębniła się - jako rezultat wielu
badań nad bezpośrednimi i odległymi skutkami traumatycznych wy-
darzeń - odrębna dyscyplina badań naukowych, nazywana psycho-
traumatologią. W maju 1995 roku w Paryżu odbył się kolejny kongres,
zorganizowany przez Europejskie Towarzystw9 Badań nad Stresem
Traumatycznym, na temat Psychctraumatologia 1945- 1995, pod-
sumowujący dorobek badań w tej dziedzinie..
Badania nad sytuacjami traumatycznymi °(czyli skrajnie urazowy-
mi) są badaniami interdyscyplinarnymi. Obejmu}ą takieobszary badań,
jak wiktymologia, suicydologia, skutki katastrof, żałoba, kryzys i in-
terwencja kryzysowa, łęk, syndrom wypalenia, radzenie sobie ze stre-
sem, wyuczona bezradność (Ch. Figłey. 1988b). Powstało też wiele
146 Wanda Badura-Madej
terminów opisujących emocjonalne reakcje na traumatyczne sytuacje:
syndrom bitej kobiety, przemoc seksualna, syndrom wojny w Wietna-
mie, nerwica traumatyczna, syndrom po gwałcie, syndrom sztokholm-
ski. . emocji- emocje dzieci są niezróżnicowane, związane z somatyczny-
Najbardziej ogólnych ram teoretycznych do opisu zachowań ludzi
w sytuacjach traumy dostarcza teoria stresu Selyego i jego kategorie
ogólnego zespołu adaptacyjnego, na który składają się trzy stadia:
reakcja alarmowa, stadium odporności i stadium wyczerpania. Do
znaczących w psychotraumatologii należą prace Mardi Horowitza
(1974) o syndromach odpowiedzi na stres, opierające się na poznaw-
czej teorii przetwarzania informacji. W teorii tej nacisk kładzie się na
wpływ traumatycznego wydarzenia na schematy poznawcze osoby
i rolę mechanizmów obronnych w procesie przetwarzania informacji .
Typowe fazy odpowiedzi na traumę to: ostre, emocjonalne wybuchy ,
oscylacja między zaprzeczaniem a natrętnymi myślami, przemiana
i integracja traumatycznego przeżycia. Znana jest też teoria traumy
amerykańskiego psychiatry Roberta J. Liftona, który zajął się badania-
mi osób, które przeżyły Hiroszimę, oraz ofiar wojny wietnamskiej
i katastrof, oparta na koncepcji tzw. symbolizacji życiowego doświad­
czenia. Lifton (I 973) zakłada, że dla człowieka istotne jest poczucie
ciągłości własnego życia, które zostaje naruszone w wyniku traumy.
To przerwJ1.nie poczucia ciągłości życia manifestuje się poprzez takie
objawy, jak:
- „wdrukowanie śmierci" (bardzo żywe obrazy traumatycznych
wydarzeń połączone z łękiem przed śmiercią) - dające w efe-
kcie małe poczucie bezpieczeństwa oraz przekonanie, że świat
jest nieprzewidywalny;
- poczucie winy z powodu przeżycia - dominujące poczucie
winy, 2e przeżyło się, kiedy inni zginę.li;
- odrętwienie ·psychiczne (zamknięcie się w sobie, depresja,
zmniejszona aktywność);
- zaburzenia relacji z innymi pod postacią podejrzliwości, nieuf-
ności, nie~ kierunkowanego gniewu;
- poszukiwanie sensu - umiejętność nadania znaczenia własne­
mu doświadczeniu w konfrontacji ze śmiercią .
W.G. Niederland (1968) opisał tzw. „syndrom ocalałego" na pod-
stawie badań ofiar Holocaustu. Na syndrom ten składają się zmiany
charakteru, bezsenność, depresja, a także wycofywanie się z konta-
któw z innymi ludźmi, zmiany poczucia tożsamości, niechęć do roz-
mawiania z innymi o swoich przeżyciach.
!r~umatyczne wydanenia życiowe... 147
Henry Krystal ( 1968) s1worzył psychoanalityczny model traumy,
w którym wyraźnie rozróżnia między doświadczaniem traumy przez
dziecko, a przez dorosłego. Wynika to z innych właściwości i roli
mi doznaniami i nie są wyrażane werbalnie. Dlatego też dzieci popa-
dają w krańcową bezradność w obliczu traumy, kiedy ich emocje są
intensywne i trudne do modulowania. Dorośli natomiast mogą w wię­
kszości antycypować niebezpieczeństwo i bronić się przed intensyw-
nymi, raniącymi emocjami przez blokowanie ich, paraliż w zachowa-
niu i sztywność myślenia. Obroną dorosłych jest więc unikanie i zo-
bojętnienie wobec traumy.
W Polsce, w latach sześćdziesiątych , zespół lekarzy Kliniki Psy-
chiatrycznej AM w Krakowie prowadził pionierskie badania więźniów
hitlerowskich obozów koncentracyjnych (m.in. A. Kępiński, I 978;
R. Leśniak, 1965; M. Orwid, 1964; A. Szymusik, 1964; A. Teutsch,
1964). Na określenie odległych skutków pobytu w obozach wprowa-
dzono wówczas specjalne określenia: astenia poobozowa, KZ-syn-
drom.
Wprawdzie obserwacje nad zachowaniami ludzi w sytuacjach trau-
matycznych były prowadzone od kilkudziesięciu lat, jednak rok 1980
był przełomowy w leczeniu i badaniach nad stresem traumatycznym.
Do amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych (DSM-III)
wprowadzono wówczas rozpoznania „reakcji i zaburzeń po stresie
skrajnie urazowym". W europejskiej klasyfikacji zaburzeń psychicz-
nych, stosowanej w Polsce, używa się terminów ostra reakcja na ciężki
stres i reakcja adaptacyjna (M. Siwiak-Kobayashi, 1992).
8.2. Koncepcja stresu i reakcji posttraumatycznej
8.2.1. Sytuacje traumatyczne
!·'
•'
~
Według DSM-III-R ( 1987) sytuacje traumatyczne to takie, w któ-
rych osoba:
i:
I·
- doświadcza poważnego zagrożenia życia;
!? - zostaje zraniona fizycznie;
!t
i; - doświadcza zagrożenia życia i bezpieczeństwa fizycznego dzie-
r·
. ci, współmałżonka, bliskich krewnych lub przyjaciół;
8 - przeżywa nagłe zniszczenie domu i zagładę członków społecz­
'~"
~
ności w wyniku kataslrofy;
f#
I
148 Wanda Badura-Madej
- jest świadkiem zdarzenia, podczas którego inna osoba zostaje
zraniona lub zabita.
Najczęstsze rodzaje traumatycznych sytuacji to: udział w działa­
niach wojennych, klęski żywiołowe, bombardowanie, tortury, obozy
śmierci, terroryzm, porwanie zakładników, a także przemoc w rodzi-
nie, gwałt i n adużycia seksualne wobec dzieci.
8.2.2. Reakcja i zaburzenia posttraumatyczne
W piśmiennictwie ang lojęzyczn ymna określenie osoby, która do-
świadczyła sytuacj i traumatycznych, używa się terminów: ofiara (vic-
tim), osoba traumatyzowana (traumatized person) lub ocalała (survi -
vor).
Reakcja posttraumatyczna jest naturalną reakcją psychologiczną
na niezwykle wydarzenie, które nie mieści się w zwykłym ludzkim
d oświadczeniu. W wyniku zadziałania czynnika urazowego u każdego
człowieka rozwija się wiele objawów składających się na reakcję
posttraumatyczną, zwaną również stresem posttraumatycznym. Reak-
cja taka może trwać do sześciu miesięcy (wg r.iektórych, np. Walker
- do miesiąca) . Może być reakcją odroczoną, kiedy widoczne objawy
pojawiają się w p6ł roku po wydarzeniach lub gdy trwają dłużej niż
pół roku. Mówimy wówczas o zaburzeniach posttraumatycznych .
Kryteria diagnostyczne reakcji i zaburzeń posttraumatycznych to
według DSM-III-R:
J. Wystąpienie zdarzenia nie mieszczącego s ię w obszarze normaJ-
nych ludzkic h doświadczeń.
Mogą być dwa typy reakcji: związane albo z nadmierną koncen-
tracją na zdarzeniu, albo tendencją do unikania bodźców dotyczących
tego zdarzenia.
2. Utrzymujące się odtwarzanie traumatycznego wydarzenia po-
przez: .
- n awracające i natrętne przypomnienia (u dzieci powtarzające
s ię zabawy związane z traumą);
- nawracające przykre sny;
- nagłe, nieadekwatne do sytuacji zachowania i emocje, wynika-
jące z ponownego doświadczania urazowego zdarzenia; iluzje,
momenty dysocjacyjne, nawet jeżeli zdarzają się przed przebu-
. dzeniem łub pod wpływem intoksykacji;
Traum.atyczne wydarzenia życiowe.. . 149
- negatywne emocje, kiedy jest się wystawionym na sytuacje,
które symbolizują lub przypominają traumatyczne wydarzenie
(np. rocznica traumy).
3. Unikowe reakcje na bodźce związane z traumą Jub ogólne odręt­
wienie (nieobecne przed traumą), których wskaźnikiem mogą być:
- wysiłek w kierunku unikania myśli i uczuć związanych z trau-
mą;
- wysiłki związane z unikaniem aktywności i sytuacji, które mo-
głyby przypomnieć traumę;
-psychologiczna amnezja;
-spadek zainteresowań znaczącymi aktywnościami (u dzieci ob-
jawy regresyjne);
- poczucie oderwania i obcości wobec innych;
- sztywny afekt, niezdolność do przeżywania uczuć, miłości ;
- skrócenie perspektywy czasowej (dzieci nie p lanują małżeń-
stwa, posiadania potomstwa łub długiego życia).
4. Stale współtowany szące reakcjom natrętnego odtwarzania bądź
unikania symptomy pobudzenia nieobecne przed traumą ;
- zaburzenia snu;
- drażliwość lub wybuchy gniewu;
--: trudności z koncentracją uwagi;
- wzmożona czuj ność uwagi i nadwrażliwość na bodźce;
- przesadne reakcje przestrachu na nieoczekiwane bodźce;
- zwiększona reaktywność fizjologiczna na sytuacje przypomina-
jące traumę.
Obecność symptomów 2., 3. i 4., przynajmniej przez miesiąc,
pozwaJa na rozpoznanie u danej osoby reakcji posttraumatycznej.
Ofiary wydarzeń traumatycznych często wracają w myślach do
urazowego zdarzenia, niezależnie od własnej woli przeżywając je na
nowo, zwłaszcza jeśli stanęły w obliczu czyjejś ś mierci i/lub okalecze-
nia. Takie powtórne przeżycie przypomina bardzo pierwotne doświad­
czenie i może przybierać postać sennego koszmaru, odtwarzania wy-
darzenia z focograficzną dokładnością czy natręmej myśli stymulowa-
nej przez bodźce wyzwaJające (tzn. podobne zdarzenia, widoki, zapa-
chy), powstające w momentach nadmiernego stresu łub osłabienia
mechanizmów obronnych osoby oca l ałej. Natrętne myśli i uczucia
przeplatają się z fazą zobojętnienia, zawężenia psychicznego, izolacji,
zaprzeczenia i c hłodu w kontaktach z innymi, bierności i poczucia
bezsilności.
150 Wanda Badura-Madej Traumatyczne wydarzenia życiowe... 151

8.2.3. Inne objawy reakcji posttraumatycznej 8.3. Częstość występowania traumatycznych

Lista objawów wchodzących w obraz reakcji posttraumatycznej
jest znacznie szersza. Frank Ochberg (1988) proponuje uzupełnienie
jej o następujące e lementy:
- poczucie poniżenia, głębokiego zakłopotania, zamierania;
- nasilone poczucie wstydu, czasami poczucie winy i odpowie-
dzialności, że dopuściło się do wydarzenia mimo ewidentnych
dowodów niewinności;
- poczucie ujarzmienia: poczucie bycia pon iżonym, bezsilnym,
pobitym;
- opętanie przez obsesyjne myśli o zranieniu lub zgładzeniu
sprawcy;
- tzw. syndrom sztokholmski - pozytywne uczucia do sprawcy,
od współczucia, litości lub romantycznej miłości , zawierające
przywiązanie, lecz niekoniecznie identyfikację z nimi ; uczucia
są niejako n agrodą za podarunek życia od osoby, która mogła
zabić;
- poczucie splamienia, zbrukania;
- zahamowania seksualne, trudności w intymnych relacjach, utra-
ta potrzeb seksualnyc h;
- rezygnacja, stan załamania lub desperacji często związany z po-
wtarzającą się wiktymizacją i wyraźne zmniejszenie zaintere-
sowania przeszłością lub przyszłością;
- wtórna wiktymizacja przez wymiar sprawiedliwości, przez służ­
bę zdrowia i inne instytucje;
- spadek statusu socjoekonomicznego - redukcja możl iwości
utrzymania dotychczasowego poziomu życia i jego realny spa-
dek, wzrost ryzyka powtórnej kryminalnej wiktymizacji.
Reakcja i zaburzenia posttraumatyczne są silniejsze, jeżeli trauma
jest celowo spowodowana przez ludzi. Tak na przykład ofiary tortur
- w odróżnieniu od ofiar wypadku samochodowego czy naturalnej
katastrofy - o wiele częściej doświadczają zaburzeń posttraumatycz-
nych, w których rozpamiętują i przeżywają wydarzenie na wiele spo-
sobów.
wydarzeń
Badania, które oceniają procent występowan ia zdarzeń traumaty-
cznych w ogólnej populacji są rzadkie. Nie ma też badań, które uwz-
ględniłyby kryteria DSM-III-R. Badania Z.W. Segal i Ch. Figleya
z 1987 roku (Ch. Figley, l 988a) sugerują, re w powszechnej ocenie
zaniża się częstotliwo~ci wystawienia na silnie traumatyczne wydarze-
nia. Stwierdzono, re 80% (225 osób z 281 respondentów) populacji
niskiego ryzyka (reprezentatywna próbka studentów z początkowego
kursu psychologii na Purdue University) do§wiadczyło wydarzenia
traumatycznego (patrz tabela 8. 1).
Tabela 8.1: liczba i odsetek studentów doświadczających traumatycznych
wydarze1i różnego rodzaju (Ch. Figley, l988a).
Rodzaj wydarzenia n %
nieoczekiwana, przedwczesna śmierć członka rodziny 111 49,3
hospitalizacja z powodu poważnej choroby, zranienia 66 29,3
naturalna katastrofa 14 6.2
pożar 14 6.2
rozbój 4 1,8
przemoc fizyczna (współmałżonek/rodzic) 3 1,3
żadne z powyższych 56 20,0
Wydarzenia silnie traumatyczne są daleko bardziej powszechne niż
nam się wydaje, stąd bardzo istotne jest, aby więcej profesjonalistów
(psychologów, psychiatrów, pracowników społecznych) zapoznało się
z wiedzą na temat ich bezpośrednich i odległych skutków psychospołe­
cznych.
8.4. Typowe reakcje w sytuacji katastrofy
Wyróżnia się trzy stadia reakcji na katastrofę (D.A. Rund
i J.C. Hutzler, 1983):
I. Odrętwienie psychiczne.
Ofiara może niczego nie odczuwać. Jest postrzegana jako osoba
wyczerpana lub apatyczna, pochłonięta jakimś nieistotnym szczegó-
łem . Reakcja taka trwa od kilku chwil do kilku dni po wydarzeniu.
Osoba taka czuje się rozbita, narzeka na trudności w podejmowaniu
decyzji, skarży s ię na poczucie odrzucenia, wyobcowania. Odrętwienie
152 Wanda Badura-Madej
można zrozumieć jako obronę organizmu przed przyjmowaniem jakie-
gokolwiek bodźca z zewnątrz, gdy ofiara jest u kresu możliwości do
doświadczania i odporności na nie. Odrętwienie polega na zmniejsze-
niu reaktywności na świat zewnętrzny.
2. Depresja.
Ofiara zaczyna zdawać sobie sprawę z siły c iosu i spostrzegać
straty, jakie pon iosła. Faza ta przeważnie osiąga punkt kulminacyjny
w ciągu pierwszych kilku dni i może trwać do 24 miesięcy .
3. Gniew.
Osoba może czuć złość, wściekłość, agresję, ch ęć odwetu. Ta.kie
reakcje są szczególnie częste, gdy wydarzenie jest w jakimś stopniu
zawinione przez człowieka. Trwają od kilku miesięcy przez całe lata.
Utrzymywanie się objawów stadiów 2. i 3. przez ponad p6f roku
świadczy o przejściu z reakcji posttraumatycznej w zaburzenia post-
traumatyczne.
8.5. Pomoc osobom po traumatycznych
wydarzeniach
Reakcja posttraumatyczna przechodzi w stan chroniczny - zabu-
rzenia posttraumatyczne - jeśli danej osobie nie zostanie w odpo-
wiednim czasie udzielona odpowiednia pomoc. Podstawowym założe­
niem przy zajmowaniu się ofiarami różnego rodzaju traumatycznych
wydarzeń jest skoncentrowanie się na traumie i jej reinterpretacji, gdyż
inaczej trauma „organizuje" życie . ·
Punktem wyj śc i a do psychoterapii i pomocy psychologicznej ofia-
rom traumatycznych wydarzeń mogą być zaproponowane przez Stuarta
Rotha.i Louisa Cohena (1986) strategie radzenia sobie z traumatycz-
nymi wydarzeniami : „zbliżanie się" (approach) lub „unikanie" (avoi-
dance). Zgodnie z cytowanymi autorami „zbliżanie się" jest korzystne,
jeżeli pozwala na asymilację traumatycznego materiału , lecz jest nie-
korzystne, jeżel i poc iąga za sobą przygniatające uczucia i natrętne
wyobrażenia. „Unikan ie" jest korzystne, jeżel i pozwala na dawkowanie
traumatycznego materiału , a niekorzystne, jeże li nie pozwala na asy-
milację traumatycznych przeżyć . Idealnym celem terapii jest stopniowe
przybliżanie się i asymilacja traumatycznych przeżyć . Przebieg proce-
su asymilacji zależy od aktualnych możliwości poznawczych, równo-
wagi potrzeb emocjonalnych i strategii radzenia sobie danej osoby .
Traumatyczne wydarzenia życiowe... 153
W ostrych przypadkach, kiedy trauma nie była zbyt poważna,
C .R. Marmar i M . Horowitz (1988) zalecają psychoterapię krótkoter-
minową, ograniczoną w czasie do 12 tygodni (w tym interwencję
kryzysową), podczas gdy w złożonych i c hronicznych zaburzeniach
posttraumatycznych psychoterapia jest praktycznie czasowo nieogra-
niczona.
Inne kryteria wyboru psychoterapii kryzysowej proponuj ą Lisa
McCann i Laurie Pearlman (1990). Składa się na nie ocena indywidu-
alnych potrzeb i schematów poznawczych ofiary, dotyczących własnej
osoby i świata, a nie tylko sam rodzaj zdarzenia traumatycznego.
8.5.1. Podstawowe założenia pierwszej pomocy
psychologicznej osobom po traumatycznym wydarzeniu
W czasie prowadzenia interwencji kryzysowej wobec osoby po
traumatycznym wydarzeniu należy skoncentrować się na udzieleniu
emocjonalnego wsparcia i przeprowacJzeniu edukacji na temat typowe-
go przebiegu reakcji posttraumatycznej. Niezwykle istotne jest zwró-
cenie uwagi na działania, które ułatwią konkretnej osobie poradzenie
sobie z objawami reakcji traumatycznej :
l. Utwierdzanie, że jej reakcje są normalnymi reakcjami na to
nienormalne wydarzenie (tę informację trzeba powtarzać wielokrot-
nie!).
2. Zachęcanie do zajmowania się sobą, bycia otwartym i wyczulo-
nym na syg nały płynące z ciała.
3. Niezmuszanie do bycia aktywną, jeżeli nie ma energii albo do
odpoczynku, kiedy nie czuje s ię zmęczona.
4. Rozmowy z ludźmi tak częste, jak tego potrzebuje. Może mieć
potrzebę ciągłego rozmawiania o urazowym wydarzeniu. Jeśli nie ma
nikogo w swoim otoczeniu, zac hęcanie do telefonowania do ośrodka
interwencji kryzysowej lub innych służb, gdzie może otrzymać pomoc.
5. Spędzanie czasu z innymi, nawet jeżeli nie odczuwa potrzeby
rozmawiania. Dobrze jest wiedzieć, że nie jest s ię samemu. Zalecanie,
by osoba ta znalazła kogoś lub jakieś miejsce, gdzie czuje się bezpie-
cznie i spędzała tam czas.
6. Niepodejmowanie żadnych życiowych decyzji lub dużych zmian
w życiu, jeżeli jest to możliwe. Nie jest to bowiem czas, aby zmuszała
się do robienia czegoś nadzwyczajnego, lecz powinna się raczej skon-
cen trować na opiece nad sobą.
154 Wanda Badura-Madej
7 . . Robienie drobnych rzeczy, które poprawiają samopoczucie:
kąp iel, czytanie, gimnastyka, oglądanie telewizji, spędzan ie czasu
z przyjaci ółmi i rod ziną, „specjalne traktowanie" .
8. Pozwolenie sobie na płacz, wśc iekłość, wyrażanie uczuć zgodnie
z potrzebami. Odcinanie s ię od uczuć poprzez alkohol czy leki jest
niekorzystne.
9. Przypominanie, że zdrowienie re skutków traumatycznego wy-
darzenia jest procesem, który może trwać długo . Początkowe reakcje
n agłego rozbicia i odrętwienia mogą trwać dni, tygodnie lub dłużej.
Wiedza o tym pozwoli uniknąć zdziwienia, że doświadcza tych reakcji
dłużej niż się spod ziewała, gdyż nie da się przewidzieć, jak długo
będzie doświadczała skutków traumy. Zazwyczaj dolegliwości zmniej-
szają się w czasie.
10. Jeśli podczas procesu zdrowienia osoba dośw iadcza innego
wydarzenia stresowego, może s t wierdzić, ie dolegliwośc i pojawiają
się znowu na jakiś czas. Powinna wiedzieć, że pojawienie się tych
objawów jest zupełn i e normalne.
l l . Bezwzględne zalecanie szukania intensywnej pomocy profe-
sjonalnej, jeżeli stwierdzi u siebie myśli lub zamiary samobójcze, jeżeli
jej codzienne funkcjonowanie ulegnie zaburzeniu i jeżel i lęk nie po-
zwala jej na powrót do pewnych miejsc lub sytuacji, które przypomi-
nają urazowe wydarzenie.
Bibliografia
Figley Ch.. A Five-Phase Treatment of Post-Traumatic Stress Disorder in
Families, „Journal of Traumatic Stress", vol. \ (1988}, l. s. l2?- 14 l.
Figley Ch., Toward a Fiela of Traumatic Stress. ,,Joumal ofTraumatic Stress",
vol. I (1988), I, s. 3- 16.
Horowitz M.J., Stress Response Syndrome: Character Style and Dynamie
Psychotherapy, ,,Archives of General Psychiatry", I 974, 31, s. 768-780.
Kępiński A .• Rytm życia, Wydawnictwo Literackie. Kraków 1978.
Massive Psychic Trauma, red. H. Krysta\, International Universities Press,
New York 1968.
Lclniak R ., Poobozowe zmiany osobowości byłych więiniów obozu koncen-
tracyjnego Oświęcim-Brzezinka, ,,Przegląd Lekarski", 1965, 1. s. 13-20.
Lifton R.J., The Life of the Self, Simon and Schuster, New York 1973.
Lis-Turlejska M., Psychologic1.11e następstwa skrajnie stresowych przeżyć,
„Nowińy Psycho\ogicine", \992, 2, s. 65-77.
Marmar C.R., Horowitz M.J„ Diagnosis and Phase-oriented Treatment of
Post-traumatic Stress Disorder, [w:] Human Adaptation to Extreme Stress: From
Traumatyczne wydarzenia życiowe... 155
the Holocaust ro ViettUim, red. J.P. Wilson, Z. Hacel, B. Kahana, Plenum Press,
New York 1988, s. 81-104.
McCann l.L., Pearlman L.A„ Psychological Trauma and the Adult Survivor,
Brunner/Mazel Publishers, New York 1990.
McCann I.L., Sakheim D., Abrahamson D., Trauma and Victimization : A mo-
del of psychological adaptation, „The Counseling Psychologist", vol. I 6 (1988),
4, s. 531-595.
Niederland W., The Psychiatrie Evaluations of Emotional Problems in Survi-
vors of Nazi Persecution, [w:] Massive Psychic... , s. 8-22.
Ochberg F„ Post-Traumatic Therapy and Vicrims of Violence. [w:] Post-Trau-
matic Therapy and Victims of Violence, red. F. Ochberg, Brunner/Mazel Publish-
ers, New York 1988.
Orwid M .. Socjopsychiatrycvie n.astępstwa pobytu w obozie koncentracyjnym
Oświęcim-Briezinka, „Przegląd Lekarski", \ 964, l , s. 17-23.
Roth S., Cohen L.J.. Approach, Avoidance and Coping with Stress. „American
Psychologist", 1986, 41, s. 813-8 19.
Rund D.A., Hutzler J.C., Emergency Psychiatry, The Mosby Company, St
Louis. Toronto 1983.
Siwiak-Kobayashi M„ Zaburzenia reaktywne, [w:] Psychiatria prak.rycvia dla
lekarza rodzinnego, red. J. Wciórka, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa
1992, s. 180-187.
Szymusik A., Astenia poobozowa u byłych więźniów oboVJ koncenrracyjnego
w Oświęcimiu, „Przegląd Lekarski", 1964, 1, s. 23-29.
Teutsch A„ Reakcje psychiczne w czasie działania psychofizycznego stresu
u stu byłych więźniów w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka, „Przegląd
Lekarski", 1964, I, s. 12-17.
Zimbardo P.G„ Ruch F.L., Psychologia i tycie, PWN, Warszawa 1988.
[
~
I
i
~
r
 ROZDZIAŁ IX

Wanda Badura-Madej

PROBLEMATYKA UTRATY,
OSIEROCENIA I ŻAŁOBY W PRAKTYCE
INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

Czym j est żałoba? Przejawy i stadia żałoby. ż:ałoba antycypowana.

Nietypowy przebieg żałoby: wzorce, mechanizmy psychologiczne,
czynniki ryzyka. ż:ałoba w rodzinie. Inne utraty. Interwencja kry-
zysowa w żałobie. Grupy wsparcia dla osób w żałobie. Doświad­
czenia własne Ośrodka.
Utraty są częścią naszego życia. Śmierć kogoś bliskiego jest naj-
cięższą stratą, jakiej doznajemy. W Skali Wydarzeń Życiowych Hol-
mesa i Rahe' a (patrz tablica 2.1) realne straty, jak na przykład śmierć
współmałżonka, są najwyżej punktowane, a dalsze miejsce zajmują:
śmi~rć innej bliskiej osoby, rozwód, przeprowadzka, utrata pracy.
Smierć bliskich osób jest sytuacją kryzysową, nawet jeżeli była
przewidywana. Wywołuje nie tylko silne reakcje emocjonalne związa­
ne z utratą, ale narusza tei poczucie własnej toisamości, relacje z. in-
nymi i przekonanie o stabilności świata . Kryzys jest tym wyraźniejszy,
im bardziej utrata jest niespodziewana i w subiektywnym przeżyciu
„niesprawiedliwa" (jak np. śmierć dziecka).

9.1. Czym jest żałoba?

'Żałoba jest procesem psychologicznej, społecznej i somatycznej
reakcji, stanowiącej odpowiedź na utratę i jej konsekwencje. Jest po-
wszechnie spotykaną reakcją emocjonalną nie tylko u ludzi; obserwuje
158 Wanda Badura-Madej Problematyka utraty, osierocenia i żałoby... 159

się ją także wśród zwierząt. Zwierzęta w sytuacji utraty partnera bądź mi ofiar pożaru oraz z bliskimi po ległychżołnierzy (M. Lis-Turlejska,
opiekuna stają się apatyczne i robią wszystko, co leży w ich mocy, aby 1989). Zali czył do nich:
go odzyskać. - dolegli wośc i somatyczne (osłabien ie, brak apetytu);
Żałoba spełnia prawie wszystkie k ryteria choroby. Osoba osiero- - zaabsorbowanie wyobrażeniami o zmarłym, częste poczucie, ie
cona czuje się subiektywnie źle, jej zdrowie i funkcjonowanie społe­ się widzi lub słyszy utraconą osobę;
czne pogarsza się, pojawiają się skargi na bezsenność. Mimo tych cech - poczucie winy, wypowiadanie oskarżeń pod swoim adresem;
żałoba nie jest chorobą, ale naturalną reakcją człowieka na krytyczne - gniewną irytację, odczuwanie obecn ości ludzi jako drażniącej;
wydarzenie, jakim jest śmierć. - pobudzone, chaotyczne działanie.
Żałoba objawia się podobnie j ak depresja (smutkiem, płaczem,
bezsennością, brakiem zainteresowania otoczeniem, gorszym funkcjo-
nowaniem społecznym). Różnica między procesem żałoby a depresją 9.3. Stadia procesu żałoby
polega na tym, że w przeżywaniu żałoby nie mamy poczucia utraty
Od ukazania s ię w 1917 roku pracy Zygmunta Freuda Żałoba
własnej wartości i szacunku do siebie. Osoby osierocone czują, że
i melancholia, żałoba jest rozpatrywana jako proces trwający w czasie,
strata dotyczy świata zewnętrznego, a pustka nie jest - jak w depresji
którego istotą jest bolesne zmaganie się z bólem i cierpieniem, wywo-
- umiejscawiana w sobie (I. Namysłowska, 1976).
łanym stratą bliskiej osoby. Chociaż indywidualne reakcje mogą różni ć
się intensywnością i czasem trwania, większość ludzi w obliczu śmier­
9.2. Przejawy żałoby ci bliskiej osoby przechodzi przez podobne stadia żałoby (patrz tablica
9. 1).
Żałoba jest złożonym zjawiskiem, na które składają się różnorodne Tablica 9.l: Stadia żałoby (D.A. Rund i J.C. Hutzler, 1983).
doznania, przeżycia i zachowania (J . Makselon, 1989):
Smutek jest tym odczuciem, które najczęściej pojawia się w sy- Stadium żałoby Czas trwania
tuacji utraty. I wslrląs i szok, uczuciowa aneslezja, bezpośrednio po infonnacji o śmierci
Lęk może być wywołany pytaniami o przyszłość („co się ze mną otępienie

stan ie?", ,jak sobie poradzę?"), jak i egzystencja1nymi dylema- Il gwałtowny szloch, protest minuty-godziny
tami dotyczącymi sensu życia i strachem przed własną śmiercią.
III dezorganizacja godziny lub dni-miesiące
• Gniew jest zróżnicowany i wielokierunkowy. Najczęściej można
go rozumieć jako wyraz ambiwalencji wobec śmierci. a także IV reorganizacja 6 miesięcy-rok

żalu do osoby, która zmarła i spowodowała smutek swoim odej-

ściem („dlaczego mi to zrobiłeś?").
Poczucie winy wynika często z fantazji i negatywnych uczuć
względem zmarłego; może to być także poczucie winy za to, że
samemu przeżyło się, jak na przykład w tzw. syndromie ocala-
łego .
Poczucie osamotnienia wynikające z zerwania więzi z bliskim
zmarłym.
Poszukiwanie sensu tycia, skoro w obliczu śmierci dotychcza-
sowe racje istnienia tracą swą wartość .
Erich Lindemann, psychiatra uważany za jednego z pionierów
interwencji kryzysowej, opisał typowe doznania związane z żałobą,
opierając się na wywiadach diagnostyczno-terapeutycznych z krewny-
Po informacj i o śmierci bliskiej osoby pojawia się odrętwienie,
oszołomienie, zaprzeczanie, dysocjacja uczuć i myśli. Reakcje te są
szczególnie nasilone i widoczne w sytuacji nagłej śmierci bliskiego.
Jest to pierwsze stadium - stadium szoku. Gdy śmierć następuje nagle
i niespodziewanie, reakcja szoku jest o wie le silniejsza, trwa dłużej .
t Nie ma możl iwości przygotowania s i ę na stratę bliskiej osoby oraz
f dopuszczenia do siebie problematyki śmierci . Częste są silne reakcje
~ emocjonalne: protest, płacz .
Po okresie zaprzeczania i silnego protestu następuje dezorganizacja
I zachowania, przejawiająca s ię w trudnościach z codzienną aktywno-
ścią, a także w zaburzeniach snu i łakn ie nia, w niemożności podjęcia
roli zawodowej. Dalej dominujące jest poczucie n ierealności śmierci,

I
 160 Wanda Badura~Madej
silne skoncentrowanie na osobie zmarłego i na „rozmowach" z nim.
Pojawia się też irracjonalna nadzieja na ujrzenie zmarłej osoby, na
us łyszenie wiadomośc i, że to tylko pomyłka. Częstym uczuciem jest
też gniew, poczucie winy, izolowanie się od innych, poczucie bezsensu
życia.
Oznaką zdrowienia j est ponowne zainteresowanie się kontaktami
z innymi i aktywnym życ iem, podejmowanie nowyc h ról i zadań . Koń­
cowy okres żałoby również j est trudny, gdyż osoba osierocona może
uważać, że . zmiana nastawienia i ro]j życiowej jest wyrazem braku
szacunku do zmarłego, mogą pojawić s ię wtedy wyrzuty sumi en ~a .
Typowy proces żałoby trwa od sześciu miesięcy do roku.
9.4. żałoba antycypowana
Znane i cenione są prace Elizabeth Kiibler-Ross na temat proble-
mów choroby i śmierci (E. Kiibler-Ross, 1979). Zawieraj ą one opisy
przeżyć chorych terminalnie w obliczu perspektywy utraty życia.
W przypadku diagnozy nieuleczalnej choroby proces żał oby zaczyna
s ię wcześni ej , antycypując śmierć i przys złą utratę u tych, co zostają.
Poszczególne stadia procesu konfrontacji ze śmiercią nie pojawiają się
u wszystkich w niezmienionym porządku i nie trwają j ednakowo dłu ­
go. Oto stadia wyróżnione przez Kiibler-Ross:
I . Zaprzeczenie/izolacja/odrzucenie.
Jest to etap konieczny i potrzebny, aby oswoić się z bolesną prawdą
o chorobie. Podstawową myślą chorego jest: „Nie, to nie może być
prawda".
2. Gniew/złość.
Jest to etap szukania winnego. Częste są pytania: „dlaczego właśnie
. ?"
Ja.
Gniew bywa czasami tłumiony. Może być skierowany na zewnąlrz,
na innych, lub do wewnątrz; prowadzi do depresj i. Czasem u chorego
pojawia się poczucie winy i lęk przed karą.
3 . .Targowanie się.
Jest to dla chorego czas szukania rozwiązania trudnej sytuacji
poprzez układy i targowanie się z Josem, siłą wyższą . Składa przyrze-
czenia: ,jeśli wyzdrowieję, będę codziennie chodził do kościoła",
„jeżeli mój syn wyzdrowieje, już nigdy nie będę na niego krzyczał".
'Ii'
Problematyka utraty, osierocenia i żałoby... 161
Skutkiem takich zobowiązań, często mało realistycznych, bywa obawa
przed karą za niedotrzymanie zobowiązań.
4. Depresja.
Jest to dominujące uczucie utraty, ale też okres smutku i wycisze-
nia, przygotowywanie się w milczeniu do odejścia.
5. Akceptacja.
Jest to etap równowagi i wewnętrznego spokoju, nie zaś rezygnacji,
której towarzyszy zgorzknienie i niepokój.
Znajomość przedstawionej powyżej dynamiki przeżyć i zachowań
osoby chorej terminalnie pozwala najej lepsze rozumienie. Umożliwia
nawiązanie i pozostanie w kontakcie oraz udzielenie wsparcia emocjo-
nalnego w jej zmaganiach z chorobą.
9.5. Nietypowy przebieg żałoby
9.5.1 . Wzorce nietypowego przebiegu żałoby
Nietypowy przebieg żałoby wyróżniono na podstawie kryterium
intensywności oraz długości doznań i procesów, które są nieodłącznie
związane z żałobą. Autorzy kładą nacisk z jednej strony na zahamo-
wanie ekspn~sji uczuć lub ich brak, z drugiej podkreślają intensyfikację
i przedłużenie czasu trwania objawów typowej żałoby .
Erich Lindemann ( 1944) opisał różne wzorce atypowego przebiegu
żałoby :
Zablokowanie procesu iałoby polega na powstrzymywaniu się
od wyrażania uczuć, co powoduje duże napięcie i rozproszenie
energii psychicznej.
• Wycofanie się: jeżeli uczuc ia związane z żałobą są zbyt bolesne
łub przerażające, budzą łęk przed chorobą psychiczną, osoba
f.,
osierocona dąży do przerwania cierpienia przez wycofanie się
,.~ z kontaktów z otoczeniem łub nawet śmierć.
t Żałoba odroczona: skrajne opóźnienie procesu żałoby, które
r: może sięgać nawet kilku lat. Częsta w sytuacji tzw. pustego
~ grobu, kiedy ciała zmarłyc h nigdy nie zostały odnalezione i zi-
I
R
dentyfikowane.
• Reakcje zniekszta łcone pod postacią nadmiernej aktywności bez
poczucia straty, nabywanie symptomów choroby, które były
., px:zyczy ną śmierci bliskiej osoby, okazywanie wrogości wobec
(
~.
162 Wanda Badura-Madej
krewnych, działania autodestrukcyjne, których podłożem jest
chęćkarania siebie, rozwój objawów psychosomatycznych.
Geoffrey Gorer (M. Lis-Turlejska, 1989) opisał dokładniej niż
Lindemahn niektóre stany zatrzymanej bądź odroczonej żałoby. Jed-
nym z nich jest tzw. mumifikacja, oznaczająca starania osoby osiero-
conej chcącej utrzymać codzienny tryb życia sprzed śmierci bliskiej
osoby. Innym rodzajem utrzymującej się żałoby jest zmniejszenie
zakresu i intensywności reakcji emocjonalnych oraz zawężeni e konta-
któw społecznych.
Inny podział wzorców atypowego przeżywan ia żałoby proponuje
Stuart Libennann (M. Lis-Turlejska, 1989). Wyróżnia on:
- unikanie: lękowe unikanie osób, miejsc i przedmiotów zw iąza­
nych ze zmarłą osobą p rzy skrajnym natężeniu poczucia winy
i gniewu wobec osób i okoliczności związanych ze śmiercią;
- zupełny brak przeżywania utraty; towarzyszy temu gniew wo-
bec osób związanych ze śm iercią oraz idealizacja zmarłej oso-
by;
- utrzymujący się żal ; występują często choroby somatyczne,
natręt ne sny o zmarłym bliskim.
·9_5_2. Psychologiczne mechanizmy nietypowego
przebiegu żałoby
Najczęściej opisywane są dwa mechanizmy nietypowego przebie-
gu żałoby: poczucie winy i wrogości oraz patologiczna identyfikacja
ze zmarłą osobą. Utrzymujące się poczucie winy i samooskarżanie
wskazuje na wi ększe ryzyko wystąpienia patologicznej żałoby . Wro-
gość bywa kierowana na osoby związane w jakimś stopniu ze śmiercią
bJjskiej osoby (na pielęgniarki, lekarzy itp.), może też być kierowana
ku osobie utraconej .
W trakcie procesu żałoby emocjonalny związek z u traconą osobą
powinien się zmieniać. Jeżeli energia psychiczna jest pożytkowana na
utrzymanie za wszelką cenę więzi ze zmarłą osobą w niezmienionej
postaci, dochodzi do nietypowego przebiegu żałoby w postaci patolo-
gicznej identyfikacji. Przejawia się ona w przejmowaniu symptomów
choroby osoby zmarłej bądź jej sposobów zachowania, paradoksalnie
często tych nieakceptowanych .
Problematyka utraty, osierocenia i żałoby... 163
9.5.3. Czynniki ryzyka wystąpienia nietypowych objawów
żałoby
Można wymienić następujące czynniki sprzyjające nietypowemu
przebiegowi żałoby (I. Namysłowska, 1976):
- brak naturalnej sieci wsparcia (zwłaszcza wtedy, kiedy umiera
współmałżonek, zostawiając małe dzieci);
- takie właściwości osobowości, jak trudności z wyrażaniem
uczuć czy zależność;
- ambiwalencja we wcześniejszym związku z bliskim zmarłym;
- nagromadzenie dużej liczby niekorzystnych zmian, spowodo-
wanych śmiercią: pogorszenie się sytuacji materialnej, zmiana
miejsca zamieszkania, trudności w wychowaniu dzieci;
- nieakceptowanie pomocy, wręcz odrzucanie jej.
Ewa, l. 39, pozostawała w kontakcie z Ośrodlciem Interwencji Kryzy-
sowej z powodu kryzysu w rodzinie, wywołanego gwałtem na jej 18- let-
niej córce przez niezidentyfikowanego sprawcę. W trakcie rozmowy Ewa
opowiedziała o tragicznej śmierci ojca sprzed 23 lat. Mówiła o tym
z trudem, płakała, choć zwykle była osobą opanowaną, o mało wyraźnej
mimice twarzy. Nawet podczas rozmowy o traumatycznych wydarzeniach
w rodzinie zawsze zachowywała niezrozumiały dla otoczenia spokój.
Ojciec Ewy miał wypadek samochodowy za granicą. Zginął na miejscu,
a matka po ciężkim urazie kręgosłupa przebywała w szpitalu przez dwa
miesiące. Ewa opowiada: „ Wieczorem przyszli z milicji (ojciec był ofi-
cerem milicji}, powiedzieli, te ojciec miał wypadek i muszą zabrać jego
służbowe rzeczy. Zrobili rewizję, wszystko przekopali, powyrzucali z szaf,
zabrali broń i jakieś dokumenty, i poszli. Rano przyszedł brat ojca i po-
wiedział, te ojciec nie tyje. Wpadłam w szał: przestawiłam szafę, zaczę­
łam krzyczeć, szlochać. Przyjechało pogotowie, wzięli mnie, dali zastrzyk,
a potem systematycznie, do czasu pogrzebu ojca, przyjeidiało pogotowie,
dawali mi zastrzyki, ja nic nie pamiętałam. Milicja nigdy jut. się nami nie
interesowała, ponieważ babci.a sprzeciwiła się, by pogrzeb był świecki.
Pogrzeb był katolicki, ale milicja nigdy na przykład nie wspomogła nas
finansowo. Rodzina taty była załamana, wstrząśnięta, zostawili nas,
myśleli, te pomoże nam milicja. Natomiast rodzina mamy przyjechała;
popłakali, polamentowali, złorzeczyli na ojca, ie przez niego ich córka
jest w szpitalu, chcieli, bym z siostrą poszła do domu dziecka. Po pogrze-
bie siostra taty mieszkała z nami przez dwa miesiące, potem zostałyśmy
same. Nigdy z matką nie rozmawiałam na temat wypadku i ojca. Nigdy
mi się nie śnił, bo ja nie dopuściłam do siebie, ie on nie tyje. Nie patrzę
na ludzi, ale jak jestem na ulicy, łapię się na tym, ie wypatruję twarzy
 164 Wanda Badura-Madej
ojca w tłumie. Kiedy sylwetka kogoś przypomina mi ojca, nie mogę się
oprzeć, by nie sprawdzić, czy to nie on. Ciągle mam w pamięci jego twarz.
kiedy odjetdtał".
Przytoczony przykład obrazuje, jak nagła śmierć, brak pomocy
i wsparcia ze strony bliskich oraz właściwej, profesjonalnej pom~y,
uniemożliwił przeżycie żałoby. Wydarzenie to radykalnie zmieniło
nastawienie do świata, który stał się dla Ewy niebezpieczny i niegodny
zaufania. Ewa stała się osobą z maską silnej, radzącej sobie kobiety,
nie dopuszczającej do siebie silniejszych emocji.
9.6. Żałoba w rodzinie
Zdarzenie takie jak śmierć jednego z członków rodziny narusza
równowagę nie tylko pojedynczych osób, ale i rodziny jako całości .
Na tę całość składają się specyficzne dla danej rodziny sposoby dzia-
łania i spędzan ia czasu, sposób troski o jej członków i byt materialny
Uedzenie, mieszkanie), zaspokajanie potrzeb uczuciowych, charaktery-
styczne poczucie humoru, wierzenia, wartości i tradycja, sposób komu-
nikowania s i ę. Zmieniają się one na skutek śmierci jednego z członków
rodziny.
9.6.1. Zadania rodziny w sytuacji żałoby
Można wyróżnić trzy rodzaje zadań, jakie stają przed rodziną
w żałobie:
1. Podstawowe zadanie dotyc_zy uporania się z osobistą stratą, czy li
przeżycia żałoby. Strata w rodzinie jest odczuwana nie tylko przez
nieobecność zmarłej osoby, ale także zmiany w zachowaniu pozQsta-
łych członków rodziny (rodziców, dzieci, rodzeństwa). Każdy traci nie
tylko niepowtarzalny związek i doświadcza indywidualnej straty, ale
traci także dotychczasowy obraz rodziny. Wszyscy potrzebują wspól-
nej rozmowy i przebywania ze sobą, wzajemnego wsparcia. Jednym
ze sposobów radzenia sobie z utratą jest mówienie o cierpieniu.
Mówienie o cierpieniu w rodzinie jest trudne, ale pomaga uświa­
domić sobie uczucia i związki łączące rodzinę, a w konsekwencji
wzmacnia wjęzj emocjonalne. Ułatwia też zachowanie poczucia cią­
głości życia rodzinnego (,jesteśmy nadal rodziną"). Może jednak być
inaczej, gdy dotychczasowy obraz rodziny rozpada się i dochodzi się
do stwierdzenia: „nigdy już nie będziemy rodziną" . Pamięć o zmarłym
jest ważna w rodzinie, a wyCiszanie wspomnień winno następować
Problematyka utraty, osierocenia i żałoby„. 165
stopniowo. Jednym ze sposobów jest wspólne rozmawianie o zmarłym,
o jego zaletach, ulubionych powiedzonkach, poczuciu humoru, a także
o tym, co się w nim podobało, a co nie, jaką rolę odgrywał w naszym
życiu. Przeżywanie żałoby w rodzinie ma też swoją dynamikę. Począt­
kowo rodzina jednoczy się w obliczu nieszczęścia, jej członkowie
trzymają się razem. Ta zgoda na wspólne okazywanie i dzielenie się
uczuciami stanowi duże wsparcie dla wszystkich członków rodziny.
Gdy ból długo nie ustępuje, kontakty rozluźniają się. Trudno jest
bowiem bezustannie podtrzymywać to dzielenie się uczuciami, ponie-
waż nie ma równoczesnej zgody wszystkich członków rodziny na
rozmowę o żałobie. Często osieroceni czują, jakby nie mieli niczego
do zaoferowania innym członkom rodziny. Z obawy przed tym, że
zostaną poproszeni o pomoc, unikają rozmów i dzielenia się swoimi
uczuciami, chociaż z psychologicznego punktu widzenia właśnie da-
wanie i branie stanowi pomoc, a nie utrudnienie w bliskich relacjach
(S. Gross-Weizmann i P. Kamm, 1987}.
2. Drugie zadanie, jakie staje przed rodziną, polega na zmodyfiko-
waniu dotychczasowej struktury obow iązków i ról w rodzinie. W razie
utraty jednego z członków, rodzina może zastosować jeden z czterech
środków adaptacyjnych (C.M. Parkes, 1972):
- funkcje i role zmarłego członka rodziny pozostają nie obsadzo-
ne i nie wykonywane;
- funkcje i role zmarłego członka rodziny zostają przejęte przez
kogoś innego lub podzielone między pozostałe osoby w rodzi-
nie;
- znaleziony zostaje zastępczy członek rodziny;
- system rozpada się.
3. Trzecie zadanie dla rodziny to konieczność ustabilizowania
nowych relacji ze światem zewnętrznym. Nie da się stworzyć nowych
reguł życia rodzinnego i uporządkować wszystkich spraw bez przejścia
przez proces żałoby. Duża dawka energii, zużywana na tłumienie uczuć
czy unikanie ich, uniemożliwia reorganizację rodziny.
9.6.2. Czynniki wpływające na przebieg żałoby w rodzinie
Przebieg żałoby w rodzinie zależy od okresu rozwojowego rodzi-
ny, jej struktury i rodzaju komunikacji wewnątrzrodzinnej.
Przy przeżywaniu wdowieństwa lub osierocenia istotny jest etap
rozwoju rodziny, w którym przychodzi śmierć bliskiego. Najbardziej
obciążająca jest sytuacja, kiedy dzieci są jeszcze w domu i wymagają
 166 Wanda Badura-Madej
opieki. Rodzic, pozostający przy życiu, jest przeciążony obowiązkami,
sam przeżywając swoje wdowieństwo. W niektórych badaniach zwra-
ca się uwagę, że podejmowanie przez kobiety owdowiałe nowej roli
jedynego żywiciela rodziny i osoby odpowiedzialnej za dyscyplinę
wychowawczą wobec dzieci pozwalało na mobilizację i szybsze pod-
jęcie aktywności . Nie zawsze jednak przejęcie roli głowy rodziny
przyspiesza wychodzenie z żałoby, gdyż opieka nad dziećmi, które też
są w żałobie, stanowi duże obciążenie dla kobiety (J. Makselon, 1989).
Śmierć dziecka może być dla małżeństwa czynnikiem silnie stre-
sogennym. Małżonkowie mogą pomagać sobie w ujawnieniu żalu, ale
jeżeli mają trudności w ekspresji uczuć, mogą oskarżać się o bezuczu-
ciowość i brak troski o innych. Izolują się i zamykają w n ieszczęściu .
Do kryzysu małżeństwa w sytuacj i śmierci dziecka, poza trudnościami
w dzieleniu się uczuciami, przyczyniają się jeszcze inne czynniki, takie
jak indywidualne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, brak pieniędzy
czy poczucie winy.
Utrata współmałżonka w późniejszym okresie cyklu życia rodziny,
kiedy dzieci są już poza domem, także stanowi dla pozostającego
partnera silne obciążenie. Traci on bowiem podstawowy element ob-
razu siebie, jakim jest partnerstwo, zwiększa się jego osamotnienie.
Intensywność przeżywania śmierci bliskiego w rodzinie zależy też
od struktury rodziny i pozycji w niej zmarłego. Można wyróżnić dwa
typy rodzin . Jedne rodziny charak teryzują się sztywną strukturą władzy
i kompetencji. W tych rodzinach, w których formalna pozycja członka
rodziny jest najważniejsza, trudniej jest przejąć role za zmarłą bliską
osobę, ponieważ członkowie rodziny przyzwyczaili się do niezmien-
ności pozycji i ról w swojej rodzinie. W innych rodzinach, nastawio-
nych bardziej na zaspokojenie potrzeb poszczególnych członków,
o bardziej otwartej komunikacji, bardziej egalitarnych zasadach, ła­
twiej jest radzić sobie ze zmianami wynikającymi z utraty bliskiej
osoby (J. Makselon, 1989).
9.6.3. Żałoba u dzieci
W sytuacji śmierci w rodzinie szczególnie trudne zadanie stoi
przed rodzicami, którzy powinni ośmielać d zieci i ułatwiać im otwartą
ekspresję uczuć , związanych ze śmiercią bliskiego w rodzinie. Rozmo-
wy o śmierci i żałobie muszą być dostosowane do wieku i poziomu
rozumienia dziecka. Dzieci potrzebują wzorca żałoby . Brak żalu i eks-
presji żałoby u dzieci i ich pozorne, zewnętrzne przystosowanie ozna-
czają rzeczywisty problem do rozwiązania. Dorosłym wydaje się, że
P!oblematyka utraty, osierocenia i żałoby.„ 167
nie rozmawiając i nie pokazując emocji, chronią innych, zwłaszcza
dzieci. Natomiast dla dzieci ważne jest, aby dorośJi zachowali popne-
dni styl życia, proste rzeczy bowiem, takie jak czysta odzież i regularne
posiłki, utwierdzają je w przekonaniu, że życie wcale się nie skończyło.
Nie eliminuje to naturalnie potrzeby prowadzenia rozmów. Dzieci
reagują nie tylko na śmierć i utratę rodzeństwa, ale często mogą czuć
się w rodzinie mniej ważne ni ż ich zmarła siostra czy brat. Potrzebują
potwierdzenia, iż one - żywe i zdrowe - są równie ważne. Tylko
rozmowa i czułość dają im poczucie bezpieczeństwa.
9.7. Inne utraty
Istnieją również inne straty, które wywołują reakcję żałoby: poro-
nienie w trakcie ciąży, śmierć noworodka, aborcja, utrata pracy. We
wszystkich tych sytuacjach osoby równ ież przechodzą przez okres
żałoby. Potrzeba ta często jest niezauważana przez otoczenie. Często
kobiety, które urodziły martwe dziecko, słyszą rady w rodzaju: „po-
winniście mieć prędko następne dziecko". Kobieta może obwiniać
siebie lub uważać, że prześladuje ją nieszczęście; może uważać siebie
za gorszą lub ułomną.
Kobieta, l. 24, zgłosiła się do Ośrodka Interwencji Kryzysowej w mie·
siqc po wbiegu usunięcia martwego płodu. W czwartym miesiącu ciąży
okazało się, te od miesiąca płód nie żyje. W dwa dni po zabiegu wyszła
z domu, nikt z nią nie rozmawiał. Cały czas myśli, co takiego było w niej
wadliwego, ie dziecko nie prr.et.ylo. Ma ial, te mąt tak szybko przeszedł
do. porządku nad martwą ciątq i pociesza ją, ie „na pewno następne
dziecko urodzi zdrowe".
9.8. Interwencja kryzysowa w żałobie
Ż.ałoba jest długotrwałym, bolesnym procesem radzenia sobie
z utratą bliskiej osoby. Często potrzebna jest pomoc kogoś innego,
kogo żałoba nie dotyczy, na przykład kogoś z dalszej rodziny, znajo-
mych. W Afryce Płd. jest na przykład zwyczaj, że jeden z krewnych
wprowadza się do domu zmarłego, przejmując niektóre z jego obo-
wiązków. Długość jego pobytu zależy od potrzeb rodziny, zwykle jest
to jeden rok. Niekiedy indywidualne potrzeby osób osieroconych są
tak duże, iż potrzebna jest profesjonalna pomoc terapeuty.
168 Wanda Badura-Madej
9.8.1 .. Interwencja kryzysowa we wczesnym okresie żałoby
Przejśc ie całego procesu żałoby jest warunkiem poradzenia sobie
z urazem, jakim jest śmierć bliskiego. Poradzenie sobie oznacza włą­
czenie i zaakceptowanie tego wydarzenia w przebiegu własnego życia ,
a nie izolowanie się od niego.
Podstawą wczesnej interwencji jest nawiązanie kontaktu z osobą
osieroconą tak szybko, jak to jest możliwe, oraz stworzenie warunków
i atmosfery do rozmowy i wyrażania uczuć zw iązanych ze zmarłym.
Na tym etapie interwencji emocjonalne wsparcie odgrywa zasadniczą
rolę. Nieskuteczne i niecelowe jest uspokajanie i dawanie rad w rodza-
ju „weź się w garść, masz dla kogo żyć".
W pierwszej rozmowie, zaraz po utracie, ważne jest nawiązanie
kont~tu. Decydujące jest pierwsze zdanie rozpoczynające rozmowę.
Nie ma jednego, najlepszego sposobu, jak zacząć rozmowę. W każdej
sytuacji trzeba się maksymalnie nastawić na empatyczne odczytanie
atmosfery i potrzeb osoby, z którą się rozmawia. Nawiązanie kontaktu
utrudniają pytania: ,jak się Pani czuje?", „czego Pani oczekuje ode
mnie?", „co mogę zrobić dla Pani?", ułatwiają je natomiast wypowie-
dzi, w których nazywa się wprost to, co się wydarzyło (samobójstwo,
śmierć): „wiem, że Pani syn nie żyje, czy możemy o tym porozma-
wiać?", łub wyjaśnienie, jak ludzie przeżywają utratę: „dobrze, że
przyszliście Państwo do Ośrodka". Zwykle atmosfera jest przytłacza­
jąca; przychodzące osoby wnoszą poprzez zachowanie, ubiór, mimikę
cały dramatyzm sytuacji. Problem polega na tym, jak się do nich
„przyłączyć",jak z nimi współbrzmieć emocjonalnie. Osoby_po śmier­
ci kogoś bliskiego odczuwają nierzadko niechęć do kontynuowania
kontaktu z profesjonalistą. Ważne jest, aby traktować to jako naturalną
trudność na tym etapie żałoby. Ważne , by osieroceni czuli, że są
oczekiwani i mogą przyjść nawet po dłuższy m okresie braku kontaktu.
W kolejnych rozmowach terapeuta przekazuje osieroconym -
poza emocjonalnym wsparciem - wiedzę o żałobie jako naturalnym
procesie, a także o tym, że każda osoba w sposób względnie zróżnico­
wany przechodzi przez kolejne etapy tego procesu. Zachęca i przyzwa-
la na wyrażanie uczucia osamotnienia, na płacz, narzekanie, gniew
i ujawnianie wszystkich doznań po stracie bliskiego. Rozmawia o re-
lacji ze zmarłym, pozwala na opowiadanie o nim, nawet na jego
idealizację, podejmuje egzystencjalne tematy sensu i wartości życia.
W rozmowie można oprzeć się na pamiątkach po zmarłym, co daje
osieroconemu namiastkę bliskości. Terapeuta pomaga w rozróżnieniu
~roblematyka utraty, osierocenia i żałoby ... 169
realnego i wyimaginowanego poczucia winy. Ustala, kto stanowi
wsparcie dla osieroconej osoby.
Podstawową umiejętnością, jakiej wymaga się od osoby pomaga-
jącej , jest umiejętność współczującego słuchania, która zaczyna się od
aute ntycznego współczucia w obliczu żałoby i pozostania milczącym,
kiedy osierocony mówi. Słuchanie jest trudne. Mogą się pojawić
uczucia znudzenia lub zmęczenia, będące obroną słuchającego przed
bolesnymi emocjami innych.
Jeżeli chcesz dobrze pełnić rolę osoby wspierającej, twoim podsta-
wowym zadaniem jest być emocjonalną gąbką. Większość Ludzi uważa,
że tym zadaniem jest dawanie rad, pomoc w rozwiązaniu problemów,
użyteczność, gotowanie obiadu. Nie musisz rozmawiać, nie musisz
niczego mówić, tak naprawdę nie można powiedzieć niczego, co by
rzeczywiście było pocieszające, nie musisz dawać żadnych rad (i tak
byłyby nieprzydatne) i nie musisz niczego robić. Po prostu musisz z nim
być, oddychać jego bólem, strachem i cierpieniem. Odgrywasz rolę
gąbki. Rola gąbki powoduje, ie czujesz się bezradny i bezużyteczny,
bo niczego nie robisz. po prostu jesteś, nic nie robiąc - pisze Ken
Wiłber (1995) na podstawie własnych doświadczeń jako osoby wspie-
rającej.
Podjęcie rozmowy i udzielenie wsparcia osobie w żałobie jest dla
terapeuty trudne emocjonalnie. Boimy się śmierci , nie rozumiemy, co
dzieje się z człowiekiem w jej obliczu, nie wiemy, jak się zachować .
Błędne jest powszechne przekonanie, że rozmowa o sprawach boles-
nych związanych ze śmiercią sama w sobie sprawia ból, bo wydobywa
problemy na powierzchnię i odnawia rany. W rzeczywistości cierpie-
nie jest i tak obecne, więc sama rozmowa nie powoduje bólu . To śm ierć
jest powodem cierpienia, rozmowa zaś sprawia, że temat staje się
bardziej realny, a uczucia mogą się ujawnić .
Podstawową zasadą pracy z osobami po śmierci bliskiego jest
koncentracja na ich uczuciach, związanych z utraconą osobą i norma-
lizacja doznań, oznaczająca ciągłe wyjaśnianie, że to, co czują, jest
naturalne. Ważne jest empatyczne podążanie za nastrojami, zindywidu-
alizowanie podejścia i dostosowanie go do potrzeb osieroconego, cier-
pliwość do wielokrotnego omawiania i powracania do jego emocji
i wątpliwości.
Dyżurny psycholog Ośrodka Interwencji Kryzysowej został poproszo-
ny o zajęcie się Annq, l. 39, przyjętą do Kliniki Toksykologicznej z powo-
du przedawkowania leków.
170 Wanda Badura-Madej
Trzy dni przed przyjęciem na oddział doszło do tragicznego wypadku
samochodowego, w którym zginął jej syn, Tomek, l. 14. W dniu poprze-
dzającym przyjęcie do szpitala Anna została sama w domu, przygotowu-
jąc jedzenie na stypę; mąż był poza domem. 'Zajęła się pracami domowymi
i co kilka godzin zażywała leki na uspokojenie, które dostała od lekarzy,
i sięgała po kieliszek.. Kiedy mąż wrócił wieczorem do domu, nie mógł
nawiązać z nią kontaktu. 'Zaburzenia świadomości utrzymywały się jesz-
cze przez kilka godzin w klinice. Lekarze mieli wątpliwości co do głębo­
kości i natury jej zaburzeń. zastanawiali się nad hospitalizacją psychia-
tryczną.
Anna leżała na łóżku z zamkniętymi oczyma. Psycholog przedstawił
się i powiedział, ie wie, ie jej syn Tomek nie tyje. Anna usiadła, chwyciła
go za ręce mocno ściskając i zaczęła mówić. Monolog trwał kilka godzin;
Anna opowiadała, jak doszło do wypadku, o swoim poczuciu winy z tego
powodu, o synu, jego przyzwyczajeniach, marzeniach, ulubionych potra-
wach. Powiedziała też, dlaczego poprzedniego dnia zażywała leki bez
umiaru: okna jej kuchni wychodzą na drogę do szkoły. Widziała kolegów
syna idących i wracających ze szJ<oły, gotowała na stypę potrawę, która
była ulubionym jedzeniem Tomka. Ból i poczucie, ie tkwi w koszmarnym
śnie, stawały się nie do zniesienia. Sięgnęła po alkohol, co godzina
zaiywata tabletkę i popijała wódką. Ból ze/iał i nie pamięta, co się z nią
działo dalej.
W czasie rozmowy wątek poczucia winy za śmierć syna, rozważanie,
dlaczego wtedy to się stało i co ona mogłaby zrobić, wracał wielokrotnie.
Mówienie o synu, jego dzieciństwie, zainteresowaniach przynosiło jej
ulgę, przeplata114 poczuciem, te to wszystko jest niemożliwe i nie do
miesienia. Nad ranem Anna był(l bardzo smutna, ale spokojna, mówiła,
że chce iść na pogrzeb, planowała, jakie czynności musi jeszcze wykonać
następnego dnia. Rano przysiedt po niq mąi. została wypisana z kliniki
i umówiona na spotkanie do Ośrodka w dniu następnym
Możliwość rozmowy dostosowanej do jej stanu psychicznego i po-
trzeb przyniosła Annie ulgę. Przez te kilka dni nie miała możliwości
wyrzucenia z siebie niczego. Mąż był odrętw iały, milczący, ona uwa-
żała, że obwinia ją za śmierć syna. Znajomi przychodzili na krótko
i pomagali tylko w konkretnych zajęciach. Była sama ze swoimi my-
ślami. Cierpienie było ponad miarę. Rozmowa umożliwiła wyrażenie
rozpaczy, poczucia w iny, myśli samobójczych. Ważne też, że nie
doszło, mimo ostrości objawów, do hospitalizacji psychiatrycznej.
U Anny rozpoczął się bolesny, ale normalny proces konfrontacji z re-
alnością śmierci syna.
Problematyka utraty, osierocenia i żałoby... 171
9.8.2. Terapia kryzysowa w przypadkach nietypowego
przebiegu żałoby
Nie odbyta żałoba bądź inne formy nietypowej żałoby stanowią
o większej podatności na kryzys, a także na zaburzenia relacji z inny-
mi. Dlatego tei w rozmowie z osobą w kryzysie trzeba za.dać również
pytan ia o aktualne straty, doświadczane przez nią bądź członków
najbliższej rodziny, oraz znaczące straty w przeszłości . Trzeba bowiem
pamiętać, że reakcje na utraty w przeszłości mogą mi eć wpływ na
teraźniejszość. Warto wtedy tak zaplanować działania terapeutyczne,
żeby osoba osierocona w przeszłości mogła doświadczyć uczuć zwią­
zanych z żałobą w sposób korektywny . To celowe i zaplanowane dzia-
łan i e terapeutyczne nazywa się zoperacjonalizowanq żałobą lub ina-
czej żałobą wymuszoną bądź sterowaną (M. Lis-Turlejska, 1989;
K. Ostoja-Zawadzka, 1994).
Terapia przebiega wtedy w trLech etapach. Pierwszym etapem jest
diagnoza i dokładne wyjaśn ienie osobie osieroconej normalnego pro-
cesu żałoby oraz patologii z nią związanych, a także uzasadnienie
stosowanej procedury zoperacjonalizowanej żałoby. Terapeuta kon-
centruje s i ę na uczuciach związanych ze zmarłym. W czasie drugiego
etapu terapeuta kieruje intensywnie uwagę pacjenta ku zmarłej osobie
i zachęca do wyrażania wszystkich emocji. Ułatwieniem jest przyno-
szenie na spotkanie unikanych przedmiotów związanych ze zmarłym:
fotografii, pamiątek, ubrań. Ostatnia, trzecia faza to rozmowa o re la-
cjach z bliską zmarłą osobą, o pozytywnych i negatywnych aspektach
związku , co służy rozbiciu mechanizmu unikania i ułatwia wejście
osoby osieroconej w nowe relacje.
9.9. Inne formy pomocy d1a osób w sytuacji utraty
i żałoby: grupy wsparcia
Grupy wsparcia dla osób w żałobie zmniejszają poczucie opusz-
czenia i samotności. W Stanach Zjednoczonych istnieją stowarz:ysze-
nia i kluby dla różnych osób przeżywających utraty swoich bliskich:
dla owdowiałych , dzieci, a takie rodziców. Do znanych należy stowa-
rzyszenie Candlełighters Society, którego nazwa pochodzi od motta
„Lepiej jest zapalić świecę w ciemności niż przeklinać ci~rnność", czy
też stowarzyszenie rodziców, którzy utracili dziecko z powodu syndro-
mu nagłej śmierci łóżeczkowej (National Sudden Infant Death Syndro-
me Foundation).
172 Wanda Badura-Madej
Z ich doświadczeń wynika, ie źródłem oparcia dla rodziców skon-
frontowanych z chorobą i śmiercią dziecka, skuteczniejszym od pro-
fesjonalnej pomocy, jest pomoc ze strony rodziców doświadczonych
w podobny sposób. Dzielenie się uczuciami, nazywanie problemów,
empatyczne słuchanie innych dostarcza wsparcia, ale jest też trudne.
Są rodzice, którzy nie chcą dzielić s ię z innymi swoimi przeżyc iami ,
inni są zbyt przygnębieni, kiedy konfrontuje się ich z okolicznościami
śmierci swoich dzieci. Wymagają wtedy indywidualnej pomocy.
9.9.1. Doświadczenia własne Ośrodka
Od 1991 roku Ośrodek Interwencji Kryzysowej prowadzi hostel
dla rodziców, których chore dzieci na białaczkę leczy się w Instytuc ie
Pediatrii w Krakowie (W. Badura-Madej i D. Maciaszek, 1994). Są to
rodzice m ieszkający poza Krakowem i w czasie pobytu dziecka w szpi-
talu codziennie spędzają z nim na oddziale wiele godzin.
Hostel mieści s ię w wydzielonym budynku niedaleko szpitala.
Zorganizowany jest na podobieństwo domu, gdzie duża kuchnia pełni
rolę centralnego miejsca spotka.ii i rozmów rodziców. Rodzice miesz-
kają w hostelu nieraz przez wiele miesięcy. Wspólne doświadczenie
różnych etapów choroby dzieci tworzy głęboką więź między rodzica-
mi, dając im mądrość i naturalność kontaktów. Pozwala też na zrozu-
mienie, że ich uczucia, bardzo nieraz dramatyczne, są czymś koniecz-
nym, choć zarazem przejśc i owym.
W miarę upływu czasu mieszkańcy hostelu wytworzyli niepisane
normy grupowe. Jedną z nich jest akceptacja każdej formy wyrażania
stanu psychicznego (niepokoju, lęku, złości, potrzeby izolacji). Grupa
akceptuje i rozumie formy, w jakich wyraża się rozpacz. Szanuje
potrzebę rodziców przeżywania rozpaczy w odosobnieniu, nie stawia
wymogu aktywnego uczestnictwa w życiu hostelu.
Inną formą grupową jest otwarty sposób rozmawiania o chorobie
- stwierdzanie wprost: „moje dziecko jest c hore na białaczkę", „moje
dziecko jest w bardzo ciężkim stanie", „moje dziecko zapytało mnie,
kiedy umrze". Kontakt z oddziałem hematologicznym i zetknięcie się
z cierpieniem i śmiercią dzieci jest najczęściej dla rodziców pierwszym
momentem uświadomienia sobie realności cierpienia i śmierci wśród
dzieci. Grupa wsparcia jest nierzadko jedynym miejscem, gdzie rodzice
mogą otwarcie mówić o chorobie i aktualnym stanie dziecka, bez
uników i niedomówień. Informacje o rodzaju choroby i własnych
emocjach są często zatrzymywane w kontakcie z najbliższym i z oba-
wy przed zranieniem ich uczuć. Często też infonnacja o chorobie
Problematyka utraty, osierocenia i żałoby... 173
uruchamia lęk przed śmiercią lub przed rakiem u bJiskich, tworzy
swoistą pustkę wokół dziecka i rodziny. Rodzice mówią o zniecierpli-
wieniu, jakie przeżywają, kiedy rodzina i przyjaciele wykazują zain-
teresowanie stanem dziecka. Mają pretensje, że .z a czę.sto są pytani:
„co ja im mam mówić, codziennie to samo, a i tak mnie nie zrozumie-
ją". Kiedy choroba się przedłuża i zainteresowanie spada, odczuwają
to z kolei jako przejaw odrzucenia i niezrozumienia, a wyrazy zajn-
teresowania biorą za litość.
Grupa wsparcia zaczyna pełnić także rolę grupy towarzyskiej,
nasyconej silnymi więzami bliskości. Nawiązują się nowe przyjaźnie,
można omawiać również inne życiowe problemy, konflikty w małżeń­
stwie, w pracy, z dziećm i.
Rodzice stają się dla siebie wzajemnie nauczycielami, jak żyć
z tragedią, jaką jest choroba dziecka. Są przewodnikami i informato-
rami, udzielają sobie rad w wielu codziennych sprawach: jak ułożyć
plan dnia i jak najlepiej kontaktować się z zespołem leczącym, ale
także, gdzie można najtaniej zrobi ć zakupy.
Niewątpliwie grupa wsparcia, która wytworzyła się w hostelu, daje
możliwość otwartego wyrażania uczuć związanych z chorobą i zagro-
żeniem życia dzieci, a także dzielenia się nimi, co pozwala na przejście
od szoku - przez zaprzeczani'e, rozpacz, poczucie krzywdy i agresję
- do fazy reorganizacji własnego życia i życia rodziny, próby nadania
sensu traumatycznemu wydarzeniu.
Bibliografia
Badura-Madej W., Maciaszek D., Rodzina wobec choroby nowotworowej
dziecka. Rola grupy wsparcia - doświadczenia własne, .:zeszyty Interwencji
Kryzysowej", 1994, 2, s. 3~1.
Gross-Weizmann S.• Ka mm P., About Mourning - Support and Guidance for
the Bereaved, Human Sciences Press Inc., New York 1987.
Kiibler-Ross E .. Rozmowy o śmierci i umieraniu, PAX, Warszawa 1979.
Lindemann E„ Symptomathology and the management of acute grief. „Ame-
rican Journal of Psychiatry", 1944, IO!, s. 141-148.
Lis-Turlejska M .. Problematyka przeżywania utraty w psychologii k.linicqiej,
„Przegląd Psychologiczny", 1989, 3, s. 749- 762.
Makselon J., Z psyclwlogiclJlej problematyki żałoby, [w:] Wykłady z psycho-
logii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Wyd. KUL, Lublin 1989.
Namysłowska I„ żałoba. „Psychiatria Polska", 1976, 2, s. I 79-1 87.
174 Wanda Badura-Madej - I

Ostoja-Zawadzka K., taloba w rodzinie, [w:] Wprowadzenie do systemowego

rozumienia rodziny, red. B. Barbaro, Collegium Medicum UJ, Kraków 1994,
s. 91-97.
Parkes C.M„ Bereavement: Studies of Grief in Adult Life, Tavistock Publica-
tions, London 1972.
Rund D .A.• Hutzler J.C., Emergency Psychiatry, The Mosby Company, St.
Louis, Toronto 1983. R OZDZIAŁ X
W ilber K., Śmiertelni nieśmiertelni, Jacek Santorski & Co Agencja Wydaw-
nicza, Warszawa 1995.
Wanda Badura-Madej,
Agnieszka Dobrzyńska-Meste rhazy

INTERWENCJA KRYZYSOWA
W PRZVPADKU ZACHOWAŃ
SAMOBÓJCZYCH

Zachowania samobójcze. Syndrom presuicydalny. Wskaiftiki

demograficzn.e samobójstw. Stereotypy społeczne. Diagnoza i roz-
poznawanie czynników ryzyka próby samobójczej. Interwencja kry-
zysowa w sytuacjach związanych z samobójstwem. Pomoc rodzinie
osoby po próbie samobójczej. Interwencja kryzysowa w sytuacji
dokonanego samobójstwq. Emocjonalne problemy terapeutów
udzielających pomocy osobt:Jm po próbach samobójczych. Podsu-
mowanie.

10.1. Zachowania samobójcze

Termin zachowania samobójcze określa wiele reakcji, od myśli,
gróźb, gestów i usiłowań samobójczych do samobójstw dokonanych
(A. Wysocka i J. Wciórka, 1992).
Motywy zachowań samobójczych mogą być różne: pragnienie
śmierci i chęć samozniszczenia, wołanie o pomoc, pragnienie ulgi
(G. Sonneck, 1985). W zależności od motywów można wyróżnić sa-
mobójstwa, w których dominujące jest pragnienie śmierci i samouni-
cestwienia oraz samobójstwa, w których na plan pierwszy - obok
autoagresji - wysuwa się wołanie o pomoc (nazywane gestami para-
suicydalnymi). Jeżeli główną rolę odgrywa pragnienie spokoju i wy-
176 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
tchnie~ia,zaspokajane najczęściej nadużyciem leków, mówimy o epi-
zodzie parasuicydalnym.
10.1.1 . Syndrom presuicydalny
Charakterystyczny stan poprzedzający samobójstwo został opjsany
przez Erwina Ringela w 1949 roku jako syndrom presuicydalny. Skła­
dają się na niego n astępujące elementy: zawężenie , hamowana i skie-
rowana przeciw sobie agresja oraz fantazje samobójcze (E. Ringel,
1993).
Ringel opisuje różne rodzaje zawężenia: osobistych możliwości
(zawężenie sytuacyjne), emocjonalne, relacji między ludzkich, świata
wartości.
Zawężenie osobistych moz'liwości oznacza przeżywanie przez czło­
wieka warunków i okoliczności zewnętrznych jako zagrażających , na
które nie ma wpływu i których nie może przezwyciężyć. Odnosząc
wrażenie, że wyw ierają one przemożny wpływ na jego życie, człowiek
zaczyna się czuć osaczony. Zawężenie może być uwarunkowane rew-
nętrznymi, krytycznymi wydarzeniami życiowymi , takimi jak przypad-
ki śmierc i w rodzinie, nieuleczalna choroba; własn ym postępowaniem,
które doprowadza do krańcowego osamotnienia, przegranej, poczucia
osaczenia; własnym wyobrażeniem, negatywną i m ylną oceną sytuacji .
Lęk przed c horobą nowotworową może doprowadzić do samobójstwa;
liczba samobójstw popełnianych ze strachu przed tą chorobą jest nawet
wyższa niż przy stwierdzonych zachorowaniach.
Zawęi.enie emocjonalne oznacza widzenie świata przez „czarne
okulary" - negatywne emocje je.dnostronnie ukierunkowują m yśli ,
fantazje, działanie w kierunku autodestrukcji. Prowadzi to do rozwoju
stanów depresyjnych lub zobojętnienia. MyśJi o. samobójstwie mają
charakter natrętny i osłabiają bądź wyłączają instynkt samozachowaw-
czy . Człowiek w zawężeniu emocjonalnym działa wyłącznie pod wpły­
wem emocj i, a racjonalne myślenie nie uwalnia go od presji popełnie ­
nia samobójscwa.
Powszechną cechą ludzi zagrożonych samobójstwem jest poczucie
osamotnienia, odizolowania, opuszczenia i niezrozumienia. Mamy
wówczas do czynienia z zawężeniem stosunków międzyludzkich. Może
ono objawiać się rzeczywistym całkowitym opuszczeniem przez in-
~
nych, drastycznym zmniejszeniem liczby kontaktów lub dewaluacją
istniejących związków z ludźmi .
Zawężenie świata wartości polega na zaburzeniu hierarchii warto-
śc i i przejawia się jako brak poczucia wartości , obniżenie wartości,
r:
~
Interwencja kryzysowa w przyµadku zachowań samobójczych 1n
bądź przyjęcie systemu wartości różniącego się istotnie od ogólnie
przyjętych w danej społecznośc i .
Każde samobójstwo jest wyrazem nasilonej agresji do siebie. Wielu
terapeutów zwraca uw agę, iż w przypadku samobójstwa agresja skie-
rowana na siebie jest równocześn ie wyrazem agresji wobec otoczenia
i chęci ukarania go. Duże ryzyko samobójstwa pojawia się u osób,
które nie mogą skierować agresji na otoczenie ze względu na własne
zahamowania bądź warunki zewnętrzne.
Myśli samobójcze ma wielu ludzi, ale nie ka.Me rozważanie
o śmierci i samobójstwie sygnalizuje stan presuicydalny. Czasami fan-
tazjowanie o śmierci i samobójstwie pozwala na rozładowanie napię­
cia. Natomiast w syndromie presuicydalnym osiąga poziom zagrożenia
życia wtedy, kiedy dana osoba opracowuje szczegółowo sposób popeł­
nienia samobójstwa. Mówi s ię wtedy o tendencjach samobójczych.
Wszystkie trzy składniki syndromu presuicydalnego wzmacniają
się wzajemnie: izolacja społeczna zmniejsza możliwość rozładowania
agresji i potęguje strach, zawężenie e mocjonalne wzmaga tendencje
samobójcze, a nasilające się wyobrażenia samobójcze podsycają uczu-
cie lęku i w konsekwencji wzmagają poczucie bycia w sytuacj i bez
w~k~. ·
10.2. Wskaźniki demograficzne samobójstw
W Polsce śmiercią samobójczą umiera panad 5 tysięcy osób rocz-
nie, co daje wskaźnik samobójstw wy noszący 12-13/100 tys. miesz-
kańców. Na świec ie wskaźn ik ten waha się od 30-40/100 tys. (Węgry,
Austria, Dania) do 0,5-4/l OO tys. mieszkańcó w (Irlandia, Epipt, Gre-
cja), Polska plasuje się więc w środku (A . Wysocka i J . Wciórka,
1992):
W latach 1952-1991 wskaźniki samobójstw wzrosły 2,5 raza.
W 198 1 roku było w porównaniu z rokiem 1979 o 35% mniej samo-
bójscw, lecz ich liczba zaczęła ponownie rosnąć po roku 1982 (M. Ja-
rosz, 1993).
Analizy socjologiczno-demograficzne pozwalają odpowied.zieć na
pytanie, kim j est człowiek popełniający samobójstwo.
W Polsce, podobnie jak we wszystkich innych krajach na świecie,
mężczyźni częściej popełniaj ą samobójstwo niż kobiety (poza Japonią,
gdzie ta zależność nie rysuje s ię tak wyraźnie: I samobójczyni przy-
pada na 1,5 samobójcy). W Polsce na skutek samobójstwa umiera jedna
kobieta na pięciu mężczyzn ; jest to jeden z najniższych wskainików
178 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
na św iecie. Samobójstwo częściej popełniają ludzie starsi, w wieku
40-69 lat. Wzrasta liczba samobójstw popełnianych przez dzieci. Jeżeli
c hodzi o stan cywilny, najwyższe współczynniki zanotowano wśród
osób owdowiałyc h i rozwiedzionych, a więc tych, których stan cywil-
ny zmienił się gwałtown ie. W strukturze społecznej są to przede wszy-
stkim robotnicy, a od 1980 roku także rolnicy (wieś miała dawniej
najniższe wskainiki śm i erci samobójczej!).
10.3. Stereotypy społeczne na temat samobójstw
Samobójstwa wywołują silne emocje i postawy obronne. W społe­
czeństw ie funkcjonują różne stereotypow~ przekonania na temat sa-
mobójstw. Agata Wysocka i Jacek Wciórka (1992) zebrali najważniej ­
sze rozbieżności ~iędzy faktami a obiegowymi opiniami na ten temat.
Opinie: Nie popełnia samobójstwa, kto o nim mówi.
Fakty: Na 10 samobójców przypada ośmioro, którzy mówili jasno
o swych zamiarach.
Opinie: Do samobójstw dochodzi bez wyraźny c h sygnałów.
Fakty: Wielu samobójców sygnalizuje swój zamiar w różnorodny
sposób .
Opinie: Samobójca zawsze chce odebrać sobie życie.
Fakty: Większość z nich oscyluje między pragnieniem śmierc i a pra-
gnieniem życ ia, pozostawiając innym zadanie ratowania ich .
Opinie: Pierwsza próba zawsze toruje drogę następnym.
Fakty: Zn i ec hęceni do życia tylko w pewnym okresie odczuwają
pragnienie samobójstwa. .
Opinie: Poprawa po kryzysie oznacza koniec ryzyka .
Fakty: Większość samobójstw zdarza się w okresie zaczynającej się
poprawy, gdy pacjent odzyskuje energię dla zrealizowania
swych chorobliwych zamiarów.
Opinie: Samobójstwo zależy od zamożności człowieka.
Fakty: Nie jest ono ani plagą biednych, ani bogatych - zdarza się
· we wszystkich warstwach.
Opinie: Samobójstwo popełniają lub chcą popełnić tylko osoby chore
psychicznie,
Fakty: Z wielu badań wynika, że samobójca jest zawsze krańcowo
nieszczęś liwy, lecz niekoniecznie chory psychicznie.
:~:·
f!
!nterwencja kryzysowa w przypadku zachowań samobójczych 179
10.4. Diagnoza i rozpoznawanie czynników ryzyka
próby samobójczej
w diagnozie osób z tendencjami samobójczymi i po próbach sa-
mobójczych najważniejsza jest ocena zagrożenia życia. W każdym
indywidualnym przypadku należy stwierdzić występowan i e czynni-
ków ryzyka i ich nagromadzenie, posiadanie sieci wsparcia, obecność
w okresie poprzedzającym próbę samobój czą silnych traumatycznych
wydarzeń życiowyc h .
10.4.1. Czynniki ryzyka próby samobójczej
Jako osoby zagrożone samobójstwem określa się ludzi, u których
ryzyko zachowań suicydalnych jest większe niż przeciętne w popula-
cji. Można je przedstawić w następujących grupach (A. Wysocka
i J. Wciórka, 1992; A.H. Chap~an, 1973; E. Ringel, I993):
I. Czynniki społeczno-demograficzne:
- wiek - ryzyko skutecznego samobójstwa wzrasta z wie-
kiem, szczególnie wśród mężczyzn około 75. roku życia;
- płeć - próby samobójcze są trzy razy częstsze wśród kobiet;
samobójstwa dokonane są 2-3 razy częstsze wśród męż­
czyzn;
- sytuacja rodzinna - ryzyko wzrasta wśród samotnych, ow-
d owiałych , rozwiedzionych, bezdzietnych lub mieszkających
bez dzieci, u samotnych, którzy doznali ostatnio niepowo-
dzeń w miłości, w przypadku prób samobójczych lub doko-
nanych samobójstw w rodzinie;
- sytuacja zawodowa - brak pracy, wykształcenia zawodowe-
go zwiększają ryzyko; w Polsce obserwuje s ię wzrost ryzyka
u robotników sezonowych.
2. Us iłowanie samobójstwa:
Stwierdzone w wywiadzie p ięciokrotnie podwyższa ryzyko powtó-
rzenia próby samobójczej, jest ono największe do 3 miesięcy .
3. St.a.n somatyczny:
Połowa pacjentów dokonujących zamachu samobójczego cierpiała
na jakąś chorobę somatyczną: ryzyko wzrasta w przypadku chorób
przewlekłych, długo utrzymujących się bólów, niedawno przebytych
operacji, zaawansowanego stadium chorób o złym rokowaniu.
180 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyriska-Mesterhazy
4. Stan psychiczny: .
- choroby afektywne w fazie depresji - depresja jest przyczy-
ną 30-50% skutecznych zamachów samobójczych; szczegól-
nie groine są: niepokój, pobudzenie, urojenia depresyjne,
długotrwała bezsenność, rozpoczynająca s ię poprawa przeja-
wiająca się lepszą aktywnością niż nastrojem;
- elementy dysforii, szczególnie u osób z zaburzeniami osobo-
wości;
- zespoły schizofreniczne, szczególnie z omamami imperatyw-
. nymi; urojenia, zwłaszcza zabarwione depresyjnie;
- uzależnjenie od aJkohoJu j innych substancjj (około 25%
samobójstw wiąże się z ich nadużywaniem);
- okres poporodowy i stany napięcia przedmiesiączkowego .
5. Inne czynniki:
- dyskryminacja społeczna wskutek prześladowań rasowych,
politycznych, religijnych;
- „wykorzenienie" z własnego kraju (uchodicy) bądt z do-
tychczasowego środowiska, na przykład przeniesienie ze wsi
do miasta;
- wypadki samochodowe (ludzie po wypadku, którzy reaguj ą
nań izolacją, obwinianiem, paniką) .
10.4.2. Cechy wysokiego ryzyka samobójstwa
Na podstawie licznych badań można dodatkowo wyróżnić grupy
szczególnie zagrożone samobójstwem (część osób należy do kilku grup
jednocześnie):
- osoby z klinicznymi objawami depresji;
- osoby uzależnione od alkoholu, leków i narkotyków;
- osoby, które zapowiadały, że popełnią samobójstwo lub uprze-
dnio dokonały próby samobójczej;
- starsi i osamotnieni lub owdowiali;
- bezrobotni;
- osoby z przewlekłą chorobą, której towarzyszą uporczywe bóle.
10.4.3. Diagnoza czynników ryzyka
Następujący zestaw pytań bywa pomocny w rozmowie z osobą
z zachowaniami suicydalnymi (E. Ringel, 1993; G. Sonneck, 1985;
W . Poldinger, 1968; E . Leśniak , 1992):
• Czy myślała o odebraniu sobie życia?
lnterwenc1a kryzysowa w erzypadku zachowań samobójczych 181
• Od kiedy występują myśli samobójcze?
Czy rozmawiała z kimś o swoich zamiarach?
• Jak by tego dokonała?
• Czy myśli nawracają również wtedy, kiedy tego nie chce?
Czy wcześniejsze kontakty i zainteresowania uległy zawężeniu?
• W jakich okolicznościach dokonano próby samobójczej?
Jakie są przyczyny bezpośrednie i pośrednie próby samobójczej?
• Czy to jest pierwsza próba? Jeśli nie, to kiedy i w jaki sposób
były podejmowane poprzednie próby?
• Co działo się w ostatnim tygodniu przed próbą samobójczą?
Co działo się w ostatnjm dniu, ostatnich godzinach przed próbą
samobójczą?
• Jak się czuła po odzyskaniu przytomnośc i ?
Czy w jej rodzinie były śmierc~ samobójcze? Jeśli tak, to kto
i kiedy?
• Czy w chwili próby samobójczej była pod wpływem alkoholu?
Czy była wcześniej leczona psychiatrycznie? Jeśli tak, to kiedy
i jakie było rozpoznanie?
· Czy z obecnej perspektywy ponowiłaby próbę samobójczą?
Czy w ostatnim okresie życia utraciła kogoś bliskiego?
• Jakich strat doznała w swoim życiu, jak na nią wpłynęły i jak
sobie z nimi poradziła?
Na podstawie zebranych informacji oceniamy:
- rodzaj myśli samobójczych (kontrolowane, natrętne);
- stadium zachowań suicydałnych (myśli, tendencje samobójcze,
próba samobójcza);
.,~ - rozmiary zawężen ia (emocjonalnego, sytuacyjnego i in.);
- rodzaj próby samobójczej (wołanie o pomoc czy chęć pozba-
.!:'••· wienia się życia, zachowanie impulsywne czy planowane);
- mocne strony i zasoby osobiste, czyli te właściwości i możli­
~ wości, które są szczególnie pomocne w radzeniu sobie z trud-
f. nościami życiowymi przez daną osobę (poczucie odpowiedzial-
~ ności , refleksyj ność, system wartości, światopogląd);
I - utraty w życiu, a szczególnie w ostatnim okresie (rozstania
z najbliższymi , porzucenie, zdrada, ś mierć);
- stosunek do udzielającego pomocy (pozytywny, odrzucający,
ambiwalentny).
182 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyńska-Mestemazy
10.5. Interwencja kryzysowa w sytuacjach
związanych z samobójstwem
10.5.1. Cele Interwencji kryzysowej
Celem interwencji kryzysowej w przypadku syndromu presuicy-
dalnego oraz próby samobójczej jest utrzymanie osoby przy pragnieniu
życ i a, nie zaś zmiana osobowości i leczenie objawów zaburzeń psy-
c hicznych.
Interwencja kryzysowa wobec osób z tendencjami samobójczymi
oraz po próbie samobójczej polega 0a:
- n awiązaniu kontaktu emocjonalnego z terapeutą, co stanowi
przełamanie zawężonych relacji z innymi ludźmi ;
- odreagowaniu agresji - n iebezpieczeństwo popełnienia samo-
bójstwa obniża się dzięk i możliwości mówienia o agresywnych
uczuciach, co rozładowuje nagromadzoną agresję;
- przezwyciężeniu bierności poprzez wyodrębnienie problemów
możliwych do rozwiązania i wspomaganie w ich rozwiązaniu;
umożliwia to przeżycie sukcesu, przerwanie monotonii przeżyć,
uczy nowych sposobów zachowań;
- pobudzeniu fantazji, rozmyślań , planów na dalsze życie.
10.5.2. Interwencja kryzysowa w różnych rodzajach
zachowań suicydalnych
Interwencję kryzy sową podejmuje się w trzech przypadkach
(G. Sonneck, 1985):
1. po ostrzeżen iu o zamiarze próby samobójczej;
2. po próbie samobójczej;
3. w rodzinie po dokonanym samobójstwie bliskiego.
Interwencja kryzysowa w sytuacji ostrzeżenia o zamiarze pró-
by samobójczej
W rozmowie z osobami w kryzysie ważne jest właściwe rozpozna-
nie zamiarów samobójczych. Rozmowa o aktualnych problemach po-
zwala · na odreagowanie negatywnych emocji i zapobiega zawężeniu
suicydalnemu. W przypadku podejrzeń co. do zamiaru samobójstwa
u danej osoby, należy zadać pytanie wprost o myśli i tendencje samo-
bójcze.
Ocena. zagrożenia realizacji zamiaru samobójczego zależy od ja-
kości i treści myśli samobójczych. Im bardziej szczegółowy plan po-
Interwencja kryzysowa w przypadku zachowań samobójczych 183
zbawienia się życ ia , tym większe ryzyko dokonania próby samobój-
czej, zwłaszcza jeżeli jest to osoba należąca do grupy wysokiego
ryzyka.
Oferowana pomoc powinna także obejmować bliskich tych osób,
aby rozpoznać znaczenie ostrzeżen i a o zamiarze popełnienia samobój-
stwa dla rodziny i ustal ić, czy członkowi e rodziny nie wymagają
intensywnej pomocy psychologicznej.
Interwencja w przypadku próby samobójczej
Każda próba samobójcza, chociaż może wydawać się niegroźna,
jest częścią zachowania suicydalnego i dlatego wymaga wnikliwej
diagnozy . W przypadku osób zgłaszających się po próbie samobójczej
interwencję należy rozpocząć od oceny stanu somatycznego i konie-
czności pomocy medycznej oraz diagnozy stanu psychicznego. Trzeba
sprawdzić, czy próba samobójcza nie była uwarunkowana zaburzenia-
mi psychicznymi. Należy też rozważyć ryzyko ponowienia próby
samobójczej (obecność myśl i i tendencji samobójczych). W przypadku
pobytu w szpitalu ważne jest nawiązanie kontaktu emocjonalnego
i odbycie pierwszej rozmowy tak szybko, jak na to pozwala stan
somatyczny pacjenta. Rozmowa nie powinna się odbywać, kiedy pa-
cjent jest jeszcze pod silnym dzi ałaniem leków, ponieważ nie pamięta
on w późniejszym okresie wielu rzeczy, o których rozmawiał i może
żałować, że mówił o sobie. Osoby po próbie samobójczej znajdują się
w szczególnej sytuacji ze względu na oczekiwania otoczenia wobec
nich: z jednej strony są otaczane opieką i kontrolowane, a z drugiej
strony oczekuje się od nich przejęc ia odpowiedz ial n ości za swoje życie
i wykazanie się aktywnością. Często po próbie samobójczej obserwuje
się poprawę nastroju, co może być mylnie interpretowane jako pogo-
dzenie s ię z życiem, podczas gdy jest to 'jedynie przejściowy spadek
napięci a i uczucie ulgi, wywołane samą próbą samobójczą. Trzeba
pamiętać, że pierwsze trzy mies i ące po próbie samobójczej to okres
zwiększonego ryzyka ponowienia próby samobójczej .
Kolejne etapy interwencji kryzysowej są analogiczne, jak w przy-
padku osób z tendencjami samobójczymi.
10.6. Pomoc rodzinie osoby po próbie samobójczej
Próba samobójcza może być rozpatrywana jako niekonstruktywny
sposób rozwiązania kryzysu indywidualnego. Może wiązać się z zała­
maniem relacji rodzinnych, izolacją, nieufnością między członkami
184 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterh~y
rodziny. Często próby samobójcze o charakterze „wołania o pomoc"
ujawniają zaburzone relacje rodzinne.
Z drugiej strony próba samobójcza· wywołuje dodatkowo kryzys
w rodzinie. Próba samobójcza kogoś bliskiego jest wydarzeniem kry-
tycznym. Lęk, poczucie winy, niepokój i poczucie krzywdy osłabiają
więzi w rodzinie; dochodzi do zakłóceń równowagi, czyli kryzysu.
Pojawiające się takie uczucia, myś li i zachowania, jak szok, zaanga-
żowanie, gotowość zrozumienia, pocieszenia i pomocy, mogą być
wykorzystane do przezwyci~enia kryzysu, przerwania tradycji suicy-
dalnej lub unieruchomienia destrukcyjnych wzorców rozwiązywania
kryzysów w rodzinie.
Jeżeli nie zostanie udzielona odpowiednia pomoc psychologiczna,
często można stwierdzić samobójstwa powtarzające się w rodzinie na
przestrzeni kilku pokoleń (tzw. tradycja suicydalna: F. Hofmann,
1993).
10.6.1. Cele interwencji kryzysowej w rodzinie osoby po
próbie samobójczej
Celem interwencji kryzysowej w rodzinie po próbie samobójczej
bliskiego jest według Fritza Hofmanna ( 1993):
- szybkie zmobilizowanie rodziny do udzielenia bliskiemu wspar-
cia i zapewnienia mu pewnego bezpieczeństwa;
- udziele nie bliskim (zwłaszcza dzieciom) pomocy potrzebnej do
poradzenia sobie z sytuacją kryzysową w rodzinie;
- prewencja suicydalna w rodzinie, co oznacza wzmocnienie wię­
zi rodzinnych, akceptacji, a-także uwzględnienie faktu, że każdy
członek rodziny, a nie tylko osoba po próbie samobójczej , ma
·prawo otrzymać pomoc.
10.6.2. Diagnoza rodziny osoby po próbie samobójczej
Diagnoza rodziny powinna uwzględniać jej stan przed i po próbie
samobójczej bliskiego.
Rodzina przed próbą samobójczą
Czynniki ryzyka tkwiące w rodzinie co: .
- tradycja suicydalna w historii rodziny;
- tendencja do wycofywania się, izolacji i zrywania związków
w rodzinie;
- atmosfera pełna zarzutów i krytyki ;
\;
Interwencja kryzysowa w przypadku zachowań samobójczych 185
- występowanie traumatycznych sytuacji w rodzinie, przemoc
i wykorzystywanie seksualne (bite kobiecy i dzieci, kazirodz-
two).
Rodzina po próbie samobójczej
Próba samobójcza, jako krytyczne wydarzenie życiowe, wywiera
istotny wpływ na późniejsze życie poszczególnych członków rodziny.
Są nią wstrząśnięci, często skonfrontowani z własnymi skłonnościami
samobójczymi. Ich poczucie bezpieczeństwa zostaje naruszone, co
może być źródłem nowej „fali samobójczej". Przy diagnozowaniu
reakcji kryzysowej u poszczególnych członków rodziny powinno się
zwróc ić uwagę na następujące kwestie:
- członkowie rodziny, któny mieli kiedyś myśli bądź tendencje
samobójcze, mogą reagować nieadekwatnie na próbę samobój-
czą kogoś bliskiego (bagatelizować, zaprzeczać, odrzucać, za-
ch owywać się agresywnie);
- czy w rodzinie istnieje tzw. blćski problenwwy, czyli osoba
reagująca najbardziej ze wszystkich nieadekwatnie z powodu
własnych tendencji samobójczych;
- czy powstała w rodzinie wroga atmosfera, wykluczająca osobę
po próbie samobójczej .
10.6.3. Przebieg interwencji kryzysowej
W interwencji kryzysowej, oprócz indywidualnych spotkań z oso-
bą po próbie samobójczej, równie ważne jest możli wie szybkie spot-
kanie całej rodziny (w tym pacjenta) z terapeutą. Interwencja jest tym
skuteczniejsza, im szybciej zostanie rozpoczęta. Pierwszy kontakt ro-
dziny z osobą po próbie samobójczej jest momentem szczegófnie
krytycznym, stąd ważna jest obecność terapeuty podczas tego spotka-
nia. Bliscy są wówczas najbardziej zirytowani i wstrząśnięci, reagują
niekiedy obwinianiem osoby, która dokonała próby samobójczej, są
smutni, mają poczucie krzywdy. Osoby po próbie samobójczej mogą
zaś być szczególnie ,,ranliwe", mają nieraz poczucie winy wobec
swoich bliskich, obawiają się ich reakcji.
Przy pierwszym spotkaniu ważne jest zapobieganie takim zacho-
waniom, jak wzajemne obwinianie się, bagatelizowanie i agresywne
odrzucanie, dlatego też należy zająć się każdym członkiem rodziny.
Terapeuta daje każdemu czas na rozmowę o jego aktualnych uczuciach
i konfliktach, przyjmuje je ze zrozumieniem i akceptacją.
186 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Oobrzyńska-Mesterhazy
Do Ośrodka Interwencji Kryzysowej zgłosiła się Ela. l. 15, z ojcem
i macochą, bezpośrednio po wypisaniu ze szpitala. gdzie przebywała po
drugiej próbie samobójczej. Ojciec był napięty, niechętny do rozmowy.
Oskarżał personel Kliniki o złą pracę, ponieważ długo czekał i twierdził.
i e „nikt go poważnie nie traktował, a on spieszył się do pracy ". Terapeuta
wyraził zrozumienie dla jego irytacji i umówił się na spotkanie z całą
rodziną na dzień następny, natomiast indywidualnie raz.mawiał z Elą,
a później z jej macochą. Zebrano podstawowe infonnacje o próbie samo-
bójczej i sytuacji rodzinnej Eli.
Druga próba samobójcza miała miejsce po ucieczce Eli z domu.
Dziewczyna uciekła z domu z powodu ostrych konfliktów z rodzicami,
wzięła Leki. bo bała się wrócić do domu („nie mam do czego wracać",
„oni mnie spisali na straty ", „ myślałam, ie mnie nie odratują"). Nie
widziała motliwości zmian w rodzinie.
Pierwsza próba samobójcza zdarzyła się cztery miesiące wcześniej
i była spowodowana nieszczęśliwą miłością. Dziesięć lat temu rodzice
rozwiedli się. Matka opiekuje się jej starszym bratem, ona zaś została
z ojcem. Od sześciu lat ma macochę. Rok temu zmarła jej babcia (matka
ojca), która była dla niej znaczącą osobą. Uważa, te w szkole jest
nielubiana, wyśmiewana: „byłam takie nic". Ma Liczne kompleksy, uważa
te jest za gruba, „taka szara i nijaka". W początkowej fazie rozmowy
zachowuje wyraźny dystans, jest małomówna, ale stopniowo otywia się
i znów reaguje emocjonalnie. Chętnie godzi się na kolejne spotkanie.
Następnego dnia odbyło się spotkanie, na którym obecna była Ela
z rodzicami. W rozmowie terapeuta pytał katdą osobę:
- o uczucia w związku z próbą samobójczą Eli;
- jak według niej doszło do tej sytuacji;
- czy miała kiedyś myśli samobójcze;
- czy w rodzinie zdarzały się próby samobójcze;
- kto jej zdaniem najbardziej potrzebuje pomocy.
· Ojciec na począ tku wyratał duto talu do Eli, obwiniał ją, ie psuje
harmonię domu. Jej zachowania interpretował jako wyraz lekceważenia
jego osoby. Mówił duto o poczuciu zagrożenia utratą pracy i swoim złym
stanie zdrowia. Macocha była bierna i małomówna, wyrażała powątpie­
wanie, co do możliwości Eli poradzenia sobie w szkole. Okazywała tal,
te ta kolejny raz zawiodła jej zaufanie.
W wyniku spotkania stało się jasne, te rodzina jest w stanie kryzysu
i kaidy z jej członków potrzebuje pomocy. Grotny jest w tej sytuacji
wysoki poziom odrzucenia emocjonalnegą._ Eli przez rodziców i ich agresji
wobec niej.
Interwencja kryzysowa w przypadku zachowań samobójczych 187
Ela od dłuższego czasu zdradzała omaki obnit.enia nastroju i trudno-
ści w kontakcie z rówieśnikami, niezadowolenia z siebie, a takie poczu-
cia bezsensu tycia. Biernie oczekiwała pomocy. Jej próby samobójcze
miały charakter „wołania o pomoc".
Wspólna rozmowa pozwoliła na odreagowanie przez rodziców nega-
tywnych emocji wobec Eli i zapobiegła eskalacji wrogości i odrzuceniu
córki przez rodziców. Uznano. ie rodzinie potrzebna jest dalsza pomoc
w postaci indywidualnych spotkań terapeutycznych z jej poszczególnymi
członkami. Dodatkowo do pomocy Eli włączono wychowawczynię i pe-
dagoga w szkole. Skończył się etap interwencji kryzysowej. a zaczęła
psychoterapia, która trwała jeszcze przez pół roku.
10.7. Interwencja kryzysowa w sytuacji dokonanego
samobójstwa
Śmierć samobójcza członka rodziny jest bolesnym wydarzeniem
traumatycznym, wywołującym silne reakcje emocjonalne. Takjak przy
innych dośw iadczeniach utraty, w procesie żałoby po śmierci samo-
bójczej bliskiego wyróżnić można cztery fazy tego procesu (G. Son-
neck, 1985):
1. Faza szoku z domi nującym mechanizmem zaprzeczania. Może
trwać od kilku dni do kilku tygodni.
2. Faza silnych emocji i buntu: lęk, złość, poszukiwanie winnego.
poczucie winy, występują też zaburzenia snu.
3. Koncentracja na osobie zmarłego i początki akceptacji utraty .
4. Pogodzenie s ię z utratą.
Z badań (M. Sommereder, 1993) nad rodzinami samobójców wy-
nika, że w większości rodzin proces żałoby ma charakter nietypowy
- w przeważającej części (90%) nie dochodzi w ogóle do jego roz-
poczęcia. Stwierdzono, że dopiero po kilku Jatach, w związku z prze-
prowadzanymi badaniami, rodzina mogła po raz pierwszy mówić o tym
wydarzeniu. W większości rodzin nie zaakceptowano śmierci jako
faktu nieodwoła lnego {„nie możemy w to u wierzyć, on jest obecny").
W rezultacie nieodbytej żałoby w rodzinie dochodzi do wielu
niekorzystnych zmian. Komunikowanie się członków rodziny jest za-
burzone, i stn ieją niedopowiedziane sprawy, samobójstwo staje się
I.Il nieraz tematem tabu i tajemnicą rodzinną . W kontaktach z otoczeniem
stawia się też swoiste bariery, które mają za zadanie bronić przed
,.!.
s obwinianiem z zewnątrz (M. Sommereder, 1993).
i
'
188 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzyńska-Mesterhazy
Pomoc, jaką rodzina otrzymuje od otoczenia, jest częstokroć
niewystarczająca, dlatego jej członkowie mogą odczµwać, że się ich
unika. Pomoc profesjonalna w przypadku ś mierci samobqjczej bliskie-
go jest szczególnie wskazana, by proces żałoby mógł się rozpocząć
i przebiegać prawidłowo.
Anna, 1. 55, pnyszła z synem do Ośrodka Interwencji Kryzysowej
następnego
dnia po pogrzebie córki (l. 28). która popełniła samobójstwo.
Oboje byli zapłakani, ubrani na czarno, wymizerowani.
Terapeuta rozpoczął rozmowę z nimi od wyjaSllienia uczuć pojawia-
jących się po śmierci kogoś bliskiego. Było to wstępem do dalszej rozmo-
wy o uczuciach przezywanych pnez Annę i jej syna. Dominującym uczu-
ciem było poczucie winy z powodu śmierci córki (siostry): „Skąd mogłam
wiedzieć, ie to moje wyjście z domu tak się skończy. mote ja ją zabiłam?"
W trakcie rozmowy okazało się, te córka od co najmniej ofmiu
miesięcy zdradzała objawy psychozy o obrazie depresyjno-urojeniowym,
miała trzy próby samobójcze i dramatyczną próbę rozszerzonego samo-
bójstwa (córka zaatakowała matkę siekierą, a sama mówiła. ie się po-
wiesi). Powodowana lękiem, te córka mote za ten czyn iść do więzienia,
matka nie nalegała 11a wizytę u lekarza. a kolejne próby namówienia
córki kończyły się niepowodzeniem. W dniu śmierci matka wyszła jak
zwykle do sklepu po pnedobiednie zakupy. Kiedy wróciła po godzinie,
zastała córkę w łazience - córka naloty/a sobie na głowę worek foliowy
i powiesiła się.
Matka i brat mówili duto o A li, o jej zachowaniu, historii tycia,
o rodzinie. Opowiadali ret o snach, jakie mieli po jej śmierci. Rozmowa
była mieszaniną wątków z teraźniejszości i przeszłości, skoncentrowa-
nych wokół zmarłej. Była to długa, trzygodzinna rozmowa. W czasie
pierwszego spotkania widoczne były silne więzi między matką a synem,
którzy dawali sobie wzajemnie wsparcie. Niezależnie od tego, potrzebo-
wali indywidualnych spotkań z terapeutą, by omówić przeżycia związane
ze śmiercią Ali bez poczucia obciążania drugiej osoby. W ciągu dwóch
miesięcy odbyło się kilka indywidualnych spotkań. Z udziałem Anny
odbyły się tylko cztery spotkania; wyraźnie ich unikała. odwoływała.
Trudności z przychodzeniem były związane m.in. z jej poczuciem winy
i obawami przed wychodzeniem z domu w godzinach przedpołudnio­
wych, w których córka popełniła samobójstwo. W czasie spotkań mówiła
o swoich lękach i sensytywnych doznaniach (np. wysiadała z tramwaju,
ponieważ widziała, jak obce osoby zwracają na nią uwagę, są jej nie-
pnychylne, obwiniają ją za śmierć dziecka). Dokładnie w miesiąc po
samobójstwie córki u Anny nasiliły się: smutek, lęk, niepokój.
[1
Interwencja kryzysowa w przypadku zachowań samobójczych 189
Brat Ali przychodził chętnie (siedem spotkań). Rozmowy koncentro-
wały się wokół jego relacji z matką. O siostrze i uczuciach z nią związa­
nych było mu trudno mówić. Poza utratą siostry problemem było dkl niego
ustalenie bliskości ~ matką, gdyi od dzieciństwa miał większy dystans
w relacji z matką nii z siostrą. Obecnie matka potnebowala jego obe-
cności w stopniu, do jakiego nie był przyzwycz.ajony. Równocześnie czuł
się odpowiedzialny za matkę, bał się o nią („co z.astanę po przyjściu do
domu?").
Zmagania matki z pytaniami „jak tyć?" dalej nasilały jego własne
lęki. Anna potnebowała spokoju i samotności, chciała przebywać w do-
mu. On nalegał, by wyjechała do rodziny i nie była sama. Widoczne było,
ie nie rozumieją swojego sposobu pnetywania t.ałoby. Po dwóch miesią­
cach odbyły się dwa kolejne wspólne spotkania, podczas których oma-
wiano ich wzajemne relacje. W rozmowie terapeuci pomagali nazywać
ich aktualne uczucia i postawy względem siebie, podkreślano ich odmien-
ność pneiywania, a równocześnie zwracano uwagę na bliskość i więzi.
jakie są między nimi.
Był to punkt przełomowy. Anna zaczęła przychodzić regularnie, a w
trzy miesiące po samobójczej śmierci córki stwierdziła: „Żyłam jak we
śnie. Ciągle czekałam, te sko1iczy się ten koszmarny sen, te obudzę się
z uczuciem ulgi. Po śmierci córki dom był pełen ludzi. a ja myśklłam, co
oni robią w moim domu. Wiedziałam, te przyjechali na pogrzeb, mówili
do mnie, ja im oapowiadałam, a równocześnie to wszystko jakby mnie
nie dotyczyło. Byłam jak odrętwiała. Teraz jut. wiem, ie córka nigdy nie
wróci i jest mi smutno w środkll, "cof mnie tak ściska wewnątrz, taki ból,
ale jui do mnie dotarło, te córka nie żyje".
Z.aczęła dbać o swoje zdrowie, dała sobie prawo do tycia i zaczęła
ucżyć się iyć bez Ali. Nie wykrefliła jej ze swojego tycia: pomału rozstaje
się z jej rzeczami, Ala jest dla niej obecna inaczej. Symbolicznie mot.na
odczytać opowieść Anny o .przesadzaniu kwiatków, którymi wczefniej
opiekowała się Ala: Anna z me.lancholią opowiada/a, jak dosypała nowej
ziemi do kwiatków, kt6re na wiosnę pnesadzała córka. „Ala jest obecna,
jest w notesie z telefonami, formach krawieckich, materiałach, z których
miała sobie uszyć sukienkę ". Anna przestała się budzić nad ranem ze
szlochem, przestała się też nieustannie modlić. Wychod?.i sama na space-
ry, wraca do pracy. Jan pozbył się panicznego lęku o matkę.
Co dała przedstawiona interwencja w rodzinie?
• Zapobiegła patologicznemu przebiegowi żałoby (wysokie czyn-
niki ryzyka nietypowego przebiegu żałoby : samobójstwo, nie-
pełna rodzina, niejasne odejście ojca z domu trzy lata wcześniej) .
190 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Oobrzyńska-Mesterhazy
Pozwoliła matce dopu ścić realność utraty córki, przestała obwi-
niać się o jej śm ierć i oskarżać innych. Matka jest w fazie reor-
ganizacji życia.
• Jan zaczął porządkować swoje relacje z rodzicami. Koncentracja
na matce złagodziła ambiwalentne uczucia względem siostry.
Jest na etapie przyjmowania realności ś mierc i siostry.
Śmierć Ali nie oddaliła od siebie matki i syna.
. 10.8. Emocjonalne problemy terapeutów
udzielających pomocy osobom po próbach
samobójczych
Pomoc psychologiczna osobom z tendencjami samobójczymi lub
po próbach samobójczych jest związana ze znacznym obciążeniem
emocjonalnym. Rozmowy z tym rodzajem klientów konfrontują tera-
peutę z własnymi myślami czy tendencjami samobójczymi, z własnym
poczuciem bezsilności, czasem brakiem własnej kompetencji. Budzą
pytania o granice pomagania i odpow iedzialności za klienta. Wielu
terapeutów przejmuje odpowiedzialność za klienta, który chętnie na to
przystaje, ale jednocześnie powoduje to u zależnienie od terapeuty
i potwierdza niską samoocenę. Problematyka samobójstw neguje sy-
stem wartości terapeuty odnoszący się do poszanowania prawa czło­
wieka do decydowania o wyborze własnej śmie rci . Jeżeli terapeuta stoi
na stanowisku, że samobójstwo jest ostateczną wol n ością i powinien
szanować wolną wolę samobójcy, trudniej mu będzie nieść pomoc
w sytuacji zagrożenia życia. Łatwo . wtedy o zachowania, których po-
winno się u nikać w kontakcie z osobami zagrożonymi samobójstwem
(pocieszanie, upominanie, uogólnianie, pouczanie, bagatelizowanie
problemów, wartościowanie, nadmierne analizowanie i wypytywanie,
zbyt wczesne namawianie do aktywności i pozytywnych zmian w ży­
ciu).
10.9. Podsumowanie
1. Osoby z tendencjami samobójczymi oraz po próbach samobój-
czych przejawiają często ambiwalen cję wobec pragnienia śmierc i i de-
cyzji o samobójstwie.
2. Zasadą interwencji kryzysowej jest jak najszybsze objęc ie po-
mocą osoby po próbie samobójczej i jej rodziny .
Interwencja kryzysowa w e_rzypadku zachowań samobójczych 191
3. Celem interwencji kryzysowej jest umożliwienie takiej zmiany,
by dla osoby z zachowaniami samobójczymi życie odzyskało swoją
wartość.
4. Ze względu na obciążenia emocjonalne terapeutów wskazana
jest praca w zespole oraz korzystanie z konsultacji i superwizji.
Bibliografia
Chapman A.H., Leczenie zaburzeń emocjonalnych, PZWL, Warszawa 1973.
Hofmann F„ /nterwencja kryzysowa w rodzinie po pr6bie samob6jczej bliskiej
osoby. Referat wygłoszony na I Ogólnopolskiej Konferencji Rodziny w kry7.ysie,
Kraków-Mogilany, paidziernik 1993 (maszynopis dost~pny w bibliotece WOIK
w Krakowie).
Jarosz M., Samob6jstwa w Polsce w latach 1951-1991. Materiały II Ogólno-
polskiego Sympozjum Telefon zaufania w profilaktyce patologii społecznej, Czę­
stochowa 1992, Regina Poloniae, Cz~stochowa 1993.
Krisenintervention und Sui'(.idverhlitung, red. G. Sonneck, Facultas Universi-
tatsverlag. Wien 1985.
Leśniak E., Instrukcja dla dyiurnych ośrodka interwencji kryzysowej, Kraków
1992 (maszynopis dostępny w bibliotece WOTK w Krakowie).
POldinger W., Die Abschiit7.ung der Suizidalitiit, Huber, Bem 1968.
Ringel E„ Nerwica a samotnis7.C7.enie, PWN, Warsi.awa 1992.
Ringel E„ Samob6jstwo - apel do innych, Oficyna „Profi", Warszawa 1993.
Sommereder M„ Próby samob6jcze w G6rnej Austrii. Referat wygłoszony na
I Ogólnopolskiej Konferencji Rodziny w kryzysie, Kraków-Mogilany,
paidziernik 1993 (maszynopis dostępny w bibliotece WOIK w Krakowie).
Wysocka A., Wciórka J„ Zachowania samobójcze, [w:] Psychiatria praktycz-
na dla lekaf7.Q rodzinnego, red. J. Wciórka, Instytut Psychiatrii i Neurologii,
Warszawa 1992, s. 304-314.
 . ROZDZIAŁ XI

Wanda Badura-Madej,
. Jadwiga Piątek.

STRES ZWIĄZANY z·POMAGANIEM

. LUDZIOM W KRYZYSACH

Cechy pracy metodą interwencji kryzysowej. Optymalne cechy

pracownika interwencji kryzysowej. Obciążenia i koszty osobiste
uprawiania zawodu: źródła stresu, wypalenie tawodowe, zastępcza
trauma. Jak radzić sobie z obciążeniami pracy?

11.1. Cechy pracy metodą interwencji kryzysowej

Interwencja kryzysowa jest - podobnie jak środowiskowa praca
socjalna czy praca pogotowia ratunkowego, straży pożarnej, policji -
jedną z form pierwszej, doraźnej pomocy udzielanej osobom przeży ­
wającym rozmaitego typu kryzysy. Poniżej zostaną omówione podsta-
wowe cechy pracy w modelu interwencji kryzysowej, które można
odnieść, w mniejszym bądź większym stopniu, do każdej z form pier~
wszej pomocy.
;
f;,
!>;
1. Dostępność i stała gotowość niesienia pomocy.
~ Podstawowym zadaniem instytucji pierwszej pomocy jest rozpo-
r~
znanie problemu (socjalnego, zdrowotnego lub innego) każdej osoby,
JJ
która się do niej zgłosi i udzielenie jej doraźnej pomocy bądź wskaza-
~ nie innych, bardziej kompetentnych służb. Służby te zobowiązane są
J
1~ do pracy w jak najszerszym wymiarze czasu, najlepiej w systemie .
~1 całodobowym (pÓgotowie, straż pożarna, ośrodek interwencji kryzy-
ui
d
,.
;.·;

~
194 Wanda Badura-Madej, Jadwiga Piątek
sowej), tak, by mogły udzielać pomocy o każdej porze. Od pracowni-
ków wymaga się dyspozycyjności i otwartości na potrzeby zgłaszają­
cych się osób.
2. Duża rozpiętość problematyki .
Służby pierwszej pomocy stykają się w swojej pracy z problemami
klientów, wymagającymi różnorodn ej wiedzy i umiejętności: konfli-
ktem rodzinnym, samobójstwem, alkoholizmem, ubóstwem itp. Ponad-
to wymaga się, by pracownicy wykazywali podstawowe umiejętności
analizy problemów nie związanych bezpośrednio z ich działalnością.
Do ośrodka interwencji kryzysowej zgłaszają się bowiem osoby, które
potrzebują pomocy innych instytucji, jak na przykład policja, szpital
czy charytatywne organizacje pozarządowe.
3. Kontakt z osobami ujawniającymi silne emocje.
Spotkanie z osobami wzburzonymi, cierpiącymi czy rozpaczający­
mi niesie ze sobą duże obciążenie emocjonalne d la pracowników.
zwłaszcza że sytuacja, w jakiej muszą działać, często jest niejasna.
Brakuje informacji, pozwalających nadać znaczenie zachowaniu klien-
ta i zrozumieć jego psychologiczny kontekst: przyczynę, czas trwania.
zaangażowanie innych osób, okoliczności pojawienia się objawów.
Praca w służbach kryzysowych wiąże się też z zagrożeniem dozna-
nia agresji słownej i fizycznej ze strony pobudzonego, agresywnego
klienta.
4 . .Konieczność podejmowania decyzj i pod presj ą czasu i często
w warunkach niejednoznaczności lub braku informacji .
Ze wzg l ędu na stan fizyczny czy psychiczny klienta trudne, a cza-
sem niemożliwe jest ·s zybkie zdobycie istotnych informacji na jego
temat, natomiast sytuacja wymusza kon ieczność podjęcia decyzji. Gdy
decyzje dotyczą zd,rowia i życia osoby w kryzysie. wzrasta zakres
odpowiedzialnośc i pracowników.
5. Nieprzewidywalność zadań, tempa ich wykonywania i warun-
ków, w jakich będzie się działać.
Mimo że istnieją procedury postępowania w różnego rodzaju sy-
tuacjach kryzysowych, specyfika indywidualnych reakcji klientów
sprawia, że niemożliwe jest ścisłe zapla nowanie i wykonywanie dzia-
łań interwencyjnych.
6. Praća w systemie dyżurów.
Dyżurowanie w instytucjach pierwszej pomocy charakteryzuje się
trudnością przewidywania obciążeń zadaniami w czasie pracy, a jed-
Stres związany z pomaganiem ludziom w kryzysach 195
n ocześnie koniecznością zachowania stałej gotowości do podjęcia
działań. Nierytmiczność pracy. przechodzenie od bardzo intensyw-
nych, wyczerpujących sytuacji do oczekiwania na następne zgłoszenia
klienta, powoduje znaczne obciążenie.
7. Konieczność współpracy z różnym i instytucjami.
Sytuacj e kryzysowe wymagają nierzadko współdziałania różnych
służb pierwszej pomocy. Personel musi posiadać umiejętność koope-
racji, na przykład przekazywania i żb ierania istotnych informacji, ne-
gocjowania, kierowania pracą grupy ludzi.
11.2. Optymalne cechy pracownika interwencji
kryzysowej
Pracownikom ośrodków interwencji kryzysowej stawia się wiele
wysokich wymagań dotyczących zarówno kompetencji zawodowych.
jak i właśc iwości psychicznych. Oczekuje się od nich:
- szerokiej wiedzy fachowej i doświadczeń zawodowych w róż­
nych dziedzinach opieki psychosocjalnej;
- życzliwego zainteresowania ludźmi, empatycznej postawy;
- umiejętn ości szybkiego diagnozowania w niejasnej sytuacji
i przeprowadzenia analizy wszystkich jej aspektów (aktywne
zbieranie informacji, stawianie hipotez, odróżn ianie informacji
· istotnych od mniej ważnych);
- umiejętności podejmowania decyzji przy dużej presji czasowej
i wzięcia na siebie odpowiedzialn ości za innych ludzi;
- umiejętności samodzielnej pracy przy zachowaniu proporcji
między samodzielnością a koniecznośc i ą odwołania s ię do po-
mocy innych;
- ponadprzeciętnej odporności na stres wywołany pracą;
- wyobraźni i elastyczności myślenia i działania;
- takich umi ejętności społecznych, jak zachowanie budzące za-
i ufanie, łatwość nawiązywania kontaktu, zdolność do współpra­
~
t cy z innymi ludźmi ;
- wiedzy o istn iejących służbach pomocy psychosocjalnej.
Pożądane są również: pewność siebie, sprawność w działani u.
zdrowy optymizm. poczucie humoru. umiejętność autorefleksji, poczu-
cie tożsamości zawodowej, poczucie własnych kompetencji zawodo- .
wych (M. Rhine i M. Weissberg, 1982).
196 Wanda Badura-Madej, Jadwiga Pi~te~
11.3. Obciążeni.a I kosżty osobiste uprawiania zawodu
W zawodach związanych z pomaganiem ludziom w sytuacjach
trudnych stres jest nieunikniony. Reakcja nań zaJeży od konfiguracji
wielu czynników.
11 .3.1. Sytuacyjne i osobowościowe źródła stresu w pracy
Główne sytuacyjne-źródła stresu w zawodach związanych z opieką
nad innymi to (G. M. Breakwell, 1989):
- długie i niedogodne godziny pracy, dezorganizujące życie ro-
dzinne;
- niepewność standardó~ pracy (zmiany w określeniu charakteru
i zasad pracy);
- rozbieżność między sztywnymi, biurokratycznyl'fli wymagania-
mi przełożonych a oczekiwaniami klientów;
- niskie zarobki;
- brak możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji;
- zbyt szeroki zakres zadań;
- słabe kontakty z innymi współpracownikami, utrudn iające wza-
. jemną pomoc; . czne. Konsekwencją dolegliwości zdrowotnych stają się zwolnienia
- mała efektywność rozwi ązywania problemów klientów; ·
- zablokowanie porozumienia bądź sJaby przepływ inforrnacji
między pracownikiem a przełożonym i klientem ; .
- nadmierna rutyna: powtarzanie tego samego rodzaju pracy przez
d ługi okres.
Poza sytuacyjnymi właściwościami samej pracy, do powstawania
i pogłębiania stresu przyczyniają. się też pewne cechy osobowości
(J. Wojciechowska, 1990); niedoj rzałość , bierność, niepewność, niska
samoocena czy defensywność sprzyjają niskiej skuteczności działania,
a także powierzchownym relacjom interpersonalnym. Z kolei nadmier-
na . ofensywność, podejrzliwość, tendencje rywalizacyjne, agresyw-
ność, manipulowanie otoczeniem powodują konflikty w zespole
i z klientami, przez co praca staje się nieefektywna i służy bardziej
zaspokajaniu' potrzeby dominowania i kontrolowania innych niż po-
mocy potrzebującym.
Osoby o nieugruntowanym poczuciu własnej wartości, mające
trudności z opanowaniem własnych emocji, mogą się szybko załamy ­
wać w trudnych sytuacjach, reagować silnymi negatywnymi emocjami,
skierowanymi na sytuacje zewnętrzne i na siebie, a w konsekwencji
reagować izolacją od pracy .
Stres związany z pomaganiem ludziom w kryzysach 197
11.3.2. Wypalenie zawodowe
Stres pracy - podobnie jak inne stresy życia codziennego -
wymaga uruchomienia środków zaradczych służących zachowaniu
równowagi psychicznej i fizycznej organizmu. Skumulowanie stresu
związanego z pracą, nieskuteczne radzenie sobie z nim lub przeżycie
urazowego doświadczenia w praktyce profesjonalnej mogą przyjąć
postać kryzysu. W niesprzyjających okolicznościach, przy bierności
lub wyczerpaniu osoby przeżywającej stres zawodowy, dochodzi do
rozwoju kolejnych faz kryzysu. Jeśli wówczas nie nastąpi jego prze-
zwyciężenie, pojawi się chroniczna reakcja kryzysowa - zespół wy-
palenia zawodowego (burnout syndrome).
Zespół wypalenia j est procesem rozwijającym się w czasie. Dla
celów opisowych wyróżnia się trzy fazy (J. Wojciechowska, 1990):
l . Faza wyczerpania emocjonalnego.
Na plan pierwszy wysuwa się brak satysfakcji z wykonywanej
pracy, mimo odnoszonych sukcesów oraz objawy psychosomatyczne,
jak chroniczne zmęczenie, bóle głowy, bezsenność, zaburzenia gastry-
lekarskie.
· 2. Faza „depersonalizacji".
Teilllinu „depersonalizacja" używa się tutaj - inaczej niż w psy-
chiatrii - na określenie stosunku pracownika do klienta. Relacja
z klientem traci swój dotychczasowy podmiotowy charakter, staje się
bezosobowa (zdepersonalizowana). Pracownik unika nawiązywania
kontaktów z klientami, przejawia wobec nich irytację, pogardę lub
zobojętnienie, doszukuje się źródeł ich kłopotów w nich samych. Po-
i~
dobne zachowanie wskazuje na stosowanie strategii izolowania się,
>) która umożliwia krótkotrwałe uwolnienie się od napięcia i daje złudne
,.
:~
;I poczucie panowania nad sytuacją.
I'
4
;j 3. Faza braku osiągnięć w pracy.
;, Charakteryzuje się faktycznym obniżeniem jakości pracy, czemu
~ pracownik stara się przeciwdziałać bądź przez zwiększenie czasu
~{ i intensywności pracy przy dalszym braku skuteczności, bądź przez
·' systematyczne uchylanie się od obowiązków. Dochodzi do dalszego
uprzedmiotowienia stosunku do podopiecznych: wrogości, niekon-
trolowanych wybuchów emocjonalnych; zwiększa się liczba konfli-
któw ze współpracownikami. Osoba „wypalona" nie do~wiadcza żad­
nej satysfakcji z pracy, nie widzi jej sensu, przestaje się identyfikować
j
198 Wanda Badura-Madej, JadWiga Piątek
ze swoją rolą. Jednocześnie nie dostrzega związku pomiędzy swoim
stanem psychicznym a słabymi osiągnięciami w pracy. Przeżywa przy-
kre emocje spowodowane niską samooceną zawodową, odczuwa bez-
silność, smutek, lęk, niechęć do otoczenia. Na plan pierwszy może się
wysunąć poczucie winy lub krzywdy, co. sygnalizuje koniec skutecz-
nego działania strategii zaradczych z wcze§niejszych etapów wypale-
nia zawodowego. Moment ten sprzyja rozwojowi depresji, sięganiu po
alkohol, chorobom układu pokarmowego i krążeniowego, zwiększonej
zapadalności na infekcje. Wypalenie rzadko osiąga tak intensywne
nasilenie, jednak nawet przy mniej zaznaczonych objawach powoduje
pogorszenie relacji interpersonalnych, zmniejszenie zainteresowania
otoczeniem i brak radości życia.
Literatura dotycząca zespołu wypalenia kładzie nacisk na rolę
środowiska pracy i cech pracy jako czynnika sprzyjającego j ego wy-
stąpieniu. Badania dowodzą, że najbardziej narażen i na wypalenie są
nauczyciele szkół podstawowych, pielęgniarki , pracownicy socjalni
i urzędnicy (J. Wojciechowska, 1990). Praca w tych zawodach wyma-
ga dużego zaangażowania i poświęcenia, brania odpowiedzialności za
innych oraz znacznego wysiłku fizycznego, przy równoczesnej niskiej
gratyfikacji materialnej i prestiżowej. Wydaje się, że personel służb
pierwszej pomocy również jest obarczony dużym ryzykiem wypalenia
zawodowego (A. Lipowska-Teutsch, 1995).
Wypaleniu sprzyjają ponadto: izolacja zawodowa, stała gotowość
do bycia e mpatycznym, niepewność sukcesu w pracy, narażenie na
nierealistyczne oczekiwania klientów, poczucie braku wzajemności
w relacji „dawanie-branie" z klientem (l.L. McCann i L.A. Pearl-
man, 1990).
Dla oceny ryzyka wypalenia zawodowego diagnostyczne jest po-
twierdzenie poniższych zdań (Ch. Figley, 1993):
• Uważam , że pracuję zbyt ciężko.
Czuję się rozdrażniony różnymi sprawami i przypisuję to konta-
ktom z niektórymi klientami.
Chciałem uniknąć opiekowania się pewnymi klientami .
• Czuję, że moi klienci mnie nie lubi ą.
• Czuję się słaby, zmęczony i wyczerpany, co jest związane z moją
pracą.
• Nie udaje mi się oddzielić pracy od życia osobistego.
Wydaje mi się, że nie jestem dobry w tym, co robię .
Stres związany z pomaganiem ludziom w kryzysach 199
11.3.3. Psychologiczne skutki pomagania ofiarom
traumatycznych wydarzeń: zespół „zmęczenia
· współczuciem"
~odatkowym obciążen~em w prac~ ~olegającej na pomaganiu in-
nym Jest kontakt z o~oban:i1 ~ddanym1 silnemu działaniu szczególnie
urazowych wydarzen, tak1m1 Jak ofiary katastrof, przemocy i innych
przestępstw, czy osoby nieuleczalnie chore lub chore psychicznie.
Osoby pomagając e podlegają oddziaływaniu ich silnych, czasem wręcz
ekstremalnych emocji: rozpaczy, wściekłości, paniki. Konfrontują się
z relacjami , o skrajnie traumatycznych zdarzeniach, które stały się
udziałem klientów (gwałt, samobój stwo, przemoc wobec dziecka, oka-
leczenie). Wymusza to w nich ciągłą rewizję własnych przekonań na
temat znaczenia cierpienia i sensu życia oraz postaw wobec ludzi
i świata. Stykanie się z niezrozumiałym i niezawinionym cierpieniem
innych ludzi, z obrazami okrucieństwa, dowodami kruchości życia,
stawia pod znakiem zapytania własną wiarę w uporządkowany i bez-
pieczny świat, przekonanie o własnej nietykalności, ·obciąża egzysten-
cjalnymi dylematami . Szokujące obrazy i przeżycia osób, które padły
ofiarą skrajnie traumatycznych zdarzeń, wzbudzają u osoby pomaga-
jącej uczucie strachu, lęku, sparaliżowania, chęć zemsty. Terapeuci,
pracujący z ofiarami gwałtów, mogą się nadmiernie identyfikować
z ofiarą i odczuwać wściekłość wobec sprawcy.
Na podstawie licznych kontaktów z psychoterapeutami pomagają­
cymi ofiarom traumatycznych wydarzeń stwierdzono, że mogą oni
doświadczać uczuć i objawów podobnych do problemów przeżywa­
nych przez ich klientów. Zjawisko to nosi różne nazwy: wtórna reakcja
posttraumatyczna lub zaburzenie posttraumatyczne (secondary trau-
matic stress reactionldiscorder), stres współczucia lub zespół z.męcze­
nia współczuciem (compassion fatigue) (Ch. Figley, 1993), bądź też
„zastępcza trauma" (l.L. McCann i L.A. Pearlman, 1990).
t
I „Stres współczucia" jest nieuchronny w pracy z ofiarami trauma-
i
,,
~
tycznych wydarzeń , ale nie u każdego wystąpi jego nasilenie w postaci
„zmęczenia współczuc iem". To ostatnie opisuje się jako stan napięcia
i koncentracji na kliencie i jego traumie, ujawniający się w formie
~
ponownego doświadczenia urazowego zdarzenia (tzw.flashback), któ-
i remu towarzyszy uczucie sparaliżowan ia i koszmarne sny lub unikania
I
przypominania sobie tego zdarzenia. ·
Mogą się pojawić luki pamięciowe, objawy stałego pobudzenia,
poczucie wyobcowania, wybuchy gniewu z byle powodu, łatwość
I
200 Wanda Badura-Madej, Jadwiga Piątek
ulegania panice. Spotkania z klientem, za którego przyczyną powstają
te objawy, nabierają dla terapeuty specjalnego, emocjonalnego znacze-
nia, które zmniejsza jeszcze bardziej jego dystans do przeżyć klienta.
Psychologiczne skutki pomagania ofiarom traumatyczńych wyda-
rzeń będą w każdym indywidualnym przypadku zależne zarówno od
charakteru sytuacji traumatycznej, jak i osobowości pomagającego .
Uważa s ię jednak, że niektóre z nich są nieuniknione, nierozerwalnie
zw iązane z tym rodzajem pracy, bez względu na posiadane umiejętno­
ści radzenia sobie ze stresem pracy.
Poniższe zdania opisują najbardziej typowe objawy zespołu zmę­
czenia współczuc iem (Ch. Figley, 1993). Jeśli pas uj ą do Ciebie, jesteś
narażony na „zmęczenie współczuciem":
Unikam pewnych sytuacji bądź aktywności, ponieważ przypo-
minają mi przerażające wydarzenia.
Nie pami ętam dokładnie relacji klienta dotyczącej przerażające­
go wydarzenia.
• Czuję się wyobcowany .
Zdarzają mi się wybuchy gniewu nawet z błahych powodów .
• Łatwo się przerażam.
• Kiedy pracuj ę z ofiarą, myślę o przemocy wobec sprawcy.
• Miewam n agłe, nieoczekiwane przypomnienia związane z prze-
życian:ii mojego klienta. · .
Jestem w strząśnięty tym. o czym opowiadał mój klient.
• Mam kłopoty ze snem.
Miewam przerażaj ące·sny zw iązane z życ i em mojego klienta.
• Myślę, że mogę s ię „zarazić" traumatycznymi przeżyc iami mo-
jego klienta. . nacji jest pogłęb iane przez innych profesjonalistów, którzy mogą po-
Byłem w niebezpiecze ń st wi e, opiekując się niektórymi klien-
tami.
11 .3.4. Psychologiczna koncepcja tzw. zastępczej traumy
Pod wpływem konfrontacji z przeżyciami i relacjami ofiar trauma-
tycznych wydarzeń następują naturalne przemiany schematów po-
znawczych (przekonań, oczekiwań i przypuszczeń dotyczących siebie
i innych) u osób pomagających, nazywane zastępczą traumq
(I.L. McCann i L.A. Pearlman, 1990).
Schematy poznawcze człowieka, czyli jego przekonania, oczeki-
wania i przypuszczenia dotyczące sie bie ·i innych, tworzą . się wokół
podstawowych potrzeb psychicznych: bezpieczeństwa, podstawowej
ufności, siły, szacunku, intyJllllości, niezależności i ram odniesienia.
Stres związany z pomaganiem ludzi<>_m w kryzysach 201
W ydarzenie traumatyczne wystawia na próbę dotychczasowe schema-
ty; może modyfikować oczekiwania i przypuszczenia lub całkiem je
rozbijać. Wpływ . traumatycznego zdarzenia na schematy poznawcz~
konkretnej osoby zal eży od stopnia zaspokojenia jej potrzeb. Najbar-
dziej narażone na zmianę będę schematy związane z najmniej zaspo-
kojoną potrzebą (tzw. potrzebą centralną). .
Podobne skutki wywiera trauma na sche maty poznawcze osoby
pomagaj ącej. Jeśl i u terapeuty potrzeba niezależności jest potrzebą
centra lną, to w pracy z ofiarą gwałtu będzie przeżywać przede wszy-
stk1m obawę przed zniewoleniem i wywieraniem przymusu. Gdy na-
tomiast ważna jest potrzeba bezpieczeństwa, terapeuta skupi się wyłą­
cznie na dostrzeganiu potencjalnych zagrożeń.
Zetknięcie się terapeuty z urazowym przeżyciem klienta może
god zić w jego potrzebę wiary w życzliwość innych osób i szacunek do
nich. Po pewnym okresie .stykania się z okrucieństwem i przemocą
terapeuta może odkryć, że jego poglądy stały się bardziej cyniczne
bądź pesymistyczne. Brak zgodności między przekonaniem o pozy-
tywnej naturze człow ieka a realnością zła i krzywdy staje się bolesny,
szczególnie gdy terapeuta miał uprzednio idealistyczne pog lądy.
W ślad za zmian ą prze.konań idzie zgorzknien.ie, cynizm, złość do
ludzi, zwątpien ie i dewaluacja zaufania. .
Terapeuci, zajmujący s ię ofiarami, mogą doświadczać- podobnie
jak one - poczucia alienacji, będącego skutkiem kontaktu ze zdarze-
niami nie mieszczącymi s ię w doświ adczen iach życia codziennego.
Mogą je przeżywać jako „niedopasowanie do świata". Poczucie alie-
gardzać lub bać się tego typu pracy, a także przez członków rodziny
i przyjaci ół , nie rozumiejących obciążeń z niej wynikaj ących. Osoby
z otoczenia terapeuty mogą myśleć, że wybrał tę pracę jedynie z po-
wodu swoich nie rozwiązan ych konfliktów wewnętrznych lub dla
zaspokojenia ukrytej agresji i potrzeby władzy.
Zmianom schematów poznawczych towarzyszą zaburzenia spo-
strzegania i pamięc i wyobrażeniowej. Wyobrażenia zasłyszanych od
ofiar opisów zdarzeń mogą pojawiać s ię u osób pomagających jako
nagłe przypomnienia, natrętne myśli i sny. Wyobrażeniom towarzyszą
silne reakcje emocjonalne. Jeśl i osoba pomagaj ąca słyszy relację, która .
przerasta jej poznawcze i e·mocjonałne możliw ośc i integrowania, może
doznać emocjonalnego sparaliżowania i wypierać negatywne przeży­
cia. Bywa tak, gdy zdolności kontroli emocjonalnej i radzenia sobie
202 Wanda Badura-Madej, Jadwiga Piątek
osoby pomagającej wyczerpią się lub gdy opowieść klienta jest sprze-
czna z jej schematami poznawczymi.
Konfrontacja z dowodami istnienia cierrmej strony ludzkiej natury
jest nieunikniona w pracy z ofiarami traumatycznych wydarzeń . Oso-
by pomagające doświadczają przykrych przeżyć, związanyc h ze zmia-
ną idealistycznych przekonań, natrętnych myśl i i obrazów, odczuwają
bolesne emocje. Zastępcza trauma jest naturalną reakcją na tę stresu-
jącą i traumatyzującą pracę. Może się jednak stać źródłem reakcji
patologicznych (np. wypalenia lub zmęczen ia współczuciem) , gdy
osoba pomagająca ma trudnośc i z uświadamianiem sobie własnych
przeżyć, ich uzewnętrznianiem i przepracowywaniem lub gdy jest
wyizolowana w środowisku zawodowym. Osoby pomagaj ące powinny
rozumieć, jakim zmianom podlegają ich schematy poznawcze i jakie
ma to znaczenie dla ich kontaktu terapeutycznego i klientami. Kon-
cepcja zastępczej traumy pozwala zidentyfikować obszary, w obręb ie
których może doj ść do zakłóceń. Warto prze analizować własne potrze-
by, znaleźć centralne z nich i mając ich świado mość, postarać si ę
zrozumieć włas ne reakcje na opowieść klienta naruszającą te właśni e
potrzeby. Gdy terapeuta ma słabe poczucie bezpieczeństwa, będzie mu
trudno praco wać z ofiarami przestępstw i wypadków, bo ich doświad­
czenia będą naruszać jego przekonania o bezpieczeństwie osobistym
i niety kalności.
11.4. Radzenie sobie z obciążeniami pracy
Niejednokrotnie już podkreśla~o w tym rozdziale, że stres w pracy
z ofiarami traumatycznych wydarzeń jest nieunikniony - jest to na-
turalna ludzka reakcja na cierpienie i urazowe wydarzenia, dotykające
innych ludzi . Każdy pomagający może jednak wpływać na przebieg
stresu i zapobiegać jego odległy m skutkom. Przy kontrolowaniu po-
ziomu stresu zawodowego i radzeniu sobie z nim uży teczne są:
Wiedza o zjawiskach towarzyszących pomaganiu innym („co się
może ze mną dziać, gdy pomagam innym").
Umiej ętność samoobserwacj i i analizy własnych przeżyć, a tak-
że wgląd w możliwe zależności między włas nymi doświadcze ­
niami życiowymi a sposobem pracy z klientem. Sprawą zasad-
niczej wagi jest ś wiadomość swoich nie rozwiązanych konfli-
któw i urazowych doświadczeń. Ważna wydaje się też znajo-
mość własnyc h strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych.
Stres związany z pomaganiem ludziom w kryzysach 203
• Umiejętność wyrażania i dzielenia s ię swoimi obciążającymi
przeżyciami z innymi współpracownikami lub bliskimi.
• Posiadanie grupy odniesienia, którą stanowią koledzy z pracy
lub inni, którzy stykają się z podobnymi problemami. Takie
kontakty dostarczają wsparcia emocjonalnego oraz intelektu-
alnego i profesjonalnego. Pomocne jest stowarzyszanie się w or-
ganizacje zawodowe lub tworzenie grup wsparcia dla profesjo-
nalistów.
• Nawyk regularnego, częstego (najlepiej raz w tygodniu) oma-
wiania pracy ze szczególnie trudnym klientem w czasie spotkań
zespołu. Spotkania takie mogą mieć charakter superwizji lub
konsultacji, których nieodzownym elementem jest dzielenie się
osobistymi przeżyciami z kontaktu z klientem. Istotna jest
ponadto dostępność superwizji bądź konsultacji z profesjonali stą
o dużym doświadczeniu.
Zachowanie równowagi między życ iem osobistym a zawodo-
wym.
• Równoważeni e obciążenia bezpośrednimi kontaktami z klien-
tem innymi zajęciami zawodowymi, na przykład pracą dydakty-
czną lub badawczą, szczególnie taką, która pozwala na konceptu-
alizację problemów wynikłych z pracy z klientami.
• Możliwość zachowania ilościo wej równowagi pomiędzy „trud-
nymi" a „lżejszymi" klienta.mi z różną problematyką .
Znajomość własnej wydolnośc i psychofizycznej i dostosowywa-
nie do niej rytmu pracy.
I·
• Umiejętność wyznaczania realistycznych celów pracy oraz gra-
nic własnej odpowiedzialności za klienta.
t
J:
i·
• Stałe poszukiwanie wiedzy profesjonaJnej i możliwości rozwoju
zawodowego.
f· Poszukiwanie innych, wspo magającyc h pomoc psychologiczną,
..r:
'~
L możliwości rozwiązy wania problemów klienta.
• Posiadanie zainteresowań i aktywnośc i pozwalających utrzymać
~ i wzmacniać optymizm.
L
Umiejętność dostrzegania pozytywnych wartości własnej pracy.
Praca w dziedzinie interwencji kryzysowej zwiększa zdolność
do empatii i wrażliwość na cierpienie. Z musza do stałej refleksji
i zmiany poglądów w kierunku bardziej realistycznego spostrze-
gania świata. Daje saty sfakcję ze wspomagania pozytywnych
zmian w ludziach w szybko zmi eniających s ię okolicznościach .
Wzmacnia wiarę w ludzką zdolność znoszenia i przezwycięża-
 204 Wanda Badura-Madej, Jadwiga Piątek

nia trudności. Uczy wreszcie pokory i ciągłego wzbudzania na-

dziei na możliwość rozwoju człowieka w obliczu tragicznych
zdarzeń. Taką postawę można nazwać strategią optymistycznej
wytrwałości (l.L. McCann i L.A. Pearlman, 1990). Do pracow-
ników interwencji kryzysowej, obc ujących z nieszczęściem
i krzywdą, pasuje stwierdzenie: „.chociaż smutniejsi, możemy
być mądrzejsi".
- Stałe utwierdzanie się, jak ważną pracę wykonujemy i jak po-
zytywnie zmieniać może ona nasze życie.

Bibliografia
Breakwell G. M., Facing Physical Violence, The British Psychological Society
and Routledge Ltd, London 1989.
, Figley Ch., Compassion stress - towards its measurement and management,
„Fazyiily Therapy News", 1993, 2, s. 3-4.
Lipowska-Teutsch A., Zagadnienia skutków stresu i metod przeciwdziałania
im w pracy słuib emergencyjnych, [w:] Wybrane problemy zmagania się ze
stresem, red. D. Jasiecka, Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1995, s. 91-JOJ.
McCann 1.L., Pearlman L.A„ Vicarious traumatization: a framework for
underscanding che psychological effects of working with vic1ims, ,,Journal of
Traumatic Stress", 1990. I, s. 131-147. · ne, ucieczka.
Rhine M. W„ Weissberg M.P., Crisis intervention. [w:] Practice and Mana-
gement of Psychiatrie Emergency Care, red. J. Gorton, R. Partridge, The Mosby
Company, St. Louis, Toronto, London 1982, s. 3- 24.
Wojciechowska J„ Syndrom wypalenia zawodowego, „Nowiny Psychologicz-
ne", 1990, 5-6, s. 83-91.
i·
[.
Słowniczek ważniejszych terminów
acting-out: irracjonalne, impuJsywne, niekontrolowane ujawnienie
(bądź wybuch) uczuć i emocji uprzednio wypartych, mające na celu
obniżenie napięcia psychicznego. Przykłady: zachowania agresyw-
·
. egQ: konstrukt psychoanalityczny, oznaczający świadomą część oso-
bowości, w której skład wchodzą: myślenie, spostrzeganie i pa-
mięć. Funkcją ego jest realistyczna ocena rzeczywistośc i i utrzyma-
nie równowagi między popędami (id) a wymaganiami społecznymi
(superego).
endogenne kryzysy życiowe: zmiany wzorów zachowań indywidual-
nych i w obręb ie systemu, wywoływane przez patologiczne wzorce
rodzinne, na przykład uzależnienie od alkoholu czy przemoc wzglę­
dem członka rodziny.
interwencja kryzysowa (crisis intervention): działanie zmierzające do
odzyskania przez osobę dotkniętą kryzysem zdolności samodziel-
nego pokonania kryzysu. Może mieć charakter pomocy psychologi-

I
!l
cznej, medycznej, socjalnej i prawnej. Jej czas trwania jest ograni-
czony do ~ tygodni.
krytyczne wydarzenia życiowe (life change events): emocjonalnie
znaczące wydarzenia, wyodrębnione z toku codzienności„ wymu-
szające zmianę w dotychczasowym funkcjonowaniu osoby. Mogą
mieć zabarwienie emocjonalne pozytywne bądź negatywne.

206 Słowniczek ważniejszych terminów
kryzys: przejściowy s tan nierównowagi wewn ętrznej, wywołany przez
krytyczne wydarzenia życi owe, wymagający istotnych zmian i roz-
strzyg nięć.
kryzys chroniczny: przewlekły, trwający
nawet kilka lat kryzys, po-
wstały w wyniku wycofania się z jego rozwiązan ia we wczesnej
fazie lub zastosowania patologicznych sposobów jego rozwiązania.
kryzys w rodzinie: przejściowa dezorganizacja systemu rodzinnego,
charakteryzująca s i ę czasową niezdolnością do odzyskania równo-
wagi wewnątrzrodzinnej, wymagająca zmian w struktune bądź
wzorcach interakcji wewnątrzrodzinnyc h .
mechanizmy obronne osobowości: nieświadome sposoby redukowa-
nia napięć emocjonalnych, szczególnie lęku, zmierzające do utrzy-
mania pozytywnej samooceny bez podejmowania prób zmiany
sytuacj i zewnętrznej. Przykłady: wyparcie, projekcja, regresja, fi-
ksacja.
osoba ocalała (survivor): osoba, która przestała podlegać skutkom
~traumy dzięki zmianie sposobów radzenia sobie, wzmocnieniu
poczucia własn ej wartości i godn ości oraz nadaniu znaczenia trau-
matycznemu wydarzeniu.
osoba osierocona: osoba, która utraciła kogoś bliskiego z powodu
śmierci.
psychoterapia kryzysowa: oddziaływania
psychologiczne mające na
celu leczenie skutków traumatycznych wydarzeń. W jej obrębie
wyróżnia się psyc hologiczną inte rw encję kryzysową, nastawioną
na leczenie bezpośrednich skutków kryzysu, oraz psyc hoterapię
długoterminową, obl iczoną na leczenie odległych skutków trauma-
tycznych wydarzeń .
•psychoterapia ocalałych (survivor therapy): metoda leczenia, polega-
jąca na pomocy ofiarom traumatycznych wydarzeń w staniu się
~osobami ocalałym i przez skupienie się na ich mocnych stronach.
radzenie sobie ~ strategia radzenia sobie
reakcja kryzysowa: zmiany w zakresie emocji, myślenia, zachowania
i kontaktów 2 innymi, występujące pod wpływem krytycznego wy-
darzenia życio wego lub skumulowanych sytuacji stresowych.
reakcja posttraumatycz.na (post-trawnatic stress reaccion): z.espół
zac h owań i reakcji emocjonalnych, związanych z pneżywaniem
wydarzenia traumatycznego. Utrzymujące się ponad sześć miesięcy
objawy reakcji posttraumatycznej diagnozuje się jako zaburzenia
posttraumatyczne.
[
Słowniczek ważniejszych terminów 207
rodzinne wzorce interakcji: charakterystyczne dla danej rodziny
wzorce interakcji (czyli wymiany emocjonalnej, przekazywania
informacji) pomiędzy członkami rodziny oraz z innymi osobami
z otoczenia.
rozwojowe kryzysy życiowe (developmental life crises): zmiany wzo-
rów zachowań indywidualnych i w obrębie systemu, nieodłącznie
związane z normalnym wzrostem i dojrzewaniem, wymu szającym
konieczność podjęcia nowych zadań rozwojowych. Przykłady: za-
warcie małżeństwa, urodzenie pierwszego dziecka, adolescencja.
strategie radzenia sobie (coping strategies): wszelkie wysiłki i próby
redukowania stresu i rozw iązywania problemów powstałych w wy-
niku kryzysu. Przykłady: poszukiwanie opieki, unikanie zagrażają­
,:;;.
cych informacji, rezygnacja z poszukiwania rozwiązań, koncentra-
~;
;,, cja na zaspokajaniu własnych potrzeb.
stres psychologiczny: stan zakłóconej równowagi fizycznej lub psy-
i'
!il
chicznej osoby, powstały pod wpływem ~stresorów.
~
stresor: wydarzenie lub seria wydarzeń, które zakłócają funkcjonowa-
nie człowieka. Przykłady: głód, hałas, egzamin, choroba.
struktura rodziny: zasada podziału władzy i wzorce ról, określone
przez liczbę członków rodziny, siłę więzi i rozdział funkcji.
\
syndrom bitej kobiety (battered woman syndrome): objawy
:.: ~zaburzeń postuaumatycmych u kobiet dośw iadczających pne-
"
.„~
mo·cy ze strony partnera życi owego.
syndrom maltretowanego dziecka (battered child syndrome): zespół
~ objawów zaburzeń rozwoju fizycznego i emocjonalnego, powsta-
łych w następstw ie doznawania przez dziecko prz.emocy fizycznej
~ bądź psychicznej lub zaniedbania przez rodziców czy opiekunów .
syndrom ocalałego (survivor syndrome): zespół objawów z dominu-
jącym poczuciem winy, występujący u osoby, której udało się ujść
l
z życ iem, podczas gdy inni zginęli.
syndrom presuicydalny: charakterystyczny stan psychiczny, poprze-
dzający samobójstwo, na który składają się - osłabienie niektórych
funkcji psychicznych, zawężenie do przeżywania lęku i poc2ucia
zagrożenia, kierowanie agresji przeciwko sobie, fantazje samobój-
cze.
syndrom sztokholmski (Stockholm syndrome): paradoksalna reakcja
zakładnika napadu terrorystycznego, pri.ejawiająca się przywiąza­
niem do porywacza i wieloma pozytywnymi uczuciami względem
niego. Reakcję tę moi.na obserwować w relacji bitej kobiety i jej
 Słowniczek ważniejszych terminów 209
208 Słowniczek ważniejszych terminów

zespół wypalenia zawodowego (burnout syndrome): zespół objawów

agresywnego partnera. Inaczej - paradoksalna wdzięczność, pato- powstających w rezultacie przeciążenia fizycznego i psychicznego
logiczne przeniesienie.
stresem związanym z pomaganiem ludziom .
sytuacyjne kryzysy życiowe: zmiany wzorów zac howań indywidual- zespół zmęczenia współczuciem (compassion fatigue) ~ wtórna re-
nych i w obrębie systemu, związane z nagłymi , nieoczekiwanymi
akcja posttraumatyczna
wydarzeniami. W przeciwie ństw ie do kryzysów ~ rozwojowych, żałoba (grief): zespół somatycznych, psychologicznych i społecznych
mają one charakter przypadkowy (incydentalny). Przykłady : gwałt, reakcji, będących odpowiedzią na utratę (np. bliskiej osoby, warto-
utrata pracy, katastrofa. ści, dóbr materialnych) i jej konsekwencje.
towarzyszenie: forma wsparcia emocjonalnego, polegająca na przeby- żałoba antycypowana: żałoba przeżywana przez osobę nieuleczalnie
waniu z cierpiącą osobą i jej empatycznym słuchaniu. Osoba towa- chorą w obliczu spodziewanej śmierci. Doświadczają jej także bli-
rzysząca dostosowuje się do nastroju, a nie dąży do zmiany przeżyć scy chorego. ·
drugiej osoby. · · żałoba zoperacjonalizowana: celowe i zaplanowane działanie psy-
tożsamość rodziny: odpowiedź na pytanie „kim jesteśmy jako rodzi- choterapeutyczne, zmietzające do uruchomienia procesu żałoby
na?", wyznaczana przez s tałość zachowań członków rodziny oraz u osoby z patologicznym przebiegiem żałoby.
poczucie odrębności rodziny mimo zmian i konfliktów.
trauma: każde nieoczekiwane doświadczenie, niemożliwe do zasymi- }-~s~CHOla
J ąwania przez daną osobę. Uruchamia· reakcje obronne: zaprzecza- rfl'\I C.r,

nie~ izo lację itp.

wsparcie emocjonalne (emotional support): przekazywanie w relacji
I] l
\ i ~t~f;~· .~~'J ~
CJ... ił•f?i ·• •
~. \\u ()il
.•
1

\; .IJ •.ł
N
z drugą osobą uczuć troski i sympatii, zachęcanie jej do swobod- \ I
nego wyrażariia uczuć i przekonań przy aktywnie wyrażanej posta- ''
< 'I
. wie akceptowania i ro:z;umienia jej przeżyć, . .\! .\ \ 11.reu 01·«f·'it"
wsparcie społeczne (social support): otrzymywanie pomocy ze strony ~ I
bliskich osób lub instytucji, w formie emocjonalnego oparcia, pra- :l \
~ \
ktycznej pomocy, rady i informacji. \ \
~ ~
wtórna reakcja posttraumatyczna (secondary traumatic stress reac- "....__,;
tion): doświadczanie przez terape ucę bądź członka rodziny (znajo-
mego), w wyniku kontaktu z ofiarą traumatycznego wydarzenia,
u czuć i objawów podobnych do tych, które ona przeżywa. Inaczej
- zespół zmęczenia współczuciem, zastępcza trauma.
wtórna wiktymizacja (secondary victimization; dual trauma): do-
świadczenie przez ofiarę traumatycznego wydarzenia dodatko-
wych, negatywnych przeżyć, w efekcie niewłaściwego pos tępowa­ ~
nia osób udzielających jej pomocy. I
zaburzenia posttraumatyczne ~ reakcja posttraumatyczna
l
I
zasoby rodziny (family resources): właśc iwości systemu rodzinnego, !
pozwalające na radzenie sobie z sytuacjami kryzysowymi. Mogą
mieć charakter materialny lub psychologiczny.
I

zastępcza trauma (vicarious traumatization) ~ wtórna reakcja post- ~

traumatyczna

l
l I