Wielka Powtórka Maturalna

Pozyt
Notatki do matury z języka polskiego
zim
Opracowanie najważniejszych informacji do matury z języka polskiego.
Przygotowane przez egzaminatora maturalnego.

' / o
/ '

I>
Pozytywizm

Nazwa i ramy czasowe epoki

Umownie przyjmuje się, że w Europie okres ten zawiera się w czasie około
trzydziestu lat, od połowy 1850 r. do lat osiemdziesiątych XIX wieku.

Źródła nazwy „pozytywizm” upatruje się w „Wykładach filozofii pozytywnej”,

sześciotomowym dziele Augusta Comte’a, który odrzucał metafizykę jako
nieuprawnioną spekulację, a religie jako oparty na fikcyjnych założeniach
zabobon i przyznawał pierwszeństwo opartej na naukach przyrodniczych,
czysto faktycznej, wiedzy empirycznej.

Pozytywnym człowiekiem, filozofem był zatem ten, kto unikał tworów

abstrakcyjnych oraz dogmatycznie „bezbłędnych”, a akceptował jedynie
rzeczy konkretne oraz względne. Innymi słowy, bycie pozytywnym oznaczało
bycie realistą i praktykiem, jakbyśmy dziś powiedzieli „człowiekiem życiowym”.

Wielka Powtórka Maturalna

Daty graniczne i periodyzacja pozytywizmu w Polsce

W Polsce pozytywizm zamyka okres wielkich zrywów niepodległościowych.

Ściślej mówiąc jest efektem klęski tych zrywów i próbą skierowania
aktywności Polaków w kierunku „pracy u podstaw”, w kierunku codziennego,
konsekwentnego robienia rzeczy małych w celu osiągnięcia w przyszłości
rzeczy wielkich.

Polski pozytywizm to – umownie – okres pomiędzy 1864 – 1890 r.

Filozofia epoki

August Comte (1798–1857) w pisanym 12 lat (1832-40) dziele „Kurs (wykład) filozofii pozytywnej”
określił ideowy fundament pozytywizmu. Można to sprowadzić do kilku zasadniczych twierdzeń:
• należy zajmować się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi i badać to, co jest
dostępne umysłowi,
• powinno się rozważać wyłącznie tematy pożyteczne, służące polepszeniu życia,
• trzeba ograniczyć się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną.

Wielka Powtórka Maturalna

2
Postulat użyteczności wszystkich działań człowiek akcentował John Stuart Mill (1806-1873).
Ten angielski filozof, ekonomista i polityk był kontynuatorem wywodzącej się jeszcze z XVIII wieku
koncepcji utylitaryzmu, zwanej też filozofią zdrowego rozsądku. Podstawą do oceny sensu działań
człowieka była zasada użyteczności, wedle której godne pochwały jest tylko takie postępowanie,
dzięki któremu można osiągać wymierne, praktyczne cele.

Innym, znanym kontynuatorem idei sformułowanej przez Comte’a, był twórca ewolucjonizmu,
angielski filozof i socjolog Herbert Spencer (1820-1903). Wedle sformułowanych przez niego twier-
dzeń ewolucja jest niezbędnym elementem rozwoju i postępu ludzkości, a prawo ewolucji jest pra-
wem powszechnym, rządzącym nie tylko w świecie przyrody żywej ale wyjaśniającym formowanie
się planet, kształtowanie umysłu i funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie.

Na gruncie literatury i sztuki pozytywistyczne piętno odcisnął Hipolit Taine (właśc. Hyppolite
Adolphe Taine), francuski krytyk literacki i historyk sztuki, orędownik pozytywistycznej interpretacji
kultury. Wedle Taine’a, człowiek jest uzależniony od otoczenia, zdeterminowany przez zespół wpły-
wających na niego czynników, takich jak:
• rasa (tzn. jakie cechy dziedziczy),
• środowisko (tzn. gdzie się wychowuje),
• moment dziejowy (tzn. w jakim czasie historycznym żyje).

Wielka Powtórka Maturalna

Pisarz i jego dzieło w oczywisty sposób podlegają tym samym warunkom, w konsekwencji więc
utwór literacki jest pochodną determinantów wpływających na jego twórcę.
Pogląd ten zwany jest determinizmem środowiskowym.

Przedstawione wyżej idee i koncepcje znalazły podatny grunt także w Polsce. Za najważniejsze
uznano kształcenie się, dbanie o oświatę, kulturę i wszechstronny rozwój kraju oraz przebudowę
stosunków społecznych.

Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne dla pozytywizmu euro-

pejskiego i polskiego

Scjentyzm
Pogląd będący wyrazem zaufania do pojmowania świata opartego na doświadczeniu i logicznym ro-
zumowaniu. Skoro bowiem uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe tylko przez
poznanie naukowe, to tylko takie poznanie może być źródłem rzetelnej wiedzy.

Praktycyzm
Z jednej strony jest to umiejętność albo dążenie do umiejętności stawiania sobie możliwych do osią-
gnięcia celów, z drugiej ocena wszystkich zagadnień i zjawisk wyłącznie pod kątem możliwości ich
praktycznego zastosowania.

Wielka Powtórka Maturalna

3
 Monizm przyrodniczy
Założenie, że człowiek – razem z jego duchowością – i otaczający go świat stanowią jedność, pod-
legają tym samym prawom i jako takie mogą być badane za pomocą metod naukowych, tj. doświad-
czenia, eksperymentu i obserwacji.

Organicyzm
Pogląd nakazujący traktować społeczeństwo tak jak żywy organizm, który powstaje, rozwija się
i funkcjonuje sprawnie tylko jako całość. Różne części organizmu sprawują różne funkcje, ale jeżeli
niedomaga któraś z jego części, ma to niekorzystny wpływ na cały organizm. Tak samo jest ze spo-
łeczeństwem.

Agnostycyzm
Przekonanie o tym, że niemożliwe jest definitywne poznanie świata i rządzących nim praw, a przed-
miotem badania może być tylko to, co poznać możemy za pomocą zmysłów.

Minimalizm
Pogląd, według którego człowiek powinien koncentrować się, badać wyłącznie to, co jest dostępne
i możliwe do zbadania.

Relatywizm

Wielka Powtórka Maturalna

Pogląd, według którego wszystko jest względne, nie istnieją pojęcia i prawdy absolutne i uniwersal-
ne. Zasadność pojęć, takich jak: „dobro”, „zło”, „piękno”, zależy wyłącznie od kontekstu, okoliczności,
przyjętych założeń czy też podstaw kulturowych.

Ewolucjonizm, utylitaryzm, determinizm – (wyjaśnione w punkcie „Filozofia epoki”).

Przedstawiciele polskiego pozytywizmu za jeden z najważniejszych celów

uznali przebudowę stosunków społecznych, w związku z czym pojawiły
się dwa autonomiczne i charakterystyczne tylko dla naszego pozytywizmu
postulaty: praca organiczna i praca u podstaw.

Praca organiczna
To w istocie rozwinięcie koncepcji organicyzmu. Idea pracy organicznej to nic innego jak praktycz-
na realizacja teorii zakładającej, że społeczeństwo jest swego rodzaju organizmem, który sprawnie
funkcjonuje tylko wtedy, gdy zdrowe i silne są jego poszczególne organy. Główny nacisk kierowano
więc na podjęcie przez wszystkie warstwy społeczeństwa solidarnego wysiłku na rzecz rozwoju go-
spodarki oraz na wzmocnienie wewnętrznych więzi między poszczególnymi warstwami, połączony-
mi realizacją wspólnego celu.

Wielka Powtórka Maturalna

4
 Praca u podstaw
Głównym celem pracy u podstaw było zarówno podniesienie poziomu życia najuboższych warstw
społeczeństwa (przede wszystkim chłopów) ale także walka z postępującą germanizacją i rusyfikacją
prowadzoną przez zaborców. Miała to być głównie praca natury oświatowej. Nauczyciele, lekarze,
społecznicy „szli w lud”, zakładali szkoły, biblioteki, spółdzielnie rolnicze, koła gospodyń wiejskich.
Realizowali w ten sposób postulat oświecania i reformowania klas niższych i najbiedniejszych, chło-
pów i biedoty miejskiej – one były najbardziej zaniedbane i nie czuły się częścią narodu (jedyne co
czuły, to głód i niesprawiedliwość).

Emancypacja kobiet
• Kwestia emancypacji kobiet pojawiła się w I połowie XIX wieku i związana była
z potrzebą uczynienia z kobiety pełnoprawnego członka społeczeństwa.
• Miała na celu nadanie jej statusu prawnego oraz zapewnienie jej solidnej edukacji
otwierającej drogę do zdobycia pracy zarobkowej.
• Opowiadano się za zwiększeniem udziału kobiet w życiu publicznym, za ich dostępem
do szkół średnich i wyższych.
• Postulowano poszerzenie ich aktywności zawodowej i położenie nacisku na właściwą
edukację.

Asymilacja Żydów

Wielka Powtórka Maturalna

• Asymilacja Żydów była jednym z postulatów epoki.
• Panowało wówczas w niektórych kręgach przekonanie, że wyznawcy judaizmu są
ludźmi gorszej kategorii.
• Obawiano się zmysłu do interesów, który mieli bogatsi Żydzi.
• W tym postulacie chodziło o równe traktowanie wszystkich nacji, a także włączenie
ludności żydowskiej do tworzenia siły społeczeństwa.

Lektury obowiązkowe

Bolesław Prus, „Lalka”

Eliza Orzeszkowa, „Gloria victis”
Henryk Sienkiewicz, „Potop”
Fiodor Dostojewski, „Zbrodnia i kara”

Wielka Powtórka Maturalna

5