Pięć dróg Tomasza.

O istnieniu celowości

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Pięć dróg Tomasza. O istnieniu celowości

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Jak sądzisz, czy można udowodnić istnienie Boga, czy jest to kwestia wiary, która nie ma
żadnych racjonalnych podstaw? Czy twoim zdaniem ważne jest, aby wiara, którą wyznajemy,
miała racjonalne podstawy? Czy jest to możliwe?

Nie sposób odpowiedzieć na te trudne pytania w czasie jednej krótkiej lekcji. Będą one
powracać za każdym razem, gdy będziemy zastanawiać się nad dowodami na istnienie
Boga. W jaki sposób można przeprowadzić taki dowód? Św. Tomasz z Akwinu wyprowadzał
istnienie Boga z cech stworzonego przez Niego świata. Przedstawił więc pięć dowodów –
pięć dróg poznania Boga, które wychodzą od obserwacji przyrody i prowadzą do Boga,
który wyjaśnia jej własności.

Piąta droga dotyczy celowości – jeśli wszystko, co istnieje, dąży do jakiegoś ostatecznego,
wyznaczonego mu celu, wydaje się, że musi istnieć przyczyna tego stanu rzeczy. Lecz czy
jest tak w istocie? I co to właściwie znaczy, że wszystko, co istnieje, dąży do jakiegoś celu?

Twoje cele

Zrekonstruujesz i ocenisz teleologiczny dowód na istnienie Boga.

Przedstawisz dowód teleologiczny w kontekście pięciu dróg św. Tomasza.
Scharakteryzujesz finalizm jako jedno ze stanowisk filozofii przyrody.
Omówisz starożytne źródła finalizmu.
Przeczytaj

Pięć dróg poznania Boga

Dowodu z celowości (teleologiczny), który jest głównym przedmiotem tej lekcji, nie można
rozpatrywać w oderwaniu od pozostałych czterech. Wszystkie one są bowiem wariantami
jednej myśli, dotyczącej pojęcia przyczyny. Wszystko musi posiadać przyczynę, łańcuch
przyczyn zaś nie może ciągnąć się w nieskończoność.

Przyjęcie przeciwnego rozwiązania – mianowicie, że łańcuch przyczyn jest nieskończony, sprawiłoby, że nasze
rozumowanie miałoby postać „cofania się w nieskończoność” (łac. regressus ad inifnitum ), czyli sytuacji,
w której każde twierdzenie poprzedzone jest uzasadnieniem, które z kolei samo musi zostać uzasadnione.
Arystoteles, od którego pochodzi dowód z ruchu, uważał, że zakładając istnienie nieskończonej liczba przyczyn
ruchu, wyjaśnilibyśmy wprawdzie ruch konkretnych ciał, lecz nie potrafilibyśmy wyjaśnić, skąd wzięło się samo
zjawisko ruchu.
Źródło: domena publiczna.

Musi więc istnieć pierwsza przyczyna. Rozumowanie to odnosił Tomasz do zjawisk

istniejących w przyrodzie.
Pierwsza droga dotyczyła zjawiska ruchu. Skoro istnieje ruch, musiała też istnieć jego
pierwsza przyczyna. Druga droga odnosiła się do przyczyny sprawczej.
Pojęcie przyczyny sprawczej pochodzi od Arystotelesa. Każdy byt, aby się urzeczywistnić, czyli stać się tym,
czym jest, musi posiadać cztery przyczyny: materialną (składniki w przypadku jedzenia), formalną (przepis)
i celową (smak, zaspokojenie głodu). Przyczyna sprawcza jest natomiast tym, co sprawia, że ten konkretny byt
rzeczywiście zaistniał – w tym przypadku będzie nią kucharz.
Źródło: domena publiczna.

Skoro nic, co istnieje w przyrodzie nie może być własną przyczyną, musi posiadać jakąś
zewnętrzną przyczynę sprawczą. Łańcuch przyczyn nie może ciągnąć się
w nieskończoność – musi więc istnieć pierwsza przyczyna sprawcza. Trzecia droga
odnosiła się do konieczności. Nic, co istnieje w przyrodzie, nie jest konieczne – mogłoby
nie istnieć, nie istnieje więc ze swej istoty, ale ma jakąś inną przyczynę. Skoro tak, to musi
istnieć jeden konieczny byt – przyczyna istnienia wszystkich bytów niekoniecznych.
Czwarta droga odnosiła się do doskonałości – z faktu, że istniejące w świecie byty są mniej
lub bardziej doskonałe wynika, że musi istnieć jeden najdoskonalszy byt będący miarą dla
wszystkich innych. Piąta droga dotyczyła natomiast celowości. Z faktu, że w świece panuje
ład i harmonia (jest on zorganizowany celowo), możemy wnosić, że istnieje najwyższy umysł,
który właśnie w ten sposób zorganizował świat i wyznaczył mu cele.

Celowość przyrody
W odróżnieniu od czterech dowodów
kosmologicznych dowód piąty przyjmuje za
swoją podstawę celowość przyrody – dlatego
określa się go mianem dowodu
teleologicznego (gr. telos – cel). Zanim
przejdziemy do samego dowodu, wyjaśnijmy
jednak, czym jest owa celowość. Nie powinno
budzić wątpliwości, czym jest celowość
w odniesieniu do człowieka. Dlaczego
zastanawiasz się teraz nad celowością?
Z pewnością stoi za tym jakaś przyczyna –
masz sprawdzian z filozofii, piszesz pracę na
ten temat, a może nauczyciel zadał ci takie
zadanie domowe. Z pewnością masz jednak
oprócz tego jakiś cel – czytasz o celowości,
żeby dowiedzieć się, czym jest. Każde
działanie za którym stoi jakaś intencja, jest
działaniem celowym. Jak rozumieć jednak
celowość w odniesieniu do przyrody?
Przecież tworzą ją również byty, które nie Światło lasera ułatwia orientację na niebie w czasie
kierują się intencjami – np. kamienie czy obserwacji gwiazd. Zgodnie z zasadą Fermata
jabłka. W filozofii przyrody finalizm to promień świetlny, który porusza się z punktu A do
stanowisko przeciwstawne kauzalizmowi. punktu B, przebywa możliwie najkrótszą drogę, czyli
Pierwsze stanowisko wyjaśnia zjawiska taką, do której pokonania potrzebuje najmniej czasu.
Zasada Fermata jest przykładem myślenia
zachodzące w przyrodzie poprzez wskazanie
finalistycznego w fizyce.
ich celu, zaś to drugie – poprzez wskazanie
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 4.0.
ich przyczyny. Dlaczego jabłko spada na
ziemię? Ponieważ oddziałuje na nie pole grawitacyjne Ziemi – to wyjaśnieni kauzalistyczne.
Dlatego że jabłko, jako ciało ciężkie, dąży do znalezienia się na ziemi – to wyjaśnienie
finalistyczne. Jeśli to drugie wyjaśnienie wydaje ci się błędne – pamiętaj, to tylko przykład.
Rzeczywiście, od czasów Isaaca Newtona, nauka posługuje się przede wszystkim kategorią
przyczynowości. Nie znaczy to jednak, by finalizm nie miał w niej swojego miejsca.

Dla nas istotne jest natomiast szczególnie to, że finalizm lub stanowisko teleologiczne –
miało swoje ważne miejsce w starożytnej filozofii przyrody.

Starożytny finalizm

U Arystotelesa przekonanie, że każdy byt dąży do określonego, właściwego sobie celu,

wiązało się z jego ogólną koncepcją bytu (metafizyka). Każdy byt miał swoją przyczynę
sprawczą, formalną, materialną oraz właśnie celową. Oznaczało to, że jego rozwój nie jest
przypadkowy, lecz dąży do określonej, właściwej jego naturze postaci. Tak pojęta celowość
dotyczyła nie tylko jednostkowych bytów, ale odnosiła się do całej przyrody. Pogląd
Arystotelesa, zgodnie z którym wszystko, co istnieje, ma naturalne, właściwe sobie miejsce
w przyrodzie, był pokrewny wcześniejszej koncepcji przyrody Platona. Zainspirowany
był pitagoreizmem.
 
Zdjęcia przedstawiają trzy obiekty: muszlę łodzika, niż atmosferyczny oraz galaktykę
spiralną, które mają ten sam harmonijny kształt – są spiralami logarytmicznymi.
Pitagorejczycy twierdzili, że zasadą bytu jest liczba, co oznaczało, że u podstaw przyrody
leżą stosunki liczbowe. Z tego powodu panuje w niej harmonia.
Źródło: NASA/GSFC, MODIS Rapid Response Team, Jacques Descloitres, Wikimedia Commons,
domena publiczna.

Platon uważał, że w przyrodzie panuje ład i harmonia. Dlaczego jednak świat jest właśnie
taki, a nie przypadkowy i chaotyczny? Platon dawał odpowiedź na to pytanie w swojej
koncepcji stworzenia, czyli micie Demiurga. Demiurg był według niego boskim
budowniczym świata, który ukształtował go z wiecznej materii w sposób rozumny i nadał
mu cel, do którego dąży wszystko, co istnieje – Ideę Dobra.

Piąta droga Tomasza

Piąty dowód Tomasza jest pokrewny rozumowaniu leżącemu u podstaw Platońskiego mitu
Demiurga. Od Arystotelesa zaś Tomasz przejął teleologiczną koncepcję przyrody, której
centralną ideą był panujący w niej ład.
Ład (łac. ordo) był kluczowym pojęciem filozofii św. Augustyna. Do greckiego rozumienia ładu jako kosmosu,
czyli porządku wszechświata, w którym wszystko zajmuje właściwe mu miejsce, Augustyn dodał wątek
chrześcijański. W porządku świata wyraża się Słowo Boże, jest on prawem nadanym stworzeniu przez Boga.
Źródło: Pier Francesco Mola, Wygnanie z raju, 1638, domena publiczna.

Gdy uznamy, że przyroda została zorganizowana w ten sposób, że dąży do jakiegoś

ostatecznego celu, jedynym wyjaśnieniem jest przyjęcie, że ów porządek został
zaplanowany i stworzony przez rozumną istotę – Boga, który tworząc świat, wyznaczył cele
wszystkiemu, co istnieje.

Słowniczek
Arystoteles ze Stagiry

(384‐322 p.n.e.) filozof i uczony starożytnej Grecji, filozoficzny mistrz św. Tomasza
z Akwinu

dowód kosmologiczny

(gr. kosmos – porządek wszechświata; logos – nauka, teoria) jeden z argumentów

mających na celu dowiedzenie istnienia Boga, odwołujący się do zjawisk zachodzących
w świecie przyrody

finalizm (teleologia)

(łac. finis – koniec, cel) stanowisko w filozofii przyrody, które głosi, że wszystko, co się na
przyrodę składa, dąży do realizacji jakiegoś ostatecznego celu

kauzalizm
(łac. causalis – przyczynowy) pogląd, który głosi, że wszystkie zjawiska i zdarzenia można
wyjaśnić przez podanie ich przyczyn

metafizyka

(gr. tá metá tá physiká – to, co jest po fizyce) nazwa „pierwszej filozofii” Arystotelesa lub,
w węższym sensie, synonim ontologii; u Arystotelesa oznaczała najogólniejszą teorię bytu,
zajmującą się pierwszymi zasadami, przyczynami i strukturą bytu

pitagoreizm

nurt filozoficzno‐religijny rozwijany przez Pitagorasa i jego uczniów (VI‐V w. p.n.e.);

oparty na religijnych wierzeniach orfickich, w działalności filozoficzno‐naukowej
skupiony na matematyce, kosmologii oraz muzyce
Gra edukacyjna

Polecenie 1

Rozwiąż interaktywny quiz i sprawdź swoją wiedzę na temat pojęcia celowości u św. Tomasza.
Przed tobą 15 pytań o rosnącym poziomie trudności. Na każdą odpowiedź masz 30 sekund.
Podczas gry trzy razy możesz skorzystać z kół ratunkowych: dodatkowego czasu, zawężenia
wyboru odpowiedzi do dwóch oraz dodatkowej szansy. Każdy błąd uniemożliwia
kontynuowanie quizu – zacznij wtedy od nowa. W grze możesz zdobyć maksymalnie 1500
punktów.

Test

Rozwiąż
interaktywny quiz
i sprawdź swoją
wiedzę na temat
pięciu dróg
Tomasza. Na
odpowiedź na
wszystkie pytania
masz 5 minut.
 Jeżeli zdarzyło ci
się popełnić błąd,
po zakończonym
teście sprawdź,
które odpowiedzi
są nieprawidłowe,
i spróbuj jeszcze
raz.
Poziom Limit czasu: Twój ostatni

5 min
trudności: wynik:

łatwy -
Uruchom

Ułóż pytanie quizowe dotyczące pojęcia celowości i daj je do rozwiązania innym uczniom.

Question: ...

a. ...
b. ...
c. ...
d. ...
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wyjaśnij własnymi słowami pojęcia: kauzalizm i finalizm.

Kauzalizm

Finalizm

Ćwiczenie 2 輸

Zdecyduj, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.

stwierdzenie prawda fałsz

Finalizm jest całkowicie obcy współczesnej nauce.  
Arystoteles łączył wyjaśnienie kauzalistyczne
 
z finalistycznym.
Dowód teleologiczny św. Tomasza odwołuje się do
 
Platońskiego mitu Demiurga.
Św. Tomasz przedstawił pięć teleologicznych dowodów na
 
istnienie Boga.
Ćwiczenie 3 輸

Jako że pitagorejczycy uważali, że zasadą bytu jest liczba...

 uważali, że w przyrodzie panuje harmonia.

 wierzyli w istnienie świata idei.

 odrzucali religię.

 nie interesowali się przyrodą.

Ćwiczenie 4 輸

Zaznacz wszystkie prawidłowe odpowiedzi. Zgodnie z Platońskim mitem Demiurga...

 celem, do którego dąży wszystko, co istnieje, jest Idea Dobra.

 w przyrodzie panuje finalizm.

 Demiurg uporządkował świat w sposób rozumny i celowy.

 Demiurg stworzył wszystko, co istnieje.

Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz wszystkie stwierdzenia, na których opiera się teleologiczny dowód na istnienie Boga.

 W przyrodzie istnieje harmonia.

 Każdy byt posiada przyczynę sprawczą, formalną, materialną i celową.

 W przyrodzie istnieje porządek.

 W przyrodzie istnieje ruch.

Ćwiczenie 6 醙

Wybierz dowolne zjawisko przyrodnicze lub społeczne i wyjaśnij je w sposób przyczynowy

i teleologiczny.

Zjawisko:

Wyjaśnienie przyczynowe:

Wyjaśnienie teleologiczne:

Ćwiczenie 7 難

Scharakteryzuj starożytną genezę argumentu teleologicznego.

Ćwiczenie 8 難

Który z pięciu dowodów na istnienie Boga zaproponowanych przez św. Tomasza jest twoim
zdaniem najlepszy, a który najgorszy? Uzasadnij oba wskazania.
Dla nauczyciela

Autor: Ewa Orlewicz

Przedmiot: Filozofia

Temat: Pięć dróg Tomasza. O istnieniu celowości

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Elementy historii filozofii.
1. Filozofia starożytna. Uczeń opanowuje następujące treści nauczania zawarte w podstawie
programowej do filozofii zakresu podstawowego:
7) początki filozoficznej teologii (punkt XI).
2. Św. Tomasz z Akwinu. Uczeń:
2) krytycznie rekonstruuje „pięć dróg”;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Zrekonstruujesz i ocenisz teleologiczny dowód na istnienie Boga.

Przedstawisz dowód teleologiczny w kontekście pięciu dróg św. Tomasza.
Scharakteryzujesz finalizm jako jedno ze stanowisk filozofii przyrody.
Omówisz starożytne źródła finalizmu.

Cele operacyjne. Uczeń:

rekonstruuje i ocenia teleologiczny dowód na istnienie Boga;

przedstawia dowód teleologiczny w kontekście pięciu dróg św. Tomasza;
charakteryzuje finalizm jako jedno ze stanowisk filozofii przyrody;
omawia starożytne źródła finalizmu.
Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał: „Pięć dróg Tomasza. O istnieniu celowości „. Prosi uczestników zajęć
o rozwiązanie ćwiczenia nr 1 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w zakładce
„Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel przedstawia uczniom temat lekcji i cele zajęć, które wyświetla przy użyciu
tablicy interaktywnej lub rzutnika, oraz wspólnie z uczestnikami zajęć ustala kryteria
sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel odczytuje pytanie znajdujące się we
wprowadzeniu do e‐materiału wyświetlonego na tablicy:
Jak sądzisz, czy można udowodnić istnienie Boga, czy jest to kwestia wiary, która nie ma
żadnych racjonalnych podstaw? Czy twoim zdaniem ważne jest, aby wiara, którą
wyznajmy, miała racjonalne podstawy? Czy jest to możliwe?
Prosi uczniów, aby w parach rozpoczęli wstępną dyskusję na ten temat. Uczniowie
 dzielą się swoimi spostrzeżeniami na forum, a wybrana osoba zapisuje najważniejsze
spostrzeżenia i wnioski z dyskusji na tablicy.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu zawartego w sekcji

„Przeczytaj”, jeśli nauczyciel – na podstawie raportu na platformie – uważa, że
przygotowanie uczniów jest wystarczające, może pominąć tę czynność. Uczniowie
indywidualnie zapisują pięć najważniejszych ich zdaniem kwestii poruszanych
w tekście. Następnie w parach porównują swoje wybory. Nauczyciel prosi wybrane
pary o podsumowanie swojej pracy.
2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej materiał z sekcji
„Gra edukacyjna”. Uczniowie po zapoznaniu się z nim dzielą się na grupy
i przygotowują odpowiedzi na pytania: gry edukacyjnej. Po upływie ustalonego
wcześniej czasu przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika) grupy
prezentuje propozycje odpowiedzi, a pozostali uczniowie ustosunkowują się do nich
lub je uzupełniają. Nauczyciel czuwa nad prawidłowym przebiegiem zadania,
udzielając uczniom informacji zwrotnej.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Ćwiczenie nr 2, 3 i 4 nauczyciel udostępnia uczniom za
pomocą tablicy interaktywnej lub rzutnika. Uczniowie pracują indywidualnie.
Nauczyciel obserwuje postęp pracy i rezultaty. Prosi wybranego ucznia, który wskazał
błędne rozwiązanie, o uzasadnienie swojej decyzji i zaprasza pozostałych uczniów do
dyskusji.
4. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują ćwiczenia nr 5‐8. Następnie konsultują
swoje rozwiązania z inną parą uczniów i ustalają jedną wersję odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego się
uczniowie nauczyli?
2. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Stwórz krzyżówkę podsumowującą zajęcia i zawierającą minimum dziesięć haseł.

Materiały pomocnicze:

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2005.

Jak uczyć filozofii i etyki w szkole? Materiały z ogólnopolskiej konferencji filozoficznej,
Gdańsk 2017, dostępne w internecie:
http://nauczaniefilozofii.ug.edu.pl/sites/default/files/Abstrakty.pdf [dostęp:
27.11.2019].
 Weisheipl J., Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, przeł. Cz. Wesołowski, Poznań 1985.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wykorzystać medium w sekcji „Gra edukacyjna” do przygotowania się

do lekcji powtórkowej.