Matematyka

Wykład dla kier. Elektromobilność

Semestr II

Wykład nr 2

DR MARIAN LISKOWSKI
Wydział Automatyki, Robotyki i Elektrotechniki
Instytut Matematyki
Zakład Analizy Funkcjonalnej i Numerycznej
ul. Piotrowo 3A, pok. 745

marian.liskowski@put.poznan.pl
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

Kierunek: Elektromobilność

Wykład nr 2
semestr II

Temat: Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji

z zastosowaniem do obliczeń przybliżonych.

1. Pochodne cząstkowe funkcji

Zdefiniujemy pochodne cząstkowego funkcji dwóch zmiennych. O funkcji zakładamy, że
jest określona w pewnym otoczeniu punktu . Pochodną cząstkową pierwszego
rzędu funkcji względem zmiennej w punkcie określamy w następujący sposób1

W podobny sposób określamy pochodną cząstkową pierwszego rzędu funkcji względem

zmiennej w punkcie

W przypadku funkcji trzech zmiennych określonej w pewnym otoczeniu punktu

pochodne cząstkowe pierwszego rzędu są trzy i określone są wzorami

UWAGA 1. Analogicznie definiujemy pochodne cząstkowe pierwszego rzędu funkcji

dowolnej skończonej liczby zmiennych.

UWAGA 2. Do obliczania pochodnych cząstkowych mają zastosowanie wszystkie schematy

różniczkowania (różniczkowanie sumy funkcji, iloczynu i ilorazu funkcji oraz różniczkowanie
funkcji złożonej) znane z teorii różniczkowania funkcji jednej zmiennej.

1
Porównaj z definicją pochodnej funkcji jednej zmiennej
Strona 2 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

PRZYKŁADY
I. .

II. .

Funkcja jest iloczynem funkcji dwóch zmiennych (wielomianowej

i wykładniczej ). Będziemy więc różniczkować iloczyn funkcji.
Mamy

Strona 3 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

2. Interpretacja geometryczna pochodnych cząstkowych funkcji dwóch

zmiennych

Niech będzie ustaloną wartością zmiennej . Wtedy funkcja staje się funkcją tylko jednej
zmiennej, którą jest ; oznaczamy ją .

Podobnie dla ustalonej wartości funkcja jest funkcją jednej zmiennej , oznaczamy
.

Korzystając z interpretacji geometrycznej pochodnej funkcji jednej zmiennej łatwo podać sens
geometryczny pochodnych cząstkowych i .

Z równości definiujących pochodne , wynika, że

a) , gdzie jest kątem skierowanym, jaki tworzy styczna
do wykresu funkcji w punkcie z dodatnią półosią ,
(rys.1).
b) , gdzie jest kątem skierowanym, jaki tworzy styczna
do wykresu funkcji w punkcie z dodatnią półosią ,
(rys.1).

Rys. 1

Jeżeli funkcja ma pochodne cząstkowe pierwszego rzędu w każdym punkcie zbioru

otwartego , to funkcje i dla nazywamy pochodnymi
cząstkowymi pierwszego rzędu funkcji na zbiorze i oznaczamy i odpowiednio.

Strona 4 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

3. Pochodne cząstkowe wyższych rzędów

Załóżmy, że funkcja ma pochodne cząstkowe i w pewnym otoczeniu punktu

. Pochodne cząstkowe drugiego rzędu funkcji w punkcie (o ile istnieją)
określamy wzorami:

UWAGA. Analogicznie określa się pochodne cząstkowe drugiego rzędu funkcji trzech
zmiennych.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ.
Funkcja dwóch zmiennych ma pochodnych cząstkowych rzędu .

Załóżmy, że funkcja ma pochodne cząstkowe rzędu w pewnym otoczeniu punktu

. Pochodne cząstkowe pierwszego rzędu pochodnych cząstkowych rzędu
funkcji nazywamy pochodnymi cząstkowymi rzędu funkcji w punkcie .

UWAGA. Analogicznie określa się pochodne cząstkowe rzędu funkcji trzech zmiennych.

OZNACZENIE.
Pochodną cząstkową rzędu funkcji w punkcie , powstałą w wyniku -krotnego
różniczkowania względem zmiennej oraz w wyniku -krotnego różniczkowania względem
zmiennej , gdzie , oznaczamy symbolem .

Pochodne otrzymane w wyniku różniczkowania funkcji względem różnych zmiennych

(pochodne postaci ) nazywać będziemy pochodnymi mieszanymi.

Strona 5 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

RZYKŁAD

Obliczymy pochodne cząstkowe drugiego rzędu funkcji .

TWIERDZENIE 1 (o pochodnych mieszanych)

Jeżeli pochodne cząstkowe i (pochodne mieszane drugiego rzędu) są ciągłe

w punkcie , to zachodzi równość

Strona 6 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

4. Różniczkowalność, różniczka funkcji

Niech , - zbiór otwarty, .

Niech , oraz niech oznacza przyrost
argumentu funkcji taki, że .

Przyrostem wartości funkcji w punkcie dla przyrostu argumentu nazywamy

wyrażenie

Jeżeli istnieją stałe , takie, że

,

przy czym 2, to mówimy, że funkcja jest różniczkowalna w punkcie .

Wyrażenie

nazywamy różniczką zupełną funkcji w punkcie dla przyrostu .

OZNACZENIE:
Różniczkę zupełną oznaczamy symbolem .
Różniczka jest więc funkcją zmiennej .

TWIERDZENIE 2
Jeżeli funkcja jest różniczkowalna w punkcie , to

dla .

WNIOSEK 1
.

UWAGA. W szczególności, biorąc funkcję

dla ,
mamy .
Z drugiej strony (na podstawie Wniosku 1) mamy
.
Zatem .
Możemy więc przyrosty można utożsamiać z różniczkami zmiennych . Dlatego w
dalszej części wykładu różniczkę zupełną funkcji będziemy zapisywać następująco:

2
dla każdego .
Strona 7 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

WNIOSEK 2
Z faktu, że funkcja jest różniczkowalna w punkcie wynika istnienie pochodnych
cząstkowych .

UWAGA. Z istnienia pochodnych cząstkowych funkcji w punkcie nie wynika

różniczkowalność funkcji w tym punkcie. Zachodzi jednak następujące twierdzenie:

TWIERDZENIE 3
Niech . Jeżeli ma wszystkie pochodne cząstowe ciągłe w pewnym otoczeniu
punktu , to jest różniczkowalna w punkcie .

TWIERDZENIE 4
Niech . Jeżeli jest różniczkowalna w punkcie , to jest w tym punkcie ciągła.

5. Sens geometryczny różniczkowalności funkcji dwóch zmiennych

Różniczka zupełna funkcji w punkcie ma postać:

.

Różniczkowalność funkcji w punkcie oznacza, że istnieje

płaszczyzna styczna do wykresu funkji w punkcie , nieprostopadła
do płaszczyzny .

Równanie płaszczyzny stycznej:

PRZYKŁAD
Wyznaczymy równanie płaszczyzny stycznej do powierzchni (wykresu funkcji)
, która jest równoległa do płaszczyzny .

W pierwszej kolejności wyznaczymy współrzędne punktu styczności płaszczyzny do

powierzchni (wykresu funkcji ):

Stąd wynika, że i . Zatem .

Trzecią współrzędną punktu styczności obliczamy jako wartość funkcji
w punkcie ; zatem punktem, w którym szukana płaszczyzna będzie styczna do
powierzchni jest punkt .
Ostatecznie płaszczyzna ma równanie
,
.
Strona 8 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

6. Zastosowanie różniczki zupełnej do obliczeń przybliżonych

Z definicji różniczkowalności funkcji oraz z twierdzenia 2 (wniosek 1) wynika, że

, gdzie .

Stąd

, gdy .

Zatem także musi zachodzić, że , gdy .

Oznacza to, że dla dostatecznie małych przyrostów zachodzi przybliżona równość

lub krócej:

pozwalająca zastępować przyrost funkcji jej różniczką zupełną dla tych samych
przyrostów argumentów.

ZASTOSOWANIE.
Równość można wykorzystać w obliczeniach przybliżonych. Jeżeli obliczamy wartość
funkcji w punkcie , przy czym wartości liczby obarczone są
błędami , , to wartość obliczona dla niedokładnych wartości
argumentów obarczona jest błędem
.

Oszacujemy błąd , gdy znane są błędy . W tym celu – korzystając z przybliżonej

równości – zastąpimy błąd różniczką zupełną . Wtedy

.
Stąd .

Oznaczając przez maksymalne błędy wielkości i otrzymujemy

PRZYKŁADY
I. Wyznaczyć przybliżoną wartość potęgi i oszacować błąd tego przybliżenia.
Do obliczeń wykorzystamy funkcję .

Oznaczamy , , , .
Przybliżona równość zastosowana do funkcji dwóch zmiennych w punkcie
ma postać
.

Strona 9 z 10
Marian Liskowski 2. Pochodne cząstkowe. Różniczka zupełna funkcji…

Obliczamy pochodne cząstkowe funkcji i ich wartości w punkcie :

, .

Wtedy , .

Korzystając z równości otrzymujemy

.
Korzystając z określamy błąd bezwzględny obliczenia potęgi :
.

II. Napięcie zmierzone z dokładnością do 1V pomiędzy końcami przewodnika wynosi

200V. Natężenie zmierzone z dokładnością do 0,1A wynosi 25A. Określić z jaką
w przybliżeniu dokładnością można – na podstawie przeprowadzonych pomiarów – obliczyć
opór elektryczny tego przewodnika.

Mamy:
R – opór elektryczny przewodnika, U – napięcie, I – natężenie.
Wtedy .

Na podstawie mamy

gdzie:
,
, .

, .

Stąd a błąd obliczenia

Literatura
1. M. Gewert, Z. Skoczylas, Analiza matematyczna 2 (Definicje, twierdzenia, wzory),
Wydawnictwo GiS, Wrocław, 2019

2. M. Gewert, Z. Skoczylas, Analiza matematyczna 2 (Przykłady i zadania), Wydawnictwo

GiS, Wrocław, 2020

Strona 10 z 10