okrywa glebowa w Polsce, podobnie jak niektóre inne elementy środowiska, ma cechy

przejściowe pomiędzy glebami charakterystycznymi dla Europy Zachodniej i Wschodniej.

Powierzchniowo dominują gleby strefowe (powstałe pod wpływem klimatu), jednak tworzą
one na terenie kraju mozaikę zależną głównie od podłoża geologicznego (skały macierzystej)
oraz ukształtowania powierzchni. Około 52% powierzchni zajmują gleby płowe oraz gleby
brunatnoziemne, zaś ok. 26% powierzchni zajmują, powstałe na utworach piaszczystych,
gleby rdzawe, bielicowe i bielice. W dolinach rzecznych dominują mady (ok. 5%
powierzchni), w miejscach podmokłych lub wilgotnych zaś można spotkać gleby organiczne
(torfowe, murszowe), gleby glejowe i czarne ziemie. Wyraźne obszary zajmują również,
powstające na skałach węglanowych – rędziny, najbardziej urodzajne na obszarze Polski –
czarnoziemy, charakterystyczne dla obszarów górskich – gleby inicjalne i słabo
ukształtowane, a także powstałe pod dominującym wpływem człowieka – gleby
antropogeniczne[100].

W Polsce grunty rolne i leśne klasyfikuje się również pod kątem użytkowym. Według
bonitacyjnej klasyfikacji gleb ornych i użytków zielonych w kraju powierzchniowo dominują
gleby średnie (klasa IIIa-IVb – 63% gruntów ornych i klasa III i IV – 51,2% użytków
zielonych), zaś najmniej jest gleb najlepszych (klasa I i II – 3,7% gruntów ornych i 1,7%
użytków zielonych)[101].

Klimat

Średnia roczna temperatura powietrza

Roczna suma opadów

Według klasyfikacji klimatów Wincentego Okołowicza Polska leży w strefie klimatu
umiarkowanego ciepłego przejściowego. W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje
klimat górski. Natomiast zgodnie z klasyfikacją Köppena, obszar Polski leży w strefie
wilgotnego klimatu kontynentalnego (Dfb)[102].

Średnia roczna temperatura waha się (okres referencyjny 1991–2020) od około +7 °C na

Suwalszczyźnie (Suwałki: +7,2 °C[103]) do blisko +10 °C na Nizinie Śląskiej i ziemi lubuskiej
(Wrocław: +9,7 °C[104], Legnica, Zielona Góra, Opole: +9,6 °C[105]).

Latem temperatury są zróżnicowane południkowo, choć amplituda nie jest tak duża jak zimą.
W lipcu średnie temperatury na nizinach wahają się od +17,9 °C na północy (Łeba[106]) do
+20,1 °C na południu (Wrocław[104], Tarnów[107]). Dużo chłodniej jest w górach:
obserwatorium na Śnieżce w najcieplejszym miesiącu notuje +9,9 °C[108], a na Kasprowym
Wierchu +8,9 °C[109]. Zimą różnice w temperaturach przybierają charakter równoleżnikowy z
cieplejszym zachodem i zimniejszym wschodem kraju, co ma związek z wpływem Atlantyku
od zachodu i kontynentalnych mas powietrza ze wschodu. Do najcieplejszych regionów w
styczniu należą wybrzeża Bałtyku, którego wody łagodzą spadki temperatury. W styczniu
średnie temperatury kształtują się na nizinach od około –3,3 °C w Suwałkach[103], które
uważane są za polski biegun zimna, przez –1,5 °C w centrum kraju do nieco powyżej 0 °C od
środkowej Odry, przez lubuskie po pas wybrzeża (z maksimum w Świnoujściu: +0,8 °C[110]).
W górach najmroźniejszy zazwyczaj jest luty, gdzie na Kasprowym Wierchu notuje się
średnio –7,8 °C[109], a na Śnieżce –6,2 °C[108].

Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – poniżej 550 mm – notuje się w centrum
kraju: w południowej i wschodniej Wielkopolsce, na Kujawach czy w dolinie środkowej i
dolnej Wisły, co związane jest z położeniem tych obszarów w cieniu opadowym pojezierzy i
wysoczyzn. Najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i na
Wyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie). W górach sumy opadów są znacznie wyższe,
osiągając maksimum w Tatrach – nawet 1700 mm rocznie[109].

Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na
wschód. Na Nizinie Szczecińskiej pokrywa śnieżna zalega najkrócej, przez mniej niż 25 dni w
roku[111], w centrum Polski około 50 dni[112], a na Suwalszczyźnie przez ponad 75 dni[103]. W
najwyższych partiach gór dni z pełną pokrywą śnieżną jest średnio nawet 180-220[108][109].

Okres wegetacyjny (dni ze średnią dobową temperaturą powyżej +5 °C) trwa przeciętnie od
około 210 dni na północnym wschodzie kraju (Suwalszczyzna)[103] do ponad 250 dni w dolinie
Odry i wzdłuż granicy z Niemcami (Wrocław[104], Słubice[113], Szczecin[111]).

Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej +25 °C, występują od kwietnia do września,
czasem także w październiku. Jest ich od około 14-21 na wybrzeżu[106][110] do ponad 50 na
Podkarpaciu[107], Nizinie Śląskiej[104] i ziemi lubuskiej[113]. Dni upalnych, z temperaturą
maksymalną powyżej +30 °C notuje się od 2–3 na północy[106][110] do 12–13 w okolicach
Wrocławia[104], Opola[105], Tarnowa[107] i Słubic[113]. Wyjątkiem jest Półwysep Helski, gdzie
średnia z ostatnich 30 lat wynosi zaledwie 0,7 dnia[114].

Rekordowe temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski[115]:

Temperatury maksymalne:
  +40,2 °C (Prószków k. Opola, 29 lipca 1921),
 +40,0 °C (Zbiersk, 29 lipca 1921),
 +39,6 °C (Kończewice, 11 lipca 1959),
 +39,5 °C (Słubice, 30 lipca 1994),
 +39,0 °C (Ceber, 8 sierpnia 2015),
 +38,9 °C (Silniczka, 8 sierpnia 2013),
 +38,3 °C (Słubice, 19 czerwca 2022).

Temperatury minimalne:

 –40,6 °C (Żywiec, 11 lutego 1929),

 –40,4 °C (Olkusz, 11 lutego 1929),
 –40,1 °C (Sianki, 11 lutego 1929),
 –39,3 °C (Sanok, 28 lutego 1963),
 –38,7 °C (Białowieża, 11 stycznia 1950),
 –38,6 °C (Lubaczów, 28 lutego 1963),
 –38,3 °C (Maniowy, 28 lutego 1963).

Budowa geologiczna

Błędne Skały w Górach Stołowych – zróżnicowane

morfologicznie odsłonięcia piaskowców, jedna z ciekawszych formacji geologicznych Polski

Na obszarze Polski stykają się trzy wielkie jednostki tektoniczne:

1. platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia

Polska);
2. platforma zachodnioeuropejska (patrz Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy
osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich
(Sudety i Góry Świętokrzyskie); oddziela ją od platformy prekambryjskiej szeroka
strefa szwu transeuropejskiego (TESZ);
3. alpidy (Karpaty z Podkarpaciem) – częściowo nasunięte na obszar platformy
zachodnioeuropejskiej.

Niemal cały Niż Polski przykryty jest grubą warstwą osadów polodowcowych – glin i żwirów
na obszarach morenowych, piasków na terenach sandrów. Dna dolin rzecznych i obszary ich
delt zbudowane są z aluwiów, na niektórych terenach występują też złoża torfowe.
Odsłonięcia skał litych, wyłącznie osadowych, liczniej pojawiają się w pasie wyżyn. Na
Wyżynie Śląsko-Krakowskiej są to głównie wapienie, zaś w Niecce Nidziańskiej – gipsy,
dzięki czemu w obu tych regionach intensywnie rozwijają się zjawiska krasowe, w tym
jaskinie. Wyjątkowo zróżnicowaną budową geologiczną cechuje się najwyższa część polskich
wyżyn – Góry Świętokrzyskie. Znaczna część z nich zbudowana jest z piaskowców
kwarcytowych, ale pojawiają się tu również wapienie, zlepieńce, dolomity i łupki. We
wschodniej i południowo-wschodniej części Wyżyn Polskich wapienie, łupki i piaskowce
przykryte są często grubymi warstwami lessów i niewiele jest naturalnych odsłonięć skał
litych. Najbardziej zróżnicowaną budową geologiczną charakteryzują się Sudety, gdzie obok
masywów zbudowanych ze skał krystalicznych, zwłaszcza granitów, występują też ślady
zjawisk wulkanicznych (bazalty i porfiry), liczne odsłonięcia skał piaskowcowych i soczewki
wapieni. Zwłaszcza sudeckie granity i piaskowce tworzą liczne formy geomorfologiczne w
postaci skałek o zróżnicowanych kształtach. O wiele mniej zróżnicowaną budową
geologiczną cechują się polskie Karpaty, w większości zbudowane z miękkich skał
osadowych, wchodzących w skład fliszu – piaskowców i łupków. Na ich tle wyróżniają się
dwa odmiennie litologiczne pasma – Pieniny, zbudowane z wapieni, oraz najwyższe góry
Polski, Tatry, których wschodnia część zbudowana jest z granitów, zaś zachodnia głównie ze
skał osadowych – silnie skrasowiałych wapieni (wykształciły się w nich najgłębsze i
najdłuższe jaskinie Polski), lokalnie przykrytych czapami skał krystalicznych.

Środowisko naturalne
Środowisko przyrodnicze Polski jest urozmaicone. Większą część północnej granicy Polski
oblewa Morze Bałtyckie, dalej zaś w kierunku południowym rozciągają się: pojezierza i
rozległe niziny. Na południu z kolei występują obszary wyżynne i dwa łańcuchy górskie:
Karpaty i Sudety, zamykające południową granicę Polski[116]. W 2014 w rankingu
Environmental Performance Index (EPI) dotyczącym czystości i jakości środowiska
naturalnego na świecie Polska zajęła 30 miejsce[117].

Flora

Osobny artykuł: Szata roślinna Polski.

Ruchome wydmy w Słowińskim Parku Narodowym

Polska zajmuje dziesiąte, pod względem lesistości, miejsce wśród krajów Europy. Lasy
zajmują powierzchnię 9,1 mln ha, czyli 29,2% powierzchni kraju. Lasów w Polsce cały czas
przybywa. Odpowiada za to „Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrost
lesistości do 30% w 2020 i do 33% w 2050[118]. Największym kompleksem leśnym w Polsce
są Bory Dolnośląskie. Na tle innych krajów Europy Środkowej, w Polsce zachowały się
rozległe obszary bagien, mokradeł i torfowisk. Należą do nich m.in. chronione prawnie Bagna
Biebrzańskie – siedliska hydrogeniczne zajmują ponad 40% powierzchni Biebrzańskiego
Parku Narodowego[119].

W Polsce występuje blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze

gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta)[120]. Poza tym występuje 67
gatunków paprotników (Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków
zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta)[121].
Z uwagi na krótką historię ewolucyjną ziem polskich, wynikającą z plejstoceńskich
zlodowaceń, krajowa flora uboga jest w endemity. Należą do nich wiechlina granitowa,
mniszek pieniński, przytulia krakowska i warzucha polska.

Fauna

Osobny artykuł: Fauna Polski.

Żubr w Puszczy Białowieskiej

Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład

Palearktyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i
reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po
dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część
spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie tylko w Polsce, ale też
innych obszarach Europy.

Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków[122], 444 gatunki ptaków (z czego ok.
220 lęgowych), 9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55
słodkowodnych), 5 gatunków bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy
gatunków owadów, ok. 1400 gatunków pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, 5 –
jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków pierwotniaków.

Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain

zoogeograficznych: południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę
Jury polskiej i podalpejską.

W Polsce Łosie licznie występują na Podlasiu

Bocian biały – największa na świecie populacja gniazduje

w Polsce (według danych z 2004 roku)[123]
Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to
po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Dlatego
polska fauna uboga jest w endemity – ich przykładami są, występujące tylko w Tatrach,
chruścik Allogammus starmachi, a także chrząszcz goroń tatrzański. Także w czasach
historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki zostały
wytępione przez człowieka (np. tury, tarpany) lub ustąpiły na skutek jego działalności, m.in.
niszczenia siedlisk (drop, perłoródka rzeczna, kulon, jesiotr, skrzelopływka bagienna), inne
zaś dołączyły do krajowych gatunków na skutek naturalnej ekspansji (dzięcioł białoszyi,
pliszka cytrynowa, szakal złocisty, karlik średni). Teren Polski został również skolonizowany
przez gatunki obce, zawleczone przez człowieka, czy to na drodze świadomej introdukcji (np.
bażanty, muflony, daniele, amur biały), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, norki
amerykańskie, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki). Obecnie obserwuje się
rekolonizację Polski przez zwierzęta znajdujące się uprzednio na skraju wytępienia w
granicach kraju, dotyczy to zwłaszcza dużych ssaków (wilk, bóbr), kraj ten jest również
ostoją wyjątkowo dużych populacji gatunków ginących w wielu innych krajach Europy
(bocian biały, wodniczka). Polska jest również krajem, w którym żubr został uratowany przed
całkowitym wymarciem w skali globalnej – tutaj rozpoczęto hodowlę ostatnich osobników,
odnalezionych w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach po I Wojnie Światowej i tutaj
reintrodukowano po raz pierwszy gatunek do naturalnych siedlisk. Niektóre gatunki w
polskiej faunie są jednak nadal na skraju wymarcia (np. kraska, dzierzba czarnoczelna, wąż
Eskulapa).

Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów
liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki
typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. mszarniki jutta, puszczyki mszarne, łosie, zające
bielaki), a w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny, siodlarka stepowa,
poskocz krasny). Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów
górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (kozica,
świstak tatrzański, płochacz halny) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze
kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi
zwierzętami synantropijnymi (np. szczury i wróble).

Fauna polskiej strefy Bałtyku jest relatywnie uboga z powodu niskiego zasolenia tego
akwenu. Brak jest w ogóle głowonogów, zaś pojedyncze szkarłupnie i ukwiały pojawiają się
jedynie sporadycznie w skrajnie zachodniej części polskiego wybrzeża. Tworzy ją
zgrupowanie gatunków typowo morskich (np. dorsz, śledź, kur diabeł, omułek jadalny),
często osiągających mniejsze rozmiary ciała, niż w sąsiednim Morzu Północnym, oraz –
przynajmniej w zatokach i zalewach – gatunków słodkowodnych (np. szczupak, okoń, sieja).
Z zaledwie trzech płetwonogich najczęstsza jest foka szara, zaś jednym, stale występującym
waleniem – znajdujący się na skraju wyginięcia morświn. Niektóre, zimnolubne gatunki
zwierząt w Bałtyku stanowią relikt z okresu Morza Yoldiowego (np. foka obrączkowana,
podwój wielki, kur rogacz). Również w faunie polskiego Bałtyku pojawiły się obce gatunki
inwazyjne (np. krabik amerykański, babka bycza).

Ochrona przyrody

Osobne artykuły: Ochrona przyrody w Polsce i Rezerwaty biosfery w Polsce.

 Tatrzański Park Narodowy – Morskie Oko – jedno z 5
najpiękniejszych jezior świata według „The Wall Street Journal”[124]

W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne
działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach
późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto
na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni sieć parków
narodowych i rezerwatów przyrody.

Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000, na
których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy. Poza obszarowymi formami
ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.

Na terenie kraju znajduje się 10 rezerwatów biosfery[125] oraz 13 obszarów wodno-błotnych

wpisanych na listę ramsarską[126].

Zobacz też: Rezerwaty przyrody w Polsce, Parki narodowe w Polsce, Parki

krajobrazowe w Polsce i Ogrody zoologiczne w Polsce.