Professional Documents
Culture Documents
Noumen i fenomen
Wprowadzenie
Przeczytaj
Audiobook
Film edukacyjny
Dla nauczyciela
Bibliografia:
Kant Immanuel, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić
jako nauka, tłum. A. Banaszkiewicz.
Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, Piaskun, [w:] Hoffmann E. T. A., Powieści fantastyczne,
tłum. Antoni Lange, Warszawa 1913.
Hanna Urbanowska, Immanuel Kant i kwiat wiesiołka, dostępny w internecie:
h ps://filozofuj.eu/.
Myśl Immanuela Kanta: część 5. Noumen i fenomen
Czy filozoficzne dowody na istnienie Boga wydają Ci się przekonujące? Immanuel Kant
uznał, że są błędne, ponieważ kategorie intelektu, które stosują się tylko do rzeczywistości
fenomenalnej, czyli świata dostępnych nam zjawisk, próbowano odnieść do rzeczywistości
noumenalnej – świata rzeczy samych w sobie, których poznać nie można. Tradycyjna
metafizyka zmierzała do uchwycenia istoty Boga i nieśmiertelnej duszy. Proponowana
przez Kanta nowa metafizyka to poszukiwanie zasad, według których nasz umysł
konstruuje świat fenomenów.
Twoje cele
Noumen i fenomen
Przewrót kopernikański w filozofii nasuwa pytanie o możliwość wyjścia poza nasz umysł
i zobaczenia rzeczy takimi, jakimi są „naprawdę”, tj. zobaczenia koloru papierka
lakmusowego przed zanurzeniem, spojrzenia na świat bez zniekształcających go okularów.
Na to pytanie odpowiedź Kanta jest agnostyczna – uczony neguje możliwość poznania
rzeczywistości jako takiej. Odróżnia on od siebie rzecz samą w sobie, tj. noumen,
i zjawisko, tj. fenomen. Noumen to rzecz taka, jaka jest naprawdę, nieprzefiltrowana przez
nasz umysł. Fenomen to rzecz taka, jaka jawi się naszemu umysłowi. Kant mówi, że świat
„nieba gwiaździstego” to świat fenomenów – świat zjawisk, o noumenach nic nie wiemy.
Zasada ta w ujęciu Kantowskim brzmi:
“
Immanuel Kant
Prolegomena do wszelkiej
przyszłej metafizyki, która
będzie mogła wystąpić jako
nauka
Wszystkie syntetyczne zasady [tj. sądy –
T.M.] a priori nie są niczym więcej jak
pryncypiami możliwego doświadczenia
i nigdy nie można odnosić ich do rzeczy
samych w sobie, lecz tylko do zjawisk jako
Immanuel Kant (1724–1804) do przedmiotów doświadczenia.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Źródło: Immanuel Kant, Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która
będzie mogła wystąpić jako nauka, tłum. A. Banaszkiewicz.
Na podstawie tego rozróżnienia Kant odpowiada też, jak możliwa jest metafizyka jako nauka,
i wynajduje w ten sposób zupełnie jej nową postać. Ta nowa metafizyka to suma analiz
transcendentalnych, czyli uzasadnienie wszystkich możliwych zdań syntetycznych a priori
czy też, jeszcze inaczej rzecz ujmując: ustalanie zasad, zgodnie z którymi nasz umysł
konstruuje świat zjawisk, czyli fenomenów. Tymczasem tradycyjna metafizyka próbowała
dotrzeć do rzeczy samych w sobie, uchwycić istotę Boga, duszy, materii itd. Dociekania
takie według Kanta są jałowe – filozof nazywa je transcendentnymi, czyli wykraczającymi
poza możliwości poznawcze podmiotu poznającego. Trzeba więc pamiętać, że w tekstach
Kanta badanie transcendentalne docieka sposobu konstruowania przez poznający podmiot
świata fenomenalnego, podczas gdy badanie transcendentne zwraca się ku światu
noumenalnemu i przez to jest jałowe.
Ludzie powinni postępować tak, jak gdyby istniał Bóg, jak gdyby istniała nieśmiertelna dusza i jak gdyby
wszechświat był spójną całością. Dlatego też trzy pojęcia: Boga, duszy i jedności świata, określa Kant mianem
idei regulatywnych lub postulatów rozumu praktycznego.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Z jednej więc strony Kant poddaje tradycyjną metafizykę (jako naukę zajmującą się bytami
niedostępnymi poznaniu – noumenami) gruntownej krytyce. Z drugiej jednak strony
przyznaje jej pozytywną wartość: twierdzi mianowicie, że najważniejsze tezy tradycyjnej
metafizyki (istnienie Boga, duszy i jedności świata), mimo że są kwestią wiary (nie można
ich zweryfikować w doświadczeniu ani racjonalnie udowodnić), to jako takie mają rację
bytu, gdyż nadają jedność i porządek naszemu poznaniu oraz głębszy sens naszej
moralności.
Tak oto w dużym skrócie wygląda odpowiedź Kanta na pytanie o to, co możemy wiedzieć.
Błędem św. Tomasza w jego słynnych argumentach miało być zastosowanie kategorii
przyczynowości: na podstawie zaobserwowania w świecie występowania relacji
przyczynowo‐skutkowej nie można wnosić, że musiała być jakaś pierwsza przyczyna
w postaci Boga, albowiem, jak wykazuje Kant, Bóg jako rzecz sama w sobie istnieje poza
przyczynowością. Mówić o Bogu za pomocą tego rodzaju kategorii to tak jakby mówić
o dźwiękach za pomocą słów odnoszących się do kolorów. Argumenty Kanta nie miały
jednak na celu podważenia wiary w Boga. Dowody na rzecz nieistnienia Istoty Najwyższej są
bowiem równie niemożliwe do skonstruowania. Rozważmy w tym kontekście słynny
paradoks podawany jako argument przeciwko wszechmocy Bożej: „Czy Bóg mógłby
stworzyć kamień, którego nie byłby w stanie podnieść?”. Jak byśmy nie odpowiedzieli,
okazuje się, że Bóg nie jest wszechmocny, bo czegoś nie może zrobić: albo stworzyć takiego
kamienia, albo go podnieść. Teoria Kanta pozwala nam łatwo uporać się z tym paradoksem:
kategoria ciężkości stosuje się do świata zjawisk (fenomenalnego), podczas gdy Bóg jako
rzecz sama w sobie (noumen) nie podpada pod prawa rządzące w świecie fenomenalnym.
Samo sformułowanie paradoksu zawiera więc błąd.
Słownik
aprioryzm
(łac. a priori) źródło uzyskania danego sądu lub tezy; źródło to jest niezależne od
doświadczenia i nie odwołuje się do niego
lakmus
(niem. Lackmus z hol. lakmoes) wskaźnik pH, naturalnie występujący w wielu gatunkach
porostów; papierek lakmusowy używany jest jako związek frazeologiczny który wskazuje
na to, dzięki czemu jakiś fakt zostaje ujawniony
metafizyka
(gr. ta meta physika – to, co jest po fizyce) podstawowy dział filozofii zajmujący się bytem
jako takim; jego przedmiotem są pierwsze zasady, przyczyny i struktura bytu
moralność
pryncypia
najważniejsze zasady albo wartości; dla Kanta to te zasady, według których zachodzi
poznanie zmysłowe
transcendentalia
Polecenie 1
Piaskun
Widząc w tej chwili owego Koppeliusa, uczułem straszliwe światło w duszy. Tak jest, on
tylko jeden mógł być tym piaskunem. Tylko że nie było to już więcej straszydło z bajki,
wydzierające dzieciom oczy dla zjedzenia ich na księżycu. Nie, tym razem to jest
okropne, niezmyślone widmo, wszędzie noszące ze sobą grozę, nieszczęście i zgubę
doczesną i wieczną.
Gość, jak się okazało, pojawiał się czasem na lunchu i po południu, ale straszenie dzieci
i cieszenie się ich strachem sprawiało mu jakąś chorobliwą przyjemność. Jego obraz
został silnie powiązany w jego umyśle ze śmiercią ojca, który został zabity przez
eksplozję podczas eksperymentu alchemicznego.
Tuż przed dymiącym ogniskiem, na podłodze, leżał trupem mój ojciec, mając twarz całą
czarną i popaloną okrutnie. Wokoło niego płakały małe siostry i matka zemdlała.
Cedząc przez zęby te słowa, wyciągał coraz więcej okularów, tak, że wkrótce cały stół
zaiskrzył dziwnymi jakimiś odblaskami. Tysiące najrozmaitszych spojrzeń zdawało się
mrugać stamtąd na Nathanaela, który żadnym sposobem nie odwrócił wzroku. A
tymczasem Coppola wyciągał coraz nowe okulary i spojrzenia coraz ognistsze, coraz
bardziej krwawe, coraz dziksze, coraz bardziej nieubłagane, raziły wzrok, mroziły serce
w piersiach Nathanaela. - Dosyć! dosyć, straszliwy człecze! - zawołał wreszcie,
odchodząc od siebie ze zgrozy.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Okiem eksperta
Sprawdź, co na ten temat powiedział ekspert.
Polecenie 1
Obejrzyj film i odpowiedz na pytanie: jaką rolę pełni metafizyka w procesie poznania?
Polecenie 2
Jaki był stosunek Kanta do trzech tez tradycyjnej metafizyki (idei nieśmiertelnej duszy, Boga
i świata jako całości)?
Ćwiczenie 1
Dopasuj odpowiednio:
w tradycyjnej metafizyce
rzeczywistości są ukryte przed
naukowym badaniem
Przedmiot: Filozofia
Grupa docelowa:
Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Elementy historii filozofii.
6. Immanuel Kant. Uczeń:
1) objaśnia, na czym polega „przewrót kopernikański” w filozofii i transcendentalność jego
epistemologii;
11. Fenomenologia. Uczeń:
1) wyjaśnia, na czym polega metoda fenomenologiczna oraz dokonuje opisu fenomenologicznego
wybranych fenomenów;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.
Strategie nauczania:
konstruktywizm;
konektywizm;
nauczanie wyprzedzające.
ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.
Formy pracy:
praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
Przebieg lekcji
Przed lekcją:
Faza wprowadzająca:
Faza realizacyjna:
Faza podsumowująca:
Praca domowa:
Materiały pomocnicze: