i

KAWSAYPURA PUQUCHIY AYLLUCHASQA

“CASIMIRO HUANCA”
QHICHWA JATUN YACHAYWASI

AYLLU PUQUY KAWSAY PURICHIY YACHAYÑAN

SANTA CRUZ JUCH’UY SUYUMANTA, ÑUFLO DE CHAVEZ

CHIQANPI, SAN JULIAN JAP’IYPI, PATUJU AYLLUPI PACU CHALLWA
UYWAYNINPA KALLPACHAYNIN

JUCH’UY LLAMK’AY WAKICHIY

Ayllu Puquy Kawsay Purichiy

Yachaykamayta Taripanapaq
Juch’uy Llamk’ay Wakichiy
Ruwasqa

Jorge Enrique Villca Batallanos

Galvin Villca Cruz
Yanapaq: Lic. Josué Raúl Choque Quino

Bolivia - Quchapampa - Chimoré

2023
 KAWSAYPURA PUQUCHIY
AYLLUCHASQA
“CASIMIRO HUANCA”
QHICHWA JATUN YACHAYWASI

Ayllu Puquy Kawsay Purichiy Yachayñan

SANTA CRUZ JUCH’UY SUYUMANTA, ÑUFLO DE CHAVEZ

CHIQANPI, SAN JULIAN JAP’IYPI, PATUJU AYLLUPI PACU CHALLWA
UYWAYNINPA KALLPACHAYNIN

JUCH’UY LLAMK’AY WAKICHIY

Ayllu Puquy Kawsay Purichiy

Yachaykamayta Taripanapaq
Juch’uy Llamk’ay Wakichiy
Ruwasqa

Jorge Enrique Villca Batallanos

Galvin Villca Cruz
Yanapaq: Lic. Josué Raúl Choque Quino

Bolivia - Quchapampa - Chimoré

2023
 ALLIN ÑAWIWAN QHAWARISQA RAPHI

_______________________ _______________________
Lic. Milton Marcos Rojas Laime Mgr. Carlos Alfredo Morales Terceros
CHANINCHAQ CHANINCHAQ

_______________________
Mgr. Vilma Panozo Fuentes
CHANINCHAQ

_________________________________
MSc. Obertino Chambi Chiri
AYLLU PUQUY KAWSAY PURICHIY
YACHAY ÑANMANTA KAMACHIQ

___________________________
Ing. Juan Carlos Araca Mamani
UNIBOL QHICHWA “CASIMIRO HUANCA”
SULLK’A KAMACHIQ a.i.
 i

RURI
Pág.
1. YACHAY...........................................................................................................

1.1 Qhawariynin.................................................................................................

1.1.1 Imayna jallp’ap kaynin...........................................................................

1.1.2 Kawsaya imayna kaynin.........................................................................

1.1.3 Yachaykuna chanta tecnología ñisqa......................................................

1.1.4 Qullqikamay puquchiynin......................................................................

1.1.5 Chakra puquchiynin, tikraqynin chanta servicio ñisqakuna...................

1.1.6 Qutuchaynin, Kamachiynin, Paqtachaynin..........................................

1.1.7..........Territorial Jallp’a aylluchasqa puquyninmanta llikap imayna kaynin

12

1.1.8 Ch’ampay sut’inchakusqan...................................................................

2. MUNAY...........................................................................................................

2.1 Imayna llamk’aynin kasqanmajina llamk’ay wakichikup t’ukuriynin.......

2.1.1 Champ’aypa allinchaynin manaqa jamupi atiyninpa qhawariynin.......

2.1.2 Aylluchasqa Jallp’a Puquchiypa jallpa llika llamk’ayninpa

qhawariynin.....................................................................................................

2.2 Taripaynin...................................................................................................

2.2.1 Jatun yuyay taripay muankusqan..........................................................

2.2.2 Juch’uy yuyay taripay munakusqan.....................................................

2.2.3 Taripakusqan chayay munakusqan.......................................................

2.2.4 Ayllu runa jap’iqkuna...........................................................................

3 RUWAY...........................................................................................................

3.1 Llamk’ay wakichikup tarikuynin................................................................

3.2 Llamk’ay wakcihiypa palla ruwaynin........................................................

3.3 Llamk’ay wakichikup ñisqa yachaqaykuna................................................

3.3.1 Wakichiyninpa yachaqaynin.................................................................

 3.3.2 Puquyninman chanta/manaqa Tikrayninman yanapanapaq
wasusayachiynin..............................................................................................

3.3.3 Equipamiento ñisqa..............................................................................

3.3.4 Yachay kallpachay chanta/manaqa técnica yanapay............................

3.4 Qhatu yachaqaynin.....................................................................................

3.4.1 Mikhuqkuna qhatupi sunt’inchaynin....................................................

3.4.2 Qhatupi imaynamanta ranqhaynin........................................................

3.4.3 Puquchiynin chanta kikinpi mikhuynin................................................

3.5 Qullqi apaykachaypa khuskiynin................................................................

3.5.1 Puririchinapaq chanin...........................................................................

3.5.2 Llamk’achiyninpa chanin.....................................................................

3.5.3 Qullqikamay atikuyninpa khuskiynin...................................................

4 ATIY................................................................................................................

4.1 Llamk’ay wakichikup kamachiynin...........................................................

4.1.1 Kawsay Wakichiyta Apaykachaqkuna.................................................

4.2 Llamk’arinchinapaq ruwaynin....................................................................

4.2.1 Juch’uy llika qutuchaynin chanta puririchiynin...................................

4.2.2 Llamk’achiyninpa chanta puririchiypa intiwatana...............................

4.3 Rikukuyninpa ukhunchaynin......................................................................

4.3.1 Jamuqpi kawsaypi rikukuynin..............................................................

4.3.2 Jamuqpi pachamama rikukuynin..........................................................

4.3.3 Jamuqpi qullqikamay rikukuynin.........................................................

4.4 Tukuchaykuna............................................................................................

4.5 Mink’ariykuna............................................................................................

5 P’anqa tapukusqan............................................................................................

YAPAYKUNA......................................................................................................
 MAST’AWA RURI
Pág.
1 kaq mast’awa Ayllupi layan kawsaykuna...................................................4
2 kaq mast’awa Ayllupi yaku llikan..................................................................4
3 kaq mast’awa Ayllu runa may chhikan kaqkuna...................................17
4 kaq mast’awa Llamk’ay wakichikuna rinapaq ñankuna................................20
5 kaq mast’awa Wakichiypa awariynin...........................................................20
6 kaq mast’awa Ayllu runata yachay kallpachay..............................................22
7 kaq mast’awa Qhatup khuskiynin.............................................................24
8 kaq mast’awa Kikin chanin chanta jukjinayasqa chanin...........................25
9 kaq mast’awa Maymanta jurqhusqanmanjina tukuy chaninpaq rikuchiynin.25
10 kaq mast’awa Wata lluqsiyni yaykuninpiwan............................................26
11Kaq mast’awa Puririchiy atiyniyuq kasqanta yachanapaq khuskiynin 27
12 kaq mast’awa Llamk’ay wakichikuta llamk’achinapaq intiwatan..............30
SIQ’IWA RURI
1 kaq siq’iwa Ayllupi qhari warmi kaynin.....................................................5
2 kaq siq’iwa Ayllupi simi parlayninku.........................................................5
3 kaq siq’iwa Jawa chanta ukhu qutuchaykuna.........................................11
4 kaq siq’iwa Ayllup kikin qutuchaynin........................................................12
5 kaq siq’iwa Ch’ampaypa rikuchu sach’a...................................................16
6 kaq siq’iwa Yuyay taripaypa rikcuhi sach’a..............................................16
7 kaq siq’iwa Llamk’ay wakcihikup tarikuynin......................................19
8 kaq siq’iwa P’unqukunap watiq pallaynin..................................................22
9 kaq siq’iwa Puquchiynin chanta kikin mikhuynin...................................24
10 kaq siq’iwa Llamkay wakichikuypi kaqkunap qutuchaynin...................29
YAPAYKUNA RURI
1 Kaq yapaykuna Qunqasqa p’unqu...............................................................a
2 Kaq yapaykuna Mana ima allinchayniyuq p’unqu....................................a
3 Kaq yapaykuna P’unqu plano......................................................................b
4 Kaq yapaykuna Uywanapaq chanin............................................................b
 PISIPI RIQSICHIYNIN
Llamk’ay wakichikup sutin
Santa Cruz juch’uy suyumanta, Ñuflo de chavez chiqanpi, san Julian jap’iypi,
Patuju ayllupi Pacu challwap uywayninpa kallpachaynin
Ch’ampaynin manaqa mañay allinchaykuynin chanta allinchayninpaq
ñankuna
 Challwa uywana atiynin mana llamk’asqachu
Jatun yuyay taripaynin
 Patujú ayllupi challwa uywanap chanta jap’inap wiñariyninta
kallpachay.
Juch’uy yuyay tarpipaynin
Jallp’a juch’uy llika
 P’unqukuna allinchay munakusqanta sut’inchay
Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 Chawlla uywnata kunanchay
 Ñawpaq puquchiy juch’uy llika Jap’iypi ruwaykunata ayllu
ruwaynintawan puraqyachiy.
 Kay G.A.M. llamk’ana wasi niqta ayllupaq qullqi paqtachay.
Taripakusqan chayay munakusqan
Jallp’a kuchuy llika
 100% pachakman ñinakuq p’unqukuna kunanchasqa kanku
 Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 10 p’uqnu allinchasqa chanta puririyniyuq
 Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 20 ayllu runa jap’iymanta ruwaykunanpi llamk’anku
Ayllumanta runa llamk’ay wakichikupi kaqkuna
Wak
Chiqan
Ayllukuna niraqmanta
jap’iqkuna
jap’iqkuna
Patujú 20 60
TOTAL 20 60
Juch’uy llikakuna
 Jallp’a juch’uy llika
 Ñawpa puquchiy juch’uy llika
 Kamachimanta chanta paqtachaymanta juch’uy llika
 Qullqi apaykachakusqanpa chanin: qullqi apaykachakusqanqa Bs. 338.957
(trecientos treinta y ocho mil 957/1000 bolivianos) chaytaq ajina rikuchisqa kachkan:

Paykunap
Jawamanta Tukuy chanin
Riqsichiynin churasqan
(Bs) (Bs)
(Bs)
A. KIKIN CHANIN 90.284 10.032 100.315

B. JUKJINAYASQA CHANIN 9.990 1.110 11.100

C. PUQUCHINAPAQ CHANIN 204.788 22.754 227.542

TUKUY (Bs) 305.061 33.896 338.957

Pachakman ñinakuq (%) 90% 10% 100%

Willay jawanmanta kaykunap qullqi churaynin kachkan FDI, GAM, GAD, etc.
Llamk’ay wakichikup unayaynin
Llamk’ay wakichiku chunka wata unayayninyuq kachkan
Qullqikamay puririchiynipi rikuchiqkuna
RIKUCHIQKUNA TARIPAKUSQAN
VAN 446.740,94
TIR 21%
RC/B 1,37
 1

1. YACHAY

1
 2

1.1 Qhawariynin
San Julian jap’iypi, may chakra puquchiyniyuq chiqantajina riqsikun, mana
anchata uywakunata uywankuchu, PTDI de San Julián ñisqanma, Patujú aylluqa San
Julianmanta 38 km karunchaypi kachkan Nucleo 23 chiqankama chayanpaq tukuy ñan
asfaltasqa kachan, chaymantataq Patuju ayllukaman t’una rumiwan churasqalla chaytaq
8 km karunchaypi kachkan, kay aylluman chayanapaq 42 km karunchayta rina tiyan,
qhawariynintaqa kikin ayllupi ruwakurqa, chaypaqtaq tukuy ayllu runa chanta
kamachiqnin karqanku paykunataq tapuykunata kutichiyninpi yanaparqanku,
chaymanjinataq tukuy ch’ampaykuna kasqanta chanta imakunataq jamuqpi atiynin
kasqnata yachayta atikurqa chantapis ayllup imakunataqallin pisiyasqa kasqanta
sut’inchakullarqataq. Kaytaq imaynataq kay chiqanmnata jallp’a kasqanta khuskiyta
atikurqa, imayan qullqikamayuq kasqankuta, chaypitaq kawsay llikakunata
khuskikurqam chirmaykunamanta jark’aykunaqa chanta pacha muyuyninchikpa
tikrayninta qhawarikullarqataq.
1.1.1 Imayna jallp’ap kaynin
Ayllu runa chakra tarpuymanta chanta aymuraymanta kawsakunku, chaypaqtaq
maquinarina ñisqakunata apaykachanku. Jinaspallataq kay chiqnapi may sach’ararayuq
juch’uy chiqankuna tiyan, chaytaq ayllumanta runa tukuy pacha sachararta ruphachinku
chaypi astawan puquykunata puquchinankupaq chaytaq manchayta k’ita uywakunata
pisiyachin wakinkutitaq wanchin.
Aylu ukhupi runa tiyakuqkunaqa may pisi kanku, San Julian kap’iyman
kuraqninpi jampunku, ayllumnataq tarpuy pachakunapi chanta aymuray pachakunapi
chayanku. Juk wayq’u t’uqu tiyan chaypitaq paraptinlla yaku tiyan, jinaspallataq kay
chiqanpi chaka tiyan, wakin wasikunaqa material ñisqamanta ruwasqa kanku, unay
pachapi juk yachaywasi karqa kunan p’unchawkunapitaq jina saqisqa kachkan, ayllupi
runaman anchata uywakunata uywankuchu chaytaq Jantun Mayu yaku
qhuchachakunanta manchikunku.
1.1.1.1 Layan jallp’akuna
Patuju ayllupi layan jallp’akunaqa, pampa as q’uñi jallp’akunayuq, pacha
k’ajaynintaq may q’uñi, iskay laya sach’ararayuq jukniqa juq’uchasqa juknintaq
ch’akipacha. Layan uywakunata sach’akunamallkikuna tiyan. Aswan chaniyuq
sach’akunaqa kaykuna kanku: Tajibo, Ochoa, Curupau, Amarillo, Ajo chanta
Toborochi. Aswan juch’uy sach’akunatq Balsamina chanta Uña de gato tiyan,
mallkikunataq aswan chaniyniyuq Hierba buena, Valva negra, Chiori pata y gallo
 3

kanku. Uywakunamanta parlaspataq chi, Chancho del monte, Tatú, Perico, Peji Tejón
k’ita uywakuna tiyan, tukunapaqtaq kikin pachamanta sach’akuna Cuchi, Mara,
Toborochi, Paraíso chanta Pasto.
1.1.1.2 Ayllupi layan kawsaykuna
1.1.1.3 Q’umirara uywakuna
Kaykuna kawayniyuq pacha muyuyninchikpi tiyakuqkuna kanku, chaypitaq
layan sach’akuna, qhura jampikuna, ruru sach’akauna chanta layna k’ita uywakuna
wasi uywakuna kachkan.
a) Q’umirara
Tukuy q’umirarapi kaqkuna kanku chaytaq kikin pachamanta wiñayninyuq
manaqa mallkichasqapis kankuman, kunan pachapi aylluchasa kawsaymanjina layan
tikraykuna kasqnata rikukun chaytaq runa chhikan jallp’akunapi tiyaq
yaykusqankurayku, ajllp’ata pampachanku chaykunataq chakraman kutichinku may
pisi kayninpi sach’ararayuq chiqnakuna tiyan.
Sach’arara chiqankunapi sach’a wiaqpi kunaqan kurichi chanta pantanu kanku.
Jinaspallataq kay chiqankunata sach’arra qhuchachakuyniyuq sutyuqta riqsikullantaq,
chaykunatq mana anchay yaku chinkayniyuq chiqankunachu kanku. Sach’a
k’ulluykunatqa k’anchata churanapaq poste isqatajina apaykachanku, jinaspallataq
wasikunata sayachainpaq wasi imakunata ruwanapaq apaykachakun, jinapis kunan
pachapi kay jark’asqa chiqankunata pampachasqa kaqkunata rantikuyta atikunman.
b) Uywa
Patuju ayllupi wasi uywakuna tiyan chaykunattaq ayllu runa uywakun kanman
kikillantataq mikhunankupaq manaqa ranqhanapaq chanta k’ita uywakuna manañan
kay chiqanpi tiyakunkuñachu, unay pachakunapi kikin ayllu ukhupi puriykachaqta
qhawakuq mana ajina sach’arara pampachay qarqachu, jinapis kuan pachapi
puchuqkunaraq may chinkaypiña kaykuna kanku: munti khuchi, juchi pintau, calucha,
taruka, tatu antapiwan.
Kay uywakunqa chakrakunapi chanta juch’uy muntikunapi tiyakunku,
jinaspataq sapa kuti wayq’u chiqankunapi rikuyta atikun, may wakin kuti
chakrakunaman lluqsinku, ajina lluqsimuspa mikhunata mask’akuspa purinku, jinaspa
kawsayninku chirmaypi runa qhawaptin kachkan.
 4

c) Layan kawsaykuna
1 kaq mast’awa
Ayllupi layan kawsaykuna
Q’UÑI JALLPA
KAWSAY IMAYNA
LAYAN
KAYNIN
Tumpa q’uñi pata
Tumpa q’uñi chanta ura jallp’ayuq

Q’uñi jallp’a
Layan sach’arara
sach’arara
Tajibo, Curpau,
Layan sach’a
ocho, mara.
Jochi pintau, tatú,
Aswan chaniyuq uywa
Peji k’ita uywa
Kikin pacha
Kikin pachamanta qumiraran paico,
q’umirara eucalipto,
manzanilla.
Willay: kay mast’awapi Patuju ayllupi layan jallp’a chanta kawsaykuna
kaqkunata rikuchiku.
1.1.1.4 Yaku llika
Ayllupi juk yaku p’unqulla tiyan, chaymaninata mana ima mayu chanta
quchakuna qaylanpi kasqnata yachakunchu, juk sapan kurichi may pisi yakuyuq
paraptinlla junt’an. Kapuyninta qhawarispa layan challwakuna, sut’aqallu chanta balsa
ñisqakuna kasqnata qhawarikunman, jinaspataq cañada yakuta puquykunata
jampinapaq apaykachakun.
2 kaq mast’awa
Ayllupi yaku llikan
Yaku Chimpu Kutipayayni Kunan Imakunayuq Tukuypacha
lluqsimuynin n imayna apaykachaynin
kasqan
Cañada 001 Wakin Ch’uya Pez, Lagarto, Jampinapaq
pachalla ayku, Balsa
q’illu yaku
qhunchu
Pozo de agua 002 Tukuy pacha Ch’uya Llimphuchanapaq
yaku yaku
Willay: kay mast’awapi Patuju ayllupi yaku llikan kayninta rikuchikun.
1.1.2 Kawsaya imayna kaynin
Patujú runaqa qhichwa chanta aymara kawsayniyuq run atiyakun paykunataq
kunti Bolivia chiqankunamnata rirqanku, kawsiynikumanjina qhichwa parlayniyuq runa
kanku wakitaq aymara simita parlallankutaq, jinaspataq aswan allinmanta
 5

parlapayakunapaq kuraqninpi kastilla simita parlanku, ajina lapton paykunaqa tumpata

usukuna kawsayninkuta tikrachirqanku kanman tusuyninku, takiyninku chanta
p’achallikuyninku, jinapis waki raymikuna kanman pukllay raymi atichaw p’unchaw
ch’allakuynin chanta ayakunap p’unchawninta yuyarillankupuni mikhuynintapis
wayk’ullakupuni.
1.1.2.1 Runap miraynin
Patuju ayllupi 65 yawar ayllu tiyakunku, kunan pachapi, kuraqninpi runa wak
chiqankuman ripunku chayta yachaywasiman rinankupaq, qhatukunankupaq astawanpis
San Julian jap’iyman aswan sumaq kawsayta mask’aspa jampurakunku.
1 kaq siq’iwa
Ayllupi qhari warmi kaynin

MUJERES
45%
HOMBRES
55%

HOMBRES MUJERES

Willay: Kay siq’iwapi may chhikan qhari warmi ayllupi kasqankuta

rikuchikun chantapis wawa machu runa kankuman.
1.1.2.2 Kawsayninpa sut’inchaynin chanta simi parlaynin
2 kaq siq’iwa
Ayllupi simi parlayninku

QUECHUA
25%
QUECHUA -
CASTELLANO AIMARA
60% 15%

QUECHUA AIMARA
QUECHUA - CASTELLANO
 6

Willay: siq’iwapi pachakman ñinakuqpi may chhikan simita parlasqankuta

rikuchikun.
1.1.2.3 Allin kawsay llika
Patuju ayllupi mana jampinawasi kanchu, ayllurna jampichikunankupaq San
Domingo aylluman rinanku tiyan chayman chayanapaq 3 km karunchayta purinanku
tiyan manaqa ayllumanta awtupi riyta atinkuman. Ayllu runa qhura jampitapis
apaykachallanpuni.
1.1.2.4 Yachaqana llika
Unay pachapi ayllu juk uch’uy yachaywasi karqa, chaytaq juk ñiqinllapi
yachakunapaq karqa, kuna pachapi ayllupi mana yachaywasi kanchu, jinaspataq
kuraqninpi ayllu runap wawakunan San Julianman yachaywasiman ripunku.
1.1.2.5 Servicios Básicos ñisqa
Patuju ayllupi unay chanta kunapis mana servicio básico ñisqakuna kanchu,
chaytaq kuranini ayllu runa San Julian jap’iypi tiyakunku, mana yachaywasi
kasanrayku kanman jinaspataq kuraqninpi runa wawakunan yachaywasiman rinankuta
munaku ajinata aswan sumaq kawsayniyuq kanankupaq.
1.1.2.5.1 Yaku chanta llimpuchuchaynin
Unay pachapi runaqa p’unqukunamanta, quchakunamanta chnat juch’uy
quchamanta yakuta upyaq kanku, jinaspallaaq uywakunpiaq kikin
chiqankunallamantataq upyaq kanku, kunan pachapitaq juk yaku tanquiyuq kanu
chaytaq tukuy ayllupi upyanankupaq wakin.
Unay pachapi mana alcantarillado ñisqa mana karqacu, Patuju ayllupi
kunankamapis manapuni kanchu, chaytaq mana ancha runa ayllupi tiyakusqankurayku
kachkan.
1.1.2.5.2 k’ancha
Ayllupi mana eléctrica k’ancha kanchu, may pisi runa kasqanrayku kunankapis
manapuni kanchay chayraykutaq intimanta panel ñisqakunata k’anchakunapaq
apaykachanku chantapis motor ñisqata apaykachallankutaq.
1.1.2.5.3 Wasichaynin
Patuju ayllupi wasikunaqa motacu chanta calamina qhatayuq kanku, jinapis
kunanpachapi wata thatkisqanmajina wasikunata material ñisqawan wasichayta
qallarinku.
 7

Aswan allin kananpaq ayllu runa Galpones ñisqakunata sayachirqanku

chaypitaq puquyninkuta jallch’anku, kuraqninpiaq pacha tahtkisqanmanjina runaqa
wasikunata allinyachirqanku.

1.1.2.5.4 Willanakuynin
Kunan pachapi willakuyninqa aswan llanllu tecnología ñisqa tukuy
chiqanmanña chayarichkan, chaymanjinataq celular chanta wayrasimi tukuy chiqanman
chayan ajinaspa tukuy juchuy suyukunapi wilanarikuyta atinchik. Kay tecnología lisqa
kasqnarayk antenas tiyan chaywantaq mayllamanpis teléfono móvil ñipta
willanariykuyta atinchik
1.1.3 Yachaykuna chanta tecnología ñisqa
Kay Patuju ayllumanta runa chakra puquchiyninkuta imayan pacha watapi
kasqanmanjina tarpunku, chaypaqta kikin pacha muyuyninmanta rikuchiqkunata
qhawarillankutaq, chaytaq tarpuyninpaq chanta aymurayninpaq kanqa jinaspallataq
Q’uwakullankutaq, jinapis kuna pachapi chakra puquchiqkuna tukuy imata maquinaria
ñisqata apaykachaspa tarpunkutaq aymurankutaq.
1.1.3.1 Chakrata puquchinapaq yachaykuna chanta tecnología ñisqa
Ayllu runa iskay laya llamk’aykunawan llamk’anku kanman makillwan manaqa
mecanizada ñisqapis. Unay pachapi tukuy ima llamk’ay makillawan karqa chaypaqaq
palata, pikuta, rastrilluta, azadonta, machetitta, ichhunataqa chanta yunatata jallp’ata
tikranapaq apaykachakuq. Kunan pachapitaq tukuy ima tecnología ñisawan
llamk’ankun, chaypataq tractor ñisqata, aymuranat chanta fumigadora ñisqata
apaykachanku, chaywantaq tukuy chkara puquchina llamk’ayninta ruwanku.
Ayllu runa kay ch’ampaukna kananta ñinku: ancha para chaytaq ñankunata
chirman chanta chakrapi llamk’anapaq mana combustible ñisqa kanchu. San Julianpi
jark’aykuna kaptin puquykunata mana apayta atikunchu, jinaspallataq manchayta
paranmana manaqa wayranman chaytaq sara, suya, surgu, girasol puquyninta
cnhirmanman jinaspallataq mana ranqhayta atikunmanchu, aswan pisi chaniyuq
kallanmantaq astwapis kaykunaqa muu mana allin jallcha’yninpi ch’ampaykuna
kasqanta qahwarikullantaq.
1.1.3.2 Uywakunata uywanapaq yachaykuna chanta tecnología ñisqa
Ayllupi may pisita uywakunata uywanku michinapaq mana kampu kanchu,
chaytaq puquchina pachallapi tiyan. Ajina kaptin kay uwakunallata uywakun kanman
 8

wallpa, pili, khuchi. Chaykunatatq kanchapi wisq’asqata uywakun wakin kutitaq

wasikunapo puriykachakunku khuchitataq sach’akunaman watanku.
1.1.3.3 puquykuna wakman tikranapaq yachaykuna chanta tecnología
ñisqa
Ayllu runa wakin mikhuykunataqa wak mikhuykunamna tikranku chanatpis juk
sapan puquymanta achkha laya mikhuykunaman tirankuman.
Tamalkuna: Chaytaq sara chukllujina kaptin ruwakun, pallaspa ranunta
muchhana tiyan chanta ñut’uchina, chaymantaq azucarta, kachita, kanilata anistawan
churanku. Chhallanwan mayt’unku chanta hcat qakiwasiman chayachinapaq churanku.
Sara t’anta: Kaytaq sara jak’umnat rantispa ruwanku, chayta yakuwan,
runtuwan wak imakunawan apuñaspa ruakun chay masatataq samachina, muyu
murq’uta ruwaspa t’aqllana tiyan chayta qaliwasipi chayachina kanman mikhunallapaq
manaqa ranqhanapaq.
Khuchi: ayllu runa khuchu wanchinku chata ima raymillapis kaptin chaypi
mikhunku.
1.1.3.4 Yaku paqtachaymanta yachaykuna chanta tecnología ñisqa
Ayllu runap juk llimphuchasqa yaku p’unquyuq kanku, chaypitaq bomba chanta
motor allin puririnapaq pichakun, jinaspa allin puririn. Ñawpaq watakunapi yakuyuq
kanapaq juk p’unquta llaspa uli ñsqata churakuq chaywantaq para yakuta jap’ikuq
chaymanta tukuy runa upyaq, jinaspallataq chaymanta uywaknpis upyaq kanku,
jinaspllataq wakin juch’uy cañada lisqakuna tiyan chaypitaq wakin kuti paray pachapi
yaku tiyaq.
Cañada ñisqamanta yakuqa upyanapaq mana walloqchu karqa ancha qhunchu
ch’ichichasqa karqa, runat unquchinman kaq, jinaspataq uywakuna upyanankupaq
manaqa chakrata qarapanapaq apaykachakun, ajina mana llimphuchasqa yaku
upyanapaq kaptin runaqa San Julianman tiyakuq ripuq kanku.
1.1.3.5 Jallp’a allinmana apaykachanapaq yachaykuna chanta tecnología
ñisqa
Ayllu runa unay yachayniyuq kanku chaywanta ima pacha kasqanta, imayna
wata puquyninpaq kasqanta chantapis imayna puquyninku aymurayninpi kanat
yachanku. Tukuy kaykunaqa kikinpachamanta rikuchiyninkuta qhawarinku chaypaqtaq
aswan machu runa yachayniyuqkuna yachanku.
Jinaspallataq waki qhura jampi apaykachaymanta yachallankutaq, kikin
apaykachanankupaq chanta unquyninkumanta jampikunankupaq. Kay qhura
 9

jampikunaqa may allinpuni, wiqsa nanaypaq, k’ajaypaq, tukuy ukhu nanaykunapaq

wakkinatapiwan jampikunapaq apaykachanku.
1.1.4 Qullqikamay puquchiynin
Tukuy ima qullqikamaypaq kasqanta riqsichikun chaypitaq ayllu runap layna
ruwaykunata ruwasqankuta kawsakunankupaq llamk’asqankuta sut’inchakun,
jinaspallataq llamk’anapaq imaynamantataq qutuchakusqankuta, chaytaq may
chaninyniyuqpuni kampupi chakrata llamk’napaq kachkan. Jinaspallataq imaynataq
puquykuna chimpunakuyq chhalanakuy kasqantapis sut’inchakullantaq.
1.1.4.1 Qullqikamay rikuchiqkuna
Ayllupi chkara puquchiy kachkan chaypitaq kay ranu puquykunata puquchikun:
suya, girasol, sara, sorgo wakkunapiwan. Kuraqninpi puquhciyninqa juk sapan
runallapaq sapa ayllu runa may jatun chakrakunata puquchin.
Ayllu runakuraninpi tukuy puquchsqanta kanman suya, sorgu, girasol
wakkunatawan San Juliamanta EMAPA ñisqa qutuchayman ranqhanku jinaspataq
wakin runa wak llamk’ana wasikunawan llamk’anku ayllurpiqa runaq amay achkhata
puquchinku.
1.1.5 Chakra puquchiynin, tikraqynin chanta servicio ñisqakuna
Ayllupi kuraqninpi juk sapan kutita watapi puquchikun chaytaq yawar
ayllunkuta kawsaypi yanapanankupaq kachkan, jinaspallataq uywakunata aylupi
mikhunankupaq uywanku may pisi kayninpi qhatukunaman ranqhanapaq apanku.
1.1.5.1 Jallpa puquchiy
Patuju ayllupi ranukunata ranqhanapaq puquchinku chaytaq
tarpuyninmantapacha aymurayninkama kachkan:
a) Suya. Suyataqa tukuy Patuju ayllumanta runa puquhcin, tukuy puquchikusqanta
ranqhanapaq apanku.
b) Sorgo. Kay puquytaqa jallp’ata wanuchanapaq ñispa puquchikun, chaytaq
uywakunata uywanapaq may pisi kayninpi qhatuman ranqhanapaq apanku.
c) Sara Patuju ayllu sarataqa kuraqninpi uywakunata uywanapaq puquhcinku
kanman, wallpa, pili, khuchi wak uywakunapiwan.
1.1.5.2 Uywa uywana
a) Wallpakuna: Uywakuna uywayninqa astwan ayllupi ruwakun jinapis, may pis
ayllu runa chkhata uywan chayraykutaq pachakman ñinakuq chhikan wak
uywakunawan chipurachikusqanmanjina may jukjina kachkan, kuraqninpitaq
paykunallataq mikhunankupaq ruwanku.
 10

b) Pili: Ñawpaq ñikusqanmanjina kaypiqa kuraqninpi Patujumanta runa piliaqa

uywakun.
c) Khuchi: Kay uyawataqa kuraqninpi paykuna mikhunallankupaq uywank,
cyaqha tukuy runa ayllupi uywakunku jinapis mana ancha achkhatachu
uywanku may pisi kayninpi tiyan.

1.1.5.3 Tikrasqa puquykunap wakichiynin

Tukuy ima puquykuna wak puquykunaman tikrakusqan kuraqninpi kikin
mikhunallankupaqtaq wakichisqa kachkan may pisi kayninpi ranqhanapaq wakichinku
kanmna kikin ayllupi manaqa aswan qaylla ayllukunaman ranqhanapaq apankuman.
Suya aqha: Kayqa misk’i upyana, chaypaqtaq mana ranqhanaq suya
puquchikusqanmantachu ruwakun, chayqa may achkha quimico ñisqayuq chaytaq
maillki wiñanapaq may achkha kkalpachayniyuq yapasqa kachkan chayraykutaq
mainkhnunankupaq mana chay suyatachu apaykachakun, kayta wakichinapaq wak
chiqanpi puquchinki. Kikin pachamanta misk’i yakutajina qhawarikun kayqa mana ima
jallchanapaq chanta misk’ichanapaq imakunayuqchu kachkan, kayqa suya kankasqa
misk’i yaku kachkan.
1.1.5.4 Servicios ñisqa
Ayllupi mana llimphuchasqa yaku kanchu, manallataq eléctrica k’ancha
kanchu, lcatarillado ñisqapis. Chaymajinataq runaqa juk boba ñisqawan yaku p’unquta
ruwakunku chaymanta tukuy yakuta jurqhunku, jinaspa mañana mayukunamanta
manaqa quchakunamnat yakuta apamunkuñachu.
Wak niraqmanta qhawarispataq, wakin ayllru electrica k’anchayuq kanku
chaytaq inti panela ñisqamanta k’anchata apaykachanku chaywantaq wasi
k’anchakunku jinaspallataq wak wasi ruwanankuta ruwanku.
1.1.6 Qutuchaynin, Kamachiynin, Paqtachaynin
1.1.6.1 Llamk’anwasi llika
Kaypi qillqasqapi chanta parlayllapi kamachiykuna kasqankuta riqsichikunaqa:
Uywan jap’iy: Kay kamachiykunaqa kikin pacha muyuyninchikmanta k’ita
uywakunataqa waqaychanapaq wakichun, chaykunataq suyu jallp’anchikpi
qhawarisunman. Kay kamachiyqa Patuju ayllupi mana chhikanta k’ita uywakunata
jap’inankupaq ruwakun wak chiqankunamanta uywa jap’iqkuna riqkunapaq. Juk runa
uywakunata jap’ispa tarikuptin chay pachan tukuy imanta qichukun.
Sauwaykuna: Kay kamachiyqa suwa runa mana wasikunaman
 11

yaykuykunankupaq, llika ruwayninqa manañan ayllupi mananqa runap wasinkupi

suwaykuna kananmanta jark’anapaq wakichikun, chaymanjinataq suwakuspa runa
taripachikuptin imaynataq aylluchasqa jasut’ina ñisqanmanjina jasut’ikunan tiyan.
Chaytaq suwata taripaytawan chaypacha jap’ikun chanta palo santo sach’aman allinta
watakun, sapa kuyuriptintaq sik’imira manchayta khanin chaytaq iskay phani unayta
saqinqu San Julian policiaman apanku.
Chaku: kay kamachiyqa mana imakuna chakrata fumiganapaq
apaykachakusqnat chinkananpaq kamachikun, ana suwaykuna kanamanta jark’akuyta
munakun, suwakuspa runata taripakuptin tukuy ayllu runa jasut’in, wak niraqmanta
qhawarispaq, kamachiyninmanta rimanakuykuna kanapaq kallantaq jinaspallataq
chakra kantukunapi ch’ampaykuna kaptin allinchanapaq apaykachakun, chaypitaq 100
bs qullqi junt’aywa jasut’isqa kanku.
Q’upa: Ayllu tukuypacha allim llimphuchasqallapuni kananpaq ayllu
puriykunata mana mayllapipis chuqarpanachu mana aylluta ch’ichichanachu. Ayllu
runa q’upata wiqch’supa taripakuptin 50 bs qullqita junt’achinan tiyan.
Qutuchaykuna: qutuchaykunaman man riptunku kamchiaykuna kallantaq,
jinaspallataq qutuchaykunapi mana ima rimanakuy maqanakuy kanmanchu, sapa
juchata 100 bs qullqi junt’aywan jasut’ikunqa.
1.1.6.2 Jallp’a kamachiy
3 kaq siq’iwa
Jawa chanta ukhu qutuchaykuna

Willay: kay siq’iwapi suyumanta qutuchaykuna chanta jawa qutuchaykunatawan

rikuchikun.
 12

Patuju ayllu jawa chanta ukhu qutuchayniyuq kanku chaykunataq puraqmanta

llamk’anku, puraqmanta allin kamachiyniyuq jap’iyniyuq ima kanku, suyumanta
qutuchaykuna chanta mana suyumanta qutuchayku

1.1.6.3 Kamachiypa paqtachaynin

4 kaq siq’iwa
Ayllup kikin qutuchaynin

Willay: Kaypiqa kikin ayllu kamachiqkunata chanta imaynataq llamk’ayninku kasqanta

rikcuhikun.
Tukuy kamachiykunata aklllaypi chikllasqa kanku. Kay laya akllayqa tukuy
ayllu runa juk jatun qutuchakuypi akllarinkuman, chaypaqtaq 18 watayuqmanta aswan
kuraq kananku tiyan.
Ayllu qutuchaykunaqa tukuy runawan lamk’ayninwan allin kutuchasqa kachkan
chaymanjinataq ayllupi ñan allinchayninpaq llamk’anku chaytaq sapa kimsa killa
allinchakunan tiyan, qutuchaku wasinkutapis allinchanku, wasichana llamk’ay
wakichikutapis chanta chakra puquchiymanta llamk’ay wakchikupi puraqmanta
llamk’anku.
1.1.7 Territorial Jallp’a aylluchasqa puquyninmanta llikap imayna kaynin
1.1.7.1 Jallp’a juch’uy llika
May chakramanta puquchiynin, jallp’akunaqa manchay t’aqrayasqañana mana
kallpachayniyuq kanku chaytaq manchayta agroquímico ñisqakunata
 13

apaykachasqankurayku kachkan, jallp’aqa chaykunawan puquchiptinku qullpachasqa

jallp’a mana kallapachyniyuq kanku.
1.1.7.2 Ñawpaq puquchiymanta juch’uy llika (chakra puquchiy – sahc’a
uyway uywakuna uyway chanta servicio ñisqa)
Patujú aylluqa chakta puquchiymnata kawsakuna chaytaq juk sapan puquyta
puquchikun chayraykutaq mana uywakuna uywayta chaninchayniyuqtachu qhawakun.

1.1.7.3 Puquykuna tikraymanta juch’uy llika

Ayllu ukhupi mana puquykuna tikraykuna kanchu mana mikhuy tikrana wasi
chay kikinpi chanta manallataq qaylla ayllukunapi kanchu.
1.1.7.4 Kamachiy, qutuchay chanta paqtachay juch’uy llika
Tukuy ayllu runawan allinmanta llamk’aypaq wakichikunata puririchinapaq
llamk’aynin kachkan.
1.1.8 Ch’ampay sut’inchakusqan
Ayllup aswan chaninchasqa ch’apayninqa manchayta agroquímico ñisqakunap
apaykachaynin kachkan chaykunataq jallp’ata wak puquykunata puquchinapaq manaña
walliqchu manchayta qullpachan.
1.1.8.1 Jallp’api ch’ampay
Jallp’aqa manchay agroquímico ñisqayuq chayraykutaq may t’aqrayasqa
kachkan.
1.1.8.2 Ñawpaq puquchiyninpi ch’ampaykuna
Ayllupi puquchiyninqa juk sapan puquyllata kikin chakrapi puquchinku,
chaymanjinataq ayllru chay puqyllamanta qullqi jap’iyninku kachkan.
1.1.8.3 Llamk’ana wasi qutuchaypi ch’ampaykuna
Aylluchasqa llamk’ay wakichiku puquchiykunamanta uywata uywanamanta
mana allin puraqmnata aylluwan jap’iywan llamk’ankuchu.
 14

2. MUNAY

14
 15

2.1 Imayna llamk’aynin kasqanmajina llamk’ay wakichikup t’ukuriynin

Yaku uywanaqa tukuy ima yakupi uywakuna uywayninmnata yachaykamay
kachan chaytaq allin apaykachayniyuq manaqa mana anchay apaykachayniyuqllataq
kanman. Llamk’ayninqa uywakunata uywanamantaq chanta q’umirara misk’i yakupi
kasqanmnata chantapus tukuy ima mama quchapi kawsayniyuq kasqanta yachaqan.
Pacu challwa Amazonas, Paraguay chanta de la plata mayukunamnata
rikhuriyninyuq challwa, jinaspllataq Panana chanta Uruguaypi kallantaq. Mirananpaq
may jatun chiqankunaman rin, chaymajinataq pirañawan yanantin kasqanta yachakun,
jinapis tukuy imata mikhun. Wiñayninmanjina mikhuyninqa jukjinayay. Uña challwa
kaspa fito chana zooplancton ñisqamanata kawsakun. Ñapis maltaña kaspa juch’uy
uywakunata mikhun chantapis qhurakunata agroindustria ñisqamanta puchuqkuna,
rurukuna chanta yaku mallkinata mikhun.
2.1.1 Champ’aypa allinchaynin manaqa jamupi atiyninpa qhawariynin
Ayllpi mayn kasqnata qhawarikusqantawanña ch’amaykunamanta layan
khuskiykunata ruwakun chaytaq puuqykunama allinchay taripay mnakusqanwan
chaytaq imakunataq ayllupi aswan aityniyuq kasqnat qhawarikusqanmanjina kanqa.
2.1.2 Aylluchasqa Jallp’a Puquchiypa jallpa llika llamk’ayninpa qhawariynin
Kunanpi challwa uwanaqa may pisi chantapis lat’upacha wilayniyuq kachkan,
jinaspallataq uywakusqanqa mana ancha chayniyniyuqchu mana ranqhanapaq jinachu,
challwa uywakusqanqa ayllu aswan allin kawsayniyuq kananpaq kanqa chaymanjinata
servicio básico ñisqa kananpaq yanapanqa.
2.2 Taripaynin
Kaypiqa yuyay taripay munakusqanta jatunpitaq juch’uykunatataq ruwakun.
 16

5 kaq siq’iwa
Ch’ampaypa rikuchu sach’a

Willay: Ayllumnata kay ch’aykunatap imaraykuna imakunataq kasqanta rikuchikun

6 kaq siq’iwa
Yuyay taripaypa rikcuhi sach’a

Willay: Ayllupi tukuy yuyay taripaynin ch’ampaypa allinchayninta rikuchikun chaytaq

iakunataq chanta imaraykuna aswan allin kasqanta rikuchikun.
 17

2.2.1 Jatun yuyay taripay muankusqan

 Patujú ayllupi challwa uywanap chanta jap’inap wiñariyninta
kallpachay.
2.2.2 Juch’uy yuyay taripay munakusqan
Jallp’a juch’uy llika
 P’unqukuna allinchay munakusqanta sut’inchay
Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 Chawlla uywnata kunanchay
Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 Jap’iypi ruwaykunata ayllu ruwaynintawan puraqyachiy.
 Kay G.A.M. llamk’ana wasi niqta ayllupaq qullqi paqtachay.
2.2.3 Taripakusqan chayay munakusqan
 Jallp’a kuchuy llika
 100% pachakman ñinakuq p’unqukuna kunanchasqa kanku
 Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 10 p’uqnu allinchasqa chanta puririyniyuq
 Ñawpaq puquchiy juch’uy llika
 20 ayllu runa jap’iymanta ruwaykunanpi llamk’anku
 llamk’anku
2.2.4 Ayllu runa jap’iqkuna
3 kaq mast’awa
Ayllu runa may chhikan kaqkuna

Wak niraqmanta
Ayllu Chiqan jap’iqkuna
jap’iqkuna
Patujú 20 60
TUKUY 20 60
Willay: Kay mast’awapi tukuy lamkay wakichikupi kaqkunata rikuchikun
chanta qaylla ayllukunamantapis kallankutaq.
 18

3 RUWAY

18
 19

3.1 Llamk’ay wakichikup tarikuynin

a) Llamk’ay wakichikup kitin
7 kaq siq’iwa
Llamk’ay wakcihikup tarikuynin

Wilay: ekay silqiqpi ayllu maypichus llamk’ay wakichiku ruwakunanta

rikuchikun
Mapapi rikukusqanmajina, Patuju aylluqa Santa Cruz juch’uy suyumanta Ñuflo
de Chavez chiqanpi San Julian jap’iypi kachkan.
b) Jallp’a chhikan
Patuju aylluqa 250 mama quchap tarikuyninmanjina kachkan chanta tukuynin
jallp’anqa 3500ha jatunyayniyuq kachkan-
c) Kantukunan
Aylluqa kaykunawan tinkun:
 Chinchaman: Santo Domingo aylluwan tinkun
 Qullaman: 3 de mayo aylluwan tinkun
 Antiman: los Tigres aylluwan tinkun
 Kuntiman: Miraflores aylluwan tinkun
d) Kawsay rikukuyninpa imayna kaynin
 Juqharikuynin: 250 mama quchap tarikuynin
 Pacha k’ajay: q’ui jallpa juq’uchasqa
 K’ajaynin: 14°C mín. 33°C máx. watantinpi kuskachasqa 24°C mín. –
35°C máx. kuraq watantinpi kuskachasqa.
 Paraynin: 746mm – 1321mm pisi kuskachasqa watantinpi paraynin
1322mm – 1780mm aswan kuraq watantinpi kuskachasqa paraynin
 20

4 kaq mast’awa
Llamk’ay wakichikuna rinapaq ñankuna
Layan Jatun ñan Imayna
ñan kaymantapacha* kaykama* Pisi Tantasqa kasqan
karunchaynin karunchaynin (Km)
(Km)
Carretera San Julián Núcleo 23 38km 38km Asfaltado
Férrea Núcleo 23 C. Patujú 8km 46km Ripio –
Tierra
Willay: kay mast’awapi imaynatataq llamk’ana wakichikuman chnayanpaq ñankunata
rikuchikun
3.2 Llamk’ay wakcihiypa palla ruwaynin
Kaypiqa tukuy yuyay taripaykuna, taripakusqa, ruwaykuna chanta ruwanamanta
intiwatana kachkan chaytaq sapa juch’uy llikapaq kanqa. Chay tukuy imataq
Awariyninmanta Aylluchasqa Jallp’a Puquchiypa llikaman allinchakunan tiyan.
5 kaq mast’awa
Wakichiypa awariynin
Tupukuq rikuchi Chiqapachaynin
Kaqkuna

Chaninchasqa ch’ampay Challwa uywana aitynin mana uywakunchu

Jatun yuyay taripay munakusqa Patuju ayllipi challwa uywanta chanta japinata kallpachay
Tarpay suyakusqan Pacuchallwa uywananta kallpachay
Jallp’a juch’uy llika
Sullka ch’ampay Mana walliq p’unqukunata man sunt’inchakunchu
Juch’uy yuyay taripay P’unqukuna allinchay atikuyniyuqta sut’inchay
Taripakusqan 100% pachakman ñiankuq p’uquuan kutirichisqa
1 ruway: p’uqukunata allanapaq chanta P’unqukunata Técnico willay Pisi chanillapi
p’uqu kaqtaña allinchanapaq jallp’a sut’inchakun chanta kay llamkay
khusykiynin allinchanapaq llamk’anamanta kutirichiynin
qhawarikun. yachaykamyuq
Ñawpa puquchiypa juch’uy llika
Sullka ch’ampay Challwakuna mana allinmantachu apaykachakun
Juch’uy yuyay taripay Challwa uywanata kunanchay
Taripakusqan 10 allinchasqa puririypi kanku
1 ruway: challwa uywanpaq 20 ayllu runa -unay Challwa uywan
p’unqukunap allinchyaninmanta yachay llamk’ay yachayninmnta p’unqukunata
kallpachaynin. wakichikupi yachanapaq rphi allinchayninaq
kaqkuna junt’achina. ayllu runa allin
p’unqukuna -tukuy ima kallpachayniyuq
allinchaymanta yachakusqanmnata kanku
yachay ruwaypi
kallpachayniyuq rikuchiynin
kanku.
2 ruway: challwa uywanamanta yachay 20 ayllu runa allin - unay Allí yachay
kallpachay técnico yachayninmnta kallpachasqa ayllu
yanchayniyuq yachanapaq rphi runa challwata
challwa junt’achina. uywanku.
uywanamanta -tukuy ima
 21

yachay yachakusqanmnata
kalpachayniyuq ruwaypi
kanku rikuchiynin
3 ruway: 2 willayta wayrasimipi Juk p’unchawpi -wayrasimipi Chiqan jap’iqkuan
riqisichinku kimsa kutita willaymanta chanta wak
waysarimipi willayta willaynin niraqmanta
kutipanku. jap’iqkunata
yuaynchakun
Kamachiy, qutuchay chanta paqtachay juch’uy llika
Sullka ch’ampay Kay G.A.M pisi puraqmanta llamk’aynin
Juch’uy yuyay taripay Jap’iypi ruwaykunata ayllu ruwaynintawan puraqyachiy.
Kay G.A.M. llamk’ana wasi niqta ayllupaq qullqi paqtachay.
Taripakusqan Challwa uywaqkuna may allin yachayniyuq challwa
uywanamanta kanku.
1 ruway: ayllu runawan chanta Aylluwan – G.A.M Jap’iymanta Gestión de
G.A.M.S-J llamk’aqkunawan qutuchaku kamachiqkunawan proyectos de
qutuchakuta wakichiy wakichisqaña ayllu runawan fomento a la
qillqa yuyay producción
raqhasqa piscícola para la
comunidad.
Willay: Kay mast’awapi tukuy taripakusqanta, ruwakusqanta kay kimsa juch'uy llikap
llamk'ayninpaq rikuchikun
3.3 Llamk’ay wakichikup ñisqa yachaqaykuna
Sapa juch’uy llikapaq Taripaykunata chanta ruwananta qhawarikusqanmanjina
técnico imakunataq wakichina tiyan chaykunataq tukuy llamk’ay wakichikup thatkiy
puririynin chanta qullqikamaynin qhatuyninpiwan kachkam
3.3.1 Wakichiyninpa yachaqaynin
Llamk’ay wakichikupaq wakichiyninpaq yachaqaykuna mana kanqachu,
chaykunataq kikin kamayuq runa apaykachaq llamk’aynin kanan tiyan.
 Llamk’ay wakichikuqa juch’uy
 Qullqi apaykachayninpan mana kanchu
Chunkantin p’unqupaq jallp’a yachayqninta ruwakunqa, chaymanjinataq ima
p’unqukunataq challwa uywanapaq allin kasqnata qhawarikunqa chantapis mayqintaq
allinchanapaq kanqa, yakutataq mayumanta apakamunqa chaypaqtaq motobomba
tberias ñisqakunata apaykachakunqa.
3.3.2 Puquyninman chanta/manaqa Tikrayninman yanapanapaq wasusayachiynin
. Kay llamk’ay wakichikupa wasallamkana sayachiyninqa may chayniyuqpuni
kachkan. Llamk’ay wakichikuta kutirichinapaq, pacu challwata uywanapaq
p’unqukunata ruwakunqa, chaypaq chunka p’unquta 50 X20 tatkiyniyuq kanqa, ayllu
runa manasqankuman ukhuyayninqa jinais 1200 m3 yakuyuq kayninta junt’achinan
tiyan.
 22

8 kaq siq’iwa
P’unqukunap watiq pallaynin

50 thatkiy p’unqu
20 thatkiy p’unqu
anchhun
Talud 45°C
1500 m3 yaku junt’aynin

Willay: ayllupi watiqmanta p’unqukunata

allinchakunqa
3.3.3 Equipamiento ñisqa
Llamk’ay wakichikupaq sapa juch’uy llikapaq equipamiento ñisqa
apaykachakunata munakun:
 Jallp’a juch’uy llikapaq equipamiento ñisqakunata p’unqukunata
kutirichinapaq apaykachakunan tiyan kanman: rozadora. Machiti,
azadonkuna, motobomba chanta cal.
 Ñawpa puquchiynipaq juch’uy llikapaq may sumaq puquchiyniyuq
kananpaq kay equipamiento ñisqakunata apaykachakunqa: pH, metro,
disco sechi, actinómetro, balanza, azul de metileno, chanta aswan
chaniyniyuqtaq wakichisqa mikhuna kanan tiyan.
 Kamachiy, qutuchakuy chanta paqtachaapaq juch’uy llikapaq, juk
técnico chalwa uywana kamayuq kanantiyan chaywantaq aswan allin
pacu challwa uyway kanaqa.
3.3.4 Yachay kallpachay chanta/manaqa técnica yanapay
6 kaq mast’awa
Ayllu runata yachay kallpachay
YACHAY YACHAQANAKUNA YACHAY UNAYAYNIN
KALLPACHAY KALLPACHAQ
Yachay kallpachaq Challwa uywana Ing. En acuicultura 3 PHANI
yachachiynin p’unqukunata ñisqa
ruwanapaq chanta
allinchanapaq yachay
kallpachay
 23

Yachay kallpachaq -challwa uywanamanta Ing. En acuicultura 3 PHANI

yachachiynin chanta ayllukunapi ñisqa
qullqikamaynin

CUÑA RADIAL YACHAQANAKUNA IMAKUNA UNAYAYNIN

Challwa uywanapa -B.P. challwa uywana Wayrasiminiqta Juk watapi iskay
chaninchayninkuna riqsichinanpaq kutita juk killapi
qillqachaku

- Yakup allin Yaku wiqch’uraynin Wayrasiminiqta Juk watapi iskay

apaykachaynin chanta allin riqsichinanpaq kutita juk killapi
apaykachaynin qillqachaku

Willay: kay mast’awapi tukuy ayllu runamana yachay kallpachaynkuna chatapis técnico
yanapaynin kasqnata rikuchikun.
3.4 Qhatu yachaqaynin
Kay qhatu yachaqanaypi imakunataq ranqhayninpi jukjinayyakuna kasqanta
sut’inchakunayan; puquynin, chanin, t’aqaraynin chanta riqsichiynin. Kay
jukjinayaykunapq imayna kaasqa yachaninqa may allinpuni imakunatataq chanta
imakunataq ruwakunan ranqhapaq kasqnata sut’inchakunqa, chaykunataq allinmanta
p’unqukuna challwata uywaaspa ranqhakunqa.
3.4.1 Mikhuqkuna qhatupi sunt’inchaynin
Tukuy pacu uywakusqanta santa Cruz juch’uy suyumanta San Julian jap’iypa
qhatuknanapi ranqhakamunqa, chaypaqtaq allintapuni pau challwap apaykachayninta
qhawarina tiyan.
- Watiq ranqhaqkuna
- Mikhuna wasi
- Qaylla ayllukuna
- Qhatuoi qhatiyninpa kiti
- qhatukuna
3.4.2 Qhatupi imaynamanta ranqhaynin
Qhatu imaynaymanta ruway qhawariyninqa kayqa ñapis allin sayachisqaña
qhatuman yayakukusqanrayku kanam, chaymanjinataq juk akllasqa qhatuta kay
ranqhayninpaq, uywakusqanmnata chaninman yapaykuspa chaymanjinataq
atipaykunawan kuskachaspa atipananta munakun.
 24

7 kaq mast’awa
Qhatup khuskiynin
Ruwaykuna
Puquy Chanin
Pacu challwa may sumaq Pacu chaninqa 24,50 sapa kiluta
chaninchayniyuq mikhuna kanqa ranqhakunqa, tukuy runa rantiq
mikhunanpaqtaq wakichisqa munaqkunaman chantaois ayllu
mikhunata qarakunqa, chantapis runamanat 22bs sapa kiluta
tukuy ayllumnata runap ranqhakunqa amnaqa wak
kawsayninta allinchanqa, tukuy puquykunawan chhallanakunqa
imataq allin pacu challwa
qhawauninwan kanqa.
T’aqaynin Riqischiynin
Qhatupi watiqmanta Pacu rantikuptinpi yapaykuna
ranqhakunaman t’aqarakunqa, chanta pisiyachiykuna kanqa, ayllur
chantapis mikhuna wasikunaman runaqa 10% pachakman ñinakuq
ta’qarakullanqataq jinaspallataq pisiyayniyuq paykunapaq kanqa,
qaylla ayllunamanpis imayn llasayniyuqpiiwa challwa
apakullanqataq kanman San aycha kachun jinallatataq chaninta
Ramon, 4 Cañadas, Area5 pisiytackunqa.
wakkunapiwan
Willay: kay mast’awapi imakunatataq pacu qhatuyninpaq payakchakusqanta
qhawarikun.
3.4.3 Puquchiynin chanta kikinpi mikhuynin
Pacu uywaqkuna yahqa 15.000 kg challwa aychata uywanqanku chay tukuy
puquchikusqantaq ajinamnata t’aqarakunqa:
9 kaq siq’iwa
Puquchiynin chanta kikin mikhuynin

Willay: kay silqipi tukuy puquchikusqanpa ranqhanapaq kasqan chanta

kikin mikhunankupaq rikuchikunqa.
 25

Pacu aycha uywayninqa 95% pachakman ñinakuq ranqhanapaq kanqa kaykunataq

watiqmanta ranqhakunamana ranqhakunqa chaytataq San Julina jp’iypi
ranqhakamunqa, chaytaq ayllu runap qullqikamayninpaq kanqa, jinaspa 5% pachakman
ñinakuqtaq kikin ayllupi mikhunankupaq kanqa, ajina kaptin kay uywayqa kuraqninpi
ranqhanapaq kachkan chantapis tukuy ayllup qullqikamay apaykachayninta
allinchakunayan.
3.5 Qullqi apaykachaypa khuskiynin
3.5.1 Puririchinapaq chanin
Kaypiqa tukuy llamk’ay wakichikupi imakunata apaykachakusqankuna kachkan
kanman yachaqana chanin, wasichaymantam equipamiento ñisqa, pachamama chanin
chanta chirmaykuna paqtachaynin, yachay kallpachay chanta jawa qhawapayaynipaq
kanqa. Chaymanjinataq kay qhipa mast’awapi rikuchitajina qhawarikuyta atikun:
8 kaq mast’awa
Kikin chanin chanta jukjinayasqa chanin
YUPA IMAKUNA CHANIN
Y
1 JUKJINAYASQA CHANIN
11.100,00
2 KIKIN CHANIN
100.315,00
TUKUY
111.415,00
Nota: kay mast’awapi tukuy llamk’ay wakichikup qullqi apaykachakusqanta
rikukunman.
3.5.2 Llamk’achiyninpa chanin
9 kaq mast’awa
Maymanta jurqhusqanmanjina tukuy chaninpaq rikuchiynin
YUPA IMAKUNA TUKUY
Y WATA
CHANIN
KIKIN CHANIN
1 KAMACHINAPAQ LLAMK’ACHINAPA(Bs) 69.600,00
2 PISICHAYNINPA CHANIN (Bs) 4.414,38
TUKUY KIKIN CHANIN 74.014,38
JUKJINAYASQA CHANIN
1 PURUN NAKUNA, IMAKUNA (Bs) 153.527,50
TUKUY JUKJINAYASQA CHANIN 153.527,50
TOTAL SB-TC (Bs) 227.541,88
Willay: Kay mast’awapi tukuu qullqi aykachakusqanta allin t’aqarasqata maymata qullqi
jurqhukusqanmanjina rikuchikun
 26

3.5.3 Qullqikamay atikuyninpa khuskiynin

Llamk’ay wakichiku allin puririyniyuq kasqanta yachanapaq pachamanjina
imayna qullqi jap’iyniyuq kasqanta qhawarina tiyan, chaypaqta VAN ñisqata chanta
TIR ñisqatawan allinta tupukunqa.
 27

10 kaq mast’awa
Wata lluqsiyni yaykuninpiwan
QULLQIP PURIRICHIYNIN
PACHA WATA 0 WATA1 WATA2 WATA3 WATA 4 WATA 5 WATA 6 WATA 7 WATA 8 WATA 9 WATA 10
PUQUY WIÑAYNIN 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0%

YAYKUSQAN
MAY CHHIKAN
UYWAKUSQAN 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00 13.500,00
RANQHANAPAQ 24,50 24,50 24,50 24,50 24,50 24,50 24,50 24,50 24,50 24,50
CHANIN
TUKUY
- 330.750,00 330.750,00 330.750,0 330.750,00 330.750,00 330.750,0 330.750,00 330.750,0 330.750,00 330.750,00
0 0 0

LLUQISIYNIN
JUKJINAYASQA
CHANTA KIKIN 111.735,00
CHANIN
PUQUHCINAPAQ
CHANIN 227.541,88
KIKIN CHANIN
74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38 74.014,38
JUKJINAYASQA
CHANIN 153.527,50 153.527,50 153.527,5 153.527,50 153.527,50 153.527,5 153.527,50 153.527,5 153.527,50 153.527,50
0 0 0
TUKUY
339.276,88 227.541,88 227.541,88 227.541,8 227.541,88 227.541,88 227.541,8 227.541,88 227.541,8 227.541,88 227.541,88
8 8 8

QULLQI
JAP’IKUSQAN (339.276,88 103.208,13 103.208,13 103.208,1 103.208,13 103.208,13 103.208,1 103.208,13 103.208,1 103.208,13 103.208,13
) 3 3 3
 28

Willay: Sapa wataqpaq qullqi puririchiyninta rikuchikun

 27

11Kaq mast’awa
Puririchiy atiyniyuq kasqanta yachanapaq khuskiynin
RIKUCHIQKUNA TARIPAKUSQAN
VAN 420.343,91
TIR 28%
RC/B 1,45
Willay: Llamk’ay wakichikup kay VAN, TIR chanta el RC/B imayna kasqnata
rikuchikun.

27
 28

4 ATIY

28
 29

4.1 Llamk’ay wakichikup kamachiynin

4.1.1 Kawsay Wakichiyta Apaykachaqkuna
Kay Aylluchasqa llamk’ay wakichiku aswan allinta kamachinapaq kikin
ayllumanta kamachiqta akallakunqa, paytaq llamk’ay wakcihikup puririyninpi
kamachinqanku, jinasapataq ayllumanta kamachiq ñawpaq umapi kanqa, jinaspataq payqa
tukuy layan qutuchaykuna kananta munakutin waqyanan tiyan, jinassiq’iwataq tukuy
runaman imynataq llamkay wakichiku puririsqantaq jatun qutuchaykunai willanan tiyan,
chaywapis tukuy ima sindicatupi allin kananta qhawarinallanpuni tiyan.
10 kaq siq’iwa
Llamkay wakichikuypi kaqkunap qutuchaynin

Willay: Llamk’ay wakichikumanta qutuchaynin lamk’ayninpiwan kasqnata

rikuchikun
Kay qutuchakupi juk mesa ñisqa kamachiayuq kanqa chay llamk’aynintataq
ajinata riqisichikun:
Kamachiq chanta/ manaqa sullka kamachiq: tukuy llamk’ay wakichikupu
qutuchaykuna kasqnata chantapis tukuy imapi umaqi kanqa.
Qillqaq: sapa qutuchakuymnata acta ñisqata qillqarinqa.
Qullqi jap’iq: payqa tukuy ima qullqi mañakusqanmnata jap’inqa chantapis ima
rullqi churana kaptin jukmanta juk tukuy ayllu runata mañamunqa.
Vocal: qutuchaykunaman jamunankupaq willaq

4.2 Llamk’arinchinapaq ruwaynin

 30

4.2.1 Juch’uy llika qutuchaynin chanta puririchiynin

a) Jallp’a juch’uy llika
Jallp’a juch’uy llikapi allinmanta puquhcinapaq qutuchakunqa chanta
puririchikunqa, chaytaq mana pacha muyuyninchikta unqchinqachu manaññataq jallp’ata
t’aqrayaychinqachu chaytaq allasqaña p’unqukunata allinchakunqa.
b) Ñawpaq puquchiymanta juch’uy llika
Kaypitaq yachay kallpachaykunapi mirachiyninmanta chanta astawan
uywayninmanta yachay kallpachakunqa jinaspallataq unquykuna jark’aymanta,
chaywanpis pacu challwapaq allinmnata mikhuna wakichisqarta qaranapaq qarakunqa
chaytaq may pisi pachapi kanan tiyan chay pachanqa may chaniyniyuq kanan tiyan.
c) Qutuchayninpa chanta paqtachaypa juch’uy llika
Kay qhipan juch’uy llikapi pacu uywaq ayllu runap aswan allin qutuchayninku
kanapaq yanapakunqa, chaymanjinataq aswan allinmanta chawllakuna uywanapaq
kasqanmanta yachay kallpachakunqa, astawanpunita umqikunaman paykunataq ayllu
allin kayninpaq llamkanku, chaymanjinataq ayllu runa allin kallpachayniyuq challwa
aychata uywanqanku jinaspa ranqhakuyninpi allí ñawiyuq qhawasqa kanqa.
4.2.2 Llamk’achiyninpa chanta puririchiypa intiwatana
12 kaq mast’awa
Llamk’ay wakichikuta llamk’achinapaq intiwatan
WATA 2024 WATA 2025

Wakichsqa
ruwaykuna
M J J A S O N D E F M A M J J A S O
A U U G E C O I N E A B A U U G E C
Y N L O P T V C E B R R Y N L O P T

Llamk’ay
wakichikumanta
parlanapaq qutuchaku
Chalwa allin
apaykachaymanta iskay
aychay kallpachay
wakichiy
Jallp’a llimphuchaynin

P’unquunap jallp’an
yachaqaynin
chimpuynin

P’uqukunap
kutirichiynin
Cuñas radiales
 31

Jallp’a pampachay

Challwa uywan
p’unqukunap
llimphuchaynin
P’unqukunaman tubería
ñiqta yaku juntachiynin
Yaku chanin
qhawariynin
Pacu uña challwap
t’aqaraynin
Wakichisqa mikhuna
rantiynin
Challwa pallay

Challwap ranqhaynin

Willay: Kay mast'awapi tukuy 2024 llamk'ay wakichikipaq ruwaykuna intiwatanapi

wakichikusqanta rikuchikun
4.3 Rikukuyninpa ukhunchaynin
4.3.1 Jamuqpi kawsaypi rikukuynin
Llamk’ay wakichiku puririhciyuninpi layan kawsayninpi rikukuyniyuq kachkan,
chaymanjinataq tukuy ayllu runap kawsayninku alinchakunata suyakun mana
paykunalllaptachu manaqa qaylla ayllukanumantapis.
Puquypá ranqhayninqa tukuy challwa aycha mikhunankupaq rantikunankuta
ñinayan, chaytaq tukuy pacha mikhuna kanalanpaqpuni yanapanapaq, chaytaq may
sumaq kallpachasqa mikhuna kasqanrayku, chanatpis ranqhayninqa allinn chaniyuq
kachkan. Chaytaq tukuy ayllupi tiyakuqkuna allin mikhuyninkupi yuyasqa kachkan mana
acnha may chhikan qullqi jap’iyninpichu.
Layan t’aqasqa yachay kallpachaykuna técnico yachayninta astwan allinchan
chantapis ayllu runa allin pacu chalwa uywanamanta yachayninta kallpachan.
Chaymanjinata kay llamkay wakichikup puririchiynin layna kawsaypi
ch’ampaykuna kaqkunata allinchan chaytaq lamk’ay wakichikup ch’ampyanin kachkan.
4.3.2 Jamuqpi pachamama rikukuynin
Llamk’ay wakcihiku maytapuni pacha muyuyninchik mana jallp’ata tikranchu,
nmanallataq yakuta, wayra samayta ch’ichichanchu. Chaymanjinataq kay llamk’ay
wakichikup puririchiynin mana ima pacha chirmayniyuqchu kachkan.
Kay llamkay wakichiku puririchiyunin allinta watiqmanta yaku puchuqkunata
apaykachayta munakun chayta chakrakuna qarpanapaq kanaman, uywakuchkaptin tukuy
pacha allin chaniyniyuq yaki kasqnata qhawarinapuni tiyan, chay tukuy allin
apaykachaynin yaku waqaychanapi t’ukurisqa kachkan.
 32

4.3.3 Jamuqpi qullqikamay rikukuynin

Kay aylluchasqa puquchinamanta llamk’ay wakichikuwan, allin
qullqikamayniyuq kananta rikukun, chaywantaq ayllu aswan layan puquyniyuq kananta
munakun, chaytaq chakra puquykunallachu kanaman manaqa wal llamk’aykunata
rikhurichikun, chantapis jallp’a aswan waqaychasqa kananapaq allinchakuyninpi
t’ukurikun chaytaq tukuy ayllu kawsaynin chanta qullqikamaynin allin irayniyuq
kasqnata rikuchiwasunchik, mana kuna imayna kasqanchaqllapichu t’ukurikun manaqa
jamuq wawakuanpaq t’ukurisqa kachkan, jallp’a alllin kallpachayniyuq kaptin imallatapis
puquchiyta atinqanku, tukuy chaykunataq jallp’a jamuqkunapaq allin waqaychaynin
kachkan chanyataq jamuq wawakunapaq qullqikamay yapakuyniyuq kanqa. Tukuy ima
ñawpaq ñikusqa waqchayataq, runap ripurayninta jark’an.
4.4 Tukuchaykuna
Kay llamk’ay wakichiku 20 ayllu runa chakra patamanta kachkan, paykunataq
lalmk’ayninkuta wak jinamanta ruwaykunapi kananta munaku chantapis tukuy wata
qullqi jap’iriyninku astwan wiñananta munanku.
Qullqikamay khuskikusqanmanjina astawan qullqi apaykachayniyuq t’aqa runap
llamk’aynin kachkan, chaykunataq llamk’ay wakichikup uywayta qallarinapaq
apaykachakunqa, chaytaq pacu challwa mikhunan kachkan.
Kay llamk’ay wakichikup qullqi kutiykuynin juk pisi pachallapaq kachkan,
chaymanjinata kimsa watamantapacha allin qullqi jap’iyniyuqña kanqa, chaytaq allin
qullqi jap’iyniyuqpuni tukuy llamk’ay wakichiku kasqanta rikuchiwanchik chaytaq pacu
challwap phichqa watamantaraq pallayta atikun chantaraq tukuy ima apaykachakusqata
kutiykuchikunqa.
May sumaq kawsapi, pachamamapi, qullqikamaypi rikukuyniyuq kasqanta
qhawarichikun, chaywantaq tukuy yawar ayllukunap mikhuyninyta alinchaqan, jinaspataq
chhikan challwa aycha kasqanrayku wak mikhuykunaman chay challwa
ranqhasqankumnata qullqiwan rntikuyta atinqanku. Yaku allinmanta apayakchakuptin
allin imay atiyniyuqkama apaykachaynin kasqnata qhawariyniyuq kanqa.

4.5 Mink’ariykuna
 33

Kay llamk’ay wakichikuta puririchikunanta mink’arikun chaytaq qullqi

puririchiypi khukikusqanmanjina may pisi pachallapi tukuy qullqi apaykachakusqanta
kutiykuchikunqa chantapis qullqi jap’ikusqanqa allinpuni kachkan. Chayta watiqmanta
wak llamk’ay wakichikupi apaykachayta atikunqa.
Jinaspallataq mink’arikullantaq kay challwa uywaywan tukuy ayllumanta runa
mikhuynikuta astawan jukjinyachinqanku chaytaq paykunap mikhuna tukuy pacha
kanapaq yanapynin kanqa.
Ñawpaqta uña challwakunata akllakuptin allintapuni imayna llimp’iyuq, imayna
kayniyuq chanta imayna chhikan kasqnata qhawarina mink’arikullantaq, chaymanjinataq
mana ima unquyniyuq uña challwakunaa kananmanta jark’akunqa.
5 P’anqa tapukusqan
Morales Terceros (2022), “Preparación y elaboración de proyectos”, Cochabamba
– Bolivia, editorial
Wiefels Ronal (2006), “El mercado de pescado en las grandes ciudades de
Bolivia”, Beni – Bolivia.
Quilo Neppas, Jefferson Javier (2022), “Estudio de factibilidad para la creación de
una piscicultura comunitaria de truchas arcoíris, producción y ventas en la parroquia de
Olmedo cantón Cayambe provincia de Pichincha”. Escuela Superior Politécnica de
Chimborazo, Riobamba – Ecuador.
Sánchez Ledezma, Guillermo (2021), “Plan de asignatura de piscicultura
tropical”, Cochabamba – Bolivia.
 34

YAPAYKUNA

34
 a

1 Kaq yapaykuna
Qunqasqa p’unqu

2 Kaq yapaykuna
Mana ima allinchayniyuq p’unqu

a
 b

3 Kaq yapaykuna
P’unqu plano

Largo del estanque 50m

Ancho del estanque 20m
Talud 45°C
Volumen de agua 1500
m3

4 Kaq yapaykuna
Uywanapaq chanin
YUPA IMAKUNA TUKUY WATA
Y CHANIN
KIKIN CHANIN
1 KAMACHINAPAQ LLAMK’ACHINAPA(Bs) 69.600,00
2 PISICHAYNINPA CHANIN (Bs) 4.414,38
TOTAL COSTO FIJO 74.014,38
JUKJINAYASQA CHANIN
1 PURUN NAKUNA, IMAKUNA (Bs) 153.527,50
TUKUY JUKJINAYASQA CHANIN 153.527,50
TUKUY SB-TC (Bs) 227.541,88