i^1

O k ła d k ę p r o j e k t o w a ł W ie s ł a w B o b k ie w ic z 1. Początki miasta
R e d a k to r Ja d w ig a F ą fa r a .
R e d a k t o r t e c h n ic z n y J a d w i g a p a j e w s k a
K o r e k t o r B a r b a r a M a n ic k a

„I było trzech braci: jednem u na im ię K ij, a drugie­

© C o p y r ig h t by
„ P r a s a — K s i ą ż k a —R u c h ”
W y d a w n ic tw o „ K s ią ż k a i W ie d z a
W a r s z a w a 1902
R o b o tn icza S p ó ł d z i e l n i a W y d a w n i c z a
mu Szczek, a trzeciem u Choryw, i siostra ich (zwała się)
I iybed’. K ij siedział na górze, gdzie dziś w jazd Boryczew-
ski (istniejący do dziś pod tą nazw ą strom y w jazd pod
górę łączący dolną część m iasta — Podole — z położonym
na w ysokim wzgórzu cen tru m m iasta — L.P.), a Szczek
siedział na górze, k tó ra dziś zowie się Szczekowica (wzgó­
rze o te j nazw ie do d z i^ z n a jd u je się w jednej z dzielnic
K ijowa — L.P.), a Choryw na trzeciej górze, nazw anej
od niego Chorew icą (dzisiejsza Kisielówka, inaczej Góra
Zam kowa — L.P.). I zbudow ali gród w im ię swojego
najstarszego b ra ta i nazw ali go Kijow em . Był dookoła
grodu la s i bór w ielki i łow ili (tam ) zw ierzynę. Byli to
mężowie m ądrzy, roztropni i nazyw ali się P olanam i, od
nich to Polanie są w K ijow ie po dziś dzień.
N iektórzy zaś nieśw iadom i pow iadają, że K ij był prze­
woźnikiem , był bowiem w tedy przewóz pod K ijow em po
tam tej stronie Dniepru, stąd też mówiono: «Na przewóz
do Kijowa». Gdyby K ij był przewoźnikiem , nie chodziłby
do C arogrodu (kronikarz m a zapew ne na m yśli w ojenne
w ypraw y Słow ian na B izancjum w VI—VII w. — L.P.).
Lecz K ij panow ał w rodzie swoim i przychodził do cara
(tj. cesarza bizantyjskiego — L.P.), jak pow iadają, i w iel­
ką czcią otoczył go car, za którego (panowania) przycho­
dził. W racając zaś, przyszedł nad D unaj i upodobał so­
bie m iejsce i w ybudow ał gródek m ały i chciał osiąść
(tu) z rodem swoim, lecz nie dopuścili do tego okoliczni
mieszkańcy. Otóż i po dziś dzień nazyw ają D unajcy g ro ­
dzisko to Kijowiec. K ij zaś, przyszedłszy w swój gród
Kijów, zakończył tu swój żywot, i b ra t jego Szczek i Cho-

5
 ;i; ożywione związki ze św iatem antycznym , o czym n a j­
ryw , i siostra Ł ybed’ tu zm arli. A po tych braciach ród
lepiej świadczą liczne znaleziska archeologiczne. Środko­
ich zaczął dzierżyć władzę u P o la n ”. w e N addnieprze utrzym yw ało kon tak ty z koloniam i grec­
Tyle o założeniu m iasta m ówi legenda przytoczona
kimi pow stałym i nad M orzem Czarnym , skąd im porto­
przez kronikarza N estora w znakom itej Powieści m inio­
wano masowo ceram ikę, wino, oliwę, tkaniny, broń i in ­
n ych lat, cennym skarbie k u ltu ry staroruskiej (cyt. za:
ne tow ary. Na duże rozm iary tego handlu w skazuje w iel­
oprać. F. Sielickiego, W rocław—W arszaw a—K raków 1968).
kie grodzisko scytyjskie w Hotowi koło K ijow a, dokład­
W w yniku długoletnich badań archeologów i historyków
nie spenetrow ane przez archeologów. Po upadku G recji
okazało się, że m a ona wszelkie cechy praw dopodobień­
rodkowe N addnieprze naw iązało ko n tak ty handlow e
stw a. W iarygodność jej potw ierdził arm eński historyk
Im perium Rzym skim, o czym świadczą liczne skarby
z VII w., Zenob G laka, który pisał o założeniu grodu
monet rzym skich, a także naczynia z Italii, znajdow ane
K u a r w k ra ju P oluni przez książąt o im ionach K uar,
er zez badaczy. Dużą rolę w tym handlu odgryw ał Dniepr,
M ente i H erean. wzdłuż którego ciągnęły k araw an y kupieckie, a po jego
K ijów leżał w nadzwyczaj dogodnym m iejscu dla za­
wodach pływ ały łodzie z tow aram i. Szczególnie duże iło­
łożenia m iasta, na pograniczu dw óch stref geograficz­
wi m onet rzym skich odkryto na teren ie obecnego K ijo­
nych, lasostepu i lasu, na środkow ym N addnieprzu. Na
wa — na Górze Starokijow skiej, Podolu (Padole, używ a­
północ od niego rozciągała się lesista, północna strefa
my nazw y ze starych źródeł polskich), obecnym placu
środkowego N addnieprza z przylegającym do niej P ole­ I -wowskim i w innych m iejscach.
siem, pełnym bagien, łąk, rzek i jezior, bogatym w g ru ­
Szybszy niż gdzie indziej rozwój społeczno-gospodar-
bego zw ierza — żubry, jelenie, łosie, wilki, niedźw ie­
/.y ziem środkowego N addnieprza, a zwłaszcza okolic
dzie — dzikie ptactw o, zw ierzęta futerkow e i ryby. My­
późniejszego K ijowa, spraw ił, że tereny te były od daw na
ślistwo, rybołów stw o i bartnictw o były w tym rejonie
am ieszkane. Prow adzone od końca XIX w. prace archeo­
odwieczne, a jeszcze w XV i XVI w. liczni sobolnicy
logiczne na ul. C yryla w ykazały, że na obszarze dzisiej-
sprzedaw ali tu cenne fu tra upolow anych zw ierząt. Rol­
■zego m iasta m ieszkali ludzie epoki paleolitu już przed
nictw o natom iast nie m iało w tym rejonie odpowiednich
"ó—20 tys. lat, tru d n iący się polow aniem na m am uty.
w arunków glebow ych ani klim atycznych i rozw ijało się
1’óźniejsze dwa stanow iska archeologiczne doprow adziły
słabo. Na południe od K ijow a rozciągała się strefa laso­
1 o poznania dalszych g ru p ludności z tej epoki, sprzed
stepu, pokryta lasam i liściastym i, a przede w szystkim
l rawie 20 tys. lat. Sensacją archeologiczną 1978 r. było
bogatym stepem , rosnącym na znakom itej, czarnoziem nej
okrycie w pobliżu K ijow a osiedla p rym ityw nych chat
glebie. Rolnictwo i hodow la rozw ijały się tu od daw na,
kości m am utów sprzed 12 tys. lat, zam ieszkanych przez
od wczesnej epoki żelaza, a i ziem ie były znacznie gę­
mwców tych zw ierząt. Dalsze badania doprow adziły do
ściej zaludnione niż n a północy. Poziom rolnictw a zależ­
' okrycia na Górze Starokijow skiej osiedli z okresu k u l­
n y był od rozw oju m etalurgii, toteż już w V III—V II w.
o n y trypolskiej — około 4000—3000 lat p.n.e., potem
p.n.e. pow stały na środkow ym N addnieprzu ośrodki pro­
< epoki miedzi, brązu i żelaza, wreszcie z k u ltu ry zaru-
dukcji brązu, a potem żelaza. Znaczny postęp techniczny
''i''ieckiej i czernihow skiej, z początków naszej ery.
zanotow ano na tych ziem iach w epoce scytyjskiej. W tedy
V. okresie rzym skim rejo n późniejszej ziem i kijow skiej
to, w VII—III w. p.n.e., nastąpił rozwój handlu i zaczęły

7
6
należał już clo najgęściej zaludnionych m iejsc na U krainie.
W ykopaliska prow adzone na teren ie G óry S tarokijow -
skiej, na wzgórzu Kisielówce, na Podolu, koło obecnego I
placu Lwowskiego i w innych m iejscach świadczą o in­
tensyw nym zasiedlaniu tere n u obecnego K ijow a w p ierw - j
szych w iekach naszej ery. Osadnictw o to nie m iało jed­
nak ch arak teru ciągłego, dlatego nie można dopatryw ać
się w nim początków Kijowa.
Po złam aniu potęgi scytyjskiej większość obszarów dzi­
siejszej U krainy opanow ali Sarm aci. W III w. n.e. na
stepy czarnom orskie przybyli germ ańscy Goci, którzy
rychło podporządkow ali sobie S arm atów i w raz z nim i I
urządzali łupieskie w ypraw y na ziem ie C esarstw a R zym ­
skiego. W tym czasie na w idow ni dziejowej pojaw ili się
Słow ianie, m ieszkający od daw na n a północ od Scytów,
w zm iankow ani przez niektórych historyków starożyt­
nych. W schodni ich odłam pisarze bizantyjscy nazyw ali
A ntam i. O postępującym w śród n ic h . procesie zróżnico­
w ania świadczy n ajlepiej w yposażenie grobów. Obok ubo­
gich mogił zachow ały się bogate grobowce, w których
znajdow ały się szkielety koni, drogocenna ceram ika, ozdo­
by, przedm ioty zbytku, przew ażnie rzym skiego pochodze­
nia, m onety, z w izerunkam i cesarzy. A rystokracja sło­
w iańska, o rosnącym znaczeniu, zawdzięczała swe bo­
gactw a łupom w ojennym . Na w iecach forsow ała w łasne
decyzje i w ybierała ze swego grona wodza-księcia. Stop­
niowo tw orzyły się pierw sze państew ka plem ienne.
Większe i trw alsze organizm y państw ow e pow staw ały
początkowo w najbardziej rozw iniętych rejonach Sło­
w iańszczyzny w schodniej: nad górnym D niestrem , środ­
kow ym Dnieprem , n a Wołyniu. W IV w. do większego
znaczenia doszło państw o Antów, zam ieszkujących te ­
re n y nad środkow ym D nieprem , na m iejscu późniejszej
ziem i kijow skiej. P anujący w nim książę Boz przez dłu­
gie lata staw iał skuteczny opór Gotom, aż wreszcie, po­
konany i pojm any, poniósł m ęczeńską śm ierć na krzyżu
w raz z synam i i 70 ary sto k ratam i słow iańskim i. Po jego
l.lęsce ośrodek państw ow y Słow ian nad D nieprem roz­
padł się, a w ładza Gotów przesunęła się daleko na pół­
noc. Niebaw em na stepach czarnom orskich pojaw ili się
nowi przybysze, Hunowie, lud pochodzenia azjatyckiego,
l.tóry zdobył sobie złowrogą sław ę w historii. W 375 r.
przekroczyli oni Don i zniszczyli państw o Gotów, po
1'-ym W niszczycielskim pochodzie dotarli aż na Nizinę
Panońską, gdzie założyli w łasne państwo. N ajazd Hunów
doprowadził do upadku całej k u ltu ry m aterialn ej i du-
i-howej ludów zam ieszkujących stepy czarnom orskie. Po
ałam aniu się ich potęgi przez stepy w lała się do E uro­
py kolejna fala koczowników, Awarów, następnie Buł-
; arów. M ieszkające na południu plem iona wschodnio-
lowiańskie m usiały uznać zwierzchnictwo koczowników,
natom iast żyjące na środkow ym N addnieprzu i na północ-
•al nich ludy zachowały swą samodzielność i sam e roz­
poczęły ekspansję w k ieru n k u północnym i północno-
wschodnim, zajm ując słabo zaludnione teren y zamiesz-
l.ane przez Bałtów i Ugrofinów. K ilkudziesięcioletni okres
panow ania prym ityw nych koczowników zaham ow ał jed-
' ak rozwój plem ion słow iańskich i dopiero od drugiej
połowy V w. czynią one dalszy krok naprzód, co widocz-
Jest w rozszerzaniu się areału ziemi ornej oraz po­
stępie rzem iosła. T eren środkowego N addnieprza ucier­
piał od najazdów stosunkowo n ajm niej i tym bardziej
górował poziom em rozw oju nad innym i plem ionam i
wschodnio słow iańskim i. W drugiej połowie I tysiąclecia
i '/w oj ten postępował nadal, co stworzyło w aru n k i do
powstania państw a feudalnego.
\\ tym czasie obszar opanow any przez Słow ian wschod-
nirh był już bardzo rozległy. Obejm ował ziem ie od dol-
P*t;o D unaju po jeziora Ładoga i Onega oraz od Bugu
i■. górny bieg Donu, Oki i Wołgi. Na tym teren ie ukształ-
to wały się następujące plem iona: nad środkow ym Dniep-
- Polanie, nad P rypecią — Drew lanie, na północ
9
od nich, m iędzy P rypecią i Dźwiną — Dregowicze, kolo
jeziora Ilm en — Słow ianie ilm eńscy, n ad górną Wołgą
i na w schód od górnego D niepru — K ryw icze, na lew ym
brzegu D niepru, na północ od Polan — Siew ierzanie, nad
Sożą — Radymicze, nad górną Oką — W iatycze, na Wo­
łyniu — Dulębowie, zw ani też B użanam i lub W ołynia-
nam i, nad D niestrem — Tyw ercy i Ulicze. P anujące na
tak obszernym teren ie różnorodne w aru n k i n atu raln e, j śpieszającym tw orzenie się państw a była konieczność
a także nierów ny proces rozw oju historycznego spraw iły,
że poziom k u ltu ry m aterialn ej poszczególnych plem ion
był zróżnicowany.
W V II w. n.e. w szystkie plem iona południow o-w schod­
nie przeszły od w ędrow nego rolnictw a w ypaleniskow ego *
do techniki ornej z użyciem radła i sochy z żelaznym
okuciem . P ojaw iły się już gdzieniegdzie pługi, odw raca­
jące całą skib.ę — dotąd naruszano tylko w ierzchnią w a r­
stw ę ziemi. Przejście do rolnictw a ornego stało się z ko­
lei bodźcem dla rozw oju hodowli. C oraz większą rolę j ■ba, widzieli w P olanach ru skich plem ię polskiego po-
w życiu gospodarczym zaczęły odgryw ać rzem iosło i h a n ­
del. Rozwój sił w ytw órczych w płynął na ew olucję sto­
sunków społecznych. Przejście do system u upraw y sprzę-
żajncj przyczyniło się do stopniowego zm niejszania roli
rodu. Od VII w. u stró j rodow y zaczyna ulegać w yraźne­
m u rozkładow i, a jego m iejsce zajm uje w spólnota te ry ­ m i pow stała dla odróżnienia ich, żyjących nad morzem,
torialna, oparta już nie na zw iązku krw i, lecz na w spól­
nym m iejscu zam ieszkania. W obrębie jej istniała p ry ­
w atn a własność ziem i ornej, podczas gdy lasy, łąki, p a ­
stw iska i wody nadal stanow iły w spólną własność. W y­
kształcająca się gospodarka indyw idualna powodowała
pow staw anie nierów ności społecznych. Spośród ogółu w ol­
nych chłopów stopniowo zaczęła w ybijać się grupa moż­ Hly się tu stosunkow o łatw e do obrony wzgórza, w yso­
nych, posiadająca w iększą ilość ziemi, narzędzi, cennych
przedm iotów , niew olników zdobyw anych na w ojnach lub
nabyw anych w drodze handlu. A rystokraci plem ienni n a ­
rzucali swą wolę pozostałym w ojow nikom zbieranym na
wiecu, w ybierali spośród siebie naczelników plem iennych,
10
"bejm ow ali wyższe stanow iska, zdobywali większość łu ­
pów w ojennych, uzależniali od siebie ogół pozostałych
i /.lonków wspólnoty. W w yniku tego procesu w VI—VIII
udeku w e w schodniej Słowiańszczyźnie zaczęły k ształto­
wać się stosunki feudalne, pow staw ała w ielka własność
iemska, pojaw ił się wyzysk społeczny. C zynnikiem p rzy­
obrony przed obcą agresją, na ziem ie w schodniej Sło­
wiańszczyzny w ypraw iali się bowiem Chazarow ie m ie­
szkający nad dolną Wołgą i plem iona koczowników znad
Morza Czarnego.
W VI—V II w. ukształtow ał się związek plem ienny Po­
lan. Zbieżność ich nazw y z P olanam i w ielkopolskim i od
dawna powodowała dociekania historyków i w yw oływ a-
I i ożywione dyskusje i polem iki naukow e. D aw ni pol-
icy badacze, w śród nich tak w y b itn i jak K arol Szajno-
■bodzenia, co m iało m otyw ow ać praw o Polski do ziem
Ukrainy. K azim ierz Tym ieniecki uzasadnił, że nazw a P o­
lan pow stała na Rusi w celu przeciw staw ienia tego ple­
mienia m ieszkającym na północ od nich D rew lanom , ży-
Wcym w lasach, podobnie jak w Polsce nazw a P om orza­
'"I Polan. W .o b u w ypadkach ziem ie Polan były po pro-
bi polem, obszarem upraw nym . A rgum enty te w ydają
i\ w pełni przekonyw ające.
usrodKiem państw a Polan ruskich był Kijów. P ow sta-
jego należy tłum aczyć nie tylko dogodnym i w aru n k a-
geograficznym i, ale rów nież topograficznym i. Wzno-
kie na 80—110 m, zapew niające panow anie nad D nieprem .
Obronność m iejsca zw iększała przepływ ająca opodal rzecz­
ki Łybed’, daw niej szeroka i obfitująca w wodę, a także
jj'
zne w okolicy strum yki. Dogodna przystań na rzeczce
1'oczajna um ożliw iła przyjm ow anie całych flotylli s ta t­
ków handlow ych. Dopiero w późniejszym okresie port
11
kijow ski został przeniesiony nad sam Dniepr. W rejonie
K ijow a zbiegały się granice różnych kultur- słowiańskich.
Początki m iasta są tru d n e do ustalenia, brak bowiem
jakichkolw iek na ten tem at źródeł pisanych, prócz wspoi
m nianej na w stępie legendy. Odpowiedź na pytanie: kie­
dy i jak powstało m iasto, mogła dać tylko archeologia.
B adania nad przeszłością K ijow a prowadzono już od
daw na, od końca XVIII w., gdy nieznany z nazwiska
autor przedstaw ił carycy K atarzynie II zarys historii m iai
sta w raz z opisem jego starych um ocnień i historycznych
zabytków . W 1810 r. pow stał p rojekt rekonstrukcji s ta ­
rego K ijow a autorstw a architekta K. Borozdina. R ezul­
tatem jego pracy było sporządzenie czterech album ów ry ­
sunków i planów opracow anych na podstaw ie opisów r u ­
skich latopisów, dokum entów z archiw um m agistratu
m iasta oraz relacji starych m ieszkańców, znających do­
brze K ijów i jego legendy. W ciągu X IX w. nastąpił
znaczny rozwój badań nad przeszłością K ijow a. W 1820 r
historyk i geograf M aksym B erliński w ydał K rótki opii
K ijow a, niedługo po nim kijow ski m etropolita Eugenius 2
Bołchowitinow sporządził Opis Soboru K ijow sko-Sofijskie-
go (Kijów 1825) i Opis Ł aw ry K ijow sko-P eczerskiej (Ki­
jów 1826). Szerokie badania prow adziła szczególnie A ka­
dem ia Duchowna w K ijow ie. W 1830 r. prof. E. Ostro
m yślinski w ydał pracę o najstarszej cerkw i m iasta poc
w ezw aniem Św. liii (Eliaszó). Do przyśpieszenia rozwoji
badań przyczyniła s ię . ożywiona polem ika naukow a m ię­
dzy pierw szym rektorem U niw ersytetu Kijowskiego, Mi
chałem M aksym owiczem , a w ybitnym znawcą stareg(
K ijow a, historykiem M. Zakrew skim , prow adzona w la­
tach 1840— 1860. W ielki w kład w poznanie historii m iast;
w łożyli profesorow ie tegoż uniw ersytetu, Włodzimier;
Antonowicz i P. Lebiediniew . W ybitnym znawcą Kijów;
był na przełom ie stuleci profesor A kadem ii Duchowne,
M. Pietrow , au to r H istoryczno-topograficznego opisu sta­
rego K ijow a. Na początku XX w. archeolog W. Lasko!
i-inski opublikow ał fundam entalną pracę Górny Gród K i­
towski, a jego kolega L. Dobrowolski napisał o um ocnie­
niach m iasta i Złotych W rotach.
Badania archeologiczne prowadzono początkowo bez
idnego planu i nie system atycznie, toteż większość od-
I, ryć była zrazu przypadkow a. Dopiero w okresie radziec-
I. im przystąpiono do intensyw nych i* system atycznych
prac, zwłaszcza po drugiej w ojnie światow ej, gdy zaczęły
i-; ukazyw ać cenne prace B orysa Rybakowa o n ajstar-
/.ym grodzie kijow skim , odkrytym zresztą już na począt-
I u XX w. W łaśnie ten uczony, a w ostatnich latach
I iotr Tołoczko zbadali najdaw niejsze dzieje m iasta
i określili datę jego założenia. Oprócz nich w ielki w kład
>’ poznanie starego K ijow a wniósł M ichał K a rter, autor
fundam entalnej pracy Sta ry K ijów , poświęconej kulturze
m aterialnej daw nego grodu oraz rek o n stru k cji jego ob­
w arow ań z X I—X III w.
W ykopaliska prowadzono przede w szystkim na Górze
Ntarokijowskiej, na k tó rej od daw na odkryw ano ślady
bogatej przeszłości — bransolety, fibule, złote płytki, m o­
nety bizantyjskie, fragm enty ceram iki i w iele innych
i rzedmiotów. Już na początku XX w. archeolog D. Mi­
lejew, prow adzący badania w pobliżu cerkw i Dziesięcin­
ie j, n atra fił na tajem niczy rów, k tó ry wziął początkowo
/a fragm ent um ocnień wokół św iątyni. Tym czasem w
1936 r. w pobliżu M uzeum Historycznego odkryto nowy
Iragm ent tego rowu. Po dalszych badaniach okazało się,
ze jest on częścią um ocnień najstarszego grodu na Górze
: itarokijow skiej, zajm ującego około 0,75 ha powierzchni,
/budowanego praw dopodobnie przez Kija. Najw iększą
.'■nsacją było odkrycie w tym m iejscu śladów kam iennej
św iątyni pogańskiej. Okazała się ona m iejscem k u ltu P e­
ru na, głównego boga na Rusi przed przyjęciem chrześci­
jaństwa. W latach 50-ych i 60-ych prowadzono więc
dalsze prace na tej górze, tuż koło M uzeum Historycz-
B cgo. N iebaw em stwierdzono, że zaludniony był nie ty l­
13
 ko ów szczyt góry, ale rów nież jej zbocza, na któryc
leżało podgrodzie. Po dokładnym zbadaniu m ateriału ai
cheologicznego okazało się, że grodzisko na Górze Stara
kijow skiej pochodzi z VI—VII w., w edług R ybakow a z la
około 560—630, i jest n ajstarszym m iejscem zasiedleni
w S tarym Kijow ie. Ustalono, że funkcjonow ało bez prze
rw y aż do X w., co świadczy o nieustannym rozwoji
K ijow a w tym okresie. O dkrycie na Górze Starokijow
skiej w ielu cennych przedm iotów dowodzi ponadto ist
nienia znacznego już zróżnicowania społecznego wśrói
m ieszkających tu Polan oraz w yodrębnienia się z reszt;
społeczeństwa zam ożnej grupy arystokracji. Prowadzon'
w innych rejonach K ijow a badania dały rów nież rew e
lacyjne wyniki. O dkryta na Szczekowicy osada okazali
się rów nież bardzo stara. Prow adzone już od X IX w
prace w ykopaliskow e na trzecim w zniesieniu w Kijowie
Górze Zam kow ej (Kisielówce) doprow adziły do odkryci!
w ostatnim okresie w ielu cennych przedm iotów , np. ce
ram iki i m onet bizantyjskich z V—VI w. oraz amfor;
2 VI—V II w. P race archeologów potw ierdziły więc słów
legendy m ówiącej o pow staniu K ijow a na trzech wzgó
rzach. Analiza najnow szych znalezisk archeologicznyc!
pozw ala przypuszczać, że początki osadnictw a w Ki jo
wie zaczęły się już pod koniec V w. Dlatego rząd U krain;
R adzieckiej postanow ił zorganizować w m aju 1982 r. uro.
czystości poświęcone 1500-leciu stolicy republiki. Będ<
one m iały ch a rak ter m iędzynarodow y, a patronow ać nu
im UNESCO. Źródła pisane podaw ały dotąd jako dat<
założenia m iasta rok 860, co przyjm ow ano daw niej w
nauce.
Zdaniem w ielu badaczy radzieckich książę K ij był po^
stacią historyczną, założycielem dynastii Kijowiczów, mai
jącej panow ać w mieście od VI do drugiej połowy IX w
W łaśnie K ij łub któryś z jego następców zjednoczył trzj
osady położone na trzech w zgórzach i doprow adził da
pow stania jednolitego, dużego organizm u m iejskiego
14
i w artym członem K ijow a stało się od daw na zasiedlo­
na Podole, położone na nizinie n ad D nieprem .
G ród K ija na Górze Starokijow skiej, leżącej dziś w sa­
mym centrum m iasta, znajdow ał się w bardzo dogodnym
, io obrony m iejscu. Z trzech stro n otaczały go urw iska
1 strom e podejścia. T eren dostępny był tylko od strony
i.otudniowo-wschodniej, ufortyfikow ano go więc wysokim
• dem drew niano-ziem nym , do którego b ro n ił dostępu
głęboki na 3 m rów. W ew nątrz grodu znajdow ał się plac,
<m entarz pogański i zabudow ania. Na stokach G óry S ta­
niki jow skiej rozłożyło się podgrodzie, a koło niego po­
wstało w ielkie cm entarzysko. Sam gród w yraźnie góro-
wał m iejscem nad położonym i nieco niżej Kisielówką,
S/czekowicą i bardzo nisko leżącym Podolem .
Niemal jednocześnie z założeniem K ijow a w najbliż-
■<'j jego okolicy pow stały inne, gęsto zasiedlone grody:
i hotom yl, Plisieck, M ikulczyce.
Do szybkiego, rozw oju K ijow a przyczyniło się w du-
ym stopniu jego położenie nad sam ym D nieprem , połą-
, onym system em w odnym z w ielom a in n y m i rzekam i
chodniej Słowiańszczyzny. Przez B erezynę D niepr zbli-
;i 1: się znacznie do Dźwiny, przez Desnę do Oki i Donu,
przez Boh do D niestru. W pobliżu K ijow a z drogą dnie-
i ową krzyżow ał się szlak stepowy, w iodący z Azji do
Europy Środkow ej, co jeszcze bardziej zwiększało atrak -
■ jność m iasta. Dzięki tem u rychło stało się ono w ielkim
iargow iskiem i pu n k tem przeładunkow ym tow arów , co
zapewniło m u rolę stolicy państw a Polan. Plem ię to
musiało toczyć ciągłe w alki ze stale najeżdżającym i je
, i północy sąsiadam i — D rew lanam i i Siew ierzanam i.
K m nikarze ruscy dostrzegali znaczne różnice w poziomie
rozwoju Polan i ich północnych sąsiadów. „Polanie więc
mieli obyczaj ojców swoich łagodny i cichy, a w stydli-
wość przed sw oim i synow ym i i siostram i, przed m atk a­
mi i ojcam i swoimi, synow e zaś przed św iekram i i dzie-
wiorzami w ielką w stydliw ość m iały, m ieli też ślubny
15
 I m jem W aregowie mieszali się eto w am m ięazypieinien-
nych w e w schodniej Słowiańszczyźnie i najm ow ali się
obyczaj; nie chodził zięć po synową, lecz przyprow adzał .1" drużyn książęcych, a n aw et w stępow ali w służbę do
ją wieczorem, a nazajutrz przynosili, co za nią oddawa' Ilizane jum . Około 862 r. gru p a W aregów pod wodzą
li” — 1tak' oto pisał autor Powieści m inionych lat. Su- Askolda i D ira ruszyła D nieprem na południe, zamie-
row ym obyczajom Polan kronikarze przeciw staw iali roz i ijąc dotrzeć do K onstantynopola. ,,I poszli D nieprem ,
wiązłość leśnych plem ion D rew lan, Radymiczów, W iaty i przechodząc mimo u jrzeli na górze gródek — czytam y
czów i Siew ierzan. U tych „ślubów nie bywało, jen< w Powieści m inionych lat. — I spytali mówiąc: «Czyj to
igrzyska między siołam i — pisał znacznie późniejszy au gródek?» Tam ci (mieszkańcy K ijow a — L.P.) zaś rzekli:
i ° r — schodzili się na igrzyska, na pląsy i w szelkie pieśń Byli trzej bracia, K ij, Szczek i Choryw, k tó rzy zbudo­
biesowe, i tu kochali się zbiegając się na pląsy, i z plą. wali gród ten i pom arli, a my, ród ich, siedzim y tu pła­
sów poznawali, k tó ra kobieta lub dziewica do młodycl cąc daninę Chazarom ». Askold tedy i Dir zostali w gro­
pociąg ma, i ze spojrzeń oczu, i z obnażenia ramionj dzie tym i zgrom adzili m nóstw o W aregów i poczęli w ła­
i z pierścieni na rękach pokazania, i z pierścieni wkła-j dać ziem ią P olan”. Dzięki pomocy W aregów zw ierzchnic­
dania w darze na palce cudze, a potem było całowanie two Chazarów zostało obalone, dom niem ana zaś dynastia
z obejm ow aniem , i gdy ciała serca rozpalały się, ko- Kijowiczów odsunięta od władzy. Państw o D ira było roz­
chali się, jednych pojm ując (za żony), a poznę- ległe i potężne. „N ajpierw szym w ładcą słow iańskim jest
cawszy się, porzucali na śm iechowisko wiec K roni- car Dir — pisał historyk arab sk i z X w. Al M asudi. —
karz praw dopodobnie pomieszał 7"~ XV-wieczne obyczaje Posiada on w ielkie m iasta i liczne a ludne k ra je ” .
współczesnej mu Rusi ze starosłow iańskim i,, z pewnością
_______ Tym czasem w Nowogrodzie przejęli w ładzę skandy-
jednak swoboda obyczajowa w śród ludów leśnych była I nawscy najem nicy na czele z R urykiem . W dwadzieścia
•, . .J
znacznie większa niż u Polan, n atom iast poziom k u ltu ry I lat później (882) następca R uryka . i opiekun jego mało-
m aterialn ej i duchow ej o w iele niższy. Dzięki lepszej I letniego syna Igora — Olcg, ruszył na południe. „Oleg
organizacji społecznej Polanie mogli skutecznie odpierać I • potężną arm ią przyszedł pod Kijów, u k ry ł wojowników
najazdy północnych sąsiadów, ale gorzej wiodło im się I .wych i posłał do D ira i Askolda mówiąc: «Kupcy je-
w walce z C hazaram i, którzy w V III w. narzucili swoje Isteśm y, idziem y do G reków od Olega i kniaziew icza Igo-
zw ierzchnictw o władcom z Kijowa. I ru. Przyjdźcie ku nam , k u rodow i swojem u». Gdy ci
W tym czasie m ieszkający nad górnym D nieprem K ry- przyszli, w yskoczyli z łodzi u k ry ci woje, a Oleg rzekł
wicze opanow ali szlaki wodne w iodące ku Zatoce Fińskiej do nich: «Wy nie jesteście kniaziam i ani z rodu kniazio-
i nad jeziorem Ilm en założyli w ielki gród handlowy,] wego, lecz ja jestem kniaziowego rodu», i w skazał im
zw any Nowogrodem. Rozwijający się między B ałtykiem Igora m ówiąc: «A oto syn Ruryka!» Zabito Askolda
i M orzem C zarnym handel przyciągał na ziem ie w schod­ U Dira, a Oleg rzekł: «Tu (tj. w Kijow ie — L.P.) będzie
niej Słowiańszczyzny N orm anów szwedzkich, zw anych' matka grodów ruskich»”.
W aregam i, tj. kupcam i. D niepr stał się ważną arterią] i W ten sposób Oleg połączył pod swą w ładzą oba do­
kom unikacyjną, zw aną szlakiem „Od W aregów do G re­ tychczas. istn w jące państw a ruskie, kijow skie i nowo­
ków , a w yrastający na tej trasie K ijów w ysunął się na grodzka© i dał pctczątek R usi K ijow skiej. Niebaw em pod-

D z ie je K i j o w a
 bil plem iona Radym iczów i Siew ierzan, uznające dotąc
' 1Ynastii panującej na Rusi przez kilka stuleci, odegrali
zw ierzchnictwo Chazarów, a także podporządkow ał sobi<
'ii.iczn ą rolę w budow ie państw a ruskiego. Sam i W are-
D rew lan. M ieszkający nad D niestrem i przy ujściu Du
K"Wie szybko natom iast roztopili się w m asie miejscowej
n aju Ulicze i Tyw ercy długo bronili sw ej niezależności
ludności słow iańskiej, przejęli jej język, k u ltu rę i oby-
aż wreszcie ulegli następcy Olega, Igorowi. W rezultacie
i uje, ulegli całkow itej slawizacji.
podbojów Olega i Igora powstało najw iększe w Europu
Podobne spory naukow e w yw ołuje sam a nazw a „Ruś”.
pod względem tery to rialn y m państw o w czesnofeudalne
..Norm aniści” uw ażali ją za przyniesioną przez W aregów
jednoczące w szystkie plem iona wschodniosłow iańskie
i dowodzili, że pochodzi od fińskiego określenia Szwe­
Stolicą jego został Kijów. Od tej pory dzieje m iasta sta'
dów — Ruotsi. Inni badacze wywodzą nazw ę państw a od
ją się dla badaczy coraz jaśniejsze, m ające coraz m nie
1 ' ki Roś, pierw otnie bowiem term inem Ruś określano
tajem nic.
h lk o państw o Polan. Stąd więc w ysuw ano przypuszcze­
O kreślenie roli N orm anów w tw orzeniu państw a staro
nie, że nazw a pochodzi z bardzo zam ierzchłych czasów.
ruskiego jest zagadnieniem bardzo kontrow ersyjnym , o(
Autorzy bizantyjscy trzy m ali się starej nazw y „Scytia
lat pow odującym zażarte spory i dyskusje w śród histo
luli Ia u ro -S c y tia ”, podkreślali jednak, że sam i m ieszkań­
ryków . Część badaczy, zw anych dziś „norm anistam i”
cy tego k ra ju nazyw ają siebie Rusinam i.
w iązała pow stanie państw a kijow skiego przede w szyst
Kijów jako stolica tak rozległego państw a i „m atka
kim z działalnością W aregów i — zwłaszcza nacjonaliśc
) rodów ruskich” rozpoczął d ru g i etap swego rozwoju,
niem ieccy — zaprzeczała w ogóle zdolnościom Słowiai
okres rozkw itu, bogactwa i potęgi.
do utw orzenia w łasnego państw a. D rugi obóz, tzw. anty
norm aniści, zwłaszcza historycy radzieccy, zupełnie ne
gow ał rolę N orm anów . W plątanie czynnika politycznegr
do poważnej dyskusji naukow ej przyczyniło się jeszczf
bardziej do zaciem nienia, zam idst do w yjaśnienia, całegc
problem u. Dopiero ostatnie badania naukow e historyków
stosujących metodologię m arksistow ską, w śród których
niepoślednią rolę odegrali Polacy, a zwłaszcza prof. H en­
ry k Łow m iański, przyczyniły się do pełniejszego i b ar­
dziej obiektyw nego w yjaśnienia problem u pow stania pań­
stw a staroruskiego.
Nie ulega dziś w ątpliwości, że W aregowie nie byli
tw órcam i państw a, lecz najem nym i w ojow nikam i, um ie­
jącym i skutecznie ingerow ać w w alki międzyplemienne.1
Zdobywszy zgodę części miejscowego społeczeństwa, za-3
garnęli władzę w kilku istniejących już ośrodkach pań-|
stw ow ych i doprow adzili do ich zjednoczenia. Z pewno»l
ścią jednak potom kow ie R uryka, legendarnego twórcjf

18
2. Rozkwit stolicy starej Rusi
Najw cześniejszy okres dziejów państw a kijow skiego
przebiegał pod znakiem stałych kontaktów z Bizancjum ,
zarów no m ilitarnych, jak też dyplom atycznych, handlo­
w ych i kulturalnych. P ierw si R urykow icze z dynastii
now ogrodzkiej uw ażali swój pobyt w K ijow ie za p rz ej­
ściowy, a za główny cel swego panow ania staw iali zdo­
bycie B izancjum . W ypraw y na bogate cesarstw o tr a k ­
tow ali w dużym stopniu jako okazję do zdobycia obfitych
łupów w ojennych. O dbywali je na w ielkich łodziach,
zw anych dłubankam i, m ogących pomieścić po 40 w ojow ­
ników . Po raz pierw szy w ojow nicy ruscy zaatakow ali
B izancjum już w 860 r., jeszcze za rządów Askolda i Diral
W ypraw a nie przyniosła jednak powodzenia. W 907 rj
książę Oleg ponownie zaatakow ał Bizancjum , tym ran
zem z nieco lepszym skutkiem . W praw dzie nie zdobył
stolicy, ale „cesarz Leon zaw arł pokój z Olegiem i przy ­
obiecał dań płacić, i przysięgę w zajem nie składali. (Bi-
zantyjczycy) sam i krzyż całowali, a Olega i ludzi jego
w ezw ali do przysięgi w edle zakonu ruskiego i klęli się
oni na miecze i na P eruna, boga swego, i na Wołosa,
boga bydła, i pokój u tw ierdzili” (Powieść m inionych lat)
W edług relacji kronikarza tow arzyszący Olegowi chrze­
ścijańscy W aregowie przysięgali w cerkw i Św. Eliasza,
pierw szej w K ijow ie św iątyni zbudow anej jeszcze przed
oficjalnym przyjęciem praw osław ia. N astępny układ z B i­
zancjum z 911 r. był rów nież korzystny dla Rusi. W rok
później Oleg zm arł i pochowany został na Szczekowicy.
W ładzę w K ijow ie objął Igor. W 941 i 944 r. zorgani­
zow ał on nowe w ypraw y na B izancjum , ale bez powo­
dzenia. Po tych w alkach cesarze bizantyjscy przysłali
20
ych posłów do K ijow a, gdzie prowadzono rokow ania,
is m ltatem ich było podpisanie nowych układów handlo­
wych. W m iarę rozw oju stosunków gospodarczych z Bi-
,m e ju m w ładcy kijowscy- żądali od podporządkow anych
Im plem ion coraz większych danin w n atu rze — futer,
/boża, m iodu, w osku — k tó re przeznaczali na eksport
do cesarstw a. Z B izancjum sprow adzali przede wszyst-
I Im arty k u ły luksusow e: drogie tkaniny, w yroby a rty ­
styczne, korzenie, pachnidła. Stale w zrastające potrzeby
dworu książęcego i m ożnych oraz konieczność u trzy m a­
li ii drużyny rycerskiej i coraz liczniejszych urzędników
powodowały w zrost obciążeń ludności, co doprowadziło
(io buntów chłopskich i w zrostu tendencji separatystycz­
nych w śród poszczególnych plem ion. W walce ze zbunto­
wanymi D rew lanam i zginął Igor (945). W ładzę w Kijow ie
przejęła teraz wdowa po zam ordow anym księciu, Olga,
■praw ująca rządy w imieriiu m ałoletniego wówczas syna
: więtosława.
Olga zlikw idow ała separatyzm D rew lan, przyw róciła
ludność państw a i um ocniła stosunki feudalne. P o d trzy ­
mywała ożywione stosunki z. Bizancjum i n aw et sama
udała się do K onstantynopola, gdzie praw dopodobnie w
'')7 r. przyjęła chrzest i otrzym ała im ię Helena. Ojcem
c lirzestnym księżnej został sam cesarz K onstanty Porfo-
rogeneta. Olga popierała rozwój praw osław ia p rzen ik ają­
cego na Ruś z B izancjum i B ułgarii, naw iązała rów nież
kontakty z dw orem O ttona I, sprow adzając z Niem iec m i­
sjonarzy. Na jej prośbę cesarz wyznaczył na biskupa Rusi
I ibucyusza, ten jednak zm arł (961) przed przyjazdem do
I ijowa. Wówczas Otton w ysłał na Ruś trew irskiego za-
I onnika z klasztoru Św. M aksym a, A dalberta. C h rystia­
nizacja nie rozpowszechniła się jednak na Rusi, tkw iącej
leszcze mocno w trad y cjach pogańskich. Sam i kijow ianie
w puścili m isjonarzy niem ieckich do m iasta i omal
mc zam ordow ali A dalberta. C erkiew Św. Eliasza służyła
w i ę c nadal głównie W aregom oraz zagranicznym kupcom ,
21
 przybyw ającym licznie do Kijowa. Mimo to papieże w ie­
lokrotnie zabiegali później o w zględy książąt kijow skich
i stara li się zjednać ich dla katolicyzm u.
Gdy Świętosław dorósł i przejął Władzę z rą k m atki,
sprzeciw ił się szerzeniu chrześcijaństw a. W latach 964—
.—966 podbił plem ię W iatyczów, następnie splądrow ał
ziem ie Bułgarów nadw ołżańskich i w yruszył n a Chaza-
rów. Zniszczył ich państw o, a nad M orzem Azowskim za­
łożył gród T m utarakań, m ający stanow ić p u n k t s tra te ­
giczny do wypadów n a kolonie greckie n a K rym ie. P o ­
m yślnie zakończyły się rów nież jego w ypraw y na północ­
ny K aukaz. G dy w 967 r. Św iętosław ruszył przeciw B uł­
garom nad Dunaj, korzystając z nieobecności księcia n a ­
m ów ieni przez B izancjum Pieczyngow ie (niedawno przy­
były na stepy czarnom orskie koczowniczy lud pochodze­
nia tureckiego) napadli na Kijów. W stolicy przebyw ała
wówczas księżna Olga w raz z synam i Św iętosław a. T yl­
ko przebiegłości w ojew ody Pretycza m iasto mogło za­
wdzięczać swe ocalenie. Do Św iętosław a w ysłano gońców
z w ezw aniem : „Ty, książę, obcej ziem i szukasz i p iln u ­
jesz, a od w łasnej się oddaliłeś, om al nie wzięli nas P ie ­
czyngowie, m atkę tw oją i dzieci tw oje” (Powieść m inio­
nych lat). Świętosław szybko powrócił pod K ijów i p rze­
pędził Pieczyngów, ale w 970 r. znow u w yruszył do B u ł­
garii. U pojony dotychczasowym i sukcesam i, m iał pow ie­
dzieć m atce i możnym: „N iewygodnie m i przebyw ać w
K ijow ie, chcę mieszkać w P erejasław cu (Presław ie) na
D unaju, jako że jest to środek ziemi, jako że tam w szel­
kie dobra przybyw ają. Od G reków złoto, drogocenne tk a ­
niny, w ina i przeróżne jarzyny, z Czech i W ęgier konie
i srebro, a z Rusi skóry, wosk, m iód i czeladź”. B itw a
z arm ią bizantyjską pod A drianopolem zakończyła się
jednak porażką Rusinów. N ad D unajem doszło więc do
rokow ań z cesarzem Jan e m Tzim iskesem , k tó ry osobiście
spotkał się z księciem kijow skim . „Z w yglądu (Święto­
sław) tak się oto przedstaw iał — pisał bizantyjski histo-
1 Leon Diakon. — Średniego w zrostu, ani zbyt w y ­
ki, ani zbyt m ały, o krzaczastych brw iach, błękitnych
1" -ach, płaskim nosie, z ogoloną brodą i gęstym i, długi-
iiii, w iszącym i na górnej w ardze włosam i. Głowę m iał
1■'dkiem gołą, po jednej tylko stronie w isiał pukiel wło-
■iiw, oznaczający znakom itość rodu, szyja gruba, ram iona
szerokie i cała postać dosyć kształtna. W ydaw ał się po­
nury i surow y. W jednym jego uchu w isiała złota zausz­
nica ozdobiona perłam i, z rubinem um ieszczonym w środ-
I u. Odzież m iał białą, niczym, prócz czystości, nie różnią-
i .i się od innych” (cyt. za: B. G r e k o w, R uś K ijow ska,
Warszawa 1955). Po rozm ow ach z cesarzem Św iętosław
musiał przystać na układ pokojowy. G dy w 972 r. zdzie-
i itkowana w w ojnie z B izancjum drużyna książęca prze­
prawiała się przez porohy D niepru, została niespodziew a­
nie zaatakow ana przez Pieczyngów. W zaciętej w alce w y­
ginęła duża część Rusinów, w tym i sam książę.
W K ijow ie władzę podczas nieobecności Św iętosław a
ipraw ow ał jego starszy syn Jaropełk. N iebaw em w y stą­
pił przeciw niem u średni syn zabitego władcy, Oleg.
bratobójcza w ojna zakończyła się śm iercią Olega. Zw y­
cięski Jaro p ełk nie utrzym ał się jednak na tronie. Oblę-
.mny przez najm łodszego z braci, W łodzimierza, p rzyby­
łego z Nowogrodu, m usiał uciekać z K ijowa. S chw ytany
niebawem przez własnego w ojew odę, został w ydany w
łęce W łodzim ierza i stracony. W 980 r. w ładzę w K ijo­
wie zdobył ostatecznie W łodzimierz. Pod jego rządam i
Ruś weszła w okres św ietności i potęgi,
i W łodzimierz W ielki zakończył proces budow y państw a
i i i kiego, pow iększając znacznie jego tery to riu m . N arzucił
trybut ludom fińskim , m ieszkającym na północnym
Wschodzie, i przesunął granice państw a aż do źródeł Oki.
K i zachodzie, w 981 r., „poszedł W łodzimierz na Lachów
I zajął grody ich, Przem yśl, C zerw ień i inne, k tó re dziś
ną pod w ładzą Rusi. W tym że roku pobił Wiatyczów i na-
l"żył na nich dań od radła, jaką też ojciec jego b ra ł”
23
(Powieść m inionych lat). Dzięki tym podbojom Ruś stała
się sąsiadem P olski i Węgier, a zdobyte przez W łodzi­
m ierza G rody C zerw ieńskie stały się odtąd punktem za­
palnym w stosunkach polsko-ruskich. Do konfliktu do­
szło w 1013 i 1017 r., nie przerodził się on jednak w w ięk­
szą w ojnę. W łodzim ierz zdobył też C hersones na Krym ie,
a przed napadam i Pieczyngów osłonił k ra j linią fo rty fi­
kacji wzniesionych nad Desną, Sułą i Stugną. W 983 r
pokonał Jaćw ingów , lud pochodzenia bałtyckiego za­
m ieszkujący tere n y obecnej części M azur, Podlasia i Sm
walszczyzny. Udzielił też skutecznej pomocy Bizancjum
w w ojnie z B ułgarią.
Chcąc zlikwidować odśrodkowe tendencje poszczególni
nych plemion, pousuw ał m iejscow ych władców i na ich
m iejsce osadził w charakterze w asali swoich dw unaste
synów. Rychło się jednak okazało, że nowi książęta w e
szli w zbyt bliskie stosunki z m iejscową arystokracją
i z biegiem lat stali się w yrazicielam i lokalnej opozycji
Dotyczyło to zwłaszcza Nowogrodu, rządzonego przes
Jarosław a. Celem silniejszego zjednoczenia plem ion ru ­
skich W łodzim ierz stara ł się stw orzyć w spólny k u lt po­
gański dla całego państw a. „I postaw ił na wzgórzu (Górze
Starokijow skiej — L.P.), poza pałacow ym podwórcem —
P eru n a drew nianego, a głowa jego srebrna, a w ąs zło­
ty, i C horsa Dażboga (boga słońca), i Strzyboga, Sim argła
(boga pochodzenia środkow oazjatyckiego — L.P.), i Moj
kosz (boginię plem ion fińskich)”. K u lty te nie były jedj
nak powszechne i książę szybko zrozum iał, że sta ra re-
ligia nie sprosta w yznaczonem u jej zadaniu. W ezwał więc
do siebie teologów różnych w yznań, by zapoznali go
z zasadam i ich w iary. W 986 r. przyjechali więc do
K ijow a m ahom etańscy B ułgarzy nadw ołżańscy, rzymscy
katolicy, judejscy C hazarzy i praw osław ni G recy z Bi­
zancjum . Wszyscy z nich zachw alali zalety swoich religii.
Książę krytycznie oceniał ich w ystąpienia. Gdy mahome-|
tan ie oznajm ili mu, że ich religia zezwala na utrzymy-j
24
- -nie kilku żon, zabrania natom iast spożywania w ieprzo­
winy i picia alkoholu, rzekł: „Dla Rusi picie jest w ese­
lem, nie m ożemy bez tego być!” Spodobało m u się tylko
w ielożeństwo u .m ahom etan. Nic dziwnego, m iał przecież
ród kronikarzy opinię nadzwyczajnego erotom ana. „O-
i anow any był przez chuć żeńską, i były jego żony: Rog-
iicda, k tó rą posadził na Łybedi... Od niej zaś zrodził czte-
i ech synów: Izasłąwa, M ścisława, Jarosław a i W siewołoda,
i dwie córki, od G reczynki — Świętopełka, od Czeszki —
Wsiewołoda (gdy pierw szy jego im iennik zm arł — L.P.),
a od drugiej — Św iętosław a i M ścisława (podobnie —
L.P.), a od B ułgarki — B orysa i Gleba, a nałożnic m iał
i rzysta w Wyszogrodzie, a trzy sta w Białogrodzie, a dw ie­
ście w Berestow ie... I był niesyty rozpusty, przywodząc
do siebie m ężatki i dziewice gwałcąc. Był to bowiem lu ­
bieżnik taki sam jak Salomon, pow iadają bowiem, że Sa­
lomon m iał żon siedem set i nałożnic trzy sta”.
Ostatecznie po długich rozw ażaniach W łodzim ierz zde­
cydował się na przyjęcie chrztu od Bizancjum w 988 r.,
co w ynikało z długotrw ałych już związków Rusi z tym
krajem .
„I posłał do niego następnie w ładca Bazyli (drugi —
L.P.) m etropolitów i biskupów, i ochrzcili oni w ładcę
(Rusi) i w szystkich zam ieszkujących jego ziem ię, i w tym
czasie posłał do niego siostrę swoją (Annę — L.P.) i zbu­
dowała ona liczne św iątynie w k ra ju JRusów” — zanoto­
wał Jah ia ibn Said z Antiochii, chrześcijanin piszący po
arabsku (cyt. za: A. P o p p e, Państwo i kościół na R u­
si w X I w ieku, „Rozpraw y U niw ersytetu W arszaw skiego”,
t. 26, W arszaw a 1968). C hrzest W łodzim ierza i jego dworu
odbył się w wodach Poczajny, natom iast synów wielkiego
księcia — w strum ieniu zw anym potem K reszczatik. Na
chrzcie W łodzimierz otrzym ał chrześcijańskie imię Wasyl.
Po przyjęciu praw osław ia oddalił wszystkie pogańskie żo­
ny i nałożnice, a w daw nych swych h arem ach ufundow ał
klasztory.
25
 Jako chrześcijanin żył już cnotliwie, toteż po śm ierci
został kanonizow any. U stanow ienie jednolitej organizacji
kościelnej nie stw arzało większych trudności, now a reli-
«ia bowiem już od IX w. rozprzestrzeniała się w śród ple­
m ion ruskich, zwłaszcza dzięki W aregom . O grom ną rolę
w chrystianizacji k ra ju odegrali nie tylko duchow ni grec­
cy, przybyli n a Ruś w raz z Anną, ale rów nież m isjonarze
bułgarscy, którzy przynieśli ze sobą liturgię i piśm iennic­
tw o słowiańskie, przyczyniając się w te n sposób do pó­
źniejszego rozkw itu k u ltu ry w ojczystym języku. Bliskie
k o n tak ty z przodującym wówczas ośrodkiem k u ltu ry eu ­
ropejskiej — K onstantynopolem — w płynęły n a rozkw it
n auki i sztuki ruskiej, zwłaszcza sakralnej. Związki k u l­
tu raln e utrzym yw ano rów nież z B ułgarią, S erbią i G ru-
zją. _ ,
W łodzim ierz dbał o rozwój oświaty. „Począł zbierać u
znakom itych ludzi dzieci i daw ać im uczenie w księgach.
M atki zaś dzieci tych płakały po nich, jeszcze bowiem ^nie
utw ierdziły się w wierze, jeno jak po um arłych płakały
pisał kronikarz. Początkowo rozw ijał się n a Rusi rów nież
obrządek łaciński, w yznaw any przez zam ieszkałych w K i­
jowie Włochów i zapew ne Polaków (istniała na przed­
mieściu dzielnica Lacka), toteż za Jaro sław a Mądrego
przebyw ał n aw et w stolicy R usi biskup katolicki Aleksy.
Po u trw alen iu się praw osław ia opuścił jednak miasto.
W ierzenia chrześcijańskie rozpowszechniły się na Rusi
stosunkowo szybko i w połowie X I w. zapanowały' już
w całym państw ie. Resztki pogaństw a utrzym yw ały się
tylko długo na północy. Dzięki chrystianizacji Ruś zbli­
żyła się do innych państw europejskich, stała się rów no­
praw nym p artn erem w rozm ow ach dyplom atycznych i u-
kładach m iędzynarodow ych, ożywiła znacznie kontakty
z odległym i n aw et dw oram i. Ideologia chrześcijańska przy­
czyniła się do centralizacji państw a i w zm ocnienia w ła­
dzy księcia kijowskiego, k tó ry w oczach społeczeństwa
uzyskał rangę „pom azańca bożego”. Rozległe i słabo za-
26
i adnione państw o Rurykowiczów nic posiadało jeszcze sil­
niejszych więzi gospodarczych ani politycznych, szybko
rozw ijająca się cerkiew stała się więc najw ażniejszym
czynnikiem jednoczącym k ra j. Po chrystianizacji Ruś w y­
stąpiła w charakterze sojusznika Bizancjum , pom agając
m u w w ojnach z B ułgarią i A rm enią.
Panow anie W łodzim ierza zapewniło szybki rozwój K i­
jowowi, k tó ry w yrósł na głów ny ośrodek k u ltu ra ln y p ań­
stw a oraz siedzibę najw yższych w ładz kościelnych. Już
w okresie przedchrześcijańskim był dużym m iastem , o
czym świadczą ogrom ne rozm iary pogańskiego m iejsca
kultu z IX—X w. Liczne znaleziska m onet bizantyjskich
i arabskich dowodzą również, "źe K ijów był w ażnym oś­
rodkiem handlu m iędzynarodowego. Na początku d ru ­
giej połowy IX w. zaczyna się już jego historia pisana,
dzięki czem u wiadom ości o nim stają się pew niejsze. Do­
kładniejsze inform acje o K ijow ie pochodzą z 945 r., gdy
okazji w izyty posłów D rew lan u ks. Olgi kronikarz
- w spom niał o istnieniu kilku dworów, z któ ry ch jeden
znajdow ał się w ew nątrz grodu, a dalsze dw a — poza
jego granicam i. W iadomo również, że Olga m iała w łasny
dw ór kam ienny, zbudow any poza stary m i fortyfikacjam i.
Wśród jego resztek archeolodzy znaleźli cienkie płytki
ceram iczne koloru jasnobrązowego, odłam ki m arm uru,
czerwone łupki, mozaiki, freski i szkło. Szybki rozwój
m iasta spowodował, że za jego fortyfikacjam i w yrosły
nowe osiedla, jak w ym ienione przez latopisy Dorohoży-
cze, sioła Przedsław ie, Użgorskie (W ęgierskie), B eresto-
wo i inne. S tary gród na Górze S tarokijow skiej nie mógł
juz odgryw ać roli centralnego ośrodka m iasta. Dlatego
ulodzim ierz w końcu X w. zbudow ał nową linię um oc­
nień, biegnącą od południowego krańca starego grodu
ponad urw iskam i i skałam i do doliny Poczajny i D niep­
ru, wzdłuż dzisiejsźej ulicy B ohaterów Rewolucji, aż do
jaru, k tó ry oddzielał starą część m iasta od G óry M ychaj-
łowskiej. Nowe w ały biegły następnie w zdłuż zachodniej
27
 strony jaru, skręcały na południowy zachód i dochodziły
w przybliżeniu do dzisiejszej ulicy W ielkiej Ż ytom ierskiej. w spanialszą budowlą p o s t a w i a ° ch£ześciJań stw a. Naj-
Potem biegły na północ do J a ru Kożum iackiego i docho­ W łodzim ierza była cerkiew n • W- lMJOWle w czasach
dziły znow u do starego grodu. W ten sposób nowe um oc­ Wzniesiona została przez Bo^ o d A cx.
nienia, otoczone z dołu jaram i i dolinam i, w ydatnie wzm o­ 98.9—996 w sam ym centrum m °W grGckich w ^ a d i
cniły starą fortyfikację. Nowa część m iasta, otoczona w a­ obok obu pałaców książęcych N a ^ ie T u^ ablm T arSu> tuż
łam i przez W łodzimierza, otrzym ała nazwę G rodu Wło­ książę przeznaczył dziesiątą 1 J trZym am e wielki
dzim ierza (Dietincaj. O bejm ow ał on nową, centralną część stąd nazwa. Od 1824 r arrhnni u 0C lodovv Państwowych,
m iasta o pow ierzchni do 10 ha. Dostępu do niego broniła tej w spaniałej św iątyni Sad""ac° ^ badać resztki
jeszcze głęboka fosa. Szerokie na 6 m W rota Sofijskie, szczątkach, J a t a "ich
do których w iódł drew niany most, były głów nym punk­ barw nych m arm urów , w nętrza w y k łjó posadzkĘ z różno-
tem nowych fortyfikacji. W rota stanow iły kw adratow ą wożonym aż z K rym u m u rv 7^ ykładane Jaspisem p rzy­
basztę kam ienną o rozm iarach 10X10 m, w łączoną um ie­ sięgo pochodzenia, w ielkie L l , łUPk° T zaPew ne karpac-
ję tn ie w system wałów m iejskich. W centrum G rodu Wło­ Określono, żc w y i S ó £ ś a ^ l L ^ M “ 25
dzim ierza znajdow ał się rozległy plac, zw any Babim T ar­ Dziesięcinna dzieliła się na t S v g 3 ° m ' C erkiew
giem (Babyn Torżok). boczne m iały rozm iary k w ad rató w o których °bie
D rugim zasiedlonym m iejscem K ijow a w czasach Wło­ sze od naw y głównej Przed ałń y y raza m niej-
dzim ierza była Góra Zam kowa. Gród ten był rów nież na centralnym p ła c i’ m Z s ^ Z t ^ d ° Cerk^
rozległy. Obok niego odkryto m niejsze grodzisko, co św iad­ kw adryga, statu a złożona z czterech*T®-■Z°Stała b r^zowa
czy, że i G óra Zam kowa staw ała się coraz bardziej za­ z Chersonezu jako zdobycz w o je n n i w™' przyw iezi°nych
ludniona. Trzecie osiedle kijowskie, położone na Łysej rów nież pochodziło ze z d o b w ^ irWyp0M“ nie cerkw i
Górze, składało się z kilku dużych budow li, których k a ­ zbudow ał także d r e w n i^ y S o S r * ? r - T “ ie* W łodzim ierz
m ienne fundam enty odkryli archeolodzy. Na Podolu w dopodobnie kated rę na Rusi w £ 1 ’ pierwsz£! Praw -
końcu X w. wyrosło w ielkie osiedle targow o-rzem ieślni- pierw szy (od 989), jeszcze ni L r .k ]to^e■ , odPraw iał m odły
cze. gki, G rek T eofilakt nieofacjalny m etropolita kijow -
W czasach W łodzim ierza dużego rozm achu nabrało w
K ijow ie budow nictw o, zarówno sakralne, jak świeckie. śłnicza część buclown}a siQ rzem ie-
Na Babim T argu zbudow ane zostały dw a pałace książę­ dzim ierzow skich i dochodząca" podnoza f ° rty fikacji Wło-
ce, których resztki odkryto koło M uzeum Historycznego. M ieszkali tu głównie r z e m i e L w * W rót S o f^ i c h .
Pierw szy z nich m iał rozm iary 45X12 m, w tym wielką, dw oru i cerkw i oraz liczna czelad'Pra-CUJąCy na potrzcby
salę paradną o rozm iarach 25X12 m, drugi — 70X10 m. na na dw orze w ielkoksiążęcym K hd niGWoJna’ zatrudnio-
Pierw szą św iątynią chrześcijańską zbudow aną za czasów rza należał już do n a j w i ę k s z y c h >“ asow Wł°dzim ie-
W łodzim ierza była drew niana cerkiew Św. W asyla, naz­
w ana tak na cześć p atro n a wielkiego księcia. Postaw iono
ją na m iejscu pogańskiego panteonu, wzniesionego przez jowskiego został S w i j S S S . ' 1* 4 1 ' ” ‘™nu k i-
W łodzim ierza na początku panow ania, a później zniszczo-
“ “ • -c c Bolesława Chrobrego, s „ S k T e t ^ Ś ;
28
29
„Pozabijam braci moich i sam wezmę w ładzę ru sk ą ” —
m iał oświadczyć po objęciu tronu i od razu przystąpił
do realizacji swych zam iarów . Gdy zam ordow ał B o risa
i Gleba, którzy zostali niebaw em kanonizow ani i stali
się pierw szym i św iętym i ruskim i, w ystąpił przeciw nie­
m u Jarosław , w ładca Nowogrodu, usiłujący jeszcze za
życia ojca uzyskać niezależność od K ijow a. W brato b ó j­
czej bitw ie nad D nieprem Św iętopełk poniósł klęskę i u-
szedł do Polski, szukając pomocy u teścia. Oprom ieniony
niedaw nym i sukcesam i w ciężkiej w ojnie z cesarzem H en­
rykiem II, książę polski -chętnie przystał na interw encję.
Niedaw ny jego wróg, cesarz niem iecki, przysłał m u po­
siłki na w ypraw ę.
W lipcu 1018 r. nad B ugiem w ojska B olesław a poko­
nały arm ię Jarosław a. Po zw ycięstwie arm ia polska ru ­
szyła w ślad za pobitym Jarosław em na K ijów . N ieba­
wem w ojow nicy C hrobrego stanęli przed bram am i m ia­
sta. „Bardzo potężne m iasto K ijów stało się z poduszcze-
nia B olesława ofiarą ustaw icznych ataków ze strony w ro ­
gich Pieczyngów (sojuszników Chrobrego — L.P.) i duże
poniosło stra ty w skutek silnych pożarów — pisał k ro n i­
karz niem iecki T hietm ar. — Jego m ieszkańcy bronili się,
lecz niebaw em otw arli b ram y obcej potędze. Opuszczony
m ianowicie przez swego władcę, który uciekł, K ijów przy­
jął w dniu 14 sierpnia B olesława oraz w ygnanego od
daw na księcia Świętopełka, któ ry pozyskał sobie cały ten
k raj, w ykorzystując strach przed naszym i (tu w ielebny
biskup sporo przesadził, przeceniając rolę Niemców w
w ypraw ie — L.P.). K iedy w kraczali do m iasta, tam tejszy
arcybiskup (Jonasz — L.P.) pow itał ich uroczyście z re ­
likw iam i św iętych oraz różnym i innym i okazałościam i w
m onasterze Św. Zofii, k tó ry spłonął w poprzednim roku
w skutek nieszczęśliwego w ypadku (zdarzyło się to pod­
czas w alk Jarosław a ze Św iętopełkiem o K ijów w 1017 r.,
gdy spłonęło kilka cerkw i i podobno aż 400 domów
L.P.). Obecne były przy tym : m acocha wspom nianego
30
księcia (Jarosław a L .P .), jego żona oraz dziewięć je­
go sióstr, z których jedną, daw niej sobie upatrzoną (Prze-
cławę, o której rękę książę polski bezskutecznie ubiegał
się po śm ierci żony Em nildy, a przed poślubieniem Ody,
córki m argrabiego E k k erh ard a — L. P.)( ten stary wsze­
tecznik Bolesław uprow adził bezwstydnie, zapom inając
o sw ej ślubnej małżonce (zapewne Bolesław w ziął ją ów­
czesnym w ojennym praw em łupu i wywiózł do Polski
jako swą konkubinę — L.P.). Równocześnie ofiarow ano
m u niezliczoną ilość pieniędzy, z których dużą część roz­
dzielił między swych sprzym ierzeńców i ulubieńców, pew­
ną zaś część odesłał do ojczyzny... W ty m w ielkim mie­
ście, k tóre jest stolicą owego państw a, jest więcej niż 400
kościołów i osiem rynków , mieszkańców zaś liczba nie da­
jąca się w yrazić (oczywiście k ro nikarz znacznie przesa­
dził, dobrze oddał jednak w rażenie, jakie w yw arło na nim
tak w ielkie m iasto — L. P.). Ja k w całym tym k raju , mie­
szkańcy owi składają się z dużej liczby niewolników, któ­
rzy zewsząd tu zbiegają (mowa o kupcach, z których is­
totnie część wywodziła się z ludzi niew olnych — L. P.),
oraz w szczególności z obrotnych Duńczyków”. Ze słów
kronikarza widać, jak rozległe k ontakty handlow e u trzy ­
m yw ał K ijów (cyt. za: K ronika Thietm ara, z tek stu łac.
przetłum . i oprać. M. Z. Jedlicki, Poznań 1953).
W świadom ości historycznej Polaków mocno zakorze­
niła się legenda, jakoby Bolesław C hrobry w jeżdżając
do K ijow a uderzył mieczem w Złote W rota, od czego
miecz w yszczerbił się. W istocie Szczerbiec jest znacznie
późniejszy, a Złotych W rót w tym czasie jeszcze nie by­
ło. Po osadzeniu na tronie kijow skim Św iętopełka i o g ra­
bieniu m iasta, w tym rów nież cerkw i Dziesięcinnej, 1 g ru ­
dnia 1018 r. Polacy udali się z pow rotem do k raju . Po
drodze Bolesław C hrobry przyłączył do Polski Grody
C zerwieńskie, u traco n e za panow ania Mieszka I. Uwiezio-
no z R usi rów nież w ielu jeńców, w tym wysoko w y k w a­
lifikow anych rzem ieślników , a także zapewne dw ie siostry
31
Jaro sław a. R abunkow y ch arak ter w ypraw y M
ka A delajda wyszła za cesarza niem ieckiego H enryka TV

syn S T a r . I r S r S ^ B ^ . T '^ krÓ‘ 3 ‘af’

^ : n , r s r ^ “ -> * -
i W eeier +a - ■ . w iaacam i Bizancjum , Anglii
tJ ~ p r a n i e ! t w ianek ile o SWladCZyły nie tyle o urodzie kijo-
czeleiew o ^sk °n o w o g n ad ^cicl^^ p o ^^P 1w y P ^ ^ ^ z^ | ^ k^ rag
m orska na K onstantynopol w 1043 r * WyPr3Wa
przeciw m em u drug , S S e — 2 - - skiej
• m i czernihow -
sław, popierany przez moznyc zaw arli układ,

S r a

" T ^ S S I S S ^ okresem ^r^wo-

do“^ ^ śr S ^ S:
sfuzonego dla rozw oju praw osław ia na Rusi Iłariona P „
= z PS r
Ś o ^ io S r S ia T y T s S ^
„Lubił księgi, i (sam) m nóstwo “ P ^ T n i m m l k i kro-
S i a r f W kb itn y Sten w td c a podjął zwycięskie w ypraw y
i a Taćw Tngów , narzucił swoje zw ierzchnictw o ugro m - żywa) K itów S e n 8? 1" 1'’ " “ ro z w ó j‘prze;
zaczęła się od 1037 r “ TT T * * * “ cjatyw y Jarosław a
S i m i bałtyckim plem ionom w Estonii i Łotw ie; korzysta-
napadu S o n g ó w £ S a l ^ S 0? “ eS°
X “ w ojny M ie s ia .1 a
" £ Ś „ a ^ B e S r y l o S u n ie teg o od władzy.
W późniejszym okresie stał się sojusznikiem K azim ierza
Odnow iciela i aktyw nie pom agał m u w zw alczaniu sępa-
s?m s -st -łM dM
S
iM
to
es f e t f k

rosław od 1017 r. przystąpił do dzim ierza> to tez Ja -

kacji, opasujących nÓ w ,’ ^ ^ 7 r T ^ ,0 rty ,i-'
2 S S S S Ł . ruchu M astaw , » « = » - ^ S ż S '-
czynały się od wałów W łodzim ierza b l 8lv S ł u ż n “ ■
ru na południe Kresznzatoi r w r DleS{y wzdłuz Druep-
o t S Ł ^ a S A wa), tam s k r ę c a ł y „ „ T
i^ y (obecnie u1' Sw ierdło-
k ic kf « “ % s r ) i s s :
Ann^T została żoną króla francuskiego H en ry k a I. w nucz-
s k rę c a ć „a t S r
STS
S “
W S “
Ł
J“
Tej “ Ś w £
3 — D z ie je K ijo w a
32
33

kiej Ż ytom ierskiej do J a ru Kożumiackiego, gdzie łączy­
ła się z fortyfikacjam i G rodu W łodzimierza. D rew niane
wały, w ysokie na 7—14 m, um ocnione były ziemią i gli­
ną. Na szczycie ich znajdow ały się k ry te galerie i strzel­
nice dla łuczników i kuszników. Szerokość podstaw y w ału
w ynosiła 18 m. W ten sposób pow stała now a część K ijo­
wa — Gród Jarosław a, znacznie większa od G rodu Wło­
dzim ierza, obejm ująca około 60 ha. W ew nątrz wałów J a ­
rosław a znalazły isię K reszczata Dolina, now y rejon Ko­
niec K opyriew ski („końcam i” nazywano oddzielne części
lub rejony m iast staroruskich), wzgórze Zdychawica. Do
Grodu Jarosław a wiodło kilka bram . Przez najsław niejszą
z nich, Złote W rota, w jeżdżały od tej pory do m iasta
w szystkie uroczyste pochody w ielkich książąt lub zw y­
cięskich wojsk. Pow stałe w 1037 r. Złote W rota stanow iły
w ielką basztę kam ienną zbudow aną z g ranitu, kw arcytów
i łupków, z w ew nętrznym przejściem szerokości 7 m. Resztki
tej w spaniałej budowli znajdują się dziś n a rogu ulic Po-
łupanow a i W łodzim ierskiej. D ruga bram a, W schodnie al­
bo Lackie W rota, znajdow ała się w rejonie obecnego placu
K alinina. Trzecia — Zachodnie albo Lw ow skie W rota —
zbudow ana była koło obecnego placu Lwowskiego, skąd
niegdyś zaczynał się szlak do Lwowa. C zw arta b ram a no­
siła nazw ę Żydowskich W rót. Dzięki tym um ocnieniom
K ijów stał się najpotężniejszą tw ierdzą obronną na R u­
si, zabezpieczającą m iasto przed Pieczyngam i, a Jaro sła­
wa przed konkurentam i do tronu, w łasnym i braćm i.
N ajw spanialszą budow lą, w zniesioną na nowym, cen­
traln y m placu w czasach Jarosław a M ądrego, była nowa
k ated raln a cerkiew Św. Zofii o 13 kopułach. Nazwa jej
pochodziła od greckiego „sofija”, tj. m ądrość. Sobór So-
fijski był więc św iątynią m ądrości nau k i chrześcijańskiej.
Ta „cerkiew budzi podziw i słynie we w szystkich sąsied­
nich krajach, jako że podobnej do niej nie znajdzie się
nigdzie w całej północy, od wschodu do zachodu” — m ó­
w ił o niej m etropolita kijow ski Iłarion (cyt. za B. G reko-
34
wem). N aw et znacznie później, po k ilk ak ro tn y ch znisz­
czeniach i przebudow ach, budziła podziw cudzoziemców.
„Cała zagadka w tym — pisał m nich P aw eł z Aleppo
przebyw ający w K ijow ie w 1653 r., gdy tow arzyszył p a­
triarsz e A ntiochii M akarem u w drodze do M oskwy —
skąd oni zdobyw ają ten m arm u r na owe ogrom ne ko­
lum ny znajdujące się w ew n ątrz cerkwi, w całym tym
k ra ju nie m a bowiem nic podobnego do kam ieniołom ów
m arm u ru . O kazuje się, że wozili go przez M orze Czarne
z M arm ora (morza M arm ara) znajdującego się w okoli­
cach K onstantynopola, a potem w górę w ielkiej rzeki Nie-
pros (Dniepr), k tó ra w pada do tego m orza, w yładow y­
w ali zaś w mieście K ijow ie” (cyt. za B. G rekow em ). Ce­
glana budow la w zniesiona przez bizantyjskiego arch itek ­
ta w latach 1037—1046 (co udow odnił polski h istoryk A n­
drzej Poppe) składała się z wielkiego w n ętrza o pięciu
naw ach zespolonych w kształcie greckiego krzyża. Wnę­
trze św iątyni w ypełniały dekoracje m ozaikowe i m alar­
skie, zaliczane do najw spanialszych pom ników sztuki b i­
zantyjskiej. T em atyka ich była nie tylko religijna, ale
i świecka, niem al portretow a, ukazująca rodzinę w ielkie­
go księcia Jarosław a — sam ego władcę, żonę Irenę, sy­
nów Izasław a, Świętosława, W siewołoda i W łodzim ierza
oraz córki Annę, Elżbietę i Anastazję, przyszłe królow e
F rancji, N orw egii i W ęgier — a także obyczaje panujące
na kijow skim dworze. Jaro sław M ądry ozdobił św iątynię
„złotem i srebrem , i naczyniam i cerkiew nym i”. Sobór So-
fijski stał się odtąd głów ną św iątynią na Rusi, siedzibą
m etropolity kościoła praw osław nego w państw ie R uryko­
wiczów. Odbyw ały się w nim liczne uroczystości: p rzy j­
m owano posłów zagranicznych, ogłaszano nowe praw a
i ustaw y, obradow ano w w ażnych spraw ach państwowych,
przechow yw ano cenne dokum enty, ukryw ano skarb p ań ­
stwowy. P rzy św iątyni pow stała szkoła i pierw sza na R u­
si biblioteka, pisyw ano w niej pierw sze latopisy. Z trzech
stron otaczały cerkiew piętrow e galerie.
35
 Obok cerkw i Dziesięcinnej Jarosław zbudow ał w ielki
dw ór książęcy, sw oją oficjalną siedzibę. W pobliżu So­
boru Sofijskiego wzniósł sobór Św. Jerzego z m onaste-
rem , nazw any tak n a cześć w ielkiego księcia, noszącego
chrześcijańskie im ię Jerzego. Niedaleko pałacu książęce­
go stanęła cerkiew Św. Ireny, p atro n k i drużyny ry c er­
skiej Jarosław a. Złoty blask bijący od kopuł obu tych
św iątyń robił w ielkie w rażenie na w szystkich przybyw a­
jących do K ijow a: kupcach, podróżnikach, uczonych, w o­
jow nikach i chłopach. W mieście pow stało w tym czasie
kilkanaście innych dworów , zbudow anych z drew nianych
bali obłożonych gliną: rezydencji bojarów , wojewodów,
tysięczników i innych arystokratów . W pozostałych po
nich resztkach dobytku archeolodzy znaleźli liczne sk a r­
by ze złota i srebra, świadczące o w ysokim poziomie
życia feudałów. W późniejszych latach dw ory te zostały
otoczone palisadam i, co m iało chronić bogactw a feuda­
łów przed rabunkiem ze strony b u n tu jącej się często bie­
doty m iejskiej. Cały ch a rak ter zabudow y G rodu Ja ro sła ­
w a i innych dzielnic świadczy, że m iasto rozw ijało się
planowo, w edług z góry ustalonych założeń. Od głów ne­
go placu, na którym stał Sobór Sofijski, wiodły do bram
cztery ulice.
G rody W łodzim ierza i Jarosław a w raz z najbliższym i
przyległościam i stanow iły G órne Miasto. Poniżej jego, nad
D nieprem i Poczajną, rozciągało się rozległe Podole, głów ­
ny ośrodek produkcyjny Kijowa. D om inow ała tu zabu­
dowa drew niana. Podstaw ę ekonom iki m iasta stanow iły
rzem iosło i handel, chociaż nie w yklucza się, że część
ludności w X—XI w. zajm ow ała się jeszcze rolnictw em ,
co jest zrozum iałe zważywszy na n atu ra ln y ch arak ter
gospodarki w Europie wczesnośredniow iecznej. Na Rusi w
tym okresie pracow ali rzem ieślnicy 60 specjalności, część
ich zam ieszkiw ała Kijów.. Do dziś zachow ane w m ieś­
cie nazw y ulic — G arncarska, D ziegciarska i Skórzana —
świadczą o charakterze produkcji tych rejonów w ś re ­
36
dniowieczu. Silnie rozw inięte było w K ijow ie złotnictwo,
przeżyw ające najlepszy okres od XI w., oraz m etalurgia.
W mieście pracow ały kuźnice, w arsztaty zbrojeniow e,
specjalizujące się zwłaszcza w produkcji mieczy, ekspor­
tow anych naw et aż do Indii, oraz szyszaków i m isternych
kolczug. Odlewano też dzwony. Rozwinięte było w łókien­
nictwo. W K ijow ie m ieszkali liczni tkacze bizantyjscy
w yrabiający delikatne jedw abie i tkaniny przetykane zło­
tem lub srebrem . Z nani byli specjaliści od obróbki kości
i rogu; pracow ali liczni m ajstrow ie w zakresie obróbki
drew na — kołodzieje,- cieśle, stolarze, producenci d rew ­
nianych gwoździ, naczyń, bednarze i szczytnicy — oraz
skóry: siodlarze, garbarze, szewcy itp. K am ieniarze w y ­
ra b iali cegłę rozpowszechnioną w późniejszym już o k re­
sie, żarna, detale- architektoniczne. Na przełom ie IX i X
w. czynne były w K ijow ie trzy w arsztaty szklarskie i p ra ­
cow nia paciorków szklanych, w późniejszych czasach licz­
ba tych niezm iernie rzadkich w średniow ieczu zakładów
pow iększyła się.
K ijów czasów W łodzim ierza, Jaro sław a i następnych
książąt był jednym z najw iększych w E uropie ośrodków
handlu m iędzynarodowego. Szczególnie ożywione k o n ta­
k ty utrzym yw ał z B izancjum , k ra ja m i Półw yspu B ałkań­
skiego, zwłaszcza W ęgram i, C hazaram i, Bliskim i Ś rod­
kow ym Wschodem, K rym em , B ułgarią nadw ołżańską,
Polską, Czechami, Szwecją. Przez m iasto przechodził też
w ielki handel karaw anow y między W schodem a Zacho­
dem . Zagraniczni i ruscy kupcy przyw ozili do K ijow a
tk an in y perskie, srebro i p erły arabskie, jedw abie chiń­
skie, naczynia egipskie, złotogłów, naczynia i ozdoby b i­
zantyjskie, miecze frankijskie, sukna flam andzkie, nad-
reńskie w yroby artystyczne, w ina greckie i w ęgierskie.
M iasto pośredniczyło w han d lu bursztynem i kłam i m or­
sów znad Morza Lodowatego i Białego do k rajów Wscho­
du, gdzie w yrabiano z nich piękne przedm ioty artystycz­
ne. Wywożono z K ijow a w yroby rzem iosła, skóry, fu tra,
37
wosk, miód, produkty leśne i rolne, niew olników . Ogro­
m ne ilości m onet arabskich, bizantyjskich i zachodnio­
europejskich oraz w yrobów ze złota, sreb rą i innych prze­
dm iotów znalezione przez archeologów z okresu X I—X II
w. świadczą o rozm iarach tego handlu. Zachodnioeuro­
pejscy kupcy przybyw ali do K ijow a przez Polskę, t r a ­
ktem przez G rody Czerw ieńskie; uczęszczanym szlakiem
był też B ałtyk i m iasta pom orskie. W Polsce zakupyw a­
no głów nie kijow skie pisanki i grzechotki, uzbrojenie, w y­
roby rzem iosła. H andel zagraniczny w te j epoce obsłu­
giw ał i bogacił głównie klasę panującą oraz kupców i za­
m ożniejszych rzem ieślników , ogół ludności żył jeszcze na
etapie gospodarki n atu ra ln ej i mógł tylko łakom ym wzro­
kiem spoglądać na bogactw a przywożone z zagranicy. Na
ry n k u w ew nętrznym handlow ano głównie solą, odzieżą,
obuwiem , bydłem , drzew em i zbożem. T ran sp o rt odby­
w ał się łodziam i po D nieprze i jego dopływ ach, częścio­
wo w ozam i zaprzężonym i w woły. Zim ą kupcy jeździli
na saniach, używ ali też n a rt i łyżew. Na rzekach gdzie­
niegdzie staw iano mosty, w większości korzystano tylko
z brodów. N ajw iększy handel odbywał się *na Babim T a r­
gu w G órnym Mieście i na Targow icy na Podolu (obecnie
plac Czerwony). Istniały też w mieście inne, m niejsze ta r ­
gowiska. Duży ruch panow ał w porcie, m ieszczącym się
n ad al przy ujściu Poczajny do Dniepru. K upcy kijowscy
m ieszkali nie tylko na Podolu. Siedziby ich odkryto rów ­
nież w G órnym Mieście, zwłaszcza na Górze Zam kowej,
gdzie znaleziono pozostałości całych kw artałó w domów
m ieszczan kijow skich z IX —X w. Podole połączone zo­
stało z G órnym M iastem drogą prow adzącą przez W rota
M ychajłow skie (wjazd Boryczewski).
Trzecim rejonem K ijow a był Peczersk (Pieczary), obej­
m ujący rozległe peryferie m iasta. Nazwa jego pochodzi
od m onasteru Peczerskiego, zbudowanego za panow ania
Jarosław a M ądrego. Inicjatorem założenia klasztoru był
zakonnik z Lubecza n a Czernihowszczyźnie, Antoni.
38
W 1051 r. zam ieszkał on w pieczarze skalnej, w ykutej
przez dotychczasowego ihum ena cerkw i Św. A ndrzeja na
Berestow ie, Iłariona. Św iątobliw y pustelnik zdobył w ielką
sławę i był tłum nie odw iedzany przez pielgrzym ów . N ie­
baw em dołączyło do niego 12 innych zakonników , którzy
rów nież w ykuli sobie pieczary. P ustelnicy ci dali począ­
tek klasztorow i. Leżał on kilka kilom etrów n a południe
od m iasta, za L ackim i W rotam i, nad strum ieniem Kresz-
czatik w pobliżu D niepru, w osadzie nazyw anej dotąd
Berestow em . Za Jaro sław a klasztor otrzym ał drew niane
fortyfikacje, w późniejszych czasach rozbudow ał się sil­
nie i został opasany m u rem kam iennym . W B erestow ie
pow stała też letnia rezydencja W łodzim ierza i Jarosław a.
Na tery to riu m klasztoru w 1073 r., już po śm ierci Ja ro ­
sław a M ądrego, zbudow ano Sobór Uspienski, znakom itą
budowlę z przepięknym i freskam i. Na południe od m ona­
steru Peczerskiego Jarosław M ądry wzniósł m onaster Wy-
dubicki. Jego syn W siewołod zbudow ał tu po śm ierci oj­
ca słynny M ychajłow ski W ydubicki Sobór. Budowę jego
rozpoczęto w 1070 r. W edług legendy stał tu niegdyś
posąg P eruna, zrzucony do D niepru na rozkaz Włodzi­
m ierza tuż po przyjęciu przezeń chrześcijaństw a. Według
starej legendy bożek n ie zatonął i popłynął w dół rzeki,
co w idząc lud pobiegł za nim w ołając: „W ydybaj, nasz
hospody boże, w ydybaj!” (Wypłyń, nasz Boże, wypłyń).
Niebawem, jednak bożek zniknął im z oczu.
Na północ od K ijow a w yrosły w tym czasie liczne re ­
zydencje książąt, bojarów , w sie służebne i sioła, zam ie­
szkane przez ludność rolniczą. W drugiej połowie XI w.
Kijów osiągnął rozm iary 20-krotnie większe, niż m iał je
w czasach Świętosław a, sto lat wcześniej. Z ajm ow ał p ra­
wie 400 h a powierzchni, w tym Górne M iasto — 60, Po­
dole — 100, Peczersk — do 240 (dla porów nania: wcze-
snopiastow ski K raków m iał łącznie 20 ha). K ijów w ca­
łej Europie sław ny był w tedy ze swej piękności i bogac­
tw a. „To najkosztow niejszy klejn o t Wschodu, rów nający
39
się sam em u b erłu carogrodzkiem u” — pisał o nim k ro ­
nikarz A dam Brem eńskL
Pod w zględem społecznym ludność m iasta była silnie
zróżnicowana. Zam ieszkująca w m ieście klasa panująca
składała się z w ielkich feudałów, duchow ieństw a, drob­
nych feudałów pozostających na służbie u bojarów i k sią­
żąt, bogatych kupców i rzem ieślników . Zamożni m iesz­
czanie niew iele różnili się stylem życia od feudałów. Od­
k ry ty na Podolu dom zamożnego kupca m iał 30 m2 po­
w ierzchni i posiadał w szelkie bogactw a typow e dla ta m ­
tych czasów. Znacznie skrom niej m ieszkali średnio za­
m ożni kupcy i rzem ieślnicy. Siedzibam i ich były niew iel­
kie drew niane chatki o rozm iarach 4,6 X 5,4 m, 5 X
5,2 m i 3,7 X 4,7 m z glinianym i podłogam i. Jeszcze
skrom niej żyła biedota m iejska, zajm ująca drew niane
chatki oblepione gliną o rozm iarach 3 X 3 i 4 X 4 m .
N iektórzy gnieździli się w półziem iankach. Znaczną część
ludności m iasta stanow ili ludzie zależni od feudałów —
niew olna czeladź, służba domowa, rzem ieślnicy p ra cu ją­
cy na potrzeby dworów i cerkwi. N iew ielką grupę ludno­
ści m iasta można w reszcie zaliczyć do kategorii „ludzi
luźnych” (żebracy, złodzieje, prostytutki, włóczędzy itp.).
Tak zróżnicow any skład społeczny ludności K ijow a po­
w odow ał często konflikty klasowe, widoczne zwłaszcza
na w iecach w późniejszym okresie dziejów Rusi K ijow ­
skiej. D aw ne wiece, których trad y cja w ywodziła się z
czasów plem iennych, traciły znaczenie w m iarę w zrostu
roli w ielkich feudałów i procesu uzależniania od nich w ol­
nej ludności. W okresie rozkw itu K ijow a zw oływ ane b y ­
ły bardzo rzadko, tylko w w yjątkow ych w ypadkach. Wię­
kszego znaczenia n ab rała natom iast w ładza tysięcznika,
zarządzającego m iastem w im ieniu w ielkiego księcia. Ty-
sięcznikiem takim był z reguły w ielki feudał z otoczenia
panującego. Zarządzenia jego m usiały być bezwzględnie
w ykonyw ane.
K ijów w czasach W łodzim ierza i Jaro sław a w yrósł na
40
pow ażny ośrodek życia k ulturalnego Rusi. Tu zaczęło sze­
rzyć się najpierw piśm iennictw o ruskie, początkowo prze­
kłady z lite ra tu ry bizantyjskiej: ksiąg religijnych, ży­
w otów św iętych i trak tató w filozoficznych, później orygi­
nalna już twórczość latopisowa. O środkam i tego piśm ien­
nictw a były Sobór Sofijski oraz m onaster Peczerski. W
m ieście pow stały pierw sze szkoły i biblioteki, szerzyła
się ośw iata. K siążęta ruscy kształcili swoje dzieci, a n a ­
w et w śród rzem ieślników i kupców nieobca była znajo­
mość pism a. Wysoki poziom osiągnęła w mieście sztuka
ruska: m alarstw o, rzeźba, zwłaszcza zaś arch itek tu ra.
K ijów XI w. leżał w gęsto zaludnionej okolicy, pełnej
dworów, w si i słobód. Szczególnie zasiedlony był teren
wzdłuż drogi w iodącej na północ do W yszgorodu, rozw i­
jającego się rów nolegle ze stolicą Rusi. W yszgorod ucho­
dził za m iasto ary sto k racji i duży ośrodek produkcji rze­
m ieślniczej. Sporo miejscowości pow stało też na południe
od K ijow a, w k ieru n k u na m onaster Peczerski. Okoliczne
w sie i osady utrzym yw ały silne związki handlow e ze sto­
licą, będąc głów nym dla niej dostawcą produktów żyw no­
ściowych.
Jaro sław M ądry zm arł 20 lutego 1054 r. Pochow any
został w Soborze Sofijskim , w zachow anym do dzisiaj
grobowcu. Przed śm iercią podzielił całe państw o m iędzy
pięciu synów i w prow adził zasadę senioratu, m ającą de­
cydować o następstw ie tronu. W ten sposób chciał zapo­
biec ciągłym w alkom o tro n kijowski, znanym dobrze z
w łasnego doświadczenia. N ajw ażniejsze dzielnice — K i­
jów i Nowogród — otrzym ał n ajstarszy Izasław, k tó ry
jako senior objął rządy po ojcu. D rugi z kolei syn, Św ię­
tosław , otrzym ał Czernihów, Wsiewołod — Perejasław ,
Igor — Wołyń, najm łodszy zaś W iaczesław — Smoleńsk.
Podział ten okazał się trw a ły i po śm ierci Jaro sław a Ruś
rozpadła się faktycznie na księstw a dzielnicowe. W p ier­
wszym okresie rozbicia jedność państw a była jeszcze za­
chow yw ana, trzej n ajstarsi bowiem synowie — Izasław,
41
Św iętosław i Wsiewołod — ustanow ili faktycznie triu m -
pić. R ycerstw o polskie znowu m iało okazję do w yw ie­
w ira t i zgodnie rządzili krajem , m odyfikując m.in. sy­
zienia z K ijow a bogatych łupów. W 1073 r. obaj m łodsi
stem praw a ruskiego i opracow ując now ą w ersję kode­
Jarosław ow icze sprzym ierzyli się przeciw Izasław ow i i po
ksu, zw aną P raw d ą Jarosław ow iczów . B racia w spólnie
krótkiej w alce obalili go z tronu. Pokonany książę zno­
odpierali też napady Połowców, nowego ludu pochodze­
w u uszedł do Polski szukać pomocy u teścia, ale tym ra ­
nia tureckiego, który przybył na stepy czarnom orskie i,
zem Bolesław Śm iały nie poparł b an k ru ta, lecz odebra­
po usunięciu stam tąd oraz podbiciu części Pieczyngów,
wszy m u przyw iezione z K ijow a skarby w ypędził z K ra ­
na trw ale usadow ił się nad południową granicą Rusi. Po
kowa. W ładcą kijow skim został Świętosław. Po jego
pierw szych sukcesach nad koczownikam i książęta ruscy
śm ierci Izasław powrócił na krótko do stolicy, ale nieba­
w 1068 r. ponieśli jednak ciężką klęskę w bitw ie nad rze­
wem zginął w dalszych w alkach domowych. Pozostały je­
ką A ltą, praw ym dopływ em Trubeży, co w ywołało ogro­
szcze przy życiu najm łodszy Jarosław ow icz, Wsiewołod,
m ny w strząs w całym państw ie. „Za chciwość naszą spro­
mógł, nie zagrożony, długo panow ać w K ijow ie (od 1078).
w adził Bóg na nas pogan, a bydło nasze i wsie nasze, i
Jego 15-letnie rządy były na Rusi okresem spokoju i sta ­
m ajątk i nasze do nich należą, a my swoich złych czy­
bilizacji.
nów nie chcem y poniechać” — biadał au to r Powieści m i­
W alki dom owe na Rusi nie zaham ow ały jeszcze rozwo­
nionych lat. W tej tru d n e j chw ili Izasław postanow ił zwo­
ju K ijow a. Za Izasław a i W siewołoda m iasto rozbudo­
łać wiec ludności w Kijow ie. Zgrom adzony pod Sobo­
w ywało się w dalszym eiągu. Na zasiedlonej już w koń­
rem Sofijskim lud zaczął wołać do w ielkiego księcia:
cu X i na początku X I w. Górze M ychajłow skiej Izasław
„Oto Połow cy rozsypali się po całej ziemi, w ydaj nam ,
zbudow ał m onaster Św. D ym itra, następnie zaś sobór pod
kniaziu, oręż i konie, a jeszcze będziem y się z nim i bić!”
w ezw aniem tegoż patrona (obecnie przebiega tędy ulica
W obaw ie przed rozrucham i Izasław odm ówił w ydania
B ohaterów Rewolucji). Syn Izasław a, Jaropełk, wzniósł
broni. Wówczas w ybuchło w mieście pow stanie ludowe,
tu jeszcze cerkiew Św. P iotra. R uiny ty ch św iątyń za­
inspirow ane praw dopodobnie przez Św iętosław a i Wsie-
częto odkopywać w K ijow ie przy końcu X V III w. Cały
wołoda, m ających już dosyć rządu triu m w iratu . M ieszkań­
rejon now ej zabudow y na Górze M ychajłow skiej nazy­
cy stolicy rozgrabili dw ór książęcy i siedziby w ielkich
wano od X II w. G rodem Izasław a i Św iętopełka. Nowe
bojarów , w tym rów nież tysięcznika K ijow a — Kosnia-
budow le pow staw ały rów nież w G órnym Mieście. W
czki. Izasław został obalony i uszedł do Polski na dw ór
1086 r. zaczęto budowę k lasztoru i cerkw i Św. A ndrzeja.
swego teścia, księcia Bolesława Śmiałego. W ielkim księ­
Potocznie nazywano później obie budow le m onasterem
ciem kijow skim okrzyknięto tym czasem dotychczasowego
Janczyny (na cześć córki W siewołoda Jarosław ow icza, k tó ­
w ładcę połockiego, W siesława.
ra w tym m iejscu przeżyła uroczyste postrzyżyny). F unda­
Rządy jego trw ały jednak tylko siedem miesięcy, Bo­
m enty m onasteru Janczyny odkryto w 1838 r. na rogu
lesław Śm iały zorganizow ał bowiem w 1069 r. w ypraw ę
ulic W łodzim ierskiej i Żytom ierskiej. W nieco później­
na K ijów i przy pomocy zw olenników Izasław a z pow ro­
szym okresie, w latach 20-ych XII w., pow stał jeszcze
tem osadził n a tronie obalonego niedaw no księcia. Iza-
w G órnym Mieśoie m onaster Św. Fiodora, wzniesiony
sław w o k ru tn y sposób zemścił się na buntow nikach —
przez wk. księcia M ścisława W łodzimierzowicza. W su ­
70 przywódców pow stania kazał ściąć, w ielu innych ośle­
m ie w granicach Górnego K ijow a odkryto pozostałości 18
42
43
 budow li kam iennych, pow stałych w X—X III w. P raw d o ­
podobnie było ich więcej, ale ślady pozostałych św iątyń,
klasztorów i pałaców zniszczono podczas zabudow y m ia­
sta w X V III—XIX w. M urow ana zabudow a pow stała w
tym okresie rów nież na Podolu, gdzie wzniesiono cerkw ie
Bogurodzicy, św iętych B orysa i Gleba oraz Michała. Ze
względu na niebezpieczne dla m iasta czasy Podole zo­
stało rów nież ufortyfikow ane — wzniesiono wał, a na
nim palisadę. W 1115 r. zbudowano na D nieprze pod K i­
jowem pierw szy m ost drew niany, im ponujące na owe cza­
sy osiągnięcie techniczne.
Postęp w budow nictw ie widoczny był też na peryfe­
riach m iasta. W siewołod Jarosław ow icz zbudow ał pod K i­
jowem potężny zamek, Czerw ony Dwór. O grom nie rozbu­
dow ały się Pieczary (Peczersk). Gdy w 1096 r. orda poło­
w iecka splądrow ała okolice K ijow a i spaliła Berestowo,
na m iejscu zniszczonego dw oru książęcego W łodzimierz
M onom ach zbudow ał cerkiew Sw. Spasa (Zbawiciela). A r­
ch itek tu ra jej była typow a dla tam tych czasów. Budowla
m iała kształt krzyża o sześciu filarach oraz pięć kopuł.
Ozdobiono ją pięknym i freskam i nie ustępującym i w n i­
czym słynnym m alow idłom z Soboru Sofijskiego. Przez
długie lata cerkiew Sw. Spasa stanow iła reprezentacyjną
św iątynię potom ków M onom acha. W 1158 r. pochowano
w niej założyciela Moskwy, księcia Jerzego Dołgorukiego.
Koło głów nych w rót Ł aw ry Peczerskiej w 1106 r. zbu­
dow ana została cerkiew Troicka (Sw. Trójcy, zw ana póź­
niej cerkw ią Sw. M ichała), a w 1108 r. pow stała cerkiew
T rapezuncka. Stopniowo Ł aw ra Peczćrska staw ała się
głów nym ośrodkiem życia kulturalnego i religijnego Rusi.
Z klasztoru tego wywodziło się kilkudziesięciu biskupów
praw osław nych, tu w ykształcił się sław ny kronikarz N e­
stor, jeden z autorów Powieści m inionych lat.
W 1097 r. na zjeździe książąt ruskich w Lubeczu koło
K ijow a zadecydowano, że ty tu ł wielkiego księcia kijow ­
skiego przypadnie potom kom najstarszego syna Jaro sła­
w a M ądrego, Izasław a. D okonany na tym zjeździe podział
44
ziem ruskich i przyjęcie zasady dziedziczenia tro n u po
ojcu łam ały obow iązujący dotąd system senioratu, w myśl
którego K ijów przypadał n ajstarszem u z braci. Jeszcze
przed ty m postanow ieniem władzę w stolicy objął po
śm ierci W siewołoda (13 IV 1093 r.) dalszy Izasławicz,
Św iętopełk II. Osoba tego zdziercy i sp ek ulanta była w
K ijow ie nienaw istna, toteż po jego śm ierci (16 IV 1113)
doszło w mieście do pow stania. W zburzony lud splądro­
w ał i spalił dw ory bojarów , w ty m i sarńego tysięczni-
ka kijow skiego P uciaty, zniszczył dom y znienawidzonych
lichw iarzy, w ym ordow ał w ielu arystokratów . P rzerażeni
gniew em ludu bojarzy w ezw ali na tro n popularnego na
Rusi księcia W łodzim ierza W siewołodowicza M onomacha,
panującego dotąd w pobliskim P erejasław iu i znanego z
w rogiej postaw y wobec w archolących feudałów . Włodzi­
m ierz usłuchał w ezw ania i przybył do B erestow a, gdzie
długo naradzał się z now ym tysięcznikiem , Raciborem ,
oraz przedstaw icielam i bojarów . R ezultatem tych n arad
było obwieszczenie o ograniczeniu lichw y oraz zm niejsze­
niu wysokości świadczeń dłużników na rzecz wierzycieli,
co zjednało księciu znaczną popularność w śród ludu i po­
zwoliło zdobyć w ładzę w mieście.
Panow anie. W łodzim ierza M onomacha było pom yślne
dla K ijow a. Ten u talentow any książę zaczął przyw racać
au to ry tet w ładzy w ielkiego księcia i jednoczyć rozbity na
dzielnice k ra j, uzyskując przy tym masowe poparcie spo­
łeczeństwa. Po ojcu odziedziczył księstw a rostow sko-suz-
dalskie, perejasław skie i czernihowskie, następnie opano­
w ał tro n kijow ski. W 1117 r. zaw ładnął W ołyniem, w dwa
lata później M ińskiem. Pokonał też B ułgarów nadw oł-
żańskich i um ocnił panow anie Rusi nad Oką, Klaźm ą,
Moskwą i górną Wołgą, czyli na tzw. Zalesiu, gdzie b u j­
nie rozw ijające się wówczas osadnictwo ruskie dało po­
czątek now em u ośrodkow i gospodarczem u i polityczne­
m u z Rostowem , Suzdalem i Riazaniem. W łodzim ierz za­
słynął także jako pogrom ca Połowców. W sw ym Poucze-
45

niu, zaw ierającym rad y dla synów, a stanow iącym w ła-
ściwie autobiografię, pisał, że zorganizow ał w życiu 83
w ypraw y przeciw stepowyrń rabusiom , pojm ał w nich do
niew oli 100 znakom itych książąt połowieckich, a 200 in­
nych zabił w walce lub potopił podczas ich ucieczki.
Po śm ierci W łodzim ierza M onom acha (19 V 1125) po­
litykę jego kontynuow ał z m niejszym już powodzeniem
jego syn Mścisław. Częściowe zjednoczenie Rusi nie zaha­
m owało jednak n arastan ia tendencji odśrodkowych. Po
śm ierci M ścisława (1132) wzięły one znow u górę i Ruś
zdecydowanie weszła w okres rozdrobnienia feudalnego.
Były to czasy krystalizow ania się sam odzielnych księstw
i królestw na Rusi. W raz z jej rozpadem na 15 państe­
w ek • K ijów wszedł w now y okres sw ej historii, okres
powolnego zm ierzchu daw nej świetności. Przez długie
lata pozostaw ał jednak nadal głów nym ośrodkiem poli­
tycznym , gospodarczym i ku ltu raln y m Rusi, o k tó ry w a l­
czyli ze sobą zawzięcie wszyscy Rurykowicze.
3. Lata zmierzchu
,
Po śm ierci M ścisława na Rusi w ybuchła zacięta wojna
o tro n kijow ski. W spółzawodnikam i w tej w alce byli Mo-
nomachowicze, potom kowie W siewołoda J a r osła wieża,
księcia perejasław skiego, i Olegowicze, potom kow ie Świę­
tosław a Jarosław icza i jego syna Olega, książęta czerni-
howscy. Ci ostatni uważali, że m ają najw iększe prawo
do K ijow a, ponieważ Św iętosław był średnim synem J a ­
rosław a M ądrego, podczas gdy Wsiewołod — młodszym.
W w ojnie tej obie strony nie przebierały w środkach,
toteż k rew w rodzie Rurykowiczów i w śród ich drużyn­
ników lała się obficie.
Początkowo utrzym yw ali się na tronie M onom achowi-
cze, a w ielki książę kijow ski Jaro p ełk (1132— 1139) mo­
cno dzierżył w ładzę w swych rękach i zm uszał do posłu­
szeństw a pozostałych książąt ruskich. W 1139 r. m iastem
zaw ładnął jednak W siewołod Olegowicz. K siążę ten był
niepopularny w społeczeństwie. Zarzucano m u, że w w al­
kach o tron niejednokrotnie sprow adzał n a pomoc Po-
łowców, którzy bezlitośnie łu p ili przy okazji ziemię k i­
jowską. Gdy W siewołod przekazał w ładzę w Kijow ie
sw em u b ra tu Igorowi Olegowiczowi, zeb ran i na wiecu
kijow ianie w ystąpili przeciw now em u księciu i zwrócili
się o pomoc do Izasław a Mścisławicza. „Ty nasz kniaź, a
Olegowiczów nie chcem y!” — pisali. Igor został obalony
i uszedł z K ijow a. T ron „dziada swojego i ojca swojego”
przejął Izasław. Podczas ty c h w alk lud m iejski zniszczył
w iele dworów znienaw idzonych bojarów , popleczników
Igora. P anow anie Izasław a było pom yślne dla Kijowa.
Książę rządził mocną ręką, w yw ierał silny w pływ na
Nowogród, Smoleńsk, P erejasław , W łodzim ierz Wołyński,
47
 Halicz, Łuck i Drohobycz, skutecznie grom ił wszystkich
wrogów. Jego nagła śm ierć w 1154 r. zrobiła w ielkie w ra ­
żenie na całej Rusi, podobnie jak niegdyś śm ierć W łodzi­
m ierza M onomacha. K ronikarze pisali o nim , że był to
w ładca praw y, religijny, C hrystusa kochający. „P łakała
po nim cała ruska ziemia... jako po carze i hospodynie
sw oim ” — czytam y w latopisach (cyt. za: P.P. T o ł o c z-
k o, Istoryczna topografija starodawnoho K yjew a K iiów
1972). J w ano w K ijow ie k am ienny falochron, m ający osłaniać
Do w alki o tro n kijow ski włączył się teraz książę suz-
dalski Jerzy Dołgoruki. Wiec kijow ski w brew jego n a­
dziejom zaprosił jednak księcia sm oleńskiego Rościsława
Mścisławicza, którego usunął niebaw em Izasław Dawido-
wicz. Wówczas Jerzy Dołgoruki w ysłał do uzurpatora
gońca ze słowami: „M nie (należy się) ojcowizna Kijów,
m e tobie!” Po krótkiej walce Jerzy opanow ał Kijów, ale
rządził w nim krótko, tylko przez trzy lata, zm arł bowiem
juz w 1157 r. Znowu rozgorzała w alka o stolicę. Począ­
tkowo zwycięsko w yszedł z niej Izasław Dawidowicz, ale
niebaw em został usunięty z tro n u przez koalicję kilku
książąt ruskich. Pow ołała ona na stanow isko wielkiego
księcia Rościsława Mścisławicza. 12 kw ietnia 1160 r. Roś-
cisław zajął K ijów i rządził w nim energicznie przez sie­
dem lat, aż do śm ierci. Panow anie jego było dla Rusi
okresem _ pokoju w ew nętrznego i hegem onii wielkiego
księcia kijowskiego. W Sm oleńsku, Nowogrodzie i na Wo­
łyniu rządzili synowie lub krew niacy Rościsława, pozosta­
jący pod jego silnym wpływ em ; posłuszny “był mu także
książę połocki. Rościsław zm usił n aw et do uległości ksią-
ząt ruskich na zachodzie, którzy na jego żądanie ze w szy­
stkim i siłam i wzięli udział w w alkach z Połow cam i
Początkow e w alki o tro n nie odbiły się ujem nie na K i­
jowie. R yw alizujący ze sobą współzaw odnicy na ogół
oszczędzali miasto, liczyli bowiem na utrzym anie się na
wielkoksiążęcym stolcu. Zabiegali też z tego powodu o
w zględy kijow ian. W X II w. stolica R usi rozbudow yw a-
48
ła się więc nadal. W 1140 r. ks. W siewołod Olegowicz
wzniósł w północnej części m iasta w spaniałą cerkiew mo-
n asteru K iryłow skiego (Sw. Cyryla). Była to kam ienna,
trzynaw ow a św iątynia z sześcioma kolum nam i i ogrom ną
kopułą o długości 31, szerokości 18,4 i wysokości 28 m. W
dalszym ciągu rozbudow yw ana była Ł aw ra Peczerska.
Wokół św iątyń i klasztoru pow stały rozległe zabudow a­
nia drew niane. Nieco później, pod koniec stulecia zbudo­
cerkiew Troicką przed w odam i Dniepru, podm yw ającym i
w ysoki w tym m iejscu brzeg rzeki. Było to na owe cza­
sy w spaniałe osiągnięcie techniczne.
W drugiej połowie X II w. Kijów osiągnął ogromne
rozm iary. Liczył wówczas około 45 tys. mieszkańców, co
staw iało go w rzędzie trzech najw iększych m iast średnio­
wiecznej Europy. Przew yższający zdecydowanie inne m ia­
sta'K o n stan ty n o p o la m iał wówczas 400—500 tys. ludności
(w XIV—XV w. liczył 30—40 tys.). D rugie po mm
Saloniki m iały około 200 tys. Pozostałe m iasta E uropy b y - v
ły już znacznie m niejsze. L ondyn w X I w. m iał około
20 tys. mieszkańców, w XIV w. liczba ta wzrosła do 35
tys., Nowogród w X III w. liczył około 30 tys. ludności,
najw iększe m iasta hanzeatyckie nie przekraczały 20 22
tys.
Dopiero po śm ierci Rościsława Kijów po raz pierw szy
boleśnie odczuł sk u tk i w ojen domowych. G dy w 1169 r.
w ładzę w K ijow ie objął M ścisław Izasławicz, w ystąpił
przeciw niem u A ndrzej Boholubski, książę w łodzim ier-
sko-suzdalski. Mimo iż kijow ianie staw ili m u silny opór,
A ndrzej zdobył m iasto i po raz pierw szy w ydał je swem u
w ojsku na pastw ę grabieży. „I grabili przez dw a dni cały
gród, Podole i Górę, i m onastery, i Sofiję, i Dziesięcinną
Bogurodzicę, i nie było zm iłow ania dla nikogo ze
zgorszeniem pisał kro n ik arz (cyt. za P .P . Tołoczką). M ia­
sto zostało zupełnie splądrow ane i w znacznym stopniu
zniszczone. Praw dopodobnie A ndrzej B oholubski nie li-
4 — D z ie je K ijo w a 49
 czył na dłuższe utrzym anie się na tronie kijow skim i d la­
tego chciał zm niejszyć znaczenie K ijow a na Rusi, a także
zemścić się na nim za utrzym yw anie długotrw ałej h e­
gem onii nad innym i ośrodkam i oraz prow adzenie centra-
lizacyjnej polityki, w yw ołującej opór plem ion zam ieszka­
łych dalej od stolicy. Możliwe też, że była to zem sta za
o k ru tn e zm asakrow anie przez kijow ian 12 lat tem u r y ­
cerzy ojca Bogolubskiego, Jerzego Dołgorukiego. A ndrzej
nie zdołał jednak utrzym ać się w K ijowie. G dy w 1174 r.
usiłował jeszcze raz zdobyć miasto, doznał ciężkiej klęski
i m usiał ujść do Suzdala.
Po now ych w alkach o tron kijowski zaw ładnął nim w
i 177 r. Św iętosław Wsiewołodowicz z Olegowiczów czer-
nihow skich. Od 1180 r. rządził on m iastem w spólnie ze
sw ym sw atem , księciem sm oleńskim R urykiem Rościsła-
wiczem. W spółdziałanie to wyszło R usi na korzyść, odsu­
nęło bow iem od stolicy innych pretendentów i umożliwiło
książętom kijow skim zorganizowanie obrony południo­
wych granic przed Połowcam i. Św iętosław ow i udało się
zorganizować koalicję książąt ruskich, k tó ra odniosła sze­
reg zw ycięstw nad dokuczliwym i, stepow ym i sąsiadami,
co zapew niło spokój na Rusi i przyczyniło się do za­
łagodzenia konfliktów w ew nętrznych. Dzięki tem u K ijów
znow u przeżył pom yślny okres rozw oju i utrzym ał swą
przewagę nad innym i ośrodkam i politycznym i na Rusi.
Po śm ierci Św iętosław a W siewołodowicza w 1194 r. zno­
w u doszło do długotrw ałej w alki o K ijów . W 1202 r. zdo­
był go i zniszczył książę sm oleński R uryk Rościsławicz.
„W zięty był K ijów przez R uryka i Olegowiczów, i przez
całe plem ię połowieckie (sojuszników R uryka — L. P.)
i w ielka bieda spadła na ziem ię ruską, jak iej nie znano
od chrztu w K ijow ie — pisał kronikarz w tzw. latopisie
ław rentskim . — Były napaści i rabunki, ale nie było ta ­
kiego zła, jakie teraz się stało. Nie tylko Podole, ale
i Górę wzięto, i siedzibę biskupów, Św. Sofiję rozgrabio-
no i Dziesięcinną cerkiew Św. Bogurodzicy rozgrabiono,
50
i z klasztorów w szystkie obrazy zdarto, a inne zabrano,
i krzyże, i naczynia święte, i księgi, i szaty pierw szych
książąt błogosławionych, k tó re zaw iesili n a cerkw iach
św iętych na pam iątkę” (cyt. za B. G rekowem ). Splądro­
w ane do cna m iasto nie było już w stanie powrócić do
daw nej świetności.
N iebaw em R uryk m usiał ustąpić z K ijow a na rzecz
W siewołoda Czermnego, księcia czernihowskiego z rodu
Olegowiczów. Ten na krótko podniósł po raz ostatn i zna­
czenie K ijow a i zapew nił m u pokój, m iał bow iem pod
swą w ładzą rów nież P erejasław , Czernihów, W ołyń i H a­
licz. N iebaw em poniósł jednak klęskę w w alce z nowym i
konkurentam i. Po nim zasiadali na w ielkoksiążęcym tro ­
nie sam i słabi władcy, zm ieniający się bardzo często i nie
w yw ierający żadnego w pływ u n a inne dzielnice. Stop­
niowo Kijów stracił więc znaczenie jako stolica całej
Rusi i spadł do ro li jednego z w ielu ośrodków politycz­
nych. W X II w. widoczny był jeszcze w m ieście rozm ach
budow lany, pow stały liczne nowe cerkw ie, zbudowano
nowe fortyfikacje. Z o dkrytych w K ijow ie 43 m urow a­
nych budow li około 20 powstało w drugiej połowie XI
i w X II w. w okresie rozdrobnienia feudalnego. Od począt­
ku X III w. nie notuje się już w mieście żadnych nowych
inw estycji; nie odbudow yw ano też w ielu budow li splą­
drow anych i spalonych podczas kolejnych w ojen domo­
wych. Stopniowo K ijów w yludniał się.
Nie tylko w ojny dom owe i tow arzyszące im grabieże
były przyczyną upadku m iasta., K ilk ak ro tn ie traw iły K i­
jów w ielkie pożary, jak w 1111 i 1129 r., ludność zaś
dziesiątkow ały zarazy, zwłaszcza w 1092 r. Ż aden z często
zm ieniających się w ładców w późniejszym okresie dzie­
jów stare j Rusi nie trak to w ał m iasta jako trw ałego n a­
bytku, w yciągał więc zeń m aksym alne dochody, nic w za­
m ian nie inw estując. W X II—X III w. daw ny szlak h an ­
dlowy z B ałtyku na M orze Czarne u trac ił swoje zna­
czenie, gdyż w okresie w ypraw krzyżow ych zm ieniły się
51
 europejskie drogi handlow e i najw iększą rolę zaczęły od­
gryw ać szlaki na M orzu śródziem nym . Ciągłe napady
Połowców na flotylle i k araw any kupieckie nad dolnym
D nieprem także przyczyniły się do zastoju w handlu. Do
większego znaczenia dochodziły natom iast nowe ośrodki
handlow e, zwłaszcza eksportujące tow ary ruskie na za­
chód do Europy i na wschód do Azji: Nowogród, Halicz,
W łodzim ierz nad K laźm ą, Czernihów.
W epoce średniow iecza rozdrobnienie feudalne ogarnęło
w iele państw Europy, w żadnym z nich nie pozostawiło
jednak tak trw ałych śladów jak na Rusi. Pogłębiające
się różnice m iędzy poszczególnymi dzielnicam i doprow a­
dziły z biegiem lat do w yodrębnienia się z jednolitej po­
czątkowo narodowości ruskiej trzech pokrew nych n a ro ­
dów: rosyjskiego, ukraińskiego i białoruskiego. Różne lo­
sy polityczne poszczególnych księstw jeszcze bardziej
u trw a liły ten podział.
Mimo w spom nianego zastoju handel nadal m iał istotne
znaczenie w życiu K ijow a. W edług relacji źródłowych,
przed najazdem m ongolsko-tatarskim przebyw ali w K ijo­
wie liczni kupcy zagraniczni: Włosi z Genui, W enecji
i Pizzy, Francuzi, O rm ianie, M oraw ianie, Grecy. Zaw ie­
rano w mieście pow ażne transakcje handlow e, a lichw a
odgryw ała w życiu m ieszkańców w ielką rolę i wzboga­
cała zam ożnych finansistów . Różnorodny skład etniczny
kupców kijow skich przyczyniał się do przestrzegania w
mieście zasad tolerancji religijnej. W śród praw osław nej
ludności ruskiej mieszkało sporo katolików , w tym także
i Polacy, na których w 1174 r. Izasław nałożył specjal­
ną daninę. W 1228 r. przybyli do K ijow a Jacek Odrowąż,
założyciel klasztoru Dom inikanów w K rakow ie i znany
asceta, oraz jego b ra t Czesław. Jacek w yleczył córkę wk.
księcia kijow skiego W łodzim ierza R urykow icza, czym po­
zyskał jego przychylność i zgodę na prow adzenie dzia­
łalności duszpasterskiej. „Do K ijow a przyszedłszy w iele
dla kościoła świętego pozyskał i tam , cztery lata na p ra-
52
cach św iętych około dusz przem ieszkaw szy, klasztor u fu n ­
dowawszy, a w nim G odyna na starszego (przełożone­
go __ L. P.) zostawiwszy, do K rakow a przez p ru sk ą zie­
mię w rócił, gdzie ducha w ręce boskie oddał roku p ań ­
skiego 1257” — pisał ksiądz P io tr S karga (F. R a w i t a
G a w r o ń s k i , Z akon O.O. D om inikanów w K ijow ie.
Szkic historyczny, K ijów 1912). Nie w spom niał tylko, że
Odrow ąż jeszcze raz przybył do K ijow a przed sam ym n a­
jazdem tatarsk im i przy klasztorze i kościele D om inika­
nów założył szkołę, do któ rej uczęszczały dzieci m iejsco­
w ych katolików .
K ijów nadal był w ielkim ośrodkiem k u ltu ry staro ru -
skiej. T u w X II w. pow stała, w spom inana już, sław na
Powieść m inionych lat, napisana przez peczerskiego m ni­
cha N estora. D oprow adził on kronikę do 1113 r. Włodzi­
m ierz M onom ach nie był jed n ak w pełni zadowolony z
Powieści i kazał ją przeredagow ać i uzupełnić. Dokonał
tego ihum en M ychajłowskiego W ydubickiego m onasteru,
Sylw ester, w 1116 r. W dw a lata później Powieść została
zredagow ana po raz trzeci, zapew ne przez syna M onoma-
cha, księcia Mścisława, lub przez kogoś z najbliższych je­
go ludzi. W kilkadziesiąt la t później pow stało w Kijowie
anonim ow e Słowo o p u łku Igora, znakom ite dzieło staro-
ruskiej literatu ry , od 150 la t przyciągające uw agę b ada­
czy. W Soborze Sofijskim i Ł aw rze Peczerskiej powstało
w tym czasie szereg innych utw orów literackich, m.in.
Legenda o Borysie i Glebie oraz kilka latopisów. Rozwi­
nęła się także w K ijow ie arch itek tu ra oraz m alarstw o,
zwłaszcza freskow e. N ajpiękniejsze m alow idła powstały
w cerkw i Św. C yryla.
G dy w pierw szej połowie X III w. w całym , ogrom nym
państw ie ruskim toczyły się zacięte w ojny domowe, a za­
cietrzew ieni książęta zapom nieli o wspólnym pochodzeniu
i odpowiedzialności za losy k raju , ze w schodu nadciągało
niespodziew anie n a Ruś śm iertelne niebezpieczeństwo.
53
 \ '
4. Najazd Mongołów i jego skutki
W X III w. powstało w Azji ogrom ne państw o o bejm u­
jące ziem ie od K orei po Morze K aspijskie i od A fgani­
stanu po południową Syberię. U tw orzył je w ielki m on­
golski zdobywca, Czyngis-chan. Około 1222 r. w ysłał on
nad Morze Czarne swoich dwóch najlepszych wodzów,
Dzebego i Subedeja, i rozkazał im zbadać, „jakie ludy
tam m ieszkają”, oraz dotrzeć do Europy i poznać p a­
nujące tam stosunki społeczne i polityczne, co m iało
yc w stępem do planow anej w ielkiej w ypraw y na S tary
K ontynent. A rm ie m ongolsko-tatarskie przeszły A zerbej­
dżan, spustoszyły A rm enię, rozbiły G ruzinów , sforsow ały
przełęcze K aukazu i w yszły na rozległe stepy T ereku
gdzie w podstępny sposób rozgrom iły zjednoczoną arm ię
koczowników zam ieszkujących te ziem ie. Po opanow aniu
w ybrzeży Morza K aspijskiego ruszyły na zachód, pozo-
staw iając po sobie tylko ruiny, tru p y i zgliszcza. „W y-
g ląd ah (Tatarzy — L .P .) jak diabły, niesam ow icie i upiór-
nie pisał arm eński kronikarz K irekos.
W pościgu za uchodzącym i przed nim i Połow cam i M on­
gołowie i T atarzy dotarli na K rym , a następnie rozbili
nad dolnym D nieprem i tu przezim ow ali. Wiosną
1223 r. w yruszyli przeciw nim zjednoczeni książęta ruscy
w srod nich wszyscy w ybitniejsi: D aniel R om anow icz,.
Mscisław U dały i ksjążę kijow ski M ścisław Romanowicz
Rusinów w sparli Połowcy. W kw ietn iu w ojska ruskie
przepraw iły się przez D niepr i ruszyły na wschód, rozbi-
jając po drodze przednie straże Mongołów. Za K alką nie-
wieHam dopływem rzeki Kalm ius w padającej do Morza
Azowskiego, czekały n a nie główne siły Dżebego i Sube­
deja. Skłóceni książęta ruscy naw et w obliczu śm iertel-
54
nego niebezpieczeństw a nie mogli dojsc ze sobą do po
rozum ienia. Mścisław Rom anowicz z kijow ianam i załozy
ób“ r “achodnim brzegu rzeki, pozostali k s i,z ,ta ra ­
zem z Połow cam i sforsow ali K alkę i 31 m aja wszczęli
w alkę z Mongołami. Zakończyła się ona całkow itym po-
grom em I / k W i c h . Na polu bitw y pozostał^tylk.rosa-
m otniony Mścisław Romanowicz z kijow ianam i. P rz
S z y d n f rycerze ruscy dzielnie odpierali atak i koczowni­
ków na obóz, aż wreszcie, kom pletnie w yczerpani, zgo­
dzili się na oddanie broni i opuszczenie sw ych stanow isk
pod w arunkiem swobodnego odm arszu. Ale g y ,
na o tw arte pole, zdradzieccy koczownicy natychm iast rz u ­
cili się na bezbronnych i w ycięli całą arm ię do nog •
W sam ej bitw ie i późniejszej rzezi zginęło sześciu k . ą -
żąt ruskich, w śród nich i Mścisław Rpm anowicz 70 w o­
jewodów i około 10 tys. w ojowników, z tego w ielka częsc
k lD ^ z agnocąca klęska nad K ałką w strząsnęła całym spo­
łeczeństw em ruskim . „W skutek grzechów naszych p rzy­
szły nieznane ludy, o których n ik t m e wie, co za jedn
są, skąd się wzięli i jaka ich w iara — pisał ru sk i k ro ­
nikarz. __ A zwą ich T ataram i... Mężowie m ądrzy w ielce
dobrze' wiedzą, którzy księgi rozum ieją, m y zasię m e
w iem y, kto oni, alem napisał o nich przez pam ięć k n ia ­
ziów ruskich i na nieszczęście, jakie od nich przyszło,
bom słyszał, że podbili wiele krajów i bezbożnych m nó­
stwo w ym ordow ali”. N ikt na R usi nie zdaw ał sobie jed ­
nak spraw y, że jest to dopiero początek tragedii. Ro
bitw ie nad K ałką m ało znani Europie koczownicy wyco­
fali się w głąb A zji i na kilkanaście lat w szelki słuch
o nich zaginął. ___
N iepom ni tragicznej klęski, książęta ruscy tym czas
z uporem godnym lepszej spraw y walczyli n ad al ze sobą
o K ijów . W 1233 r. książę czernihow ski M ichał Wsiewo-
łodowicz z pomocą Połowców uderzył na m iasto i zdobył
je, po czym w ydał na pastw ę sprzym ierzonej ordy. Ofiarą
55
 grabieży padły cerkwie, monastery, domy mieszkalne.
Zwycięzca odstąpił Kijów swemu sojusznikowi, Izasła-
wowi Mścisławowiczowi smoleńskiemu, ale tego wypędził
z miasta Jarosław perejasławski. Wówczas Michał Wsie-
wołodowicz jeszcze raz wyprawił się na Kijów i opano­
wał go na dłużej. Gdy wydawało się, że ze wschodu prze­
stało już zagrażać poważniejsze niebezpieczeństwo,
w 1236 r. na stepach środkowej Azji zaczęły koncentro­
wać się olbrzymie armie przeznaczone z rozkazu następ­
cy Czyngis-chana, Ugedeja, do wyprawy na Europę. Je-
sienią 1238 r. Mongołowie i Tatarzy zniszczyli państwo
Bułgarów nadwołżańskich, po czym ruszyli na Ruś. Drob­
ne państewka dzielnicowe padały kolejno w nierównej,
choć bohaterskiej walce. Zdobyty został Riazań, Włodzi­
mierz Suzdalski, Suzdal, Moskwa i dziesiątki innych gro­
dów. Każdemu zwycięstwu Tatarów towarzyszyły straszli­
we zniszczenia i masowe rzezie ludności, mające zastra­
szyć cały kraj i sparaliżować wszelki opór. Mimo to
książęta ruscy nie zjednoczyli się i walczyli na własną
rękę, ulegając znacznie silniejszemu wrogowi.
Latem 1240 r. około 120 tys. wojowników tatarskich
ruszyło w trzech kolumnach na księstwa kijowskie, pe-
rejasławskie i czernihowskie. Gdy Perejasław i Czerni-
hów osamotnione ginęły w nierównej walce, część sił
mongolsko-tatarskich pod wodzą Mangu rozłożyła się na
lewym brzegu Dniepru koło Trubeży. Wódz mongolski
wysłał stąd swego posła do Kijowa, wzywając do złoże­
nia hołdu i wydania miasta. Książę Michał Wsiewołodo-
■wicz zawczasu uszedł już na zachód, w Kijowie dowodził
więc wojewoda Dymitr, przysłany na pomoc przez księcia
halickiego Daniela Romanowicza na czele dość znacznych
si * Chociaż miasto w stosunku do czasów największego
rozkwitu znacznie się już wyludniło, tego roku przeby­
wało w nim dużo więcej ludności, tysiące bowiem mie­
szkańców wschodnich rejonów Rusi tutaj właśnie szu­
kało schronienia. Rąk do obrony nie brakowało, toteż
56
poseł mongolski otrzymał odpowiedź: „Powiedz swojemu
wodzowi, że Batu-chan (dowodzący całością sił mongol­
sko-tatarskich w wyprawie na Europę — L. P.) poganin,
a ja (Dymitr) chrześcijanin. Wiara jego jest nienawistną
mojej wierze, dlatego nie chcę bić czołem i wstępować
w sojusz z wrogiem mojej wiary, ani też chować z nim
przyjaźni”. Wódz mongolski podobno z zachwytem pa­
trzył na pełne wspaniałych cerkwi miasto, toteż chcąc
ocalić je przed zniszczeniem, jeszcze raz zaproponował
kapitulację. Tym razem mieszczanie nie dali odpowiedzi,
lecz wymordowali posłów, dając tym do zrozumienia,
że nie poddadzą się bez walki. Nie mając przy sobie
większych sił, Mangu. cofnął się spod miasta, czekając
nadejścia głównych sił Batu-chana.
Na przełomie listopada i grudnia 1240 r. pod Kijowem
stanęły co najmniej 3—4 „tumeny” wojsk Batu-chana,
tj. ok. 40 tys. ludzi. Według relacji kronikarzy ruskich,
Tatarów było tak dużo, że gdy nadchodzili, nie można
było słyszeć, co jeden Rusin mówi do drugiego na wa­
łach „za skrzypem wozów jego (nieprzyjaciela), za ry­
kiem wołów jego i wielbłądów jego, za rżeniem koni
jego”. Obrońców byłp kilkakrotnie mniej, liczyli jednak
na moc potężnych nadal obwarowań miasta. Po kilku­
tygodniowym bombardowaniu z katapult najeźdźcy
5 grudnia ruszyli do szturmu. „I można było widzieć
i słyszeć straszny trzask kopii i łomot tarcz — pisał
ruski kronikarz (cyt. za: S. K r a k o w s k i , Polska
w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warsza­
wa 1956). — Strzały zasłoniły światło tak, że nie było
widać nieba za strzałami, a stała się pomroka od mnó­
stwa strzał tatarskich i wszędzie leżeli zabici. I wszędzie
lała się krew”. Główny wysiłek szturmujących skupił się
koło Lackich Wrót, nieco słabiej ufortyfikowanych od
innych bram. Kosztem wielkich strat Tatarom udało się
rozbić bramę i wedrzeć do miasta, ale zapadające już
ciemności przerwały dalszą walkę. Pozwoliło to kijowia-
57

nom wycofać się do Grodu Włodzimierza i zorganizować
tu nową linię obrony. Wojewoda Dymitr zachowywał się
dzielnie i mimo dokuczliwej rany odniesionej w boju nie
przestał kierować walką.
Rankiem następnego dnia Tatarzy ponowili szturm.
Fortyfikacje Grodu Włodzimierza okazały się znacznie
słabsze od umocnień utraconego . już Grodu Jarosława,
toteż mimo zaciętej obrony napastnikom udało się we­
drzeć do miasta koło Wrót Sofijskich, nazywanych oćT
tej pory Wrotami Batu-chana (Batyjewymi). Wszyscy
kijowianie, za świadectwem kronikarza, „utworzyli drugi
gród koło świętej Bogurodzicy”, cerkwi Dziesięcinnej, sta­
nowiącej ostatni już punkt oporu w mieście. Wszystka
niemal ocalała dotąd ludność cywilna schroniła się we­
wnątrz cerkwi, wdrapując się — dla dania innym miej­
sca — wysoko na wieże i chóry. Cerkiew Dziesięcinna
nie wytrzymała ciężaru tylu tysięcy ludzi. Z ogromnym
hukiem wieże zaczęły walić się jedna za drugą, grzebiąc
w swych gtuzach także ostatnich obrońców miasta. Po
latach archeolodzy rozkopali to miejsce. Znaleziono w
nim tysiące kości ludzkich z wyraźnymi śladami udziału
w walce — rozbitymi czaszkami, połamanymi kręgosłu­
pami, zmiażdżonymi ramionami. Po zdobyciu miasta Ta­
tarzy urządzili straszliwą masakrę, wybijając tysiące cy­
wilnej ludności — kobiet, dzieci, starców. Czynili to
z niesłychanym wprost okrucieństwem, o czym najlepiej
świadczą wykopaliska archeologiczne. W jednym z miejsc
badacze odkryli w piecach zniszczonych zabudowań mnó­
stwo na pół zwęglonych szkieletów ludzi wrzucanych
żywcem w gorejący ogień. W innej ze zbiorowych mogił
doliczono się zwłok aż 2 tys. osób. Zniszczeniu uległ
klasztor Dominikanów i tylko, według legendy średnio­
wiecznej, w cudowny sposób ocalał Jacek Odrowąż. Po
wybiciu większości mieszkańców miasta Tatarzy ograbili
Ławrę Peczerską, zdarli złoty krzyż i zniszczyli świąty­
nie, po czym ruszyli w niszczycielskim pochodzie dalej
58
na zachód. W rok później byli już na Węgrzech i pod
Legnicą. Dopiero śmierć tjgedeja i wewnętrzne walki
0 władzę skłoniły ich do powrotu w głąb Azji. „Kijów
zniknął z powierzchni ziemi, a z całej wielkości jego
tylko imię pozostało” — stwierdził wybitny historyk
1 pisarz rosyjski, Mikołaj Karamzin (cyt. za: Istorija R y ­
jewa, Kijów 1960). Niedobitki ludności schroniły się w
okolicznych lasach, natomiast na pogorzeliskach miasta,
według legend ludowych, osiadły wiedźmy i biesy, i na­
wet jeszcze w XVIII w. pokazywano w Kijowie górę,
„gdzie się wiedźmy zlatywały”. Równie wyludnione stały
się okolice miasta. Gdy w 1246 r. słynny włoski podróżnik
i dyplomata, Giovanni da Pian Del Carpine, jechał do
Mongolii, wokół Kijowa widział tylko pogorzeliska
i szkielety pomordowanych mieszkańców. „Żyjący zazdro­
ścili spokoju umarłym” — pisał wtedy kronikarz ruski.
Zniszczony Kijów bezpowrotnie stracił swoje znaczenie,
a ośrodkiem życia politycznego Rusi stała się teraz mniej
zdewastowana północ. „Krew ojców i braci naszych, jak
woda wielka, ziemię napoiła... — pisał kijowski mnich
Serapion —^ liczni bracia i rodziny nasze zaprowadzone
zostały do niewoli, wsie zagajnikami porosły, bogactwa
nasze im przypadły; pracę naszą poganin odziedziczył,
ziemia nasza znalazła się we władaniu obcoplemieńców”
(cyt. za: W.A. S e r c z y k , Historia Ukrainy, Wrocław
1979).
Najazd mongolsko-tatarski na wieki zaciążył na dzie­
jach Rusi. Nastąpił wyraźny regres w życiu gospodar­
czym i politycznym, przerwane zostały kontakty z Bi­
zancjum i przodującą w Europie Wschodniej kulturą grec­
ką, znacznie ograniczone związki z Europą Zachodnią.
Zmniejszyły się obroty handlowe z sąsiadami, a w wielu
rejonach wystąpił ostry deficyt siły roboczej, wywołany
masowymi rzeziami ludności. Podział dzielnicowy został
jeszcze bardziej utrwalony, a książęta ruscy dostali się
pod władzę chanatu zachodniego, zwanego Złotą Ordą.
59
Stolicą jej było miasto Saraj Batu, a potem Saraj Berke
nad dolną Wołgą. Na całej Rusi zaczęli teraz panoszyć
się urzędnicy tatarscy zwani baskakami, którzy ściągali
wysokie daniny na rzecz chana i dopuszczali się przy
tym wielu zdzierstw i nadużyć. Władcy Złotej Ordy nie
wtrącali się na ogół w wewnętrzne sprawy dzielnic ru­
skich i pozostawiali tam dawne stosunki społeczne i po­
lityczne, wymagali jedynie, by każdy nowy książę uzy­
skał ich pisemną zgodę na sprawowanie władzy, tzw.
jarłyk. Aby go otrzymać, trzeba było opłacić się chano­
wi, jego żonom i dostojnikom bogatymi darami. Książęta
musieli przeważnie osobiście jeździć do Saraju i prosić
o jarłyk. Zamiast zjednoczyć się przeciw okrutnemu cie­
mięzcy książęta dzielnicowi rywalizowali w zabiegach
0 godność wielkiego księcia kijowskiego, intrygowali
1 oczerniali się nawzajem na dworze chana, ułatwiając
przez to Tatarom sprawowanie nad sobą kontroli. Batu-
-chan w 1243 r. przekazał władzę w Kijowie księciu suz-
dalsko-włodzimierskiemu Jarosławowi Wsiewołodowiczo-
wi, który osadził w zrujnowanym mieście swego woje­
wodę i przystąpił do odbudowy. Po jego śmierci Kijów
w 1249 r. został przekazany władcy nowogrodzkiemu
Aleksandrowi Newskiemu, potem zaś (od 1263 do 1271)
jego bratu Jarosławowi.
Stopniowo do miasta powracało życie. Ponieważ Górne
Miasto zostało najbardziej zniszczone przez Tatarów i oca­
lały' tam jedynie monumentalne budowle, jak Sobór So-
fijski, cerkiew Św. Cyryla, Złote Wrota i część fortyfi­
kacji, powracający do Kijowa mieszkańcy osiedlali się
na Podolu, gdzie zachowało się więcej budynków. Cho­
ciaż Kijów utracił znaczenie ośrodka politycznego Rusi,
to nadal pozostał głównym miastem ziem ukraińskich.
Dlatego książę halicki Daniel Romanowicz usiłował odbić
go z rąk Tatarów i wyzwolić południową Ruś, ale nad
rzeką Horyń poniósł klęskę z rąk wojowników Złotej
Ordy. Kijów pozostał jeszcze głównym ośrodkiem religij­
60
nym rozdrobnionego na dzielnice państwa. Po śmierci
metropolity Józefa, poległego podczas szturmu Tatarów
na miasto, duchowieństwo wybrało nowego metropolitę,
Cyryla, który pozostał zwierzchnikiem kościoła prawo­
sławnego całej Rusi aż do 1280 r.
Cenne informacje o Kijowie po najeździe tatarskim
przekazał nam wspomniany już Carpine, który podczas
podróży na wschód zatrzymał się w mieście. Pisał, że na
Podolu zamieszkanych jest 200 domów. Wynika z tego,
iż Kijów zamieszkiwało 1200—1500 ludności (wobec
45 tys. w drugiej połowie XII w.). Zajmowali się oni
rzemiosłem, rolnictwem i handlem. Podczas pobytu w Ki­
jowie Carpine spotkał kupców polskich, austriackich i kil­
ku innych narodowości, wspomniał też o związkach hand­
lowych miasta z Tatarami. Rozmiary tego handlu w po­
równaniu z dawnymi czasy były jednak niewielkie.
Podobnemu co Kijów wyludnieniu uległa cała Kijowsz-
czyzna, do niedawna gęsto przecież zaludniona. Grabież­
czy sposób wybierania daniny przez baskaków jeszcze
bardziej powiększył rozmiary katastrofy demograficznej,
jakiej uległo wówczas Naddnieprze. Znaczna część lud­
ności z tych terenów uchodziła na mniej zdewastowane
tereny północnej lub zachodniej Rusi, gdzie pomyślnie
rozwijało się osadnictwo, a wraz z nim i gospodarka. Na
północy rozwinęła się wówczas Moskwa, Włodzimierz nad
Klaźmą, Twer, Suzdal i Rostów. W 1299 r. metropolita
kijowski Maksym wraz z całym dworem opuścił więc
gród nad Dnieprem i wyjechał do Włodzimierza nad
Klaźmą, a w 1328 r. osiadł na stałe w Moskwie. Kijo­
wem rządzili tymczasem zupełnie zależni od władców
Złotej Ordy słabi książęta, wywodzący się z miejscowych
bojarów. Mimo to miasto nadal pozostawało ważnym
ośrodkiem życia gospodarczego i kulturalnego Naddnie-
prza.
W kilka lat po zniszczeniu Kijowa powrócili dominika­
nie, którzy koło Żytniego Targu na Podolu zbudowali
61
“ofeia110o J p J f Włnianą ŚWiąt^nię pod wezwaniem św . Mi-
i i J ' ®iedb tez w mieście franciszkanie. Przeorzy
klasztoru Dominikanów odgrywali przejściowo rolę b i s k /
podległych b i s L p l u t
„ hS ^ Wu- 321 r- deleSacia katolików kijowskich
udała się do biskupa Lubuszy, Stefana, i zażądała wyzna-
czenia im oddzielnego biskupa. W 10 lat później Ruś od
w A w in io n ? b“ k"pstw.a lubuskieg°’ a ^ stycznia 1331 r.
ski Henryk P wyswiQcony pierwszy biskup kijow-
it yk'-P° nim stanowisko to otrzymał Jakub zna-
y tylko z imienia. Książęta kijowscy byli tolerancyini
w ^ n aczn T d ^ b rf WyP°SaŻyli klasztory katolickie
tarskie o TTW? ^ ° Pier° poźnieisze walki litewsko-ta-
katoli^iego na Rusi Pr° WadZiły d° UP*dku biskuPstwa
5. Pod władzq Litwy
Tymczasem sąsiadująca z Ukrainą na północy Litwa
od czasów Mendoga (panował ok. 1235—1263) uformowa­
ła się w silne państwo i za rządów Giedymina rozpoczęła
ekspansję na ziemie ruskie, opanowując już w drugiej
połowie XIII w. Białoruś i część ziem rosyjskich. Po
1320 r. Litwini ruszyli na Kijów, ale stawili im czoło
książęta: kijowski Stanisław i perejasławski Oleg. Po pro­
wadzonych ze zmiennym szczęściem walkach Litwini wy­
cofali się, co podniosło autorytet księcia kijowskiego
w oczach chanów Złotej Ordy. W latach 1331—1362 pa­
nował w Kijowie protatarski książę Fiodor,'któremu pod­
legała również ziemia perejasławska i część czernihow-
skiej. Pomagał on baskakom grabić własną-ludność, a na­
silające się łupiestwa ze strony dostojników ordy skła­
niały mieszkańców Naddnieprza do ucieczki na zachód
lub północ. Stopniowo jednak w potężnej dotąd Złotej
Ordzie narastał kryzys wewnętrzny, a ciągłe walki o wła­
dzę prowadziły do powszechnego zamętu. W latach 1360—
—1380 na tronie w Saraju zmieniło się 25 chanów, z któ­
rych wielu padło ofiarą skrytobójczych mordów. Korzy­
stając z osłabienia Złotej Ordy, Litwa wzmogła ekspan­
sję na ziemie ruskie. W 1340 r. zagarnęła Wołyń, w czte­
ry lata później wielki książę litewski Olgierd Giedymi-
nowicz usiłował osadzić w metropolii kijowskiej powol­
nego sobie biskupa Romana, cieszącego się również po­
parciem patriarchy Konstantynopola. Gdy przy pomocy
wojsk litewskich Roman usiłował jednak zająć Sobór So-
fijski, odgrywający nadal rolę drugiej rezydencji metro­
polity, kijowianie stawili zbrojny opór i wypędzili bi­
skupa. W czasie walk ulicznych miasto znacznie ucierpia-
63

ło. Ekspansja litewska trwała nadal i w latach 1355— 1355
pod zwierzchnictwo Wielkiego Księstwa dostały się zie­
mia czernihowska i siewierska. Niemal jednocześnie w rę­
ce polskie wpadła Ruś Halicka, stanowiąca od tej pory
prowincję Korony — Ruś Czerwoną.
Wiosną 1362 r. Litwini zajęli Kijów i usunęli z tronu
posłusznego Tatarom księcia Fiodora, następnie zaś na­
rzucili swe zwierzchnictwo całej ziemi kijowskiej i pe-
rejasławskiej. Ludność ruska poparła Litwinów w walce
z Tatarami, panowanie nowych władców było bowiem
znacznie korzystniejsze niż przemoc Złotej Ordy. Po usu­
nięciu stepowych najeźdźców zniknęli z Ukrainy baska-
kowie, skończyły się nadmierne daniny, łupiestwa i bez­
prawie, nastały lata znacznej swobody politycznej.
W 1363 r. Litwini rozgromili ordę nad Sinymi Wodami,
dopływem Bohu, i utrwalili swą władzę na zdobytych
obszarach ruskich.
Organizacja wewnętrzna nowych nabytków litewskich
na Rusi była dosyć osobliwa. Olgierd zostawił u władzy
dawnych książąt z dynastii Rurykowiczów, na innych
osadził swych synów i krewnych — Giedyminowiczów.
Państwo składało się więc właściwie z luźnego związku
księstw z nominalną tylko władzą centralną. Dawne sto­
sunki społeczne i polityczne zostały utrzymane. Żywioł
ruski zdecydowanie przeważał, toteż język ruski stał się
nawet językiem urzędowym na dworze wielkiego księcia
litewskiego. Nowi książęta z rodu Giedyminowiczów szyb­
ko asymilowali się z miejscową ludnością, przyjmowali
mowę, obyczaje i kulturę ruską, nawet wiarę prawo­
sławną (Litwini, jak wiadomo, byli wówczas jeszcze po­
ganami).
Władzę nad ziemią kijowską i perejasławską Olgierd
przekazał swemu synowi Włodzimierzowi, który panował
nad Dnieprem od 1362 aż do 1394 r. Nowy władca oparł
swe rządy na bojarach ruskich i, mając ich poparcie,
zorganizował kilka zwycięskich wypraw przeciw ordzie,
przesuwając granice Wielkiego Księstwa aż nad Morze
Czarne i oddalając niebezpieczeństwo tatarskie od Kijo­
wa, co przyczyniło się do ożywienia gospodarczego w
mieście i jego okolicach. W latach 1370—1390 Litwini
wznieśli na Ukrainie szereg zamków obronnych — w Ki­
jowie, Kaniowie, Czerkasach, Żytomierzu, Łucku, Ostro­
gu, Kamieńcu Podolskim, Bracławiu i Winnicy. Zabez­
pieczały one w znacznym stopniu ludność Ukrainy przed
najazdami Tatarów.
Zamek kijowski zbudowany został w latach 1370—1380
przez mieszkańców miasta i okolicznych miejscowości.
Wznosił się na Górze Zamkowej, nad stromymi urwiska­
mi. Miał silne fortyfikacje drewniane i wysokie wieże.
Wjazd do twierdzy zbudowano od południa, od strony
Góry Starokijowskiej, oddzielonej od Góry Zamkowej
wąskim grzbietem, przez który przekopano fosę i prze­
rzucono most zwodzony na łańcuchach. Zamek stanowił
siedzibę litewskich władz administracyjnych. Tutaj urzę­
dował namiestnik miasta, tu pracowali urzędnicy zbie­
rający podatki od ludności, zarządca mostu, skarbnik,
klucznik i inni, tu mieścił się magazyn broni ze sprzętem
wojennym, działami i amunicją. Budowa zamku przyczy­
niła się w dużym stopniu do ożywienia życia w Kijowie.
Wokół twierdzy osiedlili się liczni rzemieślnicy i kupcy,
corocznie odbywał się jeden lub dwa jarmarki, na które
przybywali przedsiębiorcy handlowi z całej Ukrainy i po­
bliskich krajów. Ożywił się wtedy w mieście ruch bu­
dowlany. Od 1390 r. metropolita Cyprian przystąpił do
odbudowy Soboru Sofijskiego, Ławry Peczerskiej, mona-
steru Mychajłowskiego i innych świątyń. Zaludniające
się znowu Podole otoczone zostało wysokim wałem ziem­
nym, palisadą i fosą. Wejście do tej dzielnicy wiodło
odtąd przez dobrze strzeżone wrota. Podole połączone
zostało z Górnym Miastem ulicą i zjazdem Andrijewskim
wiodącym wzdłuż strumieni Kreszczatik i Głubczyca. Od­
dzielnym osiedlem kijowskim były Pieczary (późniejszy
5 — Dzieje Kijowa 65

Peczersk), zamieszkane przez zakonników i ludzi zależ­
nych od klasztoru. Teren między Kreszczatikiem a Gór­
nym Miastem pokrywał gęsty las, przez który wiodła
droga łącząca klasztor z Górnym Miastem i Podolem.
Kijów znowu stał się najpiękniejszym miastem Ukrainy
i poważnym ośrodkiem politycznym i kulturalnym. Od­
żył handel międzynarodowy, o czym świadczą odnalezione
przez archeologów liczne pieniądze polskie, litewskie, w ę­
gierskie, nowogrodzkie i inne. Wzrosła znacznie liczba
ludności miasta.
Po unii polsko-litewskiej 1385 r. w Krewie książę ki­
jowski Włodzimierz usiłował uniezależnić się od władzy
Władysława Jagiełły, przez co naraził się na zbrojny
konflikt z królem polskim. W 1394 r. książę Witold z po­
siłkami wojsk Jagiełły zajął miasto, a pokonany Włodzi­
mierz uszedł do Moskwy szukać pomocy. Zagrożone wów­
czas najazdem Tatarów Państwo Moskiewskie uchyliło się
od konfliktu ze zjednoczoną Polską i Litwą, toteż Witold
osadził na trwałe w 1395 r. w Kijowie swego namiestni­
ka, księcia Skirgiełłę, syna Olgierda, który w dwa l?>ta
później zmarł jednak niespodziewanie. W celu zabezpie­
czenia ziem ruskich przed Tatarami, a także podporząd­
kowania sobie całej Tatarszczyzny, prowadzący centrali-
zacyjną politykę w Wielkim Księstwie Witold kilkakrot­
nie wyprawiał się przeciw ordzie. Początkowo odnosił
znaczne sukcesy i definitywnie oparł granice Litwy
0 Morze Czarne, w 1399 r. poniósł jednak wielką klęskę
z rąk Tatarów nad rzeką Worskłą, w pobliżu Morza
Azowskiego. W bitwie tej liczny udział wzięli rycerze
ruscy, w tym również kijowianie. Padł tu m.in. namiest­
nik kijowski, Iwan Borysowicz ks. Holszański. Zwycięski
chan Timur Kutług ruszył w odwecie na ziemie ruskie
1 dotarł do Kijowa. Tatarzy zdobyli i splądrowali Podole,
ale zamek się obronił. Zadowoliwszy się wysokim oku­
pem, orda powróciła na Krym. Po odejściu Tatarów wła­
dza litewska w Kijowie ustabilizowała się definitywnie.
W 1411 r. gościł w Kijowie Władysław Jagiełło, po-
ujmowany okazale przez Witolda. W następnym roku
I ról restaurował w mieście biskupstwo katolick . P
upadło w drugiej połowie XIV w. Biskupem jostal t o
m zapewne z rodu Trzasków, zwanych z ruska iresfca
mi,’ uczestnik bitwy grunwaldzkiej. Nowy drewmany' -
ciół dominikański podniesiony został do rangi katedr*.
Kolejny najazd tatarski pod wodzą Edygeja, następcy
Timura Kutługa w Saraju, doprowadził znowu do spusto­
szenia Kijowa. W 1416 r. Tatarzy zdobyli miasto, obroni
sio tylko znowu zamek. Pustoszące najazdy ordy dopro­
wadziły do ponownej dewastacji życia gospodarczego
ziem ruskich nad Dnieprem. Mimo to Kijów zachował
swoje znaczenie- Duża była w tym zasługa nowego na­
miestnika miasta, Andrzeja Olelkowicza Holszansk g ,
księcia słuckiego, który z energią przystąpił do likwida
cji zniszczeń. Jego córka Sońka, zwana powszechnie księż­
niczką kijowską, w 1422 r. wyszła za Władysława Ja­
giełłę, co podniosło niewątpliwie rangę namiestnika ki-
J°W ktyfh trudnych i skomplikowanych warunkach spo­
łecznych i politycznych stopniowo zaczęła kształtować się
na ziemiach ruskich narodowość ukraińska. Niepoślednią
rolę w tym procesie odegrał Kijów. Mimo upadku, mimo
nieustannych najazdów i zniszczeń, w dalszym ciągu był
on liczącym się ośrodkiem kulturalnym na ziemiach ru­
skich. W mieście działały biblioteki, egzystujące przY °"
borze Sofijskim, Ławrze Peczerskiej, pionasterze Mychaj-
łowskim i niektórych innych cerkwiach. Zamożniejsi mie­
szczanie zdobywali wykształcenie w szkołach ruskich
działających także w Kijowie. Artyści ze starej stolicy
Rusi byli cenionymi fachowcami w całym państwie pol­
sko-litewskim. Pracowali m.in. w Krakowie, Wilnie, San­
domierzu i Lublinie. W Kijowie rozwijało się piśmien­
nictwo ruskie. Księgi świeckie, dokumenty oficjalne i la-
topisy pisywano tu w języku podobnym do staroruskiego,
67
 ale meco odmiennym, stanowiącym pośrednią drogę do
późniejszego języka ukraińskiego. W mieście powstało
kilka oryginalnych i wartościowych utworów literackich,
przede wszystkim dzieło mnicha peczerskiego, Serafina,
ujmujące w piękny sposób dzieje Kijowa i całej Rusi!
Kijów utrzymywał wówczas związki kulturalne nie tylko
z Polską i Litwą, ąle również z Moskwą i Nowogrodem.
W 1410 r. rycerze ruscy, w tym także z ziemi kijow­
skiej, brali chlubny udział w -wielkiej wojnie z Zakonem
Krzyżackim i uczestniczyli w bitwie pod Grunwaldem.
W późniejszych latach razem z Litwinami wyprawiali
się przeciw Tatarom, a potem, gdy po śmierci Witolda
władzę na Litwie objął brat Jagiełły, Swidrygiełło, wal­
czyli i z Polską. Swidrygiełło popierał w Wielkim Księ­
stwie żywioł ruski i przeciwstawiał się występującym
w polskiej radzie królewskiej tendencjom do przyłącze­
nia całej Litwy do Polski, toteż szybko popadł w konflikt
z Jagiełłą. 1431 r. doszło do wojny polsko-litewskiej,
wywołanej przyłączeniem zachodniego Podola do Polski.
Wówczas Swidrygiełło zawarł sojusz z Krzyżakami, któ­
rzy zaatakowali ziemię dobrzyńską, Kujaw? i Wielkopol­
ską, oraz wezwał Rusinów do obrony prawosławia przed
zagrożeniem ze strony katolicyzmu. Groźba podporząd­
kowania Litwy Krzyżakom, a także małżeństwo Świdry-
giełły z córką wielkiego księcia twerskiego, stwarzające
niebezpieczeństwo zagrożenia następstwa tronu w Wilnie
dla syna Jagiełły, skłoniły władcę Polski do zdecydowa­
nego przeciwdziałania. Swidrygiełło pozbawił uprzywile­
jowanej pozycji katolickich bojarów litewskich, co skło­
niło ich do kompromisu z Polakami. W rezultacie Litwini
wystąpili przeciw swemu księciu i osadzili na tronie
wielkoksiążęcym brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowi-
cza. Po klęsce Świdrygiełły i wspierających go Krzyża­
ków pod Wiłkomierzem 1 września '1435 r. książę wyco­
fał się na ziemie ruskie i w rok później założył swą
kwaterę w Kijowie. Latem 1436 r. wojownicy ruscy, do­
68
wodzeni przez wojewodę Jurszę, rozbili pod Kijowem
siły litewskie, co na kilka lat zapewniło miastu i całej
prowincji faktyczną niezależność. Chcąc odzyskać władzę
na Litwie, Swidrygiełło zaproponował Polakom przyłą­
czenie Wołynia i całej Kijowszczyzny do ziem koron­
nych, ale w 1438 r. został wyparty przez Zygmunta
i uszedł na Wołoszczyznę. W Kijowie jednak nadal miał
zwolenników. Jeden z nich, niejaki Skobiejko, w 1440 r.
skrytobójczo zamordował zwycięskiego Zygmunta. Korzy­
stając z tego, Swidrygiełło powrócił na Wołyń i po dłu­
gich zabiegach uzyskał u Kazimierza Jagiellończyka ty­
tuł pana Wołynia. Długotrwałe walki o Kijów znowu
doprowadziły do dewastacji miasta.
Po ugodzie z królem księstwo kijowskie zostało odre­
staurowane a oddane we władanie Olelka, syna Włodzi­
mierza Olgierdowicza. Obejmowało teraz całą ziemię pe-
rejasławską, część kijowskiej i .czernihowskiej, Polesia,
ziemi żytomierskiej oraz rozległy i prawie bezludny te­
ren Dzikich Pól między Dnieprem a Dniestrem az do
wybrzeży Morza Czarnego. Podupadłe miasto zostało od­
budowane i podniesione znowu do rangi głównego ośrod­
ka Naddnieprza. Sam Olelko osiedlił się w zameczku zbu­
dowanym naprzeciw miasta, po drugiej stronie Dniepru
nad rzeczką Czartorią. Po jego śmierci w 1455 r. księ­
stwo kijowskie otrzymał z rąk Kazimierza Jagiellończy­
ka Semen Olelkowicz, który sprawował rządy do 1470 r.
Kontynuował on poczynania ojca i odrestaurował m.in.
Ławrę Peczerską.
Po śmierci Semena król Kazimierz Jagiellończyk, pro­
wadzący centralizacyjną politykę w państwie, zlikwido­
wał ostatecznie księstwo kijowskie i utworzył na jego
miejsce bezpośrednio podległe sobie województwo, znacz­
nie mniejsze od poprzedniego księstwa (z którego po­
wstało jeszcze drugie województwo, bracławskie), złożone
z trzech rozległych powiatów: kijowskiego, owruckiego
i żytomierskiego. W 1471 r. król przysłał na urząd woje­
69
 wody Marcina Gasztołda, ale kijowianie, broniąc swej
samodzielności, nie chcieli wpuścić go do miasta i doma­
gali się przekazania władzy Michałowi Olelkowiczowi
bratu zmarłego księcia. Król nie pozwolił jednak na utrzy­
mywanie dalszej samodzielności Kijowa i siłą narzucił
władzę wojewody. „I odtąd w Kijowie książęta przestali
byc, a na miejsce kniaziów wojewodowie nastali” _
stwierdził lakonicznie jeden z autorów latopisu (cyt za-
Istonja Kyjewa). Gasztołd osadził w nowym wojewódz­
twie litewskich starostów i namiestników, a do zamku
wprowadził silną załogę litewską. Rusini jednak w dal­
szym ciągu bronili swej samodzielności i w walce prze­
ciw centralizacyjnej polityce wielkiego księcia szukali po­
mocy w Moskwie. Książę Michał Olelkowicz oraz Iwan
Holszański zawiązali spisek przeciw władzy litewskiej
i weszli w porozumienie z wielkim księciem Iwanem III,
chcąc przyłączyć Ukrainę do Państwa Moskiewskiego. Spi­
sek został jednak wykryty, a obaj możnowładcy 30 sierp­
nia 1481 r. straceni w Kijowie.
Do wykrycia spisku przyczynił się bojar kijowski, Iwan
Chodkiewicz, syn Chodka. Mimo iż jeden ze spiskowców
był jego szwagrem, doniósł o wszystkim królowi, który
docenił jego wierność i w 1480 r. wyniósł go do godności
wojewody kijowskiego. Nowy dostojnik niedługo jednak
sprawował swój urząd, w 1482 r. bowiem sprzymierzeni
z Moskwą Tatarzy krymscy (Chanat Krymski powstał po
rozpadzie Złotej Ordy), którzy w 1475 r. uznali zwierzch­
nictwo potężnej Turcji, najechali na Ukrainę. Dowodzona
przez chana Mengli Gereja orda zdobyła najpierw Kijów,
a następnie zamek, porwała w jasyr Chodkiewicza wraź
z rodziną, spustoszyła i splądrowała miasto, w tym i So­
bór Sofijski oraz Ławrę Peczerską. Drogocenne naczynia
liturgiczne zrabowane w obu świątyniach chan przesłał
potem w darze Iwanowi III. Chodkiewicz zmarł w nie­
woli tatarskiej, los jego podzieliły tysiące mieszkańców?
ziemi kijowskiej. Większość zabudowań miasta padła pod­
czas napadu ofiarą pożogi, ocalały jedynie murowane .
obiekty: Sobór Sofijski, Ławra Peczerską, monaster Wy-
dubicki, cerkiew Św. Cyryla, Złote Wrota.
Po odejściu Tatarów Kazimierz Jagiellończyk szybko
przystąpił do odbudowy miasta. Z Litwy i Ukrainy skie­
rowano do Kijowa tysiące rzemieślników, którzy pod
kierunkiem Bohdana Szepielewicza dźwignęli ze zgliszcz
miasto i wzmocnili jego fortyfikacje. Na początku XVI w.
odbudowano zamek. Aleksander Jagiellończyk, wówczas
jeszcze wielki książę litewski, w latach 1494—1497 nadał
miastu prawa magdeburskie, potwierdzone następnie przez
Zygmunta I Starego. Mieszczanie zostali wyjęci spod
władzy wojewody i uzyskali własny samorząd. Mieli od
tej pory własny magistrat, wójta, rajców, ławników; rze­
mieślnicy i kupcy obdarzeni zostali licznymi przywileja­
mi. Kijów uzyskał też własny herb na pieczęci miej­
skiej — Michała Archanioła dzierżącego miecz w prawej
dłoni, a pochwę w lewej, z glorią nad głową, cały w
czerwonym polu. Po uzyskaniu praw magdeburskich ki­
jowianie wystąpili przeciw nowemu wojewodzie, Dymi­
trowi Puciatyczowi, który zapewne w obawie przed po­
żarem zakazał palenia wieczorami świateł w domach.
Pod naciskiem tych wystąpień w 1506 r. wojewoda ze­
zwolił na palenie świec i szczap smolnych, oświetlających
izby. W tym samym roku Puciatycz zmarł. Miejsce jego
zajął teraz Jerzy Montowtowicz.
\V 1506 r. kniaź ruski, Michał Gliński, nadworny mar­
szałek Aleksandra Jagiellończyka, zorganizował spisek
przeciw Litwie. Ten zasłużony dla Zygmunta Starego
wódz i polityk oskarżony został później o dążenie do za­
władnięcia tronem wielkoksiążęcym na Litwie, a nie
mogąc doczekać się sądu w celu wyjaśnienia tej sprawy,
wystąpił przeciw królowi. W 1508 r. wywołał powstanie
w północnej Kijowszczyźnie i wezwał na pomoc wielkie­
go księcia moskiewskiego, Wasyla III. Pokonany przez
Litwinów, uszedł do Moskwy i tam montował koalicję
71
 państw europejskich przeciw Polsce, po czym na czele
wojsk moskiewskich wziął udział w wyprawie 1514 r.
na Smoleńsk, zakończonej zdobyciem miasta. Zrażony nie­
bawem do władz' moskiewskich, usiłował odzyskać łaskę
u Zygmunta Starego, ale został aresztowany przez Rosjan
i osadzony na długie lata w więzieniu. Celem odciągnię­
cia kijowian od Rosji i zjednania ich dla państwa pol­
sko-litewskiego władze zwolniły niebawem rzemieślników
i kupców miasta od podatków, a kupcom zezwoliły bez
przeszkód handlować w całej Litwie. Przywileje te nie­
wątpliwie przyczyniły się do rozwoju Kijowa. Przez dal­
sze lata miasto żyło spokojnie, a liczne w tym okresie
najazdy tatarskie omijały go, kierując się w inną stronę.
W tym czasie na Zaporożu organizowała się Kozaczyzna.
Początkowo tworzyły ją drobne grupy złożone ze zbieg­
łych chłopów, drobnej szlachty, mieszczan i różnych
awanturników ze zdeklasowanych elementów. Ludzi
tych — zasiedlających bezludne Dzikie Pola na pograni­
czu państwa polsko-litewskiego i Chanatu Krymskiego —
zajmujących się „przemysłem stepowym”, tzn. myśli­
stwem, rybołówstwem, warzeniem soli, handlem, a cza­
sem i rozbojem, nazywano Kozakami. Reprezentowali oni
różne narodowości, element ruski jednak przeważał. Nie­
bezpieczne warunki bytowania i konieczność prowadzenia
nieustannej walki z Tatarami zmusiły Kozaków do zorga­
nizowania się w sprawne oddziały zbrojne, dowodzone
przez atamanów. Z biegiem czasu oddziały te nabrały
charakteru organjzacji wojskowo-politycznej. W 1553 r.
na jednej z wysp dnieprowych, Chortycy, powstała „sto­
lica kozacka, Sicz. Niebawem Kozaczyzna zaporoska mia­
ła odegrać ogromną rolę w dziejach całej Ukrainy, w tym
również Kijowa.
W XV w. ludność miejska Kijowa zasiedlała głównie
Podole, teren między rzeczkami Głuboczycą, Poczajną
i Jurkowicą. Górne Miasto było niewielkie, otaczały je
stare wały pozostałe z czasów rozkwitu Rusi Kijowskiej.
72
W Peczersku mieszkali mnisi i zależni od nich ludzie.
Wokół miasta leżały osiedla należące do wielkich rodów:
Olelkowiczów, Niemirowiczów, Glińskich, Daszkiewiczów
i innych. Zamożni bojarzy pełnili funkcje namiestników,
starostów, horodniczych, wójtów, sędziów, kluczników.
Wielcy feudałowie i zamożni bojarzy mieszkali często
w zamku, na całej zaś Kijowszczyźnie posiadali majątki
ziemskie. Do zamożnej warstwy społecznej należeli też
wielcy kupcy i lichwiarze, nierzadko również będący wła­
ścicielami ziemskimi. W skład klasy panującej wchodziło
i duchowieństwo katolickie, które rozrosło się w Kijowie
po przyjęciu chrztu przez Litwę oraz w miarę napływu
do miasta katolickiej ludności litewskiej, a potem i pol­
skiej. Od unii lubelskiej katoliccy biskupi z Kijowa wcho­
dzili w skład senatu Rzeczypospolitej. Większość ludności
pracującej skupiała się na Podolu. W pierwszej połowie
XV w. powstały w mieście cechy. W końcu tego stulecia
działały cechy cieśli, stolarzy, krawców, szewców, kowali,
złotników, piekarzy, zbrojmistrzów, produkujących łuki
i broń palną. W miarę rozwoju rzemiosła powstawały
dalsze cechy. W XVI w. było ich już znacznie więcej;
pojawili się producenci prochu, saletry, potażu, zbroi, no­
wych rodzajów broni.
Centrum handlowe po dawnemu znajdowało się na
Żytnim Targu na Podolu, pełnym różnorodnych kramów.
Kijów obsługiwany był zarówno przez handel lokalny,
z najbliższymi miejscowościami, jak też międzynarodowy.
W myśl układu zawartego między wk. księciem litewskim
Witoldem a księciem twerskim Borysem Aleksandrowi­
czem w 1427 r. kupcy rosyjscy uzyskali prawo swobodne­
go prowadzenia handlu w Kijowie. Odtąd rozmiary jego
stale rosły. Przebywający w mieście w 1474 r. Wenecjanin
Cantorini pisał, że do Kijowa zjeżdża z Rosji wielu kup­
ców z futrami, wywożonymi aż do położonej na Krymie
kolonii genueńskiej Kaffy (dziś Teodozja). Przywożono
również z Rosji wyroby żelazne i drewniane, wysyłano
73
zaś konie, owce, skóry, sól i towary wschodnie. Cantorini
narzekał jednak, że karawany kupieckie często są napa­
stowane przez Tatarów. Po zdobyciu Kaffy przez Turków
wielu kupców włoskich z tego miasta osiedliło się w Ki­
jowie. Przybyło tu również sporo Ormian. Osiedlili się
oni w pobliżu Końca Kopyriewskiego, a na Podolu zbu­
dowali swój kościół. Nad Poczajną i na Żytnim Targu
powstały liczne składy kupców zagranicznych. Z Kijowa
szlaki handlowe wiodły na Litwę, Krym, Bałkany, do
Turcji i dalej na Wschód. Niektóre z wielkich rodów ku­
pieckich zmonopolizowały w swych rękach najbardziej
zyskowny handel jedwabiem, suknem, wyrobami złotni­
czymi i korzeniami. Największy ruch w mieście panował
podczas jarmarków, odbywających się dwa razy w roku.
W XVI w. obroty handlowe miasta zwiększyły się znacz­
nie, a jako partnerzy wymiany występowały coraz czę­
ściej Gdańsk i miasta Europy Zachodniej. W połowie
tego stulecia zbudowano dla kupców zagranicznych go­
ścinny dwór na Podolu. W centrum tej dzielnicy na po­
czątku XVI w. stanął również ratusz, siedziba władz
miejskich. W celu zabezpieczenia nagromadzonego w tej
części miasta mienia wykopano lub pogłębiono fosę,
umocniono wał i wzniesiono nową palisadę.
W 1535 r. kijowski horodniczy Iwan Służka przebudo­
wał zamek. Miał on potężne ściany z drewnianych bali,
siedem trzypiętrowych wież, liczne otwory strzelnicze dla
dział i rusznic, dwie bramy: Wojewódzką wiodącą na
Podole i Drabską prowadzącą na południe. Na dziedzińcu
zamkowym znajdował się okazały budynek wojewody,
pomieszczenia wielkich bojarów, składy i magazyny, ka­
plica katolicka, cerkiew prawosławna. Na jednej z wież
umieszczono zegar. Władze litewskie przejawiały dużą
troskę o twierdzę i zaopatrywały ją w pokaźne ilości
sprzętu wojennego, amunicji oraz żywności. Dlatego po­
dróżujący na Krym zwiadowca Michalon Litwin nazwał
go „znakomitą fortecą”. Samo miasto miało zabudowę
74
drewnianą, parterową, uliczki były wąskie i kręte, cała
zaś architektura chaotyczna i bezplanowa. Wokół domów
rozciągały się ogrody i sady owocowe, pełne wiśni, jabło­
ni i grusz.
Według spisu z 1522 r. Kijów miał 173 domy zamieszka­
ne przez mieszczan mających prawo magdeburskie, 69 do­
mów patrycjatu miejskiego, 75 domów żołnierzy załogi
zamkowej, 6 domów właścicieli ziemskich, 17 domów
duchowieństwa katolickiego i prawosławnego. Razem więc
miasto składało się z 340 domów zamieszkanych przez
ponad 2000 mieszkańców. Doliczając peryferie rozciągają­
ce się poza fortyfikacjami, Kijów mógł mieć do 3000 lud­
ności, ustępował więc zdecydowanie największym ów­
czesnym miastom państwa polsko-litewskiego. Nad środ­
kowym Dnieprem był jednak nadal największy. Do dal­
szego jego rozwoju przyczyniły się nowe przywileje
Zygmunta I Starego. Specjalnymi wolnościami król ob­
darzył Ławrę Peczerską. Dzięki jego opiece odnowiono tu
główną cerkiew, a w 1523 r. Mychajłowski Wydubicki
monaster. W 1529 r. król wyłączył spod władzy wojewo­
dy kijowskiego wszystkich panów i kniaziów kijowskich
oraz ich służbę, dzięki czemu liczba kijowian korzystają­
cych z wolności osobistych znacznie wzrosła. W 1552 r.
Kijów liczył już 487 domów i około 3000 mieszkańców
a wraz z peryferiami — około 4000.
Mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów miasto było
nadal liczącym się ośrodkiem kultury ruskiej, mającej
już coraz bardziej ukraiński charakter. Pomyślnie rozwi­
jała się w mieście architektura, powstawały domy mie­
szkalne, cerkwie, monastery, umocnienia obronne. Prze­
ważało budownictwo drewniane, dlatego z XV_XVI w.
nie zachowały się w Kijowie do dzisiaj żadne zabytki
architektoniczne. Wiadomo, że budynki ozdabiano ko­
lumnami, portykami i pilastrami. Rzemieślnicy kijowscy
brali udział w budowie licznych zamków i cerkwi na ca­
łej Ukrainie. Wysoki był poziom rzemiosła artystycznego.
75
Kijów słynął zwłaszcza z pięknych wyrobów ze złota,
srebra, miedzi i brązu. Nadal działały w mieście szkoły
przy Soborze Sofijskim, Ławrze Peczerskiej, Soborze My-
chajłowskim i innych cerkwiach. Uczono w nich czyta­
nia, pisania, rachunków i śpiewu cerkiewnego. Rozwijała
się literatura, pisana w języku cerkiewno-starosłowiań-
skim z pewną już domieszką lokalnych słów rusko-ukraiń-
skich. W 1411 r. mnich Makary z monasteru Pustynno-
-Nikolskiego napisał w ten sposób Ewangelią. W 1450 r.
w Ławrze Peczerskiej powstały dalsze dwie części Ki-
jowsko-Peczerskiego Paterika. Inicjatorem napisania ich
był mnich Kasjan. W Kijowie powstawały nowe lato-
pisy, jak Życie metropolity Piotra, rozpowszechniło się
Pouczenie Włodzimierza Monomacha. W 1538 r. przepisa­
no w mieście Ewangelią. Pod wpływem Kijowa prze­
pisywano księgi religijne i historyczne w innych mia­
stach Ukrainy. Przy monasterach i cerkwiach działały
w Kijowie biblioteki.
Ogromną rolę w upowszechnieniu czytelnictwa na Rusi
odegrał moskiewski drukarz Iwan Fiodorow, który po
przyjeździe na ziemie Rzeczypospolitej działał najpierw
na Białorusi, następnie na Ukrainie. W 1574 r. z jego
drukarni we Lwowie wyszła pierwsza drukowana książka
Apostoł i pierwszy słownik języka ukraińskiego, zawie­
rający również elementy gramatyki. W 1580—1581 r. Fio­
dorow wydał drukiem w Ostrogu Biblią. Książki jego
dość szybko dotarły do Kijowa.
Język ukraiński kształtował się już od XIV w., wraz
z powstawaniem narodu. Dziedziczył szereg cech dawne­
go języka całej wspólnoty wschodniosłowiańskiej, uzupeł­
nianych stopniowo coraz liczniejszymi innowacjami ob­
cymi gwarom wielkoruskim. Ogromną rolę w ukształto­
waniu się tego języka odegrał Kijów i cała ziemia ki­
jowska, następnie Ruś Czerwona. W późniejszym okre­
sie istotnym czynnikiem narodotwórczym stała się Koza­
czyzna, która wywarła wielki wpływ na proces wyod­
rębniania się języka ukraińskiego. W XIV—XV w. mie­
szkańcy dawnej Rusi Kijowskiej nie zdawali sobie jeszcze
sprawy z coraz bardziej dzielących ich różnic i w dalszym
ciągu nazywali siebie Rusinami. Ponieważ jednak różnice
językowe i kulturalne pomiędzy mieszkańcami Państwa
Moskiewskiego a Białorusią i Ukrainą stawały się coraz
widoczniejsze, dla odróżnienia zaczęto używać terminów:
Wielka Ruś, Biała Ruś i Mała Ruś. Sam termin „Ukraina”
nie powstał od razu. W języku staroruskim i polskim
oznaczał on po prostu peryferyjną dzielnicę leżącą na po­
graniczu. W tym sensie istniało więc dużo ukrain. Do­
piero na początku XVI w. nazwa „Ukraina” przyjęła się
jako nazwa własna kraju leżącego nad środkowym i dol­
nym Dnieprem. Początkowo obejmowała tylko ziemię
kijowską i bracławską, a po 1635 r. i czernihowską, nie
dotyczyła natomiast Wołynia, Podola i Rusi Czerwonej,
zamieszkanych także w większości przez ludność ruską.
Nazwa „Ukraina” nieprędko jednak rozpowszechniła się
w literaturze, a to ze względów politycznych, długo bo­
wiem zarówno Polacy, jak Rosjanie odmawiali Ukraińcom
praw narodowych i traktowali ich jako odrębne grupy
regionalne własnych narodów.
Głównym ośrodkiem twórczości artystycznej w mieście
była Ławra Peczerska. Tu powstawały przepiękne ikony,
tu ozdabiano miniaturami rękopisy, potem ilustrowano
książki drukowane. Kijowscy malarze ozdabiali nie tylko
cerkwie i monastery w swoim mieście, ale pracowali
w Czernihowie, Żytomierzu i innych miastach Ukrainy.
W mieście żywo rozwijała się kultura muzyczna — śpie­
wano dumki historyczne i smętne pieśni opiewające nie­
dolę ludu i walki z Tatarami. Twórcami tych pieśni byli
mieszczanie, chłopi i Kozacy.

6. Miasto Rzeczypospolitej
Na mocy uchwał unii lubelskiej 1569 r. Wołyń, ziemią
bracławską, kijowską i całość Podola przyłączono do ziem
koronnych. Od tej pory aż do rozbiorów Polski dzieje
Ukrainy nieodłącznie zostały związane z losem Rzeczypo­
spolitej. Kijów stał się wojewódzkim miastem Polski,
a pierwszym wojewodą kijowskim z ramienia Krakowa
został Konstanty Wasyl Ostrogski, sprawujący swój urząd
jeszcze z czasów litewskich, od 1559 r. Pierwsza lustracja;
dokonana przez władze koronne w 1570 r. przedstawiła
nam dokładny obraz zamku i miasta. Obejrzenie zamku
kijowskiego stwierdza:
„Ten tedy na górze wysokiej leży po daleku od rzeki
Dniepru. Ma w sobie baszt siedem, między nimi gro-
dzien 177, wszystek drewniany, gliną oblepiony. Most
wysoki przez przekop. Wrota wielkie na most, w tych
wrotach dział litych, trzy, a na wierzchu serpentyna jed­
na. Podle tych wrót wieża albo baszta, która stoi ku
Kijowowi, z obydwu stron rowy, dział na niej litych
cztery, serpentynów trzy. Trzecia baszta stoi ku Szcze-
kowicy, na niej dział litych jedno, serpentyna jedna.
Czwarta baszta, którą zowią Baszta Wojewodzia, która
stoi na zachód słońca, na niej dział litych dwa... Piąta
baszta, która stoi na północ, na niej dział litych dwa.
Szósta baszta, która stoi ku miastu, na niej jest zegar
zepsowany, na tej działo jedno lite, a serpentyn dwie.
Siódma, która stoi ku Dniepru, ku miastu naprzeciw'
Zdychawicy, ma serpentyn dwie”. W sumie było na za­
mku 11 dział i 12 serpentyn (tj. dział długolufowych).
Sprzęt nie znajdował się w najlepszym porządku, skoro
np. na 41 siekier „żadnej dobrej nie masz”. Zapasy pro­
chu też były niewielkie. Na zamku znajdowały się czte­
ry spichlerze. „Dowiedzieliśmy się też od tamecznych
ludzi — czytamy dalej w lustracji — że w tych spichrzach
było dosyć żywności wszelakich, jako zboża, legumin
1 miąs i chcieliśmy wiedzieć^ gdzie to wyszło i kto tym
i na jaką potrzebę szafował. Ąle ten teraźniejszy horod-
czy Jerzy Podbielski, któremu jgż po przyłączeniu ziemi
kijowskiej do Korony Polskiej dano jest horodnictwo,
pokazał inwentarzem swym, że nic jemu nie podano
w spichlerzach, ale to, co było, pierwszy horodniczy (tj.
poprzedni), niejaki Dzieweczka, jeszcze za Księstwa Li­
tewskiego rozszafował i wydał nie wiemy gdzie”. Na­
stępnie lustracja opisuje zabudowę zamku. „Gmachy w
zamku, w ścianie od miasta dwa wysokie, a sień trze­
cia, na dole cztery gmachy, piąta izba wielka i sień,
świetliczka kuchenna zgniła i opadła, kuchnia wszystka
zgniła, piwnica zgniła i zapadła. Kościół rzymski pusty
i odarty, cerkiew ruska jedna”. Dachy budowli były
przegniłe i wymagały porządnej naprawy. Cztery studnie
na zamku „były zawalone i zepsowane”, niezdatne do
użytku, „a naprawiać nie masz kim”. Dlatego wodę trzeba
było dowozić do zamku z wielkim trudem z dołu. Na
zamku znajdowały się jeszcze dwie karczmy, a „więzie­
nia dla złoczyńców nie ma”.
Dostęp do zamku najbardziej był utrudniony od stro­
ny Soboru Sofijskiego, gdyż wznosiła _się tu góra Zdy-
chawica, oraz od Szczekowicy, tu bowiem ciągnął się
mocny wał, nadwerężony tylko w kilku miejscach. For­
tyfikację z tej strony wzmacniały jeszcze Złote Wrota,
ocalałe szczęśliwie podczas wielokrotnych oblężeń i znisz­
czeń Kijowa. „Góra, na której zamek jest, w kilku miej­
scach bardzo szkodliwie opłynęła i osunęła się i co dniem,
tym więcej na dół ziemia z niej opada — stwierdzała
dalej lustracja. — Zaczem baszty i horodnie bardzo się
pochyliły, a gdzie nie będzie prędkiego opatrzenia i pora­
towania, tedy i zamek rychle walić się musi”. Lustratorzy
stwierdzali, że za czasów litewskich zamek był zadbany
79
i często naprawiany, ale obecnie me ma ludzi ani środ­
ków na przeprowadzenie remontów, gdyż tylko dwie „nę­
dzne wioski” płacą na jego opatrzenie. Zamek nie po­
siadał żadnych folwarków, a służbę na nim odbywało
zaledwie kilku bojarów. Jego walory obronne były więc
znikome i władze koronne musiały dołożyć wielu starań,
by odzyskał w pełni swą dawną wartość.
Stan miasta według oceny tej lustracji również nie
był imponujący. „Ani rynku porządnegq, ani ulic słusz­
nych nie ma, jedno (domy) prosto siedzą, jako w lesie.
Każdemu się wolno budować, jako chce i gdzie na któ­
rym miejscu chce”. Lustratorzy domagali się zaprowadze­
nia w Kijowie planowanego, zorganizowanego budownic­
twa i położenia kresu chaosowi w tej dziedzinie. Wszy­
stkie niemal cerkwie były puste i zniszczone. Sobór So-
fijski „kosztem (niegdyś) wielkim zmurowany” oraz cer­
kiew Św. Michała z klasztorem także znajdowały się
w opłakanym stanie.
Lustracja określała dokładnie liczbę domów oraz po­
winności mieszkańców. Na utrzymanie zamku Kijów pła­
cił podatek od karczem, jednej z wódką i kilku z miodem,
myto od handlu rybami, myto od kupców zajmujących
się sprzedażą sukna, jedwabiu i siermięg, myto od sprze­
daży zboża, a także podatek od soli. Z lustracji wynika,
że mieszczanie kijowscy byli nieposłuszni i uchylali się
od wnoszenia tych opłat. Podatki kijowian wyglądały
następująco: 207 domów mieszczańskich płaciło po 16 gro­
szy rocznie, 16 domów położonych w zaułkach ulicznych
płaciło po 8 groszy, 20 chałup biedoty, położonych za wa­
łem miejskim, dawało po 4 grosze. Ogółem całe miasto
liczyło 808 domów i zamieszkane było przez ponad 5000
mieszkańców. Wśród nich było 32 ogrodników, 44 komor­
ników, 49 przekupek, 21 handlarzy rybami, 62 rzemieślni­
ków, w tym 13 kuśnierzy, 26 szewców, 12 krawców, 3 ko­
wali, 2 zdunów i 4 rymarzy. Pozostali rzemieślnicy zali­
czali się do ubogich.
80
Miastem wstrząsały konflikty społeczne. Kijowianie wy­
stępowali ostro przeciw przeorowi klasztoru Dominika­
nów Reginaldowi Korszyńskiemu, oskarżając go „o wiel­
kie bezprawie, krzywdy, uąiski, ubliżenie swoje, które
niesłusznie od nich (dominikanów) cierpim i ponosim”.
Twierdzili, że klasztor pozbawił ich prawa do korzysta­
nia z lasów, usiłował odebrać stawy rybne i pastwiska,
panoszył się, deptał dotychczasowe przywileje i prawa
mieszczan. Z biegiem lat konflikty te narastały i zna­
lazły ujście podczas powstania Bohdana Chmielnickiego.
Lustracja z 1570 r. krytycznie oceniała też stan bez­
pieczeństwa w Kijowie. Autorzy jej wspominali o od­
wiecznym zwyczaju zbierania się wszystkich kijowian na
uroczyste .nabożeństwa w Soborze Sofijskim, celebrowa­
ne przy udziale wszystkich popów z miasta. Zjeżdżali się
na nie okoliczni mieszkańcy, nie mówiąc już o samych
kijowianach. Niemal wszyscy przywozili ze sobą różne
napitki, a przy okazji „grabili i grabieże czynili” (cyt. za:
W. J a b ł o n o w s k i (oprać.), Źródła dziejowe, t. IX,
Warszawa 1902).
Dwa następne opisy Kijowa pochodzą z niewiele star­
szego okresu. Autorem pierwszego z nich jest sekretarz
królewski i historyk, Reinhold Heidenstein. Wspomina
on o znakomitej przeszłości miasta. „Zostały się jednak
(po niej) pomniki dawnej wspaniałości: mur naokoło
miasta, a w nim dawnej struktury brama cała pozłacana
(tj. Złote Wrota), a tak wysoka, że dwie włócznie jedna
na drugą postawione do wierzchołka jej nie dosięgną.
W samym mieście niemało zniszczonych kościołów, wszy­
stkie były greckiego obrządku. Dotąd jeden z nich po­
został, Św. Zofii, ale i ten tak zepsuty, że się nabożeń­
stwo w nim nie odprawia. Musiał on ogromne sumy
kosztować. Teraz nawet widać ślady przepychu i wielko­
ści, cały mozaikowany, ha kształt kościołów konstanty­
nopolitańskich i weneckich. Strukturą i wytwornością
żadnemu z nich nie ustępuje. Przysionek i kolumny z pro-
8 — Dzieje Kijowa 81

firu, marmuru i alabastru. Tak Jednak zaniedbano ten
wspaniały gmach, że dachu w nim nie ma i że niszczeje
on coraz bardziej, chociaż go wszyscy najeźdźcy oszczę­
dzali z powodu okazałej piękności (to niezbyt ścisłe, był
bowiem niszczony przez Tatarów w 1240, 1416 i 1482 r. —
L. P.). Jest jeszcze koścjół Św. Michała z wieżą złocistą,
podobną do tej, jaką królowa Anna niedawno zmarła
(mowa o Annie Jagiellonce zmarłej w 1596 r. — L. P.),
wzniosła w Krakowie. Pozostał tylko chór wysadzany
mozaiką. Cały jednak gmach nie dorównuje wspaniało­
ścią Soborowi Sofijskiemu. Wnętrza kościoła (tj. Św.
Zofii) malowane w smaku greckim. Znajdują się przy
nim mnisi greckiego wyznania.
Są jeszcze inne pamiątki i ruiny. Wały i mury ogrom­
ne świadczą, że miasto musiało być kiedyś bardzo ludne
i bardzo wielkie... Dzisiejsze miasto Kijów nie leży w
dawnych muracfr, ale poniżej nieco przy Dnieprze (mowa
0 Podolu — L. P.) i ani podobne do Starego Kijowa.
Handel bardzo korzystny prowadzi Kijów po Dnieprze
1 Desnie o milę od Kijowa do Dniepru wpadającej. Mie­
szkańcy nazywają ją drugą połową Dniepru, tak jest głę­
boka. Nad miastem góruje zamek drewniany, ale nie
wart nazwy zamku. Zaniedbany i zupełnie cały spróch­
niał” (cyt. za R. H e i d e n s t e i n , Dzieje Polski od
śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, z łaciny tłum.
M. Gliszczyński, t. II, Petersburg 1857).
Jak wynika z tej relacji, nie restaurowany od lat So­
bór Sofijski zniszczał zupełnie i stracił swą vrolę użyt­
kową. Podobnie nie remontowany od dwudziestu kilku lat
zamek coraz bardziej tracił swą wartość obronną. Za­
niedbał go, podobnie jak i całe miasto, wojewoda Ostrog-
ski, który rzadko przebywał w Kijowie, lecz siedział
w swoim Ostrogu, a ponadto dużo jeździł po kraju. Za­
niepokojony Zygmunt August pisał więc: „za którymi
przejażdżkami jego, czego, Boże, uchowaj, na koniec że­
byśmy Kijowa nie stracili”.
82
\
Następny opis Kijowa pochodzi spod pióra Eryka Las­
soty von Steblau, posła cesarskiego do Kozaków zaporo­
skich, który w imieniu Rudolfa II namawiał ich do wystą­
pienia przeciw Turcji, z którą Habsburgowie prowadzili
wówczas wojnę o Węgry. Lassota przebywał na Ukrainie
w 1594 r. Z podróży tej zachował się jego diariusz, dziś
niezwykle cennej wartości dokument historyczny. Poseł
cesarski pisał również o wspaniałej przeszłości Kijowa,
po której pozostały jeszcze niektóre budowle i liczne rui­
ny. Zachwycał się pięknością i ogromem Soboru Sofij-
skiego, który według jego opinii zbudowany był na wzór
słynnego kościoła Hagia Sophia w Konstantynopolu. „Ko­
ściół ten stoi jeszcze dziś, utcunąue (jakimś sposobem),
ale wali się — pisał. — Górne sklepienia, szczególnie w
środku, są wykonane robotą mozaikową, posadzka na do­
le wyłożona pięknymi farbowanymi kamykami: w górze
jest krużganek, którego przezroczyste wsporniki pomiędzy
jedną kolumną a drugą są wykute z całych płyt niebie­
skawego kamienia. W jednej z nich naprzeciwko w iel­
kiego ołtarza jest okrągła dziura, mniej więcej pół łok­
cia wysokości, obrzucona obecnie wapnem, o której się
mówi, że w dawnych czasach było w niej lustro, w którym
można było za pomocą sztuk magicznych zobaczyć wszy­
stko, co się chciało, nawet na odległość kilkuset mil. Kie­
dy jednak pewnego razu jakiś kijowski car wyruszył na
wojnę przeciwko poganom i długo go nie było, małżon­
ka jego, z tęsknoty za swoim panem, zrobiła użytek z lu­
stra i codziennie do niego zaglądała, aby zobaczyć, co pan
robi i jak mu się wiedzie. Gdy jednak pewnego razu zo­
baczyła, że on z jakąś pogańską branką uprawia miłość,
rozgniewała się i rozbiła lustro, sit fides penes authorem
(niechaj wiara będzie dana autorowi). Ponadto można
jeszcze na górze zobaczyć ciemną komorę, w której Wło­
dzimierz (Wielki) kazał zamurować swoją małżonkę. Rów­
nież z górnego krużganka dochodzi się krętymi schodami
w górę, na wieżyczkę, gdzie podobno Włodzimierz miał
83
zwyczaj odbywania narady, która jest nazywana Stolica
Włodzimierzowa (to ostatnie nieścisłe, Sobór Sofijski zo­
stał bowiem zbudowany w czasach Jarosława Mądrego,
a dawna budowla drewniana z czasów Włodzimierza zo­
stała strawiona przez pożar7— L. P.). ...W kościele widzi
się jeszcze grobowiec kniahini Olgi, która była matką
Włodzimierza (faktycznie babką — L. P.). Również w
drewnianej skrzyni pokazane jest ciało metropolity, któ­
remu Tatarzy obcięli głowę (mowa o metropolicie kijow­
skim Makarym, zamordowanym 1 maja 1497 r. przez
Tatarów koło Mozyrza — L.P.), dotąd jeszcze nie zepso-
wane, co zresztą ja sam zauważyłem, gdy dotknąłem je­
go ręki i głowy przez lniane płótno, którym ciało było
okryte. Ponadto znajduje się tam grobowiec, w którym
leży w żelaznej trumnie córka pewnego cara. A poza tym
w kaplicy, w pięknym grobowcu z białego alabastru leży
kniaź Jarosław, syn Włodzimierza, razem ze swą małżon­
ką. Grobowiec jest mniej więcej wysokości mężczyzny
i jeszcze nie zniszczony, tak mocno był zbudowany. W
innej kaplicy na zewnątrz kościoła był grobowiec liii Mu-
romca, który był sławnym bohaterem (legendarnym ry­
cerzem Włodzimierza, bohaterem ludowych bylin, pocho­
wanym faktycznie w Ławrze P eczerskiej----L. P.), jak
oni go tu nazywają, i o którym opowiada się wiele le­
gend”.
Lassota wspomina jeszcze o cerkwi Św. Katarzyny, po
której pozostał już tylko kawałek muru. Wymienia rów­
nież Złote Wrota. Spośród starych budowli w dobrym
stanie znajdowała się jeszcze cerkiew Św. Michała, „Jest
to piękny budynek, ma w środku okrągłą wieżę z poz­
łacanym dachem, prezbiterium jest wewnątrz też wyko­
nane mozaikową robotą, a posadzka wysadzana małymi
farbowanymi* kamyczkami”. O samym mieście położonym
na Podolu Lassota pisze niewiele. Jest ono rozległe, po­
nieważ każdy dom otoczony jest ogrodem. Znajduje się
w nim dużo drewnianych cerkwi i jedna murowana, Św.
Cyryla, nie zniszczona doszczętnie przez Tatarów jak inne
świątynie i odbudowana staraniem księcia Konstantego
Ostrogskiego, pochowanego w 1533 r. w Ławrze Peczer­
skiej, gdzie wystawiono mu piękny renesansowy nagro­
bek, wyobrażający leżącego rycerza. „Było tam także bi­
skupstwo rzymskiego Kościoła, ale kościół katedralny jest
bardzo lichy i tylko drewniany”. Katedra ta zbudowana
była na Podolu, ale wkrótce po odjeździe Lassoty nowy
biskup kijowski, Kazimierz Kazimierski, zapewne od
1614 r. przystąpił do budowy nowej, murowanej katedry
Św. Mikołaja o trzech nawach. Dzieła jego dokończył na­
stępny biskup, Bogusław Oksza-Radoszewski. Autor dia­
riusza wspomina o licznych Ormianach kijowskich, ma­
jących w mieście własne kościoły, i twierdzi, że nie na­
leżą oni do zbyt zamożnych mieszczan. Jego informacja
o zamku pokrywa się z relacjami zawartymi w lustracji
z 1570 r. oraz przekazem Heidensteina.
Szczegółowo opisuje Lassota Ławrę Peczerską. „Na
ćwierć mili od miasta w dół Dniepru położony jest na
górze monaster Peczerski, albo klasztor, w którym miesz­
ka ruski metropolita razem ze swoim konwentem, złożo­
nym z czarnych mnichów, zwanych dlatego czerńcami —
pisał. — Kościół jest też piękny i murowany i można tam
zobaczyć piękny marmurowy grobowiec księcia Konstan­
tego z Ostroga, dzielnego bohatera, ojca obecnego stare­
go wojewody kijowskiego (Konstantego Wasyla). Inskryp­
cja jest podana po rusku. Ponadto tam przy murze znaj­
duje się obrzucony wapnem murowany grobowiec, w któ­
rym leżą przodkowie obecnego wielkiego księcia moskiew­
skiego, gdyż mówi się, że starzy książęta kijowscy i przod­
kowie wspomnianego księcia pochodzili z tego samego
rodu (ta informacja nie była ścisła, w Ławrze bowiem
pochowani zostali: córka wk. ks. Wsiewołoda, Jewparkija,
ks. miński Gleb Wsiewołodowicz i jego żona Anastazja
oraz ks. słucki Simeon Olelkowicz, odnowiciel klasztoru
po zniszczeniach z 1240 r. — L. P.). Z klasztoru tego cią-
85
 gnie się z góry na dół w kierunku rzeki ogród, w którym
znajduje się duża jaskinia, nazyw ana tu Peczara. W ydrą­
żona jest w gliniastej górze, z licznym i gankam i biegną­
cymi w e w szystkie strony; są one czasem na wysokość
m ęzczyzny, a naw et wyższe, czasem niskie, że trzeba się
sc y ae, i tak szerokie, że jeden mężczyzna może w ym i­
nąć drugiego” (cyt. za: Eryka Lassoty i W ilhelm a'B eau-
piana opisy Ukrainy, oprać. Z. Wójcik, W arszawa 1972).
. cdług relacji Lassoty w Ław rze spoczywały prochy
kilku św iętych: Dionizego, Aleksego, M arka, bohatera lu~
owego Czobotki (faktycznie ludowa nazw a liii M urom -
ea) m nichów — założycieli klasztoru, i kilku innych osób,
bohaterów opowieści i legend ludowych. W tejże relacji
K ijów przedstaw iony jest jako pełne pięknych pam iątek
”aa]j ce b°g a t3 przeszłość, obfitującą w stare le­
gendy i bardziej praw dziw e opowieści.
Przyłączenie ziem ukraińskich do K orony przyczyniło
słahn°C HZf J"W° , d! S2ybSZe«° r°zw oju gospodarczego tych
, dot3d zaludnionych obszarów. Żyzne tereny ziemi
kijow skm j i bracław skiej stały się m agnesem przyciąga-
L. m uw agę polskiej szlachty i m agnaterii. Tu w łaśnie
o l aT ła Slę najlepsza okazia do szybkiego zdobycia lub
powiększenia m ajątku, zrobienia k ariery politycznej i w oj-
w o ^iT k U2yskania aw ansu społecznego. Sejm 1590 r. zez-
™ krojow i na rozdaw nictw o ziem „pustynnych” za
Białą C erkw ią. W krótce na te teren y ruszyła istna fala
g r z ^ ™ d P° ISkiCh’ SzIachty’ chłopów, mieszczan. Jak
S p f d ®SZCZU zacz^ły Powstawać na U krainie ołbrzy-
s z lL h tv W ł 13- ! 811^ 16 1 m ajątki śred n iei i drobnej
ś c ia 2 li d ^ C1Clele boz!udnych Praw ie dotąd obszarów
p > f ‘ d° sw oich włości przybyszów z Rusi Czerwonej
gam i d h ip o ? 51’ f LitWy’ kuSZ^c ich licznym i u t
da nv nndłUg0trWałątJ”w olnizną”- W zrastający ucisk feu-
alny na ziem iach Rzeczypospolitej pow odował wówczas
m asowe zbiegostwo chłopów na U krainę, gdz e pTczat
kowo w aru n k i bytowe osadników były znacznie lepsze nL
86
na pozostałych obszarach państw a, można tu było bowiem
zająć więcej ziemi, korzystać z „w olnizny” i trad y cy j­
nych swobód ludności pogranicza. W skutek m asowej ko­
lonizacji liczba ludności ziem u k raińskich szybko w z ra­
stała. W edług w yliczeń A leksandra Jabłonow skiego —
w 1578 r. Kijowszczyznę i Bracławszczyznę zam ieszkiw a­
ło 545 tys. osób, co daw ało zaludnienie zaledw ie 3 osób
n a km 2. W 1640 r. na tych teren ach mieszkało już ponad
850 tys. ludności.
Postęp gospodarczy i w zrost zaludnienia w płynęły na
rozwój K ijow a. W edług lu stracji z 1622 r. było w nim
już 1750 domów, liczba m ieszkańców w ciągu 50 la t u-
legła więc praw ie podw ojeniu i przekroczyła 10 500 osób.
Doliczając biedotę nie płacącą podatków, duchow ieństw o,
szlachtę i załogę wojskow ą, m ożna sądzić, że w K ijow ie
m ieszkało do 15 tys. ludzi. W 1622 r. zam ek już „w krąg
częstokołem ostawiony, do niego wchodząc b ram a dobra”.
W ew nątrz niego „kom ór szlacheckich i m iejskich pełno,
stu d n ia dobra, pobita i głęboka”, sprzęt zam kow y „w po­
rządnym opatrzeniu i chow aniu za dobrym i zam kam i”.
M iasto na Podolu „w okrąg częstokołem ostawione. ...bra­
m a now a drew niana, potężna i w ielka” (cyt. za W. J a ­
błonowskim , t. IX). Do starostw a zamkowego należało już
15 wsi. Sobór Sofijski m iał w tedy 45 wsi, Ł aw ra Pe-
czerska — aż 115 w si na U krainie, W ołyniu i L itw ie; ko­
ściół i klasztor Dom inikanów m iał 22 wsie. Bogatym i w ła­
ścicielam i były również M ychajłowski W ydubicki m ona-
ste r oraz klasztory: K iryłow ski, M ychajłow ski Złotow ier-
chy, Nikolski i B ohojaw leński (Objawienia Bożego). W y­
m ienione tu liczby w si świadczą najlepiej o rosnącym
szybko zaludnieniu na Kijowszczyźnie, zwłaszcza w oko­
licach sam ego Kijowa.
W pierw szej połowie XVII w. Kijów nab ierał coraz
większego znaczenia na U krainie. W arunki topograficz­
ne m iasta były wówczas inne niż dzisiejsze. Z anikły licz­
ne rzeczki i stru m y k i w padające niegdyś do Dniepru,
87

a i sam a rzeka zm ieniła nieco swe koryto. K lim at nato­
m iast niew iele różnił się od współczesnego. Kijów ucho­
dził w tedy za m iasto znacznie cieplejsze od K rakow a
i Lwowa. W jego okolicach rosły m igdały, m orele i orze­
chy greckie, a także upow szechniająca się od XVI w. w in ­
na latorośl.
K ijów w dalszym ciągu składał się z trzech oddziel­
nych części: Górnego M iasta, Podola i Peczerska. P ierw ­
sza z nich nadal znajdow ała się w stanie zupełnej ruiny
i upadku, a życie skupiało się tu tylko wokół soborów
Sofijskiego i M ychajłowskiego. R uiny cerkw i Dziesięcin-
nej i innych św iątyń nie były odbudow yw ane i rozsypy­
w ały się zupełnie. G órne Miasto nadal opasyw ały w ały
z czasów Jarosław a M ądrego, a zejście na Podole wiodło
przez w jazd Boryczewski lub W rota Sofijskie. Wg relacji
francuskiego inżyniera w służbie polskiej, W ilhelm a B eau-
plana, k tó ry przebyw ał w K ijow ie w 1640 r., w G órnym
Mieście w iele się zm ieniło w porów naniu ze stanem sprzed
kilkudziesięciu lat. „Kościoły Ś w iętej Zofii i Świętego
M ichała zostały odbudow ane w edle w zorów pierw otnych.
P ierw szy z nich, o pięknym frontonie, odznacza się ładną
sylw etką, z którejkolw iek spoglądalibyśm y strony. Wzdłuż
ścian św iątyni wznoszą się liczne figury, zaś sam e ściany
zdobione są m ozaikam i ułożonym i z bardzo m ałych, róż­
nobarw nych, błyszczących jak szkło kam yków . P rzy le­
gają one do siebie ta k ściśle, iż tru d n o rozeznać, czyli
są m alow ane, czy też jest to p raca tkacka. Sklepienie
zrobione jest jedynie z garnców glinianych, w ypełnionych
gipsem i pokrytych nim ze w szystkich stron. Dodać n ale­
ży, że św iątynia ta jest schronieniem pam iątek po licz­
nych królach i archim an drytach”. O dbudow a k ilk a k ro t­
nie zniszczonej przez T atarów św iątyni była głównie dzie­
łem m etropolity kijow skiego P iotra Mohyły. Jeszcze w
końcu XVI w. Sobór Sofijski przedstaw iał sobą opłakać
ny w ygląd. B iskup katolicki Józef W ereszczyński pisał
o Św. Zofii „która teraz, ach, niestety, jest nie tylko przez
88
bydło, szkapy, psy i świnie... sprofanow ana... przez zły
dozór m etropolitów kijow skich, a przez oziębłość panów
greckich” (cyt. za: F. R a w i t a G a w r o ń s k i , K ijów —
legendy, podania, dzieje, K ijów 1915). W ydaje się, że ten
energiczny biskup, k tó ry podjął w K ijow ie istną ofensy­
wę katolicyzm u, stara ł się o przejęcie cerkw i przez ko­
ściół rzym ski. O statecznie jednak po brzeskiej unii ko­
ścielnej 1596 r„ k tó ra zaogniła tylko k o nflikty społeczne
i narodowościowe na U krainie, i po zniesieniu organizacji
kościoła praw osław nego w Rzeczypospolitej sobór dostał
się w ręce unitów . Przeciw katolicyzm ow i i unii w y stą­
pił zdecydowanie M ohyła, w ybitny u k raiń sk i m ąż stanu,
jednocześnie zw olennik utrzym ania zw iązku U krainy
z Polską. Gdy w 1632 r. W ładysław IV uznał faktycznie
odbudow aną nielegalnie przed 12 laty hierarch ię praw o­
sław ną w Polsce, M ohyła odebrał Sobór Sofijski unitom
i przyw rócił m u daw ną świetność. W 1635 r. na gruzach
cerkw i Dziesięcinnej pobudow ał ponadto niew ielką, d rew ­
nianą cerkiew kę. M ohyła przyczynił się do budow y m u­
row anej cerkw i Św. M ykoły o jednej kopule, odbudowy
cerkw i Św. Spasa na Berestow ie, W asyla (Trzech Św ię­
tych) oraz P reczystenskiej na Podolu.
Całe życie K ijow a w XVII w. w dalszym ciągu sku­
piało się na Podolu. B eauplan pisał: „Rozłożyło się nowe
m iasto nad rzeką, rozciągając się wzdłuż n iej na cztery
tysiące kroków , a na jakieś trzy tysiące wszerz, licząc
od B orystenesu (Dniepru) do wzgórza. O kala K ijów tru d -
n.y do przebycia rów, szerokości 25 stóp. Nowe miasto
posiada kształt tró jk ątn y i jest otoczone drew nianym i
um ocnieniam i z takim iż basztam i. ...Katolicy m ają tu
cztery kościoły (w końcu XVI w. był tylko je d e n __L. P.),
i m ianowicie: katedrę, kościół D om inikanów w rynku
l«>d w ezw aniem Św. M ikołaja (ufundow any przez moż­
nego szlachcica kresow ego S tefana Aksaka, sędziego ziem ­
skiego kijowskiego, pom iędzy 1618 a 1640 r. — L. P.),
Mernardynów pod górą (ufundow any w raz z klasztorem
89
przez K rzysztofa Sulim ierskiego — L. P.) oraz Jezuitów ,
którzy się dopiero niedaw no pojaw ili (sprow adzonych do
K ijow a w 1622 r. przez biskupa Okszę-Radoszewskiego,
a po przeniesieniu do Fastow a ściągniętych ponownie przez
w ojew odę Janusza Tyszkiewicza w 1632 r. — L. P.). O-
siedli oni między bernardynam i a rzeką. R usini dyzunici
m ają około dziesięciu kościołów zw anych przez nich c e r­
kwiam i... Miasto posiada jedynie trzy piękne ulice, po­
zostałe są ni proste, ni ukośne, lecz po prostu niek ształt­
ne, przypom inające lab irynt. Uważa się, że Kijów dzieli
się na dw a m iasta, z których jedno jest m iastem bisku­
pim, zaw iera w sobie kościół k ated raln y (była to tzw.
Biskupszczyzna — L. P.), drugie zaś jest m iastem m u n i­
cypalnym , tu znajdują się trzy pozostałe kościoły zarów ­
no rzym skie, jak i greckie. Jak n a ten k raj, jest to raczej
gród kupiecki, a cały handel prow adzi się tu zbożem, fu ­
tram i, woskiem, miodem, łojem, soloną rybą itd.” K ijów
m iał wówczas cztery jurydyki: biskupa, w ojew ody lub
starosty, w ójta oraz ław ników m iejskich. „Domy są b u ­
dow ane wzorem m oskiewskim , w szystkie jednakow e, do­
syć niskie, rzadko przekraczające wysokość jednego pię­
tra . Z am iast świec posługują się tu szczapam i sm olnym i,
k tó re tak są tanie, że za dwa denary m a się je w ilości
w iększej, niż to potrzeba do ośw ietlenia w najdłuższe
n aw et zimowe noce. K om iny sprzedaje się tu na targ u ,
co u nas śmiech by wywołało, podobnie jak tutejszy spo­
sób przyrządzania mięsiwa, m ałżeństw a i inne obrządki”
(cyt. za: Eryka Lassoty i W ilhelma Beauplana opisy Ukrai­
ny). Domy m ieszczan kijow skich były dość obszerne i sto­
sunkowo nieźle na owe czasy wyposażone, toteż cena ich
sięgała średnio do 300 zł polskich.
W pierw szej połowie XVII w. budow nictw o rozw ijało
się najbardziej na Podolu, znacznie m niej w Peczersku,
gdzie w yrosło w tym czasie całe m iasteczko zam ieszkane
przez zależnych od klasztoru chłopów, a także rzem ieślni­
ków i kupców, n ajm n iej zaś w G órnym Mieście. W po-
90
S k T S S tro tc t W ^ Ł t Ckie 1 dUCh° Wne: Bilo-
roczyska. Przylegały rów nież do Fy- 3 takze hczne u *
nywka, P rio rk a i Płoska. WMniare r n ^ Sł° b° dy K ucc*
? e te m iejscowości znalazły si0 ? „ ZW0JU m iasta wszyst-
stanow ił wówczas w ażny wezeł l J<?g° obrębie- K ijów
drogi w odnej na D nieprze wychodź'.°m um kacyjn y - Oprócz
kow lądowych. Z Peczerska d r n t ł° Z m iasta kilka szla-
J a> z Górnego M iasta do Lwowa z p T ? 3 d° Wasy]ko-
< u, spod m onasteru Kiryłowst- • ’ Pk>do^a do Wyszgoro-
na P ^ e p ra w a przez n a , Doroh°życze. Głów-
ru W ydubickiego. P znaJdowala się koło m onaste-
^ ie ^ d n o lita .^ P r^ w ^ M o ^ n ie sz c ^ ń ^ Y y o <rn°w miaStk była
stwo kM olfckiefsTachtab i u r r d kie-^1 * 0 1 . ™ - ! % ^ ^ ’
ponad 10% m ieszk aL ó w s D0nr Cy’ Z° łnierze - stanow ili
tw orzyli rów nież w s p o m n i a n i o S ? * • narodow ościową
M iasta w pobliżu obecnego placu T , 1,6- Część S tareg°
Żydzi. Ponadto m ieszkali tu G r e ^ ™ 16®0 za5m °w ali
da w ianie, Tatarzy, T urcy W n } ™ Cy’ W łosi> Moł-
społeczna ludności K ijow a b’y ła zróżn' 1 innk S t™ ktura
masę stanow iło p o s p ó ls tw o ru sk7 e3ZmC0wana- Podstaw ow ą
dalna składała się z Polaków f p / 2 Plebs' K lasa k u -
własne dom y w K ijow ie i liczne ^ o h ? ™ ' SzIkchta m iała
Ukrainie. Gdy w okresie 7 dobra Z1em skie n a calei
masowo do m l s T a f L I e j z I e m T S ^ jm ików *“ * £ 2
lł° S1(? ro Jno i gwarno, a k u n L i i CJ’ na ulicacb
ce z uciechy, obroty ich bowiem k ™m arze nacierali rę-
Po 1076 r. przeniesiono s e i S T n atychm iast w zrastały.
■hzłach ta wojew ództwa k i j o Z t ieJn ^ d ° Ż y t°m ierza.
J S T <" tr ybunalu £ £ $ ~ ^
Ważną rolę w żvc'
l .tolickio, unickie i f “^ w i e ń s h y s
/yW8‘ WÓWC2M»
91
 duże znaczenie zdobył sobie klasztor Dom inikanów, który
w końcu XVI w. założył w łasną drukarnię. B iskup W ere-
szczyński stw orzył podw aliny pod rozległe dobra w m ie­
ście, w spom nianą Biskupszczyznę, pow stałą w 1604 r.
O bejm ow ała ona tere n y rozciągające się od Żytniego T ar­
gu w zdłuż rzeczki Hłuboczycy (później K anaw a) do Dnie­
p ru i od Jeziora Jordańskiego do Szczekowicy i zameczka
biskupiego na K udriaw cu, zbudow anego przez W ere
szczyńskiego. B yła typow ą jurydyką w ówczesnej Rzeczy­
pospolitej. W ereszczyński przyczynił się rów nież do od
budow y głównego zam ku po pożarze 1601 r.
Pom yślne czasy przeżyw ał zakon jezuitów. D nia o
czerw ca 1646 r. odbyła się w K ijow ie słynna dysputa na
tem at pochodzenia Ducha Świętego m iędzy jezuitą M iko­
łajem Ciechowskim a rektorem K olegium M ohylańskiego,
Innocentym Gizelem, reprezentującym ideologię praw o­
sław ną. Toczyła się jeszcze przez następne dw a dni w o­
bec ogromnego tłu m u słuchaczy. Przez długie lata rozpra­
w iano później o niej w całym mieście.
P atry cja t m iejski K ijow a stanow iło kilkanaście moż­
nych rodów, z których najw iększe znaczenie m ieli Bali-
kowie, Chodykowie, M ideszkowicze i Mefodowicze. Dwa
pierw sze z nich ryw alizow ały ze sobą o stanow isko w ój­
ta kijowskiego. Rody patrycjuszow skie zm onopolizowały
w sw ych rękach praw ie cały handel m iędzynarodow y
m iasta oraz znaczną część handlu w ewnętrznego, dzierża­
w iły folw arki m agnackie, piastow ały najw yższe urzędy
w mieście: burm istrzów , w ójtów, ław ników i rajców .
D robniejsi kupcy zajm ow ali się handlem w ew nętrznym j
rzem ieślnicy skupieni byli w cechach. Część cechów pod-j
legała jurysdykcji m agistratu, część zamkowi, inne —1
klasztorom praw osław nym lub biskupstw u katolickiem u.
D robni rzem ieślnicy tru d n ili się jednocześnie upraw ą ro ­
li, sadow nictw em i hodowlą. N iektóre cechy m iały w m ie­
ście w łasne budynki z kram am i.
Pom yślnie rozw ijał się w tym okresie handel kijow­
92
ski. W ym ianę prowadzono z ziem iam i Rzeczypospolitej,
Rosją, K rym em , T urcją, M ołdawią, Wołoszczyzną, W ęgra­
mi, E uropą Zachodnią. Sól w ydobyw aną w lim anach nad
M orzem C zarnym i na R usi Czerwonej w ysyłano do Ro­
sji i na Białoruś, do Rosji dostarczano też ru d ę żelaza,
siarkę, saletrę, w yroby żelazne, broń, mydło, papier, fa r­
by. Ze W schodu przywożono oliwę, jedw ab, pachnidła,
kilim y, broń, wino, w yroby jubilerskie, b arw n e chusty.
M ichalon L itw in był pełen podziwu dla bogactw a m iesz­
czan kijow skich. Pisał, że pod ubogim i strzecham i do­
mów m ożna spotkać tak ie kosztowności, jakie w idzi się
tylko w pałacach. Jego zdaniem w K ijow ie było więcej
jedw abiu niż lnu w W ilnie, a pieprzu więcej niż soli w
całej Polsce.
W ym iana odbyw ała się n ad al głównie n a Ż ytnim T a r­
gu. W obrotach w ew nętrznych najw iększą rolę odgryw ał
handel gorzałką, k tó rej szczególnie dużo kupow ali Koza­
cy, piw em i miodem, spożywanym i w karczm ach.
W 1622 r. z sam ych karczem m ieszczanie kijow scy pła­
cili 2100 zł podatku rocznie. Część ludności m iasta skła­
dała się z chłopów — poddanych szlachty, zam ku, klasz­
torów lub cerkwi.
Pom yślny rozwój w d ru g iej połowie XVI i pierw szej
połowie XVII w. K ijów zawdzięczał w znacznym stopniu
królom polskim, k tó rzy otoczyli miasto opieką i nadali
m u szereg przyw ilejów . P raw o m agdeburskie zapewniło
m ieszczanom dużą samodzielność. W ójt K ijow a był w y­
bierany przez mieszczan, on z kolei w yznaczał rajców
i burm istrza. Część kijow ian podlegała jed n ak zamkowi,
a nie m agistratow i. Do w ojew ody należała w ładza adm i­
nistracyjna, wojskow a, sądownicza i częściowo policyjna
(w stosunku do m ieszczan „zam kow ych”). Władzę swą w o­
jew oda rozciągał częściowo i n a m ieszczan „m agistrac­
kich”, od których pobierał m yto oraz pociągał ich do prac
przy um ocnieniach zam ku. Mieszczanie na ogół zazdrośnie
strzegli sw ych wolności, toteż wszelkie p róby narzucenia
93
 im w ładzy przez wojewodów natychm iast w yw oływ ały
silny opór.
K rólow ie nadali Kijowowi praw o składu, co przyczyniło
się do rozw oju handlu. W 1586 r. nam iestnik wojewody,
M ateusz W oroniecki, zwołał na ry n k u na Podolu lud m iej­
ski w czasie targ u , w ym ierzył g ru n t między w ałam i a So­
borem Sofijskim i ogłosił, „żeby się ludzie wszelakiego
stanu, w iary chrześcijańskiej na onym m iejscu z daw na
pustym budow ali w edług wolności innych m iast JKM
w szelakich” (cyt. za: Słow nik geograficzny K rólestw a
Polskiego i innych krajów słow iańskich, t.IV, W arszawa
1884, hasło: Kijów). W ten sposób z w oli S tefana B atore­
go rozpoczęto odbudowę Starego M iasta. W zam ian z;
poparcie finansow e udzielone przez bogatych mieszczai
D ym itr Sam ozwaniec zrew anżow ał się m iastu h ram otą
z 23 października 1604 r. zezw alającą w szystkim kupcom
kijow skim swobodnie handlow ać na terenie Rosji bez
płacenia m yta. W 1616 r., zgodnie z przyw ilejem Z ygm un­
ta III, przystąpiono w mieście do odbudowy Soboru
Uspienskiego. W tr z y 'la ta później tenże m onarcha nadał
m iastu w użytkow anie górę Szczekowicę, zezw alając na je
zasiedlenie przez mieszczan.
W ojew odam i kijow skim i w tym okresie byli w ybitni
Polacy. Po śm ierci K onstantego W asyla Ostrogskiego
w 1608 r. urząd wojew ody przypadł Stanisław ow i Żół­
kiew skiem u. W 1618 r. król przekazał w ojew ództwo k i­
jow skie Tom aszowi Zam oyskiem u. Po objęciu tej godno­
ści Zam oyski zaprosił w szystkich urzędników ziemskich,
szlachtę, oficerów oraz żołnierzy polskich i kozackich na
w spaniałą ucztę. W raporcie do k róla ocenił jednak sy tu ­
ację w K ijow ie bardzo krytycznie, podkreślając, że p a­
n u je tu „bezrząd, nieposłuszeństwo, rozgardiasz i sam o­
w ola”, a w m iastach ukraińskich upadła wszelka dyscy­
plina.
R aport Zamoyskiego odzw ierciedlał faktyczną sytuację
społeczno-polityczną na U krainie. W w yniku intensyw nej
kolonizacji produkcja rolna i hodow lana znacznie tu w zro­
sła, powiększyła się też liczba m iast. Działalność m agna­
tów przyczyniła się do w zrostu produkcji przem ysłow ej.
W rezultacie hojnych nadań królew skich w ielkie m ajątk i
na U krainie rozrosły się jednak niepom iernie, i to w
znacznym stopniu w drodze bezprawnego przyw łaszczania
gruntów drobnej szlachty ruskiej, odbierania ziem i m iesz­
czanom, zagarniania królewszczyzn, czemu nie mógł za­
pobiec słaby ap a rat państw ow y na kresach. W pierw szej
połowie XVII w. pow stały więc na U krainie istne „p ań ­
stw a” m agnackie Koniecpolskich, Zbaraskich, W iśniowiec-
:ich, Lubom irskich i innych, zajm ujące na B racław szczy-
nie około 80% pow ierzchni całego w ojew ództw a, na K i-
owszczyźnie — 68°/o. M agnaci kresow i utrzym yw ali p ry ­
watne arm ie, m ieli w łasne dw ory, prow adzili w łasną po­
litykę zagraniczną nie zawsze zgodną z interesem p ań ­
stwa. Większość ruskich feudałów dla k arie ry porzucała
praw osław ie i przyjm ow ała katolicyzm , a w ślad za ty m
język polski i obyczaje. W ciągu XVII w. m ag n ateria ru -
kiego pochodzenia stała się już ostoją panow ania pol­
anego na U krainie.
W przeciw ieństw ie do Rusi Czerwonej i Podola polo-
riizacja na terenach Kijowszczyzny, Bracławszczyzny
i Czernihowszczyzny objęła tylko górną w arstw ę klasy
panującej, natom iast drobna szlachta, mieszczaństwo
i chłopi pozostali przy ruskiej mowie i obyczajach oraz
praw osław iu. Rozwój latyfundiów m agnackich na wcielo­
nych do K orony ziem iach ukraińskich przyczynił się do
politycznego w zrostu oligarchii, k tóra opierając się na
wej potędze m aterialn ej zaczęła w yw ierać decydujący
wpływ na życie publiczne i politykę zagraniczną k raju,
przyczyniając się do osłabienia w ładzy cen traln ej i decen-
1 ralizacji państw a. Cała energia Rzeczypospolitej kiero­
w ała się teraz na wschód w celu obrony i rozszerzenia
istniejącego stan u posiadania, co powodowało ciągłe wojny
z Moskwą, T urcją i T ataram i, wyniszczające siły państw a
 i prow adzące w rezultacie do jego późniejszego upadku. Już w końcu XVI w. doszło do pierw szych pow stań
W m iarę postępów kolonizacji położenie m as ludowych ehłopsko-kozackich przeciw panow aniu polskiej szlachty
na U krainie zaczęło się pogarszać. Stopniowo m ijały lata na U krainie. W 1591 r., w czasie pow stania K rzysztofa
„w olnizny”, a często jeszcze przed ich upływ em panow ie Kosińskiego, Kozacy bezskutecznie usiłow ali opanować
zaczęli domagać się czynszów i danin. Na ziemi kijow skiej Kijów. Mimo porażki powstańców — w 1595 r. doszło do
i bracław skiej pojaw iła się nie znana dotąd chłopom pań­ now ych w alk. Tym razem przywódcą ru ch u narodow ow y­
szczyzna. Ludność dotkliw ie odczuwała tu samowolę dzier­ zwoleńczego był Sem en N alew ajko. W następnym roku
żawców, którzy, otrzym aw szy na określony okres w e w ła­ h etm an Stanisław Żółkiew ski stoczył pod K ijow em zw y­
danie wieś lub m iasteczko, w rabunkow y sposób eksplo­ cięską bitw ę z pow stańcam i, usiłującym i przeszkodzić P o­
atow ali mieszkańców, chcąc dorobić się na nich jak n a j­ lakom w przepraw ie przez Dniepr. Niebawem całe po­
szybciej. T radycyjnie przyzw yczajone do szerokich swo­ w stanie zostało krw aw o stłum ione. Biedota kijow ska pod­
bód m asy ludow e Kijowszczyzny i B racławszczyzny obję­ czas tych w alk w yraźnie sym patyzow ała z powstańcam i,
to tym i sam ym i obowiązkam i co ludność innych ziem zamożniejsi mieszczanie natom iast sprzyjali Polakom .
i podporządkow ano w ładzy sądowniczej szlachty. Rozwój go­ W prow adzenie unii w K ijow ie przez m etropolitę unic­
spodarki folw arcznej na tych terenach powodował też kiego kościoła w Rzeczypospolitej, Antoniego Grekowicza,
duże ograniczenie wolności osobistej chłopów i mieszczan. wywołało silny opór ze strony mieszczan. G dy w 1618 r.
W raz z w yzyskiem społecznym rósł ucisk narodow ościo­ G rekowicz usiłow ał odebrać praw osław nym m onaster Wy-
wy i religijny, feudałow ie polscy bowiem zw alczali reli- dubicki, został utopiony przez w ezw anych n a pomoc K o­
gię praw osław ną, w czym gorliw ie pom agali im spoloni­ zaków. W ażną rolę w walce z unią i katolicyzm em ode­
zow ani m agnaci ruscy. Poniew aż ostoją k u ltu ry ruskiej grały na U krainie tzw. bractw a, stow arzyszenia ludno­
była cerkiew, w ładze - Rzeczypospolitej doprow adziły do ści praw osław nej — szlachty, mieszczan, duchow ieństw a
unii brzeskiej, na mocy której kościół praw osław ny pod­ i Kozaków. W 1615 r. przy m onasterze Bohojaw leńskim
porządkow any został papieżowi. Przeciw unii w ystąpiło i (O bjaw ienia Bożego) na Podolu powstało bractw o kijow ­
społeczeństwo ruskie, a w 1620 r. p atria rch a K onstanty- j skie. N iebaw em w stąpił doń ,,z całym w ojskiem ” hetm an
nopola Teofanes przyw rócił w K ijow ie tajn ą hierarchie ;] ^kozacki P io tr K onaszew icz-Sahajdaczny. Członków brac-
praw osław ną, uznaną w 12 la t później przez W ładysław; j tw a obow iązyw ała głęboka solidarność — m ieli w spierać
IV. Na U krainie praw osław ni podzielili się w rezultack ; ^ię w zajem nie, pom agać zubożałym członkom, wdowom,
na unitów i dyzunitów. W sam ym Kijow ie unici przejęli j sierotom po członkach organizacji. B ractw o kijow skie,
przejściowo w swe ręce Sobór Sofijski i m onaster W ydu-
podobnie jak innych m iast ukraińskich, prowadziło, ostrą
bicki. K onflikty religijne spowodowane unią doprow adzi- i
polem ikę z u n itam i i katolikam i, w ykorzystując do tego
ły do zaostrzenia antagonizm ów społecznych i narodo- !
celu publicystykę i lite ra tu rę w ydaw ane przez w łasne
wościowych. W tej sytuacji uciskany lud uk raiń sk i za- j
dru k arn ie. Zajm ow ało się także organizow aniem życia
czął szukać oparcia w sile zdolnej nie tylko do jego obro­
kulturalnego i szerzeniem oświaty. W znacznym stopniu
ny przed najazdam i tatarskim i, ale i przed w yzyskiem ze ,
przyczyniło się do odbudow y hierarch ii praw osław nej na
strony polskich feudałów. Silą tą była Kozaczyzna zaporo­
ska. U krainie. Nowy m etropolita kijow ski kościoła praw osła­
wnego, Hiob Borecki, kierow ał odtąd w alk ą przeciw uni-
96 7 — D z ie je K ijo w a 97

t0f Y k ^ ° licyzm ow i> a pośrednio także przeciw polskiej
władzy. Gdy w 1624 r. w ójt kijow ski Fiodor Chodyka usi­
łow ał podporządkow ać bractw o kościołowi unickiem u
w ezw ani na pomoc Kozacy weszli do m iasta i wrzucili’
niefortunnego spraw cę całego k o nfliktu do rzeki, w k tó rei
r v a ^ ZłRSm-lerC' Br£!ctwo k ii0w skie często szukało pom o-
D ow staó°kn a , T , okresie poiskich re p resji po stłum ieniu
pow stań kozackich częsc jego członków, jak i w ogóle
m ieszczan kijowskich, przenosiła się za granicę, na teren
tZ W ^ ainy Słobodzkiej, podległej caratow i.
W 1615 r. bractw o kijow skie zorganizowało przy m ona-
sterze B ohojaw leńskim szkołę, nauczającą w języku staro ­
słowiańskim , greckim , łacińskim i polskim . Oprócz języ-
kow uczono w niej gram atyki, retoryki, poetyki, a ry tm e ­
tyki, geom etrii i pieśni cerkiew nych. Pierw szym i rek to -
ram i szkoły byli najbardziej w ykształceni na U krainie
ian Sal"' e.P0kl:T;,Hi0b G re c k i, M elecjusz Sm otrycki, K a-
s an Sakowicz i Fom a Jewlewicz. W szkole pracow ali ró w ­
nież nauczyciele świeccy. Ze szkoły brackiej w K ijow ie
S ™ ell\ znany ch P °te m na U krainie pisarzy i uczo­
nych, placów ka ta odegrała też dużą rolę w walce ide-
ogicznej z władzą szlachty polskiej na U krainie Stw o-
rzyhsm y z w ielkim nakładem (pracy i środków - I r )
S S ? p “ " P1Sa P° Źniej czł°nkow ie bractw a do cara Mi-
-ru sk ie 1 ° rh e n Wa ~ n a u c ^ ć swoje dzieci słow iańsko-
żeby one ellen °-g reckiej mowy i innych nauk, dlatego
by one m e piły z cudzego źródła śm iertelnie za tru tej
zachodniej schizm y i nie schodziły w niew olę R zym ian
(tj. katolików — L.P., tłum za- 7 r u ,, • , *'r-y.m ldn
-M ohylanśka A kadem ija, K ijów 1970). Y 3 & ’ ^y]ew o~
W 1631 r. przy Ł aw rze P eczerskiej P io tr Mohyła zor-
S i e Z0WD
aL 1 rRgą SZkp°łę Praw os^awną. „ K o le g iu m ^ ijo w -
ne i k l a m a" r n y “ mUsiało w sy tu acji p o lity cz-
u ltu ra ln o -re lig ijn e j p ierw szej połow y X V II w iek u
nosie ze względów taktycznych w znacznym stopniu cha
ra k te r łacińsko-polski, założone bowiem z L a ł o i z o rg a n t
98
uwane na wzór pozostałych uczelni Rzeczypospolitej,
a ponadto przygotow ać m iało k ad ry dla obrony p raw o­
sławia i polem iki z katolicyzm em ” (cyt. za: R. Ł u ż n y,
Pisarze kręgu A kadem ii K ijow sko-M ohylańskiej a literatu­
ra polska, K raków 1966). Do pracy w tej szkole Mohyła
zaprosił ze Lwowa w ykładow ców tam tejszego kolegium je­
zuickiego: S ylw estra Kossowa i Józefa Trofim owicza.
W szkole peczerskiej pobierało naukę około 100 uczniów.
W przeciw ieństw ie do szkoły brackiej kolegium — ze
względu na swój polsko-łaciński ch arak ter — nie cieszy­
ło się popularnością w śród kijow ian. W mieście rozległy
się protesty przeciwko tak iem u program ow i nauczania,
a naw et doszło do w ystąpień. „Lada chw ila oczekiw aliś­
my, aż nas wydadzą jesiotrom w Dnieprze —1 pisał potem
Kossow — lub jednego zgładzą ogniem, drugiego m ie­
czem” (cyt. za: Istorija R yjew a). Do m orderstw a w p raw ­
dzie nie doszło, ale M ohyła m usiał pójść na kom prom is.
Szkoła została przeniesiona z Ł aw ry na Podole i połączo­
na ze szkołą bracką. W ten sposób w 1633 r. powstało
K olegium M ohylańskie, pierw sza u kraińska wyższa u-
czelnia, oficjalnie uznana przez władze Rzeczypospolitej.
P rogram nauczania rozszerzono o nowe przedm ioty:
filozofię, astronom ię, teologię i języki zachodnioeuropej­
skie oraz hebrajski. W ykłady w dalszym ciągu odbyw ały
się w języku łacińskim i polskim. N iebaw em Kolegium
wyrosło na główny ośrodek życia naukow ego i k u ltu ra l­
nego U krainy, a liczba uczniów wzrosła w nim do k ilk u ­
set.
Do rozw oju k u ltu ry ru sk iej w tym okresie przyczyniło
się założenie d ru k a rn i w Ł aw rze Peczerskiej. Pierw sza
książka — Czasoslów — ukazała się drukiem w 1616 r.
Następna, Psałterz, w ydana była w języku greckim . Gdy
m etropolitą został P io tr M ohyła, książki zaczęto wydawać
w języku polskim . L ite ra tu ra ukraiń sk a tego okresu była
zresztą dwujęzyczna. „Znane od daw na i niejednokrotnie
też w historii języka oraz lite ra tu ry u k raińskiej i polskiej
99
 om aw iane fa k ty dowodzą, iż zarów no w życiu politycznym
U krainy, jak i w jej piśm iennictw ie polszczyzna była zja­
w iskiem powszechnym , że była to m owa nie tylko w a r­
stw y w ykształconej, ale rów nież spełniająca w znacznym
stopniu rolę języka literackiego tego k ra ju ” (cyt. za
R. Luźnym ). Język polski był w K olegium uprzyw ilejow a­
n y do połowy X V III w., a w ykłady prowadzono w nim
az do końca tego stulecia, mimo że K ijów już od daw na
nie należał do Rzeczypospolitej. W d ru k a rn i peczerskiej
w ydaw ano nie tylko książki o treści religijnej, ale rów ­
nież dram aty, panegiryki i inne u tw ory literackie. K siążki
te były bogato i pięknie ilustrow ane i odznaczały się w y­
sokim poziomem edytorskim . W latach 20-ych XVII w.
pow stały w K ijow ie dw ie następne drukarnie: m ieszcza­
nina Spirydona Sobola oraz byłego drukarza z Ław ry,
lym oteusza W erbickiego. Obie zw iązały swą działalność
z bractw em kijow skim i m etropolitą Boreckim , utrzy m y ­
w ały też ożywione k o n tak ty ze Lwowem , Jassam i i Mo­
skwą. Dzięki swym szkołom i dru k arn io m K ijów w p ierw ­
szej połowie XVII w. nadal stanow ił głów ny ośrodek ży­
cia kulturalnego na U krainie.
W 1630 r. podczas nowego pow stania pod wodzą T ara-
sa Fedorowicza Kozacy bezskutecznie usiłow ali opanow ać
m iasto. Na początku m aja w ojska koronne pod wodzą
hetm ana Stanisław a Koniecpolskiego przepraw iły się pod
K ijow em przez D niepr „nie bez ciężkości i niem ałego
krw ie przelania”, ponieważ Kozacy staw ili silny opór.
Izw . lw ow ski latopis inform ow ał, że podczas w alk o prze­
praw ę „pow stańcy pana hetm ana om al nie pojm ali ale
(im) uszedł do K ijow a” (cyt. za: P. W. M i c h a j 1’i n a,
W y d o ln a bor ot’ba trudoho naselenia m ist U krajiny 1569__
-1654, K ijów 1975). Ostatecznie w ojska koronne w yw al-
czyły zw yaęstw o i przedostały się na Zadnieprze, gdzie
pod P erejasław iem osaczyły pow stańców T arasa. Po d łu ­
gotrw ałych i toczonych ze zm iennym szczęściem w alkach
zaw arto z Kozakam i kom prom isow y układ pokojowy.
100
W siedem la t później doszło na U krainie do nowego pow-
ania. W edług słów h etm an a M ikołaja Potockiego głów­
nym ośrodkiem tego ru ch u był Kijów. W ojska polskie
niebaw em stłum iły i to pow stanie, ale w rok pozmej
doszło do jeszcze jednego w ystąpienia. Kozacy usiłowali
w tedy zniszczyć przepraw y przez D niepr pod Kijowem ,
c zemu przeszkodziły skutecznie oddziały koronne dowo­
dzone przez Stanisław a Potockiego i Sam uela Łaszcza.
I to pow stanie zostało krw aw o stłum ione przez siły zbroj­
ne Rzeczypospolitej. O dtąd na U krainie przez dziesięć lat
panował spokój. Ale była to przysłow iow a cisza przed
Zasadnicze zm iany w życiu K ijow a i całej U krainy
przyniosło dopiero w ielkie pow stanie 1648 r. pod wodzą
Bohdana Chm ielnickiego. B ezpośrednią przyczyną jego
w ybuchu była w praw dzie spraw a p ry w atn a pokrzyw dzo­
nego przez szlachtę h etm an a kozackiego, ale źródła ca­
łego ru ch u w ypływ ały z u w arunkow ań społecznych, n a­
rodowościowych i religijnych. W pierw szych dniach stycz­
nia C hm ielnicki zdobył w ładzę na Siczy, a w k w ietniu
— po uzyskaniu pomocy ta ta rsk ie j — w y stąpił zbrojnie
przeciw Rzeczypospolitej. „Nie daj, Boże, żeby oni w jsz i
na U krainę — pisał przew idująco hetm an M ikołaj Potoc­
ki.' __ W tedy trzy tysiące przekształci się w sto tysięcy
(cyt. za: L. P o d h o r o d e c k i , Sicz Zaporoska, W arsza­
wa 1978). Na początku w alki Potocki popełnił jednak pod­
staw ow y błąd — rozdzielił siły koronne — co C hm ielnic­
ki w ykorzystał um iejętnie, i pod Żółtym i W odami, a n astę­
pnie pod K orsuniem zadał klęskę Polakom . Na U krainie
nie było teraz żadnej siły zdolnej do przeciwstawienia^ się
Kozakom i T atarom , z w y jątk iem niew ielkiego oddziału
księcia Jerem iego W iśniowieckiego. Szeroką falą zwycię­
skie w ojska Chm ielnickiego rozlały się po k ra ju , m ordując
szlachtę, księży katolickich, unitów i Żydów. Wszędzie
przyłączały się do nich rzesze chłopów i mieszczan, a n a ­
w et drobnej szlachty ruskiej. Pod naporem powstańców
101
padały kolejno tw ierdze i m iasta; w ioski i futory w yzw a­ nI ała w K ijow ie władzę. ^ I ^ c h m ie T n ic k T r u L y ł z arm ią
lały się sam e. W tej tru d n ej dla Rzeczypospolitej chw i­ dnia, w tym m iesiącu bowie §ć Q tym 19 g rudnia
li zm arł niespodziew anie król W ładysław IV. P rzerażona 4>°d Zam ościa do ^ °™ stanie Dowodzeni przez pułko-
ogrom nym i rozm iaram i pow stania szlachta polska m aso­ w ybuchło w mieście P Neczaja Kozacy i miesz-
wo opuszczała swoje dobra i uchodziła na zachód. O kru­ wnika bracław skiego ra tusz i ustanow ili swoją
cieństw a popełniane przez w ycofujące się z Zadnieprza i /.unie opanow ali zame teraz w m ieście o-
w ojska W iśniowieckiego spowodowały natychm iast re a ­ pogrom ów. W oj-
kcję ze strony Kozaków, toteż w ojna staw ała się coraz krutny terror- W m a]u itJ biecki j ak u b M icha­
bardziej zacięta i obie strony nie przebierały w niej w łki lubelski i późniejszy kasztela. ^ ^ c h m ieln ic_
żadnych środkach. lowski, relacjonując pozniejs Kijów, gdzie się we
Mimo to część feudałów polskich z w ojew odą kijow skim ki m, Pisał: „Przypomnieliśmy m ^ w i n l i i e leje
A dam em K isielem skłaniała się do kom prom isu z pow ­ dnie i w nocy teraz krew ch jednych topią,
stańcam i. Dzięki ich w ysiłkom latem 1648 r. zaw arty strum ieniam i i w D niepr p y . płci) dzieci, księ-
został k ró tk o trw ały rozejm z C hm ielnickim . Na m iejsce drugich tyrańsko sieką, sz y uust0Szywszy. Szuka-
w ziętych do niewoli pod K orsuniem hetm atnów k oron­ /y, ostatek to: „Nie
nych powołano trzech regim entarzy: D om inika Zasław - ją Lachów i pod zie ą k tó ry przystać do nas
skiego, M ikołaja O stroroga i A leksandra K oniecpolskie­ kazałem niew innych zabijai , Wolno m i tam
go, jednak w ybór okazał się bardzo n iefortunny i po nie chce, albo n a S o w s k im . Dal mi
w znow ieniu działań w ojennych w ojska polskie poniosły rządzić, jam tam pa , Jo w iecei szkoda how oryty
znow u klęskę pod Piław cam i. Zwycięski Chm ielnicki ru ­
!° f 1 a PrS L b f MicTafowslSepo, wojskiego in b elsk U g .
szył w tedy na Lwów, a po w ykupieniu się m iasta w y ­
soką sum ą pieniędzy, obiegł Zamość. Po w yborze na k ró ­
la ugodowo nastaw ionego do pow stańców Ja n a Kazim ie­ ków 1864). K ronikarz Je r ^ L a s k i e g o uciekłszy, śm ier-
rza h etm an kozacki w ykazał również skłonność do kom ­ z nich (Polaków) do m onasteru 3 za; j j e r -
prom isu i wycofał się spod Zamościa na wschód. ci tej tyrańskiej od bezbo^ ^ T W arszaw a 1853).
K ijów gorąco przeżyw ał pierw sze m iesiące pow stania. l i c z , Latopisiec albo kromczka • . dQ miasta na.
Ju ż na przełom ie m aja i czerwca uszła z m iasta w ięk­ Uroczysty w ja z d . Roku 1649. „P rim us diebus
szość szlachty z w ojew odą K isielem oraz część zam ożne­ stąpił w sam dzień o eg iarch a z m iasta K ijow a prze-
go m ieszczaństwa. Pozostało na m iejscu głów nie pospól­
stwo sprzyjające pow staniu. Po pierw szych sukcesach m i­ d “ “ 1 m u ? ‘ m etropolU , tam ecznym (który tdecydow a
litarn y ch C hm ielnicki zapowiedział, że K ijów zostanie sto­ s * s U n ,ć ostatecznie po
licą jego państw a, a n a początku czerw ca przysłał doń
3-tysięczny oddział Kozaków, by strzegł m iasta przed g ra ­ r F dle t “ i n nsa ; ap“ ius, tó ta plebs (niezliczony lud,
łowski. — Effusus p i Akademia oracjam i i akia-
bieżą ze stro n y sprzym ierzonych T atarów . Gdy w lipcu cały plebs) w itała j „ '.w o lic ie le m ... B ohdan
oddział kozacki w yruszył jednak na Bracławszczyznę, m acjam r. N azyw ano go z , d ial bito w z im -
szlachta polska przy pom ocy m etropolity Kossowa odzy- od Boga dany nazwano. Ze wszystKicn
103
102
k u i z m iasta z arm a ty m niejszej na trium f... U archi-
m an d ry ty na bankiecie był prim o loco (na pierw szym
m iejscu) posadzony”. Chm ielnicki w jeżdżając do m iasta
„siedział na bogato ustrojonym rum aku, w tych szatach
i postaci, w jakiej byw ał na wojnie, obok niego jechali
pułkow nicy kozaccy w bogatych strojach, ukazując po­
spólstw u, że to wszystko z w ojny jako łup w ynieśli”. W ie­
ziono rów nież trofea zdobyte na P olakach — chorągwie,
broń, wozy załadow ane w szelkim dobrem . W całym .mie­
ście biły dzwony. W krótce po odbytym triu m fie C hm iel­
nicki udał sią do P erejasław ia na rozm ow y z delegacją|
polską, której przewodził wojew oda Kisiel. Propozycje!
polskie nie liczyły sią zupełnie z realiam i i sprow adzały
się do zniesienia zw ierzchnictw a sejm u nad Kozakam i
i nadania C hm ielnickiem u ty tu łu hetm ańskiego. Wódz
kozacki tym czasem postaw ił tw arde w arunki. „W yciągnę
z niew oli cały naród ru sk i — pow iedział polskim dele­
gatom . — A jeśli przedtem o szkodę i krzyw dę swą w o­
jow ałem , teraz w ojować będę o w iarę praw osław ną n a ­
szą. Pom oże m i czerń cała po Lublin i K raków , k tó rej
ja nie odstąpię, bo to praw a ręka nasza, żebyście chłop­
stw a nie zniósłszy, w K ozaki nie uderzyli”. Sform ułow a­
ny przez niego program żądał pełnej sam odzielności U-
k ra in y „po Lwów, Chełm i Halicz”, usunięcia z tych te ­
renów polskiej szlachty i m agnaterii, likw idacji unii b rze­
skiej oraz przyw rócenia praw osław ia. P ro g ram C hm iel­
nickiego dowodził, że w opinii starszyzny kozackiej po­
jęcie U krainy zaczęło obejm ować już nie tylko tery to ria
tradycyjnie kozackie, ale również k ra in y uw ażane dotąd
za obszary polskie: Wołyń, Podole, n aw et Ruś Czerwoną.
Rzeczpospolita nie m ogła przyjąć takich w arunków , toteż
nastąpiło tylko kró tk o trw ałe zawieszenie broni.
Pow róciw szy do K ijow a, C hm ielnicki w ykorzystał je
na organizow anie pierw szego w dziejach państw a u k ra iń ­
skiego. W swej klasow ej treści pozostało ono państw em
feudalnym , w którym m iejsce polskiej, m agnaterii zaję­
ła starszyzna kozacka, jednak cerkiew praw osław na, ję­
zyk i k u ltu ra ruska m iały w aru n k i do swobodnego roz­
woju, a chłopi zostali uw olnieni od pańszczyzny i w ielu
innych obowiązków wobec pana. Państw o przybrało for­
mę dem okratycznej, jak na owe czasy, rep u b lik i z dyk­
tatorską faktycznie w ładzą hetm ana. W szybkim stosun­
kowo czasie została zorganizow ana na U krainie kozacka
władza prawodawcza, sądownicza i adm inistracyjna. No­
wy a p a ra t władzy energicznie przystąpił do odbudowy
ze zniszczeń w ojennych m iast i wsi, zaprow adził ład i po­
rządek, naw iązał stosunki dyplom atyczne z zagranicą.
W kw ietniu 1649 r. C hm ielnicki w ysłał poselstwo do Mo­
skwy, proponując carow i A leksem u M ichajłowiczowi pod­
danie w yzwolonej dotąd części U krainy. W ten sposób
chciał zapewnić sobie pomoc potężnego sąsiada, z którym
łączyła U krainę trad y cja wspólnego pochodzenia i p ań ­
stwowości, podobieństwo języka, k u ltu ry i obyczajów, je­
dna w iara praw osław na. Początkowo jednak Rosja, pom ­
na niedaw nej ciężkiej klęski pod Sm oleńskiem i przeży­
w ająca trudności w ew nętrzne, w obaw ie przed potęgą
Rzeczypospolitej nie chciała otw arcie angażować się w
konflikt. Niepokoił ją zresztą rad ykalny ch a rak ter całego
ruchu narodowowyzwoleńczego na U krainie. Chm ielnicki
m usiał więc w dalszym ciągu liczyć tylko na niepew ną
pomoc tatarsk ą.
W znowione w m aju 1649 r. działania w ojenne przynio­
sły długotrw ałe oblężenie dzielnie bronionego przez Po­
laków Zbaraża, a następnie bitw ę pod Zborowem , w k tó ­
rej przed klęską uratow ało w ojska koronne tylko podpi­
sanie układu z chanem tatarsk im . W tej sy tuacji C hm iel­
nicki m usiał rów nież pójść na kom prom is z Rzecząpo-
spolitą. Podpisana 18 sierpnia 1649 r. ugoda Zborowska
przew idyw ała podniesienie re je stru kozackiego do 40 tys.
żołnierzy, w ydzielenie Kozakom w ojew ództw a kijow skie­
go, bracław skiego i czernihowskiego, do któ ry ch wojsko
polskie nie m iało praw a w stępu, zakaz osiedlania się Ży­
105
dów w tych w ojew ództw ach, uzyskanie szeregu przyw i­
lejów przez cerkiew praw osław ną, uprzyw ilejow anie
szkolnictw a ruskiego n a U krainie, obsadzanie urzędów w
trzech w ojew ództw ach „kozackich” przez ruską szlachtą
praw osław ną, zatw ierdzenie buław y dla Chm ielnickiego.
P raw n ie U kraina była nadal częścią Rzeczypospolitej, fa k ­
tycznie — sam odzielnym państw em zajm ującym około
200 tys. km 2 i liczącym ponad 1 m in ludności, tj. około
10°/o ludności całej L itw y i K orony. Zgodnie z układem
ad m in istracja polska została jednak przyw rócona na ca ­
łej U krainie. W dniu 6 listopada 1649 r. „pan w ojew oda
K isiel na w ojew ództwo kijow skie najechał, z którym oby-
w atelów tegoż w ojew ództw a niem ało było... pan w o je­
w oda m ieszkał n a zam ku kijow skim w pustkach, nie bez
strach u i odwagi, zdrow ia” (cyt. za J. Jerliczem ).
W arunki układu Zborowskiego nie zadowoliły w łaści­
w ie żadnej ze stron. Kozacy nie w yzw olili do końca U k ra­
iny, m agnaci i szlachta uważali, że rząd poszedł na zbyt
w ielkie ustępstw a. Nowa w ojna była więc nieuchronna.
Doszło do niej w 1651 r. Tym razem Rzeczpospolita zm o­
bilizow ała potężne siły i w w ielkiej, trzydniow ej bitw ie
pod B eresteczkiem n a W ołyniu (28—30 VI) rozgrom iła
ogrom ną arm ię kozacko-tatarską. Jednocześnie h etm an
Jan u sz Radziw iłł w targ n ął w głąb U krainy i 31 lipca po­
konał pod Łojowem arm ię pułkow nika S tanisław a K ry -
czewskiego, który zginął na polu w alki. 2 sierpnia L itw i­
ni podeszli pod K ijów . Po dw udniow ych w alkach m iasto
w padło w ręce wojsk' Radziwiłła. Podczas bitw y w ybuchł
w K ijow ie w ielki pożar. W edług Jerlicza wzniecili go
„sw aw olnicy dla łupiestw a”. „Zgorzał klasztor B ern ard y ­
nów, szkoły, cerkiew orm iańska, dw ie m urow ane dyzuni-
tów starodaw ne (cerkwie), jedna Troicka, druga od W ło­
dzim ierza książęcia jeszcze założona (Sw. W asyla — L. P.)
— pisał naoczny św iadek. — Sam ych szlacheckich domów
(spłonęło) około trzysta. P rzystąpił n ad wieczór tak s tra ­
szliw y w icher, że patrzącym z góry piekło albo Sodoma
106
i Gomora w idziały się” (cyt. za: A. G r a b o w s k i , S ta ­
rożytności historyczne polskie, t. I, K raków 1840). P astw ą
płom ieni padło całe Podole, w tym także ratusz. M iary
nieszczęścia dopełniła powszechna grabież m iasta, doko­
nana przez zwycięzców.
Gdy w ydaw ało się już, że losy pow stania są przesądzo­
ne, C hm ielnicki w pełni u jaw n ił swój organizacyjny ta ­
lent i w ielką energię. Pod Białą C erkw ią zebrał rozpro­
szone oddziały, stw orzył z nich znowu spraw ną arm ię
i skutecznie przeciw staw ił się Polakom , z któ ry ch część —
zwłaszcza pospolite ruszenie — upojona zwycięstwem ,
zaczęła rozjeżdżać się do swoich domów. N a dom iar złe­
go obóz polski naw iedziła zaraza, która pociągnęła za so­
bą w iele ofiar, rów nież w śród najw yższych dowódców
(m.in. zm arł w tedy ks. Jerem i Wiśniowiecki). Skłoniła
ona praw dopodobnie Litw inów do w ycofania się z K i­
jow a po jednom iesięcznej okupacji. S trona polska m u­
siała niebaw em zgodzić się na rokow ania. R ezultatem
ich było podpisanie nowego układu z K ozakam i pod B ia­
łą C erkw ią (26 IX 1651 r.). R ejestr kozacki zmniejszono
do 20 tys. ludzi, wydzielono Zaporożcom tylko wojew ódz­
tw o kijow skie, zmuszono Chm ielnickiego do zerw ania so­
juszu z T ataram i.
Po zaw arciu układu J a n K azim ierz zatroszczył się o
zniszczony K ijów . Dnia 20 m arca 1652 r. w ydał specjalny
uniw ersał, zw alniający na cztery lata m iasto od w szel­
kich podatków , ceł, m yt, postojów w ojska i świadczeń
na rzecz arm ii, ponieważ „pierw ej przez in k u rsję ta ta r ­
ską i kozackie zniszczenie, potem przez ogień, gdzie led ­
wo nie wszystko m iasto to (z) pożarem poszło, do o stat­
niego ubóstw a (mieszczanie) przyszli” (cyt. za Sło w n ikiem
geograficznym K rólestw a Polskiego...). N atom iast C hm iel­
nicki szczególnym i w zględam i obdarzył kościół praw o­
sław ny. K lasztorom i m onasterom kijow skim nadał roz­
ległe dobra ziem skie po polskiej m agnaterii, przekazał
im rów nież całe m ienie i m ajątk i kościołów oraz klasz­
107
torów katolickich. Paw eł z Aleppo, k tó ry na dłuższy czas
zatrzym ał się w Kijowie, pisał: „Polacy m ieli w Kijow ie
dwa kościoły z kam ienia (faktycznie cztery — L. P.),
ozdobne w ysokim i portalam i: jeden daw ny (dom inikań­
ski), drugi nowy, pięknie ozdobiony w szystkim , co tylko
może dać architektura, ale, niestety, nie wykończony (m o­
w a o katedrze — L. P.) z powodu braku parafian, których
los (wojna) i czas w ypędziły z m iasta” (tłum . za: P utie-
szestw ije antiochijskogo patriarcha M akarija w Rossiju).
Stopniowo w zniszczonym mieście zaczęło odradzać się
życie, zwłaszcza popierany przez hetm ana kozackiego h a n ­
del m iędzynarodowy.
U m ow a białocerkiew ska okazała się rychło rów nie k ró t­
k o trw ała jak układ Zborowski. W 1652 r. doszło do no­
w ej w ojny. Toczyła się ona ze zm iennym szczęściem, to­
też Chm ielnicki widząc, że nie uwolni U krainy własnym i
siłam i, jeszcze raz zw rócił się o pomoc do Rosji. Tym
razem rząd carski zdecydował się na zbrojne w ystąpie­
nie przeciw Rzeczypospolitej. Dnia 1 października 1653 r.
Sobór Ziem ski w M oskwie ogłosił przyłączenie U krainy
do Rosji. N iebaw em w yjechało do K ijow a poselstwo ro ­
syjskie na czele z bojarem B uturlinem . 18 stycznia 1654 r.
słynna R ada P erejasław ska ogłosiła połączenie U krainy
z Rosją. W tydzień później B utu rlin w jech ał triu m faln ie
do K ijow a, w itan y przed m iastem przez m etropolitę S yl­
w estra Kossowa, i przyjął przysięgę na w ierność carowi
od m ieszkańców stolicy.
U nia z Rosją nie była żadną niespodzianką. Carow ie
od daw na uw ażali się za następców w ielkich książąt k i­
jowskich, byli p rotektoram i k u ltu ry ru sk iej i praw osła­
wia, popierali antypolskie pow stania kozackie na U k ra i­
nie i udzielali schronienia pokonanym Zaporożcom, chęt­
nie w idzieli w spółdziałanie Kozaków dońskich i u k ra iń ­
skich w w alce z T ataram i i Turcją, agitow ali chłopów
znad D niepru do osiedlania się na podległej Rosji części
U krainy. W ciągu XVII w. um ocniły się także związki
108
ekonom iczne m iędzy obu k rajam i. Ale mimo powiązań
gospodarczych, ku ltu ralnych, historycznych i religijnych
z państw em carów część starszyzny kozackiej była prze­
ciwna unii z Rosją, obaw iała się bowiem u tra ty dotych­
czasowych swobód i podporządkow ania U krainy sam o­
dzierżaw iu rosyjskiem u. Szczególnie mocno oponował prze­
ciw unii m etropolita kijow ski Kossow i sław ny pułkow ­
nik Iw an Bohun, bohater w ojny z Polską. P ostaw a Kosso­
w a wobec Rosji doprow adziła niebaw em do ostrego kon­
fliktu. Gdy car przysłał do K ijow a swego wojewodę, by
objął rządy nad m iastem , m etropolita nie zezwolił mu
na zbudow anie tu zam ku, gdyż tw ierdził, że w ybrane
tereny są w łasnością cerkw i. Oświadczył przy tym , że
w przeciw ieństw ie do C hm ielnickiego „nie prosił się w
poddaństw o rosyjskie”, a jeśli M oskwa naruszy jego p ra ­
w a m ajątkow e, w ystąpi przeciw niej zdecydowanie. K os­
sow, podobnie jak i. całe duchow ieństw o praw osław ne
na U krainie, nie chciał rów nież podporządkow ać się pa­
triarsze m oskiew skiem u i uporczywie nalegał na u trzy m a­
nie dotychczasowej zależności K ijow a od K onstantyno­
pola. Z tego powodu n astąp iła znaczna zw łoka w zatw ier­
dzeniu przez cara przyw ilejów kościoła praw osław nego
na U krainie. K isiel nie doczekał unii, zm arł bowiem w
1653 r. jako ostatni polski wojew oda rządzący faktycznie
w K ijow ie. Zachował wdzięczną pamięć w śród kijowian,
którzy na jego cześć nazw ali Górę Zam kow ą K isielówką.
Nazwa ta zachowała się do dzisiaj.
Polska nie w yrzekła się U krainy, toteż w 1654 r. w y­
buchła w ojna z Rosją. Na B iałorusi i L itw ie oddziały ro-
syjsko-kozackie odnosiły zw ycięstwa i doszły aż za W il­
no, na U krainie natom iast przez długi okres inicjatyw ę
m ieli Polacy. Dopiero latem 1655 r. szala zwycięstwa
przechyliła się na stronę rosyjsko-ukraińską. G dy w tym
sam ym roku na Rzeczpospolitą zw alił się „potop” szwedz­
ki, Rosja zaw arła rozejm z Polską i przystąpiła naw et
do w alki z K arolem X G ustaw em . C hm ielnicki przeciw ­
109

ny był zm ianie polityki rządu carskiego i, w ykorzystując
sukcesy szwedzkie, um ocnił swą samodzielność na U krai­
nie. W tym czasie zbliżył się do K arola G ustaw a i w
1656 r. podpisał z nim układ o rozbiorze Polski, którego
sygnatariuszam i byli rów nież książę siedm iogrodzki R a­
koczy, elektor i książę Bogusław Radziwiłł. Posiłki k o ­
zackie tow arzyszyły też rabunkow ej w ypraw ie Rakocze­
go na Polskę, zakończonej jednak katastro faln ą klęską.
Rzeczpospolita zwycięsko oparła się zakusom w szystkich
swych wrogów, a 6 sierpnia 1657 r. rażony apopleksją
zm arł Bohdan Chm ielnicki, pozostaw iając swój k ra j w
skom plikow anej sytuacji politycznej. B uław ę po nim uzy­
skał Iw an W yhowski, zw olennik w spółpracy z Polską.
Dnia 16 w rześnia 1658 r. propolska część starszyzny
kozackiej podpisała z Polską unię w Hadziaczu, na mocy
której Kozacy „jako wolni do wolnych, rów ni do rów nych
i zacni do zacnych pow racają”. Rzeczpospolita m iała od­
tąd składać się z trzech rów nych członów: Korony, L it­
w y i U krainy, obejm ującej w ojew ództw a kijowskie, brac-
ław skie i czernihowskie. U kraina m iała mieć własnego
hetm ana, m arszałka, kanclerza, podskarbiego i innych
urzędników , a najw yżsi jej dostojnicy m ieli zasiadać w
senacie. W sejm ie n atom iast przew idziano m iejsce dla
przedstaw icieli Kozaków. W czasach pokoju w ojska pol­
sko-litew skie nie m iały praw a w stępu na U krainę, a je­
dyną w ładzę zw ierzchnią na jej tery to riu m m iał sp ra­
wować h etm an zaporoski. W Kijow ie i drugim , nie o k re­
ślonym dokładnie m ieście postanowiono założyć akade­
mię na wzór krakow skiej. R ejestr kozacki podwyższono
do 60 tys. W zam ian za te przyw ileje K sięstw o R uskie
w yrzekło się prow adzenia sam odzielnej polityki zagra­
nicznej, a wojsko zaporoskie przysięgło w ierność królow i
polskiem u „po wsze czasy”. W szystkim Kozakom zapew ­
niono am nestię, ale m agnaci i szlachta uzyskali praw o
pow rotu do swych m ajątków na U krainie.
Jeszcze przed podpisaniem unii hadziackiej, w sierpniu
110
1658 r., W yhowski z K ozakam i i T ataram i usiłow ał opano­
wać K ijów , ale obronił m iasto w ojew oda m oskiewski
W asyl Szerem ietiew . Podczas w alki znowu spłonęła część
m iasta, a w dodatku R osjanie wyw ieźli z niego znaczną
grupę m ieszczan sprzyjających W yhow skiem u. W^ rok
później hetm an kozacki rozbił arm ię rosyjską pod Kono-
topem . Niebaw em okazało się, że dobrze pom yślana unia
jest dziełem co n ajm n iej o kilkadziesiąt la t spóźnionym
i lud ukraińsk i nie chce w racać pod w ładzę polskiej
szlachty. Zresztą i sam a m agnateria sprzeciw iła się um o­
w ie uw ażając, że jest to zbyt duże ustępstw o wobec Ko-
zaczyzny. Przeciw W yhow skiem u w ybuchło niebaw em
pow stanie, które zm usiło go do złożenia buław y i ucieczki
do Polski. Nowym hetm an em został Jerzy Chm ielnicki,
nieudolny syn w ielkiego przywódcy ukraińskiego. W
1659 r. rada kozacka w P erejasław iu ponownie oddała
U krainę pod w ładzę carską, ale już na m niej korzystnych
niż poprzednio w arunkach, w ojew odowie m oskiewscy
uzyskali bowiem praw o kontrolow ania adm in istracji ko­
zackiej. Po podpisaniu tra k ta tu oliwskiego ze Szwedam i
Rzeczpospolita z całą energią przystąpiła do w alki o od­
zyskanie U krainy i w 1660 r. odniosła szereg, zwycięstw
n ad R osjanam i i K ozakam i. K ijów został jednak u trzy m a­
ny przez w ojska carskie. Po nieudanej w y praw ie Jan a
K azim ierza na Z adnieprze w 1664 r. obie zmęczone d łu ­
goletnią w ojną strony przystąpiły do rokow ań. Prow adzo­
no je w A ndruszowie, niedaleko Sm oleńska. Szczególnym
obiektem przetargów w tych rozm ow ach był Kijów. P o ­
słow ie m oskiewscy gotow i byli oddać Polsce K aniów
i w yrzec się całego praw ie w ojew ództw a kijowskiego,
samo m iasto bezwzględnie stara li się jednak zachować
przy Rosji. Polacy nie zgadzali się na oddanie K ijow a
i grozili kontynuow aniem w ojny, strasząc R osjan ordą ta ­
tarską. Ostatecznie m usieli jednak ustąpić i zgodzili się
na zatrzym anie m iasta i te re n u na m ilę od niego przez
Rosję, ale tylko na 2,5 roku. Ponadto Rzeczpospolita od­
111
 daw ała Rosji ziemię sm oleńską, czerm how sko-siew icr- czypospolitej urząd w ojew ody kijowskiego. Siedzibą jego
ską, a faktycznie także i Zaporoże, form alnie zarządzane był Żytom ierz. Podobnie utrzym ała się godność biskupa
przez oba państw a. U kład andruszow ski (1667) przypieczę­ kijowskiego, k tó ry przez cały okres od przyłączenia K i­
tow ał ostatecznie klęskę Polski i stanow ił punkt zw rotny jowa do K orony podlegał arcybiskupow i lw ow skiem u.
w dziejach U krainy i B iałorusi, które stopniowo zaczęły Biskupstw o kijow skie dotrw ało do 1798 r., gdy po rozbio­
dostaw ać się w orbitę w pływ ów rosyjskich. rach Polski dokonano reorganizacji ad m in istracji koś­
Rozejm ten nie przyniósł jednak pokoju um ęczonej dłu ­ cielnej i podzielono w ojew ództwo kijow skie m iędzy b i­
goletnim i w ojnam i U krainie. Do w alki o nią przystąpiła skupstw a m ohylewskie i łuckie.
niebaw em T urcja, pod w ładzę której oddał się hetm an
Praw obrzeża, P io tr Doroszenko. Po zw ycięstwie nad P ol­
ską w 1672 r. i zdobyciu Podola oraz podległej Rzeczypo­
spolitej części U krainy oręż Osmanów zw rócił się przeciw
Rosji. L atem 1677 r. potężna arm ia turecka w targnęła na
podległą carow i część U krainy i obiegła C zehryń. W zagro­
żonym przez w roga K ijow ie Rosjanie i Kozacy odrestau­
row ali stare fortyfikacje i pobudow ali nowe. Po porażce
Turków pod B użynem niebezpieczeństwo tureckie w p raw ­
dzie oddaliło się, ale w następnym roku Osm anowie ude­
rzyli jeszcze raz i zdobyli Czehryń. Rosji udało się jednak
doprowadzić do rokow ań uwieńczonych podpisaniem u kła­
du pokojowego w B achczysaraju 3 stycznia 1681 r. Linię
graniczną m iędzy obu państw am i m iał stanow ić Dniepr,
K ijów pozostał jednak przy Rosji. Po zw ycięstw ie Ja n a
III Sobieskiego pod W iedniem pow stała z inicjatyw y k ró ­
la polskiego Św ięta Liga, w alcząca o w ypędzenie Turków
z Europy. Chcąc wciągnąć do niej i Rosję Sobieski jeszcze
raz m usiał podjąć z nią rokow ania na te m a t ostatecznego
ustalenia granic. W tym celu udała się na pertrak tacje
delegacja polska z w ojew odą poznańskim Krzysztofem
G rzym ułtow skim . Podczas rozmów dom agała się ona od­
dania Polsce K ijow a, jednak dyplom aci rosyjscy nie chcie­
li ustąpić i ostatecznie, dla dobra Św iętej Ligi, strona pol­
ska ustąpiła. Tzw. w ieczny pokój Polski z Rosją oddał
m iasto na wieczne czasy w schodniem u sąsiadow i. P raw o­
brzeżna część w ojew ództw a kijowskiego pozostała n ato­
m iast przy Polsce i aż do rozbiorów zachow ał się w Rze­

112
7. W imperium Romanowów
Po zniszczeniach w ojennych Kijów szybko powracał do^
życia. W G órnym Mieście stanął garnizon m oskiewski, dla
którego potrzeb zbudow ano słobody: Strzelecką i R a jtar-
ską. W tej części m iasta ulokowała się rów nież adm ini­
stracja rosyjska. Rozbudowane dzięki tem u G órne M ia­
sto stało się ośrodkiem władzy. Podole natom iast nadal
zachowało swój rzem ieślniczo-handlow y charakter. Już
w latach 1654-1655 wojew odow ie m oskiewscy ufortyfiko­
w ali G órne Miasto, w ykorzystując do tego celu stare w a ­
ły G rodu Jarosława^ Wzmocnione przez nich daw ne w ały
ziem ne sięgały teraz 20 m wysokości. Na ich szczycie
stanęły drew niane ostrokoły, pom iędzy k tó ry m i zbudow a­
ne zostały potężne baszty. Wiodło do nich kilka mostów,
przerzuconych przez fosę. Od la t 70-jfch XVII w. zaczął
też rozw ijać się Peczersk. W tym okresie pow stały
w m ieście nowe arte rie kom unikacyjne: jedna w iodąca
z Podola do m onasteru Kiryłow skiego, późniejsza ulica
K iryłow ska (dziś Frunzego), druga z Podola do K ureniów -
k i i P rio rk i (nazw^a ich pochodziła od ubogich k ureni * i
przeora klasztoru dom inikańskiego, do którego pierw otnie
należała miejscowość). W końcu XVII w. w yrosły pod m ia­
stem nowe, niew ielkie osady: K raśnica, Zwierzyniec, P an -
kowszczyna, Szuljawszczyna, Jurkow ica, Łukjanow ka.
Ludność K ijow a początkowo stopniała nie tylko na sk u ­
tek działań w ojennych, ale rów nież z powodu epidem ii
dżum y, jaka naw iedziła m iasto w 1652 r. W sam ym P e-
czersku spośród 500 mieszkańców zm arło wówczas 300
* Kureń — kozacka osada wojskowa wywodząca się z daw­
nego obozu wojskowego.
114
osób. W latach 60-ych liczba ludności K ijow a szybko
wzrosła. W 1666 r. n a Podolu znajdow ały się 684 domy,
zam ieszkane przez około 5 tys. mieszkańców. Razem
z Górnym M iastem i Peczerskiem K ijów m iał wówczas
do 10 tys. ludności,-pom ijając garnizon m oskiewski, liczą­
cy początkowo 5000, a później 2000 żołnierzy. W latach
90-ych ludność m iasta wzrosła do 14—15 tys. Znacznie
zm ienił się jej skład narodowościowy i społeczny. Uszła
z m iasta głównie szlachta polska i kler katolicki, podsta­
wową m asę m ieszkańców stanow ili teraz mieszczanie u-
kraińscy i Kozacy, osiadli zwłaszcza w okresie wojny.. N a­
brała dużego znaczenia starszyzna kozacka, m ająca wokół
K ijow a dobra ziem skie z licznym i poddanym i chłopami.
Zw iększyła się też rola duchow ieństw a prawosławnego,
wzbogacone.go na skonfiskow anych klerow i katolickiem u
m ajątkach. Miejsce Polaków zajęli teraz w mieście Rosjanie.
Rzem ieślnicy kijow scy nadal zorganizowani byli w ce­
chy, ujednolicone teraz organizacyjnie i podległe m agi­
stratow i. W drugiej połowie XVII w. było w Kijow ie 11
cechów, w następnym stuleciu liczba ich w zrosła do 15.
Cechy kijow skie dotkliw ie odczuwały w yzysk i ograni­
czenia ze strony adm in istracji kozackiej i m oskiewskiej.
Licznie przybyli do m iasta rzem ieślnicy rosyjscy nie nale­
żeli do organizacji cechowej, część ich stanow ili strzelcy,
będący zarazem żołnierzam i. W K ijow ie rozw inęła się
wówczas produkcja piwa, w ina, m iodu i wódki, przem ysł
m łynarski {pracowało w mieście 17 m łynów) i m ięsny.
Odżył znowu handel. W Górnym Mieście handlow ali k u p ­
cy rosyjscy, na Podolu — ukraińscy, W mieście odbyw ały
się dwa jarm a rk i rocznie, na które zjeżdżali kupcy z całej
U krainy, Rosji i obcych krajów . Źródła tego okresu w y ­
m ieniają około 100 nazw isk bogatych i średnio zamożnych
kupców kijow skich. Do najw iększych potentatów należeli:
Iw an Teterew ski, P io tr Kotowicz, Wasyl M iezenski, Fiodor
Iwanow , A ndrzej Zosimowicz. H ram ota carska z 1654 r.
zw alniała kupców kijow skich od ceł na całym podległym
115
R osji tery to riu m U krainy, w Rosji — począwszy od P u-
tyw la — m usieli oni jednak uiszczać odpowiednie opłaty.
Szczególnie intensyw ne kon tak ty naw iązali kupcy kijow ­
scy z Moskwą, dokąd zawozili m iejscowe ukraińskie pro­
dukty — wosk, saletrę, naczynia szklane, a także tow ary
wschodnie, zwłaszcza jedw ab i inne tkaniny, oraz zacho­
dnioeuropejskie, jak sukno szwabskie, noże, zwierciadła.
Mimo oddzielenia m iasta od Polski k o n tak ty z ziem iam i
Rzeczypospolitej nie zostały zerw ane. H andlow ano zw łasz­
cza ze Lwowem , skąd przez K ijów szły do Moskwy na
sprzedaż serw ety i bielizna. K ijów utrzym yw ał też żywe
k o n tak ty z innym i m iastam i rosyjskim i, zwłaszcza P utyw -
lem i K aługą, a także z odległym i rejo n am i nad K am ą, skąd
przywożono sól. Z K ijow a w ysyłano też do M oskwy książ­
ki, częściowo kupow ane we Lwowie. W ciągu .drugiej po­
łowy XVII w. Kijów stopniowo pow iązał się gospodarczo
z rynkiem ogólnorosyjskim .
Jednocześnie m iasto stało się w ażnym ośrodkiem a d ­
m inistracyjnym , i to aż trzech system ów w ładzy: m iej­
skiej, spraw ow anej przez m agistrat, kozackiej — secinnej
i hetm ańskiej, oraz carskiej, reprezentow anej przez wo­
jewodów, od końca X V II w. — przez gubernatora, a od
1711 r. — generała-gubernatora. Z pow odu wielkiego zn a­
czenia m iasta w ładzę carską reprezentow ało w nim jed ­
nocześnie dwóch wojew odów. P ierw szym i z nich byli k n ia ­
ziowie Fiodor K urakin i F. W ołkoński. Wojewodowie
rosyjscy byli dowódcam i garnizonu carskiego- odpow ie­
dzialnym i za porządek, bezpieczeństwo i obronę m iasta,
m ieli praw o „osadzać ludzi... w m iastach, sądzić i roz­
praw y z n im i czynić”. W praw dzie w 1654 r. ‘kijow ianie
uzyskali od cara zw olnienie od podatków na 10 lat i po­
tw ierdzenie w szystkich przyw ilejów uzyskanych od w ład ­
ców litew skich i polskich, jednak sam odzierżaw ca ro sy j­
ski stara ł się od początku ograniczyć autonom ię m iasta.
W ojewodowie w trącali się więc bez p rzerw y w w ew nętrzne
sp raw y sam orządu m iejskiego, ograniczali też adm ini­
strację kozacką. Powodowało to w iele konfliktów . W zro­
sły one zwłaszcza po uzyskaniu przez wojew odów p raw a
pobierania podatków do sk arb u carskiego. Sam orząd K i­
jowa, składający się z w ójta, 4—6 burm istrzów , rajców
i ław ników w ybieranych przez mieszczan m ających praw o
m agdeburskie, energicznie bronił p raw a m iasta do tak iej
samodzielności, jak ą cieszyło się ono w czasach Rzeczy­
pospolitej. A d m inistracja kozacka w K ijow ie, ograniczona
do secinnej (pułkowa, odpowiednik okręgow ej, przenie­
siona została do Kozielec), broniła rów nież sw ych u p ra w ­
nień oraz daw nych przyw ilejów i dom agała się tra k to w a ­
nia Kozaków jako ludzi wolnych, a nie poddanych cara
i jego wojew odów, K ształtujący się w ty m czasie na Za-
dnieprzu ustrój feudalny, cechujący się rosnącym i w ym ia­
ram i pańszczyzny i zaostrzającym się poddaństw em , prze­
kreślał faktycznie zdobycze w alki narodowowyzw oleńczej
ludu ukraińskiego, tym bardziej że centralizacyjna polity­
k a caratu zm ierzała do likw idacji w szelkiej autonom ii
U krainy. Lud u k raiń sk i nie chciał się z ty m pogodzić. Dla
ułatw ienia funkcjonow ania w ładzy carskiej zbudowano
tra k t pocztowy z M oskwy do K ijow a przez Kaługę, G łu ­
chów i Konotop oraz uruchom iono w 1674 r. pocztę.
Po unii z Rosją k u ltu ra uk raiń sk a z pew nością uzyskała
lepsze niż daw niej w aru n k i do swobodnego rozwoju.
Wzrosło w tym czasie znaczenie Kolegium M ohylańskiego.
k tó re dzięki przyw ilejom hetm anów zaporoskich i rządu
carskiego uzyskało znacznie lepsze w a ru n k i m aterialne,
zwłaszcza po oddaniu m u m ienia i m ajątków po kościo­
łach katolickich i szlachcie polskiej. U kazem P io tra I
z 1701 r. K olegium zostało przekształcone w A kadem ię,
pozostały jednak scholastyczne m etody nauczania. Na
przełom ie XVII i X V III w. w A kadem ii kształciło się
ponad tysiąc uczniów, w śród których znaczna była liczba
R osjan oraz Kozaków, zwłaszcza dzieci starszyzny wojsko­
wej. R ektor uczelni był jednocześnie ihum enem m onasteru
Brackiego, co znacznie podniosło jego pozycję. P rofesora­
117

mi w A kadem ii byli czołowi wówczas intelektualiści u k ra ­
ińscy: Ja n H alatow ski, Innocenty Gizel i L azar B arano­
wicz. Gizel był autorem Sinopsisu, w ydanego w 1678
i 1680 r. i stanowiącego podręcznik do h istorii U krainy
aż do końca XVIII w. W tym okresie pow stała w K ijow ie
również K ronika Teodozjusza Safonowicza, przedstaw iają­
ca dzieje U krainy, latopisy Sam uela W ieliczki i Grzegorza
H rab jan k i oraz anonim ow y Paterik, w ydany w 1666 r.
przez d ru k arn ię w Ł aw rze Peezerskiej, trak tu jąc y rów ­
nież o historii U krainy i Kijowa. W drugiej połowie
XVII w. d ru k a rn ia ta w ydała ogółem 117 tytułów i stała
się najw iększym ośrodkiem te j sztuki nie tylko na U k ra­
inie, ale i w całym państw ie rosyjskim .
K ijów nadal był m iejscem w alki kościoła praw osław ne­
go z unią i katolicyzm em . Tu odbywały się następne dys- -
p uty czołowych teologów cerkw i z jezuitam i, tu w ydaw ano
lite ra tu rę polemiczną. L ite ra tu ra u kraińska tego okresu,
zwłaszcza poezja ludowa, przepojona była duchem w alki
o wolność, głębokim patriotyzm em , przyw iązaniem do zie­
mi ojczystej. P opularne były wówczas d ra m a ty wystawia?-
ne przez młodzież szkolną, których m otyw y, oparte na
Piśm ie Świętym , opracow yw ali profesorow ie Akadem ii
M ohylańskiej. Ukazały się w tym czasie w Kijowie rów ­
nież liczne panegiryki na cześć carów. A kadem ia i Ł aw ra
Peczerska były w ażnym ośrodkiem m alarstw a ukraińskie­
go. Dzieła m istrzów ukraińskich budziły podziw cudzo­
ziemców. P aw eł z Aleppo pisał, że tak pięknych ikon jak
w K ijow ie nie widział ani w Grecji, ani w innych k ra ­
jach. N ajw iększe w rażenie zrobił na nim obraz M arii w
cerkw i Antoniego i Teodozjusza w Ław rze. „Jej lica i usta
— pisał — w praw iają w zdum ienie sw oją pięknością”.
Innym rodzajem twórczości artystycznej, rozw ijającym się
w K ijow ie, była m uzyka. Czołowym kom pozytorem
w mieście był M ikołaj Dylecki, znany rów nież jako p ed a­
gog. W ładze carskie zaprosiły go potem do Moskwy. Na
dw orze carskim w ystępow ali także śpiew acy kijowscy.
118
Dużą rolę w rozw oju K ijow a odegrał Iw an Mazepa,
hetm an kozacki od 1687 r. W raz z m etropolitą kijow skim
Św iętopełkiem Gedeonem przyczynił się do uśw ietnienia
Soboru Sofijskiego, k tó ry odbudowano po pożarze 1696 r.,
nadając m u styl barokow y i odgradzając m urem od m ia­
sta. M azepa otoczył rów nież Podole now ym i w ałam i, odbu­
dow yw ał cerkwie, założył w Kijow ie dalsze szkoły i boga­
to je wyposażył, uporządkow ał też ulice. W 1706 r.
gościł w K ijow ie cara P io tra I, k tó ry w obliczu groźby
najazdu szwedzkiego podczas w ojny północnej postanow ił
zbudow ać nowoczesną tw ierdzę bastionow ą w Peczersku.
Chociaż M azepa zawdzięczał swą błyskotliw ą k arierę ca­
rowi, z biegiem la t stał się w yrazicielem separatystycznych
tendencji starszyzny kozackiej i dążył do odbudow y sam o­
dzielnego państw a ukraińskiego. Już w 1705 r. zaw arł
ta jn y układ z królem szwedzkim K arolem X II i popiera­
nym przez niego S tanisław em Leszczyńskim , obiecując od­
dać Polsce całą U krainę Lew obrzeżną i Sm oleńsk. Liczył
przy tym , że pod rządam i słabnącej Polski U kraina uzyska
pełną samodzielność. H etm an zaporoski spodziewał się
poparcia całej Kozaczyzny i przyrzekł królow i szwedzkie­
m u pomoc licznej arm ii. Szybko się jed n ak rozczarował.
„Spodziew ał się, że jego czyn wywoła powszechny e n tu ­
zjazm na U krainie — pisał W ładysław A. Serczyk. —
Tym czasem tylko znikom a część wojsk kozackich opo­
w iedziała się po jego stronie. Biedota, przed kilkom a m ie­
siącam i gardłująca przeciw rządow i cen traln em u (mos­
kiew skiem u — L.P.), przeciw carow i i bojarom , teraz jak
jeden mąż w ystępow ała przeciw Szwedom. U kraina bo­
w iem , jak to już zazwyczaj bywało, ponow nie została po­
staw iona przed koniecznością dokonania w yboru. Czy m ia­
ła to być zależność m oskiew ska, ale praw osław na i «dająca
żyć ludow i kozackiemu», przym ykająca oczy na łupieskie
w ypraw y do Rzeczypospolitej i na ziem ie T atarów k ry m ­
skich, czy też niew ola szwedzka: ludzi m ówiących obcym
językiem , w yznających inną w iarę, bezwzględnych i a k ­
119
tualnie w yniszczających ziemię ukraińską? W ybrana
pierw szą” (cyt. za: W. A. S e r c z y k, Piotr I W ielki, W ro­
cław 1973). G dy więc K arol X II ze swą arm ią w targ n ął
na U krainę, spotkał się z powszechnym oporem. Długo­
trw ałe oblężenie P ołtaw y nie dało efektu, a przybyłe na
pomoc w ojska rosyjskie pod wodzą cara 27 czerwca'
1709 r. rozgrom iły najeźdźców, przesądzając przebieg całej
wojny. M azepa w raz z królem szwedzkim uszedł do
Turcji, gdzie niebaw em zm arł, a P io tr I znalazł dosko­
nały p re te k st do rozpraw ienia się z oporną Siczą Zapo­
roską. W tym sam ym roku została ona zdobyta, a cała
Kozaczyzna bezwzględnie podpoi-ządkowana rządowi cen­
tralnem u. U praw nienia hetm ana zaporoskiego zostały
ograniczone, a po śm ierci posłusznego Rosji Iw ana Sko-
ropadskiego sam urząd zawieszony. Sam odzielność U k ra i­
ny została zlikwidowana.
Po tych w ydarzeniach Kijów przeżyw ał lata zastoju.
W dodatku w 1718 r. w ybuchł w mieście w ielki pożar, k tó ­
ry niem al zupełnie straw ił Podole i Peczersk, a w latach
1710— 1711 panow ała epidem ia dżumy. Peczersk do 1716 r.
przekształcony został w potężną tw ierdzę, w której znala­
zła pomieszczenie cała adm inistracja carska, przeniesiona
z Górnego M iasta. Od te j pory w P eczersku stale rezydo­
w ali generałow ie-gubernatorzy prow incji i gubernatorzy
m iasta, kom endanci garnizonu oraz kancelaria guberni
kijow skiej. G roźba w ojny tureckiej po bitw ie połtaw skiej
skłoniła w ładze carskie do ufortyfikow ania dwóch pozo­
stałych części Kijow a: Górnego M iasta i Podola. Linia
nowych um ocnień biegła od Peczerska do Podola i rzeki
Łybiedi przez pustkow ia, zarośla i jary . N astępne prace
fortyfikacyjne prowadzono w K ijow ie w latach 1732—
— 1737, gdy ponownie groziła w ojna z T urcją. K ierow ał
nim i feldm arszałek rosyjski niem ieckiego pochodzenia,
B u rk h ard C hristoph M iinnich. Nowe w ały pow stały w ów ­
czas na Podolu, od strony D niepru i rzeczki Obołonii. Do­
trw a ły one do wielkiego pożaru w 1811 r. i u trw aliły się
120
w nazw ach ulic Wyższy i Niższy Wał. Pozostały po nich
tak że W rota M oskiewskie. W ały ziem ne z drew nianą p a ­
lisadą pow stały rów nież wokół Starego M iasta oraz m ię­
dzy Peczerskiem a Podolem . Te dotrw ały do 1834 r. „W ały
M unnicha” wyznaczyły k o n tu ry jednolitego już tery to riu m
m iasta, bez daw nego podziału na trzy części. Po dwóch
zw ycięskich w ojnach Rosji z T urcją znaczenie fortyfikacji
kijow skich zm alało. Zaczęły one niszczeć, a do w ojny
krym skiej zachowała się tylko w dobrym stanie tw ierdza
w Peczersku.
W pierw szej ćw ierci XVIII w. ludność m iasta w ynosi­
ła tylko 10—12 tys., z czego aż 3812 przypadało na du­
chow nych i zaledw ie 2475 na mieszczan. Do 1742 r. licz­
ba m ieszkańców w zrosła do około 20 tys. W 1766 r. w K i­
jow ie było 3596 domów i 282 chaty z 28 877 m ieszkańca­
mi. Później ludność znow u zm alała. Głów nym tego powo­
dem była straszliw a epidem ia dżum y w latach 1770— 1771.
„Tylko gród K ijów został, jako że w ygnało w szystkich
obyw ateli z K ijow a — pisał ruski kronikarz. — I włóczy­
li się od grodu do grodu, jeden drugiego unikając: ojciec
dzieci, dzieci ojca. I m nogie tru p y były zjadane przez
zw ierzęta, ptaki, psy i świnie. Cerkw ie Boże opustoszały,
także' i m onastery. I nie było ofiar ani przynoszenia (da­
rów do cerkwi), i także były czasy, że ani kupić, ani sp rze­
dać, gdyż grody były pozam ykane, dom y pozabijane, sie­
dzący (na m iejscu) u m ierali przez nieostrożność, a żywi
unikali m artw y ch ” (tłum. za: Istorija R yjew a). W ładze
carskie podjęły energiczne środki przeciw działania epide­
m ii. W prowadzono k w aran tan n ę, zadym iano ulice. Z dro­
w ych przewożono na jedną z wysp dnieprow ych, chorych
um ieszczano w szpitalach, gdzie masowo um ierali. Zwłoki
w yrzucano na ulice i palono. Zadżum ione m iasto zostało
otoczone przez wojsko, k tó re natychm iast paliło okoliczne
wsie, jeśli pojaw iła się w nich epidem ia. Zabroniono
wszelkich przyjazdów i wyjazdów z K ijow a, przerw ano
też kon tak ty między trzem a dzielnicam i m iasta. Mnisi
121

m onasteru M ychajłowskiego zam knęli się w klasztorze
i zerw ali wszelkie kontakty z otoczeniem. Mimo to sk u t­
k i zarazy były fatalne. W sam ym m onasterze Sofijskim
zm arło 50 m nichów i 70 osób ze służby, na Podolu ofiarą
zarazy padło 6 tys. osób. U m ierała w większości biedota,
bogatsi bowiem m ieszczanie i szlachta natychm iast w yje­
chali do daleko położonych od K ijow a w si i letnisk. Można
przypuszczać, że całe m iasto straciło wówczas 25 50 /o
mieszkańców.
Po przejściu epidem ii życie szybko powróciło do K ijo­
wa. Znowu zaludniły się ulice. Do ożyw ienia ruchu przy­
czyniali się w znacznym stopniu liczni pielgrzym i przyby­
w ający do świętego dla praw osław nych m iejsca kultu,
Ł aw ry Peczerskiej. Na początku X V III w. odwiedzało
klasztor 10 do 15 tys. osób rocznie, w końcu stulecia licz­
ba ta w zrosła do około 30 tys. Wśród nich byli liczni p ra ­
w osław ni m ieszkańcy Rzeczypospolitej. Szlachta polska
niechętnie patrzyła na te w ędrów ki przez granicę, zdaw a­
ła sobie bow iem spraw ę, że m asy ludow e Praw obrzeżnej
U krainy widziały w Rosji obrończynię praw osław ia i swo­
bód narodow ych. Dom agała się więc, by zatrzym yw ano
pielgrzym ów na granicy i nie dopuszczano do ich ko n tak ­
tów z Ł aw rą Peczerską. ,
K ijów nadal nie m iał im ponującego w yglądu. Podole
zachowało drew nianą, chaotyczną zabudowę, w ąskie ulicz­
ki i m ałe domki. K atarzy n a II, k tóra w 1785 r. gościła
dłuższy czas w Kijowie, pisała o nim : „Dziwne to miasto!
Całe się składa z fortyfikacji i z przedm ieść, samego m ia­
sta dotąd doszukać się nie mogę, a przecież było ono
niegdyś zapew ne takie w ielkie jak Moskwa . Jeden z jej
dw orzan pisał: „Zbliżając się do K ijow a, w idzim y k ra j­
obraz niezw ykle piękny, zwłaszcza pięknie w yglądają
cerkw ie z zielonym i i złoconymi kopułam i, wzniesione na
wzgórzach wysokich. Ale w szelki urok znika, gdy w jeż­
dżam y do nędznej m ieściny. Wszystko, co do m iasta w o­
dą się przywozi: drzewo, tow ary, w szystko trzeba wozić
122
z Podola na góry, na których częstokroć nie m a wody do
picia. Ulice na Podolu dla uniknięcia błota wyłożono bel­
kam i drew nianym i, i w razie pożaru ogień ogarnia za­
rów no domy, jak ulice. W Peczersku w idziałem raz, jak
sześć koni nie mogło z błota powozu w yciągnąć” (cyt. za:
W. C i e c h o w s k i , K ijó w i jego pam iątki, K ijów 1901).
A ngielski poseł Fitz H erb ert, przejeżdżając przez Kijów,
stw ierdził: „To bardzo sm utne miasto, widać tylko rozwa-
liska i chałupy” (tłum . za: lstorija K yjew a). T aki stan
m iasta przetrw ał do początków XIX w. Jed e n z autorów
pisał o K ijow ie lat 1800—1802: „Nie m a tu domów m u ro ­
w anych, brak porządku w budow ie m iasta i ładu w a r ­
chitekturze. Ulice nie brukow ane, pokryte piaskiem . Podo­
le, ludniejsze od innych dzielnic, nie w ygląda na miasto.
D achy drew niane, dom y niskie, w śród nich cerkw ie i m ona-
stery, k tóre zdają się je przesłaniać. Ulice Podola są tak
w ąskie, żę zaled\yie dw ie dorożki mogą się na nich w y ­
m inąć. K om unikacja między trzem a dzielnicam i m iasta
jest nadzw yczaj u trudniona. Z daje się, że są to 'trz y o d rę­
bne osady, gdyż sam K ijów nie zasługuje na nazwę m ia­
sta całkow itego” (cyt. za Ciechowskim). W śród lasów i p u ­
stkow i biegły wówczas drogi: K reszczatik z Podola do P e-
czerska oraz ulica Iw anow ska (dziś R ew olucji P aździerni­
kow ej) z Górnego M ia s ta 'd o Peczerską. Dla ułatw ienia
kom unikacji wojsko budowało na D nieprze w pobliżu P o­
dola m osty pontonowe, czynne w okresie od wiosny do
jesieni. W 1797 r. K ijów m iał 26 m urow anych i 20 d rew ­
nianych cerkw i, 12 klasztorów i 3672 domy, w tym na P o­
dolu 2068, w S tarym Mieście — 506, Peczersku 1098. L i­
czył wówczas około 20 tys. mieszkańców.
Mimo niepozornego w yglądu Kijów nadal był ważnym
ośrodkiem produkcyjnym i handlowym . Większość p ro­
dukcji w ytw arzało rzemiosło cechowe, pierw sze m anufak­
tu ry natom iast, m ające już kapitalistyczny charakter, po­
jaw iły się w latach sześćdziesiątych XVIII w. Do najza­
m ożniejszych cechów o bogatych tradycjach, sięgających
123
XV—XVI w., należały zw iązki szewców, kraw ców , tkaczy
i m istrzów obróbki skóry. W 1742 r. cechy kijow skie zrze­
szały 2057 m ajstrów , w 1762 — już 2875, w 1778, po wspo­
m nianej epidem ii dżum y, tylko 2087. N a początku
XVIII w. w ładze carskie nakazały cechom prow adzenie
dokładnych ksiąg dochodów i wydatków , dzięki czemu za­
chowało się dużo dokum entów do dziejów rzem iosła k i­
jowskiego. W szystkie cechy w tym okresie płaciły po
5 ru b li rocznie na rzecz utrzym ania jednej z wybranych'*
cerkwi, św iadczyły na koszty reprezentacyjne dla w ójta
i burm istrzów , utrzym yw ały ze swoich środków świetlice,
dom cechowy, płaciły za uszycie i konserw ację chorągwi.
O środkiem życia każdego zw iązku rzem ieślników był dom
cechowy, w których urzędow ał stale tzw. cechm ajster,
w ybierany corocznie spośród m istrzów i kierujący na co
dzień pracą cechu. Poniew aż był on zw ykle analfabetą,
stale urzędow ał przy nim najem ny pisarz. W dom u cecho­
w ym odbyw ały się zebrania m istrzów, zabaw y tow arzy­
skie, św ięta patrona cechu; mieściły się tu rów nież sto­
iska handlow e.
Życie każdego cechu regulow ały odpow iednie ustaw y.
„K ażdy b ra ta swego (tj. m istrza tego samego cechu
— L.P.) nie tylko zniszczyć, a siebie wywyższyć nie po­
w inien, ale jego szanować, a 'starszem u od siebie cześć
oddaw ać pow inien” — głosiła naczelna zasada, w yklucza­
jąca jakąkolw iek konkurencję (tłum . za: Istorija K yjew a).
W szystkich członków obowiązywała głęboka solidarność.
Przepisy cechowe ograniczały liczbę zakładów w poszcze­
gólnych dziedzinach' wytwórczości, a także liczbę uczniów
i czeladników w każdym w arsztacie (m aksym alnie 5 osób,
przew ażnie 3—4).
Do zam ożnych cechów należał zw iązek rzeźm ków.
Przepisy w ydane przez cechm ajstra zabraniały surowo
sprzedaży padliny i regulow ały sposób uboju, k tó ry mógł
odbywać się tylko w cechowej rzeźni. Mięso przechow yw a­
no w specjalnych pom ieszczeniach chłodniczych, w których
124
ściany były w ykładane lodem, zakupyw anym w okresie
zim ow ym u w yrębaczy. Sprzedaw ano je na bazarze i w
specjalnych stoiskach w G órnym Mieście i Peczersku. Dom
cechowy rzeźników na Podolu był bogato wyposażony
w m eble i przedm ioty zbytku, co n ajlep iej świadczyło
o zamożności całej organizacji. W porów naniu z nim b a r­
dzo skrom nie, w ręcz biednie w yglądał dom garncarzy.
Nic w tym dziwnego, g arncarze uchodzili za plebejuszy,
z których przeszło połowa nie m iała naw et w łasnego pie­
ca do w ypalania naczyń. W oświacie zawodowej n a jb a r­
dziej w yróżniał się cech kraw iecki. Do term in u przyjm o­
w ano chłopców i dziew częta w w ieku 13— 17 lat. Znaczną
część uczniów stanow ili poddani włościanie, przysłani na
naukę przez szlachtę, pragnącą mieć na dw orze w łasnych
kraw ców . O płaty za szkolenie były bardzo wysokie, cech
pobierał bowiem od 4 do 10 ru b li rocznie. K raw cy płacili
corocznie na potrzeby cechu do 110 rubli, co najlepiej
świadczyło o ich zamożności.
Nie ta k bogaci, ale bardzo liczni byli rybacy. Cech ich
dzielił się na kurenie, obejm ujące cd n ajm n iej po 10 osób.
K ażdy ku reń m iał w łasny sprzęt rybacki, sieci i łodzie.
Łowiono, głównie w Dnieprze, szczupaki, leszcze, liny, k a ­
rasie, sum y, okonie i inne ryby, a także bobry i raki.
Sprzedaż odbyw ała się w dom u cechowym na Podolu,
gdzie urządzono specjalne k o ry ta z wodą dla świeżych
ryb. Za przyjęcie do~nechu rybackiego kandydaci m usieli
płacić od 2 do 15 rubli. Znaczną część tych sum obracano
na uroczyste obiady dla rybaków z okazji Ś w iąt W ielka­
nocnych, Św. P io tra i P aw ła, 1 sierpnia, gdy przypadało
święto cechowe, a także na stypy po pogrzebie zm arłego
m istrza.
W ielce dochodową produkcję wina prow adziły m agi­
stra t oraz klasztory Sofijski, M ychajłowski i Peczerski.
Zgodnie ze starym i przyw ilejam i w yrabiali je też na
w łasną rękę Kozacy, zam ieszkali w mieście. M agistrat
ostro przeciw staw iał się tym praktykom i dążył do zmono­
125
polizowania całej produkcji w swoich rękach, co prow a­
dziło do częstych zatargów z Kozakam i. W zakładach k la ­
sztornych zatrudniano przy produkcji w ina najem nych
pracow ników , płacąc im rocznie 7—15 rubli. Główny m a j­
ster (w inokur) otrzym yw ał około 80 rubli. W Peczersku
pracow ało 12 robotników , w m onasterze K iryłow skim n ie­
co w ięcej. Ten ostatni zakład w ytw arzał rocznie 1000
w iader w ina i daw ał dochód 1200 rubli. K lasztory m iały
rów nież praw o do w yszynku wódki. Ł aw ra Peczerska na
przykład sprzedała w 1766 r. w swoich w yszynkach 9640
w iader wódki, zarabiając na niej 3342 ruble. N ajw ięcej
było jednak szynków m agistrackich. Sprzedaw ały one
rocznie po 25—30 tys. w iader w ódki i zarabiały 9—10 tys.
rubli. Z podanych wyżej liczb w ynika, że każdy kijow ia-
nin, doliczając również przybyłych czasowo do m iasta
kupców, chłopów i Kozaków, w ypijał rocznie co najm niej
jedno w iadro wódki. Alkoholizm szerzył się w tedy nie
tylko na U krainie. Podobnie było w Rzeczypospolitej czy
w P aństw ie M oskiewskim.
W K ijow ie w tym okresie zaczął rozw ijać się przem ysł
jedw abniczy. W 1725 r. m agistrat w ykupił dw a dom y dla
pew nego Francuza, zwanego z ruska F igerejem . Założył
on w arsztat tkacki, zatrudniający 17 uczniów i robotników,
obok zaś posadził drzew a m orw ow e dla hodowli jedw a­
bników. Podobny w a rsztat założyli niem al jednocześnie
dw aj G recy przybyli z T urcji. W ślady ich w stąpił n ieb a­
w em kijow ianin Leontiew . Rozwój przem ysłu cukiernicze­
go zapoczątkował, Szw ajcar Bolieux w latach 80-ych
X V III w. Osiedliwszy się w Kijowie, stw ierdził, że owoce
tutejszych sadów znakom icie nadają się do w yrobu sło­
dyczy. Założył więc w arsztat cukierniczy, słynny nieba­
w em na całą Rosję. Słodycze z jego zakładu posyłano
naw et do P etersburga na dw ór K atarzyny II. Za p rz y k ła­
dem obrotnego S zw ajcara poszło k ilku kupców kijow skich.
N ajw iększą sławę zdobyła w krótce firm a Bałabuha, egzy­
stująca aż do czasów rew olucji 1917 r. J e j w yroby były
126
tak popularne, że w G alicji różnego rodzaju ciasta nazy­
wano „bałabuham i”.
Rosnące obroty handlu kijowskiego spowodowały zw ięk­
szenie ruchu w porcie, mieszczącym się nadal nad Poczaj-
ną. Rychło okazał się on już za ciasny, toteż dla u łatw ie­
nia ru ch u przystąpiono do budow y kanału, prowadzącego
do przystani od strony Dniepru. W toku tych prac D niepr
niespodziew anie w ylał szeroko i, zatopiwszy na Podolu
około 300 domów, pozostał w nowym korycie, przebijając
sobie drogę przez budow any kanał. Nowy p ort zbudowano
więc nad nowym korytem rzeki. W tym czasie niektórzy
kupcy kijow scy w pobliżu Ł aw ry Peczerskiej pobudow ali
nad D nieprem kilka prym ityw nych foluszy, k tó re prze­
trw ały do połowy X IX w.
H andel kijow ski przeżyw ał pom yślne lata za czasów
hetm ana Skoropadskiego, gdy zmniejszono, a następnie
zniesiono kupcom podatki pod w aru n k iem w niesienia przez
nich opłat na restau rację Soboru Uspienskiego i budowę
nowego ratusza (stary spłonął bowiem w 1718 r.). Ponie­
waż hetm an zezwolił jednocześnie Kozakom na zajm ow a­
nie się handlem w K ijow ie, m ag istrat ostro m u się sprze­
ciwił, pow ołując się przy tym na stare p raw a z czasów
Rzeczypospolitej, zabraniające w ojskowym tru d n ien ia się
tym zajęciem w mieście. Po długich targ ach Skoropadski
w ydał nowe zarządzenie — zezwolił na Podolu handlo­
wać w yłącznie U kraińcom , w G órnym M ieście natom iast
Rosjanom . D rugi konflikt handlow y w ybuchł niebaw em
z powodu tabaki. K ijów tradycyjnie eksportow ał ją do
Polski, co zapew niało duże dochody kupcom . Tymczasem
w ładze carskie w ydały zakaz sprzedaży tego tow aru za
granicę. Niebaw em celnicy skonfiskow ali znaczne ilości
tabaki nie respektującym nowego zarządzenia kijow ianom .
W krótce po tym incydencie praw o sprzedaży tab ak i o trzy­
m ał za w ykupem P. Szuwałow, faw oryt carycy Elżbiety.
N iebaw em odprzedał je kupcom m oskiewskim . W re ­
zultacie kijow ianie stracili możność bogacenia się na han -
dlu tabaką. U derzyły w nich dotkliw ie również następne
ograniczenia w prow adzone przez rząd carski — zakaz
sprzedaży za granicę fu ter, skóry, w osku i wełny. Nie
powetow ało tych stra t naw iązanie kontaktów z bardzo
odległym p artn erem handlow ym , C hinam i, skąd sprow a­
dzano herb atę i jedw ab. O derw anie K ijow a od ziem Rze­
czypospolitej w płynęło n a pew ne osłabienie w ym iany
z najbliższym i okolicam i na P raw obrzeżnej Ukrainie, od­
dzielonym i teraz od m iasta kordonem granicznym . W zro­
sły n atom iast obroty z Zadnieprzem , ułatw ione po zbu­
dow aniu przez wojsko mostów na D nieprze. Zarządzenia
K atarzyny II z 1783 r. ułatw iły kupcom kijow skim p ro w a­
dzenie h an d lu z ty m i terenam i. H andel w ew nętrzny n a ­
dal skupiał się na Ż ytnim T argu oraz kilku m niejszych
targow iskach rozmieszczonych w S tary m (Górnym) K ijo ­
wie i n a Podolu.
W X V III w. każda z trzech części K ijow a m iała swoją
w łasną adm inistrację, podporządkow aną w ładzy genera-
ła-gubcrnatora. Podolem zarządzał m ag istrat w edług sta ­
rych zasad praw a m agdeburskiego, S tarym K ijow em
— adm inistracja wojskow a, a po części duchow ieństw o
soborów Sofijskiego i M ychajłowskiego, Peczerskiem —
rosyjski generał-gubernator i, w pew nym stopniu, Ł a ­
w ra Peczerska. Wpływ na m iasto w yw ierała również a d ­
m in istracja kozacka: hetm ańska, pułkow a z Kozielec
i secinna, m iejscowa. System rządów m agistrackich nie
zm ieniał się niem al od 300 lat. W skład m agistratu wcho­
dziły dw a kolegia, złożone w sum ie z 12 osób w y b iera­
nych przez mieszczan. Pierw sze kolegium zajm owało się
ad m in istracją m iasta, jego gospodarką i obronnością (tro ­
ska o stan fortyfikacji i uzbrojenia mieszczan), zbierało
podatki, zatw ierdzało ustaw y cechoWe, utrzym yw ało straż
pożarną, m uzykantów m iejskich, m iało k o ntakty z ad m i­
n istracją hetm ańską, mieszczącą się w Głuchowie, a ta k ­
że z pułkow ą i secinną, z generałem -gubernatorem i P e ­
IO
tersburgiem . D rugie kolegium , złożone z burm istrza i
128
ław ników , spraw ow ało w ładzę sądowniczą nad mieszcza­
nam i i m iało prawo do w ydaw ania w yroków , aż do k ary
śm ierci włącznie. D ygnitarze m iejscy otrzym yw ali bardzo
wysokie w ynagrodzenie. Na przykład w ójt kijow ski w
1778 r. zarabiał 400 ru b li rocznie, ponadto otrzym yw ał
poważne świadczenia w n aturze: 100 w iader w ina, piwa
i miodu, a na W ielkanoc i Boże N arodzenie dodatkowo
dalszych 10 w iader; 100 kłód i 100 wozów drzew a, 500
kop siana. Wójt m iał też w łasny futor z w innicą i staw
rybny. B urm istrz otrzym yw ał w tym czasie 250 rubli,
rajcy i ław nicy 100—200, pisarz m ag istratu — 300. Wszy­
scy otrzym yw ali rów nież świadczenia w n aturze, nieco
m niejsze niż w ójta. M agistrat zatru d n iał +rębacza, zegar­
m istrza i 25 innych pracow ników . Nowy ratu sz oddano
do użytku w 1737 r. Przed jego frontonem ustaw iono po­
sąg Tem idy z mieczem w jednej dłoni, a szalą spraw ie­
dliwości — w drugiej. Na wieży m ag istratu codziennie
czterech trębaczy grało w południe i w ieczorem na cap­
strzyk. Na wieży znajdow ał się w ielki zegar, a obok nie­
go brązow a statu a M ichała A rchanioła z kopią, w ym ie­
rzoną w paszczę smoka. Podczas w ybijania godziny przez
zegar kopia uderzała w paszczę tak mocno, że sypały się
iskry.
Przez cały w iek X V III m ag istrat stale w alczył o u trzy ­
m anie sw ej uprzyw ilejow anej pozycji w mieście i zacho­
w anie starych przyw ilejów dla Kijowa. N ajpierw w ystę­
pował przeciw Kozakom, głównie z powodów gospodar­
czych, stali się bowiem groźnym i k o n k u ren tam i dla
mieszczan. Później skutecznie oparł się zakusom hetm ana
C yryla Rozumowskiego, usiłującego podporządkow ać so­
bie całą adm inistrację m iejską. O stre spory prow adził też
z generałem -gubernatorem , k tó ry wyznaczył w Kijowie
własnego policm ajstra, upraw nionego do spraw ow ania
w ładzy policyjnej w G órnym Mieście i Peczersku.
W sporze z dygnitarzem carskim m ag istrat powołał się
na sta ry przyw ilej k ró la Ja n a K azim ierza z 1649 r., ze­
9 — D zieje K ijo w a 129
zw alający władzom m iasta na zorganizow anie w łasnego
nadzoru policyjnego. Po długich targach spraw ę rozstrzy­
gnął S enat rosyjski. U znał racje m ag istratu i pozwolił
m u w yznaczać horodniczego, odpowiedzialnego za porzą­
dek, ochronę przeciw pożarow ą i stan san itarn y m iasta.
Podstaw ow ą część dochodów w budżecie m iasta zajm o­
w ały' w pływ y ze sprzedaży wina, m iodu i piwa, k tó re
w 1720 r. daw ały 2765 rubli, w 1748 — 4549, a w 1754
— .13 225. Pozostałe w pływ y pochodziły z opłat za sprze­
daż dziegciu, soli i bydła, z m łynów, dzierżaw y stoisk
i domów, mostowego, palowego, opłat targow ych. P onad
połowę sum y z budżetu w ydatkow ano n a utrzym anie m a­
g istratu i zarządzanie jego m ieniem , resztę na podarki
dla generała-gubernatora, hetm ana kozackiego, m etropo­
lity, doradców carskich, n a w yjazdy służbowe w ójta i b u r­
m istrza, koszty reprezentacyjne.
W S tary m K ijow ie funkcjonow ała adm inistracja ducho­
w na. Większość m ieszkańców tej dzielnicy, U kraińców ,
stanow ili poddani soborów Sofijskiego i M ychajłowskiego.
K lasztory kijow skie m iały wówczas bogate dobra na U k ra ­
inie, Sobór Sofijski był więc właścicielem 23 wsi i 6654
poddanych, Ł aw ra P eczerska — 14 w si i 5286 poddanych
(dane z końca XVIII w.). P o ten tatam i były też m onastery
Frołow ski Dziewiczy, B racki, M ychajłowśki i P ustynno-
-N ikolski. M niejsze włości m iały klasztory W ydubicki
i Bohosław ski Dziewiczy. W szystkie razem m iały 20 448
poddanych. A dm inistracja carska nie m ieszała się w sto­
sunki m iędzy klasztoram i i poddanym i.
System adm inistracyjny w ciągu X V III w. zm ieniał się
k ilkakrotnie. W 1711 r. okręg kijow ski przekształcony zo­
stał w generalne gubernatorstw o. W 1782 r., w ram ach
refo rm realizow anych przez K atarzynę II, utw orzono n a ­
m iestnictw o kijow skie, obejm ujące rów nież praw ie całą
Połtaw szczyznę i część Czernihowszczyzny. W skład je­
go w eszły następujące pow iaty: K ijów , Oster, Kozielec,
P erejasław , P iriatynsk, Łubny, M yrhorod, Horolsk, Hoł-
130
tw iany, Horodyszcze, Zołotonosz. W tym czasie przepro­
wadzono reform ę adm inistracji tery to rialn ej, m ającą na
celu zw iększenie w pływ ów centralnych organów w ładzy
państw ow ej na lokalne sam orządy. P ow stał kijow ski gu-
bernialny m agistrat, wyższa instancja w ładzy dla w szy­
stkich m iast Lew obrzeżnej U krainy. Po rozbiorach P o l­
ski, w 1797 r., K ijów został oderw any od większości ziem
Lew obrzeża i przekształcony w stolicę now ej guberni,
obejm ującej ziem ie u k raińskie daw nej Rzeczypospolitej:
byłe wojew ództw o kijow skie i bracław skie. W skład g u ­
b ern i kijow skiej weszło 12 powiatów: czehryński, czer-
kaski, kaniowski, w asylkow ski, kijow ski, radom yślski,
skw irski, berdyczowski, lipowiecki, taraszczański, zwino-
gródzki i hum ański. Zam ieszkane one były w znacznym
stopniu przez Polaków, toteż po reform ie ad m in istracy j­
nej spora ich część napłynęła z pow rotem do K ijow a.
W ram ach centralizacji państw a przeprow adzanej
w ciągu X V III w. ca rat stopniowo znosił sam odzielność
U krainy i hojnie n adaw ał oficerom rosyjskim dobra nad
D nieprem . P io tr I ograniczył upraw nienia h etm an a k o ­
zackiego i sam zaczął wyznaczać starszyznę kozacką.
W 1722 r. ustanow ił tzw. K olegium M ałorosyjskie, złożone
z sześciu oficerów rosyjskich oraz p ro k u rato ra. Kolegium
to m iało kontrolow ać poczynania h etm an a i starszyzny.
Po śm ierci Skoropadskiego zawieszono w ybór nowego
hetm ana. Dopiero po śm ierci P io tra I, gdy zaostrzyły się
stosunki z Turcją, pozwolono Zaporożcom na w ybór no­
wego hetm ana i zawieszono działalność Kolegium Mało-
rosyjskiego. W 1734 r. zawieszono znow u w ybory h etm an a
i przekazano władzę n ad U krainą tzw. Zarządow i H etm ań ­
skiem u, złożonemu z trzech przedstaw icieli starszyzny k o ­
zackiej i trzech dygnitarzy carskich. Pozwolono wówczas
w ypędzonym z U k rain y zw olennikom M azepy i ich po­
tom kom powrócić do k ra ju i założyć Nową Sicz. W 1750 r.
przyw rócono godność h etm an a kozackiego, ale w dużym
stopniu ograniczono jego upraw nienia. W stąpienie na tro n
131
K atarzyny II położyło ostatecznie kres polityce częścio­
wych ustępstw wobec Kozaczyzny. W 1764 r. caryca zlikw i­
dow ała definityw nie urząd hetm ana ukraińskiego i przy­
w róciła K olegium M ałorosyjskie. Zwycięskie w ojny z T u r­
cją i szybko postępująca kolonizacja Zaporoża przyczyni­
ły się do zm niejszenia politycznej i m ilitarn ej roli K oza­
czyzny. Gdy więc część Zaporożców poparła pow stanie
chłopskie Jem ieliana Pugaczowa, K atarzyna II postanow i­
ła ostatecznie rozpraw ić się z K ozakam i. W 1775 r. Sicz
została zdobyta przez w ojska rosyjskie, a m anifest K a ta ­
rzyny II ogłosił niebaw em całej Rosji likw idację Kozaczy­
zny zaporoskiej. Na U krainie zatrium fow ał absolutyzm ca r­
ski. W raz ze zlikw idow aniem sam odzielności U k rain y
upadło także znaczenie K ijow a jako stolicy. Teraz p rze­
kształcił się on w jedno z w ielu rosyjskich m iast g u b er-
nialnych.
Nie zm alało n atom iast jego znaczenie jako głównego
ośrodka k u ltu ry ukraińskiej. Po przekształceniu przez
P iotra I w 1701 r. K olegium M ohylańskiego w A kadem ię
aż do pow stania U niw ersytetu M oskiewskiego (1755 r.)
szkoła kijow ska, mimo swego średniow iecznego ch a rak te­
ru, była jedyną wyższą uczelnią nie tylko na Ukrainie,,
ale i w całym Im perium Romanowów. P rzyjeżdżali uczyć
się tu U kraińcy, Rosjanie, Białorusini, praw osław ni oby­
w atele Rzeczypospolitej, Bułgarzy, Serbowie, C zarnogórcy
i M ołdawianie. W ielu absolwentów A kadem ii Kijowskiej!
zasłynęło potem w dziejach nauki i k u ltu ry tych krajó w .
Należeli do nich przede w szystkim działający później
w R osji Symeon Połocki, Stefan Jaw o rsk i i Teofan P ro ­
kopowicz, autorzy dzieł literackich, zbiorów kazań, pod­
ręczników poetyki i retoryki.
W czasach P iotra I program nauczania w A kadem ii zre­
form ow ał jej długoletni rektor, Teofan Prokopowicz, k tó ry
stara ł się powiązać naukę z życiem i zalecił studiow anie
w ybitnych poetów starożytnych. Podstaw ow y, pierw szy
kurs, zw any „fara” lub „analogia”, na k tó ry przyjm ow a­
132
no chłopców 12-letnich, obejm ow ał naukę czytania, pi­
sania i liczenia. N astępne trzy klasy „g ram aty k i” uczy­
ły, jak sam a nazwa w skazuje, g ram aty k i ru sk iej i łaciń­
skiej, ponadto zasad pisowni oraz „powinności człowieka
i obyw atela”. W klasach „p in ty k i” i „reto ry k i” objaśniano
tek sty autorów ruskich i łacińskich, uczono um iejętności
w ysław iania się. Dwa ostatnie k u rsy „filozofii” obejm owa­
ły nauczanie filozofii, fizyki, greki, języka staroruskiego,
niem ieckiego i polskiego. P onadto uczono w A kadem ii
m atem atyki, rysunku, m uzyki, geografii i historii. N a j­
św ietniejszy okres rozw oju A kadem ia K ijow ska przeży­
w ała w pierw szej połowie XVIII w. Później, w w yniku
polityki rusyfikacyjnej caratu, po założeniu U niw ersytetu
M oskiewskiego i Szkoły Nauczycielskiej w P etersburgu,
zaczęła chylić się ku upadkow i, a jej liczni słuchacze prze­
nosili się do obu uczelni rosyjskich.
Zasługi A kadem ii K ijow skiej w rozw oju n auki na U k ra­
inie były jednak ogrom ne. Biblioteka uczelniana posia­
dała w swych zbiorach 10 tys. książek i była najbogatsza
w całym k raju . W A kadem ii wykształciło się w ielu w ybit­
nych przedstaw icieli n auki i sztuki ukraińskiej, jak filo­
zof i pisarz Grzegorz Skoworoda, kom pozytorzy M aksym
Berezowski i D ym itr B ortnianski, arch itek t Iw an H ryho-
row icz-B arski, profesor anatom ii M ikołaj Zgurski. S tu­
diow ał tu rów nież w ielki uczony rosyjski M ichał Łom ono­
sow. Studenci A kadem ii pochodzili przew ażnie z rodzin
starszyzny kozackiej, duchow ieństw a i zamożnego miesz­
czaństw a. W m urach uczelni w ystaw iano często sztuki te ­
atralne, które zapoczątkow ały pow stanie narodowego te ­
a tru ukraińskiego, istn iał tu również; chór i orkiestra.
W ychowankowie uczelni byw ali potem w ykładow cam i
w szkołach ukraińskich i rosyjskich, w sem inariach p ra ­
w osławnych.
Szkoły elem entarne były podobne do tego typu szkół
rozsianych na całej U krainie. Stanow iły zw ykłe d rew nia­
ne chaty, stojące nie opodal cerkwi. D iakon nauczał
133
w nich czytania, pisania i podstaw arytm etyki. W drugiej
połowie X V III w. liczba szkół elem entarnych na całej
U k rain ie znacznie wzrosła, toteż ludzi posiadających pod­
staw ow e w ykształcenie przybyw ało. W 1789 r. pow stała
w K ijow ie Szkoła Głów na, poprzedniczka pierwszego gim ­
nazjum . Uczyło w niej kilku w ybitnych profesorów, jak
historyk, archeolog i geograf M aksym B erliński, m atem a­
ty k i fizyk J. K a rb an o w sk i' oraz M. G rom nicki i S. S te-
fanowycz, specjaliści języka ruskiego i łacińskiego. W tym
okresie pow stały w K ijow ie rów nież dw ie szkoły m uzycz­
ne. P ierw szą z nich założył w 1786 r. m agistrat. Absol­
w enci jej zobow iązani byli po ukończeniu szkoły przez
całe życie grać w orkiestrze m iejskiej, w ystępującej p u ­
blicznie z okazji różnych św iąt i uroczystości. Szkoła m a­
g istracka istniała długo, aż do połowy X IX w. D ruga
szkoła m uzyczna uczyła g ry na gęślach, skrzypcach, b an ­
durze i innych in strum entach, a także śpiewu. A bsolw en­
ci jej odnosili później znaczne sukcesy artystyczne, naw et
n a dw orze carskim . Nie powiodła się natom iast próba
założenia u niw ersytetu na Lew obrzeżnej U krainie, rząd
carski bow iem zajął w te j spraw ie nieprzychylne stano­
wisko.
M niej pom yślnie rozw ijało się w ty m okresie piśm ien­
nictw o ukraińskie. Zaw ażył na tym d ek ret P io tra I, za­
kazujący drukow ania na U krainie jakichkolw iek książek
oprócz lite ra tu ry religijnej. W w yniku tego drukarstw o
zaczęło upadać, a liczba w ydanych w X V III w. tytułów
przez Ł aw rę Peczerską była ponad dw ukrotnie m niejsza
niż w sam ej tylko drugiej połowie XVII w. Od połowy
X V III w. zaczęła się też intensyw na rusyfikacja szkol­
nictw a ukraińskiego w K ijow ie i n a Lew obrzeżu, co spo­
w odowało zm niejszenie się liczby szkół. W ypierany z lite­
ra tu ry język ukraiński tego okresu zachow ał się głów nie
w rękopisach, nie doczekawszy się publikacji. Do rozw o­
ju lite ra tu ry najbardziej przyczynił się w spom niany już
G rzegorz Skoworoda, w ędrow ny nauczyciel, człowiek
134
0 szerokich horyzontach um ysłowych, pierw szy filozof
ukraiński, usiłujący łączyć św iatopoglądow y idealizm z m a­
terializm em i nowoczesną m yślą Oświecenia. Pisyw ał pie-,
śni liryczne, b ajk i i w iersze um oralniające, stanow iące
najw iększe osiągnięcie lite ra tu ry uk raiń sk iej doby późne-
nego baroku. Jego najb ard ziej znanym i u tw o ram i były:
N arcyz, czyli poznaj samego siebie, R ozm ow a zwana alfa­
betem , czyli elem entarz św iata oraz R ozm ow a pięciu po­
dróżnych o pra w d ziw ym szczęściu w życiu.
K ijów był ośrodkiem bogatego życia tow arzyskiego.
Wyższe kręgi społeczne spotykały się na w spólnych obia­
dach i kolacjach. W ypraw iano liczne bale, na k tórych
w ta k t m uzyki (popularne były bandury, gitary, flety
1 klaw ikordy) tańczono m azurki, polonezy, a także u k ra ­
ińskie gołubce i kozaczoki, śpiewano sm ętne dum ki u k ra ­
ińskie i sentym entalne rom anse francuskie, włoskie, nie­
m ieckie. Coraz powszechniej używ ano w rozm ow ach to ­
w arzyskich języka francuskiego. Równie chętnie baw iło
się m ieszczaństwo. Okazji nie brakow ało, obchodzono bo­
w iem uroczyście św ięta W ielkiejnocy i Bożego N arodze­
nia, św ięta cechowe, przyjazdy posłów i dygnitarzy. N a j­
bardziej radow ano się 19 kw ietnia. T ańce i zabaw y
trw a ły wówczas aż trzy dni. Pierw szego dnia obchodzono
„święto kobiet”, k tó re zwolnione wówczas od obowiąz­
ków dom owych paradow ały odśw iętnie ustrojone przez
m iasto, przyjm ując kw iaty od mężczyzn. Na ulicach od­
byw ały się parady uzbrojonej m ilicji m iejskiej, m asze­
row ały cechy pod sw ym i chorągw iam i. Po połddniu
strzelały na w iw at arm a ty i w zbijały w górę św ietlne
race. N azajutrz wszyscy w racali do sw ych codziennych
zajęć. Zaczynały się szare dni pracy, a często w alki o ja ­
kiekolw iek chociażby w a ru n k i bytowe.
Po w stąpieniu na tro n P aw ła I (1796) n astąpiła pew na
liberalizacja polityki rosyjskiej w stosunku do ludności
polskiej, ulegającej różnym represjom po upadku pow ­
stania kościuszkowskiego. C ar przyznał szlachcie pol­
135

skiej szeroki sam orząd stanow y, jakiego nie m iała pod
innym i zaboram i, oddał w ręce polskie całe szkolnictwo,
zezwolił Polakom na zbudow anie kościółka katolickiego
w Peczersku, pierwszego w K ijow ie od czasów pow sta­
nia Chm ielnickiego. Wzniesiono go w latach 1798-1/99.
P aw eł I zw olnił rów nież więźniów politycznych polskiej
narodowości. Położenie chłopów i mieszczan w m iastach
pryw atnych uległo jednak pew nem u pogorszeniu, pod­
daństw o osobiste bow iem było w Rosji surowsze niż na
ziem iach daw nej Rzeczypospolitej. W 1798 r. Kijów od­
zyskał sam orząd w edług praw a m agdeburskiego, co m e
pozostało bez w pływ u na jego dalszy rozwój w pierw ­
szej połowie XIX w.
W ciągu XVIII w. duże zm iany zaszły w arch itek tu rze
m iasta. Po w spaniałych czasach Rusi K ijow skiej pozo­
stało niew iele budowli: Sobór Sofijski z cerkw iam i Św.
Ireny i Jerzego, Sobór M ychajłowski, cerkwie Trzech
Św iętych (Wasyla), resztki Dziesięcinnej w G órnym
Mieście, Wielka U spienska i Św. M ichała w Ław rze P e-
czerskiej, U spienska na Podolu, cerkiew m onasteru K i-
ryłowskiego i kilka innych. Po zjednoczeniu U krainy
z Rosją przebudow ano daw ny kościół dom inikański na
cerkiew P etropaw łow ską (1690). Odbudowano też znisz­
czony podczas pow stania C hm ielnickiego zam ek kijow ­
ski. Do u iasta zjechali liczni m istrzow ie rosyjscy, ożywił
się ruch budow lany. „M istrz kam iennych dzieł”, R osja­
nin Józef Starcew , zbudow ał' cerkiew Zw iastow ania w
m onasterze Brackim (1690-1693) i Sobór W ojenno-Ni-
kolski (1690-1696), barokow e, trzynaw ow e św iątynie z
sześcioma kolum nam i. W ybitny rosyjski architekt for-
tyfikujący w czasach P iotra I Peczersk, D. A ksam itów ,
zbudow ał zapewne cerkiew Św. Jerzego w klasztorze
W ydubickim (1696-1701) i szereg innych budowli. W Ł aw ­
rze Peczerskiej w końcu XVII w. pow stały cztery now e
cerkw ie barokowe: Z m artw ychw stania, Teodozjusza, N a­
rodzenia Bogurodzicy i m onasteru Bolnicznego. Na Podo­
136
lu zostały zbudow ane dwie nowe cerkw ie: Św iętych Bo­
rysa i Gleba oraz Św. Eliasza, a także dw a pierwsze
m urow ane budynki m ieszkalne. W jednym z nich za­
m ieszkiw ał P io tr I podczas kilk ak ro tn y ch pobytów w
Kijow ie. Dla odbudowy Ł aw ry Peczerskiej po pożarze
1718 r. car przysłał w ielu architektów i m uratorów . W
latach 1721-1772 zbudow ano tu cały zespół budynków,
nazw anych korpusem K ow nirow skim . S tefan K ow nir
i drugi arch itek t ukraiński, Iwan H ryhorow icz Barski,
najbardziej zasłużyli się przv rozbudow ie K ijow a W
X V III w.
Na początku XVIII w. P io tr I w ydał zakaz wznoszenia
poza P etersburgiem budynków m urow anych, co na pe­
w ien czas zaham ow ało rozwój budow nictw a w Kijow ie
i na Lew obrzeżnej U krainie. W 1721 r. zakaz ten został
zniesiony i ruch budow lany znowu się ożywił. A rchitek­
ci F. W asyliew i Ja n Schedel wznieśli ponad 96-m etrową
w ielką dzwonnicę Ł aw ry Peczerskiej (1731-1745), n a j­
wyższą wówczas w całej Rosji i na U krainie. Nieco d łu ­
żej budow any był w tym czasie w spaniały, barokow y
pałac m etropolity (1723-1757). Pow stała rów nież cerkiew
W niebow stąpienia Pańskiego.
N ajpiękniejszym obiektem wzniesionym w Kijow ie
XVIII w. była cerkiew A ndrijew ska (Św. A ndrzeja),
zbudow ana w latach 1747-1748 na planie krzyża w stylu
późnobarokow ym przez słynnego arch itek ta włoskiego
pochodzenia, B artolom eo R astrellego, tw órcy tak zna­
nych dzieł jak Pałac Zim owy w P etersb u rg u czy W ielki
Pałac w C arskim Siole (dziś Puszkino). K am ień w ęgiel­
ny pod budowę św iątyni położyła sam a im p erato rk a E l­
żbieta. R astrelli zbudow ał również Pałac C arski (Ma-
rijski) w Peczersku (1750-1755). P iękna ta budowla
spłonęła podczas pożaru w 1819 r., odbudowano ją w m yśl
planów R astrellego i w tak im stanie pozostała do dzisiaj.
W pobliżu Pałacu Carskiego, w sadybie K łow skiej (naz­
w a od strum yk a Kłów, w padającego do Łybedi) P. Nie-
137
gołow i K ow nir zbudow ali Pałac Kłow ski, a wokół niego
założyli piękny park. K ow nir wzniósł rów nież słynne
dzwonnice Dalszych i Bliższych Pieczar w Ław rze, sobór
w W asylkow ie koło K ijow a i cerkiew w pobliskim K i-
tajew ie. N ajdłużej, bo 35 lat, pracow ał w K ijow ie B ar­
ski. Jego dziełam i są: dzw onnica cerkw i Petropaw łow -
skiej na Podolu, cerkiew W asyla W ielkiego w m onasterze
K iryłow skim (1748—1749), dzwonnice k ilk u innych cerkwi,
o drestaurow ane cerkw ie Z m artw ychw stania (1770-1780),
cerkiew głów na m onasteru K iryłow skiego, Pokrow ska
(1766), N abierieżno-N ikolska (Mikołaja nad brzegiem,
1772-1775). W rezultacie działalności ta k w ybitnych a r­
chitektów K ijów wzbogacił się o piękne budow le b aro ­
kowe, do dziś przyciągające rzesze turystów .
Gen. M uller i hr. Szuwałow opracow ali w latach 1784-
-1786 plan zabudow y K ijow a. P roponow ali re k o n stru k ­
cję w szystkich ulic m iasta, placów i targow isk, zapro­
jektow ali typow e m urow ane dom y m ieszkalne, regularną
zabudowę. P lan ten w ybiegał daleko w przyszłość, m ias­
to ówczesne w ogrom nej części składało się bowiem z
drew nianych chat złożonych tylko z jednej izby m iesz­
k aln ej i sieni lub dwóch izb. K ilkupokojow e dom y
drew niane były jeszcze niezm iernie rzadkie, nie mówiąc
już o m urow anych.
Rozwijało się w K ijow ie rów nież m alarstw o. W ym ie­
nić tu trzeba przede w szystkim sztychy i drzew oryty o
treści historycznej, obrazujące w ojenne czyny Kozaków,
jak np. W zięcie Ka f j y przez Zaporożców, czy Zdobycie
Azow a, oraz piękne ilu stracje do książek drukow anych
w Ł aw rze Peczerskiej. Bogate było m alarstw o freskow e,
pow staw ały liczne ikony.
W ysoki poziom osiągnęła w K ijow ie k u ltu ra m uzycz­
na. B andurzyści i śpiew acy kijowscy, jak już w spom ina­
liśm y, odnosili znaczne sukcesy na dw orze carskim i w
pałacach m agnatów . Do rozw oju życia muzycznego w
m ieście w znacznym stopniu przyczyniły się szkoły brac­
138
kie, w których zw racano dużą uwagę na śpiew cerkiew ­
ny i m uzykę. Również twórczość M aksym a Berezow skie­
go i D ym itra B ortnianskiego wiąże się w dużym stopniu
z K ijow em . M uzyka odgryw ała znaczną rolę w d ram a­
tach szkolnych, w któ ry ch grano i śpiew ano zwłaszcza
k an ty i psalm y. W d ru g iej połowie X V III w. działała w
K ijow ie kapela, złożona z kilk u n astu duchow nych.
P o pularny w K ijow ie był te a tr szkolny. Do n a jb a r­
dziej znanych sztuk w ystaw ianych przez młodzież nale­
żały D ram at o A lek sy m , człow ieku bożym , napisany w
1673 r. przez jednego z profesorów K olegium M ohylańs-
kiego, i C arstwo n a tu ry lu d zkiej, pow stałe także w m u-
rach tej uczelni (1698 r.). Do naszych czasów zachow ały się
tek sty 20 sztuk z re p e rtu a ru te a tru szkolnego. Jednym
z pierw szych utw orów rodzącego się wówczas d ram atu
ukraińskiego był W łodzim ierz Prokopow icza (1705).
P rzedstaw iając w nim w alkę chrześcijaństw a z pogańs­
tw em w czasach W łodzim ierza W ielkiego, au to r czynił
w yraźną analogię do współczesnych m u refo rm P io tra I,
stając w yraźnie po stronie władcy. D rugim głośnym u t­
w orem tegoż pisarza była Miłość Boża, ukazująca okres
w ojny B ohdana Chm ielnickiego z- Polską. Obie te sztuki
w ielokrotnie w ystaw iał te a tr IĆolegium M ohylańskiego.
Znaczną rolę odgryw ały też w mieście te a try w ędrow ne,
typow e dla całej ówczesnej Europy. G łów ną postacią w
gryw anych przez nie dla ludu sztukach był zw ykle Za­
porożec i jego w alka o wolność ludu ukraińskiego.
P rzedstaw ienia tak ie odbyw ały się w budach lub na
w olnym pow ietrzu, najczęściej w dni targow e.
Mimo w ielkiego znaczenia w życiu k u ltu raln y m U k ra­
iny K ijów w ciągu X V III w. niew iele się rozwinął. Za­
sadnicze zm iany m iał m u przynieść dopiero w iek X IX .
8. Kijów pierwszej połowy XIX w.
Po rozbiorach Polski K ijów przekształcił się z pogra­
nicznego m iasta Im perium Romanowów w stolicę g u b er­
ni i stał się w ażnym ośrodkiem adm inistracyjnym , co
przyczyniło się w znacznym stopniu do jego rozwoju.
Odnowione zostało generalne gubernatorstw o kijowskie,
obejm ujące trzy gubernie Praw obrzeżnej U krainy: k i­
jowską, w ołyńską i podolską. Po 1818 r. w ładze carskie
rozpoczęły intensyw ną rusyfikację P raw obrzeżnej U k ra ­
iny, wzm ocniły ap a rat adm inistracyjny, zwiększyły licz­
bę w ojska, zwłaszcza w sam ym Kijow ie, przeprow adziły
zm iany w szkolnictwie. Po pow staniu listopadowym
1830 r. przeniosły z M ohylewa do K ijow a główną k w a te­
rę pierw szej arm ii rosyjskiej i rozpoczęły dalsze prace
fortyfikacyjne. W 1832 r. utw orzyły odrębny kijow ski
okręg szkolny (od 1803 r. gubernia kijow ska wchodziła
w skład w ileńskiego okręgu szkolnego, zdom inowanego
przez Polaków , od 1818 — do charkow skiego, zupełnie
zrusyfikowanego), obejm ujący ziem ie Kijowszczyzny,
W ołynia, Podola, Czernihowszczyzny i Połtawszczyzny.
Polacy w dużym stopniu przyczynili się w tedy do oży­
w ienia życia w Kijowie. Szczególne znaczenie m iały pod
tym w zględem tzw. kontrakty, organizow ane w mieście
od końca X V III w. Były to coroczne zjazdy właścicieli
ziem ski, h. w ogrom nej większości Polaków , gdzie doko­
nyw ano sprzedaży i zakupów dóbr. Podczas kontraktów
całe m iasto tętniło, barw nym życiem, rosły obroty k u p ­
ców i rzem ieślników , zaludniały się w szystkie hotele i
zajazdy, zapełniały gw arnym tłum em ulice.
W pierw szej ćw ierci X IX w. obszar K ijow a pow ięk­
szył się znacznie. M iasto rozciągało się już na 2-2,5
140
w iorst * szerokości i aż 16 w iorst długości, z północnego
zachodu po południow y wschód. Kijów składał się
wówczas z Peczerska w raz z tw ierdzą i Ław rą,
Starego M iasta, Podola i słobody Płoskiej. N ieba­
w em w obrębie m iasta znalazły się także K ureniów ka,
P riorka, uroczysko Syriec i inne okoliczne wioski i sło­
body. Przebudow a m iasta doprow adziła do pow stania
nowych dzielnic: Pałacow ej (Dworcowej), zw anej też
Lipokiem , oraz Łybedskiej nad rzeką Ł y b ed ’. Pierw sza
z tych dzielnic nosiła ch a rak ter arystokratyczny, druga
została zasiedlona przez m ieszkańców Peczerska, prze­
niesionych z powodu rozbudowy tw ierdzy. Zabudow ał
się także Kreszczatik. „Obecnie (w poł. XIX w.) on b a r­
dzo pięknie w ygląda — pisał Ju lian Bartoszewicz. —
C ały ten rozdół, niegdyś pusty praw ie, z w ielką zabu­
dow any elegancją. K apitalnych gm achów na Kreszcza-
tik u nie widzim y, ale za to lekka arch itek tu ra niew iel­
kich domów i staran n e ich utrzym anie m iły dla oka
czynią w idok” (cyt. za: J. B a r t o s z e w i c z , K. B e 1-
1 i e r, Malownicze album K ijow a z szczegółow ym opisem
m iasta przez K am ila de Bellier, t. I-II, W arszaw a 1861—
-1862). N astąpiła przebudow a Starego M iasta. „W o k re­
sie od roku 1832 do 1848 S tare Miasto zm ieniło zupełnie
swą postać — pisał Bartoszewicz. — Tam gdzie daw niej
szły ulice ciasne, nierów ne i błotniste, poprzerzynano
nowe, proste, brukow ane. G łów niejszym i są: U niw ersy­
tecka (czyli Św. W łodzim ierza — L.P.) przerzynająca S ta­
ry K ijów od Góry A ndrzejow skiej aż do ulicy Szulawskiej,
M ichajłow ska od cerkw i Św. M ichała w iodąca na K resz­
czatik. Żytom ierska, w X II w ieku Żydowską zwana,
przecina S tare M iasto pod kątem prostym ulicy Wło­
dzim ierskiej aż do rogatek Ż ytom ierskich i wiele innych
(jest nowych ulic — L.P.) pod różnymi im ionam i”.
Szybko rosła liczba ludności K ijow a. Na przełom ie
* Wiorsta — 1066,8 m.
141

X V III i X IX w. w ynosiła 19 tys., w latach 1811-1817 —
23 tys., w 1840 — 44,6 tys., w 1863 — 68,4 tys. Osiedlali
się w mieście przede w szystkim chłopi z okolicznych
wsi, szlachta polska, u kraińska i rosyjska oraz m iesz­
czanie. Rozwój stosunków kapitalistycznych spowodował
w zrost liczby robotników i kapitalistów . Część ludności,
zwłaszcza zam ieszkała na przedm ieściach, tru d n iła się w
dalszym ciągu ogrodnictw em i sadow nictw em . Na Podo­
lu przew ażali kupcy i rzem ieślnicy, nad sam ym D niep­
rem m ieszkali robotnicy. W dzielnicy te j nadal dom ino­
w ały drew niane chaty oblepione gliną, bogatsi m ieszkali
w obszernych dom ach drew nianych, których kilka za­
chowało się do dzisiaj. W pobliżu obecnego placu
K ontraktow ego na Podolu stanął now y gm ach ratusza.
Obok niego zbudow any został dla kupców gościnny
dwór. M iasto ozdobiła pierw sza fontanna. W lipcu 1811
r. całe niem al Podole straw ił w ielki pożar. Szalał przez
kilka dni. P astw ą płom ieni padło 1176 budynków , w tym
m agistrat, 11 m urow anych i 8 drew nianych cerkw i, mo-
n astery Bracki, Frołow ski i Petropaw łow ski. Po w yga­
szeniu pożaru przystąpiono do odbudow y dzielnicy. „Spa­
lone części zabudowano później porządnym i dom am i, po
większej części m urow anym i” (cyt. za J. Bartoszew i­
czem).
Peczersk na początku X IX w. liczył ponad 1000 do­
mów. W latach 1830-1852 trw a ła tu rozbudow a tw ierdzy,
zainicjow ana przez cara M ikołaja I, k tó ry w ielokrotnie
przyjeżdżał do K ijow a doglądać robót. Po w ysiedleniu
z tej dzielnicy większości ludności cyw ilnej pozostało w
Peczersku głównie wojsko i zakonnicy z Ław ry. Wzdłuż
daw nej drogi w iodącej z Peczerska do Podola zabudo­
w ała się (w latach 1832-1848) ulica A leksandrow ska
(obecnie Kirowa). W dzielnicy D w orcowej, w pobliżu
pałaców Carskiego i Kłowskiego, pow stały piękne w ille
bogaczy, In sty tu t Szlachcianek, dom generała-guberna-
tora i B ank Państw ow y.
142
S tary K ijów zam ieszkany był główni^ przez mieszczan
i niższych urzędników . W połowie X IX w. w ładze m iej­
skie rozpoczęły prace nad rek o n stru k cją te j części m ias­
ta, starając się przyw rócić jej zabytkow y wygląd. W
dzielnicy Ł ybedskiej m ieszkali m ieszczanie, w ysiedleni
z Peczerska, profesorow ie i studenci uniw ersytetu, w
dolnej części — robotnicy. W słobodzie Płoskiej m iesz­
k ali ogrodnicy, sadownicy, drobni rzem ieślnicy. W tym
okresie zasiedlono rów nież B esarabkę, dzielnicę p rzy le­
gającą do Soboru Sofijskiego i obecnego placu B.
C hm ielnickiego. • .
W pierw szej połowie X IX w. zaczął rozw ijać się w K i-
jow ie przem ysł. W 1845 r. w m ieście było już 79 w ięk ­
szych przedsiębiorstw zatrudniających 820 robotników
i dających produkcję w artości ponad 737 tys. rubli rocz­
nie. W połowie stulecia pow stało w K ijow ie kilka dużych
zakładów przem ysłu m etalowego: fab ry k a D iegtiarowów,
D onata, Lipkowskiego. W 1854 r. w m ieście utworzono
Tow arzystw o H andlu M aszynam i M łynarskim i. Przed re ­
form ą 1861 r. przem ysł kijow ski w y tw arzał już pro d u k ­
cję w artości 2,3 m in ru b li rocznie. Z atru d n ien i w nim
pierw si proletariusze podlegali srogiemu- wyzyskowi.
Dzień pracy trw a ł latem od 4.00 do 20.00, z niew ielką
przerw ą na posiłek, zim ą od 6.00 do 21.00. W latach
40-ych X IX w. robotnicy kijowscy zarab iali przeciętnie
od 2 do 11 ru b li m iesięcznie, co często nie starczało n aw et
na wyżyw ienie, ponieważ ceny produktów rolnych szybko
rosły w tym okresie.
W dalszym ciągu jednak dom inow ała w m ieście p ro ­
dukcja drobnego i średniego rzem iosła. W połowie X IX w.
w K ijow ie zarejestrow anych było 6048 rzem ieślników
i 200 woźniców. A sortym ent produkcji w stosunku do po­
przednich czasów nie zm ienił się, przybyło tylko w arszta­
tów. Rozwój stosunków kapitalistycznych w pływ ał na
w zrost obrotów handlow ych i rozwój banków . K ijów był
w ażnym ośrodkiem han d lu zbożem, sianem , cukrem , k tó-
143
rego produkcję zapoczątkow ali polscy w łaściciele ziemscy
na U krainie, tłuszczem, w ódką i w inem . W połowie
X IX w. sprzedaw ano w mieście rocznie 145 tys. butelek
w ina krym skiego i 75 tys. butelek w ina zagranicznego.
W tym okresie ogrom nie w zrosła w K ijow ie liczba p u n ­
któw sprzedaży, przy czym nadal dom inow ały małe skle­
piki. Pierw szy bank pow stał w mieście już w końcu
XVIII w. W 1840 r. założony został w K ijow ie Państw ow y
B ank Handlow y, przekształcony w 20 la t później w B ank
Państw ow y. Zaczęły pow staw ać też różne tow arzystw a
ubezpieczeniowe.
N astąpił rozwój nowoczesnego tran sp o rtu . W latach
1848— 1853 zbudowano w Kijow ie pierw szy stały m ost na
Dnieprze. Ju ż od początku stulecia czynna była droga
pocztowa do P etersburga. Czas podróży w ynosił 10 dni.
W 1828 r. uruchom iono ekstrapocztę, skracając podróż do
5 dni. W 1835 r. uruchom iono kom unikację dyliżansową.
B ilet do P etersburga kosztował w I klasie 213 rubli,
w drugiej — 90, do M oskwy odpowiednio — 125 i 75 rubli.
Bardzo droga to była podróż, poniew aż przeciętny
urzędnik zarabiał wówczas 15 do 20 rubli miesięcznie.
W 1823 r. w pobliżu Moszny koło K ijow a zbudowano
pierw szy statek parow y na Dnieprze. W 12 lat później
pow stała w K ijow ie kom pania żeglugowa, a ruch na Dniep­
rze bardzo się ożywił. „Żegluga odbyw ała się na statkach
parow ych kom panii handlow ej, które to przedsiębiorstw o,
w iele już hałasu na polu publicznym w ywoławszy, jeszcze
wiele do życzenia pozostaw ia — pisał Bartoszewicz.
— B erlinki, bajdarki i tra tw y zapełniają D niepr jak
w szystkie inne większe rzeki. Oprócz tego ciekawa jest
żegluga na długich łodziach, z jednej sztuki drzew a w y­
robionych, k tóre przywożą z bliskich okolic produkta w iej­
skie do K ijow a, oraz na tzw. duszegubkach, m aleńkich
czółenkach, w których jeden człowiek klęcząc ledwo rów ­
nowagę utrzym ać może, a jednak naw et w czasie burzli­
wym , szybko jak jaskółka, m uskając zaledw ie wód powie-
144
rzchnię, po Dnieprze płynie, przypom inając odwagę
i zręczność w kierow aniu czajek kozackich”. Podobnie
ryzykow na żegluga odbyw ała się i na innych rzeczkach
kijowskich: Poczajnie, Syrcu, K ijance, Głuboczycy i Ły-
bedi.
W połowie X IX w. K ijów składał się z siedm iu dziel­
nic: Peczerska, Dworcowej, Łybedskiej, S tarokijow skiej,
Podolskiej, Płoskiej i N ow oprojektow anej. Żbudow ana na
rozkaz M ikołaja I forteca w Peczersku „należy do n ajsil­
niejszych, tak pod względem położenia, jak ufortyfikow a­
n ia” (cyt. za J. Bartoszewiczem ). N atom iast um ocnienia
Starego K ijow a zostały rozebrane i zniwelow ane.
Po odzyskaniu przez Kijów praw a m agdeburskiego m ie­
szczanie zostali zw olnieni od służby wojskow ej, ustano­
wiono jarm ark i, nadano m iastu praw o składu. W celu
utrzym ania porządku w ew nętrznego w K ijow ie mieszcza­
nie mogli zorganizować w łasną „złotą chorągiew ”,
złożoną z 2000 pieszych i 500 konnych m ieszkańców m ia­
4 sta. Po daw nem u kijow ianie w ybierali w ójta, b u rm i­
strzów, rajców i ław ników , a całym życiem gospodarczym
i adm inistracyjnym m iasta kierow ał m agistrat. Dochody
swoje czerpał z podatków, han d lu winem , procentów od
kapitałów m iejskich i pożyczek. Połowa budżetu m iasta
przeznaczona była na u trzym anie w ojska (w 1828 r. g ar­
nizon kijow ski liczył 516 oficerów i 7512 żołnierzy) i ad­
m inistracji carskiej, resztę w ydatkow ano n a pocztę, re ­
m ont domów, porządkow anie ulic i inw estycje kom unal­
ne. M agistrat odzyskał też swoje daw ne praw a sądow ni­
cze. Ożywiła się działalność piętnastu cechów rzem ieślni­
czych. U praw nienia sam orządu m iejskiego zostały jednak
ograniczone przez rząd carski, w dalszym ciągu bowiem
generał-gubernato r m iał praw o do rozporządzania ziemią
w K ijow ie i mógł narzucić swą wolę m agistratow i.
Budżet m agistratu był skrom ny i wzrósł dopiero w la­
lach 60-ych, gdy m iasto rozwinęło się znacznie i wzboga­
ciło. Szczególnie pow ażnym problem em gospodarki ko-
10 — D zieje K ijo w a
145
m unalnej był brak dobrej wody do picia. W skutek złych,
a nierzadko wręcz fatalnych w arunków sanitarnych w
m ieście często w ybuchały epidem ie. B ardzo groźna o k a­
zała się cholera, grasująca w K ijow ie i całej południowej
części Rosji w latach 1830—1831, 1847, 1852 1853 i 1855.
Na przykład w 1847 r. na 1680 chorych zm arło aż 990 osob.
K ilkakrotnie grasow ała też w m ieście epidem ia ospy. P o­
stęp w m edycynie i organizacji służby zdrowia był zbyt
powolny, by m ożna było skutecznie przeciw staw ić się
"epidemiom. W 1805 r. pow stał w praw dzie pierw szy w K i­
jowie szpital m iejski, a w połowie X IX w. szpital w o j­
skowy, możliwości jednak przyjm ow ania przez nie cho­
rych były ograniczone. Epidem ie spowodowały w zrost
liczby zgonów, k tó ra znacznie przew yższała liczbę u ro ­
dzeń, zwłaszcza w latach 1796—1835. W zrost zaludnienia
m iasta był więc rezultatem znacznego napływ u ludności
z zew nątrz. K ijów trap iły też często powodzie i pożary.
Powódź w 1808 r. zatopiła na Podolu 180 domów i spo­
wodow ała śm ierć w ielu mieszkańców. Po pożarze Pałacu
C arskiego w 1819 r. w ładze m iejskie w ydały surow y za­
kaz palenia tytoniu na ulicach, stw ierdzono bow iem , że
pożar pow stał od iskry z papierosa.
Mimo szybkiego stosunkowo rozw oju K ijów nadal nie
spraw iał im ponującego w rażenia. Spośród 49 ulic w
pierw szej połowie X IX w. tylko niew ielka część była
wymoszczona drew nem , a kilka m iało brukow aną n a ­
w ierzchnię. K urz albo błoto były więc codziennym zja­
w iskiem na ulicach. W połow ie-X IX w. pow stały p ierw ­
sze nowocześnie zabrukow ane ulice: droga na bulw arze
(dziś bulw ar Szewczenki) oraz K reszczatik. „Sam o m ia­
sto, dom y i m ieszkania pryw atne były liche, nie istniały
ani bruki, ani wodociągi, ani ośw ietlenie uliczne, ani
w reszcie ogrody publiczne” — pisał W acław Ciechowski.
Również Tadeusz Bobrowski, au to r cennego P am iętnika
w ydanego niedaw no w Polsce, krytycznie ocenił w ygląd
K ijow a połowy X IX w. „Ówczesny K ijów nie tylko na
dzisiejszy swój zbytek, ale na jaki tak i k om fort zdobyć
się nie um iał — pisał. — Kto z chw ilowych gości chciał
w nim żyć wygodnie, m usiał wszystko ze sobą przywieźć,
a więc powozy, konie, kredens, kuchnię i całą usługę.
N ajm ow ało się cały dom na Podolu, siedlisku k o n trak ­
tów, i tam się roztasow yw ało po dom owem u. M niej za­
możni łączyli się w rodzinne, przyjacielskie lub sąsiedz­
kie kółka dla wspólnego zam ieszkania. A by dać w yobra­
żenie o ówczesnej p atriarch aln ej prostocie K ijow a, dość
powiedzieć, że w nim był jeden tylko n o rym berski sklep
1 inkego, w któ ry m w szelkie elegancje w ciągu roku n a­
byw ały się; jedna tylko księgarnia Gliicksberga, licho
opatrzona; dw a tylko hotele: «Zielonaja Gostinnica», prze­
w ażnie oficersko-urzędniczy, i «w M ineralnych Wodach»,
przez P olaka Linowskiego utrzym yw any, a jako droższy,
głownie dla prześw ietnego obyw atelstw a służący. Na całą
rzeszę kontraktow ą, nie m ającą swojej kuchni, w y star­
czyły dw ie restau racje: miejscowa, F rancuza Thom asa,
i przybyw ająca z Berdyczowa a należąca do Włocha Ba-
chiniego, a później do Bellota, gdzie wcale dobrze i nie­
drogo zjeść można było, daleko lepiej niż dzisiejsze zw y­
czajne jadło hotelow e” (cyt. za: T. B o b r o w s k i Pa­
m iętnik mojego życia, t. I—II, oprać. S tefan Kieniewicz,
W arszawa 1979). Nie brakło natom iast w K ijow ie zieleni.
Szczególnym pięknem odznaczał się w m ieście pierw szy
"gfód publiczny, uniw ersytecki (botaniczny).
Życie społeczne, polityczne i k u ltu raln e K ijow a pierw ­
szej połowy X IX w. było bardzo bogate. W ojna z T urcją
(1806— —1812) zm usiła w ładze carskie do budow y nowych
fortyfikacji wokół K ijowa. P racam i k ierow ał ówczesny
gubernator w ojskow y m iasta, feldm arszałek M ichał K u-
luzow. Dalsze prace prow adzono przed w ypraw ą Napo-
I' >na na Rosję. P rzy budowie fortyfikacji kijow skich
pracow ało wówczas 5500 ludzi. Obie w ojny szczęśliwie
om inęły Kijów, toteż m iasto w niczym nie ucierpiało.
Od początku X IX w. rozw ijał się w K ijow ie i na
147
U krainie ruch liberalny i rew olucyjny, a sam i mieszcza­
nie uparcie bronili swych praw do sam orządu, o grani­
czanego przez generała-gubernatora i urzędników c a r­
skich. Pierw sze loże m asońskie propagujące liberalizm
założone zostały w m ieście już w końcu X V III w. W 1818 r.
pow stała w K ijow ie loża Zjednoczonych Słowian, zorga­
nizow ana przez liberalną szlachtę polską na czele z Wa-
lentynem Rościszewskim, Franciszkiem K arlińskim i F ili­
pem Olizarem . W skład organizacji weszła postępowa
szlachta i oficerowie — Polacy, U kraińcy i Rosjanie, łącz­
nie około 70 osób. W szeregach jej kształtow ała się idea
jedności trzech narodów w walce o postęp i liberalizację
życia w Im perium Romanowów. W tym sam ym czasie
zaczęły kształtow ać się pierw sze organizacje dekabrystów .
W 1818 r. pow stał w K ijow ie krąg postępow ej młodzieży
z gen. M ichałem Orłow em na czele, zesłanym przez A lek­
sandra I do K ijow a za szerzenie w P etersb u rg u lib e ra l­
nych poglądów. N iebaw em Orłów został zesłany jeszcze
dalej, do Kiszyniowa. Mimo jego w yjazdu działalność re ­
w olucjonistów szlacheckich w K ijow ie nie została p rze­
rw ana. P aw eł P estel założył w m ieście Związek Szczę­
śliwości. Jego młodzi ęzłonkow ^ spotykali się w dom u
kontraktow ym na Podolu. K ilkakrotnie na ich zebraniach
byw ał A leksander Puszkin, przebyw ający wówczas w K i­
jowie. Później przeniesiono zebrania do zachowanego do
dzisiaj dom u bohatera w ojny 1812 r. gen. M ikołaja Ra-
jewskiego przy ul. A leksandrow skiej 16. Córki tego za­
służonego generała w yszły w tym okresie za m ąż za
dekabrystów : generała Orłowa i księcia Sergiusza Woł-
końskiego.
W m arcu 1821 r. pow stał nowy związek: Tow arzystw o
Południow e z siedzibą w* Tulczynie na Podolu. G łów nym
jego przywódcą był Pestel, ponadto działali tu Sergiusz
M uraw iow -A postoł, Sergiusz W ołkoński, Michał B estu-
żew -R ium in i inni. Jednocześnie w P etersb u rg u powstało
Tow arzystw o Północne. Zjazdy członków Tow arzystw a
148
Południowego odbyw ały się w Kijowie w m ieszkaniach
Wołkońskiego i W. Dawidowa. Uczestniczyli w nich w szy­
scy w ybitni dekabryści. Na pierw szym zjeździe opraco­
wano program organizacji. P ro jek t P estla przew idyw ał
obalenie caratu i ustanow ienie w Rosji u stro ju rep u b li­
kańskiego. W kw estii narodowościowej P estel uważał, że
Finlandia, Estonia, U k raina i Białoruś, nie m ające w łas­
nych trad y cji państw ow ych, pow inny nadal pozostać w
zw iązku z Rosją, natom iast Polska ma praw o do utw orze­
nia sam odzielnego państw a, połączonego z Rosją ścisłym
sojuszem w ojskow ym i politycznym . W arunkiem re ali­
zacji tego program u przez Polaków m iało być zerw anie
ich z w szelką arystokracją. P ro g ram P estla stał się pod­
staw ą do naw iązania porozum ienia rosyjskich rew olucjo­
nistów szlacheckich z polskim i działaczam i Tow arzystw a
Patriotycznego. Pierw sze k ontakty naw iązało T ow arzy­
stwo P atriotyczne z inicjatyw y W aleriana Łukasińskiego.
Po jego aresztow aniu w 1822 r. kon tak ty te podtrzym y­
w ał now y przywódca Tow arzystw a, Sew eryn K rzyżanow ­
ski. Pow ażne różnice w poglądach między obu organiza­
cjam i, zwłaszcza w spraw ie przyszłych granic Polski, nie
pozw oliły na naw iązanie ściślejszej w spółpracy. W 1824 r.
dekabryści podpisali jednak um owę o w spółpracy z k i­
jow ską organizacją Tow arzystw a Patriotycznego, re p re­
zentow aną przez Krzyżanow skiego i dziedzica kresowego
A ndrzeja Chodkiewicza. W rok później Tow arzystw o Po­
łudniow e połączyło się ze Stow arzyszeniem Zjednoczonych
Słowian założonym w Nowogrodzie W ołyńskim przez
P iotra i A ndrzeja Borysowów oraz P olaka Ju lia n a L ubliń-
skiego (właściwe nazwisko: K azim ierz Motosznowicz) —
odznaczało się ono daleko posuniętym radykalizm em spo­
łecznym. Przyw ódcy obu tych organizacji często spoty­
kali się ze sobą, głównie w Kijowie. Na spotkania te
przyjeżdżali rów nież organizatorzy T ow arzystw a Północ­
nego, m iędzy innym i K onrad Rylejew.
N a drugim zjeździe dekabrystów ustalono plan w yw o­
149
łania pow stania zbrojnego i zam ordow ania całej rodziny
carskiej, by nikt z jej członków nie upom niał się później
0 koroną. P lan pow stania przew idyw ał opanow anie P e ­
tersburga, Moskwy i K ijow a. P ow stanie 14 (26) grudnia
1825 r. w P etersb u rg u zakończyło się klęską. Mimo to
członkowie Tow arzystw a Południow ego zdecydowali się
na podjęcie drugiej próby pow stania, chociaż 13 grudnia
w ładze carskie aresztow ały Pestla. W ostatnich dniach
grudnia Sergiusz M uraw iow -A postoł i M ichał B estużew -
-R ium in zdołali skłonić do w ystąpienia stacjonujący w
pobliżu K ijow a pułk czernihowski. D nia 3 (15) stycznia
1826 r. w ojska rządow e pod wodzą gen. F iodora G eism ara
udarem niły jednak tę słabą próbę pow stania. Niebaw em
głów ni przywódcy dekabrystów zostali straceni, pozostali
zaś zesłani na katorgę na Syberię, przepędzeni „przez
rózgi” lub w cieleni do kom panii karnych. W ielu żołnierzy
z pułku czernihowskiego spędziło długie m iesiące w kaza­
m atach tw ierdzy kijow skiej w P eczersku. R ew olucyjna
próba obalenia ca ratu skończyła się zupełnym niepow o­
dzeniem.
Mimo ostrych re p resji m yśl rew olucyjna w Rosji i na
U krainie nie została zlikwidowana. W 1827 r. w ładze
carskie odkryły na U niw ersytecie C harkow skim rew olu­
cyjny krąg młodzieży, czytujący poezję R ylejew a. W śród
uczestników tego koła znajdow ali się kijow ianie — stu ­
denci, oficerowie, inteligenci.
G dy w listopadzie 1830 r. w ybuchło w W arszawie po­
w stanie, szlachta polska na P raw obrzeżnej U krainie usi­
łow ała w ciągnąć do w alki chłopów z tere n u K ijow -
szczyzny, W ołynia i Podola. Lud u k raiń sk i pozostał jed­
nak obojętny lub w ręcz w rogi ^robec szlachty polskiej,
mimo że obiecywano chłopom zniesienie pańszczyzny
1 poddaństw a oraz nadanie ziem i na własność. G dy nie­
liczne oddziały powstańcze udały się na U krainę, by pro­
wadzić tam działania partyzanckie przeciw Rosjanom ,
zam ieszkali w K ijow ie Polacy zaczęli się przygotow yw ać
150
do zbrojnego w ystąpienia. Znaczna część kijow ian w y­
raźnie sym patyzow ała z pow staniem . Podczas zjazdu kon­
traktow ego na przełom ie stycznia i lutego 1831 r. op ra­
cow any został plan w yw ołania pow stania w Kijowie.
W gazetach w arszaw skich pojaw iły się już n aw et in fo r­
m acje, jakoby pow stańcy pod wodzą w ójta kijowskiego
H. Kisielew skiego opanow ali m iasto i zdobyli tw ierdzę.
W rzeczywistości w ładze rosyjskie i m ag istrat podjęły
daleko idące środki ostrożności, by nie dopuścić do w y ­
buchu. W teren został w ysłany z m iasta silny oddział
m ilicji, m ający penetrow ać okolice i nie dopuścić do
koncentracji sił powstańczych. Zaczęto prew encyjnie
aresztow ać w K ijow ie w szystkich Polaków podejrzanych
o przygotow yw anie w ystąpienia przeciw caratow i. W w y­
niku energicznego przeciw działania ze stro n y w ładz ro ­
syjskich nie doszło do w ybuchu pow stania w Kijowie.
Niepow odzeniem zakończyły się też próby powstańców
na innych obszarach U krainy.
Po stłum ieniu pow stania dekabrystów i pow stania li­
stopadowego na Kijów i całą U krainę spadły ostre re p re ­
sje. Tysiące m ajątków polskiej szlachty, zwłaszcza drob­
nej i średniej, zostały skonfiskow ane, w iele rodzin przy­
musowo przesiedlono nad Wołgę, na K aukaz i Syberię.
W prowadzono sankcje k arn e za przechodzenie z praw o­
sław ia na katolicyzm . W 1839 r. w ładze carskie zlikw ido­
w ały unię kościelną i kościół greckokatolicki. Wszyscy
unici uznani zostali odtąd za praw osław nych. Posunięcie
to było kontynuacją polityki K atarzyny II, k tó ra re sk ry p ­
tem z 22 kw ietnia 1794 r. nakazała zniesienie obrządku
greckokatolickiego na B iałorusi i U krainie, powodując
m asowe przechodzenie ludu na praw osław ie. W 1840 r.
zniesiony został na U krainie S ta tu t L itew ski, obowiązu­
jący od 1566 r. Na jego m iejsce w prow adzono rosyjski
kodeks cyw ilny. Rozpoczęto też likw idację szkolnictwa
polskiego na U krainie, w spaniale rozw ijającego się od po­
czątków X IX w., gdy k u rato rem wileńskiego okręgu nau-
151
►
kowego był Tadeusz Czacki, założyciel sławnego Liceum
Krzem ienieckiego. Zam knięto 245 szkół z polskim języ­
kiem w ykładow ym w guberni kijow skiej, podolskiej i w o­
łyńskiej, zakładając na ich m iejsce szkoły rosyjskie.
W latach 1831—1848 w ładze carskie przeprow adziły akcję-
spraw dzania dokum entów szlachectwa na Litwie, B iało­
rusi i U krainie. Rodziny nie mogące w ylegitym ow ać się
odpow iednim dokum entem zostały przypisane do klasy
w łościańskiej. Uderzyło to najbardziej w drobną szlachtę
polską. W w yniku tej akcji ze stan u szlacheckiego na
U krainie ubyło 2/3 rodzin, w ogrom nej większości pol­
skich.
„Rząd, dążąc energicznie do rusyfikacji spolszczonego
k raju , nie mógł liczyć na urzędników Polaków, k tó rzy
byli narzędziem polonizacji — pisali autorzy księgi p a­
m iątkow ej U niw ersytetu Kijowskiego. — Wszelkie urzędy
tak gubernialne, jak powiatowe były do tego stopnia
w ręk u Polaków, że nie można było usłyszeć jednego sło­
w a rosyjskiego” (cyt. za W. Ciechowskim). Dlatego w ładze
carskie w ykluczyły katolików ze spraw ow ania urzędów
policyjnych, ograniczyły udział szlachty polskiej w są­
downictwie, a nauczycieli katolików usuw ały masowo
do guberni czernihow skiej i połtaw skiej, w których do­
m inow ał żywioł rosyjski i ukraiński.
W 1834 r. Kijów u tracił praw a m agdeburskie i dotych­
czasowe przyw ileje. Zlikw idow ana została m ilicja m iej­
ska, m agistrat zaś podlegał odtąd gubernatorow i. Na
m iejsce w ójta powołano teraz urząd prezydenta m iasta,
spraw ow any zawsze przez zamożnego R osjanina. K ijów
m iał od tej pory stać się głównym ośrodkiem rusyfikacji
całej U krainy.
Szczególnie boleśnie odczuło społeczeństwo polskie
decyzję władz o zam knięciu U niw ersytetu W ileńskiego
i likw idacji wileńskiego okręgu szkolnego. Część jego
obszaru przyłączono do białoruskiego okręgu szkolnego,
a dla guberni kijow skiej, podolskiej, w ołyńskiej i czer-
152
4
nihow skiej utworzono nowy okręg szkolny — kijowski.
Decyzją M ikołaja I z 1832 r. Liceum K rzem ienieckie zo­
stało przeniesione do K ijow a. Poniew aż jednocześnie z in i­
cjaty w y kijowskiego generała-g u b ern ato ra W asyla Lew a-
szowa m iał być założony w Kijow ie In sty tu t Praw niczy,
pow stała myśl, by obie szkoły połączyć w jedną uczelnię.
Pow ołana w tym celu specjalna kom isja stw ierdziła:
„Szlachta, szczególnie wyższa, będzie chętnie oddawać
swoje dzieci do liceum w tedy, kiedy zakres nau k w nim
podaw anych będzie odpow iadał w szystkim wymogom
ośw iaty młodzieży. Dlatego potrzeba, by zakres naucza­
nia w liceum nie był m niejszy niż ten, do jakiego szlach­
ta przyw ykła podczas działalności Liceum w K rzem ieńcu,
zbliżonego do poziomu uniw ersyteckiego” (cyt. za: J. T a-
b i ś, Polacy na U niw ersytecie K ijo w skim 1834—1863,
K raków 1974). Po długich debatach postanowiono utw o­
rzyć Liceum Sw. W łodzim ierza z w ydziałam i filozoficz­
nym i praw niczym . W lipcu 1834 r. uczelnia w Kijow ie
została otw arta. O trzym ała ostatecznie nazwę: Cesarski
U niw ersytet Sw. W łądzim ierza. Był to d ru g i na U krainie
un iw ersy tet (pierwszy pow stał w C harkow ie w 1805 r.).
Oprócz w spom nianych dwóch wydziałów m iał dwie sa­
m odzielne katedry: teologii praw osław nej i rzym skoka­
tolickiej. Po likw idacji A kadem ii M edyczno-Chirurgicz-
nej w W ilnie — w 1841 r. U niw ersytet K ijow ski zyskał
jeszcze w ydział medyczny. Rozwój organizacyjny uczelni
przyśpieszyło oddanie w 1842 r. do użytku nowego gm a­
chu uniw ersyteckiego, wzniesionego w nie zabudow anej
jeszcze części m iasta, dotąd bowiem szkoła m ieściła się
w pryw atnych dom ach w Peczersku, co przysparzało
w ielu kłopotów w jej funkcjonow aniu. P ro jek tan tem i re a ­
lizatorem no7/ego budynku był Vincenzo B eretti, profesor
arch itek tu ry A kadem ii Sztuk w P etersburgu.
W m yśl koncepcji m in istra oświecenia publicznego
S. U w arow a U niw ersytet K ijow ski m iał zrusyfikow ać
młodzież polską ziem kresow ych w drodze asym ilacji
1-53
„m oralnej i um ysłow ej” (cyt. za J. Tabisiem). D latego
początkowo otrzym ał szereg upraw nień, nie spotykanych
na innych uniw ersytetach rosyjskich. Po fiasku polityki
asym ilacji zaprowadzono na U niw ersytecie K ijow skim
ostry k u rs reakcji M ikołaj owskiej, kładąc kres w szelkiej
jego samodzielności. P ew na liberalizacja nastąpiła dopie­
ro po w ojnie krym skiej. W skład grona profesorskiego
u n iw ersy tetu powołano 17 polskich w ykładow ców z L i­
ceum Krzem ienieckiego. W pierw szym trzydziestoleciu
działalności uczelni w ykładało tu 23 Polaków , co stano­
wiło praw ie 18°/o całej k ad ry profesorskiej. Resztę p ro ­
fesorów stanow ili R osjanie i Niem cy bałtyccy. N ajw ięcej
Polaków w ykładało na oddziale fizyczno-m atem atycznym
w ydziału filozoficznego. Byli w śród nich profesorow ie
m atem atyki, S tefan W yżewski i G rzegorz Hreczyna, a r­
chitekt Franciszek Miechowicz, fizyk Ignacy Abłamowicz,
chem ik S tefan Zenowicz i inni. N a oddziale historyczno-
-filozoficznym w ykładali między innym i: profesor języka
i lite ra tu ry łacińskiej M aksym ilian Jakubow icz, adiunkt
tegoż języka i lite ra tu ry Józef K orzeniow ski, lektor ję­
zyka i lite ra tu ry polskiej Józef M ikulski. Na wydziale
praw niczym w ykładali: profesor praw a rzym skiego A lek­
sander M ickiew icz,-brat Adama, i profesor praw a karnego
Ignacy Daniłowicz. Po w ykryciu spisku K onarskiego,
k ad ra polska została usunięta z U n iw ersytetu K ijow skie­
go, toteż w późniejszych latach niew ielu już Polaków
było tu w ykładow cam i. Stopniowo coraz większego zna­
czenia na uczelni n abierali uczeni rosyjscy, spośród k tó ­
rych kilku, jak historyk Rosji P. Paw łów , chem ik I. Fon-
berg, profesorow ie m edycyny W. K araw ajew i A. W alter,
Zasłynęło jako w ybitni badacze i zasłużeni pracow nicy
dydaktyczni.
U niw ersytet K ijow ski rozpoczął swą działalność od b a r­
dzo skrom nej liczby 62 studentów , w tym 30 katolików ,
a więc praw ie sam ych Polaków. Z am iast realizow ać po­
litykę rusyfikacji został niebaw em zdom inow any przez
154
młodzież polską. W 1855 r. studiow ało w nim 413 k ato ­
lików i tylko 366 praw osław nych. W śród Polaków prze­
w ażała początkowo młodzież z W ilna i K rzem ieńca, przy­
była do K ijow a po zniesieniu uczelni w obu ty ch m ia­
stach, później w zrosła liczba studentów z Praw obrzeżne]
U krainy. W roku akadem ickim 1838/1839 Polacy stanow i­
li 62,5% ogółu studentów , w 1858/1859 — 52,6%, w
1862/1863 — 48,3%. P olska młodzież akadem icka w K ijo­
w ie szybko w łączyła się w n u rt ruchu narodow ego. Znacz­
na jej część w yw odziła się z drobnej szlachty, dlatego
cechował ją daleko idący radykalizm społeczny. Ju ż w
1836 r. z inicjatyw y nauczyciela P io tra Borowskiego po­
w stała pierw sza ta jn a organizacja studencka, ro zw ijają­
ca na łam ach ręcznie pisanej gazetki „P rzyjaciel P raw d y ”
propagandę dem okratyczną i niepodległościową. Bardziej
ożywiona praca konspiracyjna zaczęła się w K ijow ie
z chw ilą przybycia na kresy wschodnie Szym ona K onar­
skiego, em isariusza M łodej Polski. Działał on głównie
na W ołyniu i na L itw ie, głosząc hasła republikańskie
i dem okratyczne. K o narski w ciągnął do spisku część śred ­
niej szlachty, oficjalistów dworskich, mieszczan i stu d en ­
tów, naw iązał też k o n tak ty z tajn y m i organizacjam i w
w ojsku rosyjskim . Dzięki niespożytej energii i rew olucyj­
nem u h arto w i udało m u się połączyć rozproszone, drobne
g ru p k i spiskowe o charak terze niepodległościowym
i utw orzyć z nich w czerw cu 1837 r. jedną konspiracyjną
organizację pod nazw ą Związek L udu Polskiego. W skład
jego w eszła rów nież organizacja studentów polskich w
Kijow ie, skupiająca w swych szeregach także grupę
U kraińców . Czołową rolę w Związku odgryw ał w K ijow ie
W ładysław Gordon. P atriotyczna i niepodległościowa dzia­
łalność trw a ła tylko rok. Pod koniec m aja 1837 r. policja
n atra fiła w jednym z domów zam ieszkanych przez pol­
skich studentów na książki Mickiewicza, Goszczyńskiego
i inne, uznane za niebezpieczne dla interesów państw a
rosyjskiego. D ługotrw ałe śled ztw o ,. którym zainteresow ał
155
 się sam M ikołaj I, doprowadziło do aresztow ania kilku
studentów . Paw ła Bogdanowicza i Ju lia n a B ujalskiego
skazano na słtiżbę w ojskow ą jako szeregowców w okręgu
orenburskim , Stanisław a R utkowskiego na zesłanie, S ta­
nisław a Strojkow skiego, który załam ał się podczas śledz­
tw a i w ydał swoich kolegów, ułaskaw iono.
Mimo silnego zagrożenia sam a organizacja kijow skich
studentów nie została zdekonspirow ana i nadal prow adzi­
ła sw oją działalność. W m aju 1838 r. aresztow ano jednak
w W ilnie Szymona K onarskiego i jego najbliższych to w a­
rzyszy. Równocześnie jeden z absolw entów U niw ersytetu
Kijowskiego zadenuncjow ał całą organizację studencką.
Zaczęły się masowe aresztow ania na L itw ie i U krainie.
W sam ym Kijow ie aresztow ano 115 osób, w tym 34 stu ­
dentów . Śledztw em kierow ał nowo m ianow any generał-
-g u b ern ato r D ym itr Grzegorz Bibikow. W m arcu 1839 r.
zapadł surow y w yrok. Na śm ierć skazano 11 studentów ,
jednak M ikołaj I na mocy praw a łaski uchylił w yrok
i rozkazał wcielić skazanych do w ojska. Pozostałych oskar­
żonych rów nież w ysłano do w ojska, pozbaw iając część
z nich szlachectwa. M niej w innych przeniesiono dyscypli­
narnie na U niw ersytet Kazański. Jednocześnie M ikołaj I
podjął decyzję o zlikw idow aniu U niw ersytetu K ijow skie­
go, zam ienioną później na czasowe tylko zam knięcie uczel­
ni na jeden rok. W lutym 1839 r. K onarski został s tra ­
cony w Wilnie.
Mimo klęski niepodległościowo-dem okratycznego ruchu
studenckiego, już w 1841 r. w śród m łodzieży polskiej w
K ijow ie zakiełkow ała m yśl reaktyw ow ania upadłej nie­
daw no organizacji. Dopiero jednak w okresie W iosny
Ludów podjęto w tym kierunku ko n k retn e kroki. Do
, rozw oju polskiej m yśli dem okratycznej w Kijowie przy­
czyniło się w znacznym stopniu pism o „G w iazda”, w y­
daw ane przez Jak u b a Jurkiew icza w latach 1846—1849.
Mimo legalnego ch a rak teru poruszało w iele palących p ro ­
blem ów społecznych i piętnowało konserw atyzm m agna-
156
te rii polskiej. Z ra cji swych postępowych haseł znalazło
duże uznanie w śród studentów polskich w K ijow ie. Z ini­
cjatyw y przyszłego pisarza, Z ygm unta M iłkowskiego,
wówczas studenta m atem atyki, pow stała now a organiza­
cja spiskowa, nastaw iona na propagandę przygotow ań
powstańczych. Aktywność swą rozw ijała nie tylko w śro­
dow isku akadem ickim , ale i na całej U krainie. Doszło
w tedy do zbliżenia m łodzieży polskiej z uk raiń sk ą, obję­
tą prądem odrodzenia narodowego i kulturalnego. W re­
zultacie tego pow stały wówczas w K ijow ie dw ie niele­
galne organizacje studenckie: polska i ukraińska. Ta d ru ­
ga, licząca blisko 100 członków, przyjęła w 1846 r. nazwę
B ractw a C yryla i Metodego.
Bractw o powstało pod w pływ em nowych idei, głoszo­
nych przez polski ruch narodowowyzwoleńczy, rew olu­
cyjnych dem okratów rosyjskich: W issariona Bielińskiego,
M ichała B utaszew icza-Pietraszew skiego i A leksandra H er-
cena oraz A dam a M ickiewicza w Księgach pielgrzym stw a
narodu polskiego. Ideologia B ractw a, w yrażona w dziele
K n y h y byttia ukrajinśkoho naroda, zaw ierała poglądy
m esjanistyczne, o p arte na utopijnej koncepcji historiozo­
ficznej M ikołaja K ostom arow a o przyszłym odrodzeniu
i w yjątkow ej roli dziejow ej U krainy, głosiła jednak ko­
nieczność utw orzenia dem okratycznej federacji narodów
słow iańskich z U krainą na czele i K ijow em jako stolicą,
opartej na szerokiej autonom ii w szystkich narodów, w y­
suw ała hasła zniesienia pańszczyzny, ustanow ienia sp ra­
wiedliwości społecznej, zorganizow ania postępow ej ośw ia­
ty narodow ej. W B ractw ie w ystępow ały dw a kierunki
polityczne: liberaln y z K ostom arow em i P antelejm onem
Kuliszem na czele .oraz rew olucyjny, reprezentow any przez
największego poetę ukraińskiego i w ybitnego m alarza
Tarasa Szewczenkę oraz M ikołaja H ulaka i M ikołaja Sa­
wicza.
O grom ną rolę odgryw ał w B ractw ie T aras Szewczenko,
syn chłopa pańszczyźnianego, w ykupiony z poddaństw a
157
przez przyjaciół i w ysłany przez nich n a studia do A ka­
dem ii Sztuk Pięknych w P etersburgu. O grom nie utalen ­
to w any m łodzieniec, szybko w rósł w środowisko a rty ­
styczne stolicy Rosji i w y trw ale pogłębiał sw oją wiedzę.
T am zadebiutow ał też jako poeta, z m iejsca uzyskując
duży rozgłos. W 1846 r. przyjechał do K ijow a, gdzie stale
spotykał się z członkam i B ractw a. W 1847 r. jeden ze
studentów kijow skich, A leksander P ietrow , zadenuncjo-
w ał organizację ukraińską, za co w nagrodę został przy­
jęty do pracy w policji. Zaczęły się aresztow ania. Szew-
czenkę powołano do służby w ojskowej, n ajp ierw do O ren-
burga, potem do O rska nad Uralem , wreszcie nad Morze
K aspijskie i Jezioro A ralskie. Pozostali przyw ódcy B rac­
tw a rów nież zostali osadzeni w tw ierdzach lub zesłani
do w ojska. B ractw o C yryla i Metodego „w yprow adziło
u k raiń sk i ru c h narodow y z ciasnych ram ek literackiego
zainteresow ania o charakterze etnograficznym , prow in­
cjonalnym , i nadało m u ch arak ter polityczny i społecz­
ny — pisał Józef Gołąbek. — Dążyłp do tego, aby zupeł­
nie jasno określić praw o U krainy do by tu niepodległego,
opartego na przeszłości. Nie to m iało znaczenie, żeby
cyryłow cy głosili w alkę zbrojną, możliwą u narodów ja ­
sno św iadom ych swej niepodległości, lecz w ystarczyło to,
iż m ieli świadomość w łasnej ojczyzny i w łasnej odręb­
ności narodow ej, co jest tym bardziej godne uznania, że
przecież przem ocą chciano identyfikow ać naród ukraiński
z rosyjskim ... Dążenia i ideały cyryłow ców w ybiły piętno
na dalszych dziejach idei ukraińskiej aż do dni o stat­
nich. W ystąpienie ich było jakby pierw szym hasłem nowo
narodzonej m yśli u k ra iń sk iej” (cyt. za: J. G o ł ą b e k,
Bractw u Sw . C yryla i Metodego w K ijow ie, W arszawa
1935).
U padek B ractw a C yryla i Metodego przyczynił się do
załam ania polskiej organizacji studenckiej w K ijowie.
Po stłum ieniu europejskiej Wiosny Ludów zatrium fow a­
ła w Rosji czarna reakcja, obejm ująca w szystkie dziedzi­
ny życia, łącznie ze szkolnictw em . W yrazicielem jej był
w K ijow ie g enerał-g u b ern ato r Bibikow m ianow any w
1848 r. k u ra to rem kijow skiego okręgu szkolnego z pełnią
w ładzy nad uniw ersytetem . Ale naw et w okresie „nocy
M ikołajow skiej” w śród studentów polskich w K ijow ie
nie upadła m yśl o walce narodowowyzw oleńczej. W la­
tach 1856—1859 organizacje akadem ickie w K ijow ie odro­
dziły się.
A ktyw ną rolę w życiu K ijow a odgryw ali także zie­
m ianie polscy. P rzed refo rm ą ag rarn ą 1861 r. w trzech
guberniach P raw obrzeżnej U krainy mieszkało około 485
tys. Polaków , głównie ziem ian i inteligencji. W guberni
kijow skiej Polacy stanow ili 87% ogółu w łaścicieli ziem ­
skich, w podolskiej — 89%, w w ołyńskiej — 93% . Łącz­
nie w tych guberniach aż 90% ziem i up raw n ej należało
do szlachty polskiej.
Tadeusz Bobrow ski w sw ym P am iętniku doskonale
scharakteryzow ał kijow skie środowisko obszarników pol­
skich. P ry m w iedli w nim Teodor Jaczew ski, J a n Modze­
lewski, K a je ta n Sw iejkow ski, hr. Mieczysław Potocki,
A niela i Cecylia Radziwiłłowe, Ryznicze. Jaczew ski
„m iał się za człowieka koniecznego w k ra ju , za statystę,,
za męża w ielkich w pływ ów społecznych i urzędowych, za
niezm iernie uzdolnionego do interesów i spekulacji i b a r­
dzo obrotnego. R aptem ru n ą ł i na m ajątku, i na rep u ­
tacji, a ludzie, a zapew ne i on sam, niełatw o m ogli sobie
ten fak t w ytłum aczyć”. Innego pokroju człow iekiem był
M odzelewski. „Tam (w jego dom u — L. P.) godność ro ­
dzinna i obyw atelska, powaga i spokój, rozum życia bez
zarozum iałości, miłość k ra ju i społeczeństwa bez ostenta­
cji, uprzejm ość bez zbytku, nie szukająca fałszyw ej po­
pularności a w olna od w szelkiej uniżoności wobec władzy,
pozycji i m ajątk u — siedlisko sobie o b rały ”. K rytycznie
oceniał B obrow ski pozostałych ziem ian. „Z upełną anty­
tezą poważnego i szanowanego dom u prezesa (Modzelew­
skiego) był nie m niej uczęszczany niestety i praw ie przez
15?
 natorem był Polak M yszkowski, w izytatorem szkół —
w szystkich — chociaż z innych zgoła powodów, bo dla Tadeusz Czacki, a prezesem sądu — P ro sk u ra. Później­
k a rt i zabaw y — dom K ajetana Świejkowskiego, pułkow ­
sza polityka rusyfikacyjna caratu doprow adziła do osła­
nika w ojsk polskich”. W tym ludnym i gw arnym zawsze
bienia roli Polaków w Kijowie.
dom u „niedostatek i w yzyskiw anie gości były na porząd­ Nie Polacy jednak, stanow iący najw yżej 10«/o ludności
k u dziennym ; często gęsto sukienki pannom (córkom m iasta, lecz U kraińcy i Rosjanie decydowali o obliczu
Świejkow skiego — L. P.) spraw iali goście, przyjaciele do­ •Kijowa. Przez długie la ta nad całym życiem ciążyła po­
m u ”. H rabia Mieczysław Potocki „m iał ustaloną re p u ­ stać generała-g u b ern ato ra Bibikowa. B obrowski ch arak ­
tację... złego syna, złego b rata i krew nego, złego męża, teryzow ał go następująco: „Człowiek już niem łody, dość
złego obyw atela, złego Polaka i niedobrego człow ieka”. przyjem nej powierzchowności, siwy, z nastrzępionym i
Po pow staniu styczniowym sprzedał swe dobra na U krainie
czarnym i b rw iam i — co m u w yrazu srogości dodawało
hr. Strogonowowi za 1,5 m in rubli, co najlepiej świadczy ' i pozbawiony lew ej ręki, k tó rą pod B orodinem u tracił
o jego bogactwie. Nie lepszą re p u tacją od hrabiego cie- . będąc jeszcze porucznikiem . N astępne ran g i już w służ­
szyła się ks. A niela z M orzkowskich Radziwiłłowa. „Mie- ;
bie cyw ilnej otrzym yw ał... Z rodziny znanej w Rosji i za­
szkała w Kijowie dla wychow ania syna, kilkunastoletnie­
służonej, ogładzony, um iał być przyjem nym i dowcipnym ,
go w yrostka, a chociaż w szystkim w iadom e były ero­
kiedy chciał — szczególnie w tow arzystw ie kobiet — ale
tyczne w ybryki księżnej, niem niej wszędzie ją przyjm o­
jeszcze lepiej potrafił być gw ałtow nym , b ru taln y m i bez
wano. Nie była ona wcale piękna, ale bardzo pociągają­
serca, kiedy m u na tym zależało. Jako człowiek był to
cej powierzchowności i rozmowy, a że m iała dobre i szla­
rozpustny cynik..., jako urzędnik: satrap a nie uznający
chetne popędy, była czynną i przyjacielską, w ielu m iała
innych granic swej w ładzy jak wolę swego władcy,
obrońców, którzy jej usterki w prost stanem fizjologicz­
a ten był daleko i nadto jeszcze przekonany o w ielkiej
nym tłum aczyli”. Je j siostra Cecylia była „znana z brzy ­
użyteczności swego sługi, który m u ciągle donosił o w iel­
doty, skąpstw a i procesowiczostwa, a po śm ierci ze w sp a­
kiej niesforności zarządzanej prow incji. Czuł się więc n ie­
niałych legatów dobroczynnych, k tó re niestety na m arne
ograniczonym panem . Żonaty, nie m ieszkał z żoną, niby
poszły”. Na cele dobroczynne przeznaczyła 700 tys. rubli,
dla w ychow ania dzieci w stolicy przebyw ającą; przyjeż­
co stanow iło zaledw ie czw artą część j“ej fortuny.
dżając do P etersburga, u niej przem ieszkiw ał dla zacho­
W przeciw ieństw ie do drobnej i średniej, patriotycznej
w ania decorum , ale w K ijow ie nie krępow ał się nim
szlachty środowisko ziem iańskie było lojalne wobec ca­
zbytecznie. Oprócz intryżek chwilowych z ak to rk am i w y ­
ra tu . Dla upam iętnienia w izyty A leksandra I w K ijow ie
m ieniano m etresy jego...” (tu autor w ym ienia cztery znane
obszarnicy z A ntonim Sawickim na czele zbudow ali za
panie). W yrozum iały, gdy chodziło o w ystępki swych
jego zgodą kościół katolicki w m ieście pod w ezw aniem
urzędników w życiu pryw atnym , dotyczące kobiet, k a rt
Sw. A leksandra. Budowano go w latach 1817— 1842 pod
i hulanek, „był nieubłaganym w razach koloru politycz­
k ie ru n k ie m yin cen za B erettiego. B yła to obszerna, kla-
nego... w ierny opiniom swego pana, w każdym P olaku
sycystyczna budowla, mogąca pomieścić 2000 w iernych
szukał najprzód «buntowszczyka» — ale jak skoro prze­
W późniejszych latach zbudowano w K ijow ie jeszcze k il­
konał się, że w danym indyw iduum nie było do tego
ka kaplic katolickich. N ajw iększe znaczenie żywioł pol­
g ru n tu , byw ał uprzejm ym , usłużnym , w yrozum iałym n a-
ski odgryw ał w K ijow ie na początku X IX w., gdy guber-
11 — D z ie je K ijo w ą 161
160

w e t”. Bibikow pozostawał w Kijowie do 1852 r., gdy po­
w ołany został przez M ikołaja I na urząd m inistra spraw
w ew nętrznych, ale jeszcze za jego życia został odwołany.
Za A leksandra II, k tó ry znał rozliczne jego nadużycia,
popadł w niełaskę i w yjechał do Drezna, gdzie „około
1870 r. pam iętnego nam żywota dokonał”.
Mimo panującego w Rosji reżim u politycznego, re p re­
zentow anego' w K ijow ie przez Lewaszowa, a potem Bi-
bikowa, życie k u ltu raln e m iasta i całej U krainy rozw i­
jało się w pierw szej połowie XIX w. nadzw yczaj bujnie.
Znaczny postęp widoczny był w oświacie. Do końca
XVIII w. całe szkolnictwo na U krainie znajdow ało się
w rękach duchow ieństw a. Na początku X IX w. przepro­
w adzona została w Rosji reform a ośw iaty. Główny nacisk
nołożono na rozwój uniw ersytetów i gim nazjów św iec­
kich. R ezultaty refo rm y były w idoczne w Kijowie.
W 1807 r. pow stała na Podolu szkoła parafialna, po niej
cztery nasteone tego typu szkoły. Z inicjatyw y Tadeusza
Czackiego 30 stycznia 1812 r.. otworzyło swe w rota P ie rw ­
sze G im nazjum w Kijowie. Zostało ono zupełnie zdom i­
now ane przez Polaków, a język polski stał się w nim
językiem w ykładow ym . G im nazjum zaliczono do szkół
wyższej kategorii, a jego uczniowie zostali zrów nani w
praw ach ze studentam i. Szkoła zasłynęła niebaw em z w y ­
sokiego poziomu nauczania, toteż niem al wszyscy zie­
m ianie z U krainy przysyłali do niej swoich synów. M iała
elitarn y charakter, liczba uczniów była więc niew ielka.
W ykładano w gim nazjum języki polski, niem iecki, fran - ^
cuski, rosyjski, łacinę i grekę, m atem atykę, fizykę, che­
mię, technologię, architekturę, prawo, ekonom ię politycz­
na, zasady handlu, nauki rolnicze, filozofię, logikę, psy­
chologię, historię, estetykę. O dbywały się także lekcje
szerm ierki, tańca, m uzyki i rysunku. Szkoła początkowo
była kilkakrotnie przenoszona z m iejsca n a miejsce, osta­
tecznie pozostała w P ałacu Kłowskim .
W 1836 r. powstało w Kijow ie D rugie (G ubem ialne)
G im nazjum . Po upadku pow stania listopadowego carat
jak wiadomo — likw idow ał szkoły polskie na Ukrainie.
Język polski przestał być językiem w ykładow ym , p ro­
gram w obu gim nazjach został dostosowany do wymogów
„nocy M ikołajow skiej”, a poziom nauczania w yraźnie się
obniżył. Z inicjatyw y generała-g u b ern ato ra W asyla Le­
waszowa pow stał w 1838 r. In sty tu t Szlachcianek. Począt­
kowo mieścił się w dom u gubernialnym , później otrzym ał
w łasny budynek p ro jek tu Berettiego. N aukę pobierało
w nim do 200 dziewcząt. W tym czasie powstało również
w K ijow ie kilka pryw atnych pensji dla dziewcząt. Uczo­
no w nich języka francuskiego, m uzyki i tańca, ogólny
poziom ośw iaty dla dziewcząt był jednak niski. W 1852 r.
rozpoczęła w Kijow ie działalność szkoła kadetów , rychło
przekształcona w G im nazjum Wojskowe. W połowie
XIX w. powstało rów nież kilka szkół niedzielnych dla
dorosłych i młodzieży. Przyjm ow ano do nich um iejących
czytać i pisać. N auka odbyw ała się w dwóch klasach —■
niższej i wyższej — w ykładow cam i zaś byli studenci oraz
profesorow ie gim nazjów . W 1862 r. było w K ijow ie 9 ta ­
kich szkół (na całej U k rainie — 67). C arat przeciwny
był jednak m asowej oświacie ludu, toteż w krótce szkoły
niedzielne zostały zlikwidowane.
W końcu la t 50-ych XIX w. w Kijowie było łącznie
6 szkół parafialnych, 2 powiatowe, 9 szkół pryw atnych,
2 gim nazja męskie, In sty tu t Szlachcianek, sem inarium
duchow ne i pry w atn a szkoła dla dziewcząt hr. Lewaszor
wej. Ja k na praw ie 60-tysięczne wówczas m iasto było
to niew iele. Znaczna większość m ieszkańców K ijow a w
dalszym ciągu pozostaw ała analfabetam i.
A kadem ia M ohylańska przeżyw ała długotrw ały upadek
i w 1817 r. została zam knięta. W dwa lata później na jej
miejsce utworzono sem inarium duchowne. U niw ersytet
natom iast rozw ijał się pom yślnie, stając się z biegiem lat
głów nym ośrodkiem naukow ym m iasta i całej Ukrainy.
Pierw szy jego rektor, M ichał Maksymowicz, był zasłu-
163
 żonym filozofem, historykiem i przyrodnikiem , a także
badaczem folkloru. Duże zasługi w rozw ój uniw ersytetu
i nau k i w K ijow ie w nieśli w spom niany już M aksym B er­
liński oraz historyk cerkw i, m etropolita Eugeniusz Bołcho-
w itinow . W Kijow ie pracow ało rów nież k ilku w ybitnych
uczonych rosyjskich. N ajw iększą z nich sław ę zdobył p ro ­
fesor m edycyny, M ikołaj Pirogow. W 1843 r. pow stała
w K ijow ie K om isja Archeologiczna, zajm ująca się b ad a­
niem przeszłości U krainy. Przez długie lata pracam i jej
kierow ał prof. M ikołaj Iwaniszew. K om isja Acheologiczna
zebrała i opublikow ała w ielką ilość źródeł i m ateriałów
historycznych, m.in. Latopisy Sam uela Wieliczki i G rze­
gorza H rabianki. W pracach jej, w charakterze rysow nika,
uczestniczył Taras Szewczenko. W kilka lat później roz­
poczęła w Kijow ie prace K om isja dla opisania guberni
. kijowskiego okręgu szkolnego. Z ebrała ona bogaty m a­
teria ł etnograficzny i geograficzny.
W K ijow ie rozwijało się również bujnie życie literackie.
Gościło tu w ielu znanych pisarzy rosyjskich, ukraińskich,
a także europejskich, którzy uw iecznili m iasto w swoich
utw orach. Przebyw ali w K ijow ie A leksander Puszkin,
A leksander Gribojedow , Honoriusz Balzac i M ikołaj Go­
gol, k tó ry szczególnie upodobał sobie m iasto. Z K ijow em
w iąże się znaczny okres twórczości Szewczenki. Ten w iel­
ki poeta ukraiński był w prost zakochany w naddnieprzań­
skim mieście. W 1852 r. pisał z zesłania do jednego z przy­
jaciół: „P rzed śm iercią chciałbym choć jeszcze raz spoj­
rzeć na was, dobrych m ych przyjaciół, n a Dniepr, na K i­
jów, n a U krainę”. W siedem la t później, niedługo przed
śm iercią, wrócił jeszcze na dwa lata na U krainę i nacie­
szył się w idokiem K ijow a. Z m iastem tym wiąże się
także kilk u letn i okres twórczości w ybitnej pisarki u k ra iń ­
skiej, pisującej rów nież po rosyjsku, M arko Wowczok
(Marii W ilinskiej-M arkowicz).
R ozw ijał się w m ieście te a tr i m uzyka. Przygodnie
w ystępow ały różne tru p y artystyczne złożone z tancerzy,
164
śpiewaków, m uzyków i innych aktorów . R ep ertu ar ich
w znacznym stopniu opierał się na dorobku dawnego
te a tru szkolnego. W 1803 r. oddano do użytku na K resz-
czatiku pierw szy stały te a tr w Kijowie. Znajdow ał się
on w dużym budynku drew nianym m ogącym pomieścić
740 widzów. Na jego deskach w ystępow ały różne zespoły
polskie i ruskie, w ystaw iające komedie, tragedie, w ode­
wile, balety, operetki, pantom im y i inne rodzaje utw o­
rów scenicznych. N ajpopularniejsze były tru p y I. Sztejna,
M. Szczepkina, polski zespół Tadeusza Rykanowskiego,
polsko-ruski zespól A leksandra Łękawskiego, a także go­
ścinnie w ystępujące zespoły z F ran cji i A ustrii. Często
g rali też aktorzy z M oskwy i P etersburga. W teatrze k i­
jow skim w ystaw iano sztuki znanych i popularnych p i­
sarzy rosyjskich i ukraińskich, jak Gogola, G ribojedow a
i K otlarew skiego. S tały zespół aktorski stw orzył w K ijo ­
wie w latach 40-ych X IX w. A. K aretiejew . W 1856 r.
oddano w mieście do użytku nowy, m urow any te a tr na
1000 widzów. W salach u n iw ersytetu i dom u k o n trak to ­
wego odbyw ały się liczne koncerty, na k tórych czasami
w ystępow ali słynni w irtuozi i kom pozytorzy, jak F ran ­
ciszek List.
Z K ijow em zw iązana była w dużym stopniu twórczość
m alarska Szewczenki. Szereg widoków m iasta (np. R y ­
nek na placu K o n tra kto w ym na Podolu czy akw arela
Zjazd A ndrijew ski) nam alow ał Michał Sażin. W Kijowie
rozwinęło się także m alarstw o portretow e G aw ryły Wąski,
K apitona Paw łow a i Iw ana Soszenki. W iele obrazów m a­
low ali tu rów nież znani artyści rosyjscy.
W architektu rze K ijow a pierw szej połowy XIX w. do­
m inow ał styl klasycyzm u. Pierw szą w ielką budowlę w
tym stylu wzniósł na przełom ie XVIII i XIX w. Iw an
M eller. Był to A rsenał, zbudow any w pobliżu Ł aw ry P e-
czerskiej. W ybitną rolę w rozbudowie m iasta tego okresu
odegrał główny arch itek t m iejski, A ndrzej M elewski. Był
on m.in. tw órcą dom u kontraktow ego, przebudow anego
165
gruntow nie po pożarze i przeznaczonego na dom cecho­
wy. M elewski wzniósł rów nież gościnny dw ór. Pod jego
k ierunkiem zbudowano w tym czasie kilka cerkwi. W la­
tach 1800—1809 przy ul. Pokrow skiej wzniesiona została
klasycystyczna cerkiew M ikołaja Dobrego z pięknym iko­
nostasem w ew nątrz. W 1808—1814 zbudow ano cerkiew
Bożego Narodzenia. W tym okresie wzniesiono cerkiew
na Górze Askolda. Dokonano również przebudow y m ona-
sterów Brackiego i Frołowskiego. Inny w ybitny architekt,
R osjanin Wasyl Stasow, zbudow ał na gruzach św iątyni
zniszczonej przez T atarów nową cerkiew Dziesięcinną.
Ważną rolę w rozbudowie m iasta odegrał też wspom nia­
ny już Vincenzo B eretti. W 1853 r. nad brzegiem D niepru
stanął znany wszystkim kijow ianom i przybyw ającym do
m iasta turystom pom nik Świętego W łodzim ierza. Twórcą
postaci księcia był słynny rzeźbiarz rosyjski Wasyl De-
m ut-M alinow ski. A rchitekci kijowscy w 1837 r. ópraco-
wali plan rozbudow y m iasta, w ytyczając główne place
i m agistrale. Od tej pory Kijów rozw ijał się planowo,
bez typowego dlań dotąd chaosu. Nowe, klasycystyczne
budowle dodały wiele uroku szybko rozw ijającem u się
m iastu.
9. Kijów kapitalistyczny
P rzegrana przez Rosję w ojna krym ska w yw ołała głę­
boki kryzys w ew nętrzny w całym państw ie. Włościanie
masowo odm aw iali posłuszeństw a szlachcie, nfe odrabiali
pańszczyzny, dom agali się uw olnienia z poddaństw a.
Przez całą Rosję i U krainę przeszła fala buntów chłop­
skich. Żądania włościan poparli rew olucyjni dem okraci
rosyjscy: H ercen, Czernyszewski, Dobrolubow, Ogariow.
W 1856 r. na U niw ersytecie C harkow skim pow stała tajn a
organizacja studencka głosząca hasła republikańskie i de­
m okratyczne. Za propagow anie swoich poglądów przy­
wódcy jej zostali usunięci z uniw ersytetu, w krótce jed­
nak podjęli naukę w Kijowie.
Zniesienie po w ojnie krym skiej b arier zam ykających
dostęp do uczelni rosyjskich młodzieży z K rólestw a P ol­
skiego spowodowały m asowy napływ Polaków na U ni­
w ersytet K ijowski. Odrodzenie polskiego ruchu studenc­
kiego w Kijow ie pam iętnikarze wiążą z obchodzoną w
październiku 1856 r. rocznicą urodzin jednego ze stu d en ­
tów m edycyny, F o rtu n ata Nowickiego. W uroczystości tej
brało udział ponad 20 jego kolegów, którzy pod przew o­
dem ju b ilata utw orzyli koło tzw. purystów , w ystępujące
przeciw garstce zdem oralizow anych studentów polskich,
tracących czas na p ijaty k i i grę w k arty . „P uryści” za­
początkowali nowy ferm en t ideologiczny . i polityczny
w śród studentów kijow skich. Niebawem w mieście doszło
do kilku incydentów między studentam i a oficeram i ro ­
syjskim i. Jeden ze słuchaczy u n iw ersytetu zm arł w w y ­
niku ran zadanych m u przez pijanego oficera, drugi, nie­
jaki Jarocki, za przypadkow e potrącenie na ulicy pieska
właściciela — został spoliczkowany przez em erytow anego
167
pułkow nika B rinkena i oddany w ręce policji. Wówczas
studenci postanowili zemścić się za Bogu ducha winnego
kolegę. „Kiedy B rinken wychodził z teatru , otoczyli go
w przedsionku, a jeden z nich, Sagajło, zdjąw szy płaszcz,
żeby było widać, że jest w m undurze studenckim , dał
pułkow nikow i w tw arz. Inni zaś zbili go kijam i tak, że
się przew rócił, zanim nadbiegła policja” (cyt. za: Z przed
lat 60-ciu. .D ziennik m ałej patriotki, M aryjki Bohow ityn
K ozieradzkiej 1860— 1865, oprać. M. Ś w iderka, Tarnów
1921). Publiczność te a tra ln a nie zareagow ała, sym patyzu­
jąc zapew ne ze studentam i. N iebaw em policja zaareszto­
w ała kilkudziesięciu młodzieńców zam ieszanych w spraw ę
B rinkena. Zapadły w yroki sądowe: część skazano na przy­
m usową służbę wojskową, pozostałych w ysłano na inne
uczelnie. S praw a B rinkena nabrała dużego rozgłosu w
mieście i w ykazała dużą solidarność studentów polskich,
zjednoczonych w walce o swobody polityczne.
W 1857 r. pow stała w K ijow ie tajn a organizacja o cha­
rakterze politycznym , Związek Trojnicki, stanow iąca p ra w ­
dopodobnie zalążek większego związku, działającego w
mieście w okresie w rzenia rew olucyjnego la t 1859 1862.
Na przełom ie 1860 i 1861 r. powstał w K ijow ie zorganizo­
w any już ruch studencki o charakterze korporacji, pro­
wadzący konspiracyjną agitację propagandow ą za pow sta­
niem przeciw caratowi. W rzenie w śród studentów pol­
skich w K ijow ie wzrosło na wieść o krw aw ym rozpędze­
niu dem onstracji patriotycznej w W arszaw ie w lutym
1861 r. W kijow skim kościele Św. A leksandra, podobnie
jak w e w szystkich praw ie kościołach polskich, zaczęły
odbywać się dem onstracyjne nabożeństw a patriotyczne.
Władze carskie szczególnie zaniepokoiły się faktem naw ią­
zania przyjacielskich kontaktów m iędzy grupą rew olu­
cyjnych studentów a częścią oficerów rosyjskich. W celu
przeciw działania takim kontaktom zwolniono dyscypli­
n arnie z w ojska kilku oficerów. „Była to chwila, kiedy
całe życie polityczne P olski przeniosło się do K ijow a —•
168
l
pisał w ybitny działacz powstańczy Agaton G iller — i tak
jak przed 1831 r. młodzież U niw ersytetu W ileńskiego
w płynęła przew ażnie na całą Polskę w duchu pow stania,
tak przed rokiem 1863 młodzież kijow ska w płynęła na
cały k ra j, a oprócz tego na w szystkie un iw ersy tety i inne
zakłady naukow e w Rosji. Ruch, który stąd wyszedł, w
rozm aitych form ach się przejaw iał stosownie do miejsca,
stanu i wieku, jaki ogarniał. Nie został on bez w pływ u
i na W arszawę”. Ja n Tabiś kom entuje ocenę G illera n a ­
stępująco: „Jeżeli n aw et przyjąć, iż stw ierdzenie G illera
zaw iera pew ną dozę przesady, nie zm ienia to jednak
faktu, że kijow ski ośrodek studentów Polaków odegrał
swoją określoną rolę w ruchu narodowo-niepodległościo-
w ym om aw ianych la t”.
K ijow ski tajn y związek naw iązał k ontakty z p eters­
burską organizacją rew olucyjnych oficerów, kierow aną
przez Zygm unta Sierakow skiego i Jarosław a D ąbrow skie­
go, oraz z organizacją w arszaw ską. Na początku 1861 r.
związek kijow ski podzielił się na dwie oddzielne organi­
zacje — polską i ukraińską. Na czele polskiej stanął Ko­
m itet K ijowski, zw any też C entralnym K om itetem na
Rusi lub Zarządem Rusi. K ierow ali nim : Izydor K oper-
nicki, A leksander Jabłonow ski, Antoni Cham iec i A ntoni
Juriew icz. K om itet kierow ał -akcjami patriotycznym i na
U krainie i przygotow yw ał pow stanie przeciw caratow i.
Wśród części studentów kijow skich zrodziło się wówczas
chłopom aństw o. W yjeżdżali na wieś, naw iązyw ali k o n tak ­
ty z włościanam i, naiw nie sądząc, że w toku pow stania
antycarskiego uda im się w ytw orzyć spójnię interesów
szlachty polskiej i ludu ukraińskiego. G łówną rolę w r u ­
chu chłopom ańskim odgryw ał profesor U niw ersytetu K i­
jowskiego, W łodzimierz Antonowicz, wywodzący się
z drobnej szlachty polskiej. Wyrósł on niebaw em na
tw órcę i organizatora ukraińskiego ruchu narodowego
o liberalno-burżuazyjnym charakterze. W 1861 r. u tw o ­
rzył w K ijow ie „H rom adę”, organizację ośw iatow o-kultu-
ra lną zajm ującą się tw orzeniem ukraińskich szkół nie­
dzielnych, w ydaw aniem elem entarzy i podręczników szkol­
nych w tym języku, prow adzeniem działalności politycz­
nej w k ieru n k u liberalizacji stosunków w ew nętrznych w
Rosji. N iebaw em „H rom ady” powstały też w innych m ia­
stach ukraińskich. Gdy polscy działacze niepodległościowi
upierali się przy granicach z 1772 r. i, uznając odrębność
narodow ą U kraińców , trak to w a li „Ruś” jako część sk ła­
dową Rzeczypospolitej, Antonowicz zerw ał z polskim ru ­
chem i podczas pow stania styczniowego zachował lo jal­
ność wobec caratu, głosząę, hasła w chłonięcia szlachty pol­
skiej przez znacznie liczniejszy na kresach żywioł u k ra iń ­
ski. U kraiński ruch narodow y stanął na gruncie państw o­
wości rosyjskiej i nie przejaw iał tendencji separatystycz­
nych. G łów nym w yrazicielem jego program u był w ydaw a­
ny w P etersb u rg u dziennik „O snow a”. Znaczna część
Ukraińców fascynow ała się jednak rew olucyjno-dem okra-
tycznym program em „Sow riem iennika”, w ydawanego
przez Czernyszewskiego i Dobrolubowa, oraz „Kołokołu
i „Gwiazdy P o larn ej” H ercena i O gariew a. Pism a te b y ­
ły dość szeroko czytyw ane w Kijow ie i na U krainie, podo­
bnie jak rew olucyjna i patriotyczna poezja Szewczenki.
W ielki poeta ukraiński zm arł 10 m arca 1861 r. w P e te r­
sburgu, zaatakow any przez puchlinę. W dniu 6 czerwca
tegoż roku tłum y kijow ian uroczyście pożegnały tru m n ę
poety, k tó rą wysłano statkiem w dół D niepru pod Kaniów,
gdzie na C zarniaw ej Górze spoczęły na w ieki zwłoki piew ­
cy piękna ziem i ukraińskiej. Pod w pływ em rew olucyjnych
dem okratów rosyjskich i Szewczenki ukształtow ał się
w K ijow ie rów nież drugi, rew olucyjny zw iązek U k ra iń ­
ców, w spółpracujący z patriotam i polskim i. Czołowym
działaczem ukraińskiego ruchu rew olucyjnego w tym
okresie został por. A ndrzej Potiebnia. Założony przez nie­
go K om itet Oficerów Rosyjskich w Polsce wszedł nieba­
wem w skład rew olucyjnej organizacji Ziemia i Wola,
utw orzonej w P etersb u rg u w końcu 1861 r,
Dokonana przez carat w 1861 r. reform a uwłaszczenio­
wa przyczyniła się w znacznym stopniu do odpływu fali
rew olucyjnej w Rosji i na U krainie. R ezultatem reform y
było przyśpieszenie rozwoju stosunków kapitalistycznych
w całym im perium Romanowów.
Na polu w alki z caratem pozostali jednak Polacy. Dnia
22 stycznia 1863 r. zaczęło się powstanie. „Z kijowskiego
ośrodka polskiej m łodzieży akadem ickiej wyszło wielu
organizatorów i uczestników pow stania styczniowego —
pisał Ja n Tabiś. — Przedstaw icieli kijow skich studen­
tów Polaków można było spotkać we w ładzach organiza­
cji narodow ej K rólestw a Polskiego. Do pierw szego ta jn e ­
go K om itetu M iejskiego w W arszawie (1861) wchodził Leon
Głowacki i Ju lian W ereszczyński. W łodzim ierz Milowicz
w latach 1862—1863 był łącznikiem m iędzy C entralnym
K om itetem Narodowym a ośrodkam i polskim i za granicą,
s w 1863 r. na krótko znalazł się w składzie Rządu N aro­
dowego. Również Stefan Bobrowski, faktyczny kierow ­
nik pow stania styczniowego od pierw szych chw il w alki
aż do sw ej tragicznej śm ierci w kw ietniu 1863 r., był zw ią­
zany tak ściśle ze środowiskiem studentów polskich w K i­
jowie, że zaliczony został przez niektóre źródła w poczet
studentów tam tejszego uniw ersytetu. Stefan Bobrowski
przybył do Kijow a w m arcu 1860 r. jako w ysłannik k o n ­
spiracyjnej grupy kierow anej przez Z ygm unta Sierakow ­
skiego. Celem tego przyjazdu było u trw alenie ścisłej łącz­
ności grupy petersburskiej z grupą kijow ską. Podczas
swego blisko dw uletniego pobytu w K ijow ie Bobrowski
znajdow ał się stale w centrum prac spiskowych studen­
tów polskich, będąc członkiem Związku Trojnickiego. P rzy
jego udziale oraz bezpośredniej pomocy studentów , Lhd-
w ika B ernsteina i Szymona Domańskiego, została zorga­
nizow ana tajn a d ru k arn ia w Ław rze Peczerskiej. Czcion­
ki dla niej przywieźli nielegalnie z W arszaw y delegaci
kijowscy, studenci Tom asz B urzyński i G ustaw W asilew­
ski. Chociaż istnienie tego zakładu typograficznego (fak­
171
 striacką. Inny oddział z K ijow a zabłądził w lasach i nie
tycznie m ałej drukarenki — L.P.) było krótkie, to jed ­
trafiw szy do pow stańców rozproszył się. „N adchodziły w iado­
nak odegrał on ważną rolą w życiu konspiracyjnym .
mości coraz pew niejsze i dokładniejsze o zupełnym roz­
Tu przygotow ano bowiem przedruki trzech wydań tajn e­
biciu pow stania kijowskiego — pisał F ranciszek Raw ita
go pisma rew olucyjnych dem okratów rosyjskich, «Wieli-
G aw roński. — Część tylko przerw ała kordon i w lasach
korusa», oraz wydano jedyny num er organu tajnej o r­
ow ruckich schroniła się nie na długo. T aki sam , o w iele
ganizacji kijow skiej — «Odrodzenie», z datą 15 I 1862.
nieraz groźniejszy los spotkał inne oddziały powstańcze.
B obrowski po raz drugi przebyw ał w Kijow ie w sierpniu
N apływ ać zaczęły do K ijow a p artie więźniów, a raczej
1862 r., gdy utw orzył nielegalny Zarząd Narodowy Ziem
jeńców ze w szystkich stron... N iektórzy szli pieszo, sk rę­
Ruskich, ukraińską ekspozyturą K om itetu C entralnego
powani powrozam i, inni, słabsi, siedzieli na wozach. K on­
czerwonych. W K ijow ie m ieszkało wówczas ponad 8 tys.
wój żołnierski otaczał partię. W szystko to zapylone, w ybla­
Polaków, w znacznej większości popierających powstanie.
kłe, wym ęczone. W ogóle w szystkie tran sp o rty jeńców od­
D ziałania powstańcze na U krainie rozpoczęły się dopiero
byw ały się z pewnego rodzaju ostentacją, w ystaw ą, pro­
w nocy z 8 na 9 m aja. K ierow nictw o nad oddziałam i pol­
wadzono ich głów nym i ulicam i m iasta w śród b rutalnych
skim i objął K om itet Kijow ski, w któ ry m przewagę m ieli
w ybryków m otłochu, pokazywano zwyciężonych i upoko­
biali. Mimo usilnych starań pow stańcom nie udało się
rzonych, jakby um yślnie chciano naocznie pokazać swoją
zjednać ukraińskich m as ludowych, toteż cały ruch od po­
potęgę i następstw a za «bunty» (cyt. za: F. R a w i t a
czątku m iał ch arak ter szlachecki. G dy jeden z oddziałków
G a w r o ń s k i , Moje przygody w roku 1863— 1864 w K i­
zaczął w Sołowijówce koło Kijow a agitować chłopów do
jow ie, W arszawa 1922). Zam ieszkali w K ijow ie Polacy m a­
pow stania, został przez nich rozbrojony, częściowo w y­
sowo wychodzili na spotkanie jeńców, by „odezwać się
m ordow any, a częściowo w ydany w ręce policji. Pierw szy
choć z daleka i zagłuszyć klątw y i w yzw iska” (cyt. za
trzystuosobow y oddział powstańczy pod wodzą W ładysła­
M. Bohowityn Kozieradzką), dodać otuchy pojm anym
wa Borowskiego wyszedł z Kijowa w nocy z 8 na 9 m a­
w niewolę.
ja. S kładał się głów nie ze studentów i gim nazjalistów .
Tw ierdza w Peczersku stała się m asowym więzieniem
N azajutrz połączył się z drugim oddziałem kijow skim ,
dla Polaków. W podziem iach sam ej tylko baszty Północ­
dowodzonym przez W ładysław a Rudnickiego, „Kozaka S a­
nej przebyw ało w 1863 r. około 1200 powstańców. Stąd
w ę”, za którym podążał także w sto koni Rom uald Olszań-
w ysyłano ich na katorgę na Syberii lub staw iano przed
ski. O statni oddział, liczący 150 ludzi, w yszedł z Kijow a
sądem , w ydając surow e w yroki. Dnia 18 m aja w pobliżu
praw ie bez broni. W ojsko carskie pilnie śledziło Polaków
tw ierdzy został rozstrzelany Adam Zieliński, 9 listopada
i już w ieczorem 9 m aja zaatakow ało oddział Olszańskiego
— W ładysław Rakow ski i Platon K rzyżanow ski, w kilka
siłam i dwóch szwadronów dragonii i sotni kozackiej. P ow ­
dni później Rom uald Olszański i A dam Drużbacki. P ow ­
stańcy zostali rozbici, stracili praw ie 40 zabitych i 68 jeń ­
stanie styczniowe zostało krw aw o stłum ione.
ców. Z pogrom u uszło jedynie 50 ludzi. 13 m aja pod W ier-
Na U krainie zaczął się okres surow ych rep resji. Władze
cholew skiem (dziś W iercholesie) poniósł klęskę drugi od­
carskie skonfiskow ały setki m ajątków szlachty polskiej
dział z K ijow a. Do niew oli dostali się przyw ódcy pow sta­
biorącej udział w pow staniu, wiele rodzin zesłano na Sy­
nia w Kijow skiem : Borowski, Olszański i Rudnicki, k tó ­
berię 1u]d w głąb Rosji. Polakom zabroniono nabyw ania
rem u udało się jednak zbiec i przekroczyć granicę a u ­

172 173
dóbr ziem skich na U kfainie. Dodatkow ym środkiem re -“
presji był specjalny podatek nałożony na właścicieli ziem ­
skich. Z trzech guberni Praw obrzeża przyniósł on sk a r­
bowi państw a ponad 4,1 m in rubli dochodu. „Do 1863 r.
polskie w pływ y były tu bardziej silne dlatego, że p ra ­
wie cały urzędniczy a p a ra t składał się z Polaków, m ają­
cych ogrom ną większość ruskiego (ukraińskiego) ludu za
poddanych chłopów” — pisał generał-gubernator kijow ­
ski I. W asylczykow (cyt. za: Istorija K yjew a). Po re fo r­
mie uwłaszczeniow ej w pływ y te w yraźnie zm alały. Za­
czął się okres w ypierania pozycji polskich z tego terenu
i um acniania wpływów obszarników oraz burżuazji rosyj­
skiej.
U padek pow stania 1863 r. na U krainie stanow ił nie ty l­
ko klęskę dla polskiego ruchu narodowego. N astępująca
po nim rusyfikacja objęła w szystkie ziem ie Praw obrzeża,
zadając cios rów nież ukraińskiem u ruchow i narodow em u.
Spadły na niego silne represje, w ielu działaczy zostało
aresztow anych i zesłanych na odległe tereny; „H rom a-
dy” rozwiązano. W ładze carskie zaczęły w alkę z k u ltu rą
ukraińską, a w 1363 r. m inister ośw iaty P io tr W ałujew
w ydał okólnik, zakazujący używ ania języka ukraińskiego
w szkołach i w ydaw ania w nim podręczników, ponieważ^
„języka ukraińskiego nie było, nie m a i nie będzie".
R epresje carskie nie pow strzym ały natom iast rozw oju
gospodarki, która uw olniona z • pęt feudalizm u reform ą
1861 r. n ab ierała ch arak teru kapitalistycznego. K ijów roz­
w ijał się teraz w bardzo szybkim tem pie. W 1864 r. li­
czył 68 tys. mieszkańców, w 1874 r. już 127 tys.
T ak szybki postęp spowodowany był głównie rozwojem
przem ysłu i transportu. Widać to było w zm ianach' stru k ­
tu ry zatrudnienia ludności. W 1874 r. już 15,2% m iesz­
kańców K ijow a pracow ało w przem yśle i rzem iośle, 5,3%
w handlu, 13,3% w służbie państw ow ej, 12,5% w rzemiośle
domowym, 2,6% w oświacie i zdrowiu, ponad 3% w tra n ­
sporcie i aż 23% w w ojsku (do statystyki wliczono też załogę
174
wojskową). Pod względem narodowościowym ludność K i­
jowa była niejednolita. R usini (Ukraińcy i Rosjanie) sta ­
nowili 80%, Żydzi, k tó ry m dopiero w X IX w. zezwolono
na osiedlanie się w m ieście — 10,5%, Polacy — 6,4%,
Niemcy — 2,1%. W 1897 r. ludność m iasta w zrosła do 247,7
tys., w tym juz 17 000 Polaków i 21 870 Żydów. N ajw ięk­
szy napływ Polaków n astąpił pod koniec X IX w. Osiedlali
się w K ijow ie głównie przedsiębiorcy, oficjaliści, inteligen­
cja i rzem ieślnicy. W edług pochodzenia stanow ego miesz­
kało wówczas w mieście ponad 25 tys. szlachty, 6,8 tys.
kupców, 118,5 tys. mieszczan i 98 tys. chłopów. Znaczną
większość ludności K ijow a stanow ili już przybysze z zew­
nątrz, z okolicznych m iast, wsi, a także odległych m iejsco­
wości nie tylko U krainy, ale i Rosji. K lasa robotnicza li­
czyła wówczas 22,7 tys. osób, w tym 3500 kobiet. Duża
większość jej w yw odziła się ze stanu chłopskiego.
M iasto szybko zm ieniało swój w ygląd. W 1870 r. hr.
S tanisław Tarnow ski tak o nim pisał: „K ijów m a fizjono­
mię m iasta nieskończonego, wzrastającego, m iasta, które
się buduje i przebudow uje. K ijów ma właściw ie jedną
ulicę (mowa o K reszczatiku — L.P.), k tóra się szczyci dwo­
m a szeregam i domów piętrow ych, stojących szczelnie obok
siebie i patrzących sobie w zajem nie w okna. Zresztą n a j­
większa dowolność, nieład praw ie artystyczny. Ulice
i uliczki, drogi i ścieżki kręcą się, jak im się podoba, m ię­
dzy domami, k tó re nie trzy m ają się ani lin ii sznura, ani
naw et tego praw a, k tó re w nowszych m iastach w szystkim
domom każe stać frontem do ulicy. Stoją, jak chcą: przy
ulicy lub opodal, przodem do niej, bokiem lub tyłem ,
snadź budow ały się w czasach, kiedy aedilitas (w przeno­
śni: urząd — L.P.) m iejska była bardzo nieczynna
lub bardzo wolnom yślna, a g ru n tu i przestrzeni
tyle, że każdy mógł w ybierać i budować się, ja k i gdzie
chciał, o drugiego się n ie troszcząc. Ale że ta m ie­
szanina, ten chaos składa całość ładniejszą do w idzenia
niż regularna jednostajność naszych now szych m iast, bu-
175
dow anych w szachownicę, to pew na. W śród takiego bez­
ładnego zbioru domów, domków rozrzuconych dowolnie
po górach, świeci tu i ówdzie p arad n y dom, ozdobiony
najnow szym i w ym ysłam i cyw ilizacji” (cyt. za W. Cie­
chowskim ).
Zabudow a m iasta nadal nie przedstaw iała się im ponu­
jąco. Na praw ie 20 tys. budynków 64,7% stanow iły dom y
drew niane, 14,7% m ieszane (drewno i cegła), 8,5% lepian­
ki z gliny i 12,1% m urow ane. Tylko 33% ulic K ijow a
m iało tw ard ą naw ierzchnię. Miasto składało się wówczas
z następujących dzielnic: Dworcowej, Peczerska, Starego
M iasta, Łybedskiej, Podolskiej, Płoskiej, K ureniów ki, Ł u-
kianów ki, B ajkowej Góry, Demiejówki, Sapernej Słobódki,
Sołom anki, Protasow ego J a ru i Szulawki.
Od la t 70-ych głów nym ośrodkiem m iasta stał się K re-
szczatik. Jeszcze przed dziesięcioma laty były na nim za­
ledw ie trzy piętrow e domy. W ciągu kilk u n astu lat ulica
zabudow ała się nowocześnie. „W ystaw sobie wąwóz (po tu ­
tejszem u jar) długi, w ąski i dość głęboki — pisał Ciechow­
ski. — Spodem jego idzie ulica główna, a właściwie je­
dyna ulica m iasta, w ielka arteria. Tu hotele, tu sklepy,
tu banki, tu w szystkie tow arzystw a i spółki handlow e,
asekuracyjne i jakie tylko są; słowem — tu skupia się
całe nowoczesne życie m iasta. Tu naw et elegancki św iat
kijow ski przechodząc lub przejeżdżając tam i n a pow ­
rót, popisuje się pięknością strojów,' powozów i sanek
(w zim ie jest zwłaszcza tu główny i jedyny spacer)”.
W 1888 r. położono na K reszczatiku kostkę, następnie
pierw sze w mieście to ry tram w ajow e. W końcu X IX w.
był tu „ruch kołowy ogromny, na tro tu ara ch snują się
wciąż setki publiczności, m agazyny posiadają piękne w y­
staw y, a większość m a oświetlenie elektryczne”. K reszczatik
stał się głów nym ośrodkiem handlow ym i przem ysłow ym
m iasta, symbolem szybko rozw ijającego się kapitalizm u. „Tu
znajdują się lokale praw ie w szystkich większych przed­
siębiorstw , tu rozsiadły się w szystkie k an to ry bankierskie,
\ 12 — D zieje K ijo w a
176
kierujące grą giełdową, tu mieszczą się kancelarie nota-
riuszów, biura techniczne, zaopatrujące k ra j w maszyny
i narzędzia fabryczne i rolnicze, tu wreszcie skupia się
cały elegancki handel detaliczny. Poza K reszczatikiem nie
m a w Kijowie m agazynów. Istnieją w praw dzie sklepy
i m agazyny przy ul. A leksandrow skiej, na Podolu, przy
ul. W ielkiej W asylkow skiej, lecz w pierw szych handel jest
hurtow y, drugie zaś h an d lu ją wyłącznie tow aram i gorszego
gatunku. Wobec tak ich w arunków każdy kupiec z k o ­
nieczności stara się o pomieszczenie swego m agazynu na
K reszczatiku. Ceny więc w ynajm u sklepów są n ader w y­
sokie. Szpeci K reszczatik kilka starych kam ienic p arte ro ­
wych, o których przebudow aniu właściciele nie m yślą w ca­
le, zadow alając się dochodami, które dają sklepy. Zw ie­
dzenie K ijow a rozpoczyna się zazwyczaj spacerem po
K reszczatiku. Ulica ta m a przeszło w iorstę długości, zaś
szerokość jej jest różna; w najszerszym m iejscu 30 sążni,
w najw ęższym 18 sążni”.
Na K reszczatiku znajdow ała się najpiękniejsza w m ie­
ście sala, mieszcząca się w gm achu resu rsy kupieckiej,
a m ogąca pomieścić do 1000 osób. Odbyw ały się w niej
koncerty, bale i m askarady. Obok gm achu resu rsy znajdo­
w ał się piękny ogród z teatrzykiem letn im i salą koncer­
tową. Na K reszczatiku stanął pierw szy hotel w mieście,
„E uropejski”, dom szlachty kijow skiej, wzniesiony przez
M aurycego Poniatow skiego, oraz nowy gm ach ratusza,
zbudow any w latach 1872—1874. Na wieży stanął posąg
patrona m iasta, M ichała A rchanioła. Na K reszczatiku
mieściły się też gm achy giełdy, B anku Handlowego, pocz­
ty i innych w ażnych instytucji.
Rozwój gospodarki kapitalistycznej spowodował duży
rozm ach w przem yśle. W 1867 r. założone zostały w m ie­
ście w ielkie zakłady rem ontow e kolei południow o-zachod­
niej, zatrudniające 2500 robotników. W rok później pow ­
stała cukrow nia Demejewa, w której znalazło pracę 1200
osób. W 1873 r. T erm en zbudował fabrykę produkującą
177
 urządzenia do budow y młynów, cukrow ni, gorzelni, k ra ­
jania tytoniu, sprzęt kanalizacyjny. W tym sam ym roku
pow stała w K ijow ie stocznia rem ontow a statków rzecz­
nych, zatrudniająca 300 robotników . Jednym z n a jsta r­
szych zakładów przem ysłow ych była Południowo-Zacho-
nia I? abryka Budowy Maszyn (dziś „Leninow ska K uźni­
ca ’), w ytw arzająca kotły, m aszyny cukrow nicze i gorzel-
nicze. Znalazło w niej pracę 800 robotników . W 1880 r.
Nicki założył fabrykę budowy urządzeń dla przem ysłu
w iniarskiego. W 1885 r. działały już w K ijow ie 104 przed­
siębiorstw a przem ysłow e, zatrudniające 4113 robotników
i w ytw arzające produkcję w artości 7,8 m in rubli (w 1876
— 5,67 m in rubli). N iebaw em pow stała jedna z n ajw ięk ­
szych wówczas fabryk kijow skich — G retera i K riw anen-
ki — budująca całe cukrow nie i zatrudniająca ponad 1000
robotników . Osiągała roczną produkcję w artości ponad
1 m in rubli. B racia Zarębscy i F elaner założyli ponadto
fabrykę urządzeń m łynarskich.
Przem ysł m aszynowy nie dom inował jednak w Kijowie.
P rzew ażały zakłady innych działów produkcji. Do n a jsta r­
szych należał wyrób cegły. „Kijów posiada tak w yśm ie­
nitą cegłę, jaką pochwalić się może zaledw ie kilka m iast
w Europie” — pisał Ciechowski. Liczne cegielnie pracow a­
ły wokół m iasta. „Do w ypalania cegły używ ają cegielnie
kijow skie wyłącznie drzew a i puszczają z dym em lasy
całe, dostaw iane wodą na przystań kijow ską”. S tare tr a ­
dycje, sięgające czasów W łodzim ierza Wielkiego, m iał
przem ysł garbarski. W końcu XIX w. pracow ały w m ie­
ście trzy duże garbarnie. T radycyjny przem ysł m ły n ar­
ski reprezentow any był w mieście przez kilka zakładów,
z których najw iększy, należący do spółki braci B rod­
skich, m ełł 15 tys. pudów ziarna na dobę. W drugiej po­
łowie X IX w. rozw inął się na P raw obrzeżu przem ysł cu­
krow niczy. W 1910 r. do Polaków należało 40% wszy­
stkich cukrow ni na U krainie. Jedna z najw iększych w K i­
jowie była własnością h r. Branickiego. W 1890 r. na przed-
178
m ieścin Demijówce spółka belgijska założyła jeszcze w ięk ­
szy zakład, zatrudniający 1000 robotników .
Do tradycyjnego przem ysłu należał w Kijow ie p rze­
m ysł piw ow arski. N ajw iększy brow ar założył Term en,
k tó ry sprowadził do swego zakładu urządzenia z sam ego
Pilzna. Drugi w ielki zakład tego typu zbudowało P ołudnio­
wo-Rosyjskie Tow arzystw o Akcyjne. P onadto w końcu
XIX w. pracowało w K ijow ie kilka m niejszych b ro w a­
rów, kilka gorzelni, w ytw órni m asła, sześć fab ry k ty to ­
niu, kilkanaście zakładów przem ysłu cukierniczego na cze­
le z firm ą „W. Jefim o w ”, eksportującą swoje w yroby do
w ielu państw Europy, kilk a fabryk m ydła, świec, sze­
reg piekarń i m asarni. W m iarę postępu uprzem ysłow ienia
coraz w yraźniejsza staw ała się koncentracja produkcji.
W 1897 r. 17 zakładów przem ysłow ych K ijow a zatru d n ia­
jących po przeszło 100 robotników w ytw arzało łącznie
72% produkcji w mieście i zatrudniało 60% proletariatu .
Najw iększe z nich — kolejow e w arsztaty rem ontowe,
Południow o-R osyjskie Zakłady Budowy Maszyn, zakładj
G retera i K riw anenki, cukrow nia tow arzystw a belgijskie­
go, A rsenał (przem ysł zbrojeniowy) i jedna z fabryk ty ­
toniu — zatrudniały po przeszło 500 robotników . Dużym
zakładem była ponadto fabryka wyrobów złotniczych M er-
Na przełom ie XIX i XX w. pow stały w Kijow ie d al­
sze zakłady przem ysłow e: cem entownia, h u ta szkła, trz j
cegielnie, dwie fab ry k i gwoździ, fabryki nawozów sztucz­
nych, narzędzi rolniczych i kilka innych. „Mimo to trudno
uważać Kijów za m iasto fabryczne — pisał Ciechowski.
__ U derza na przykład tu b rak fabryk sukna, płócien lub
perkalów i nie tylko nie m am y tu ani jednego zakładu
tego rodzaju, ale n aw et nic w yrab iają się w Kijow ie sznu­
ry i liny, których tak w iele potrzebuje żegluga na D niep­
rze” .
T radycyjnie silne było w mieście rzem iosło. Na p rze­
łomie stuleci pracow ało w mieście* około 3000 w arszta­
179
 tów, nie mogących jednak zaspokoić szybko rosnących po­
trzeb coraz większego m iasta. Dlatego znaczną ilość w yro­
bów przem ysłu i rękodzieła sprow adzano z Moskwy
i W arszawy. System kapitalistyczny coraz bardziej w dzie­
rał się i do rzemiosła. „O statnim i czasy powstało tu kilka
zakładów rękodzielniczych, posiadających przy Kreszcza-
tiku i ul. A leksandrow skiej m agazyny w yrobów m iejsco­
wych — pisał Ciechowski. — Każdy z tych m agazynów
ma do sw ej dyspozycji kilkadziesiąt drobnych zakładów
rzem ieślniczych, rozrzuconych na przedrrfieściach. Zakła­
dy te otrzym ują od pracow ników sztuki odzieży lub obu­
wia już pokrajane i przygotow ane do uszycia. Na podob­
nych zasadach organizow ana jest także najw iększa z m iej­
scowych fabryk m ebli Kim a jera, która oprócz 100 robot­
ników pracujących w zakładzie głównym i zajętych robotą
m ebli zbytkow nych i stylowych, zatrudnia jeszcze k ilk u ­
set robotników , pracujących we własnych niew ielkich w ar­
sztatach, pod kierunkiem zakładu”.
Coraz większe znaczenie w życiu m iasta m iał handel.
Początkowo głów nym jego ośrodkiem było Podole, zw ła­
szcza sław ny targ Tołkuczka. M aria B ohow ityn Kozieradz-
ka pisała o nim : „W szystkiego tam dostać można: płótna,
chustek, dywaników , ubrań, wyrobów z drzew a, haftów,
koroneczek, naczyń, m isek drew nianych ładnie m alow a­
nych, ludow ych wyrobów rozmaitych, obwarzanków , a n a ­
w et gorącego jedzenia. My z Jadzią (koleżanką autorki
L.P.) na przykład fundujem y sobie tam pierogi hre-
czane z serem , w yborne napraw dę, po dw ie kopiejki sztu­
ka-... Słynne są suche «konfiekty» (cukierki) Bałabuhiny,
a także różne przetw ory z żuraw in. Na rogach ulic sprze­
dają T urcy chałwę, a w sierpniu T atarzy z K rym u i połu­
dniow ej Rosji zjaw iają się z w ielbłądam i i w ielkim i b ry ­
kam i, na których przewożą w yborne w inogrona rozm aite­
go koloru i gatunku, po 10—15 kopiejek za funt... Dosko­
nałe są także krym skie wina, które też zam iast wody pi­
jam y . Ciechowski dodał, że można tu kupić meble, sta­
180
re m onety i antyki, a często i różne przedm ioty pochodzą­
ce z kradzieży. Później Podole zostało zdystansow ane przez
Kreszczatik.
W K ijow ie odbyw ały się najw iększe w Rosji targ i cu ­
krem . „Spekulacja cukrem i akcjam i tow arzystw cukrow ­
niczych gra tu w ybitną rolę, powołując nierzadko do życia
wielkie fortuny lub redukując znaczne, niekiedy z w iel­
kim mozołem uzbierane kapitały, do zera” pisał Cie­
chowski. R ozwijał się także handel zbożem, rybą, suknem ,
bław atam i, tow aram i kolonialnym i. Szczególnie w ielkie
obroty dokonyw ały się podczas zjazdów kontraktow ych.
Czasem dochodziły naw et do 2 m in rubli.
Ogrom ną rolę w życiu gospodarczym m iasta odgryw a­
ła giełda kijow ska. Rosło rów nież znaczenie banków.
P ierw sze dwa p ry w atn e banki pow stały w 1868 r. z ini­
cjatyw y m ilionera M ikołaja Tereszczenki, poten tata cu­
krowniczego; w 1871 r. założony został K ijow ski Bank
Przem ysłow y, w ykupiony w 1896 r. przez kupców mo­
skiewskich. Pow stał także Bank Ziemski, inw estujący
przedsięwzięcia w ielkich obszarników. D ziałały również fi­
lie różnych banków rosyjskich i zagranicznych.
Gospodarczą rolę K ijow a w życiu całej Rosji zwiększy­
ła jeszcze rozbudowa sieci kolejowej. W 1868 r. zbudow a­
no pierw szą linię, prow adzącą do K urska, dzięki czemu
m iasto uzyskało bezpośrednie połączenie z M oskwą. W la­
tach 1868—1871 zbudow ana została kolej do Odessy.
W następnych latach K ijów uzyskał połączenia z C harko­
wem, Zagłębiem Donieckim i cen tralnym i teren am i Ro­
sji, dzięki czemu w yrósł na jeden z najw ażniejszych w im ­
perium węzłów kolejowych. Ogrom nie rozw inął się też
tra n sp o rt w odny na Dnieprze. Wzrosła liczba statków ,
a w latach 1884— 1894 przewóz tow arów z K ijow a drogą
w odną zwiększył się 5 razy, pasażerów zaś 4 razy. Nowo­
czesną przystań portow ą na Dnieprze oddano do użytku
w 1899 r.
U staw a o m iastach z 1870 r. w prow adziła duże zm ia­
181
 ny w system ie sam orządu miejskiego. Zniesiona została
przede wszystkim zasada stanowości, a na jej m iejsce
wrow adzono cenzus m ajątkow y. O rgany sam orządu —
dum y m iejskie — otrzym ały kom petencje rów ne ziem -
stwom a więc dotyczące spraw ekonom icznych i gospo-
d ark , kom unalnej. W w yborach do dum praw o udziału
mieli wszyscy m ieszkańcy miast, obyw atele rosyjscy, m a­
jący ukończone 25 la t i płacący podatki. Ludność m iej-
ską podzieloną na trz y kurie, w edług wysokości płaco­
nych podatków . K ażda kuria w ybierała jednakow ą licz­
bę radnych, co zapew niało uprzyw ilejow ana pozycję nie-
™ CJ grUPf f aJb °gatszych- Duma w ybierała ze swego
grona prezydenta m iasta na okres 4 la t oraz zarząd m iej-
ski. U chw ały jego zatw ierdzał, w przypadku K ijow a i in ­
nych r T gfubern,l alny ch> m inister spraw w ew nętrz­
nych. G ubernator zaś m iał praw o nadzoru nad uchw ałam i
dum y i czuwał, by były zgodne z obowiązującym i przepi-
s t a T p i S r T yn: Pre^ entem “ Iow. V Ł u
" Hcform a sam orządow a niew ątpliw ie
przyczyniła się do uspraw nienia gospodarki kom unalnej
w K ijow ie i innych m iastach im perium 1 wy w e w szystkich w arstw ach ludności”. Duże zm iany
Główne dochody m iasto cżerpało z podatków od nieru-
m vr ŚC1L fa5 7 k * Przedsi^ - s t w oraz ceł. Rozwój prze-
rnysłu i handlu w płynął na znaczne zwiększenie tych do-
dd oo s^
s z yl7 ddo
o so
500o '1/tys. rubli,
' m 7- w
" " 1307
5 »” » 51,7
r. osiągnęły .5 -kmin
ro tier u ­,
bli. Jeszcze szybciej jednak rosły w ydatki związane z po
trzebam i powiększającego się z roku na rok m iasta to-
datko3^ J0W,f był StaI° zadhlźony- Duże sum y w y ­
łaa ssięt ww ni°885a
1885 r0Ci
r. dorOn% ZdrOW/
siedm iu (za -723
Liczba szpitali
łóżkami), śm 2wi?kszy-
iertelność
ludności znacznie zm alała. Stan higieny popraw ił sfe d z ie -
i budow ie wodociągu miejskiego (1870—1872) oraz ka
nalizacji (od 1894). P ojaw iła się potrzeba elektryfikacii
i zorganizowania tran sp o rtu miejskiego. Pierw sza d e k tro
wm a o m ałej mocy zbudow ana została w 1890 r. Oświe­
182
tliła najpierw te a tr i przyległe doń większe ulice. W
1894 r. zbudowano dalsze dwie m ałe elektrow nie. W
1888 r. pojaw iły się w K ijow ie pierw sze telefony. W
12 la t później zarejestrow ano w mieście już 1300 abonen­
tów. W 1890 r. uruchom iono dw ie pierw sze linie tram w aju
konnego, łączące główne p unkty K ijow a. Próbow ano też
uruchom ić tram w aj parow y, jednak bez powodzenia. T ram ­
w aj elektryczny pojaw ił się w 1894 r. i był pierw szym
tego ty p u pojazdem w Rosji. Połączył K reszczatik z P o­
dolem.
M iasto zm ieniało się szybko. „Śm iało rzec można —
pisał Ciechowski — że ktokolw iek znał K ijów 30 lat te ­
mu, dziś by go nie poznał, tak dalece rozrasta się i upię­
ksza to m iasto. Ruch budow lany wzmógł się niezwykle.
P ow stało szereg now ych gm achów publicznych, mnożą się
i rozw ijają szkoły, zakłady h u m an itarn e (tj. szpitale, sie­
rocińce, przy tu łk i dla starców itp. — L.P.), instytucje po­
t święcone naukom i sztuce tudzież przedsiębiorstw a prze­
m ysłowe i handlow e. Z jaw ił się zastęp w szelakiego ro ­
dzaju stow arzyszeń, wzm ógł się dobrobyt i ru ch um ysło­
w K ijow ie zauw aża rów nież R aw ita G aw roński. „W 1898
poszedłem odwiedzić od daw na znajom e m iejsca — p i­
sał. — Jakże się w szystko zmieniło! B ram y wiodące do
cytadeli: K ijow ska, W asylkowska, C zernihow ska i jeszcze
jedna, której nazw a w ym knęła się z pam ięci m ojej, już
w szystkie zburzone. Przez tę w łaśnie o statnią przechodzi
tram w aj. Odwach kijow ski i tzw. głów ny odwach nie
istn ieją już, dom kom endanta (tw ierdzy w Peczersku)...
legł w gruzach. N a w ielkim placu cytadeli, od głównego
odw achu do Ł aw ry praw ie i A rsenału, założono p ark sp a­
cerow y” (F. Ra w i t a G a w r o ń s k i , K ijó w — legendy,
podania, dzieje, K ijów 1915). Znaczne oddalenie K ijow a
od granic Rosji oraz długotrw ały okres pokoju spowodo­
w ały likw idację tw ierdzy w Peczersku.
Za rozw ojem m iasta nie podążała in fra stru k tu ra. „Cy-
183
 wiJizacja w prow adziła tu niektóre sw oje w ynalazki, gaz
na przykład, ale nie w szystkie — pisał Ciechowski. —
B ruk, gdzie jest, straszny, a gdzie nie ma, kurzaw a, a po
deszczu błoto bezdenne, chodniki z cegieł, nie z kam ienia.
Jed n a k znać, że to m iasto bogate, że robią tu interesa
przyciągające cudzoziemców ze w schodu i- zachodu. N a­
pisy na każdym praw ie sklepie francuskie obok ro sy j­
skich, w sklepie każdym zawsze ktoś m ówi po fran cu ­
sku lub niem iecku, są filie m agazynów odeskich, p eters­
burskich, m oskiewskich, a sama łatw ość rozmówienia się
po francusku dowodzi, że kupcy kijow scy m uszą mieć spo­
sobność i potrzebę zrozum ienia się z cudzoziemcami... K i­
jów nie tylko rozległością, ale i fizjonom ią swoją robi
w rażenie m iasta wielkiego, poważnego, stołecznego. Ruch
w mieście duży, ale także dziwnego rodzaju, pow iedział­
bym, bardzo dem okratyczny. Elegantów, pań pięknie u b ra ­
nych, ładnych powozów nie widzisz praw ie wcale. N a j­
więcej spotyka się sukm an, baranich czapek i wózków.
To w iejska publiczność, która tu licznie ściąga, a na noc
w raca do dom ów”.
Po upadku pow stania styczniowego i likw idacji u k ra ­
ińskich „H rom ad” życie polityczne w mieście na pew ien
czas zam arło. R ew olucyjno-terrorystyczny ruch odrodzili
studenci U niw ersytetu M oskiewskiego nieudanym zam a­
chem na A leksandra II w 1866 r., w ykonanym przez Dy­
m itra Karakozow a. O dpow iadając na ten -zamach, rozto­
czono surow y nadzór policyjny nad uniw ersytetam i w
całej Rosji. Część podejrzanych o rew olucyjną postawę
studentów w Kijow ie i innych m iastach usunięto z uczel­
ni. Mimo to od początku lat 70-ych zaczęły pow staw ać
nowe kręgi rew olucyjne. Przem ożny w pływ w yw ierała
na nie ideologia narodnicka, ogarniająca szerokie rzesze
m łodzieży wywodzącej się z różnych środow isk społecz­
nych, często naw et bardzo zamożnych. N arodników ro ­
syjskich i ukraińskich łączył wspólny cel — w alka prze­
ciw istniejącem u ustrojow i politycznem u, absolutyzm owi
184
carskiem u, dążenie do przekształcenia Rosji w republikę
socjalistyczną. Zręby nowego ustro ju w idzieli we w spól­
nocie chłopskiej, byli też gorącym i rzecznikam i interesów
ludu. Nie rozum ieli jednak w pełni praw rządzących roz­
w ojem społecznym i trak to w ali kapitalizm w Rosji jako
zjaw isko przypadkow e, dlatego nie dostrzegali rew olucyj­
nych możliwości p ro letariatu i trak to w ali robotników ja ­
ko część chłopstwa. W ierzyli więc w nieograniczony po­
tencjał rew olucyjny ludu wiejskiego i tylko z m asowym
jego udziałem w yobrażali sobie rew olucję, toteż mimo
całej żarliw ości byli w istocie utopijnym i rom antykam i.
W 1873 r. w powiecie czehryńskim Jak u b Stefanowicz
i Lew Dejcz założyli ta jn ą organizację chłopską przygo­
tow ującą powstanie, zostali jednak w ykryci i aresztow ani.
Do K ijow a zjeżdżali się w y b itn i przywódcy narodniccy
z całej Rosji. Spotykali się w m ieszkaniu rew olucyjnej
działaczki Olgi Iw anow ej, gdzie założyli tzw. Kom unę
K ijow ską, kierow aną przez W łodzimierza D ebagorija Mo-
krijew icza. Drugą grupę narodnicką w Kijow ie, tzw. Czaj-
kowców (od nazw iska jednego z pionierów ruchu, M iko­
łaja Czajkowskiego), założył Paw eł Akselrod. L atem 1874 r.
setki narodników „szło w lu d ” agitować chłopów do pow sta­
nia. Niepiśm ienni, ciemni i nieufni chłopi nie rozum ieli
jednak rew olucyjnej agitacji i w ydaw ali podejrzanych
władzom policyjnym , toteż cała kam pania zakończyła się
zupełnym fiaskiem . Większość członków K om uny K ijow ­
skiej została zesłana na katorgę. Mimo to ru ch nie upadł.
Pozostali w Kijow ie dw aj w ybitni działacze narodniccy,
Iw an Popow i Ł uka Iwanow, przeszli do now ej tak ty k i —
indyw idualnego terroma. W dniu 23 lutego 1876 r. po­
strzelony został pom ocnik p ro k u rato ra okręgu kijow skie­
go, 25 m aja tegoż roku były student G. Popko zastrzelił
ad iu tan ta kom endanta powiatowego żandarm erii. Doko­
nano też nieudanej próby odbicia uwięzionych tow arzy­
szy. 11 lutego 1879 r. narodnicy staw ili zbrojny opór żan­
darm om , którzy odkryli ich tajn ą drukarnię. Oddział c a r­

ski zdołał jednak ująć 20 narodników , z których czterech
skazano potem na karę śmierci, a pozostałych na katorgę.
Niebawem terro r rządow y, reprezentow any w Kijow ie
przez generała-gubernatora M. C zertkow a, doprowadził
do upadku ruchu narodnickiego na U krainie (podobnie jak
w całej Rosji), pozbawionego szerszej bazy społecznej.
Wśród narodników na U krainie znajdow ali się również
Polacy, głównie studenci U niw ersytetu K ijowskiego: J ó ­
zef Uziembło, Ignacy H ryniew iecki — zabójca A leksan­
d ra II, W alerian Osiński, Aleksy Drobysz-Drobyszewski,
H enryk i W ładysław Izbiccy, F lorian Bohdanowicz i inni.
W tym czasie odżył rów nież ukraiński ruch narodowy.
R eaktyw ow ały swoją działalność „H rom ady”, prow adzące
szeroką działalność oświatową i k u ltu raln ą. Członkowie
ich zbierali po w siach ukraiński folklor — dum y, pieśni,
bajki, opow iadania ludow e itp. — a także m ateriały etno­
graficzne. T rybuną działaczy narodow ych stała się gaze­
ta „K ijow ski T elegraf”, na łam ach k tó rej drukow ano
ukraińskie utw ory literackie, rozpraw y naukow e, in fo r­
mowano o zebranych m ateriałach dotyczących życia lu ­
du, jego k u ltu ry i obyczajów. Z inicjatyw y kijow skiej
„H rom ady” w 1873 r. pow stał w K ijow ie Południow o-
-Zachodni Oddział Rosyjskiego T ow arzystw a Geograficz­
nego. Początkowo prow adził głównie badania geograficz-
no-statystyczne dotyczące U krainy, z biegiem lat stał się
głów nym ośrodkiem naukow ym całego k ra ju . Z jego in i­
cjatyw y w ydano szereg prac czołowych wówczas in tele­
ktualistów ukraińskich: Iw ana Rudczenki, Antonowicza,
D rahom anow a, M aksym owicza oraz działacza i poety z
Bukowiny, Jerzego Fedkowycza. Na łam ach „Kijowskiego
T elegrafu” działacze ukraińscy prow adzili też żarliw ą po­
lem ikę z konserw atystam i i nacjonalistam i rosyjskim i,
publikującym i się w nieoficjalnym organie adm inistracji
carskiej, dzienniku „K ijew lanin”. Mimo iż narodow cy n a ­
dal stali na gruncie um iarkow anego liberalizm u i u w a­
żali, że inteligencji ukraińskiej w ystarczy św ietnie roz­
186
w ijająca się w tedy lite ra tu ra rosyjska, a tylko ludowi
potrzebne jest piśm iennictw o w ojczystym języku, rząd
carski znowu zastosował represje. W 1876 r. zam knięto
kijow ski oddział T ow arzystw a Geograficznego, usunięto
D rahom anow a z un iw ersy tetu oraz w ydano ukaz zabra­
niający przyw ozu książek i broszur u k raińskich z zagra­
nicy, drukow ania i w ydaw ania utw orów i przekładów w
tym języku (z w y jątkiem dokum entów historycznych i za­
bytków lite ra tu ry pisanych jednak według pisowni ro­
syjskiej), w ystaw iania ukraińskich sztuk teatralnych. W
5 lat później zezwolono na d ru k słowników i w ystaw ianie
sztuk w teatrze, pozostałe zakazy utrzym ano w mocy aż
do 1905 r., co przyniosło ogrom ne szkody k u ltu rze u k ra ­
ińskiej, pozbawionej możliwości swobodnego rozwoju. W
1882 r. ru ch narodow y ożywił się nieco w zw iązku z poja­
w ieniem się periodyku historycznego „K ijew skaja S tari-
n a”, na lam ach którego rozpoczęto publikację niektórych
prac intelektualistów ukraińskich. Na uniw ersytecie pow ­
stały w tedy liczne kółka sam okształceniow e studentów
ukraińskich.
K apitalistyczny Kijów był m iastem kontrastów społecz­
nych. Oto jak p am iętnikarz opisuje życie obszarników
polskich — Potockich, Sanguszków, B ranickich, Radzi­
wiłłów, Lubom irskich, Orłowskich, Grocholskich, Podhor-
skich, Rzewuskich, Sobańskich, Olizarów i innych: „Wy-
staw ność życia tej w łaśnie kasty ludzi jaśniała pełnym
blaskiem podczas zjazdu kontraktow ego. Częściowo przy­
bysze ci posiadali w K ijow ie swoje piękne, luksusowe
pałacyki... częściowo m ieszkali w hotelu «C o n tin e n ta l
przy ul. M ikołajewskiej lub w «Grand Hotelu* na Kresz-
czatiku, a w latach bezpośrednio poprzedzających wojnę
(pierw szą św iatow ą -^- L.P.) w hotelu «Franęois», obok
gm achu opery. Hotel ten należał dó Polaka, Franciszka
Gołąbka, znanego cukiernika, który zaczynając od m ałej
cukierenki dorobił się w krótkim czasie wielkiego m ajątku,
w ybudow ał gm ach wielkiego hotelu, gdzie była i restau-
187
racja, i cukiernia, i bilardy, i gdzie na piątym piętrze
sam m ieszkał z żoną Wandą... Podczas licznych przyjęć
i zabaw, odbyw ających się w Kijow ie to tu, to tam , m o­
żna było podziwiać czerwone lub granatow e ostatniego
k ro ju i mody fraki przedstaw icieli te j kresow ej m agna-
terii, sprow adzone w prost z Londynu od Powla, jak też
biżuterię i toalety balow e ich żon lub córek, nadesłane
z P aryża od W ortha lub Paąuina. Te w szystkie w spania­
łości stanow iły często przedm ioty zachw ytu i podziwu,
a nieraz zawiści licznej rzeszy szarej szlachty przybyłej
na kontrakty... Za m agnatam i i szlagonam i polskim i ścią­
gała z całego św iata zbieranina ludzka, od oficjalistów
poszukujących pracy poczynając, a n a poławiaczach po­
sagów, gwiazdach lekkiej muzy, sztukm istrzach, m uzy­
kantach i niebieskich ptakach kończąc. Wszystko to cią­
gnęło w pogoni za zarobkiem , obłowieniem się, wyżyciem.
Hotele... były przepełnione po brzegi, a i w mieście nie
m ożna było znaleźć nigdzie dobrego pokoju, jeśli się go
wcześniej nie zamówiło. Nocne lokale, «Chateau dę F le-
urs», «01impia» czy «Apollo»... rozbrzm iew ały od śpiewu
i m uzyki, w ystrzelonych korków od szam pana, a czasem
i kul rew olw erow ych, lśniły od strojnych i pięknych ko­
biet, ich dekoltów, biżuterii, brylantów , drogich futer.
K luby «szlachecki» czy «kupiecki», a w późniejszych cza­
sach, po roku 1905 «Ogniwo», były terenem , gdzie w yży­
w ała się żyłka hazardow a, gdzie przez zielone stoliki pły ­
nęło szeroką strugą złoto «im perialów» i szeleściły k re ­
m owe katarzyny (banknoty 100-rublowe z w izerunkiem
K atarzyny II — L.P.) i białe piotrusie (500-rublówki z
P iotrem I). Były zabawy, przyjęcia, im prezy dobroczyn­
ne... Za kieliszek szam pana na kierm aszu (dobroczynnym)
płacono 100 rubli, a niektórzy i w ięcej rzucali na tacę dla
pięknego uśm iechu karotującej pani, n a czym w ygryw ali
biedni, dla których te pieniądze zbierano... Niezależnie
od tych publicznych poniekąd zabaw, socjeta kijow ska
urządzała szereg pryw atnych tańców ek i rautów , spe­
k tak li am atorskich, nie mówiąc już o słynnych popija­
w ach i szaleństw ach urządzanych przez panów z dam am i
m niej cnotliw ym i po gabinetach restauracyjnych. Spacery
powozam i lub sankam i na m ost łańcuchow y na Dnieprze
zam ykały zw ykły ry tu a ł tych zabaw ” (cyt. za: K. G 1 i n-
k a, W cieniu Złotej B ram y, w: Pam iętnik K ijow ski, t. I,
Londyn 1959). Z podobnie próżną w ystaw nością baw ili się
obszarnicy rosyjscy.
Szybko bogacący się kapitaliści usiłow ali im ponować
zainteresow aniam i k u ltu raln y m i. „Dom p an a Tereszczen-
ki należy do najpiękniej urządzonych domów m ieszczań­
skich K ijow a i zaw iera jedną z najbogatszych galerii
obrazów m alarzy rosyjskich... — pisał Ciechowski. — P a ­
łac pana Bohdana C hanenki, zięcia p. M ikołaja Teresz--
czenki, należy do rzędu tych siedzib w ielkopańskich, ja ­
kim i mogłoby się szczycić każde miasto w E uropie i ja ­
kich w ogóle niew iele w świecie. W łaściwie to już nie
m ieszkanie pryw atne, a m uzeum zabytków sztuki”.
Na przeciw ległym biegunie społeczeństwa kijowskiego
znajdow ał się p ro letariat. Był niejednolity narodowo, pod
koniec X IX w. składał się w większości z U kraińców , w
18% z Rosjan, 13% z Białorusinów . R obotnicy pracow ali
w antysanitarny ch w arunkach przez 12—16 godzin dzien­
nie, często bez wolnego dnia w tygodniu. Masowo z a tru ­
dniane były kobiety i dzieci, naw et w w ieku 12—13 lat.
R obotnicy zarabiali miesięcznie przew ażnie 15— 17 rubli,
kobiety i dzieci znacznie m niej. Zarobki większości m aj­
strów w ahały się w granicach 35—37 ru b li miesięcznie.
K ryzys gospodarczy la t 80-ych spowodował ponad dw u­
krotne zm niejszenie się zarobków p ro letariatu , przy je­
dnoczesnym wzroście cen żywności. Istną plagą dla ro ­
botników były kary, k tó ry m i właściciele i m ajstrow ie
szafowali bez żadnego uzasadnienia. O grom na większość
p ro letariatu m ieszkała w fatalnych w aru n k ach m ieszka­
niowych. W 1874 r. przeciętne kom orne za jednoizbowe
m ieszkanie o pow ierzchni około 20 m2 w cen tru m m iasta
189
wynosiło 85 ru b li rocznie, stanowiło więc praw ie połowę
rocznej płacy. Dlatego zdecydowana większość robotników
m ieszkała w prym ityw nych w aru n k ach na przedm ieś­
ciach, gdzie za podobnej w ielkości lokal właściciele po­
b ierali rocznie 39—40 rubli. Żyjąc w tak złych w a ru n ­
kach bytow ych robotnicy padali ofiarą różnych chorób
zakaźnych, toteż śm iertelność w ich rodzinach była n a j­
większa. W tej sytuacji głównym celem pro letariatu stała
się w alka z wyzyskiem kapitalistycznym , a nie dążenia
narodow e, tym bardziej że klasa robotnicza nie była prze­
cież jednolita narodowo. Niski stopień jej świadomości
i b ra k wszelkich więzi organizacyjnych powodował, że
pierw sze, żywiołowe w ystąpienia kończyły się niepow o­
dzeniem . Pierw szy stra jk w Kijow ie odbył się w 1867 r.,
następne w ybuchły w latach 80-ych. Pod naciskiem co­
raz liczniejszych w ystąpień rząd carski zmuszony został
do pew nych ustępstw — w ydano zakaz pracy nocnej dzie­
ci, a później kobiet i młodocianych, ustalono m aksym alną
granicę k ar pieniężnych, zobowiązano fabrykantów do Or­
ganizow ania nauki dla m łodocianych pracowników.
Ideologia socjalistyczna dotarła na U krainę w latach
70-ych X IX w. Pionierem m arksizm u w K ijow ie był p ro ­
fesor ekonom ii politycznej tutejszego uniw ersytetu, M i­
kołaj Ziber. Po nim propagandę socjalistyczną szerzył na
U krainie i w K ijow ie Jerzy Plechanow i jego grupa „W y­
zw olenie P racy ”. K ółka czytające lite ra tu rę m arksisto­
w ską pow staw ały głów nie w śród m łodzieży studenckiej
i gim nazjalnej. Po utw orzeniu w 1875 r. Związku R obotni­
ków Południow ej Rosji kółko tej organizacji powstało w
K ijow ie. Szczególnie aktyw ną jego działaczką była Polka
z pochodzenia, H elena Kowalska. Związek Robotników P o­
łudniow ej Rosji prow adził pracę propagandow o-agitacyj-
ną w fabrykach, naw oływ ał do w alki o cele ekonomiczne,
a w dalszej kolejności staw iał spraw ę przew rotu politycz­
nego i w yw alczenia należnych praw robotnikom , organi­
zował akcje strajkow e. W 1877 r. Związek został rozgro­
190
m iony przez policję, a jego przywódcy aresztow ani i ska­
zani na długoletnie więzienie. R epresje władz carskich
nie mogły jednak zdławić szybko rozw ijającego się ruchu
robotniczego.
Na początku lat 90-ych kijowscy socjaliści zaktyw izo­
w ali swą działalność. W końcu 1895 r. pow stał kom itet
robotniczy organizujący ruch strajkow y w różnych przed­
siębiorstw ach. Założył on kasy strajkow e, w spierające fi­
nansowo robotników walczących o lepszy byt. W p ry w a t­
nych m ieszkaniach odbyw ały się gorące dyskusje i ostre
polem iki między n arodnikam i a socjalistam i. Poglądy
m arksistow skie propagow ali w nich A natol Łunaczarski,
N. W igdorczyk i P. Tuczapski. W grudniu 1896'r. w K ijo­
wie ukazał się pierw szy num er nielegalnego pism a socjal­
dem okratów , „N aprzód”. W dniach 17—18 (29—30) m arca
1897 r. odbyło się spotkanie przedstaw icieli kijow skich kó­
łek socjalistycznych, na którym postanowiono utworzyć
w spólną organizację pod nazw ą Związek W alki o Wyzwo­
lenie K lasy Robotniczej i w ydaw ać „Gazetę Robotniczą”.
W celu rozw ijania propagandy socjalistycznej wśród ro ­
botników założono w m ieście tajn ą d ru karnię, k tóra w y ­
dała szereg prac M arksa, Engelsa i Lenina oraz socjali­
stów niem ieckich i francuskich. Związek W alki w yw ierał
silny w pływ na studentów , którzy utw orzyli rew olucyjny
Związek Przyjacielski. W m arcu 1898 r. przedstaw iciele
Związku W alki o W yzwolenie K lasy Robotniczej z P e ­
tersburga, Moskwy, K ijow a (B. Eidelm an) i Jek atery n o -
sław ia oraz z żydowskiego „B undu” utw orzyli na zjeździe
w M ińsku Socjaldem okratyczną P artię Robotniczą Rosji.
W ybrany na zjeździe K om itet C entralny niebaw em a re ­
sztowano, a cały program p artii nie został opracowany,
toteż z faktyczną organizacją SDPRR trzeb a było jeszcze
poczekać.
' Na początku XX w. K ijów nadal rozw ijał się w szyb­
kim tem pie, stając się w ielkim ośrodkiem przem ysłow ym ,
handlow ym , siedliskiem banków , w ielkim węzłem kom u­
191
nikacyjnym . Miasto rozszerzało się. W 1904 r. obejm ow a­
ło powierzchnię 5838 dziesięcin, w' sześć lat później przy ­
łączono doń okoliczne miejscowości: Wyższą i Niższą So-
łom ankę, Kuczm anowo, Protasowo, Górę B atuchana, w
1911 — K araw ajew o. Dzięki tem u pod względem obsza­
ru K ijów stał się trzecim m iastem Rosji, po P etersburgu
i Moskwie. W 1907 r. ludność jego w zrosła do 404 tys.,
w 1913 r. osiągnęła" 594,4 tys. Mężczyzn było znacznie
w ięcej niż kobiet. P ow stały nowe dzielnice: Rejon B ul­
w aru (od bulw aru Bibikowa, gdzie pow stał jeden z n a j­
większych placów handlowych), plac H alicki (dziś Po-
biedy). W Peczersku pow stała ul. M eryngerow ska (naz­
w a od nazw iska w ybitnego lekarza, F ryderyka M eryn-
gera, profesora uniw ersytetu), na k tó rej ulokow ali się ci
kapitaliści, dla których zabrakło już m iejsca na K resz-
czatiku. „W kilka la t z pośpiechem iście am erykańskim
góry zrównano, w ytknięto ulicę i wybudow ano k ilk a ­
naście takich gmachów, o jakich nie śniło się jeszcze w ów ­
czas nikom u w K ijow ie” (cyt. za W. Ciechowskim).
Z rozm achem pow staw ały nowe fab ry k i i przedsiębior­
stw a. W 1900 r. przem ysł kijow ski w ytw arzał produkcję
Wartości 32,7 m in rubli. Po pew nym zastoju na początku
stulecia, gdy nastąpił kryzys i w zrosło bezrobocie, liczba
zakładów znowu się zwiększyła i w 1913 r. doszła do 177.
Pracow ało w nich 15 tys.- robotników , a w artość p ro d u ­
kcji osiągnęła 37,5 m in rubli. N ajbardziej rozw inięty był
przem ysł spożywczy, skórzany, drzew ny, m ateriałów b u ­
dow lanych i m aszynowy. Znaęzna część fabryk stanow iła
własność obcego kapitału, głównie niem ieckiego i au striac­
kiego, także i polskiego. Pow stały now e banki i w zrosły
obroty handlowe. W dalszym ciągu rozw ijał się tr a n ­
sport kolejow y — w 1901 r. oddano do użytku linię do
Połtaw y, a w 1902 r. — do Kowla.
Na przełom ie X IX i X X w. w zrosły w Rosji up raw n ie­
nia sam orządu m iejskiego, ale jednocześnie praw o w y­
borcze do dum przyznano tylko właścicielom domów, zie­
192
mi, przedsiębiorstw i wszelkich nieruchom ości. W ładza
w m iastach znajdow ała się od tej pory w rękach p rze­
mysłowców, finansistów i kam ieniczników . K ijow em rzą­
dziły rody Czokołowów, Dębickich, Kobców, Burczaków,
Demczenków i innych przedstaw icieli m iejscow ej burżu-
azji. Mimo rosnących dochodów m iasto było stale zadłu­
żone, w 1912 r. już na sum ę 11,6 m in rubli, w y d atk i bo­
w iem na gospodarkę kom unalną stale rosły.
Na początku XX w. pow stały w K ijow ie dalsze elek tro ­
w nie o dużej już mocy. Dzięki tem u w m ieście pojaw iły
się latarn ie elektryczne. Niebawem zbudow ano pierw szą
w Europie elektrow nię diesłowską. Szybko rozw ijała się
sieć tram w ajow a. W latach 1904— 1912 długość linii tra m ­
w ajow ych w zrosła z 74 do 149 w iorst. W 1912 r. pierw szy
w mieście tram w aj m otorow y połączył kijow ski plac Pocz­
tow y z D arnicą i B row aram i. W mieście pojaw iły się
pierw sze taksów ki. B yły bardzo drogie, godzina jazdy
kosztowała bowiem do 5 rubli.
Zanotowano postęp w dziedzinie ochrony zdrowia. Po
rew olucji 1905—1907 oddano w K ijow ie do użytku dw a
pierw sze szpitale dla robotników . Ogólny postęp m edy­
cyny i popraw a stan u higienicznego m iasta spowodowały
spadek śm iertelności, w dalszym ciągu jednak w 1911 r.
jeszcze aż 23,5°/o dzieci um ierało w pierw szym roku ży­
cia. W K ijow ie pracow ało wówczas 700 lekarzy, nie li­
cząc dentystów .
Znaczne zm iany zachodziły nie tylko w stru k tu rze spo­
łecznej ludności, ale i narodowościowej. Na początku XX w.
zwiększył się w K ijow ie procent Rosjan, Żydów i P o­
laków, zm niejszył — U kraińców . W latach 1897— 1909
liczba Polaków w zrosła z 17 do 44 tys., tj. do ponad 10%
ogółu m ieszkańców. Tworzyli oni elitę społeczną i in te ­
lek tu aln ą w mieście, podobnie jak i na całej U krainie,
gdzie w 1911 r. przeszło połowę inteligencji stanow ili P o ­
lacy. Twórcą giełdy kijow skiej i prezydentem m iasta był
Józef Zawadzki, znany księgarz i w ydaw ca. Działało w
13 — D zieje K ijo w a
193
 m ieście w ielu polskich kapitalistów : Stefan Węgliński,
założyciel B iura specjalizującego się w budowie cukrow ni
i w spółwłaściciel w raz z O lszańskim i spółką D nieprow -
skiej F abryki M aszyn w yrabiającej odlewy żelazne oraz
urządzenia dla gorzelni i cukrow ni, J. A ndrzejew ski, w ła­
ściciel w ytw órni pieców kaflow ych, W. Suleczycka, w ła­
ścicielka w ytw órni kw iatów sztucznych. Wiele przedsię­
biorstw w arszaw skich miało swoje filie i oddziały w K i­
jowie, np. W arszaw ska F abryka W yrobów P laterow ych i
S rebrnych Józefa F rageta (Kreszczatik 33), W arszawska
F abryka Kosm etyków F ryderyka Pulsa. P rzy ul. W ielkiej
W asylkow skiej m ieściła się firm a kraw iectw a m ęskiego
A. Wilczkowskiego, przy A leksandrow skiej — zakład win
krym skich i zagranicznych braci L. i W. Kunderewiczów,
przy K reszczatiku — m agazyn m ebli i luster L. Roma­
nowskiego i firm a handlow a A. Przesm yckiego. W K i­
jowie znajdow ał się też skład m aszyn i narzędzi ro ln i­
czych W ładysława Dolińskiego oraz księgarnia i czytelnia
znanego wydawcy, Leona Idzikowskiego. W mieście u k a­
zyw ała się codzienna „Gazeta P olska”. Po rew olucji 1905 r.
gdy zelżał nieco ucisk carski, W łodzim ierz Grocholski
założył „Dziennik K ijow ski”, a W acław Lipiński zaczął
w ydaw ać radykalne pismo „Goniec K ijow ski”. Polacy
rozw inęli szeroko w K ijow ie działalność zw iązku praco­
w ników rolnych i przem ysłu wiejskiego; skupiał on w
sw ych szeregach właścicieli ziem skich.
W zrost liczby Polaków w K ijow ie spowodował koniecz­
ność budow y nowego kościoła katolickiego. Na przełom ie
stuleci wzniesiono neogotycką św iątynię pod w ezw aniem
Św. M ikołaja, dla uwiecznienia w izyty M ikołaja II w K i­
jowie w 1895 r. Przystąpiono też do budow y kościoła
św . Józefa, jednak prace przedłużyły się, a przerw ały je
ostatecznie w ojna i rew olucja. K atolicy guberni, stano­
wiący ponad 3% ogółu mieszkańców, podlegali kijow skie­
m u dziekanatow i diecezji łucko-żytom ierskiej. W pow ie­
cie kijow skim i wasylkow skim obejm ow ał on 9 parafii:
194
Białą Cerkiew , M otowidłówkę, Rzyszczów, Wasylków, M a­
karów , Rokitne, Byszów oraz Fastów.
Postaw y polityczne Polaków kijow skich były wówczas
zróżnicowane. K lasy posiadające zachow yw ały się na ogół
lojalnie wobec caratu, znacznie bardziej patriotyczne i ra ­
dykalne były drobna szlachta oraz inteligencja. N ajw ię­
cej zaangażow ani politycznie byli studenci. W latach 70-
-ych pow stało ■dość niejednolite politycznie Stow arzysze­
nie Młodzieży Polskiej w Kijowie, stanow iące k o n ty n u a­
cję daw nej organizacji studenckiej. W 1884 r. nastąpił w
niej rozłam i pow stała K orporacja Studentów Polaków
na czele ze Stanisław em N arutow iczem , b ratem p rzy­
szłego prezydenta Polski, G abriela. W 1890 r. składała
się z 25 kółek, ze względu na różnice polityczne rozbi­
tych na czerwonych (15—18 kółek) i białych. Lewicę
wzmocnili w 1894 r. studenci relegow ani z W arszaw y za
udział w patriotycznej m anifestacji ulicznej w setną rocz­
nicę insurekcji w arszaw skiej.
„Znajom ością lite ra tu ry i historii polskiej biali prze­
wyższali o wiele czerwonych, natom iast czerw oni góro­
w ali zainteresow aniem i oczytaniem w dziedzinie nauk
społecznych, socjologii i teo rii socjalizmu... — w spom inał
Ja n Euzebiusz C hm ielewski. — Biali nie chcieli słyszeć
0 D arw inie, Spencerze, M arksie, o rew olucji francuskiej
1 rosyjskiej (1825 — L.P.), a czerwoni o trad y cjach szla­
checkich, o kościele i religii” (cyt. za: J. E. C h m i e l e ­
w s k i , Pierwsze lata Korporacji S tu d en tó w Polaków w
K ijow ie (1884— 1892). Garść w spom nień, W arszaw a 1939).
Czerw oni rek ru to w ali się głównie z uboższej szlachty
i inteligencji z B iałorusi i Litwy, biali wyw odzili się
z ziem iańskich rodzin z Podola i Kijowszczyzny. Studenci
polscy byli bardzo aktyw ni podczas dem onstracji ulicz­
nych i zaburzeń na U niw ersytecie K ijow skim w 1884 r.,
w w yniku czego uczelnia na pół roku została zam knięta,
a potem poddana ścisłem u nadzorow i policyjnem u.
Lewicowi studenci naw iązali w ty m czasie ko n tak t
195
 z p artią „P ro le ta ria t” i otrzym yw ali z K rólestw a jej pis­
m a: „P rzedśw it”, „W alkę K las” i inne. Usiłowali też za­
łożyć w Kijow ie grupę „ P ro le ta ria tu ”, lecz przybyły do
nich w tym celu z W arszawy L udw ik Janow icz został
aresztow any przez policję i skazany później podczas
słynnego procesu w raz z L udw ikiem W aryńskim . Nie
zrażeni niepow odzeniem studenci naw iązali kontakt z P a ­
ryżem , skąd przywoził do K ijow a lite ra tu rę socjalistycz­
ną przebrany za kom iw ojażera francuskiego Stanisław
M endelson. N ajliczniejsza grupa studentów polskich zaj­
m ow ała centrystow skie stanow isko, pośrodku między
obu ugrupow aniam i.
Pod w pływ em lek tu ry dzieł Plechanow a pow stała
g ru p a polskich socjaldem okratów -m arksistów na czele
z W incentym Boguckim , Stanisław em Buchnickim oraz
W incentym i Józefem Moszyńskim. Narodowcy, pozosta­
jący pod w pływ em Zygm unta M iłkowskiego (ps. Teodor
Tom asz Jeż) utw orzyli Ligę Polską, a potem N arodową
D em okrację. Po 1890 r. grupa studentów polskich założy­
ła Związek Polskiej Młodzieży Socjalistycznej. Po jego
rozpadzie, w 1894 r. w śród m łodzieży polskiej pow stały
dw ie orientacje: PPS -ow ska i SDK PiL-ow ska. P ierw szej
przew odził Jordan Sołtan, drugiej — Bogucki i Buchnic-
ki. Z inicjatyw y Ligi Polskiej w 1897 r. pow stał w K ijo­
w ie Związek Młodzieży Polskiej „Z et”. Z szeregów ra ­
dykalnej m łodzieży akadem ickiej w K ijow ie wywodzili
się późniejsi działacze socjaldem okracji rosyjskiej: b ra ­
cia Moszyńscy, K azim ierz P etrusiew icz, M arian G órski
i inni.
Mimo istotnych różnic politycznych stosunki między
stu d en tam i były przyjazne, a postaw a wobec caratu je­
dnolicie wroga. N iebaw em now inki socjalistyczne zaczę­
ły docierać i do polskiej młodzieży gim nazjalnej, zw ła­
szcza dzięki działalności w spom nianego już Ł unaczars-
kiego i innych, późniejszych bolszewików. N ajbardziej
aktyw ny w śród m łodzieży polskiej w Kijow ie był n u rt
196
PPS-ow ski, dla którego lite ratu rę z W ilna przywoził
kilk ak ro tn ie Józef Piłsudski. Dość ak tyw na była i grupa
SDKPiL-owska, pozostająca pod znacznym w pływ em
propagatora m arksizm u, Stanisław a Koszuckiego. A resz­
tow ania 1890 r. nie zlikw idow ały działalności politycznej
studentów , w spółpracujących z socjalistam i rosyjskim i,
ukraińskim i i żydowskim i.
„Społeczeństwo polskie na Rusi było dość k o nserw a­
tyw ne, ale nie ugodowe — pisał C hm ielew ski. — Zawsze
żyło w nim poczucie głębokiej łączności z innym i dziel­
nicam i P olski i z naszą przeszłością. Zrażone do prób
powstańczych, sceptycznie i z nieufnością patrzące na
ru ch rew olucyjny rosyjski, na now inki socjalistyczne,
na wszystko, co pochodziło ze wschodu, ale ogarnięte
w olą przetrw ania, całą energię skierow ało na ośw iatę”.
Rozwinęła się ona zwłaszcza po rew olucji lat 1905—1907.
Szkoły polskie pow stały wówczas w K ijow ie, Żytom ie­
rzu, H um aniu i K am ieńcu Podolskim . Do czołowych
działaczy ośw iatow ych i narodow ych należeli w tedy Jó-
zefat A ndrzejow ski, właściciel zakładów ceram icznych w
K ijow ie, i Leonard Jankow ski, ziem ianin. W tym o k re­
sie pow stały rów nież liczne polskie organizacje narodo­
we, ludowe i młodzieżowe.
Odżył też u k raiń sk i ruch narodow y. Prześladow ani
przez w ładze carskie działacze narodow i w yem igrow ali
z Rosji. D rahom anow osiedlił się w Szw ajcarii, gdzie
w ydaw ał w raz z galicyjskim działaczem M ichałem P aw -
łykiem alm anach „H rom ada”, na którego łam ach głosił
potrzebę przekształcenia R osji w* liberalno-burżuazyjne
państw o konstytucyjne, zapew niające nierosyjskim n aro ­
dowościom szerokie swobody k u ltu raln e i polityczne, oraz
piętnow ał ucisk ze strony carskiej b iurokracji. W ydawcy
„H rom ady” byli przeciw nikam i rosyjskiego ruchu rew o­
lucyjnego, głosili jednak postępowe hasła przyczyniające
się do radykalizacji poglądów działaczy narodow ych,
zw anych ukrainofiłam i, a stojących na gruncie uznaw a­
197
nia odrębności narodow ej Rosjan i U kraińców . P ro p a­
gow ali nie tylko używ anie języka narodow ego, ale żądali
szerokiej autonom ii w ram ach państw a rosyjskiego i gło­
sili potrzebę w spółpracy z Polakam i. W 1897 r. na zjeź-
dzie przedstaw icieli ,,H rom ad” w K ijow ie utworzono
O gólnoukraińską O rganizację B ezpartyjną, rozbitą nie­
baw em na dwa ugrupow ania: U kraińską P artię Dem o­
kratyczną na czele z Eugeniuszem C zykalenką, A leksan­
drem Łotockim i Eugeniuszem Tym czenką oraz U kraiń­
ską P a rtię R adykalną, kierow aną przez Sergiusza
Jefrem ow a i Borysa Hrynczenkę. Nie odegrały one
jednak w iększej roli w życiu politycznym U krainy, były
bowiem bardzo słabe liczebnie. W 1905 r. połączyły się
ponownie i utw orzyły U kraińską P a rtię R adykalno-D e-
m okratyczną. Liderem jej został w ybitny historyk, M ichał
H ruszew ski. W 1900 r. m łodzi działacze ukraińscy z Dy­
m itrem Antonowiczem , Sem enem P e tlu rą i W łodzim ie­
rzem W ynnyczenką zorganizow ali w C harkow ie U k ra­
ińską P artię R ewolucyjną, stojącą na gruncie sam odziel­
nego bytu narodowego. Ogłoszony w broszurze „Samo-
stijn a U k rain a” program wywodził praw o do sam odziel­
ności z um ow y perejasław skiej, zaw artej między dw om a
rów norzędnym i i sam odzielnym i państw am i. P rogram
pierw szych politycznych p artii ukraińskich sprow adzał
się głów nie do w alki o praw a narodow e, pom ijał n ato­
m iast niem al zupełnie problem atykę społeczną i odcinał
się od ru ch u rewolucyjnego, dlatego nie znalazł żadnego
poparcia w śród robotników , bazując na burżuazji, in te ­
ligencji i zam ożnym chłopstw ie ukraińskim . W grudniu
1905 r. UPR przyjęła nazwę: U kraińska S ocjaldem okra­
tyczna P a rtia Robotnicza, co nie zm ieniło jednak jej re-
form istycznego w dziedzinie społecznej charakteru.
Coraz większe n atom iast w pływ y zdobyw ał w K ijo­
wie i na całej U krainie rew olucyjny ruch robotniczy.
K ryzys gospodarczy początków XX w. pogorszył znacz­
nie położenie proletariatu. Płace robotników spadły
0 4 0 —50%, wzrosło bezrobocie. W m ieście w ybuchły
strajk i. Początkow o m iały żywiołowy ch arak ter, kijow ska
organizacja socjaldem okratów została bow iem rozbita
przez policję po I Zjeździe SDPRR. Do K ijow a dociera­
ła jednak L eninow ska „Isk ra”. „Był list z P ołudnia
— pisała Nadieżda K ru p sk a w jednym z listów z końca
1901 r. — Piszą, że popyt na lite ratu rę (w K ijowie, C h ar­
kowie, Jekaterynosław iu) ogrom ny. R obotnicy czytają
1 rozum ieją «Iskrę» (cyt. za: W. I. L e n i n , Dzieła t. V,
W arszaw a 1950). Szczególnie zasłużonym i kolporteram i ga­
zety i działaczam i rew olucyjnym i byli M ikołaj Baum an,
M aksym Litw inow i Rozalia Ziemlaczka. W Kijow ie po­
w stał kom itet czytelników „Isk ry ”, lecz 9 lutego 1902 r.
policja aresztow ała jego członków. Śledztwo prow adzo­
no przeciw 105 osobom, większość ich jednak zdołała
zbiec z aresztu.
W 1903 r. w B rukseli i Londynie odbył się II Zjazd
SDPRR, na którym odbudowano partię. Socjaldem okra­
tów ukraińskich reprezentow ało 12 delegatów z siedm iu
organizacji — Jekaterynosław ia, C harkow a, K ijow a
(P. K rasikow -Paw łow icz i A. N ikitin-Stiepanow ), Miko-
łajew a i Odessy. W czasie gorącej polem iki z m iensze-
w ikam i kijowscy delegaci poparli L enina i przyłączyli
się do bolszewików. Później jednak k ijow ski kom itet
socjaldem okratów opanow ali mienszewicy. Nie pow strzy­
m ali oni n arastającej fali rew olucyjnej. W 1901—1902 r.
odbyły się w Kijow ie w ielkie dem onstracje robotników
i studentów . O jednej z nich, w m arcu 1901 r., pisał jej
uczestnik, Józef M oszyński: „My, tj. K ijow ski K om itet
SDPRR, w ezw aliśm y na ulice tak studentów , jak i m a­
sy robotnicze... Był jasny w iosenny dzień... N a Kreszcza-
tiku m orze głów w studenckich czapkach i proletariackich
cyklistów kach. Ktoś po raz pierw szy w K ijow ie rozw i­
nął czerwony sztandar z niezw ykłym dla kijow ian h a ­
słem: «Precz z carskim sam ow ładztw em ». Stójkow i rz u ­
cili się na niosących sztandar. Bójka. T łum zafalow ał
199
 i sztandar obroniono. Tysięczne tłu m y m anifestantów
przelew ały się z K reszczatiku na Proriezną, z F undu-
klejow skiej na W łodzim ierską — wszędzie dem onstranci
ze śpiewem , to tu, to tam , areszty, kotłow anina. To był
historyczny dzień — pierw sza jaskółka wypadków, k tóre
rozw inęły się w K ijow ie w 1902 i 1903 r.” (cyt. za: J. T a-
b i ś, Polskie rew olucyjne organizacje studenckie na Uni­
w ersytecie K ijo w skim w X I X w ieku, w: K raków —K ijów .
Szkice z dziejów stosunków polsko-ukraińskich. Pod red.
A ntoniego Podrazy, K raków 1969). N ie pom ogły ostre re ­
presje podjęte przez policję. W lipcu 1903 r. zastrajko-
w ali robotnicy Południow o-R osyjskich Zakładów B udo­
w y Maszyn, w w ielu punktach m iasta odbyw ały się w ie­
ce. W tym czasie aktyw ną działalność rew olucyjną w śród
robotników prow adzili b ra t i siostry Lenina, D ym itr,
H anna i M aria Ulianowowie, którzy w latach 1903—1904
przebyw ali w K ijow ie. Policja stale m iała ich na oku
i w styczniu 1904 r. zaaresztow ała całą trójkę, z b ra k u
k o nkretnych dowodów m usiała jednak ją zwolnić.
Echa w ystrzałów przed Pałacem Zim owym 22 stycz­
nia 1905 r. szybko dotarły na U krainę, budząc oburzenie
w śród robotników i chłopów. Na ulice m iast ukraińskich
w yległy tysiące dem onstrantów żądających w prow adze­
nia 8-godzinnego dnia pracy, powszechnego praw a w y ­
borczego, usunięcia cara i ustanow ienia republiki dem o­
kratycznej. Od stycznia do m aja w e w szystkich ośrod­
kach przem ysłow ych U krainy trw a ły strajki. W dniu
7 lutego w ybuchł stra jk w kijow skich w arsztatach kole­
jowych. D em onstracje studenckie skłoniły rząd do zam ­
knięcia uniw ersytetu (aż do 1908 r.). 10 października
kolejarze dali początek strajkow i powszechnem u. W ślad
za nim i poszły inne zakłady kijow skie. Dopiero M anifest
M ikołaja II, zapow iadający powszechną am nestię dla
więźniów politycznych i w ybory do Dumy, spowodował
pew ne osłabienie w ystąpień robotniczych. Do kontrakcji
przystąpiła „czarna sotnia”, organizując pogrom y rew o­
200
lucjonistów i w szystkich podejrzanych o sprzyjanie rew o­
lucji. Mimo to stra jk i nadal nie ustaw ały. W K ijow ie
pow stała R ada Delegatów Robotniczych na czeie z F. Ale-
ksiejew em , rozpoczęły działalność kom isje związkowe,
pozostające pod silnym w pływ em bolszewików. 18 listo­
pada doszło do b u n tu w w ojsku, k tó ry doprow adził do
w ybuchu pow stania zbrojnego w mieście. Oddział sape­
rów odmówił w ykonyw ania rozkazów i przyłączył się do
robotników . „Pow stanie zbrojne w K ijow ie stanow i dal­
szy krok naprzód, k ro k w k ieru n k u zespolenia rew olucyj­
nej arm ii z rew olucyjnym proletariatem i młodzieżą ak a­
dem icką — pisał Lenin. — Świadczy o tym zamieszczona
w gazecie «Ruś» wiadom ość o 16-tysięcznym w iecu w K i­
jow skim Instytucie Politechnicznym , k tó ry odbył się pod
ochroną batalionu uczestniczących w pow staniu saperów ”
(cyt. za: W. I. L e n i n , Dzieła, t. IX, W arszaw a 1953).
K ontrakcja w iernych caratow i oddziałów była jednak zde­
cydow ana. P róba pow stania saperów pod wodzą B. Ż ada-
nowskiego zakończyła się niepowodzeniem , padło 30 zabi­
tych i 100 rannych. Po tym w ydarzeniu kom endant g a r­
nizonu kijowskiego, gen. W łodzimierz Suchom linow w pro­
w adził w mieście stan w yjątkow y. Zaczęły się masowe
rew izje w dom ach i aresztow ania.
Po upadku pow stania grudniow ego w M oskwie n astą­
pił odpływ fali rew olucyjnej w całej Rosji. Mimo to n a ­
dal odbyw ały się strajk i. Od 1 m aja 1906 r. bolszewicy
kijow scy rozpoczęli w ydaw anie legalnej gazety „R obot­
nik”, drukow anej przy ul. M ałej Żytom ierskiej. Szczególne
w pływ y m ieli w śród kolejarzy, którzy masowo czytyw ali
ich gazetę. W czerw cu 1907 r. w K ijow ie doszło ponow­
nie do bu n tu w śród saperów , i tym razem stłum ionego
surowo przez w ładze carskie. K ilkudziesięciu żołnierzy
postawiono przed sądem i skazano na katorgę.
Mimo przegranej rew olucja 1905—1907 r. w Rosji p rzy­
niosła ludow i uk raiń sk iem u szereg zdobyczy. P ro letaria t
w yw alczył w zrost płac i zm niejszenie liczby godzin p ra ­
201
cy, ożywił się znowu ruch narodowy, przedstaw iciele k ra ­
ju zasiedli w pow ołanym przez cara pierw szym p arla m en ­
cie rosyjskim — Dum ie, w ystępując o przyznanie U kra­
inie szerokiej autonom ii k u ltu raln ej. W okresie rew olu­
cyjnych w ydarzeń, w szeregu m iast ukraińskich, a naw et
w P etersb u rg u i Moskwie, powstało wiele nowych pism
ukraińskich. W 1908 r. na U krainie ukazywało się osiem
gazet w tym języku, z czego w sam ym Kijow ie aż siedem.
N ajw ażniejszą rolę odgryw ał w ydaw any w K ijow ie dzien­
nik „R ada”, redagow any przez Eugeniusza Czykalenkę,
Sergiusza Jefrem ow a i Borysa H rynczenkę, czołowych
działaczy ruchu narodowego. Szeroko w Kijow ie i na ca­
łej U krainie rozw inęła się wówczas działalność organiza­
cji oświatowych, „P rośw it”. W 1907 r. H ruszew ski zało­
żył w K ijow ie U kraińskie Tow arzystw o Naukowe, którego
głów nym organem były „Zapiski U kraińskiego T ow arzy­
stw a Naukow ego”.
Również Polacy uzyskali lepsze w a ru n k i do działalności
polityczno-ośw iatow ej. Pod naciskiem rew olucyjnych w y ­
stąpień władze carskie zniosły ustaw y z okresu pow sta­
nia styczniowego, zakazujące P olakom nabyw ania dóbr
ziem skich na Praw obrzeżu, zezwoliły przym usowo o-
chrzczonym na praw osław ie ponow nie przejść na k ato li­
cyzm, w yraziły zgodę na zakładanie przez ziem ian tow a­
rzystw rolniczych i spółdzielczych, odtw orzenie polskiego*
szkolnictwa, odbudowę kościołów katolickich, rozwój p ra ­
sy. Działalność narodow a Polaków w K ijow ie i na U k rai­
nie w yw oływ ała sprzeciw ze strony inteligencji u k ra iń ­
skiej i bardziej uświadom ionych chłopów, stanowczo od­
m aw iających im praw a do ziem nad Dnieprem .
O kres swobodnego rozwoju życia narodowego Polaków
i U kraińców trw ał jednak krótko. Ju ż w 1906 r. zaczęły
się reakcyjne rządy wszechwładnego prem iera P iotra Sto-
łypina, a w raz z nim i nowa fala terro ru . Stołypin roz­
w iązał „P rośw ity” i zlikwidował prasę ukraińską, a dzia­
łaczy narodow ych zesłał do miejsc odosobnienia lub zm u­
202
sił do em igracji za granicę. Surowe re p r e s je , spadły na
ru ch robotniczy. W październiku w ładze aresztow ały
w K ijow ie w szystkich uczestników konferencji socjalde­
m okratów organizacji południow o-rosyjskiej. 18 kw ietnia
1912 r. zostali aresztow ani dalsi działacze bolszewiccy
w K ijowie: Eugenia Bosz, I. Szylgan i M. Z arnicyn. O stre
represje spowodowały upadek kijow skiej organizacji p a r­
ty jn ej, której liczebność zm alała z 1200 do 80 osób. Z a­
stosowano też ostre środki przeciw k u ltu rze ukraińskiej,
w ydając zakaz używ ania języka ukraińskiego w szkołach,
a naw et śpiew ania i g ran ia pieśni tego narodu. Zdelega­
lizow ane partie burżuazyjne utw orzyły w spólny Związek
— Towarzystwo U kraińskich Postępowców, i podjęły
w spółpracę z rosyjskim i p artiam i liberalno-burżuazyjny-
m i w kieru n k u przekształcenia Rosji w państw o konsty-
tucyjno-parlam en tarn e, zapew niające swobody d em okra­
tyczne U krainie. Intensyw na rusyfikacja nie złam ała n a ­
rodu. Gdy w 1911 r. ogłoszono zbiórkę na budowę pom ­
nika Szewczenki w Kijowie, z całego k ra ju zaczęły m a­
sowo napływ ać dobrow olne składki społeczeństwa. Szo­
w inistyczna prasa rosyjska nazw ała u k raiń sk i ruch n aro ­
dowy „m azepiństw em ”, zdradą w interesie Austro-W ęgier,
i spowodowała przed pierw szą w ojną św iatow ą nową fa ­
lę represji. Szereg działaczy narodow ych aresztowano,
Hruszew skiego zesłano do Kazania.
R epresje spadły rów nież na polski ruch narodowy, co
w ywołało w zrost nastrojów antyrosyjskich w śród m iesz­
kających na U krainie Polaków. W 1908 r. przybył do K i­
jow a Józef Piłsudski, k tó ry zorganizował w mieście Z w ią­
zek W alki Czynnej, opowiadający się za podjęciem w alki
zbrojnej z Rosją z chw ilą w ybuchu w ielkiej w ojny euro­
pejskiej, której już w tedy powszechnie się spodziewano.
Bazę społeczną organizacji kijow skiej stanow iła młodzież
akadem icka i gim nazjalna. Pow stała też polska organiza­
cja harcerska w K ijowie. W przeddzień w ybuchu p ie r­
wszej w ojny św iatow ej policja carska w padła na tro p
203
 Zw iązku W alki Czynnej i aresztow ała większość jego
aktyw nych członków. Nie doszło więc w K ijow ie do żad­
nego w ystąpienia Polaków przeciw caratow i.
W ydarzeniem , które poruszyło całą Europę, było zabój­
stwo P io tra Stołypina w Kijow ie 14 w rześnia 1911 r.
Rządy wszechwładnego, reakcyjnego prem iera Rosji w y­
w oływ ały silną opozycję, tym czasem on sam nic sobie z
tego nie robił, a n aw et dopuścił się do upokorzenia cara
M ikołaja II. Po tym w ydarzeniu powszechnie powiadano,
że dni suprem acji politycznej prem iera są policzone. Gdy
w ieczorem cała goszcząca w tych dniach w K ijow ie elita
rządow a — oprócz cara — przebyw ała w teatrze na przed­
staw ieniu, w przerw ie podszedł do stojącego przy p ier­
w szym rzędzie foteli prem iera m łody człowiek i nagle
strzelił do niego dw ukrotnie. W kilka godzin później Sto-
łypin zm arł. Zabójcą okazał się syn m iejscowego adw o­
k a ta D ym itr Bogrow, człowiek o niejasnej przeszłości, po­
w iązany z anarchistam i, eserowcam i, a także carską ochra­
ną. „U jęto go na m iejscu przestępstw a i w niezw ykle
szybkim try b ie osądzono i stracono. N ie zachowały się
oficjalne akty śledztw a ani przew odu sądowego, nikt nie
w iedział i nie wie, dlaczego nie ujaw niono całej praw dy,
choć opinia publiczna dom agała się tego gw ałtow nie i w
zw iązku z tym szerzyła przekonanie, rozpowszechniane
n aw et w prasie, że Stołypin został zabity na rozkaz czy
z inicjatyw y ochrany. P raw dy absolutnej nie poznano do
dnia dzisiejszego, n ik t też nie potrafił w ytłum aczyć, z czy­
jej inspiracji ochrana mogła się podjąć takiego zadania”
(cyt. za: L. B a z y I o w , Historia Rosji, W rocław 1969).
Śm ierć satrap y carskiego w niczym nie zm ieniła jednak
stosunków w ew nętrznych panujących w im perium Ro­
manowów.
O bow iązujący od 1876 do rew olucji 1917 r. zakaz n a­
uki w języku ojczystym na U krainie zaw ażył fatalnie na
rozw oju życia kulturalnego tego k raju . S tan ośw iaty w K i­
jowie był w tym okresie wysoce niezadow alający mimo
204
pew nego postępu w tej dziedzinie. W latach 60-ych
i 70-ych pow stały w mieście dalsze dwa gim nazja, m ęskie
i jedno żeńskie, pierw sze szkoły zawodowe, szkoła re a l­
na, ale ogólna liczba szkół była niew ielka. W 1876 r. oś­
w iata w K ijow ie rep rezentow ana była przez uniw ersytet,
A kadem ię Duchowną, In sty tu t Szlachcianek, Wyższą Szko­
łę Żeńską, trzy gim nazja m ęskie i cztery -żeńskie, g im na­
zjum wojskowe, szkołę realną, junkierską,, dw ie m uzycz­
ne, jedno kolegium , progim nazjum męskie, praw osław ne
sem inarium duchowne, szkołę zawodową dla dziewcząt,
szkołę rzem ieślniczą, felczerską wojskową, szkołę ry sun­
ków i 16 szkół podstawowych. Te ostatnie objęły naucza­
niem tylko część dzieci, toteż w 1897 r. jeszcze praw ie
45% m ieszkańców K ijow a stanow ili analfabeci. N ajlepiej
stosunkowo rozw ijał się uniw ersytet, pow iększający sy­
stem atycznie liczbę sw ych słuchaczy. W 1883 r. m iał 1709
studentów , w 1914 — już 5000. W 1898 r. pow stała w K i­
jowie druga wyższa, św iecka uczelnia — P olitechnika
— kształcąca przed pierw szą w ojną św iatow ą 1600 słucha­
czy. Znaczniejszy postęp zanotow ała ośw iata kijow ska po
rew olucji 1905— 1907 r., gdy pow stały now e gim nazja,
szkoły realne, handlow e i inne. W 1914 r. działało w K ijo­
wie 188 szkół podstaw ow ych różnego ty p u z około 20 tys.
uczniów, 13 gim nazjów m ęskich, 22 średnie szkoły żeń­
skie różnego typu oraz kilka szkół zawodowych. Duże zna­
czenie dla m iasta m iało założenie Wyższej Szkoły H andlo­
wej, m ającej w 1913 r. aż 4000 studentów . Dzięki rozwo­
jowi ośw iaty na początku XX w. Kijów stał się jednym
z najw iększych w Rosji skupisk szkół i pow ażnym ośrod­
kiem naukow ym .
W uniw ersytecie pracow ało szereg w ybitnych uczonych
rosyjskich, jak M ichał A venarius, jeden z pionierów fizy­
ki eksperym entalnej, N ikołaj Sziller, zajm ujący się fizy­
ką teoretyczną, m atem atyk Wasyl Jerm akow , inżynier
kolejow y A leksander Borodin, biolog A leksander K ow a­
lewski. P rzy uniw ersytecie pow stały tow arzystw a nauko-
205
we. W spom niana już Kom isja Archeologiczna w ydaw ała
m onum entalne dzieło A rchiw Jugo-Zapadnoj Rossii oraz
inne cenne zbiory dokum entów historycznych dotyczące
dziejów K ijowa i U krainy. W kijow skim oddziale Tow a­
rzystw a Geograficznego pracow ali w ybitni naukow cy:
W łodzim ierz Antonowicz i W łodzim ierz Ikonnikow, geo­
g ra f AleksandeY Łazarew ski, autor cennego Opisu Starej
Małorosji. Na początku XX w. wysoki poziom na u n iw er­
sytecie osiągnęła m atem atyka, zwłaszcza dzięki pracom
D ym itra Grawe, tw órcy w łasnej szkoły algebraicznej.
W ybitnym uczonym na uniw ersytecie był Sergiusz Re-
form atski, który prow adził badania w dziedzinie chem ii
organicznej. Rozwinęły się też nau k i biologiczne. N ajw y­
bitniejszym uczonym na Politechnice był Eugeniusz P a-
ton, w ynalazca m etody autom atycznego elektrycznego spa­
w ania i znany budowniczy* mostów. W Kijow ie pracow ał
także najw ybitniejszy historyk ukraiński, Michał H ru-
szewski, autor m onum entalnej, wielotom owej historii
U krainy.
W życiu literackim m iasta głów ną rolę odgryw ał „K i­
jow ski T elegraf”, na którego łam ach publikow ali swe
u tw ory pisarze ukraińscy, zwłaszcza Iw an Neczuj-Łewyc-
ki, autor w ielu powieści i opow iadań zw iązanych z życiem
K ijow a. Również twórczość Łesi U krainki i poety, tłu m a­
cza, działacza kulturalnego i teatralnego, M ichała S taryc-
kiego, wiązała się z Kijowem . W mieście tym pracow ali
rów nież Borys Hrynczenko, pisarz i językoznawca, autor
Słow nika języka ukraińskiego, oraz M ichał Kociubynski,
w ybitny pisarz i działacz rew olucyjny. Pisarze ukraińscy
z K ijow a publikow ali swoje utw ory także na łam ach pe­
tersb u rsk iej „Osnowy”, czytyw anej powszechnie na U k ra­
inie. Po rew olucji 1905— 1907 r. lite ra tu ra ukraińska uzy­
skała lepsze w aru n k i do rozwoju — w języku ukraińskim
zaczęły ukazywać się w Kijowie gazeta „H rom adska D um ­
k a ” i czasopismo „Nowa H rom ada”, publikujące wiele
utw orów rodzim ych pisarzy. Rozwinęło się też drukarstw o
206
w rodzim ym języku. W Kijow ie w ydaw ano wówczas nie­
mal j:ałą lite ratu rę u k raiń sk ą U krainy rosyjskiej, a także
znaczną liczbę utw orów pisarzy rosyjskich. W ychodziły
tu również, jak wiadomo, książki i gazety polskie. W K i­
jowie przebyw ał dłuższy czas w ielki pisarz rosyjski Lew
Tołstoj, tu uczył się K o nstanty Paustow ski.
W ażnym w ydarzeniem w życiu m uzycznym m iasta było
w ystaw ienie przez zespół włoski pod dyrekcją F. B ergera
oper włoskich i zachodnioeuropejskich w latach 1863—
—1866. W 1867 r. pow stał w Kijowie rosyjski zespół ppe-
rowy. W 1896 r. w teatrze w ybuchł groźny pożar, który
straw ił cały budynek. W latach 1899— 1901 zbudowano
nowy gm ach te a tru dla 1650 widzów. P ro jek to w ał go zna­
ny arch itek t p etersburski W. Szretter. Na scenie teatru
w ystępow ało w ielu w ybitnych dyrygentów i solistów oraz
znane zespoły. R ep ertu ar był bardzo bogaty, składały się
nań opery oraz m uzyka rosyjska i europejska. W 1868 r.
pow stała w Kijow ie szkoła muzyczna. P ropagatorem m u­
zyki ukraińskiej w m ieście był znany kom pozytor, tw ó r­
ca klasycznej m uzyki ukraińskiej i chóru ludowego, Mi­
kołaj Łysenko. Z jego inicjatyw y pow stała w Kijowie
pierw sza na U k rainie szkoła m uzyczno-dram atyczna
(1904 r.).
Bogate było życie teatraln e Kijowa. W mieście w ystę­
pow ali często znakomici artyści rosyjscy. Szczególnie po­
pu larn y był te a tr M ikołaja Sołowcowa, znakom itego re ­
żysera i aktora. W 1898 r. zbudowano dla jego potrzeb
now y gm ach te a tru na 1200 miejsc (dziś te a tr im. I. F ra n ­
ki). Początek ukraińskiem u teatrow i narodow em u w K ijo­
wie dał M arek K ropyw nycki, dram aturg, ak to r i reżyser,
k tó ry w 1882 r. w ystaw ił d ram at Szewczenki Nazar S to ­
doła. Do rozwoju te a tru ukraińskiego przyczynili się ta k ­
że: M ikołaj Tobilewicz, ps. M ikołaj Sadowski, w ybitny
ak to r i reżyser, M ichał Starycki, P an as Tobilewicz, ps.
P anas Saksahański, rów nież ak to r i reżyser, oraz Iw an
Tobilewicz, ps. Iw an K arpenko K aryj, dram atu rg , aktor
 /
i reżyser, M aria Zańkow iecka, znakom ita aktorka. P ie rw ­
szy stały te a tr uk raiń sk i pow stał w Kijow ie w 1907 r.
z inicjatyw y M. Sadowskiego. W ystaw iał on również! ope­
ry, w tym Halkę S tanisław a M oniuszki. Na przełom ie XIX
i XX w. pojaw iły się w Kijow ie pierw sze kinem atografy,
dające początek sztuce filmowej.
W K ijow ie pracow ało w ielu w ybitnych m alarzy. Prócz
Szewczenki należeli do nich Sergiusz K ostenko i C hariton
Platonów , autorzy licznych portretów i obrazów ukazu­
jących życie i obyczaje ludu ukraińskiego, grafik M iko­
łaj M uraszka, M ichał W róbel i Focyn K rasicki. W m ie­
ście organizowano szereg interesujących w ystaw m alar­
skich, przyciągających zawsze tłum y widzów. W 1888 r.
odsłonięto w Kijow ie pom nik B ohdana Chmielnickiego,
dzieło wybitnego rzeźbiarza rosyjskiego M ichała M ikieszyna.
Na początku X X w. zaczęły się ukazyw ać w Kijow ie
pierw sze czasopisma poświęcone sztuce. N ajpopularniej-
szym z nich było „Iskusstw o” (Sztuka). W 1907 r. pow stała w
m ieście pierw sza organizacja skupiająca m istrzów pędzla
i d łu ta — Tow arzystw o K ijow skich A rtystów .
Rozmach budow nictw a w okresie kapitalizm u przyczy­
nił się do rozwoju arch itektury. Dom inował styl _secesji,
potem m oderny. Dużym osiągnięciem architektów k ijo w ­
skich był gm ach dw orca kolejowego oraz Sobór W ołody-
m irski, dzieło Iw ana Sztrom a, P aw ła S parro i A leksandra
B erettiego, syna Vincenza. W 1876 r. pow stał nowy gm ach
dum y m iejskiej, zaprojektow any przez A leksandra Schille.
Przebudow ano w tym okresie P ałac Carski, dobudowując
w nim drugie piętro.
Na początku XX w. pow stały w m ieście pierw sze m uzea:
m iejskie, którego gm ach zaprojektow ał W ładysław Horo-
decki, oraz Pedagogiczne (dziś K ijow ska F ilia C entralne­
go M uzeum Lenina), zbudow ane w edług pro jek tu P. A lie-
szyna.
10. Rewolucyjny przełom
W ybuch pierw szej w ojny św iatowej (28 VII 1914 r.)
w yw ołał w Kijowie, podobnie jak w całej Rosji, falę szo­
winizm u. P rasa burżuazyjna zachłystyw ała się w prost z r a ­
dości, że wreszcie nadszedł czas rozpraw y z Niem cam i
i A ustro-W ęgram i. „K ijew lanin” pisał: „Teraz w szystkie
klasy społeczne zjednoczyły się do w alki z wrogiem! Na
ulicach m iasta odbyw ały się nieustanne dem onstracje zwo­
lenników w ojny. Tylko nieliczni w K ijow ie bolszewicy od
początku w ystępow ali przeciw w ojnie im perialistycznej
i rozsypyw ali na ulicach ulotki w zyw ające robotników
do obalenia caratu. Ale jeszcze przed w ybuchem w ojny,
25 lipca, policja aresztow ała w szystkich czołowych dzia­
łaczy p artii w K ijow ie w raz z W. A ndronikowem . A ktyw
bolszewicki zesłano na Syberię, szeregowych członków
wcielono do arm ii. Z erw ana została łączność z K om itetem
C entralnym i przebyw ającym na em igracji Leninem .
W ybuch w ojny spowodował osłabienie p ro letariatu k i­
jowskiego. Znaczna część robotników została w cielona do
arm ii i poszła na front, innych wywieziono do pracy w
różnych zakładach całego k raju . W K ijow ie zwiększyła
się teraz liczba robotnic i m łodocianych pracowników.
Stopniow o w zakładach zaczęto masowo zatrudniać jeńców
w ojennych, zwłaszcza z arm ii austro-w ęgierskiej. W ojna po­
gorszyła znacznie w aru n k i m aterialne p ro leta riatu i w arstw
średnich. W latach 1915—1916 ceny m ąki, chleba i in ­
nych podstawowych artykułów żywnościowych w zrosły
w K ijow ie dw ukrotnie, podczas gdy płace podniosły się
tylko nieznacznie. Rosło bezrobocie, zw iększała się liczba
chorych. Na skutek masowego poboru mężczyzn do w o j­
ska i m igracji w ojennych ludność K ijow a w 1917 r. zm a-
14 — D zieje K ijow a 209
 W ... ■
lała do 467,6 tys. W zrost niezadow olenia szybko w ykorzy­
stali bolszewicy. W iosną 1915 r. w znow ili swą działalność
w Kijowie, powołali K om itet M iejski, naw iązali kontakty
z organizacjam i innych m iast rosyjskich i ukraińskich.
N ieustannie prow adzili propagandą antyw ojenną, w yw ie­
ra li znaczny w pływ na związki zawodowe, próbow ali
działać na wiecach i m ityngach, w ystępow ali przeciw ko­
m itetom w ojenno-przem ysłowym ,. organizującym przem ysł
dla potrzeb gospodarki wojennej-. Często padali ofiarą re ­
presji, toteż w latach 1915—1917 K om itet M iejski zm ie­
niał się aż trzykrotnie. W m iarę pogarszającej się sytuacji
m aterialnej zaczęły w Kijowie w ybuchać strajki. W tym
okresie m ienszewicy w mieście byli mało aktyw ni.
W ojna zaktyw izow ała ukraiński ru ch narodowy. W ycho­
dząca w im perium carskim prasa u kraińska naw oływ ała
do wierności wobec Rosji, sam H ruszew ski zapew niał
o sw ojej lojalności i pragnieniu rozw iązania problem u
ukraińskiego „na podstaw ie rozwoju konstytucyjnego, au ­
tonom ii krajów i poczucia narodow ego”. Starsze pokole­
nie U kraińców zam ieszkałych w im perium carskim stało
na gruncie państwowości rosyjskiej, natom iast młodzi
działacze w ystępow ali przeciw Rom anowym . Część z nich,
przebyw ająca na em igracji, założyła Związek W yzwolenia
U krainy i podjęła współpracę z N iem cam i i A ustro-W ę-
gram i, głosząc hasła zupełnej sam odzielności U krainy.
N ierozsądna polityka P etersburga tym bardziej budziła
niezadowolenie na U krainie. M inister Sergiusz Sazonow
oświadczył bez ogródek: „Teraz nadarzył się odpowiedni
m om ent, aby raz na zawsze skończyć z waszym u k raiń -
stw em ”. Po tym oświadczeniu nastąpiły aresztow ania dzia­
łaczy ukraińskiego ruchu narodowego.
Od początku 1917 r. całą Rosję ogarnęła fala strajków .
W dniu 27 lutego (12 III) 1917 r. rew olucyjny proleta­
ria t Piotrogrodu doprow adził do obalenia caratu. W
Rosji zwyciężyła rew olucja burżuazyjno-dem okratyczna.
Wiadomość o obaleniu wielowiekowego sam odzierżaw ia
210
dotarła do K ijow a nazajutrz. W całym mieście za­
częły się dem onstracje i wiece, w yrażające radość
z powodu usunięcia z tro n u cara M ikołaja II. Dnia 1 (14)
m arca na placu Dumy (dziś Kalinina) odbył się w ielo­
tysięczny wiec zorganizowany przez bolszewików. „Nie
uspokojenie, ale decydująca w alka do pełnego zwycię­
stwa, do pełnego zniesienia sam odzierżaw ia powinna
teraz stać się naszym hasłem ” — głosiła w ydana następ­
nego dnia odezwa K om itetu M iejskiego p artii bolszewi­
ków do kijow ian (cyt. za: Istorija R yjew a).
W nocy z 1 na 2 m arca w budynku zw iązku zawodo­
wego kraw ców przy bulw arze Bibikow a odbyło się
pierw sze legalne zebranie organizacyjne bolszewików, na
którym w ybrano tym czasową Radę Delegatów Robotni-
•czych, m ającą przygotow ać w ybory do stałej Rady
Delegatów. Drugą, konkurencyjną Radę w y b rali w tym
czasie m ienśzewicy i eserowcy. W dniach 2-4 m arca
odbyły się w Kijow ie w ybory do Rady Delegatów Robot­
niczych. Na 444 delegatów bolszewicy uzyskali 62 m iej­
sca, mienszewicy — 131, bezpartyjni — 105. Pozostałe
m andaty przypadły przedstaw icielom p artii burżuazyj-
nych. Na czele Rady. stanął m ienszewik Niezłobin. 11
m arca ukazał się pierw szy num er prasowego organu
Ra dy — gazeta „W iadomości K ijow skiej Rady D elega­
tów Robotniczych”. Niebawem w K ijow ie pow stała rów ­
nież Rada Delegatów Żołnierskich. Rewolucjoniści likw i­
dow ali organy władzy carskiej, aresztow ali jej czoło­
wych działaczy, w prow adzili 8-godzinny dzień pracy,
utw orzyli m ilicję. Osłabiona w ojną klasa robotnicza
oddała jednak większość miejsc w Radzie Delegatów
przedstaw icielom p artii burżuazyjnych, toteż proces re ­
w olucyjny w K ijow ie został zaham ow any. Podobnie dzia­
ło się w całej Rosji. R ezultatem tego było pow stanie w
Piotrogrodzie Rządu Tymczasowego — rzecznika in tere­
sów burżuazji.
Dnia 1 m arca pow stał w Kijowie Zjednoczony Kom i­
211
 te t zrzeszający p artie burżuazyjne popierające Rząd
Tym czasowy. Weszli doń również m ienszewicy i ese-
rowcy. „Robotnicy do swych w arsztatów , m ieszczanie —
każdy do swojej pracy, wszyscy na pomoc Ojczyźnie!” —
głosiła odezwa K om itetu. Przeprow adzone przez nowe
-w ładze zm iany były powierzchowne. Usunięto guberna­
tora kijowskiego i jego zastępcę, wyższych oficerów
policji, zlikwidowano żandarm erię i carską ochranę,
pozostawiono natom iast nienaruszony ap a rat państw ow y
z czasów carskich, zezwalając byłym policjantom na w stą­
pienie do milicji.
W dniu 4 (17) m arca pow stała w K ijow ie C entralna
Rada na czele z M ichałem H ruszew skim , W łodzim ierzem
W ynnyczenką, Sergiuszem Jefrem ow em i Sem enem P et-
lurą, kierow ana przez Towarzystwo U kraińskich P ostę­
powców i m ienszewicką U kraińską Socjaldem okratyczną
P artię Robotniczą. K orzystając z początkowej słabości
bolszewików i dezorientacji politycznej m as p ra cu ją­
cych, R ada uchw yciła władzę w swe ręce i stanęła na
czele ukraińskiego ruchu narodowego, w rezultacie czego
w K ijow ie ukształtow ała się dw uw ładza. O bradujący w
K ijow ie I U kraiński K ongres N arodow y podjął w kw ie­
tn iu uchw ałę o autonom ii U krainy w przyszłym fe d era­
cyjnym państw ie rosyjskim i przystąpił do organizow a­
nia podstaw bytu autonomicznego, nie czekając na
decyzje K onstytuanty Rosyjskiej. C en traln a Rada tw o­
rzyła ra d y gubernialne i powiatowe, form ow ała oddziały
„hajdam aków ” i „w olnych kozaków”, prow adziła szeroką
propagandę w śród mas, spekulując na uczuciach narodo­
w ych Ukraińców. O rganizacje uk raiń sk ie zaczęły teraz
masowo oddzielać się od rosyjskich. P ow stał w ten spo­
sób O gólńoukraiński Związek Chłopski i U kraiński G e­
neraln y K om itet W ojskowy. O bradujący w m aju 1917 r.
w K ijow ie I O gólńoukraiński Zjazd W ojskowy poparł
C entralną Radę i zażądał od Rządu Tymczasowego w y ­
dania d ekretu określającego autonom ię U krainy i m ia­
212
now ania m inistra do spraw U krainy. P o stu laty te przed­
łożono rów nież K om itetow i W ykonawczem u Rady P o ­
żą d a n ia U kraińców doprow adziły do k o n flik tu między
C en traln ą Radą a Rządem Tym czasowym k tó ry mimo
głoszenia dem okratycznych haseł stał w istocie na g
cie nacjonalizm u rosyjskiego i , jedynej, niepodzielnej
Rosji. C entralna Rada, poparta przez I O gólńoukraiński
Zjazd Chłopski i II O gólńoukraiński Zjazd W ojskowy,
w ydała 23 czerwca P ierw szy uniw ersał do narodu u kra ­
ińskiego, zapow iadający nowy porządek, realizow any juz
nie przez K onstytuantę, ale przez Sejm uk raiń sk i. K on­
flik t m iędzy C entralną Radą a Rządem Tym czasowym
pogłębił jeszcze bardziej chaos polityczny na U krainie
i w płynął n a w zrost kryzysu gospodarczego. Coraz w ię­
cej zakładów przem ysłow ych z powodu b ra k u surowców
przeryw ało produkcję, rosło bezrobocie, w ystąpiły tru d ­
ności w transporcie, pogarszało się zaopatrzenie ludności,
spadała w artość pieniądza. Wszystko to powodowało
rosnące w rzenie w śród ludności. W tej sytuacji p artia
bolszew icka wzm ogła swą działalność. 6 m arca odbyło
się legalne zebranie p arty jn e z udziałem 200 członków,
na którym w ybrano nowy K om itet M iejski. W skład
jego weszli: Jerzy P iatakow , W. W atin, M. Szawieljew,
M. M ajorow, N. Lebiediew, P. Itkind, I. K reisberg.
W krótce potem ukonstytuow ały się w m ieście rejonowm
kom itety partii, zaczęto wydawać gazetę „Głos socjal­
dem okraty”, redagow aną przez Lebiediew a W , ,cl.ą ®u
k w ietnia i m aja bolszewicy zorganizow ali oddziały
G w ardii Czerwonej w „A rsenale”, Południow o-Rosyj­
skich Zakładach B udowy Maszyn, fabrykach G retera
i K riw anenki. Na początku m aja składały się one z lb
oddziałów i liczyły 2000 ludzi, dowodzonych przez bol­
szewika A. Siw^cowa. Bolszewicy w yw ierali także silny
w pływ na niektóre oddziały garnizonu kijowskiego.
Z najdujący się pod w rażeniem ich propagandy pułk
213
 im. Poiubotki 5 lipca zbuntow ał się przeciw Rządowi
Tym czasowem u, został jednak pokonany przez siły Cen­
tra ln e j Rady.
Pierw szom ajow a dem onstracja na K reszczatiku odbyła
się pod bolszewickimi hasłam i: „Niech żyje pokój na
całym świecie! Niech żyje solidarność w szystkich n a ro ­
dów! Niech żyje 8-godzinny dzień pracy!” W sierpniu
organizacja bolszewicka w Kijow ie wzrosła do 4000
ludzi, podobnie szybko rosła na całej U krainie. Sytuacja
p artii była jednak skom plikow ana. W obliczu konfliktu
C entralnej Rady z Rządem Tymczasowym, jak pisał
W ładysław A. Serczyk, „bolszewicy znaleźli się na U k ra ­
inie w szczególnej sytuacji. W ystąpienia przeciw Rządowi
Tymczasowem u staw iały ich w oczach ludności, nie zaw ­
sze dostrzegającej różnice w przyczynach konfliktu m ię­
dzy poszczególnymi partiam i a Rządem Tymczasowym,
na jednej płaszczyźnie z Radą (przynajm niej pod tym
względem). Rozbieżności były przecież tak poważne, że
niem ożliw y był naw et chwilowy sojusz o charakterze
taktycznym . Inteligencji i burżuazji ukraińskiej w y star­
czał całkowicie program C entralnej Rady, głoszący ko­
nieczność zbudow ania autonom icznej U krainy, w zorow a­
nej na burżuazyjno-dem okratycznych państw ach zachod­
nich, połączonej więzami federacyjnym i z republiką
rosyjską. W ielosettysięczne m asy p ro letariatu gubiły
się w zalewie frazeologii dem okratycznej, którą obficie
szerm ow ali przedstaw iciele w szystkich ugrupow ań poli­
tycznych, stojących naw et na praw ym skrzydle” (cyt. za:
Historia Ukrainy). Bolszewicy natom iast chcieli pogłębić
proces rew olucyjny i przejąć całą w ładzę w państw ie,
ustanaw iając d y k tatu rę proletariatu.
P ro jek t rezolucji Kijowskiego K om itetu SDPRR(b) w
spraw ie konfliktu m iędzy C entralną Radą a Rządem
Tym czasowym m ówił jedynie o konieczności w alki
z burżuazją rosyjską i stw ierdzał, że „żądanie odłącze­
nia U krainy może być poparte przez nas tylko w ów czas,J
214
kiedy opowie się za nim cała ludność zam ieszkująca
k ra j” (cyt. za: Historia Ukrainy). U pom inał się również
0 praw a innych narodowości. Rezolucja K om itetu K i­
jowskiego SDPRR(b) z drugiej połowy czerwca 1917 r.
odcinała się już w yraźnie od C entralnej Rady, w skazu­
jąc na j€j szowinistyczny i nacjonalistyczny ch arak ter
oraz dążenie do w yw ołania w aśni m iędzy U kraińcam i
1 R osjanam i, a także w ypow iadała się za szeroką auto­
nom ią kraju . Podobne stanow isko zajął Lenin; w a rty ­
kule To niedem okratycznie, obyw atelu K iereński poparł
postulaty C entralnej Rady dotyczące autonom ii, jedno­
cześnie skrytykow ał ją za nacjonalistyczny charakter.
N arastający konflikt m iędzy bolszew ikam i a C en tral­
ną R adą skłonił tę ostatnią do ugody z Rządem Tym cza­
sowym. 13 lipca 1917 r. podpisano w K ijow ie porozu­
m ienie, w którym rząd K iereńskiego uznał S ek retariat
Rady za swego najwyższego przedstaw iciela na U kra­
inie, ale jednocześnie odkładał przyznanie autonom ii
U krainie do czasu pow ołania K o n sty tu an ty rosyjskiej.
R ada ze sw ej strony przyznaw ała 80 m iejsc przedsta­
w icielom mniejszości narodow ej, w tym 20 Polakom .
Podczas burzliw ych w ydarzeń 1917 r. na U krainie
znajdow ało się ponad m ilion Polaków. Byli to częściowo
stali, dotychczasowi m ieszkańcy, częściowo przesiedleń­
cy z K rólestw a Polskiego, jeńcy z arm ii austriackiej
i niem ieckiej, żołnierze powołani w szeregi wojsk cai-
skich. Mieli różne poglądy polityczne, łączył ich jednak
w spólny cel — niepodległość Ojczyzny. W m arcu 1917 r.
Polacy ukraińscy zorganizow ali trzy zjazdy w Kijowie
(11 III, 16 III i 18—24 III), na których w ysunęli żądanie
przyznania niepodległości Polsce. Najw iększy, czw arty
zjazd odbył się w Kijow ie w dniach 8 24 czerwca
z udziałem 556 osób, przedstaw icieli w szystkich środowisk
polskich na U krainie. Obradom przewodniczył prezes zja­
zdu, Zdzisław Grocholski, właściciel ziemski. Na początku
215

w ysłano telegram do Rządu Tymczasowego i Piotrogrodz-
kiej R ady Delegatów Robotniczych. „Z głębokim w zrusze­
niem i najwyższą radością czytają dziś Polacy odezwę R a­
dy Delegatów Robotniczych, proklam ującą niepodległość
Polski — pisano w tym dokum encie. — C ierpieniom znę­
kanej P olski w w alce o wolność narodów nadchodzi kres.
N iech żyją ci, którzy śm iało stanęli w obronie spraw ie­
dliwości i wolności! Ojcowie i dziadow ie nasi, um ierając
za wolność, nigdy nie przestaw ali wierzyć, iż wolna Rosja
będzie najw yższą rękojm ią wolności”. Następnie zjazd
przyjął rezolucję, stw ierdzającą: „Polacy, stojąc na g ru n ­
cie sam ookreślenia w szystkich narodowości, popierają d ą­
żenia U kraińców do rozw oju narodow ego i politycznego”.
W ystosowano rów nież adres do C entralnej Rady, proponu­
jąc w spółpracę.
Odpowiedź była przychylna. „U kraińska C entralna R ada
przyznaje w szelkie praw a obyw atelskie i polityczne w szy­
stkim m niejszościom narodow ym , k tó re zaludniają naszą
U krainę i uznają naród u k raiń sk i gospodarzem ziem i
ukraińskiej i pragną iść z nim w spólnie jako wolni z w ol­
nym i, rów ni z rów nym i” (cyt. za: Z jazd polski na Rusi
8— 24 V I 1917. Protokół obrad, K ijów 1917). Zjazd zw rócił
się do C entralnej R ady z prośbą o zorganizow anie pol­
skich jednostek w ojskow ych spośród Polaków zmobilizo­
w anych do arm ii carskiej. R ezultatem tych zabiegów było
utw orzenie w październiku 1917 r. II K orpusu Polskiego
w B esarabii. Na początku 1918 r. koło W innicy, K am ień­
ca Podolskiego i K ijow a pow stał III K orpus Polski. Mimo
sporów i gorących polem ik, w ynikłych ze znacznego zróż­
nicow ania politycznego delegatów (po rew olucji lutow ej
działało na U krainie ponad 200 różnego rodzaju polskich
związków, organizacji, p artii politycznych i stowarzyszeń),
zgodnie podjęto następującą uchw ałę: „Na Rusi tw orzą
Polacy w łasne ciało przedstaw icielskie i w łasne w ładze
wykonawcze, jako organ w ew nętrznego polskiego sam o­
216
rządu pod nazw ą Zgrom adzenie Polskie oraz P olski K om i­
te t W ykonawczy na Rusi. Zgrom adzenie Polskie na Rusi
składa się z posłów obranych przez powszechne głosowa­
nie ludności polskiej w stosunku jeden poseł na 4000 lu d ­
ności”. Zjazd nie podporządkow ał się Radzie Regencyjnej,
urzędującej w okupow anej przez Niemców W arszawie,
i w yraził solidarność z państw am i E ntenty. SDKPiL oraz
P PS działające w śród Polaków na U krainie nie uznały
Polskiego K om itetu W ykonawczego na Rusi, trak to w ały
go bow iem jako „blok stronnictw burżuazyjnych” . W is­
tocie K om itet m iał ch a rak ter endecki.
N iew ątpliw ą jego zasługą był rozwój szkolnictw a i k u l­
tu ry polskiej na U krainie. K om itet zorganizow ał m ini­
sterstw o do spraw polskich, kierujące p racą polskich szkół
i ochraniające zabytki polskiej k u ltu ry . W Kijow ie po­
w stały z jego inicjatyw y Wyższe K ursy N aukow e oraz To­
w arzystw o Naukowe, działające rów nolegle ż M acierzą
Polską. Na kursach studiow ało 718 słuchaczy, a w y k ła­
dow cam i byli znani profesorow ie z W arszawy, K rakow a
i Lwowa. W ydawano tu trzy polskie dzienniki i liczne
czasopisma. Na U krainie działało wówczas 16 polskich
szkół średnich z 3366 uczniam i, z tego większość w K ijo­
wie. W mieście tym pow stało również 10 polskich szkół
podstaw ow ych. W K ijow ie podczas pierw szej w ojny św ia­
tow ej przebyw ali znani Polacy: pisarze M elchior W ańko­
wicz, K ornel M akuszyński, Tadeusz Nalepiński, Jerzy B an-
drow ski, aktorzy Ju liusz O sterw a, Stefan Jaracz, S tan isła­
wa W ysocka, Stanisław i Józef W ęgrzynowie, Antoni F er-
tner, m alarze, dziennikarze. Tu w 1915 r. na łam ach pism a
„Pióro” zadebiutow ał w ierszem ówczesny stu d en t U niw er­
sy tetu Kijowskiego Jarosław Iwaszkiewicz, tu w Szkole
S ztuk Pięknych studiow ał w tym czasie współczesny m a­
larz stare j W arszawy, W łodzim ierz P etrini.
W życiu k u ltu raln y m K ijow a w ażną rolę odegrała S ta­
nisław a Wysocka. „Nie zaczęła swej p racy w Kijowie do­
217
piero od w ojny — pisał Jarosław Iwaszkiewicz. — Już
i przed pierw szą w ojną św iatową, jako żona kijowskiego
lekarza przebyw ając w K ijowie, od czasu do czasu w ystę­
pow ała gościnnie w teatrze polskim (działającym w m ie­
ście od końca XIX w. — L.P.) lub na obchodach i u ro ­
czystościach... Ale dopiero w ybuch w ojny, uniem ożliw ia­
jąc jej k o n tak t z K rakow em czy W arszawą, związał ją na
stałe z u kraińską stolicą. W spółdziałała ona wówczas z te ­
atrem polskim, który pod dyrekcją Rychłowskicgo, zasi­
lony doskonałym i siłam i spomiędzy obyw ateli austriac­
kich, któ ry m nie pozwolono mieszkać w W arszawie, prze­
niósł się do wspanialszej i liczącej więcej m iejsc sali przy
ulicy M eryngerow skiej. Wysocka w ystępow ała w tym
teatrze gościnnie”. Po pew nym czasie „postanow iła stw o­
rzyć swój te a tr opierając się w yłącznie na m łodym i nie­
doświadczonym m ateriale, tym, co się daw niej nazywało
«am atoram i». Chciała znaleźć ludzi w olnych od w szelkiej
skazy ru ty n y te a tra ln e j”. W 1916 r. zorganizow ała więc
nowy polski te a tr „S tudya”. Podczas pierwszego z jego
w ystępów „tłum y widzów zalały po prostu m ałą salkę,
i m usiałem się przypatryw ać spektaklow i z przyległej sie­
n i”. Najw iększe w rażenie na Iwaszkiew iczu w yw arło
przedstaw ienie Św ierszcza złi kom inem . „Było to jedno
z najw iększych w rażeń teatralnych, jakich w m ym życiu
dojrzałem ” — stw ierdził po latach (cyt. za: J. I w a s z-
k i e w i c z, Stanisław a W ysocka i jej kijo w ski teatr „ Stu­
dya”. W spomnienie, W arszaw a 1963). Na deskach tego te ­
a tru w ystąpili m istrzow ie sceny polskiej, tacy jak Jaracz
i O sterw a. Po pierw szych sukcesach te a tr przeniósł się do
pałacyku senatora Gotowca, skoligaconego z polskimi ro­
dzinam i, w sam ym centrum K ijow a przy ul. U niw ersy­
teckiej. Mimo trudnych w arunków w okresie rew olucji
i w ojny domowej działał on do 1920 r., po czym powrócił
do Polski. W mieście przebyw ało wówczas do 90 tys. P ola­
ków.
218
Tym czasem siły i znaczenie lewicy stale rosły, zwłaszcza
po rozgrom ieniu przez bolszewików spisku Korniłowa,
usiłującego na czele w ojsk frontow ych zająć Piotrogród,
obalić Rząd Tymczasowy i ustanowić, d y k tatu rę w ojsko­
wą. Już 6 sierpnia 1917 r. obradująca w b. P ałacu C ar­
skim w Kijow ie konferencja p arty jn a uchw aliła, pod
wpływ em referatów Eugenii Bosz i A ndrzeja Iwanowa,
rezolucję o podjęciu przygotow ań do pow stania zbrojnego.
Coraz popularniejsze staw ało się w śród ludu kijowskiego
hasło: „C ała w ładza w ręce R ad!” W październiku dowo­
dzona przez bolszewików G w ardia Czerwona liczyła w
mieście 3000 członków i dysponow ała 5 tys. sztuk broni
palnej. 20 października na w spólnym posiedzeniu opano­
w anych już przez bolszewików Rad Delegatów Robotni­
czych i Żołnierskich wyłoniono Rewolucyjny K om itet Re­
jonowy (rewkom).
Dnia 7 listopada (25 X) 1917 r. rew olucyjny pro leta­
ria t P iotrogrodu obalił Rząd Tymczasowy i ustanow ił w ła­
dzę radziecką. Po tym epokowym w ydarzeniu na całej
U krainie rozgorzała w alka o władzę Rad. S ytuacja w K i­
jowie była w tym czasie skom plikow ana. Rewkom dyspo­
now ał siłą 6600 rew olucyjnych żołnierzy i czerw onogw ar-
dzistów, z których ponad połowa znajdow ała się w Pe-
czersku. Sztab Kijowskiego Okręgu W ojennego m iał pod
swym i rozkazam i 10 tys. w iernych sobie żołnierzy, znacz­
nie lepiej uzbrojonych niż czerwoni. Mimo to wieczorem
27 października (9 XI) 1917 r. na wspólnym posiedzeniu
Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w gm achu
teatru (dziś te a tr im. Łesi U krainki) postanowiono prze­
jąć całą w ładzę w mieście w ręce Rad i w ybrano K om itet
R ew olucyjny w składzie: W łodzimierz Zatoński, Andrzej
Iwanow, Iw an K ulik, I. K udrin, M. Nowikow, Ja n Ga-
m arnik i M. Bogdanów. Postanowiono uzbroić robotników,
wzmocnić G w ardię Czerwoną, wezwać p ro leta riat do pow ­
stania zbrojnego. Sztab kijow ski również poczynił odpo-
219
Wiednie przygotow ania. N a w ezw anie o pomoc zareagow ał
dowódca F rontu Południow o-Zachodniego przysyłając do
K ijow a 17 eszelonów z wojskiem . W nocy na 29 paździer­
nika (11 XI) junkrzy i oficerowie otoczyli P ałac C arski
i aresztow ali w szystkich przebyw ających wówczas w b u ­
dynku członków rew kom u: Jerzego P iatakow a, jego b ra ta
Leonida, G am arnika, Lebiediewa, M ikołaja Zarnicyna
i innych. Nie zdołali jednak zapobiec pow staniu, bolszewi­
cy bow iem pow ołali nowy rew kom (Iwanow, Zatoński,
K udrin, Bogdanów i A. Horwitz), zajęli A rsenał oraz in­
ne fab ry k i i tegoż dnia wieczorem w ystąpili zbrojnie.
30 października (12 XI) w całym m ieście w ybuchł strajk .
Następnego dnia siły rew olucyjne zaatakow ały Sztab K i­
jowski. Do w alki w prow adzono działa i sam ochody p an ­
cerne. Wówczas biali zaproponow ali rokow ania. Rewkom
przystał na nie, tracąc przez to inicjatyw ę w dogodnym
dla siebie momencie. Gdy 1 (14) listopada plenum Rady
Delegatów Robotniczych i Żołnierskich jeszcze raz posta­
nowiło uchw ycić władzę w Kijowie, było już za późno.
C entralna Rada skorzystała z sytuacji, ściągnęła oddziały
w ojskowe z okolicy i, uzyskawszy przew agę w mieście,
uchw yciła władzę w swe ręce. A tutem jej był program
narodow y dla "Ukraińców. Sztab w ojskow y z podległym
m u w ojskiem opuścił Kijów, uw olniwszy przedtem aresz­
tow anych działaczy bolszewickich.
„Szczególnie tru d n e zadanie przypadło kijow ianom (bol­
szewikom) — pisał Janusz Radziejowski. — Nieoczekiwa­
nie stanęli oni tw arzą w tw arz z potężnym ruchem u k ra ­
ińskim , do czego pod żadnym względem (ani program o­
wym, ani kadrow ym ) nie byli przygotow ani. Zaskoczenie
było w yraźne, co w cale nie sprzyjało poznaniu całej
głębi nowo powstałego problem u. K w estię u kraińską w ła­
ściwie zignorowano. W obliczu głoszonego przez C entralną
Radę program u em ancypacji narodow ej nie sform ułow a­
no żadnej w łasnej alternatyw y. O rganu prasowego w ję­
220
zyku ukraińskim organizacje bolszewickie nie m iały
i w ogóle «żadnej, bądź praw ie żadnej pracy w śród mas
ukraińskich nie prow adziły»” (cyt. za: J. R a d z i e j o w ­
s k i , Ruch narodow y i rew olucyjny na Ukrainie w okre­
sie działalności C entralnej Rady, marzec 1917 — kw iecień
1918. „S tudia z dziejów ZSRR i E uropy W schodniej”, t IX,
1973). Po latach pierw szy sekretarz KC K om unistycznej
P a rtu (bolszewików) U krainy, W łodzimierz Z atoński, w y­
jaśniał to w następujący sposób: „U nas, na U krainie, k a ­
pitalizm nie rozw ijał się na ukraińskim gruncie, jak to
było w innych krajach, n aw et w Rosji. K apitalizm przy­
był tu ta j przew ażnie jako k ap itał koncesyjny, od razu
przywożąc swoje atry b u ty : m ajstrów zagranicznych oraz
robotników, będących już fachowcam i w bardziej rozwi­
niętych rejonach Rosji. Ten pow stający przem ysł wciągał
i chłopów ukraińskich, kieru jąc ich do m iast, gdzie w oto­
czeniu rosyjskim szybko się rusyfikow ali. Z tego powodu
p ro leta riat na Ukrainie, czując się przew ażnie rosyjskim ,
nie interesow ał się zagadnieniam i narodowym i... P ro leta­
ria t i jego p artia na U krainie popełniły bezsprzecznie
błąd, historycznie nieunikniony, ale błąd niew ątpliw y.
Pochłonięty w ielką w alką uk raiń sk i robotnik nie do­
strzegał w agi zagadnienia narodowego na U krainie. W ten
sposób m asy chłopskie pozostawiono niem al w yłącznie
wpływom ukraińskich nacjonalistów ” (cyt. za: Historia
K om unistycznej Partii Z w iązku Radzieckiego, t. III cz 2
W arszawa 1974).
S ek re ta riat G eneralny C en traln ej Rady (z siedzibą w
Kijowie) rozciągnął swe zw ierzchnictw o na gubernie: k i­
jowską, podolską, wołyńską, połtaw ską, część czernihow -
skiej, chersońską, charkow ską, jekaterynosław ską i tau -
rydzką (bez K rym u), stając się faktycznym rządem U krainy.
Po opublikow aniu 2 (15) listopada 1917 r. przez Radę Ko­
m isarzy Ludow ych D eklaracji praw narodów Rosji, uzna­
jącej praw o każdego n arodu zamieszkującego Rosję do de­
221
cydow ania o swoim losie, 7 (20) listopada C entralna R ada
w ydała swój trzeci m anifest, proklam ujący utw orzenie
sam odzielnego państw a: U kraińskiej R epubliki Ludowej,
utrzym ującego federacyjny związek z Rosją. Stolicą p a ń ­
stw a został Kijów. Pod w pływ em rew olucji rosyjskiej
uniw ersał zapowiadał przekazanie ziem i chłopom, w pro­
w adzenie 8-godzinnego dnia pracy, kontrolę państw a nad
produkcją oraz rychłe podpisanie pokoju z m ocarstw am i
centralnym i, co okazało się tylko wybiegiem taktycznym ,
k ra je E ntenty bowiem udzielały pomocy finansow ej
i m ilitarn ej Radzie, licząc na dalszy udział U krainy w wojnie.
W ydanie uniw ersału w ywołało duże zam ieszanie na U k ra­
inie. S terroryzow ana przez nowe w ładze kijow ska Rada De­
legatów uznała C entralną Radę, podobnie uczyniła ch a r­
kow ska R ada Delegatów, która jednocześnie podporząd­
kow ała się Radzie K om isarzy Ludowych. W dwa dni póź­
niej R ada w C harkow ie uchw aliła jednak rezolucję bol­
szewicką i zerw ała z C entralną •Radą. Przeprow adzone
17 listopada w ybory do K onstytuanty Ogólnorosyjskiej
przyniosły na U krainie 53°/o głosów eserowcm u -
kraińskim , podczas gdy bolszewicy uzyskali tylko 10°/o.
W sam ej guberni kijow skiej eserow cy otrzym ali 77%
głosów, bolszewicy — tylko 3% . Mimo to mieli nadal
silne w pływ y w klasie robotniczej, Radach Delegatów
i w ojsku.
Dnia 9 (22) listopada na placu przed Soborem Sofijskim
H ruszew ski i P etlu ra przyjęli defiladę ukraińskich od­
działów narodow ych. T rium f był jednak krótkotrw ały,
ponieważ do ostatecznej w alki zaczęły przygotow yw ać się
siły rew olucyjne. W dniach 3—5 g ru d n ia w P ałacu C ar­
skim w Kijow ie odbył się Zjazd SDPRR(b) K ra ju P ołud­
niowo-Zachodniego, n a którym w ybrano Głów ny K om itet
Socjaldem okracji U krainy. W skład jego weszli: Bosz,
Zatoński, K ulik, H orw itz, G am arnik i Piatakow . N iem al
jednocześnie obradow ała w C harkow ie konferencja p a r­
222
tyjna SDPRR(b) Zagłębia Donieckiego i Krzyw oroskiego.
Obie narady opowiedziały się za utw orzeniem U kraińskiej
R epubliki Rad i podjęciem energicznej w alki z nacjonaliz­
mem. 4 (17) g rudnia w Domu K upieckim (dziś gm ach
Filharm onii) w K ijow ie zebrał się I O gólnoukraiński
Zjazd Rad. C entralna Rada postanow iła rozbić go od w e­
w nątrz, toteż zam iast spodziew anych około 200 delęga-
tów na sali znalazło się przeszło 2500 osób, w śród których
bolszewicy niespodziew anie znaleźli się w znikom ej m n iej­
szości (60 osób). Zjazd odrzucił napisany przez L enina
M anifest do narodu ukraińskiego, uznający niepodległość
U krainy i żądający od C entralnej Rady, by nie dopuściła
do przem arszu przez podległe jej tery to riu m oddziałów
kontrrew olucyjnych oraz przestała rozbrajać Czerwoną
G w ardię. M anifest, sform ułow any w ostrym tonie, groził
U krainie w ojną w razie odrzucenia jego w arunków , co
w ywołało silne n astro je antybolszew ickie w K ijowie.
Z powodu zbyt dużego tłoku na sali obrady przeniesiono
do gm achu Opery. Podczas dyskusji delegat bolszewicki
W asyl Szachraj zawołał: „To ultim atu m to nieporozu­
m ienie, które m usim y usunąć bez przelew u k rw i” (cyt.
za J. Radziejowskim ). Wobec w yraźnej jednak wrogości
w szystkich praw ie delegatów do bolszewików rew olucjo­
niści postanow ili przenieść obrady do zajętego przez A r­
mię Czerwoną C harkow a.
Tu w dniach 11— 12 (24—25) g rudnia odbył się histo­
ryczny Zjazd Rad. Uchwalono na nim rezolucję, głoszą­
cą: „Od chw ili obecnej w ładza na tery to riu m Republiki
U kraińskiej należy w yłącznie do Rad Delegatów Robot­
niczych, Żołnierskich i Chłopskich... U krainę ogłasza się
R epubliką R ad” (cyt. za: W. A. S e r c z y k, Historia U kra­
iny). Powołano pierw szy radziecki rząd uk raiń sk i w skła­
dzie: prem ier Eugenia Bosz (od m arca 1918 r. Mi­
kołaj Skrypnyk), S. B akiński, Wasyl Szachraj, Fiodor
S iergiejew (Artiom), W. Aussem, W. Luksem burg,
223
E. Ługanow ski, W łodzim ierz Zatoński, E. Terlecki. 29
grudnia Rada K om isarzy Ludowych uznała nowe p ań ­
stwo i obiecała m u pomoc w walce o obalenie C en tral­
nej Rady. Na początku stycznia 1918 r. oddziały A rm ii
Czerwonej pod dowództw em Jerzego Kociubynskiego
i W italija P rim akow a otrzym ały rozkaz do natarcia na
Kijów.
W dniu 15 stycznia 1918 r. na posiedzeniu K ijow skiej
Rady Delegatów w Wyższej Szkole H andlow ej (dziś In ­
sty tu t Pedagogiczny) podjęto decyzję o pow staniu zbroj­
nym przeciw narodowcom . W ybrano now y rew kom w
składzie: Bogdanów, G am arnik, Iwanow , K udrin, K ostiuk,
Lebiediew. W nocy na 16 stycznia doszło do zbrojnego
w ystąpienia robotników i rew olucyjnych żołnierzy. O środ­
kiem sił bolszewickich był A rsenał oraz dzielnica Podole.
N astępnego dnia w ybuchł w mieście stra jk powszechny.
W tedy P etlu ra ściągnął posiłki z fro n tu i zdobył A rsenał,
dokonując krw aw ego sam osądu nad robotnikam i. T ym ­
czasem zbliżała się już odsiecz. 22 stycznia (4 II) oddzia­
ły radzieckie zajęły przedm ieście D arnicę oraz opanow a­
ły m ost na Dnieprze. W cztery dni później cały K ijów
był już w rękach czerwonych. Członkowie C entralnej R a­
dy i w ojska P etlu ry w ycofały się na Wołyń. 30 stycznia
(12 II) przeniósł się do K ijow a rząd U krainy Radzieckiej.
P ierw sza jego siedziba znajdow ała się w bundynku przy
ul. W łodzim ierskiej 19. Niebawem n a całej praw ie U k ra i­
nie zatrium fow ała w ładza radziecka.
„W ojna między C entralną Radą a R adą K om isarzy L u ­
dow ych była niezw ykła — pisał potem W ynnyczenko. -—
Żadna strona nie m iała zdyscyplinow anej arm ii. Aby
przesunąć jednostkę, należało nie rozkazywać, lecz prze­
konywać... Żołnierze (ukraińscy) nie staw iali bolszewikom
oporu. Robotnicy każdego m iasta byli po ich stronie, na
w si biedota też była probolszewicka. N ajpierw C harkow -
szczyzna, za nią Perejasław szczyzna, a następnie P ołtaw -
224
szczyzna przechodziły w ich ręce. Podobnie rzecz m iała
się w K ijow ie. Nie było oddziału, n a k tó ry m oprzeć się
m ógł sam rząd... Jed y n ie młodzież inteligencka i część
narodow o uśw iadom ionych robotników nadal była oddana
C entralnej Radzie i spraw ie narodow ej” (cyt. za J. R a­
dziejowskim ). W edług tegoż W ynnyczenki aktyw ność jed ­
nostek w ojskow ych C en traln ej Rady, złożonych głównie
z chłopów, „sprow adzała się do życzliwego (nam) gryzie­
nia p estek ”.
Ł atw y sukces bolszewików spraw ił, że „liczna grupa
towarzyszy... naty ch m iast zapom niała o tych lekcjach (w
kw estii ukraińskiej), jakich udzieliła im h isto ria”. W K i­
jowie doszło do ekscesów antyukraińskich, toteż działacz
bolszewicki M. Rafes zarzucił potem jednem u z dowód­
ców radzieckich, lewicowem u eserowcowi M. M urawiowo-
wi, antyukrainizm i „bestialski stosunek do ludności” (cyt.
za J. Radziejowskim ). Dlatego znaczna część kijow ian od­
w róciła się od czerwonych, co nie pozostało bez w pływ u
na dalszy przebieg w ydarzeń.
P okonana C en traln a R ada nie dała za w ygraną. P o d ję­
ła natychm iast rokow ania z m ocarstw am i centralnym i,
zm uszając władzę radziecką do uznania jej istnienia. 25
stycznia 1918 r. ogłosiła nowy m anifest proklam ujący
całkow itą niepodległość U krainy i zupełńe zerw anie z Ro­
sją. 9 lutego C en traln a Rada podpisała separatystyczny
tra k ta t pokojowy z państw am i centralnym i. Z najdująca
się w niezm iernie tru d n e j sytuacji w ładza radziecka m u ­
siała 3 m arca podpisać w Brześciu tra k ta t pokojowy
z N iem cam i i A ustro-W ęgram i, k tó ry odryw ał od Rosji
Finlandię, Litw ę, Łotwę, Estonię oraz U k rain ę i zm uszał
ją do w ypłaty wysokiego odszkodowania wojennego na
rzecz państw centralnych. C en traln a R ada zw róciła się
o pomoc do Niem iec i A ustro-W ęgier jeszcze przed pod­
pisaniem tra k ta tu brzeskiego. Pod p retek stem jej udzie­
lenia w kroczyła na U krainę 450-tys. arm ia niem iecko-au-
15 — D zieje K ijow a 225
striacka. Na próżno II O gólnoukraiński Zjazd Rad ogło­
sił w Jek aterynosław iu jedność U krainy z Rosją i w ezw ał
naród do w alki. P rzew aga wojsk niem iecko-austriackich
była zbyt w ielka i po słabej próbie oporu najeźdźcy opa­
now ali praw ie całą U krainę. 1 m arca w kroczyli do K ijo ­
w a. 28 k w ietnia rozw iązali zbyt m ało im posłuszną C en­
tra ln ą R adę i uwięzili jej działaczy. N astępnego dnia w
cyrku m iejskim zainscenizow ali now e „w ybory”. Z gro­
m adzeni n a sali obszarnicy, kapitaliści i przedstaw iciele
całej praw icy społecznej w ybrali n a hetm ana U krainy
P aw ła Skoropadskiego, byłego generała i adiutanta M iko­
łaja II, potom ka rodu hetm ańskiego. Nowy przywódca
U krainy ogłosił: "„W szystkie praw a w łasności pry w atn ej
stanow iące podstaw ę k u ltu ry i cyw ilizacji zostaną w peł­
ni przyw rócone” (cyt. za J. Radziejowskim ).
W K ijow ie zaczęły się rządy czarnej reakcji. M iasto
stało się teraz najw iększym ośrodkiem kapitalizm u daw nej
Rosji. Tu zjechali niem al wszyscy ziem ianie i właściciele
fa b ry k i banków , tu dokonywano licznych tran sak cji h a n ­
dlowych. Odżyły hotele i restauracje, lokale nocne, zapeł­
niły się znow u sklepy i bazary. Skoropadski rozw inął
szkolnictw o i k u ltu rę ukraińską, wobec przeciwników po­
litycznych rozpętał jednak krw aw y te rro r. Rozwiązał
m .in. P olski K om itet W ykonawczy na R usi i zastosow ał
rep resje wobec jego działaczy. 26 m aja nielegalna konfe­
rencja p a rtii bolszew ickiej w K ijow ie w yłoniła nowy k o ­
m itet, m ający kierow ać w alką przeciw Skoropadskiem u
i obcym okupantom . P a rtia m iała w mieście teraz tylko
655 członków zrzeszonych w k ilk u n astu organizacjach.
P row adziły one w alkę podziem ną, realizując akcje sabo­
tażow e i dyw ersyjne, kolportując nielegalnie w ydaw aną
gazetę „K ijew skij K om m unist”, prow adząc agitację w śród
żołnierzy niem ieckich, organizując s tra jk i i wiece robot­
nicze.
W dniach 5—12 lipca 1918 r. w M oskwie odbył się
I Zjazd K om unistycznych O rganizacji U krainy, na k tó ­
ry m powołano do życia K om unistyczną P a rtię (bolszewi­
ków) U krainy, stanow iącą nieodłączną, autonom iczną
część R osyjskiej KP(b). Na m iejsce rządu U krainy R a­
dzieckiej utw orzono K om itet W ojenno-Rewolucyjny. K o­
m unistów kijow skich reprezentow ali na zjeździe Zatoń-
ski, M ajorow , K irtw eliszw ili i Ślinko. Jednocześnie w spół­
pracujący wówczas z bolszew ikam i lew icow i eserowcy
utw orzyli w łasną partię. Od ty tu łu organu prasowego
p artii, „B o ro fb y ”, nazyw ano ich borotbistam i. L atem
1918 r. przeciw okupantom niem iecko-austriackim w y ­
buchło szereg pow stań lokalnych, w zm ogły się działania
partyzanckie. W tej sy tuacji przewodniczący CKW Rad
U krainy A ndrzej B ubnow i sekretarz KC KP(b)U P iata-
kow w ydali rozkaz do rozpoczęcia powszechnego pow sta­
nia zbrojnego w dniu 5 sierpnia. Wobec jed n ak słabości
sił partyzanckich decyzja okazała się pochopna i rozkaz
odwołano.
K lęska państw centralnych w pierw szej w ojnie św iato­
w ej zm ieniła sytuację społeczno-polityczną na U krainie.
G dy Niem cy i A ustriacy w ycofali się na zachód, re ak ty ­
w owano R ady Delegatów i zaczęto likw idow ać ad m in istra­
cję hetm ańską. Część daw nych działaczy C entralnej R ady
utw orzyła wówczas w B iałej C erkw i D yrek to riat na czele
z W ynnyczenką i P etlu rą. Zorganizowane przez nich od­
działy tzw. strzelców ąiczowych przystąpiły do w alki ze
Skoropadskim i 14 g rudnia 1918 r. zajęły K ijów . P okona­
ny hetm an uszedł do Niemiec.
Zwycięski D y rek to riat podjął teraz przygotow ania do
w alk i z w ładzą radziecką, uzyskując dla tego celu pomoc
E ntenty. Rozpoczęła się nowa fala te rro ru wym ierzonego
przeciw działaczom robotniczym i zw iązkowym , Żydom
i Polakom . W prasie rozpętano propagandę nacjonalistycz­
ną na nie spotykaną dotąd skalę. Na m iejsce Rad D elega­
tów D y rek to riat powołał tzw. R ady P racy, całkowicie pod-
227

porządkow ane nacjonalistom . 28 stycznia 1919 r. w K ijo­
w ie odbył się K ongres Pracy.
Tym czasem siły rew olucyjne na U krainie przygotow y­
w ały się do nowej w alki. W końcu listopada 1918 r. utw o­
rzyły Tym czasowy Rząd Robotniczo-Chłopski U krainy,
k tó ry na początku stycznia 1919 r. osiadł w w yzwolonym
C harkow ie. 6 stycznia ogłosił utw orzenie U kraińskiej
Socjalistycznej R epubliki Radzieckiej. W kilka dni póź­
niej A rm ia Czerwona pod wodzą W łodzim ierza A ntono-
w a-O w siejenki przeszła do n atarcia przeciw w ojskom Dy­
re k to ria tu i 5 lutego w yzwoliła K ijów . Pierw szym ko­
m endantem m iasta z ram ienia czerw onych został M ikołaj
Szczors. Pokonany D yrektoriat uszedł do W innicy, potem
do Równego, jednocześnie nastąpił rozkład w ojsk P etlu -
ry. W następny dzień po w yzw oleniu K ijow ska Rada De­
legatów ogłosiła w mieście władzę radziecką. K ontrrew o­
lucja jednak nie uznała się za pokonaną. W mieście m no­
żyły się akcje sabotażowe, w dzielnicy K ureniów ka doszło
n aw et do otw artego pow stania, w okolicy grasow ały nie­
dobitki w ojsk P e tlu ry 'i różne bandy. Tym czasem obradu­
jący w m arcu 1919 r. w C harkow ie III O gólnoukraiński
Zjazd R ad ogłosił pierw szą konstytucję U krainy Radziec­
kiej, zapew niającą jej pełną suw erenność i praw o do pro­
w adzenia sam odzielnej polityki zagranicznej.
W ładza radziecka na U krainie nie była jednak trw ała.
W kw ietn iu 1919 r. przeciw Rosji Radzieckiej w ystąpił na
czele poważnych sił białogw ardyjskich gen. Antoni Deni-
kin. Jego arm ia zajęła K rym i Zagłębie Donieckie, a 31
sierpnia opanow ała K ijów . Dzień w cześniej zajął m iasto
ponow nie P etlura, ale m usiał ustąpić przed silniejszym
D enikinem . Znowu nastały dni terro ru . W listopadzie roz­
strzelani zostali m.in. były sekretarz Kijowskiego K om i­
tetu M iejskiego KP(b)U M. Czornyj oraz znany działacz
bolszew icki Ślinko. D enikin aresztow ał też ukraińskich
działaczy narodow ych, zwalczał w szelkie przejaw y k u l­
228
i
tu ry ukraińsk iej, konfiskow ał lite ra tu rę w ty m języku.
Z jego rozkazu zniszczono pom nik T arasa Szewczenki.
Na tyłach oddziałów D enikina pojaw iły się niebaw em r a ­
dzieckie grupy partyzanckie, k tórych działalnością k iero ­
wało Zafrontow e B iuro KC KP(b)U na czele ze S tanisła­
w em K osiorem . Jesienią n astąpił przełom w w ojnie z De­
nikinem . A rm ia C zerw ona przeszła do n atarcia i zaczęła
spychać w roga n a południe. 16 gru d n ia 1919 r. Kijów
znow u został wyzwolony. N atychm iast p rzystąpił w m ie­
ście do pracy nowy k o m itet KP(b)U pod przew odnictw em
D ym itra M anuilskiego, I. K lim enki i Iw anow a.
S ytuacja była jednak bardzo tru d n a. Z b ra k u opału nie
pracow ały w mieście elektrow nie, nie ogrzew ano m iesz­
kań. N ieczynne były wodociągi. P anow ał głód, toteż ra n ­
ni żołnierze A rm ii C zerw onej otrzym yw ali w szpitalach
zaledw ie po ł/4 fu n ta chleba dziennie. W mieście graso­
w ały choroby, zwłaszcza tyfus. W ładza radziecka en e r­
gicznie jednak m obilizow ała ludzi do pracy, organizow ała
subotniki i czyny społeczne. W rezultacie tran sp o rt został
uruchom iony, n astąpiła popraw a zaopatrzenia. O panow a­
no epidem ie. Robotnikom przekazyw ano luksusow e m iesz­
kania w dzielnicach burżuazji. Podjęto energiczną w alkę
z bandytyzm em . G dy sytuacja w K ijow ie unorm ow ała
się, w kw ietniu 1920 r. przeprow adzono w ybory do Rad
Delegatów. N a 888 delegatów bolszewicy stanow ili 74%.
Na pierw szym p lenarnym posiedzeniu R ad Iw anow po­
wiedział: „Nie tak straszny dla nas fro n t jak rozprzężenie.
M usim y zwyciężyć je!”
W okresie tych przełom ow ych w ydarzeń przebyw ający
w K ijow ie Polacy byli bardzo czynni. Część z nich w łą­
czyła się do w alki rew olucyjnej. W K ijow ie dość liczne
było koło SDKPiL, k tó re aktyw nie wzięło udział w w a l­
ce o w ładzę radziecką. Jednym z delegatów kijow skiej
R ady Delegatów był ry m arz H ipolit Fijołek, uczestnik
rew olucji 1905 r. w K rólestw ie, potem organizator po-
/ •
229
 w stania bolszewickiego w Kijowie. W ielu Polaków z K ijo­
w a weszło w skład pu łk u biełgorodzkiego, który w alczył
przeciw w ojskom Kołczaką i D enikina, a później stan o ­
w ił podstaw ę dla utworzonego w M oskwie Czerwonego
P u łk u R ew olucyjnej W arszawy oraz Zachodniej Dyw izji
Strzelców, biorących aktyw ny udział w w alce z k o n trre ­
w olucją. W O gólnoukraińskim Zjeździe Rad, który w g ru d ­
niu proklam ow ał utw orzenie U kraińskiej R epubliki R a­
dzieckiej, uczestniczyli Polacy, w śród nich A ntoni Słuc-
ki, L eonard Giobe i A leksander D anieluk. P rzy rządzie
U krainy Radzieckiej działał K om isariat do Spraw Pol-
- skich, prow adzący działalność ośw iatow ą i propagando­
wą. P rze ją ł on po P olskim K om itecie W ykonawczym na
R usi polskie szkolnictwo i mimo tru d n y ch w arunków zor­
ganizow ał nowe szkoły. Dzięki tem u w Kijow ie mogło
działać osiem polskich szkół średnich. K om isariat przejął
też pod swą opiekę zabytki k u ltu ry polskiej na U krainie,
w ydaw ał polską prasę, lite ra tu rę i podręczniki szkolne.
W K ijow ie działała też sekcja P P S -F rak cja Rewolucyjna,
opierająca się głównie na młodzieży szkolnej i akadem ic­
kiej, inteligencji i drobnom ieszczaństw ie. Mimo iż stała
na gruncie solidaryzm u narodowego, zajm ow ała kry ty cz­
ne stanow isko wobec burżuazji polskiej, a niektórzy jej
członkow ie przeszli na pozycje rew olucyjne. Działała też
w K ijow ie konspiracyjna Polska O rganizacja W ojskowa.
W listopadzie 1918 r., po odzyskaniu niepodległości przez
Polskę, zgrom adzona na wiecu polska młodzież akadem ic­
k a uchw aliła rezolucję wzyw ającą studentów do w yjazdu
do k ra ju i w stępow ania w szeregi w ojska. Miasto opuści­
ło w tedy wiele młodzieży. Po zajęciu K ijow a przez A rm ię
Czerw oną PO W uznana została za kontrrew olucyjną o r­
ganizację burżuazji polskiej i zlikw idow ana. Ludność pol­
ska zaczęła w tedy masowo opuszczać K ijów i pow racać
do wyzwolonego od zaborców k raju .
Rozgrom ienie D enikina nie zakończyło jeszcze w alki
230
o K ijów i U krainę. W C hm ielniku pow stał now y rząd n a ­
rodow y U krainy z Iw anem M azepą i P e tlu rą na czele,
uznany przez rząd polski. B urżuazyjna Rzeczpospolita,
realizując federacyjne plany Piłsudskiego, rozpoczęła w o j­
nę z Rosją Radziecką. M asy ludowe dały się w ciągnąć do
w ojny na wschodzie. Jed n a tylko K om unistyczna P a rtia
Robotnicza Polski potępiła agresyw ną w ojnę i w ystąpiła
w obronie Rosji.
D nia 21 kw ietnia 1920 r. w W arszawie podpisana zosta­
ła um ow a m iędzy Polską a P etlu rą, w m yśl k tó rej uzna­
no niepodległość U krainy i rząd P e tlu ry oraz ustalono
granice między obu państw am i. Z aw arto rów nież tajn ą
konw encję w ojskową określającą zasady w spółdziałania
obu arm ii. 25 kw ietnia zaczęła się ofensyw a w ojsk pol­
skich i petlurow ców , zw ana powszechnie w historii w y ­
praw ą kijow ską. Uczestniczyły w niej trz y arm ie polskie:
trzecia pod gen. E dw ardem Rydzem Śm igłym , druga pod
gen. A ntonim L istow skim i szósta pod gen. W acławem
Iwaszkiewiczem , w łącznej sile 52 tys. żołnierzy, oraz
9—10 tys. U kraińców P etlu ry . Całością sił dowodził Józef
Piłsudski. A rm ia Czerwona posiadała n a tym odcinku za­
ledw ie 12 tys. ludzi, uderzenie polskie było więc n a ta r­
ciem w próżnię, k tó re choć przyniosło znaczne sukcesy
terenow e, nie doprow adziło jednak do zniszczenia sił ra ­
dzieckich. Na tyłach A rm ii Czerwonej petlurow com udało
się zorganizować grupy dyw ersyjne, a dw ie brygady r a ­
dzieckie złożone z U kraińców galicyjskich przeszły na
stronę narodowców. Mimo to lud w iejski, z nielicznym i
w yjątkam i, pozostał lojalny wobec władzy radzieckiej i nie
poparł posuw ających się na wschód wojsk polsko-ukraiń­
skich. 26 kw ietnia Polacy zdobyli Żytom ierz, po czym r u ­
szyli na Kijów. W ojska radzieckie opuściły m iasto, toteż,
jak pisał gen. Tadeusz K utrzeba, „rozkaz trzeciej arm ii —
na podstaw ie rozkazu Naczelnego Dowództwa — o rozpo­
częciu n atarcia na K ijów dnia 8 m aja był w tym stanie
231
nieaktualny. Kijow a nie trzeba było siłą zdobywać, gdyż
by ł już zajęty bez strzału ” (cyt. za: T. K u t r z e b a ,
W ypraw a kijow ska 1920 roku, W arszawa 1937). M iasto
zostało zajęte 7 m aja. W dwa dni później na K reszczati-
k u Rydz Śm igły przyjął defiladę w ojsk polskich i u k ra iń ­
skich.
T rium f był jednak krótkotrw ały. Rząd radziecki zm obi­
lizow ał przeciw Polsce w szystkie siły i już 26 m aja A r­
m ia Czerwona przeszła do kontrofensyw y, a 5 czerwca
P ierw sza A rm ia K onna Siem iona Budionnego przerw ała
fro n t polski i zm usiła Polaków do szybkiego opuszcze­
nia w szystkich zdobytych niedaw no terenów . 12 czerwca
do K ijow a w kroczyła znowu A rm ia Czerwona. Losy w o j­
ny polsko-radzieckiej rozstrzygnęła bitw a w arszaw ska, za­
kończył zaś tra k ta t ryski 1921 r.
Pokój nieprędko jednak zaw itał do K ijow a. Wokół m ia­
sta przez długi czas grasow ały różne oddziały kontrrew o­
lucyjne, złożone z niedobitków w ojsk P etlu ry , białogw ar­
dzistów rosyjskich, anarchistów , wreszcie pospolitych k ry ­
m inalistów . Z K rym u rozpoczął ostatnią w ypraw ę przeciw
Rosji Radzieckiej baron P io tr W rangek Dopiero po roz­
biciu jego w ojsk i zlikw idow aniu podziem ia k o ntrrew o­
lucyjnego K ijów i cała U kraina doczekały się upragnio­
nego pokoju. Miasto ogrom nie jednak ucierpiało od d łu ­
goletniej w ojny dom owej i obcej interw encji, a jego lu d ­
ność zm alała do 366 tys. w 1920 r.
Mimo w ojny i rew olucji oświata i życie k u ltu raln e w
K ijow ie nie zam arły. Do ich ożyw ienia w znacznym stop­
niu przyczyniła się działalność C entralnej Rady i hetm ana
Skoropadskiego. W październiku 1917 r. C entralna R ada
zorganizow ała Ludowy U niw ersytet U kraiński oraz In ­
sty tu t Geograficzny. W 1919 r. w ładza radziecka opubli­
kow ała dekret o oddzieleniu kościoła od państw a i szkoły
od cerkw i. W szkołach ukraińskich wprow adzono naukę
w języku ojczystym. Pow stały szkoły wieczorowe dla ro-
232 ♦ 233
botników i czerw onoarm istów , mężczyzn i kobiet. Zorga­
nizowano kursy dla analfabetów . Podjęto w alkę z n aro ­
dow cam i o nowe, socjalistyczne oblicze szkolnictwa. Na
początku 1920 r., m im o nadzw yczaj ciężkich w arunków
m aterialnych, działało w K ijow ie już 150 szkół podstaw o­
wych, 87 szkół średnich różnych typów, 19 szkół ponad­
podstaw ow ych, In sty tu t Nauczycielski, 3 rosyjskie, 2 u k ra ­
ińskie i 2 polskie szkoły dla dorosłych. Po ostatecznym
ustanow ieniu w ładzy radzieckiej pow stał przy rządzie
USRR Ludow y K o m isariat Oświaty.
W 1920 r. wyższe uczelnie w Kijow ie faktycznie nie
istniały. Spośród 18—20 tys. studentów , m ieszkających
przed w ojną, pozostało w mieście zaledw ie 4— 5 tys.
Znaczna część wrogo nastaw ionych do now ej w ładzy p ro ­
fesorów w yjechała za granicę. Trzeba było od podstaw
organizow ać radzieckie wyższe szkolnictwo. Na bazie daw ­
nego U niw ersytetu K ijow skiego pow stały sam odzielne
in sty tu ty : K ijow ski In sty tu t Ludowego K ształcenia, In ­
sty tu t Medycyny, In sty tu t Ludow ej G ospodarki i inne.
W sierpniu 1920 r. założony został Ludow y U niw ersytet
i Politechnika. Zajęcia na tych uczelniach rozpoczęto na
jesieni. Skład społeczny studentów był teraz całkiem in ­
ny. „W 1920 i 1921 r. m iędzy studentam i pojaw ili się zu­
pełnie nowi dla m nie ludzie -— w spom inał prof. Eugeniusz
P aton — ludzie w szynelach i budionnów kach (czapkach
K onnej A rm ii Budionnego — L.P.), w czorajsi frontow cy
nieraz patrzący śm ierci w oczy. Z k arabinem lub szablą
w dłoni wyw alczyli oni zwycięstwo dla w ładzy radziec­
kiej i teraz z ogrom ną żądzą wiedzy i energią zabrali się
do n au k i” (cyt. za Istorija R yjew a). Na uczelniach kijow ­
skich masowo pojaw iła się młodzież pochodzenia robot­
niczego i chłopskiego.
W 1918 r. w ładze radzieckie powołały w K ijow ie spec­
jalną kom isję, m ającą zorganizować U k raińską A kadem ię
Nauk. W rok później in sty tu cja ta przystąpiła do pracy.
P ierw szym prezydentem A kadem ii został w ybitny znaw ca stał się w ażnym ośrodkiem produkcji film ów propagan­
m ineralogii, prof. W łodzim ierz W ernadski, sekretarzem — dowych.
orientalista i historyk A gatangel K rym ski. W tym że roku Pow stanie USRR i zwycięskie zakończenie przez w ła­
w ydano pierw szy n u m er w ydaw nictw a Akadem ii „Za- dzę radziecką w ojny dom owej zapoczątkowało nowy etap
pysok istoriczno-filologicznoho w yddiłu”. D enikinowcy po w dziejach K ijow a, etap budow nictw a socjalistycznego
zajęciu K ijow a doprow adzili do u padku Akadem ii, po i szybkiej in d u strializacji m iasta, co w płynęło na jego
ich w ypędzeniu w znow iona została jej działalność. rozwój.
Po rew olucji lutow ej rozw inęła się lite ra tu ra u k ra iń ­
ska, upraw iana zarów no przez narodow ców — W ynny-
czenkę, M ykitę Szapow ała i Spiridona C zerkasenkę —
jak i pisarzy lewicowych, P aw ła Tyczynę i zw iązaną
z nim grupę m łodych poetów, zw aną „M uzaget”. Po o sta­
tecznym zw ycięstwie w ładzy radzieckiej znaczna część
pisarzy ukraińskich w yem igrow ała. P ojaw iła się n a to ­
m iast w Kijow ie prasa radziecka, rosyjska i ukraińska,
m łoda poezja proletariacka, sław iąca rew olucję, p artię
bolszew icką i Lenina. Na U krainie zaczęto propagow ać
dorobek postępowych i rew olucyjnych pisarzy u k ra iń ­
skich — Szewczenki, F ranki, Łesi U krainki — a także
rosyjskich, w ydaw ać dzieła teoretyków m arksizm u. Po
zw ycięstw ie w ładzy radzieckiej pow stały O gólnoukraiń-
skie K om itety L ite ra tu ry i Muzyki. Do organizacji życia
m uzycznego najbardziej przyczynił się działający w tym
dru g im K om itecie sław ny kom pozytor starszego pokole­
nia, M ikołaj Leontonowicz, a także jego rówieśnicy: Jak u b
Stepow y i C yryl Stecenko. T eatr w okresie rew olucji
i w ojny dom owej przeżyw ał w yraźny kryzys — zm arli
już m istrzow ie sceny starszego pokolenia, m łodzi nie za­
jęli jeszcze ich m iejsca. W Kijow ie pow stało jednak w tym
czasie kilka nowych teatrów , jak N arodow y, D ram atycz­
ny i najbardziej aw angardow y — Młody. W 1919 r. z po­
łączenia T eatru D ram atycznego i Młodego utw orzony zo­
stał P ierw szy D ram atyczny T eatr USRR im. T. Szewczen­
ki. Upowszechnił się w tym okresie na całej U krainie
p lak at rew olucyjny i rysunek satyryczny, a sam K ijów

234
11. Okres budownictwa socjalistycznego
N iezw ykle tru d n e były pierw sze lata w ładzy radziec­
kiej. W ojna św iatowa, okupacja austriacko-niem iecka, r e ­
w olucja, w ojna dom owa i obca interw encja doprow adzi­
ły do zupełnej dew astacji gospodarki. W dodatku w 1921 r.
nastąpiła katastro faln a kląska suszy i nieurodzaju. Ja k
podają radzieccy autorzy Historii K om unistycznej Partii
Z w ią zku Radzieckiego (t. IV, cz. 1, W arszaw a 1979),
w skutek działań w ojennych i nieurodzaju głodowało
w państw ie radzieckim 30 guberni z 30 m ilionam i lu d ­
ności, w tym znaczna część na U krainie. Panow ało pow ­
szechne bezrobocie, szerzyły się choroby, ogrom nie w zro­
sła śm iertelność. G ospodarka U krainy znajdow ała się w
kom pletnej ruinie. W edług autorów Istorii K yjew a, m eta­
lu rg ia u kraińska w 1921 r. daw ała zaledw ie 3% p ro d u k ­
cji przedw ojennej, produkcja rolnicza — 47% przedw o­
jennej, a % linii kolejow ych nie funkcjonow ało z powo­
du zniszczeń, b ra k u tab o ru i paliw a.
G ospodarka K ijow a rów nież znajdow ała się w całkow i­
tej ruinie. W najw iększej fabryce m iasta, zakładach „Bol­
szew ik” (b. fabryka G retera i K riw anenki), na początku
1921 r. pracow ało zaledw ie 195 robotników , we w szyst­
kich zaś kijow skich fabrykach przem ysłu maszynowego —
493 robotników . „Leninow ska K uźnica” (dawne P ołudnio­
w o-R osyjskie Z akłady B udow y Maszyn) w styczniu 1921 r.
dała zaledw ie 5% przedw ojennej produkcji m iesięcznej.
W większości fabryk w halach leżał śnieg lub płynęła
woda, szyby były pow ybijane, okna zabite dyktą, m aszy­
n y poniszczone i zardzew iałe. W całym mieście pracow ało
tylko 53% przedw ojennych przedsiębiorstw , i to z ogrom ­
nie zm niejszoną liczbą pracow ników . Od października
236
1921 r. do kw ietnia 1922 r. ceny artykułów żywnościo­
w ych i podstaw ow ych tow arów przem ysłow ych w zrosły
ponad 20 razy, podczas gdy płace niew iele się zm ieniły.
Ciężko pracujący robotnik dostaw ał wówczas na k a rtk i
200 g chleba dziennie i 600 g cukru miesięcznie. Innych
produktów nie przydzielano. Znacznie niższe były przy ­
działy dla inteligencji, kobiet i dzieci. Pow szechny głód
w ypędził znaczną część kijow ian na wieś, gdzie łatw iej
było dostać coś do zjedzenia. Dużo m ieszkańców zajęło
się chałupnictw em . W iele domów i m ieszkań w K ijow ie
świeciło pustkam i, ich lokatorzy bowiem opuścili m iasto.
Z powodu b ra k u w ęgla i zniszczonych tu rb in nie praco­
w ały praw ie elektrow nie, a wodociągi daw ały znacznie
m niej wody. L atem 1921 r. w całym m ieście kursow ało
zaledw ie 9 tram w ajów . Zniszczenie m ostów doprow adzi­
ło do przerw ania w szelkiej kom unikacji z Lewobrzeżem .
P ozam ykana była ogrom na większość sklepów. F ataln e
w aru p k i bytow e i san itarn e w mieście doprow adziły do
w ybuchu groźnej epidem ii tyfusu.
Rozbita w w ojnie dom owej k o n trrew olucja nie daw ała
jeszcze za w ygraną. Koło m iasta grasow ały liczne bandy,
u tru d n iające dowóz żywności do K ijow a, dew astujące
i tak zniszczoną już gospodarkę, grabiące głodującą lu d ­
ność i m ordujące działaczy w ładzy radzieckiej. N adal sil­
ny był w mieście ruch nacjonalistyczny. Narodow cy m ieli
oparcie w licznej inteligencji kijow skiej, burżuazji, śre d ­
nich w arstw ach społecznych, bardziej zam ożnych chło­
pach m ieszkających w okolicy. Poniew aż K ijów stanow ił
nadal głów ny ośrodek opozycji antyradzieckiej na U k ra i­
nie, w 1920 r. przeniesiono stolicę rep u b lik i do bardziej
proletariackiego i rosyjskiego C harkow a. W październiku
1921 r. odbył się w K ijow ie głośny proces przywódców
eserow ców ukraińskich: Hołubowicza, N azara P etrenki,
Lizanowskiego, Czasnyka, Jerzego Jaro sław a i innych.
Z apadły surow e w yroki.
 Mimo tak fatalnych w arunków bytow ych p roletariat k i­
jow ski zachował w ierność wobec w ładzy radzieckiej i z
zapałem przystąpił do odbudowy m iasta. Robotnicy „A r­
senału” uchw alili wówczas następującą rezolucję: „Zobo­
w iązujem y się zużyć w szystkie swe siły dla uruchom ienia
produkcji. W ierzym y, że wspólnym i siłam i m iasta i wsi
odniesiem y na froncie pracy takie samo zwycięstwo, jak
odnieśliśm y je n a froncie w ojny” (cyt. za: Istorija K y je -
wa). Podobne rezolucje uchw alały inne zakłady. O rgani­
zowano wszędzie subotniki i niedziele pracy, aby u ru ­
chomić kom unikację i odbudować gospodarkę m iejską,
pracow ano ochotniczo po 12 godzin dziennie. G łodujący
K ijów zebrał znaczne fundusze n a pomoc dla dotkniętej
k atastro faln ą suszą ludności Powołża, zorganizował 92 do­
m y dziecka dla sierot po poległych żołnierzach w w ojnie
i rew olucji. Wiosną 1921 r. robotnicy uruchom ili kilka
pierw szych parowozów, latem oddali do użytku n ajw ięk ­
szą uk raiń sk ą h utę szkła w Demijówce. Stopniowo w zna­
w iały produkcję inne zakłady przem ysłow e, uruchom iono
liczne jadłodajnie w zakładach pracy i w mieście. S y tu a­
cja w K ijow ie ustabilizow ała się na tyle, że wiosną 1921 r.
m ożna było przeprow adzić pierw sze po w ojnie w ybory
do R ady Delegatów. Na 166 710 upraw nionych do głoso­
w ania — w w yborach wzięło udział tylko 97 556 osób.
W ybrano 1434 deputow anych, w tym 1053 kom unistów .
N a czele P rezydium R ady M iejskiej stanął J a n G am arnik.
U tw orzono także R ady Rejonowe.
Od 1922 *r., zgodnie z uchw ałam i X I Zjazdu RKP(b),
zaczęto w całym państw ie radzieckim realizow ać politykę
N EP-u. Przyczyniło się to do ożyw ienia gospodarki ró w ­
nież w K ijowie. W latach 1922—1923 produkcja w ielu za­
kładów przem ysłow ych zbliżyła się do poziomu produkcji
przedw ojennej, zm niejszyło się bezrobocie, odżyły sklepy
i targow iska, popraw iło się zaopatrzenie ludności.
W 1923 r. w mieście kursow ało już 60 tram w ajów , u ru -
238
chom iony został p ort rzeczny, przystąpiono do rem ontu
naw ierzchni ulic, popraw iano elew acje domów. Liczba
ludności m iasta zaczęła w zrastać, coraz w ięcej bowiem ki-
jow ian pow racało do rodzinnych domów. Na norm alnym
poziomie pracow ały już fab ry k i „Bolszew ik”, „Leninow ­
ska K uźnica”, „A rsenał” i inne, a zatru d n ien ie w przem y­
śle uzyskało 9000 osób. W następnych dwóch latach
większość zakładów osiągnęła już przedw ojenny poziom
produkcji. Dzięki uruchom ieniu sieci handlow ej, w znacz­
nym stopniu już państw ow ej i spółdzielczej, w znow ieniu
obrotu bankowego, przyw róceniu k redytu, popraw ie zao­
patrzenia w sklepach i na w olnym ry nku, wzrostow i płac
poziom życia kijow ian, podobnie jak innych m ieszkań­
ców K ra ju Rad, zbliżył się do stanu przedwojennego, b a r­
dzo jednak przecież niskiego (nie licząc klas posiadają­
cych, części inteligencji i zamożniejszego chłopstwa).
W tym czasie produkcja w ęgla na U k rainie osiągnęła
80% poziomu przedw ojennego, surów ki żelaza — 60%,
cukru — 80%, rolnictw a — praw ie 100%. Realne płace
pracow nicze, w edług danych radzieckich, były już nieco
wyższe niż przed wojną.
W 1925 r. przem ysł m etalurgiczny K ijow a w ytw orzył
75% produkcji przedw ojennej. Radziecka reform a pie­
niężna z 1924 r. uzdrow iła w znacznym stopniu gospodar­
kę i podniosła realną w artość płac roboczych. W dalszym
ciągu jednak pow ażnym problem em było bezrobocie.
W 1923. r. zarejestrow ano w Kijow ie 27 850 osób bez p r a ­
cy. Zorganizowano dla nich kilka domów, gdzie otrźym y-
w ali bezpłatne posiłki, utworzono fundusz pomocy dla
bezrobotnych. W mieście rozw inęły ożywioną działalność
zw iązki zawodowe. Dzięki nim w w ielu zakładach pracy
skrócono dzień pracy do 7 godzin, zwłaszcza dla ciężko
pracujących. Zw iązki zawodowe prow adziły działalność
k u ltu raln ą w śród załóg, organizow ały przydział odzieży
ochronnej dla pracow ników , troszczyły się o w aru n k i bez­
239
 pieczeństw a i higieny pracy. Stopniowo w prow adzały
pierw szy raz na U krainie renty, em ery tu ry i urlopy p ra ­
cownicze.
System atycznie rosły szeregi organizacji p arty jn e j K i­
jowa. W 1921 r. liczyła ona 5240 członków, w 1925 r. —
13 924, co stanow iło jednak bardzo niew ielki procent ogó­
łu pracujących m ieszkańców m iasta. P ostępująca odbu­
dow a gospodarcza U krainy i K ijow a w płynęła na w zrost
liczby m ieszkańców m iast. Kijów w 1921 r. liczył
366,4 tys. mieszkańców, w 1925 osiągnął 485,7 tys. Skład
narodowościowy ludności był nadal niejednolity. U k ra iń ­
cy stanow ili praw ie 40%, na drugim m iejscu znajdo­
w ali się Rosjanie, za nim i Żydzi. Po rew olucji i w ojnie
dom ow ej na terenie U krainy Radzieckiej pozostało około
500 tys. Polaków, z czego kilkanaście tysięcy w sam ym
Kijow ie. Wyższe sfery społeczne i inteligencja w yjechały
do k ra ju , pozostali głów nie chłopi, w przew ażającej m asie
n ieufni wobec now ej władzy. P racą k u ltu ra ln ą i politycz­
ną w śród Polonii ukraińskiej kierow ało B iuro Polskie
przy KC WKP(b). Zorganizowało ono tzw. M archlew ski
A dm inistracyjny R ejon Polski koło Żytom ierza, w któ ­
ry m przew ażała ludność polska, oraz szereg nowych
szkół polskich na U krainie. W 1927 r. było ich 281, w
1929 — 344. Z atrudniały ponad 600 nauczycieli. W K ijo­
w ie było kilka takich szkół, w śród nich liceum pedago­
giczne. W 1929 r. studiow ało tu rów nież na wyższych
uczelniach praw ie 3 tys. młodzieży polskiej. W później­
szym okresie stalinow ska polityka narodowościowa do­
prow adziła do stopniow ej likw idacji polskiego szkolnictwa
na U krainie.
S ytuacja polityczna nadal daleka była od stabilizacji.
Mimo utw orzenia ZSRR w 1922 r. i znacznej pomocy
m niej zniszczonych rejonów Rosji dla U krainy w k ra ju
utrzym yw ała się silna opozycja antyradziecka. W K ijo­
w ie pow stała ta jn a organizacja — Spiłka W yzwolennia
240
U krajiny na czele z prof. Sergiuszem Jefrem ow em ,
skupiająca w swych szeregach głównie inteligencję i d aw ­
ną burżuazję. N aw iązała ona ożywione kon tak ty z białą
em igracją ukraińską. Pod jej w pływ em działała w śród
m łodzieży Spiłka U krajin śk o j Mołodi. Inna organizacja,
C entrum Akcji, zóstała w ykryta, a jej przywódcy
w 1924 r. sądzeni i straceni. R eakcyjne podziem ie prze­
niknęło do środow isk naukow ych, gospodarczych i w o j­
skowych, a w sam ej p artii kom unistycznej dochodziło do
ostrych dyskusji i kontrow ersji, a n aw et — jak piszą au ­
torzy H istorii K P Z R — pow stały g rupy opozycyjne. Za­
m ęt ideologiczny wzmógł się zwłaszcza po śm ierci L eni­
na (1924). W iele zadrażnień powstało na tle narodow o­
ściowym . W 1926 r. ludność ukraińska w USRR stanow i­
ła tylko 75%, z czego w m iastach m ieszkało zaledw ie
32% U kraińców , a 33% R osjan i 29% Żydów. Na wsi
dom inow ał elem ent ukraiński, natom iast w mieście —
rosyjski, toteż n aw et robotnicy pochodzenia u k raiń sk ie­
go używ ali na co dzień w dom u języka rosyjskiego. W tej
sytuacji podjęta przez w ładzę radziecką polityka u k ra i-
nizacji napotykała w m iastach poważne przeszkody. D la­
tego opozycjoniści w KP(b)U — A leksander Szum ski
i M ykoła Chw ylow y — głosili, że rozszerzanie w spółpra­
cy U krainy z Rosją Radziecką doprowadzi do zdom inow a­
nia k u ltu ry i gospodarki ukraińskiej przez rosyjską. Po­
p arł ich ekonom ista M. W ołubiew, k tó ry tw ierdził, że ze
względów gospodarczych dalsze pozostaw anie U k rain y
w składzie ZSRR jest niekorzystne. N acjonaliści u k ra iń ­
scy w p artii kom unistycznej dom agali się „ukrainizacji”
robotników rosyjskich pracujących na U krainie, co w y ­
wołało opór z ich strony. Część działaczy radzieckich
z G rzegorzem Zinow iew em na czele dom agała się z kolei
w prow adzenia języka rosyjskiego jako języka w ykłado­
wego do w szystkich szkół ukraińskich. S tarcie obu naejo-
16 — D zieje K ijow a 241
 m yślowych, a produkcja tego działu gospodarki wzrosła
nalizm ów przyniosło w rezultacie duże szkody k ulturze
w mieście czterokrotnie.
ukraińskiej.
Szybkiem u rozwojowi przem ysłu tow arzyszył w ielki
W p a rtii kom unistycznej toczyła się jednocześnie ostra
zapał klasy robotniczej i m łodej radzieckiej inteligencji.
w alk a z trockizm cm , zakończona zwycięstwem n u rtu
Masowo rozwinęło się socjalistyczne w spółzawodnictwo
leninow skiego, reprezentow anego w óyczas przez I sek­
pracy, zapoczątkow ane w Zagłębiu Donieckim przez gór­
re ta rza KC, Józefa Stalina. Gdy w 1927 r. odbyła się
nika Aleksego Stachanow a, powstał ruch racjo n alizato r­
w całej WKP(b) powszechna dyskusja, kom uniści U k ra ­
ski. Szybko w zrastała liczebność klasy robotniczej,
iny, w tym i K ijow a, w ogrom nej większości w ypow ie­
re k ru tu ją cej się głównie z ukraińskich wsi. D latego
dzieli się za KC i Stalinem .
liczba U kraińców w Kijow ie znacznie w zrosła (w 1929 r.
Mimo złożonej sytuacji politycznej niew ątpliw e sukce­
stanow ili 45%). Szczególnie szybko aktyw izow ały się
sy gospodarki radzieckiej w okresie odbudowy skłoniły
zawodowo kobiety. Poziom kw alifikacji m łodych ro b o t­
kierow nictw o p artii do postaw ienia przed XIV zjazdem
ników był niski, toteż szeroko organizow ano dla nich
w 1925 r. program u socjalistycznej industrializacji całe­ m asowe szkolenie zawodowe. W szybkim tem pie k ształ­
go k ra ju . Po uchw aleniu przez zjazd tego program u cono też kad ry inżynieryjno-techniczne. W latach p ierw ­
dokonano reorganizacji gospodarki i przystąpiono do szej pięciolatki liczba przedsiębiorstw przem ysłow ych
rozbudow y przem ysłu. W K ijow ie zaczęto rów nież re a li­ w zrosła w K ijow ie ze 104 do 130, zainw estow any w nich
zować większe inw estycje. W 1926 r. podjęto budow ę
k ap itał wzrósł czterokrotnie, liczba zaś robotm kow po­
w ielkiej elektrow ni cieplnej, rozpoczęto również 'budowę w iększyła się z 21,2 tys. do 48,7 tys. Dzięki takiem u roz-
dw óch fa b ry k o b u w ia/ zakładów tekstylnych, pap iern i­ m achow i Kijów w yrósł n a w ielki ośrodek przem ysłow y
czych, poligraficznych, szklarskich, drzew nych, spożyw­ nie tylko U krainy, ale całego Zw iązku Radzieckiego. Roz­
czych (w ytw órnia win). W latach 1930-1933 zbudow ane w inęło się rów nież chałupnictw o, zastępujące daw ne
zostały faktycznie od podstaw zakłady „Bolszewik”, dla rzem iosło pryw atne. N a przełom ie la t 1928 i 1929 r.
któ ry ch oddano m.in. do użytku ogrom ny kom pleks b u ­ daw ało ono zatru d n ien ie 53 tysiącom ludzi.
dynków . Od 1931 r. zaczęła się przebudow a zakładu
N astąpił znaczny w zrost w ydatków n a gospodarkę
„Leninow ska K uźnica”. W 1934 r. w yprodukow ał on 200
kom unalną. Przeprow adzono elektryfikację przedm ieść
m aszyn parowych, czterokrotnie w ięcej niż przed rew o­
robotniczych — K ureniów ki, D arnicy i innych, rozbudo­
lucją. N a bazie daw nych G łównych Zakładów E lek tro ­
w ano sieć wodociągów, przeprow adzono kanalizację b a r­
technicznych pow stała fabryka „T ranssygnał”, od pod­
dziej oddalonych od centrum rejonów , założono nowe
staw zbudow ano Zakłady B udowy T ram w ajów . R ozbu­
skw ery, p ark i i zieleńce, pow stały now e bulw ary. O dda­
dow ana została fab ry k a kabli. R ozwinęła się też fabryka
no do użytku now e linie tram w ajow e, liczba zaś tra m ­
„C zerw ony Oracz” (potem „C zerw ony E kskaw ator”),
w ajów w zrosła do 235. W latach 1928-1934 zbudow any
k tó ra w 1933 r. w yprodukow ała 25% ogólnoradzieckiej
został nowoczesny pasażerski dworzec kolejowy, pow stał
ilości części zam iennych do ciągników. Ogółem w latach
dworzec tow arow y, m ost kolejow y na Dnieprze, rozbudo­
pierw szej pięciolatki -(1928-1932) zbudow ano lub rozbu­ w ano p o rt rzeczny. Rozwinęła się radiofonizacja, siec tele-
dowano w Kijow ie 29 dużych i w ielkich zakładów prze-
243
242
 foniczna i telegraficzna, pow stały nowe budynki pocztowe.
W m arcu 1927 r. przyłączono do K ijow a szereg poblis­
kich osiedli i m iasteczek — Darnicę S ta rą i Nową, Niw -
ki, Czokołówkę i inne. Dużą uw agą zwrócono na
budow nictw o m ieszkaniowe. W latach 1923-1928 w ybu­
dowano w mieście tylko 6 tys m2 pow ierzchni m ieszka­
niow ej, przełom nastąpił w 1929 r., gdy wybudow ano
360 w ielkich domów o łącznej pow ierzchni 38,1 tys m 2.
Mimo popełnianych w toku industrializacji błędów,
w ynikających z b ra k u doświadczenia i niskich jeszcze
kw alifikacji robotników i kadry inżynieryjno-technicz­
nej, im ponujące osiągnięcia gospodarcze spowodowały
w zrost nastrojów proradzieckich w społeczeństwie. W y­
razem tego był w zrost szeregów p arty jn y ch w Kijow ie
do 15 tys. członków (w 1929 r.). B urżuazyjny obóz n aro ­
dow y w mieście został zlikw idow any, a w 1929 r. odbył
się w K ijow ie proces przywódców Spiłki W yzwolennia
U krajiny, zakończony w ysokim i k aram i więzienia. W
rok później na XVI zjeździe WKP(b) zdem askowano
uk raiń sk ie odchylenie nacjonalistyczne działające w sa­
m ej p artii. W całym niem al społeczeństwie ukraińskim
rozpow szechniła się ideologia socjalistyczna. N ajbardziej
popierali ją robotnicy, którzy w okresie kolektyw izacji
rolnictw a w yjeżdżali na wieś, agitując chłopów do w stę­
pow ania do kołchozów, •organizow ali brygady żniwne,
pom agające rolnikom w pracach polowych, dem askow ali
w rogów ustroju.
Poziom życia ludności K ijow a i całego Zw iązku R a­
dzieckiego był jednak nadal niski. N iew ątpliw ie likw i­
dacja bezrobocia i znaczny w zrost św iadczeń socjalnych
w tym okresie stanow iły dodatni elem ent w życiu lu d ­
ności. G orzej przedstaw iała się spraw a płac realnych. W
planie 5-letnim zakładano, że w śród robotników w zrosną
one o 71%, dochody chłopów — o 67% . „W w yniku
obiektyw nych m echanizm ów rynkow ych w zrastający
244
szybko fundusz płac oddziaływ ał na obniżenie w artości
pieniądza i dalszy w zrost cen — był przyczyną i rów no­
cześnie skutkiem zm niejszania się w artości pieniądza.
W zrost cen, zwłaszcza na w olnym rynku, prow adził do
podnoszenia się kosztów u trzym ania ponad w skaźniki
przew idziane w planie, co obniżało realn ą w artość pod­
w yżki płac. Biorąc pod uwagę w zrost cen w sektorze
uspołecznionym, realn a płaca robotników i pracow ników
w 1932 r. obniżyła się o 20% , co znalazło w yraz w po­
garszającej się stru k tu rze spożycia: ludzie jedli m niej
m ięsa, w ięcej chleba, m ąki i — przede w szystkim —
ziem niaków . Zwiększył się też udział w ydatków na żyw ­
ność w budżecie rodziny robotniczej... Niedobory budże­
tu rekom pensow ano dodatkow ą pracą i zatrudnieniem
m ożliwie w szystkich dorosłych członków rodzin. W ten
sposób w okresie intensyw nej in d u strializacji polityka
em isyjna i duży w żrost cen w płynęły na ograniczenie
konsum pcji ludności” (cyt. za: J. C i e p i e l e w s k i ,
H istoria goĄ>odarcza Z w ią zku Radzieckiego, W arszawa
1977). N ajtrudniejszy był rok 1932.
W latach 1933-1937 realizowano w ZSRR drugi plan
pięcioletni. Jego w ytyczne dotyczące U krainy uchw alił
X II Zjazd KP(b)U w 1934 r., k tó ry postanow ił rów nież
przenieść stolicę republiki z C harkow a do K ijow a, u zna­
jąc, że w m ieście tym zdecydowanie u trw aliła się już
w ładza radziecka. W ładze p arty jn e i państw ow e prze­
niosły się do K ijow a 24 czerwca tegoż roku. Dzień ten
był radosnym św iętem dla całego m iasta. Na K reszcza-
tik u odbyła się w spaniała parada w ojskow a i m anifes­
tacja ludności. M iejsce na try b u n ie honorow ej zajęli
przyw ódcy U krainy Radzieckiej: G rzegorz Pietrow ski,
S tanisław Kosior, P aw eł Postyszew, W łodzim ierz Z atoń-
ski, A leksander Szlichter.
Przeniesienie stolicy do K ijow a w płynęło na przyśpie­
szenie rozwoju m iasta. Pow stały nowe, w ielkie zakłady
245
przem ysłow e: F abryka O brabiarek A utom atycznych im.
Gorkiego, Z akłady N apraw y T aboru Kolejowego w
Darnicy, Z akłady A p a ratu ry K ontrolno-Pom iarow ej,
odzieży dziecięcej, zakłady chemiczne, ceram iczne, pie­
karnicze, włókiennicze i szereg innych. Rozbudowywano
także istniejące już fabryki. Dzięki tym inwestycjom
i wzrostow i wydajności pracy przyrost produkcji prze­
m ysłowej w Kijow ie w ynosił 24-32% rocznie. W 1936 r.
osiągnęła ona w artość 880,6 m in rubli, dw ukrotnie wię­
cej niż w 1932 r. W tym okresie liczba robotników p ra ­
cujących w przem yśle wzrosła do 73,7 tys., całe zaś
m iasto osiągnęło już 700 tys. mieszkańców, tj. ponad 100
tys. więcej niż przed pierw szą w ojną św iatow ą. W dal­
szym ciągu rozbudow yw ała się gospodarka kom unalna.
Szczególnego rozm achu nabrało budow nictw o m ieszka­
niowe — w drugiej pięciolatce oddano w mieście do
użytku 366 tys. m2 pow ierzchni m ieszkaniow ej, praw ie
trzy k ro tn ie więcej niż w pierw szej pięciolatce. K ijów
podzielono wówczas na 8 dzielnic: Leninow ską, obejm u­
jącą centrum , Szewczenkowską, P etrow ską (Podole),
Październikow ą, Radziecką, M oskiewską, K irow ską (Pe-
czersk), D arnicką. Nowy podział w niczym nie pokryw ał
się z daw nym i rejonam i.
O bradujący w dniach 10-21 m arca 1939 r. XVIII
zjazd W KP(b) uchw alił program budow nictw a socjali­
stycznego w okresie trzeciej pięciolatki, m ającej obejm o­
wać lata 1938-1942. P rzew idyw ano w nim dalszy rozwój
przem ysłu także i w K ijowie, zwłaszcza m otoryzacyjne­
go, elektrom aszynow ego, precyzyjnego (fabryka zegar­
ków, m aszyn do pisania), lniarskiego i spożywczego.
P rodukcja przem ysłow a w Kijow ie w 1942 r. m iała
osiągnąć w artość 2,5 m ld rubli, tj. 2,5-krotnie więcej niż
w 1937 r. Planow ano także rozwój kom unikacji m iej­
skiej, rozbudow ę sieci tram w ajow ej i trolejbusow ej
(pierwsze trolejbusy pojaw iły się w K ijow ie w 1935 r.),
246
budow ę nowych parków i zieleńców, pokrycie tw ardą
naw ierzchnią dalszych ulic, budowę now ych wodocią­
gów, oczyszczalni ścieków, popraw ę stanu ośw ietlenia.
Nowe inw estycje przyczyniły się do dalszego rozwoju
m iasta. Pow ierzchnia jego zwiększyła się z 17 400 ha
przed rew olucją do 68 000 ha w 1939 r. Ludność w ty m ­
że roku osiągnęła liczbę 846,3 tys., przy czym notowano
tera z znaczną przew agę kobiet. W K ijow ie pracow ało
wówczas ponad 200 w ielkich przedsiębiorstw przem ysło­
w ych w ytw arzających produkcję dla całego Związku
Radzieckiego. Była ona coraz bardziej nowoczesna,
zwłaszcza w przem yśle elektrom aszynow ym . Duży po­
stęp notow ał K ijów w dziedzinie opieki społecznej; dzia­
łały w mieście 24 szpitale, pracow ało 4000 lekarzy, spa­
dła znacznie śm iertelność ludności, przedłużył się p ize-
ciętny wiek życia. Na szerszą skalę rozw inęła się sieć
handlow a i usługowa. W yrazem nowoczesności w tej
dziedzinie stał się C en traln y „U niw erm ag” zbudow any
przy rogu K reszczatiku i ulicy Lenina, m ogący obsłużyć
50 tys. osób dziennie. W mieście pow stało w tym czasie
szereg w spaniałych gm achów użyteczności publicznej
oraz obiektów państw ow ych, jak budynek Rady N a j­
wyższej USRR, zaprojektow any przez W łodzim ieiza
Zabołotnego, B ady M inistrów USRR, B iblioteki A kade­
m ii Nauk USRR. W budow nictw ie m ieszkaniow ym prze­
w ażały zrazu niew ielkie dom y dw u- lub trzypiętrow e.
W latach 30-ych przystąpiono do wznoszenia w ielkich
bloków m ających po kilkadziesiąt m ieszkań. S ty l' tego
budow nictw a był niejednolity. Po 1934 r. grupa arch i­
tek tó w pod kierow nictw em P aw ła C haustow a opracow a­
ła plan przebudow y K ijow a w ciągu 10-20 lat. O dtąd
zabudow a m iasta odbyw ała się w sposób planow y.
P ow stał sw oisty styl architektoniczny naw iązujący do
klasycyzm u, bogaty, pełen ozdób, skłonny do m onum en­
talizm u.
 W w yniku pom yślnej realizacji drugiego planu pię­
cioletniego w arunki życia ludności w ZSRR uległy pew ­
nej popraw ie. „Jednak ponowne podwyższenie cen n ie­
których artykułów w okresie trzeciego planu pięciolet­
niego w płynęło na pew ne zaham ow anie dalszej popraw y
stopy życiowej. Dlatego właściw ym elem entem popraw y
położenia m aterialnego rodzin robotniczych był w zrost
zatrudnienia członków rodzin... W ażną rolę odgryw ał
przy tym stały w zrost funduszu społecznej konsum pcji —
szybki rozwój różnych typów szkolnictw a i oświaty po­
zaszkolnej, ochrony zdrow ia, sanatoriów , wczasów p ra ­
cowniczych itp. W w yniku działania w ielu złożonych
czynników nastąpiła popraw a, zwłaszcza w drugim p la­
nie pięcioletnim , położenia ludności pracującej m iast, o
czym świadczą przeprow adzone w 1936 r. badania b u ­
dżetów rodzin robotniczych. Zwiększone w latach 1932—
-1940 w ydatki na arty k u ły trw ałego użytku są dowodem
większej ich produkcji i podaży ma rynku. W ieloletnie
niedoinw estow anie gospodarstw a rodzinnego m usiało być
bowiem uzupełnione n aw et kosztem ograniczenia spoży­
cia” (cyt. za J. Ciepielewskim).
O siągniętym w latach 30-ych sukcesom w budow ie
socjalizm u w ZSRR tow arzyszyły zjaw iska ujem ne, znaj­
dujące swój w yraz w naruszaniu zasad praw orządności
socjalistycznej. Spowodowane zostały w dużej m ierze
chorobliw ą podejrzliw ością Stalina i jego najbliższego
otoczenia. A utorytet przyw ódcy WKP(b) i państw a ra ­
dzieckiego zdobyty w okresie w alki z opozycją praw ico-
w o-oportunistyczną, wzmocniony następnie sukcesam i
w budow ie socjalizm u i rozwoju gospodarki, przerodził
się w latach 30-ych w k u lt jednostki. O dgórne narzuca­
nie decyzji przez S talina i najwyższe kierow nictw o p a rtii
i rządu w yw oływ ały sprzeciw w ielu działaczy. Spowodo­
wało to w ielką falę represji, zwłaszcza po tajem niczym
zabójstw ie S iergieja K irow a w 1934 r. O fiarą ich padali
248
działacze p arty jn i i państw ow i, wyżsi oficerowie Armii
C zerw onej, intelektualiści, a często zw ykli, prości ludzie.
W śród niew innie oskarżonych i straconych lub zmuszo­
nych sytuacją do popełnienia sam obójstwa znajdow ali się
czołowi działacze KP(b)U i rządu ukraińskiego, ludzie czę­
sto bardzo zasłużeni dla Kijow a: W łodzim ierz Antonow-
-O w siejenko, M endel Chatajew icz, Włas Czubar, Jan G a-
m arnik, Jona J a k ir — dowódca U kraińskiego Okręgu
W ojskowego, A leksander Jegorow , Stanisław Kosior, Panas
Lubczenko, Paw eł Postyszew, C yryl Suehom łyn, Włodzi-
m ierz Zatoński i w ielu innych. R epresje la t 30-ych za­
ciążyły też poważnie na życiu k u ltu raln y m i naukow ym
U krainy.
Głównym jego ośrodkiem był Kijów. T u znajdow ało się
najw ięcej szkół i wyższych uczelni, tu pracow ali n a j­
w ybitniejsi ukraińscy uczeni i pisarze, artyści, działacze
ośw iatow i. P rzebyw ali tu również liczni intelektualiści
rosyjscy.
O św iata radziecka na U krainie starto w ała w bardzo
tru d n y ch w arunkach. W roku 1920/1921 ujednolicono w re ­
publice system szkolnictw a podstawowego — pow stały
siedm ioletnie szkoły z jednakow ym program em naucza­
nia. W Kijowie było wówczas 196 tak ich szkół. Powstało
także dużo szkół dla pracujących, kursów dla analfabetów ,
ośrodków szkolenia zawodowego. K lęska nieurodzaju, a
a w ślad za nim i głodu spowodowała upadek szkolnic­
tw a. Nauczyciele masowo opuszczali Kijów, podobnie jak
inne m iasta, i szukali chleba na wsiach, w futorach, w
odległych nieraz regionach. Z braku k a d ry pedagogicznej
trzeba było zam knąć wiele szkół, inne, pozbawione opału
i św iatła, wegetow ały. Do K ijow a przyjechało w dodatku
m nóstw o dzieci z terenów objętych głodem. Zaopiekowała
się nim i Rada O chrony Dzieci, ale m iejsca w szkołach
tru d n o było dla nich znaleźć. Dopiero popraw a sytuacji
gospodarczej w okresie N EP-u spowodowała pow rót n a u ­
czycieli do m iasta, co um ożliwiło odbudowę szkolnictwa.
Liczba placów ek oświatow ych zaczęła w zrastać dopiero od
1927 r., gdy objęto nauczaniem 92% dzieci w w ieku szkol­
nym . W 1930 r. do szkół uczęszczało już 96% dzieci kijow ­
skich. W tym okresie przystąpiono też do ostatecznej w alki
z analfabetyzm em , k tó ry po wojnie dom owej obejm ował
jeszcze ponad 30% m ieszkańców m iasta. W arunki p racy
szkół znacznie się wówczas popraw iły, dyscyplina w śród
uczniów była jednak niska. N ajw iększy postęp w rozwo­
ju ośw iaty notowano w drugiej połowie la t 30-ych. W la ­
tach 1935— 1938 oddano do użytku w K ijow ie 71 now ych
budynków szkolnych. W mieście pracow ało wówczas 165
szkół podstaw ow ych i średnich (w roku szkolnym 1940/
/1941 — 176 szkół), znacznie większych i lepiej zorgani­
zow anych niż te pierw sze, utw orzone po w ojnie dom owej.
W szkolnictwie wyższym dokonyw ały się duże zm iany.
W 1920 r. zam knięto na U krainie uniw ersytety, uznane
za siedlisko m yśli burżuazyjnej. Na ich miejsce pow stały
liczne sam odzielne instytuty. W 1932 r. liczba ich w K ijo­
wie doszła do ponad 30. Poziom kształcenia w nich był
bardzo różny, przew ażnie niski, dlatego, po u trw aleniu się
w ładzy radzieckiej, w 1933 r. przyw rócono na U krainie
system uniw ersytecki. W rok później U niw ersytet K ijow ­
ski otrzym ał im ię T arasa Szewczenki. Studiow ało na nim
ppczątkowo około 2000 studentów , przed drugą w ojną
św iatow ą liczba ta w zrosła do 4000. W 1941 r. działały
w K ijow ie 22 wyższe szkoły i instytuty, w tym u n iw er­
sy tet i politechnika, druga po uniw ersytecie uczelnia w
m ieście pod względem liczby słuchaczy, konserw atorium
muzyczne, A kadem ia Handlow a. Studiow ało w nich łącz­
nie 23 tys. studentów , nieco więcej niż przed rew olucją.
Chociaż przez większość okresu m iędzywojennego K i­
jów nie by ł stolicą USRR, stanow ił stale siedzibę U k raiń ­
skiej A kadem ii N auk. Po w ojnie dom owej wznowiła ona
sw oją działalność. Od w ładz radzieckich otrzym ała w y­
250
godne pomieszczenie w obszernym gm achu przy b u lw a­
rze Szewczenki, oddano jej również do użytku d ru k arn ię
w Ł aw rze Peczerskiej. W 1922 r. prezydentem A kadem ii
N auk został w ybitny botanik W łodzim ierz Lipski. W rok
później A kadem ia m iała już 23 placów ki naukow e. Do
szczególnie zasłużonych należała kom isja poszukiw ań bo­
gactw m ineralnych, kierow ana przez prof. W łodzimierza
W ernadskiego. A kadem ia inspirow ała badania naukow e w
dziedzinie historii, językoznawstwa, folkloru i etn o g ra­
fii, archeologii, nauk przyrodniczych i innych. O rganem
jej były „N aukowe Z apysky1'. W okresie realizacji planów
pięcioletnich zwiększono znacznie w y datki na badania
naukow e i dokonano reorganizacji Akademii', tworząc 21
instytutów naukow o-badaw czych. P race naukow e p ro ­
w adziły też liczne sam odzielne in sty tu ty oraz wyższe
uczelnie, zrzeszające w Kijow ie ogółem około 2 tys. p ra ­
cowników naukow ych. Uczeni kijow scy zanotow ali szereg
w ażnych osiągnięć. A kadem ik M ikołaj K ryłow i jego u-
czeń Mykoła Bogolubow stw orzyli podstaw y nowego dzia­
łu fizyki m atem atycznej — m echaniki nieliniow ej, uzys­
k u jąc znaczny rozgłos nie tylko w ZSRR, ale i za granicą.
W 1929 r. biochem ik A leksander P ałład in uzyskał N a­
grodę Leninow ską jako pierw szy uczony na U krainie.
Znaczne osiągnięcia m ieli chemicy, jak Sergiusz R eform at-
ski i W łodzim ierz Jaw orski, geografowie P. Tytkow ski
i B. Czernyszew, m echanicy K. Sim inski, A. Dynnyk i S.
Serenson, m ikrobiolog i epidem iolog D aniel Zabłotny, od
1928 r. prezydent A kadem ii Nauk, profesorow ie m edycy­
ny: A leksander Bohomolec, hem atolog i fizjopatolog, p re ­
zydent A kadem ii od 1930 aż do 1946 r., fizjolog N. Hołod-
ny, N. Strażesko i F. Janow ski, ekonom iści A. Szlichter,
K. W obly i M. P tucha, botanik A. Sapehyn, m atem atyk
D ym itr Grawe. Eugeniusz Paton rozpoczął badania w dzie­
dzinie spaw ania elektrycznego i nad al zajm ow ał się b u ­
dową mostów. Rozwijano badania literackie, prow adzone
przez tak znanych pisarzy jak A leksander K ornijczuk, P a ­
weł Tyczyna, M aksym Rylski, syn pow stańca polskiego
z 1863 r. Znaczna część uczonych zajm ow ała się studio­
w aniem m arksizm u-leninizm u. W 1927 r. oddano do u żyt­
ku A kadem ii specjalnie budow any dla niej gm ach przy
rogu ulic Lenina i W łodzim ierskiej, zaprojektow any przez
architekta P. Aleszyna.
W życiu literackim U krainy większą początkowo rolę
odgryw ał C harków , w krótce jednak K ijów stał się rów no­
rzędnym ośrodkiem i w tej dziedzinie. Duże znaczenie
w rozw oju badań literackich odegrało mieszczące się w ła­
śnie w K ijow ie Tow arzystw o H istoryczno-Literackie. W
1926 r. w dom u przy Z aułku K reszczatickim n r 8, w któ ­
rym w 1846 r. m ieszkał Szewczenko, otw arto uroczyście
m uzeum jego im ienia. Pracow nicy m uzeum włożyli duży
w kład pracy w badania nad twórczością tego najw iększe­
go w dziejach poety ukraińskiego. Do rozw oju lite ra tu ry
przyczyniła się też w znacznym stopniu Ogólnonarodowa
B iblioteka U kraińska, dysponująca bogatym i zbioram i,
stale powiększanym i i uzupełnianym i bieżącą twórczością.
Znaczną rolę odegrał także Naukowy In sty tu t Książki.
L ata dw udzieste były okresem szczególnie bujnego roz­
w oju lite ratu ry , ożywionych dyskusji i polem ik, różnorod­
ności kierunków , dużego bogactw a form organizacyjnych.
D ziałała grupa pisarzy chłopskich — „ P łu h ” — i p ro leta­
riackich — „H art”, na czele z sym bolistą Paw łem Tyczy-
ną, tzw. neoklasyków, z którym i zw iązany był początkowy
okres twórczości M aksym a Rylskiego; pow stała W olna
A kadem ia L itera tu ry P roletariackiej założona przez M y-
kołę Chwylowego, aktyw ni byli neorom antycy z M iko­
łajem Bażanem i Ju rijem Janow skim , w ielką sławę zdo­
był sobie wówczas „ukraiński Jesienin”, W łodzimierz So-
siura. A ktyw ni byli literaci z kręgu narodowców, których
u tw ory w ydaw ały pry w atn e jeszcze dru k arn ie. N a jb a r­
dziej znanym wśród nich był M ichał D raj-C hm ara. Utwo­
rzyli oni w łasną „Asocjację P isarzy”. P ostępująca stopnio­
wo odbudowa przem ysłu poligraficznego i coraz lepsze
zaopatrzenie w p apier przyczyniły się do w zrostu n ak ła­
dów książek i liczby tytułów oraz dużego rozw oju p ra ­
sy. W K ijow ie urodzili się też i uczyli pisarze rosyjscy —
M ichał B ułhakow i Ilia E renburg, przebyw ali przez dłuż­
szy czas A leksander Błok, K onstanty Paustow ski, D em jan
Biedny, A leksy Tołstoj, W łodzim ierz M ajakow ski i M a­
ksym Gorki.
K ierunek socjalistyczny w literatu rze zaczął um acniać
się dopiero od 1925 r., gdy pow stał związek literacki „Paź­
dziernik” . P rzyciągnął on do siebie w ielu znanych lite ra ­
tów zw iązanych dotychczas z różnym i orientacjam i: Mi­
kołaja Taraszczenkę, Jak u b a Sawczenkę, W łodzim ierza J a -
roszenkę, Bażana, Iw ana Le, J u rija Janow skiego. W alka
ideologiczna z n u rtam i literackim i uznanym i za obce so­
cjalizm ow i zaostrzyła się, przy czym w ładze zaczęły uży­
wać form nacisku politycznego. W 1929 r. zam knięte zo­
stało pismo narodow ców „Słowo”, przestały funkcjonow ać
d ru k a rn ie pryw atne. P ow stała „Asocjacja P isarzy P ro le­
tariack ich ” i grupa pisarzy kom unistycznych „M ołodnik” .
Z grupam i tym i zw iązał swą twórczość Tyczyna i Rylski,
k tó ry m.in. w 1927 r. przetłum aczył na język u k raiń sk i
M ickiewiczowskiego Pana Tadeusza. W 1932 r. różnorodne
grupy pisarzy zostały przez władze rozwiązane, a na ich
m iejsce pow stał jednolity politycznie i organizacyjnie
Związek P isarzy Radzieckich, stojący na gruncie u stro ju
socjalistycznego i popieranego przez czynniki p arty jn e
realizm u socjalistycznego. K ierunek ten m iał przede wszy­
stkim służyć określonym celom politycznym , co spowodo­
wało znaczne obniżenie poziomu lite ra tu ry u k raińskiej po­
czątku la t 30-ych. Dopiero po kilkuletnim okresie zasto­
ju, po 1935 r., zaczyna ożywiać się znowu życie literackie
i w pełni rozkw itają talen ty Tyczyny, Bażana, Rylskiego,
Sosiury i kilku now ych m łodych pisarzy i poetów. Ci jed ­
253
n ak z pisarzy, którzy nie podporządkow ali się nowemu
prądow i i chcieli pozostać sam odzielni, stracili możność
pisania.
K ijów w okresie m iędzyw ojennym odgryw ał w ażną ro­
lę w życiu m uzycznym. Głównym jego ośrodkiem był w
m ieście In sty tu t M uzyczno-D ram atyczny im. M ikołaja Ł y ­
senki. W latach 20-ych rozpoczęli twórczość kom pozy­
torską utalentow ani tw órcy: M. W erykow ski, Filip Kozic­
ki, H ryhorij W ieriowka, W iktor Kosenko, Lewko Rewucki.
Kom ponow ali głównie ludowe pieśni chóralne, ponadto
sym fonie, oratoria, pieśni rew olucyjne, opery i inne utw o­
ry. O grom ny w kład w rozwój k u ltu ry m uzycznej K ijow a
i U krainy wniósł P aństw ow y T ea tr O pery i B aletu im.
T. Szewczenki, założony w 1925 r. Na jego scenie w ystę­
powało w ielu znakom itych śpiewaków, jak Z. H ajdaj,
M. Zacharczenko, M. Litw inenko-W olhem ut. Pracow ało tu
rów nież kilku w ybitnych dyrygentów i reżyserów : A. Pa-
zowski, W. Dranisznikow, J. Łapicki, M. Smolicz, G. B ere-
zowy. Duży udział w krzew ieniu k u ltu ry muzycznej m ia­
ły też zespół bandurzystów oraz P aństw ow y C hór Żeński.
Do upow szechnienia m uzyki i pieśni ludowej przyczynił
się w znacznym stopniu In sty tu t F olkloru AN USRR, p ro ­
w adzący przez długie lata system atyczne badania nad te ­
go rodzaju twórczością.
Do ożywienia życia teatralnego najbardziej przyczynił
się początkowo te a tr „Studio”, założony w 1921 r. i kie­
row any przez zdolnego reżysera M arka Taraszczenkę. Na
jego scenie w ystępow ali młodzi artyści, a sztuki przez
nich gryw ane m iały aw angardow y charakter. W m iarę
u trw a la n ia się. w ładzy radzieckiej re p e rtu a r teatrów za­
czął się zm ieniać — pojaw iły się sztuki rew olucyjne, wy­
sław iające partię bolszewicką, rew olucję, bohaterów w oj­
ny domowej. W 1922 r. te a tr „M łody” w Kijowie przek-
kształcił się w aw angardow y te a tr „B erezył”, przeniesiony
w cztery lata później do C harkow a. N ajw iększy w kład
254
w rozwój życia teatraln eg o wniósł jed n ak P aństw ow y
T ea tr D ram atyczny im. I. F ranki, w k tó ry m występow ali
znani wówczas aktorzy: J. Ju ra, A. B órysoglebskaja,
A. W atulia, W. W arecka, A. Buczma i J. Szum ski.
W 1931 r. pow stał w K ijow ie T eatr A rm ii Czerwonej, dzia­
łały też am atorskie te a try robotnicze, te a try dziecięce i in ­
ne.
W K ijow ie rozw ijała się rów nież kinem atografia u k ra iń ­
ska. W 1921 r. pow stało tu technikum filmowe, kształcą­
ce specjalistów dla potrzeb tej m łodej dziedziny sztuki.
W 1925 r. reżyser Dowżer.ko zaczął organizow ać w K ijo­
wie drugie na U krainie (po C harkow ie) studio filmowe.
Tu pow stały jego w ybitne film y: Arsenał, pełen rew olu­
cyjnego patosu d ra m a t poświęcony w ydarzeniom 1917—
—1919 r. w Kijowie, oraz Ziem ia, ukazujący tru d n e lata
kolektyw izacji wsi na U krainie. Dzięki tym głównie fil­
mom Dowżenko zdobył sobie sławę w spółtw órcy kina ra ­
dzieckiego. Jednym z najbardziej znanych na U krainie
film ów pow stałych w K ijow ie był Bohdan C hm ielnicki
reżyserii Igora Sawczenki. Pierw szy film dźwiękowy pow ­
stał w Kijow ie w 1930 r.
W sztukach plastycznych panow ały początkowo różne
style i kierunki, stopniowo jednak i tu zaczął dom inować
realizm socjalistyczny. W latach 20-ych pow stały w K ijo­
wie asocjacje arty stó w „Czerwonej U k rain y ” i „Rew olu­
cyjnej Sztuki U k raiń sk iej”, k tó re stopniowo zdom inowały
sztuki plastyczne i w yparły z nich inne k ierunki. W k rę ­
gu tych asocjacji pow stały liczne dzieła, cechujące się śre­
dnim poziomem artystycznym i dużym i w aloram i ideo­
wym i, np. obrazy: K adry D nieprostroju (1937 r.) K arola
T rochim enki, Taras Szew czenko-pastuch (1928 r.) Iw ana
Iżakewycza, Przesłuchanie wroga (1936 r.) W łodzimierża
Kosteckiego, Pożegnanie partyzanta (1940 r.) Aleksego N e-
sterenki. Dziełem arty stó w kijow skich były również liczne
pejzaże, jak Pow ódź na W yspie T ruchanow skiej (1937 r.)
255
A leksandra Paszczenki. W rzeźbie dom inowały dzieła m o­ 12. Laia wojny i okupacji
num entalne i p o rtrety . Do najbardziej znanych należały
p o rtre ty Iw ana F ran k i i A leksandra Dowżenki dłuta
G rzegorza Piw ow arow a oraz T arasa Szewczenki, dłuta
Iw ana M akohona. Pom nik Szewczenki stanął w 1939 r.
w p ark u koło uniw ersytetu. W dwa lata później bujnie
rozw ijające się życie k u ltu raln e K ijow a przerw ała b ru ­ W czesnym rankiem 22 czerwca 1941 r. ry k silników sa­
taln ie druga w ojna światowa. , m olotow ych i h uk bom b obwieścił kijow ianom początek
zdradzieckiej napaści Niemiec hitlerow skich na ZSRR. Na
całej radziecko-niem ieckiej granicy rozpoczęły sę zacię­
te w alki. N aloty lotnictw a hitlerow skiego skierow ane zo­
stały na w szystkie większe m iasta i lotniska radzieckie
leżące w pobliżu granicy. Tego dnia ogłoszono m obilizację
mężczyzn roczników 1905—1918 oraz stan w ojenny w całej
europejskiej części ZSRR. Wyznaczono też dowództw a
frontów . Na czele F ro n tu Południow o-Zachodniego sta­
nął m arsz. Siem ion Budionny, członkiem jego R ady Wo­
jennej został pierw szy sekretarz KC KP(b)U N ikita C h ru -
zczow. K om itet C en traln y P artii i P rezydium Rady N aj­
wyższej USRR zw róciły się do narodu ukraińskiego z wez­
waniem: „Nadszedł czas, kiedy każdy, nie szczędząc ży-
ia, pow inien do końca wypełnić św ięty dług wobec oj-
zyzny, wobec swego n aro d u ”. Od pierw szych dni w ojny
/ K ijow ie i innych m iastach radzieckich zaczęła się pow ­
szechna m obilizacja. O dbyw ała się ona w patriotycznym
zapale, na fro n t zgłaszały się tysiące ochotników. „Proszę
posłać m nie na pierw szą linię frontu. J a komsomolec od
1940 roku, m nie w ychow ała Ojczyzna, p a rtia bolszewicka,
Komsomoł. Zapew niam , że oddam w szystkie swe siły,
um iejętności, a jeśli trzeba będzie, to i życie za naszą O j­
czyznę, za p a rtię ” — pisał jeden z m łodych robotników
kijow skich, Jegorow (cyt. za: Istorija K yjew a ). Jego m y­
śli podzielały tysiące kijow ian.
W pierw szych dniach w ojny zm obilizowano w mieście
około 200 tys. mężczyzn, w tym 16 333 kom unistów , tj.

17 — D zieje K ijo w a 257

połowę kijow skiej organizacji party jn ej, oraz 40 tys. kom ­
somolców. W Kijowie, podobnie jak w całym k raju , odby­
w ały się liczne wiece i m asówki, na któ ry ch zebrani po­
tępiali w iarołom ną napaść faszystowską i w yrażali goto­
wość służenia Ojczyźnie w walce o wolność. Przem aw iali
na nich czołowi działacze p arty jn i i państw ow i U krainy:
Chruszczów, Michał B urm istenko, D em jan Korotczenko,
Leonid K ornijec, M ichał H reczuha. W ciągu kilku lub
k ilk u n astu dni czołowe kijow skie zakłady przem ysłow e
przestaw iły swą produkcję na potrzeby obrony. Starsza
młodzież szkolna podjęła wszędzie naukę zawodu, by za­
stąpić przy m aszynach robotników pow ołanych pod broń.
S ytuacja n a polu w alki układała się jednak niekorzyst­
nie dla A rm ii Radzieckiej. Pod naporem. przew ażających
sił hitlerow skich Niem iec i ich sojuszników w ojska ra ­
dzieckie wszędzie cofały się w głąb k ra ju , tocząc zacięte
bitw y obronne. W K ijow ie rozpoczęto więc ew akuację za­
kładów przem ysłow ych, w ysyłając je tran sp o rta m i kolejo­
w ym i na U ral, Syberię, do Azji Środkow ej. W raz z nim i
opuściły m iasto tysiące robotników z rodzinam i. Pozostali
na m iejscu m ieszkańcy przystąpili do budow y fortyfika­
cji wokół m iasta, organizow ali drużyny obrony przeciw ­
lotniczej, przeciw pożarow ej, sanitarne i inne. Ludzie p ra ­
cowali z w ielką ofiarnością, często po 12—14 godzin na do­
bę. Tworzono też oddziały pospolitego ruszenia. W jednym
tylko dniu 8 lipca zorganizowano w K ijow ie 13 batalio­
nów strzeleckich i 19 oddziałów pospolitego ruszenia w si­
le 32 800 ludzi. P rzejeżdżający przez K ijów gen. Iw an Ba-
g ram ian pisał: „Mimo wczesnego ran k a i częstych nalo­
tów na ulicach pełno było ludzi. Na skrzyżow aniach u sta­
wiano barykady, ulice przegradzano wszelkiego rodzaju
um ocnieniam i. Pracow ali tu nie tylko mężczyźni i kobie­
ty, ale i dzieci... W owe pam iętne dni zgłaszały się ochot­
niczo do w ojska setki tysięcy m ieszkańców stolicy. R ejo­
nowe kom itety p arty jn e i rejonow e kom isariaty wojskowe
ledwo zdążyły przeglądnąć law inę podań składanych przez
robotników , studentów , inteligencję, naw et przez gospo­
dynie domowe. Wszyscy kategorycznie żądali w ydania im
broni, aby mogli stanąć na straży ojczystego m iasta. Wie­
lu dom agało się natychm iastow ego w ysłania n a fro n t”
(cyt. za: I. B a g r a m i a n , Miasto nad. D nieprem , W ar­
szawa 1966). ,
Po zdobyciu Lwowa przez Niemców wzmożono prace
fortyfikacyjne koło K ijow a. 30 czerwca pracow ało przy
nich 50 tys. osób, w ciągu dalszych trzech dni — ponad
160 tys. Przygotow aniam i m iasta do w alki kierow ali
Chruszczów i B urm istenko. Pierw sza linia obrony prze­
biegała rzeką Irpień do osiedla Biłohorodka, druga —
przez Biłohorodkę, W itę Pocztową, Lesniki do brzegu
Dniepru, trzecia znajdow ała się już na przedm ieściach K i­
jowa. 6 lipca utw orzony został sztab obrony m iasta złożo­
ny z wyższych oficerów, działaczy p arty jn y ch oraz przed­
staw icieli władz m iejskich. Obroną cyw ilną kierow ał
pierw szy sekretarz K om itetu M iejskiego P artii, K. M oska-
lec. W sum ie w ykopano 30 km rowów przeciwczołgowych,
15 km skarp, zbudow ano ponad 750 drew nianych schro­
nów bojow ych i ustaw iono 15 km pól m inowych. Pas
obronny m iał ogółem 55 km szerokości, 6— 10 km głębo­
kości i okalał K ijów z zachodu n ieregularnym łukiem
o prom ieniu 30—35 km.
Dnia 8 sierpnia K w atera Główna w ydała rozkaz: „K ijo­
wa nie oddawać!” Tem u celowi podporządkow ano cały
plan dowództw a F ro n tu Południowo-Zachodniego, na któ­
rego czele stanął po początkowych niepowodzeniach gen.
Michał Kirponos. „Dowództwo F ro n tu zdaw ało sobie do­
skonale sprawę, że dopóki nad K ijow em pow iew a czer­
wony sztandar, faszyści nie mogą liczyć na urzeczyw ist­
nienie na U krainie swoich planów, że dopóki nie zdobędą
Kijowa, nie m ają co m yśleć o okupacji U k rain y — pisał
gen. B agram ian. — Toteż Rada W ojenna F ro n tu dołoży­
259
ła w szelkich starań, ażeby decydujące znaczenie w alk to­
czących się na kierunku kijow skim jasne było nie tylko
dla dowódców i oficerów politycznych, ale i dla szerego­
w ych żołnierzy”. W róg tym czasem zbliżał się szybko do
m iasta. 11 lipca, w ykorzystując szeroką lukę pow stałą
między jednostkam i 5 arm ii broniącym i rejonu K oroste-
nia a oddziałam i osłaniającym i Kijów, niem ieckie jedno­
stki pancerne i piechota zm otoryzow ana osiągnęły Irpień,
docierając n a odległość zaledw ie 15—20 km od Kijowa.
Zadanie zdobycia stolicy U krainy dowództwo hitlerow ­
skie pow ierzyło 6 arm ii, osłanianej jednostkam i dwóch
arm ii niem ieckich oraz dwóch arm ii rum uńskich. Siły
6 arm ii liczyły w sum ie 14 dywizji, w tym dw ie pancerne
i dw ie zm otoryzowane. Zaczęły się zacięte w alki na podej­
ściach do K ijow a. Dowództwo F rontu Południow o-Zachod­
niego um iejętnie osłabiało nacisk nieprzyjaciela na sto­
licę U krainy, przeprow adzając nieustanne k o n tratak i spod
K orostenia i samego K ijow a. A ktyw ne było też lotnictw o
radzieckie. Zdecydowana i mężna obrona wojsk radziec­
kich powodowała w śród Niemców duże straty . Gen. F ranz
H aider przyznaw ał, że dziennie sięgały one 1600 żołnie­
rzy. „Stałe zwiększanie się sił przeciw nika, jego wzm aga­
jący się opór, aktyw izacja arty le rii i lotnictw a, a rów no­
cześnie bardzo w yraźne zmęczenie i straty naszych
wojsk... — wszystko to rozwiewało nadzieje na osiągnię­
cie w najbliższym czasie sukcesu — pisał inny generał nie­
m iecki, A. Philippi. — Dowódca G rupy A rm ii („Połud­
n ie” — L.P.) przew idując możliwość kryzysu w dowodze­
niu wojskam i... w ydał rozkaz zatrzym ać n atarcie na linii
K ijów, K orosteń i przejść chwilowo do obrony” (cyt. za:
H istoria W ielkiej W ojny Narodowej Z w ią zku Radzieckie­
go 1941— 1945, t. II, W arszaw a 1964). Po zaciętych w al­
kach N iem cy zdobyli w praw dzie 22 lipca Fastów , ale tem ­
po dalszego ich posuw ania się wzdłuż linii kolejowej
Fastów-—K ijów znacznie osłabło. W ciągu następnych 10
260
dni doszli tylko do Borowej, przebyw ając zaledw ie 15 km.
Dalej już zupełnie utknęli. Dopiero w końcu lipca, po wy­
cofaniu całej 5 arm ii do rejonu K orostenia, Niem cy prze­
grupow ali swe siły i wznowili natarcie na K ijów. W d al­
szym ciągu posuw ali się bardzo wolno i jedynie na połud­
nie od K ijow a odnieśli większy sukces, przedzierając się
do D niepru.
Na początku sierpnia zaczęły się w alki o drugi pas
obrony Kijowa. A ktyw ny udział wzięły w nich oddziały
pospolitego ruszenia. Chociaż słabo wyszkolone i niedo­
statecznie uzbrojone, biły się dzielnie i zatrzym ały n a ta r­
cie nieprzyjaciela do czasu w kroczenia do w alki reg u lar­
nych sił A rm ii Radzieckiej. Niem cy ponieśli ciężkie stra ­
ty i 10 sierpnia p rzerw ali natarcie. „Pierw sza połowa
sierpnia zakończyła się pow ażnym zw ycięstwem wojsk
F ro n tu Południow o-Zachodniego na k ieru n k u kijow skim —
konkludow ał gen. B agram ian. — T rw ające przeszło m ie­
siąc nieustanne atak i znacznych sił GA «Południe» pod
K ijow em nie osiągnęły decydującego sukcesu. G eneralny
szturm na Kijów prbw adzony przez grupę w ojsk gen. Ob-
stfeldera zakończył się w połowie sierpnia zupełnym fia­
skiem. B ohaterska obrona stolicy U krainy ostatecznie za­
ham ow ała gw ałtow ne n atarcie wojsk niem ieckich pod K i­
jow em ”. Na innych odcinkach fro n tu Niem cy w dalszym
ciągu odnosili jed n ak sukcesy, toteż stale zagrożone
oskrzydleniem i otoczeniem w ojska F ro n tu Południow o-
-Zachodniego m usiały wycofywać się na wschód. Pod H u­
m aniem część sił 6 i 12 arm ii została otoczona-przez Niem ­
ców. Z kotła zdołały ujść tylko nieliczne oddziały. Na po­
czątku sierpnia w ojska F ro n tu Południowo-Zachodniego
i Południow ego zaczęły przygotow yw ać pozycje obronne
nad D nieprem , pozostaw iając niew ielki przyczółek pod
K ijow em i drugi, wzdłuż linii K rzem ieńczuk—K rzyw y
Róg—K achow ka—C hersoń. Niebawem jed n ak Niemcy wy­
szli na szerokim froncie nad Dniepr, sforsow ali rzekę pod

D niepropetrow skiem i uzyskali możność w ykonania głę­
bokiego uderzenia oskrzydlającego na ty ły głównych sił
F ro n tu Południow o-Zachodniego oraz przyparcia do m orza
wojsk F ro n tu Południowego. Jednocześnie na północy
pow stało jeszcze groźniejsze niebezpieczeństwo, gdyż N iem ­
cy przełam ali front radziecki pod Hom lem i Starodubem
i rów nież zaczęli wychodzić na tyły w ojsk F rontu P ołu­
dniowo-Zachodniego. W tej sytuacji dowództwo radziec­
kie zaczęło wycofywać w szystkie swe siły za Dniepr, prag ­
nąc utrzym ać za wszelką cenę tylko sam K ijów . Gdy p ró ­
by pow strzym ania nieprzyjaciela nie pow iodły się i pow ­
stała groźba całkowitego okrążenia w ojsk F ro n tu P ołud­
niowo-Zachodniego, R ada W ojenna K ieru n k u Południow o-
-Zachodniego (Budionny, Chruszczów, Pokrow ski) 11 w rze­
śnia zw róciła się do K w atery Głów nej z następującym
w nioskiem : „Rada W ojenna... uważa, że w pow stałej sy­
tu acji należy zezwolić n a ogólne w ycofanie się F rontu na
rubież tyłową... Zw lekanie z odw rotem F rontu Południo­
wo-Zachodniego może pociągnąć za sobą u tratę w ojsk
i ogrom nych ilości sprzętu...” (cyt. za: Historia W ielkiej
W o jn y Narodowej..., t. II). Stalin jednak stanowczo sprze­
ciwił się opuszczeniu K ijow a i w ycofaniu wojsk z w ystę­
pu kijowskiego na linię rzeki Psioł i rozkazał nadal
bronić stolicy U krainy za wszelką cenę. Jednocześnie
zw olnił ze stanow iska dowódcę K ieru n k u Południow o-Za­
chodniego, marsz. Budionnego, i w yznaczył na jego m iej­
sce m arsz. Siem iona Timoszenkę. W obec coraz w yraźniej
zarysow ującego się okrążenia wojsk radzieckich szef szta­
bu F rontu, gen. W. Tupikow , 14 w rześnia jeszcze raz poin­
form ow ał Sztab G eneralny -o k atastrofalnym położeniu
w ojska i poprosił o zezwolenie opuszczenia Kijowa. „Po­
czątek katastrofy, jak sam i rozumiecie, jest kw estią n a j­
bliższych dn i” — m eldow ał. W odpowiedzi usłyszał od
szefa S ztabu Generalnego, gen. B orysa Szaposznikowa:
„N ależy w ykonać w ytyczne udzielone W am 11 w rześnia
262
przez tow arzysza S ta lin a” (cyt. za: Historia W ielkiej W oj­
n y Narodowej..., t. II).
W tej sytuacji dowództwo F ro n tu usiłow ało zatrzym ać
posuw anie się Niemców za rzekę Psioł, by nie dopuścić
do okrążenia. Ale nadarem nie! 15 w rześnia dwie niem iec­
kie dyw izje pancerne d o tarły do rejonu Łochwica—Ł u b -
ny i przecięły ostatnie drogi odwrotu. C ztery arm ie ra ­
dzieckie (5, 21, 37, 26) znalazły się w okrążeniu. W tej
sytuacji R ada W ojenna K ierunku Południow o-Zachodnie­
go podjęła na w łasną rękę decyzję opuszczenia K ijow a
i w yprow adzenia w ojsk z okrążenia. Zanim jednak do­
wódca F rontu, gen. Kirponos, zdecydował się zrealizować
tę decyzję, pow ołując się na dotychczasowe rozkazy S tali­
na i naw iązując ponownie rozmowy z K w aterą Główną,
by upew nić się o zgodzie na odwrót, Niem cy zdążyli się
już umocnić nad rzeką Psioł. Okrążone w ojska zostały
tym czasem zdezorganizowane, dowództwo straciło pano­
w anie nad sytuacją, a w w ielu w ypadkach nie m iało łącz­
ności z podległym i m u jednostkam i. P ró b y przebicia od­
byw ały się więc w sposób niezorganizow any, drobnym i
siłam i, przew ażnie na w łasną rękę i dlatego kończyły się
w większości w ypadków niepowodzeniem . 20 w rześnia od­
dział dowodzony przez gen. B agram iana zdołał w praw dzie
przedrzeć się przez siły nieprzyjaciela, ale podążająca za
nim kolum na samochodów R ady W ojennej i sztabu F ro n ­
tu oraz dowództwa 5 arm ii została otoczona przez czołgi
i zm otoryzow aną piechotę niem iecką koło wsi D riukowsz-
czyzna w pobliżu Sień czy. W edług B agram iana kolum na
m iała ponad 1000 łudzi, w tym 800 oficerów. „W grupie tej
znajdow ał się gen. płk M. Kirponos, członkowie R ady
W ojennej F ro n tu M. A. B urm istenko i kom isarz dyw izji
J. P. Ryków, generałow ie W. I. Tupikow, A. I. D anyło
i D. M. Dobykin, dowódca sił pow ietrznych F ro n tu gen.
A stachow, szef jego sztabu gen. J. S. Szkurin, dowódca
5 arm ii gen. m jr M. J. Potapow, członkowie R ady W ojen­
263
nej tej armii... szef sztabu arm ii gen. m jr D. S. P isarew -
ski oraz w ielu innych dowódców”.
Zaczęła się zacięta w alka, jednak siły były nierów ne.
Polegli dowódca F ro n tu Południow o-Zachodniego gen.
K irponos, B urm istenko i Tupikow, tylko niew ielu oficerom
udało się przedrzeć nad Sułę. „Naoczni świadkow ie
opow iadali później, że żaden z poległych nie m iał już
przy sobie ani jednego naboju. Niem com udało się wziąć
do niew oli tylko ciężko rannych” (według B agram iana),
w tym gen. Potapow a. L inia Suły była mocno obsadzona
przez siły niem ieckie, toteż przebijające się wojska, po­
zbaw ione czołgów, arty le rii i środków przepraw ow ych, b y ­
ły spychane znad rzeki i nie zdołały uchwycić przepraw .
T ylko niew ielkie grupy żołnierzy zdołały wydostać się
z kotła. Niemcy triu m faln ie obwieścili św iatu, że w re ­
jonie K ijow a wzięli 665 tys. jeńców radzieckich. Tym cza­
sem, w edług autorów H istorii W ielkiej W ojny Narodowej
Z w ią zku Radzieckiego, cały F ro n t Południow o-Zachodni
przed operacją kijow ską liczył 677 tys. żołnierzy, z k tó ­
ry ch 150 tys. zdołało wyjść z okrążenia. (,Jeśli się ponad­
to uwzględni, że jednostki F rontu Południow o-Zachodnie­
go w toku zaciekłych walk, trw ający ch praw ie cały w rze­
sień, poniosły w ielkie straty i że znaczna ich część prze­
d arła się przez nieprzyjacielski pierścień okrążenia, to jest
rzeczą oczywistą, że do niewoli dostała się najw yżej jed ­
na trzecia pierw otnego stanu w ojsk, k tó re znalazły się
w okrążeniu”. W w yniku tej ciężkiej klęski K ijów 19 w rze­
śnia w padł w ręce hitlerow ców . Związek Radziecki u tra ­
cił całą praw ie Lew obrzeżną U krainę, zarysow ało się nie­
bezpieczeństwo przedarcia się Niemców do Zagłębia Do­
nieckiego. Ale i faszyści ponieśli pod K ijow em ogrom ne
stra ty — około 100 tys. ludzi oraz m nóstw o sprzętu. S a­
m a tylko grupa pancerna gen. K leista straciła, tu połowę
swoich czołgów.
H itlerow ski dowódca, gen. Heinz G uderian, wspom ina, że
264
po bitw ie pod K ijow em odbył rozmowę z wziętym do
niew oli gen. Potapow em . Na pytanie: „K iedy pan dow ie­
dział się o pojaw ieniu się m ych czołgów na tyłach p ań ­
skich w ojsk?”, P otapow odpowiedział: „Około 8 w rze­
śn ia”. „Dlaczego, dowiedziawszy się o tym , nie ew akuo­
w ał pan K ijow a?” — zapytał więc zdziwiony G uderian.
„O trzym aliśm y od dowództw a F rontu rozkaz ew akuacji
i odw rotu na wschód. Zaczęliśmy się w łaśnie wycofywać,
gdy nadszedł kontrrozkaz, aby utw orzyć fro n t i za wszel­
ką cenę bronić K ijow a aż do końca” — brzm iała odpo­
wiedź. „W ykonanie tego drugiego rozkazu pociągnęło za
sobą zniszczenie arm ii rosyjskich F ro n tu Południow o-Z a­
chodniego skupionych pod K ijowem — skom entow ał ten
fak t hitlerow ski dowódca. — W tedy bardzo zdziwiliśm y
się tej ingerencji naczelnego dowództwa rosyjskiego. Póź­
niej u w roga tego rodzaju ingerencje nigdy się nie po­
w tórzyły” (cyt. za: H. G u d e r i a n , W spom nienia żołnie­
rza, W arszaw a 1958).
P rzegrana bitw a kijow ska odciągnęła jednak znaczne
siły niem ieckie z G rupy A rm ii „Ś rodek”, co m iało po­
tem ogrom ne znaczenie w zm aganiach pod Moskwą. Spo­
wodow ała też u tra tę cennego czasu przez Niemców, p rzy ­
czyniając się w ten sposób do pokrzyżow ania planu „B litz­
k rieg u ”. „Z powodu operacji kijow skiej — pisał gen. fa­
szystowski B u tler — Niem cy stracili praw ie trzy tygodnie
na przygotow ania i przeprow adzenie n atarcia na Moskwę,
co, jak się zdaje, w niem ałym stopniu przyczyniło się do
jego fiaska” (cyt. za: Historia W ielkiej W o jn y N arodo­
wej..., t. II). Szef niem ieckiego sztabu generalnego gen.
F ranz H aider nazw ał bitw ę kijow ską „najw iększym błę­
dem strategicznym popełnionym w k am panii w schodniej”
(tamże).
Dnia 20 w rześnia 1941 r. zaczęły się hitlerow skie rządy
okupacyjne w Kijow ie. Większość zdobytych przez Niem ­
ców ziem uk raiń sk ich tw orzyła odtąd tzw. Reichkom m i-

ssariat U krainę, podzielony na sześć okręgów generalnych.
O kręg kijow ski składał się z samego K ijow a oraz obwo­
dów kijowskiego i połtawskiego. O kręgi czernihow ski
sum ski, charkow ski, doniecki i ługański zostały w ydzie­
lone w strefę frontow ą, oddzieloną od R eichkom m issaria-
tu granicą, k tórą m ożna było przekraczać tylko ze specjal­
ną przepustką. Niemcy zlikw idow ali radziecki ap a rat w ła­
dzy i stw orzyli na jego m iejsce w łasny, okupacyjny a p a ra t
te rro ru i ucisku, opierający się na policji, żandarm erii, od­
działach SS i SA oraz w ojskach regularnych. Na m iejsce
obwodów i rejonów utw orzyli tzw. gebitkom m issariaty.
W gm inach powołali w łasnych wójtów, w m iastach b u rm i­
strzów , na wsiach starostów . Stanow iska te pow ierzyli
ukraińskim narodowcom, daw nym dostojnikom carskim ,
w szelkim przeciw nikom władzy radzieckiej. Faktyczna
w ładza należała wszędzie do urzędników niem ieckich, ko­
laboranci ukraińscy stanow ili tylko posłuszne narzędzie
faszystowskiego ap a ratu władzy. Ludność k ra ju została
pozbaw iona wszelkich praw politycznych, a naw et ludz­
kich. Tylko nieliczni narodowcy, w itający Niemców w K i­
jow ie chlebem i solą, o czym pisał radziecki autor A na­
tol Kuźniecow, stanow ili grupę uprzyw ilejow aną.
K om isarzem U krainy został E rich Koch, który obrał
sobie za siedzibę Równe. W jednym ze swych w ystąpień
pow iedział bez ogródek: „Moi panow ie, jestem znany ja­
ko b ru n a tn y pies. Dlatego też m ianow ano m nie kom isa­
rzem Rzeszy na U krainie. Naszym zadaniem jest, nie zw a­
żając n a względy uczuciowe i m ajątkow e Ukraińców, w y­
pom pować z U krainy wszystko. Panow ie, oczekuję od was
absolutnej bezwzględności w stosunku do tubylców !”
W jednym z dokum entów niem ieckich stwierdzono: „N ie­
m iecki żołnierz zdobył U krainę nie dlatego, aby uszczę­
śliwić naród ukraiński, lecz aby U krainę podporządko­
wać p raw u niem ieckiem u oraz stw orzyć dla napływ u nie­
m ieckich żołnierzy frontow ych możliwości osadnictwa,
a dla Europy ry n ek zbytu o pierw szorzędnym znaczeniu”
(cyt. za: R. T o r z e c k i , K w estia ukra iń ska w polityce
III R zeszy, W arszawa 1972).
Po tych oświadczeniach zaczęła się grabież U krainy.
Po raz pierw szy dokonały jej w Kijow ie w ojska frontow e,
później zaczęła się system atyczna eksploatacja gospodar­
cza ze strony okupacyjnego ap aratu władzy. W pierw szym
etapie Niem cy zam ierzali eksploatować bogactw a m ine­
raln e i płody rolne oraz robociznę, w drugim — skoloni­
zować U krainę i stw orzyć tam hitlerow ski „L ebensraum ” .
Dla oczyszczenia k ra ju pod przyszły tere n osadnictw a za­
częto m ordować Żydów, kom unistów i działaczy w ładzy
radzieckiej, inteligencję uk raiń sk ą i rosyjską.
H itlerow ski te rro r zw rócił się n ajp ierw przeciw Żydom.
„Wszyscy Żydzi z m iasta K ijow a i jego okolic w inni sta ­
wić się w poniedziałek 29 w rześna 1941 r. o godzinie
8 rano na rogu M ielnikow skiej i D ochturow skiej (koło
cm entarzy). Wziąć ze sobą dokum enty, pieniądze, kosztow­
ności, a także ciepłą odzież, bieliznę itp. K tó ry Żyd nie
w ykona tego zarządzenia i będzie znaleziony gdzie in ­
dziej, zostanie rozstrzelany. K tóry z m ieszkańców w ejdzie
do opuszczonych przez Żydów m ieszkań i przywłaszczy
sobie ich m ienie, zostanie rozstrzelany” — głosiło jedno
z pierw szych w m ieście rozporządzeń w ładz hitlerow skich
(cyt. za: A. K u ź n i e c o w , Babi Jar, W arszaw a 1968).
Spędzonych w mieście Żydów Niemcy pognali do leżące­
go koło KJijowa Babiego J a ru i tam rozstrzelali. To samo
spotkało niebaw em chorych ze szpitala psychiatrycznego,
Cyganów, następnie w y k rytych przez Niemców kom uni­
stów. Ogółem w ciągu w rześnia 1941 r. Niem cy w ym ordo­
w ali w Babim Jarze ponad 90 tys. m ieszkańców K ijow a
i najbliższych jego okolic.
Inne zarządzenia niem ieckie w prow adzały godzinę po­
licyjną między 18 a 5 rano, nakazyw ały w szystkim p rzy­
byłym do K ijow a m ieszkańcom innych m iast i wsi n a­
267
tychm iastow e opuszczenie m iasta, ustalały przym us pracy
dla mężczyzn"w w ieku od 15 do 60 lat. „W szystkie gołębie
w m ieście i strefie podm iejskiej należy natychm iast za­
bić — głosiło rozporządzenie kom endanta m iasta, gen.
E b erh ard ta. — Kto po 26 października będzie jeszcze
trzy m ał gołębie, ten zostanie rozstrzelany jako sabotaży-
sta”. 6 listopada obwieszczono kijow ianom nowe zarzą­
dzenie: „W szystkie posiadane przez ludność cyw ilną fil­
cowe buty, łącznie z dziecinnym i w alonkam i, podlegają
natychm iastow ej rekw izycji. Z abrania się korzystania z
filcowego obuwia, co będzie k aran e tak, jak i niedozwolo­
ne noszenie broni” (tj. k arą śm ierci — L.P.). B uty te za­
brano n a potrzeby w ojska podczas kam panii zimowej
i dla dzieci do Niemiec. Od pierw szych dni zaczęły się
ukazyw ać również w Kijow ie inne obwieszczenia, znane
w szystkim m iastom okupowanej przez hitlerow ców E uro­
py. „Jako represja za ak t sabotażu dziś (22 października
1941) 100 m ieszkańców m iasta K ijow a zostało rozstrzela­
nych. To przestroga. K ażdy m ieszkaniec K ijow a jest od­
pow iedzialny za każdy ak t sabotażu”. Stopniowo liczby
rozstrzelanych rosły. 2 listopada kom endant m iasta ob­
w ieścił o rozstrzelaniu 300 osób, 29 listopada — 400. „Za­
kładników brali po nocach, na chybił trafił, otoczywszy
kordonem tę czy inną dzielnicę, w łaśnie tylu, ilu w ym ie­
niono w obwieszczeniach — pisał A natol Kuźniecow (z je­
go pracy pochodzą wym ienione w yżej cytaty z dokum en­
tów) — ... Kiedyś urządzili łapankę w biały dzień na K re-
szczatiku, biorąc ludzi w prost z chodników ”. Szczegól­
nym bestialstw em odznaczał się kijow ski kom endant poli­
cji i żandarm erii, gen. Scheer, sądzony po wojnie i stra ­
cony za zbrodnie wojenne.
Z niezw ykłym okrucieństw em N iem cy trak to w ali ra ­
dzieckich jeńców w ojennych. S chw ytanych do niew oli
żołnierzy F rontu Południow o-Zachodniego umieszczono w
obozie w Darnicy. „O grom ny obszar otoczono d rutem kol­
268
czastym, za te d ru ty zapędzono około 60 tysięcy jeńców,
ciągle uzupełniając tę liczbę nowym i p artiam i — pisał
Kuźniecow. — Jeńców wpędzili przez b ram ę i pozostaw i­
li sam ych sobie. P rzy w ejściu jednak odłączyli dowód­
ców, politruków i Żydów, których im się udało w ykryć,
i um ieścili ich za oddzielnym ogrodzeniem , utw orzyw szy
jakby obóz w obozie. W ielu z nich było ciężko rannych.
Zanoszono ich i kładziono na ziemię. To ogrodzenie było
pod wzmocnioną strażą. Olbrzymie m asy ludzi siedziały,
spały, chodziły z m iejsca na m iejsce w oczekiwaniu cze­
goś. Jeść nie daw ano nic. Stopniowo zaczęli w yryw ać tr a ­
wę, jeść korzonki, a wodę pili z kałuż. Po kilku dniach
traw y nie było już ani źdźbła, lagier stał się nagim, ud ep ­
tanym placem. Nocami było zimno. Ludzie z dnia na
dzień tracili ludzki wygląd, m arznąc zbijali się w gro­
m adki: jeden kładł drugiem u głowę na kolanach, tem u
na kolana kładł głowę następny i tak dalej, póki nie pow ­
stał ciasny kłębek. Rano, kiedy zaczynał się on poruszać
i rozpełzać, na m iejscu pozostawało k ilk u um arłych w no­
cy.
Ale oto Niem cy ustaw ili kotły i zaczęli gotować b u ra ­
ki — w yryw ali je za ogrodzeniem, wokoło ciągnęły się
w ielkie pola kołchoźnicze z nie sprzątniętym i b u rak am i
i kartoflam i. K ażdy jeniec otrzym yw ał jeden czerpak
w odnistej polewki z buraków . O słabłych z głodu kijam i
i w rzaskiem ustaw iali w kolejce, a następnie do kotła
m usieli pełznąć na łokciach i kolanach. W ym yślili to
Niem cy po to, «żeby kontrolow ać podchodzenie do kot-
łów». Dowódcom, politrukom i Żydom, którzy znajdow ali
się w ogrodzeniu w ew nętrznym , nie daw ali nic. P rzery li
oni całą ziemię, zjedli wszystko, co m ożna było zjeść. P ią­
tego, szóstego dnia gryźli swoje rzem ienie i obuwie. Na
ósmy, dziew iąty dzień część um ierała, a pozostali przy ży­
ciu byli na pół obłąkani”. Dopiero później okoliczna lud­
ność zaczęła przynosić jeńcom żywność, ratu jąc pozosta­
269
łych przy życiu od śm ierci głodowej. Część jeńców Niemcy
potem w ym ordowali, resztę wysłali do przymusowej p ra ­
cy. Podobne obozy .jenieckie pow stały w pobliskim Sław u-
cie oraz w sam ym Kijowie, przy ul. K erosynnej.
Początek okupacji przyniósł k atastrofalną drożyznę. Ce­
ny chleba na jesieni 1941 r. wzrosły na w olnym rynku do
90 ru b li za kilogram (przed wojną 90 kopiejek), pudełka
zapałek — do 10 rubli. Płace tym czasem utrzym yw ały się
na poziomie przedw ojennym — nauczycielka zarabiała
90— 100 rubli, robotnik — 200 do 300. W rok później chleb
na w olnym rynku kosztował 250 rubli, m asło — 6000, sło­
nina — 7000, natom iast płace wzrosły do 300—500 rubli
m iesięcznie. W m ieście zapanow ał więc głód, szerzyły się
choroby. Okupanci wycofali niebaw em z obiegu ruble
radzieckie, a na ich m iejsce w prow adzili tzw. karbow ań­
ce ukraińskie, drukow ane w Równem, pieniądze o znacz­
nie niższej wartości.
Dzień pracy został przedłużony do 14, a naw et 16 go­
dzin. Dopiero przed zim ą Niem cy w prow adzili system
kartkow y. Robotnicy otrzym yw ali n a przydział 800 g
chleba tygodniowo, pozostali — tylko 200. Powszechna
nędza ułatw iała okupantom agitację n a rzecz w yjazdu
do pracy w Niemczech. Pierw sze ogłoszenie w tej sp ra­
wie ukazało się 11 stycznia 1942 r. „U kraińcy, kobiety
i mężczyźni! Bolszewiccy kom isarze zrujnow ali wasze
fab ry k i i m iejsca p racy i w ten sposób pozbawili was
zarobku i chleba. Niemcy ofiarow ują wam pożyteczną
i dobrze płatną pracę. 28 stycznia pierw szy tran sp o rt
w yrusza specjalnym pociągiem do Niemiec. W czasie po­
dróży będziecie otrzym yw ać dobre zaopatrzenie, a prócz
tego w Kijowie, Zdolbuchowie i P rzem yślu — gorące
jadło. W Niemczech będziecie dobrze zabezpieczeni
i znajdziecie dobre w arunki m ieszkaniowe. Płaca rów nież
będzie dobra, będziecie otrzym yw ać pieniądze w edług
ta ry fy i wydajności pracy. Wasze rodziny otoczone będą
270
i
opieką przez cały czas, kiedy będziecie pracow ali w
Niemczech. Robotnicy i robotnice wszelkich zawodów —
zwłaszcza m etalowcy w w ieku od 17 do 50 lat, którzy
dobrow olnie pragną w yjechać do Niemiec, w inni stawić
się w Arbeitsam cic w Kijow ie codziennie od 8 do 15
godziny. Oczekujemy, że U kraińcy n atychm iast zgłoszą
się, by otrzym ać pracę w Niemczech” (cyt. za A. K uź-
niecowem).
Pierw szy tran sp o rt w yruszył do Niem iec 22 stycznia
przy dźw iękach o rk iestry i faktycznie składał się z sa­
m ych ochotników. Podobnie było z następnym i tra n s­
portam i. Znękani głodem ludzie spodziew ali się w N iem ­
czech godziwej i dobrze płatnej pracy. Rzeczywistość
szybko przyniosła im rozczarowanie, traktow ano ich
bowiem jak bydło robocze i w yzyskiwano w bezlitosny
sposób. Dlatego dalszych ochotników szybko zabrakło
i trzeba było zapędzać do transportów ludzi z łapanek
organizow anych na ulicach.
T erro r hitlerow ski początkowo om ijał na ogół U k ra­
ińców, których Niem cy stara li się zjednać dla swej poli­
tyki i przeciw staw ić Rosjanom. Inteligenckie kręgi n a ro ­
dowców zostały wciągnięte w try b y m achiny propagan­
dowej III Rzeszy. Po zdobyciu K ijow a w mieście zaczęło
ukazyw ać się „U krajinśke Słowo”, organ narodowców.
W arty k u le Zadania ukra iń skiej inteligencji stwierdzono:
„Zadaniem naszym jest przyw rócić zniweczoną przez
żydo-bolszewików u k raiń sk ą k u ltu rę narodow ą”. P o­
w szechnym hasłem redakcji stało się stw ierdzenie: „Na
U krainie po u k raiń sk u ”. Jednocześnie Niem cy w ystoso­
w ali do ludności u k raińskiej szereg odezw, w zyw ających
do w spółpracy. W jednym z num erów pism a „U kra­
jinśke Słowo” czytam y: „FUhrer n aro d u niem ieckiego
powiedział: «Miliony niem ieckich chłopów i robotników
wzorowo w ypełniają swoje obowiązki». Ukraińcy! Wy
rów nież w ypełniajcie swój obowiązek i pracujcie sta­
271
rannie!” W innym num erze stwierdzono: ,.2'iihrer Adolf
H itler powiedział 3 października 1941 r.: «Oddamy cały
konty n en t w służbę naszej walce z bolszewizmem!» U kra-
ińcze, tw oje m iejsce — obok Niem iec w walce o lepszą
Europę!” (cyt. za Kuźniecowem). ,,U krajinśke Słow o”
rychło okazało się zbyt mało posłusznym narzędziem w
rękach hitlerow ców , dlatego ci oskarżyli jego redakcję
0 spiskow anie razem z bolszewikam i przeciw panow aniu
III Rzeszy i dokonali czystki w zespole autorskim . Po­
w ołali teraz do życia „Nowe U krajinśke Słowo”, w yko­
nujące w iernie ich polecenia.
B ezcerem onialna grabież U krainy przez okupantów
1 stosow anie coraz okrutniejszego te rro ru wobec jej lud­
ności spowodowały odwrócenie się dużej części narodow ­
ców od faszyzmu, tym bardziej że pew ni ostatecznego
zw ycięstw a Niemcy przestali liczyć się z obozem nacjo­
nalistycznym i nie m yśleli wcale tw orzyć „Sam ostijnej
U k rain y ”, na co liczyła znaczna część U kraińców. H itle­
row cy bezcerem onialnie zaczęli zm ieniać tradycyjnie
uk raiń sk ie nazw y niektórych ulic K ijow a. K reszczatik
przem ianow ano n a E ichhornstrasse, bulw ar Szewczen­
ki — na Row norstrasse, pow stały ulice H itlera, Goringa,
Mussoliniego. Również wzrost te rro ru hitlerow skiego,
uderzającego później i w U kraińców, w płynął na posta­
wę kijow ian i w szystkich m ieszkańców okupow anej
U krainy. Jaskraw ym przykładem postępow ania Niemców
wobec U kraińców jest los drużyny piłkarskiej kijow skie­
go „D ynam o”. Początkow o okupanci zezwolili na rozgry­
w anie przez nią spotkań z innym i drużynam i, ale gdy
„D ynam o” w ygrało kilkakrotnie z zespołam i niem iecki­
mi, wszyscy jego piłkarze zostali w ym ordow ani w Babim
Jarze. Okazało się, że tylko zdecydow ana w alka z oku­
pantem może doprowadzić do zm iany położenia ludności
U krainy.
Organizowanie ruchu oporu zaczęło się w Kijow ie
272
\
jeszcze przed w kroczeniem Niemców do m iasta, gdy
pow stał przygotow any do działalności konspiracyjnej
K om itet Rejonowy KP(b)U. U tw orzył on w K ijow ie
K om itet M iejski i kom itety dzielnicowe. Na czele K om i­
tetu Rejonowego, liczącego 9 osób, stan ął W. Chochłow,
aktyw ista p arty jn y z fabryki „Bolszewik”. Utworzono
rów nież rezerw ow y K om itet pod kierow nictw em działa­
cza KP(b)U z B iałej Cerkwi, S. Bruzy. Na początku oku­
pacji istniała w Kijow ie rozgałęziona już sieć konspira­
cji, składająca się z 9 dzielnicowych i 37 podstawowych
organizacji p arty jn y ch i komsomolskich, przygotow anych
do realizacji akcji dyw ersyjnych. K onspiratorzy prow a­
dzili działalność w bardzo tru d n y ch w arunkach, nieus­
tannie śledzeni przez agentów gestapo, policji niem iec­
kiej i ukraińskiej, narodowców. Mimo to już od
pierw szych dni okupacji przystąpili do zdecydowanych
działań. Gdy Niem cy zajęli miasto i rozlokow ali się na
K reszczatiku. 24 w rześnia rozległy się nagle silne w y­
buchy. W yleciał w pow ietrze dom niem ieckiej kom en­
dantury, kino na Kreszczatiku, zam ienione na h itlero w ­
ski m agazyn, cyrk, hotel „C ontinental” zajęty przez
oficerów. W ciągu k ilku godzin część K reszczatiku
zam ieniła się w stertę gruzów. R aport K om itetu Bezpie­
czeństwa Publicznego przy Radzie M inistrów USRR o
dywersyjno-wyv«hadowczej działalności grupy konspirato­
rów m. K ijow a pod kierow nictw em T.D. K udri („M aksy­
m a”) stw ierdzał: „W mieście... nie u staw ały pożary i w y­
sadzanie w pow ietrze, k tó re nasiliły się zwłaszcza w o k re­
sie od 24 do 28 w rześnia 1941 roku: m.in. wysadzono w
pow ietrze skład ze złożonymi przez ludność odbiornikam i
radiow ym i, niem iecką kom endanturę wojskową, kino dla
Niemców i inne budynki. I choć z całkow itą pew nością
n ik t nie może powiedzieć, kto k o n kretnie dokonyw ał tych
eksplozji, w trącających do grobu setki «zwycięzców», nie
ulega wątpliwości, że przykładali do tego rękę ludzie m a­
i l — D z ie j e K ijo w a 273
jący kontakty z grupą «Maksyma». Znaczenie tego po­
legało przede w szystkim na tym , że pysznym hitlerow skim
«zwycięzcom» te w ysadzania w pow ietrze daw ały do zro­
zum ienia, że gospodarzam i okupow anej ziem i nie są” (cyt.
za Kuźniecowem). K ilku dyw ersantów dostało się później
w ręce Niemców lub zginęło w walce. Los ten nie om inął
i K udri, który pośm iertnie został odznaczony tytułem
B ohatera Związku Radzieckiego. N a m iejsce poległych
i zam ordow anych staw ali jednak do w alki dalsi patrioci,
toteż m im o wielu dotkliw ych ciosów ruch oporu w m ieś­
cie nigdy nie zam arł.
K onspiratorzy prow adzili przede w szystkim działalność
polityczną przeciw staw ną propagandzie hitlerow ców i
nacjonalistów ukraińskich. U tw orzyli sztab dyw ersji pod
dowództw em W. K udriaszew a i przeprow adzili liczne
akcje sabotażowe i dyw ersyjne w kijow skich fabrykach.
W październiku 1941 r. Niemcy w padli na trop kijow ­
skiego ruchu oporu i aresztow ali praw ie cały aktyw
p a rty jn y i komsomolski, z w yjątkiem Chochłowa, K u­
driaszew a i M. P iataka. W w yniku tych represji część
konspiracyjnych organizacji przestała istnieć. W krótce
jednak pierw otny K om itet Rejonowy uzupełniono now y­
m i członkami, przystąpił do działalności także kom itet
rezerw ow y. Rozbite organizacje podziem ne zostały od­
budow ane. P rzy pomocy rodziny bezpartyjnego Denisa
Jakim enki konspiratorzy założyli dw ie tajne drukarnie,
prow adzili nasłuch radiow y z Moskwy, Ługańska i Sa­
ratow a, nadających audycje dla okupow anej U krainy, w y­
daw ali gazetki i broszury naw ołujące ludność do w alki
z faszystam i. O rganizacje podziem ne działały w wielu
kijow skich fabrykach, okolicznych kołchozach, pobliskich
miejscowościach. Jed n ą z najbardziej aktyw nych była
grupa pod nazwą „Śm ierć niem ieckim okupantom ”, kie­
row ana przez H. Koczubeja. S tarzy bolszewicy, uczestni­
cy pow stania z 1918 r., D. N esterow ski i N. H ajducan,
274
założyli tajn ą organizację w daw nym „A rsenale”. Inży­
nierow ie kolejowi R. Synehubow i W. Zaporożec zorga­
nizow ali grupę dyw ersyjną na kolei. Podobną utw orzył
też A leksander Pirogowski. Ze względu na konieczność za­
chow ania ścisłej konspiracji grupy były niew ielkie, n a j­
wyżej kilkudziesięcioosobowe, a członkowie ich p raw ie
się nie znali. Na początku lata 1942 r. działało w K ijow ie
ogółem 40 tajn y ch organizacji ruchu oporu, skupiających
250 kom unistów , 119 komsomolców i 377 bezpartyjnych
członków.
W tym okresie przeprowadzono w Kijow ie szereg
akcji dyw ersyjnych: zniszczono m łyn w raz z przygoto­
w anym i do wywozu do Rzeszy zapasam i m ąki, uszkodzo­
no urządzenia elektryczne w zakładach „Bolszewik"
unierucham iając na pew ien czas fabrykę, zlikwidowano
m agazyn m ateriałów budow lanych pozostawiony przez
w ycofującą się A rm ię Radziecką, wsypano piasek do m a­
szyn w kilku zakładach. W w yniku akcji propagandow ej
podziem ia zm alały znacznie dostaw y żywności ze wsi dla
arm ii niem ieckiej. Prow adzono również działalność zw ia­
dowczą na rzecz A rm ii Radzieckiej oraz udzielano pomo­
cy zbiegłym z niew oli jeńcom radzieckim , organizowano
też ich ucieczki z obozów. K onspiratorzy kijowscy n a ­
w iązali ścisłą łączność z K om itetem C entralnym KP(b)U.
W czerwcu 1942 r. przy KC pow stał U kraiński Sztab
P artyzancki, k ierujący w alką na tyłach wroga. Rozkazał
on podległym m u grupom konspiracji likwidować głów­
nie tran sp o rt niem iecki. W tym m iesiącu wyszedł z K i­
jow a pierw szy oddział partyzancki pod wodzą K u d ria­
szewa. P rzystąpił on do likw idow ania zdrajców oraz
atakow ał drobne p osterunki policji u k raińskiej. Jakiś
zdrajca w ydał jednak Niemcom kijow ską konspirację.
W ciągu czerwca 1942 r. nastąpiła now a fala aresztow ań.
Zginął sekretarz rezerwowego K om itetu Rejonowego
Bruz, rozstrzelano Jak im enkę w raz z całą rodziną,
275
aresztow ano K udriaszew a. O calały jedynie organizacje
podziem ia na kolei, na Podolu i w Peczersku oraz część
komsomolskich. K ierow nictw o w alką podziemia przejął
teraz Pirogowski. Odbudowa rozbitych organizacji postę­
pow ała dość szybko, toteż na początku 1943 r. w Kijow ie
działały 43 grupy konspiracyjne. Z uporem zwalczały
one nadal niem iecki tran sp o rt i usiłow ały naw et, chociaż
bez powodzenia, wysadzić m osty kolejow e na Dnieprze.
P row adziły też w alkę z żeglugą rzeczną wroga. Kijow ski
S ztab P artyzancki zorganizował 40 oddziałów party zan c­
kich, które wyszły z m iasta w okoliczne lasy, podejm u­
jąc działania bojowe. Jednym z najaktyw niejszych był
oddział dawnego dy rek to ra szkoły, P. Bojki, k tó ry zadał
duże straty nieprzyjacielow i. W październiku 1943 r.
N iem cy schw ytali Bojkę, po czym spalili go żywcem.
Ogółem wysłano z- K ijow a w lasy 1870 partyzantów ze
znaczną ilością uzbrojenia. W kulm inacyjnym okresie
walki, latem 1943 r., podziemie kijow skie liczyło 13 519
bojowników, z czego połowę stanow ili U kraińcy. W cią­
gu całego okresu okupacji ruch oporu w Kijow ie zlikw i­
dow ał, w edług danych radzieckich, ponad 30 tys. h itle­
rowców i rodzim ych faszystów oraz zdrajców, zniszczył
259 pociągów tow arow ych i 3 pociągi pancerne wroga,
63 mosty, 333 m agazyny i w iele sprzętu wojskowego.
C zterech członków kijowskiego ru ch u oporu otrzym ało
ty tu ł B ohaterów Zw iązku Radzieckiego, 1317 innych w y­
różniono odznaczeniam i w ojskowym i. Tuż przed sam ym
w yzwoleniem Niem cy w padli jeszcze na trop konspiracji
kolejow ej. 29 października schw ytali, a 5 listopada roz­
strzelali Pirogowskiego. Był to ich ostatni sukces w os­
ta tn im dniu okupacji.
W kijow skim ruchu oporu ak tyw ny udział b rali P ola­
cy, zarówno daw ni, przedw ojenni obywatele, zam ieszkali
w stolicy U krainy od kilku pokoleń, jak też m ieszkańcy
II Rzeczypospolitej rzuceni tu losam i w ojny i okupacji.
276
W latach 1941—1943 działała w K ijow ie konspiracyjna
antyfaszystow ska grupa, założona przez L udw ika P o lań ­
skiego, „M ichała”, pracow nika jednego z niem ieckich
przedsiębiorstw budow lano-rem ontow ych, w ysłanych na
wschód w ślad za w ojskam i hitlerow skim i. W skład tej
g rupy wchodzili robotnicy z W arszaw y i Lwowa, p ra cu ­
jący w tym przedsiębiorstw ie, oraz kijow scy Polacy,
obyw atele radzieccy. W śród tych ostatnich była M aria
Dworakow ska, k tó ra dla potrzeb konspiracji oddała
m ieszkanie swego ojca przy ulicy N ow o-K araw ajew skiej.
G rupa ta dysponowała blankietam i niem ieckiego p rzed­
siębiorstw a oraz podrobionym i pieczęciami, w ystaw iała
więc dokum enty oraz fikcyjne zapotrzebow ania do władz
niem ieckich, zwłaszcza na żywność dla rzekom ych robot­
ników. O trzym ane w ten sposób p ro d u k ty przekazyw ała
następnie operującym w okolicy oddziałom partyzanckim .
G rupa Polańskiego prow adziła rów nież nasłuch radiow y,
a następnie d rukow ała ulotki, zaw ierające wiadomości
Radzieckiego B iura Inform acyjnego. W ydaw ano je w ję­
zyku polskim oraz niem ieckim i rozrzucano w śród ro­
botników polskich oraz żołnierzy faszystowskich. Człon­
kow ie grupy dokonyw ali także akcji sabotażowych na
kolei oraz zbierali inform acje o nieprzyjacielu, p rzek a­
zyw ane następnie radzieckiem u podziem iu, zwłaszcza u k ra ­
ińskiej organizacji „D nieprow cy”. W m aju 1943 r. na skutek
w padki gestapo aresztow ało kilku członków grupy, w śród
nich i Polańskiego. Udało m u się w praw dzie zbiec z rąk
Niemców, ale otoczony przez nich na ulicy w d niu 19
m aja 1943 r., zginął od kul hitlerow skich podczas walki.
„Istnieją ślady działalności innych polskich podziem ­
nych grup antyfaszystow skich w K ijow ie — pisał M ie­
czysław Juchniew icz. — Niewykluczone, że znajdow ała
się tam cała polska podziem na organizacja antyfaszy­
stowska, że w konspiracji było zaangażow anych w ielu
Polaków. Jed en z członków kierow nictw a organizacji
277
bojow ej «Dnieprowcy» w korespondencji wspom ina o
dwóch Polakach w spółpracujących do połowy 1943 r. z
ich organizacją. Byli to robotnicy zatrudnieni w nie­
m ieckim przedsiębiorstw ie budow lanym w osiedlu Sw ia-
toszyn koło Kijowa, jeden używ ał pseudonim u «Józef
Biały» (prawdopodobnie nazwisko Banasiak), drugi «An-
drzej Czarny», obaj w w ieku około 30 lat. U dzielali oni
pom ocy «Dnieprowcom» w akcjach sabotażowych i dy­
w ersyjnych na teren ie robót prow adzonych przez to
przedsiębiorstw o” (cyt. za: M. J u c h n i e w i c z , Polacy
w radzieckim ruchu podziem nym i partyzanckim 1941-
-1944, W arszawa 1975).
Tymczasem na frontach W ielkiej W ojny N arodow ej
zachodziły istotne zm iany. Po bitw ach pod Moskwą
i Stalingradem .A rm ia Radziecka przejęła w swe ręce
inicjatyw ę strategiczną i zaczęła przepędzać w roga
z utraconych na początku w ojny terenów . Latem 1943 r.
w kroczyła na ziemie Lew obrzeżnej U krainy. W sierpniu
wyzwolone zostało Zagłębie Donieckie. Na początku
w rześnia K w atera Główna Naczelnego Dowództwa w ska­
zała na konieczność sforsow ania D niepru prosto z m ar­
szu i uchw ycenia przyczółków n a praw ym brzegu rzeki,
by można było rozwinąć dalsze n atarcie w celu wyzwo­
lenia całej U krainy. Nie było to zadanie łatw e, Niem cy
bowiem um ocnili silnie cały bieg rzeki, przekształcając
ją w niezdobyty — w ydaw ało się — „W ał W schodni”.
„Prędzej D niepr popłynie wstecz, niż Rosjanie zdołają
go sforsow ać” — powiedział H itler, pew ien siły nie­
m ieckich fortyfikacji.
B itw a o D niepr zaczęła się o świcie 22 w rześnia 1943
roku, gdy na odcinku Mniewo—ujście Prypeci, n a północ
od K ijowa, ruszyły do n atarcia oddziały 13 arm ii F rontu
C entralnego (przekształconego później na 1 F ro n t Biało­
ruski) pod dowództwem gen. N ikołaja Puchow a. Z aan­
gażowała ona po obu stronach olbrzym ie siły. W A rm ii
278
R adzieckiej walczyło 2633 tys. żołnierzy dysponujących
51 200 działam i i moździerzami, 2400 czołgami i działam i
pancernym i oraz 2850 samolotami.. Niem cy przeciw staw i­
li im 1240 tys. żołnierzy, 12 600 dział i moździerzy, 2100
czołgów i dział pancernych, 2100 sam olotów. P rzew aga
radziecka była więc widoczna, zwłaszcza pod względem
liczebności i w dziedzinie arty lerii. Od początku całej
operacji forsow ania D niepru przebieg w alk był pom yśl­
ny dla wojsk radzieckich. Przyczółek uchw yciła n a j­
p ierw 13 arm ia, następnie walcząca od niej na południe
60 arm ia. Równie pom yślnie forsow ały D niepr inne
arm ie F ro n tu C entralnego, a następnie W oroneskiego,
Stepowego i Południowo-Zachodniego. Na nic zdały się
zaciekłe k o n trata k i niem ieckie. Stopniowo przyczółki
radzieckie zostały rozszerzone, co stw orzyło podstaw ę do
przeprow adzenia operacji kijow skiej, m ającej na celu
wyzwolenie stolicy U krainy. Dnia 29 w rześnia wyzwo­
lona została lew obrzeżna część K ijow a, Darnica. Ale do
w yzw olenia całego m iasta droga była jeszcze daleka'.
„W alki na praw ym brzegu D niepru trw a ją — pisała
m oskiew ska „P raw d a” 17 października. — K ijów wznosi
się przed oczami odważnych żołnierzy. K ijów stoi przed
oczami całego naszego narodu. Kijów, pierw sza stolica
U krainy, czeka w ogniu i dym ie n a triu m faln ą godzinę,
kiedy A rm ia Czerwona, w ypędzając Niemców, przyw róci
m u święte p raw a i zaszczytne m iejsce w rodzinie n aro ­
dów radzieckich” (cyt. za: Historia W ielkiej W ojny Na­
rodowej..., t. III).
Przed rozpoczęciem w alk o m iasto okupacyjne w ładze
niem ieckie zw róciły się do ludności: „Zachodni brzeg
D niepru i m iasto K ijów będą bronione przez w ojska
niem ieckie. Okolice m iasta K ijow a w pobliżu D niepru
stan ą się strefą bojową. N iem ieckie wojska w tych
dniach zajm ą sw oje pozycje. Żeby zapobiec niepotrzeb­
nym ofiarom w śród ludności i żeby działania bojowe nie
279

napotykały żadnych przeszkód, strefa w ojenna w inna być
przez ludność opuszczona... Spodziewam y się, że ludność
w e w łasnym interesie w ypełni to zarządzenie bez sprze­
ciwu. Każdego, kto po wyznaczonym term inie bez spec­
jalnej przepustki znajdzie się w strefie zakazanej, ocze­
k u je surow a k a ra ” (cyt. za A. Kuźniecowem). E w akuacja
zaczęła się 30 w rześnia. „Było to przerażająco podobne
do procesji Żydów w 1941 roku — pisał Kuźniecow. —
Szły m asy ludzi — z płaczącym i dziećmi, że starcam i
i chorym i. Przew iązane sznuram i toboły, odrapane k u ­
ferki z dykty, koszyki, skrzynki z narzędziam i... Jak aś
babina niosła w ianek cebuli zarzucony na szyję. Niem o­
w lęta wieźli po kilkoro w wózku, chorych nieśli na ple­
cach. Innych środków transportu, prócz taczek i wózków,
dziecinnych, nie było. Już na ulicy K iryłow skiej utw o­
rzyły się zatory. Ludzie z tobołam i, dw ukółki, wózki —
w szystko to stało, potem ruszało kaw ałeczek, znow u sta­
wało. Słychać było zgiełk, hałas, wrzawę, h arm id er —
w szystko to w yglądało jak fantastyczna dem onstracja
żebraków . Odprow adzających nie było: wychodzili wszy­
scy”. Część m ieszkańców nie usłuchała jednak w ezw ania
niem ieckiego i, ryzykując życie, pozostała w ukryciu
czekając na wyzwolenie.
Główne zadanie w przełam aniu obrony niem ieckiej
otrzym ał 1 F ro n t U kraiński (daw ny W oroneski) pod
dowództw em gen. M ikołaja W atutina. Miał on rozbić
ugrupow anie nieprzyjaciela w rejonie Kijowa, wyzwolić
stolicę U krainy i utw orzyć w tym rejonie przyczółek
strategiczny. W ojska 2 i 3 F ro n tu U kraińskiego (dawny
Stepow y i Południow o-Zachodni) m iały rozbić nieprzy­
jaciela w rejonie K irow ogradu oraz K rzywego Rogu i u-
tw orzyć drugi przyczółek strategiczny na praw ym brzegu
D niepru. Zadaniem oddziałów 4 F ro n tu U kraińskiego by­
ło rozbicie ugrupow ania niem ieckiego nad rzeką Mołocz-
na, wyzwolenie Północnego K rym u i opanow anie dolnego
280
biegu Dniepru. Po nieudanych atakach z przyczółka pod
W ielikim B ukrinem , na południe od K ijow a, dokonano
skrytego przegrupow ania wojsk na przyczółek pod L u-
tieżą, na północ od m iasta. Przeprow adzono go w tru d ­
nych w arunkach, w deszczu, mgle i błocie, dlatego
uszedł uw agi Niemców. Na m aleńkim przyczółku skon­
centrow ane zostały w ojska 38 arm ii, 3 arm ii pancernej
gw ardii, 5 korpusu pancernego gw ardii, 1 korpusu k a ­
w alerii gw ardii. Na k ieru n k u głównego uderzenia sk u ­
piono ponad 2000 dział i moździerzy oraz 500 w yrzutni
rakietow ych, uzyskując w tym m iejscu zdecydowaną
przew agę nad nieprzyjacielem . Dla lepszego kierow ania
w alką punk ty dowodzenia urządzono w bezpośrednim po­
bliżu wojsk. Zaledw ie kilkadziesiąt m etrów od pozycji
niem ieckich zajęli stanow iska dowódca 38 arm ii, gen.
C yryl M oskalenko i dowódca 3 arm ii pancernej, gen.
P aw eł Rybałko. W operacji kijow skiej m iało brać udział
660 tys. żołnierzy, 7000 dział i m oździerzy, 675 czołgów
i 700 samolotów. Niemcy mogli im przeciw staw ić około
500 tys. ludzi, 6000 dział, 400 czołgów i 660 samolotów.
P rzed rozpoczęciem w alki dowództwo 1 F ro n tu U k raiń ­
skiego w ydało do żołnierzy rozkaz bojowy. „Towarzysze!
P rzed nam i Kijów, m atka grodów ruskich, kolebka naszej
Ojczyzny. Tu wiele w ieków wcześniej narodziła się nasza
potężna Ruś. Tu z orężem w rękach w yw alczali od w ro ­
gów swobodę i niezawisłość rosyjskiego i ukraińskiego
narodów nasi ojcowie i m atki, nasi dziadow ie i p rad zia­
dowie. Stolica Radzieckiej U krainy już ponad dw a lata
znajduje się w krw aw ych łapach faszystow skich podpa­
laczy i rozbójników. Ju ż 25 miesięcy faszystowscy b arb a­
rzyńcy pastw ią się, grabią i zabijają spokojnych radziec­
kich obywateli, p alą i niszczą kijow skie fabryki, przepięk­
ne budynki i zielone ulice, niszczą pom niki i mogiły bo­
jow ników naszej św iętej ziemi. Dreszcz przebiega po cie­
le, krew zalew a serce, nieubłagana nienaw iść płonie w
281

piersi od tych barbarzyństw hitlerow ców ... W tym św ię­
tym m iejscu w zyw ają nas krew i łzy kijow ian... Za naszą
radziecką Ojczyznę, za naszą swobodę i szczęśliwe życie,
za U krainę, za Kijów, naprzód na w roga!” (cyt. za: A.
G r e c z k o, O swobożdienije K ijew a, Moskwa 1973). P rasa
frontow a rzuciła hasła: „W yzwolimy K ijów w 26 rocznicę
W ielkiego Października!”, „Spełnim y rozkaz Ojczyzny —
wyzw olim y K ijów z łap. hitlerow ców !” Takie w ezw ania
silnie oddziaływ ały na m orale żołnierzy i pobudzały ich
do walki.
N atarcie z przyczółka w rejonie Lutieży, na północ od
Kijowa, zaczęło się rankiem 3 listopada. W kilka godzin
później uderzyły też w ojska od strony południowej, pod
W ielikim B ukrinem , chcąc odciążyć główne uderzenie. Mi­
mo znacznej przew agi sił radzieckich Niem cy staw ili za­
ciekły opór i często kontratakow ali. Rozgorzały jednocze­
śnie w alki pow ietrzne. Początkowo tem po n atarcia było
powolne, po w prow adzeniu odwodów do w alki zmuszono
jednak nieprzyjaciela do odwrotu. Nocny atak czołgów z 4
na 5 listopada, z zapalonym i reflektoram i i w yjącym i sy­
renam i, oszołomił Niemców i doprow adził do przecięcia
drogi K ijów—Żytom ierz, co zagroziło otoczeniem stolicy
U krainy. W obawie przed okrążeniem w łasnych w ojsk
dowództwo niem ieckie zaczęło w ycofywać swe oddziały
z K ijow a. W nocy z 5 na 6 listopada pierw sze jednostki
radzieckie w darły się do m iasta. Jeden z żołnierzy napi­
sał k redą na budynku przy ul. K irow a: „Godz. 24.00
P ierw szy wszedł batalion Jakuszew a. Niech żyje wolna
U kraina!” W godzinę później grupa fizylierów z kom panii
zwiadowczej w darła się do budynku daw nej siedziby KC
KP(b)U i w yw iesiła na nim czerw ony sztandar. Do godzi­
n y 4 rano oddziały 38 arm ii całkow icie zlikw idow ały opór
Niem ców w Kijowie. Po 778 dniach okupacji, 6 listopada
1943 r., stolica U krainy była wolna.
„W yzwalanie K ijow a ciągnęło się przez całą noc — pi­
282
/
sał Kuźniecow. — Gdzieniegdzie toczyły się jeszcze w alki
uliczne. W ylatyw ały w pow ietrze i płonęły domy — u n i­
w ersytet, szkoły, m agazyny, ogromne bloki m ieszkalne n a ­
przeciw Soboru Sofijskiego, ale sam sobór, na szczęście
dla historii ocalał. Przez K ureniów kę do m iasta w kracza­
ły główne jednostki nacierającej arm ii. Z erw ane m osty
poprzegradzały ulice, dlatego drogę utorow ano przez p ark
k u ltu ry i przejazd kolejow y na. ul. Bieleckiej, skąd w a­
liły czołgi, nie w idziane jeszcze «studebakśry», arty leria,
tabory. Piechota szła wężykam i prosto przez zw aliska m o­
stu. Żołnierze byli ubrudzeni, usm oleni, zm ordow ani,
w strząsająco bliscy sercu, znajomi, zdum iew ająco tacy -sa­
m i jak ci, co odchodzili w 1941 roku. Nie szli w nogę,
niezgrabni, z prozaicznie pobrzękującym i m enażkam i. N ie­
którzy Widocznie do żywego mięsa odparzyli sobie i po-
ścierali nogi, bo szli boso, niosąc saperki przerzucone przez
ram ię i ciężko stąpając czerwonym i nogam i po ziemi ścię­
tej listopadow ym przym rozkiem . O, wielkości radzieckie­
go żołnierza!”
W w alkach o K ijów Niemcy stracili (od 1 do 12 listo­
pada) ponad 41 tys. żołnierzy, 1200 dział i moździerzy,
600 czołgów i dział sam obieżnych, 90 samolotów, 1900 sa­
mochodów i wiele innego sprzętu wojskowego. Za chlubny
udział w operacji kijow skiej 17 500 żołnierzy radzieckich
wyróżniono odznaczeniam i bojowymi, 663 — ty tu łem Bo­
h a te ra Związku Radzieckiego, 65 jednostek wojskow ych
otrzym ało nazwę „kijow skich”.
W dwa dni później Chruszczów depeszował do rządu
radzieckiego: „R ankiem 6 listopada 1943 r. w ojska 1 F ro n ­
tu U kraińskiego oswobodziły spod niem ieckiej okupacji
m iasto Kijów... Niemcy, obaw iając się pełnego okrążenia
ich w Kijowie, w panice uciekli z m iasta i nie zdążyli
zniszczyć K ijow a, jak to uczynili z P ołtaw ą i innym i m ia­
stam i Lew obrzeżnej U krainy. Jednak kilk a znaczących o-
biektów przeciw nik zdążył zniszczyć i podpalić. Spłonął
283
U niw ersytet K ijowski, Dom Obrony, M iejska B iblioteka
Publiczna, elektrow nia, wysadzone zostały dwa oddziały
fab ry k i «Bolszewik», m łyny, wodociągi, w szystkie mosty,
w iadukty i szereg budynków .m ieszkalnych. Niem cy roz-
grabili praw ie w szystkie domy w mieście, a z niektórych
(gmach KC KP(b)U, Rady Najw yższej USRR) wywiezione
n aw et zostały drzw iow e uchw yty, zerw ane parapety,
drzwi, połam ane ram y i m arm urow e p ły ty ” (cyt. za: Isto-
rija K yjew a).
R ozm iary stra t i zniszczeń okazały się jednak znacznie
większe. Bolesne były przede w szystkim straty w ludziach.
W yzwolicieli w itało w m ieście zaledw ie 180 tys. ludzi (z
praw ie 900 tys. przed wojną). Około 195 tys. m ieszkańców
zostało w ym ordow anych, z czego w sam ym Babim Jarze,
gdzie Niemcy założyli później obóz koncentracyjny, padło
90 tys. W obozie jenieckim w D arnicy zam ordowano i za­
głodzono 68 tys. ludzi. Ponad 100 tys. osób, głównie m ło­
dzieży, wywieziono na przym usow e roboty do Niemiec.
Znaczna część spośród ew akuow anej ludności rozproszyła
się po Zachodniej U krainie, Polsce, Niemczech, a naw et
F rancji. Większość z niej pow róciła w praw dzie po w ojnie
do rodzinnego m iasta, znaczna część jednak pozostała na
now ych miejscach. Ogrom ne były stra ty m aterialne K i­
jowa. Spośród istniejących przed w ojną 1176 zakładów
przem ysłow ych aż 800 zostało splądrow anych lub znisz­
czonych częściowo albo całkowicie. Z upełnem u albo czę­
ściowemu zniszczeniu uległa większość szkół i szpitali,
940 gm achów urzędów państw ow ych i organizacji społecz­
nych, w iele kin i klubów . Spłonął Sobór U spienski w Ł aw ­
rze Peczerskiej, zniszczone zostało konserw atorium , m u­
zeum zoologiczne. Niemcy wyw ieźli z K ijow a w iele u rz ą­
dzeń fabrycznych, wagonów tram w ajow ych, trolejbusów ,
cennych eksponatów m uzealnych, n aw et dzwonów cer­
kiew nych. S traty m aterialne K ijow a ocenia się na 10 m ld
ru b li przedw ojennych. Koło P ałacu P racy, w którym m ie­
284
ściła się siedziba gestapo, wyzwoliciele zobaczyli leżące
masowo na chodniku tru p y rozstrzelanych obyw ateli ra ­
dzieckich, w tym wiele kobiet, a n aw et dzieci.
W dniu 7 listopada 1943 r. wojska radzieckie wyzwoliły
Fastów . W dzień później Niemcy przeszli do k o n tratak u ,
chcąc odzyskać to miasto, przedrzeć się z pow rotem do
K ijow a i wyjść na ty ły wojsk 1 F ro n tu U kraińskiego.
W alki nab rały zaciekłego ch arak teru , niektóre m iejsco­
wości przechodziły kilk ak ro tn ie z rą k do rąk, Niemcom
jednak nie udało się osiągnąć sukcesu. „P lan odzyskania
K ijow a i wyjścia na linię D niepru spalił na panewce... —
stw ierdził G uderian. — R osjanie zadali nam nowy cios
i odrzucili front niem iecki przez Berdyczów aż pod W in­
nicę”.
Po wyzwoleniu życie szybko zaczęło pow racać do K ijo ­
wa. Z okolicznych lasów, bagien i jarów pow racali do
m iasta w ynędzniali i wygłodzeni ludzie, taszcząc ze sobą
tobołki ze skrom nym i resztkam i ocalonego m ienia. Szybko
ożywiły się ulice, ludzie z energią przystąpili do odbu­
dowy zniszczonych domów i ulic. W yszły z konspiracji
organizacje p arty jn e i komsomolskie, odrestaurow ana zo­
stała władza radziecka. W raz z dowództw em F ro n tu pod­
jęła ona energiczne działania w celu przyw rócenia n o r­
m alnego życia w Kijowie, zapew nienia m ieszkańcom wo­
dy, chleba, energii elektrycznej, zlikw idow ania pożarów,
rozm inow ania domów. 27 listopada pod pom nikiem Szew -
częnki odbył się w ielki wiec z okazji w yzwolenia K ijow a.
Do zgromadzonego na nim 40-tysięcznego tłum u przem ó­
w ił gen. W atutin. „N iepow strzym ane zdążanie w k ie ru n ­
ku D niepru — powiedział — dążenie do tego, by n astę­
pując nieprzyjacielow i na pięty sforsować tę potężną p rze­
szkodę wodną, doprowadziło do tego, że oddziały A rm ii
Czerwonej w niezw ykle krótkim czasie oczyściły z n ie­
przyjaciela całą Lew obrzeżną U krainę i p rzepraw iły się
na praw y brzeg. W tym ogrom nym poryw ie zrodziły się
285
tysiące B ohaterów Zw iązku Radzieckiego, którzy dowiedli
praw dziw ie m ocarnej siły i w ykazali niezw ykły heroizm .
K ażdy szeregowiec, oficer i generał I F rontu U kraińskie­
go w idział przed sobą nasz ukochany Kijów... Składam y
głęboki pokłon radzieckiem u Kijowowi! Cześć i chw ała
bohaterom bitw y kijow skiej!” (cyt. za: Historia W ielkiej
W ojny Narodowej..., t. III). Na w iecu obecni też byli in­
ni przyw ódcy Radzieckiej U krainy: Chruszczów, przew o­
dniczący P rezydium R ady Najw yższej USRR H reczuha,
zastępca przewodniczącego Rady K om isarzy Ludow ych
USRR Bażan oraz liczni przedstaw iciele A rm ii Radziec­
kiej. Uchwalono rezolucję o b raterstw ie i pełnej solidar­
ności narodów ukraińskiego i rosyjskiego w wojnie z fa­
szyzmem.
W w alkach o K ijów b rali udział nie tylko żołnierze ra ­
dzieccy. C hlubnie spisali się w niej również żołnierze
1 Sam odzielnej B rygady Czechosłowackiej, dowodzonej
przez pułkow nika L udw ika Swobodę. Przed bitw ą w ezwał
on sw ych rodaków, by „w alczyli o K ijów tak samo, jak
w alczyliby o P ragę i B ratysław ę”. W obronie m iasta przed
późniejszym i nalotam i lotnictw a niem ieckiego wzięli rów ­
nież udział Polacy. L inia frontu przez dłuższy czas zn aj­
dow ała się niedaleko K ijow a, toteż sam oloty z czarnym
krzyżem niejednokrotnie pojaw iały się nad m iastem . W
nocy z 7 na 8 kw ietnia 1944 r., w trak cie przegrupow yw a-
nia transportem wojskowym , sam odzielny dyw izjon a rty ­
lerii przeciw lotniczej 1 A rm ii Ludowego W ojska P olskie­
go w raz z a rty le rią radziecką odparł na stacji w D arnicy
nalot niem iecki, ponosząc przy tym duże straty — 49 za­
bitych i 68 rannych.
Po wyzwoleniu natychm iast przystąpiono w K ijow ie do
odbudow y gospodarki i przyw rócenia norm alnego rytm u
życia. Pierw szym zadaniem była odbudow a mostów i linii
kolejow ych, by zapew nić tran sp o rt dla walczącej n a fron­
cie arm ii. Dzięki ogrom nem u poświęceniu robotników , już
286
w 12 dni po wyzwoleniu, uruchom iony został m ost kole­
jow y na Dnieprze. Codziennie przejeżdżały teraz po nim
dziesiątki pociągów ze sprzętem i am unicją dla wojska.
Z kolei przystąpiono do uruchom ienia przem ysłu kijow ­
skiego, by jak najszybciej dać produkcję dla frontu. W
m ieście pozostało tylko 275 zakładów przem ysłow ych,
z których 75 mogło natychm iast wznowić produkcję. Wszę­
dzie brakow ało jednak surowców, m ateriałów , przede
w szystkim zaś energii elektrycznej. Rząd radziecki przez­
naczył niem ałe środki finansow e na przyw rócenie K ijo­
wa do życia, skierow ał też doń liczne tran sp o rty paliw a,
surowców i m aszyn. W trzy dni po w yzwoleniu wznowiła
pracę „Leninow ska K uźnica”, w 12 dni po przejściu fro n ­
tu „T ranssygnał” w yprodukow ał pierw szy ap a rat telefo­
niczny przeznaczony dla kolei, w 20 dni — popłynął p rąd
z elektrow ni. Stopniowo podejm ow ały pracę dalsze zakła­
dy. N astępnym zadaniem było zapew nienie mieszkańcom
m iasta elem entarnych w arunków życia, przede wszystkim
zaopatrzenie w żywność, opał i wodę. Dla potrzeb gospo­
d ark i kom unalnej wojsko oddało m iastu ponad 100 samo­
chodów ciężarowych zdobytych na wrogu. Stopniowo po­
większały się dostaw y chleba, m ąki i innych podstaw o­
w ych produktów spożywczych. Wszyscy kijow ianie p rzy ­
stąpili do pracy przy odnaw ianiu splądrow anych domów,
usuw aniu gruzów, oczyszczaniu ulic. Z pomocą przycho­
dzili im m ieszkańcy okolicznych m iast i wsi, przyjeżdżały
też brygady robotnicze z odległych n aw et miejscowości.
Szybko przyw rócono do życia kom unikację m iejską, od­
budow ano handel, uruchom iono żeglugę rzeczną.
N atarcie wojsk 1 F ro n tu U kraińskiego w końcu stycz­
nia 1944 r. doprowadziło do otoczenia i rozbicia dużych
sił niem ieckich pod K orsuniem Szewczenkowskim i od­
rzucenia nieprzyjaciela daleko na wschód, co uwolniło o-
statecznie K ijów od groźby nowego uderzenia ze strony
wroga. Dalsze sukcesy w ojsk radzieckich odepchnęły N iem ­
287
 ców tak daleko, że Kijow ow i przestały już zagrażać sa­
m oloty nieprzyjaciela. W ciągu 1944 r. uruchom iono w
^mieście przem ysł lekki. Pow róciły w tym okresie zakłady
ew akuow ane na wschód, a także liczne rzesze m ieszkań­
ców m iasta, rzuconych losam i w ojny na ogromne prze­
strzenie K ra ju Rad. Stopniowo życie pow racało do norm y.
Dzień Zwycięstwa 1945 r. święcił K ijów rów nie radośnie,
jak inne m iasta i wioski Związku Radzieckiego.
W ojna przyniosła m iastu nie tylko w ielkie straty ludz­
kie i m aterialne. Ogrom nie ucierpiała również oświata,
n au k a i k u ltu ra. Podczas działań w ojennych uległo znisz­
czeniu ponad 100 szkół, 88 przedszkoli, 13 domów dziecka,
4 pałace kultury. W okresie okupacji szkolnictwo w K ijo­
wie, zwłaszcza rosyjskie, w dużym stopniu ograniczono,
a w iele budynków szkolnych zajętych zostało przez w oj­
sko, żandarm erię i różne urzędy niem ieckie. Po wyzwo­
leniu szybko przystąpiono do odbudow y system u ośw ia­
towego. Już w roku szkolnym 1943/1944 pracow ało w m ie­
ście 66 szkół z 21 312 uczniam i. W następnym roku liczba
szkół wzrosła do 91, w 1945/1946 — do 100, w tym 58 u-
kraiń sk ich i 42 rosyjskie, z ogólną liczbą 67 785 uczniów.
Poza szkołą pozostało już tylko kilkaset dzieci. Ogrom ne
znaczenie w tych ciężkich, głodnych czasach m iało w pro­
w adzenie dożyw iania w szkołach. Gorące posiłki zapew ­
niono w pierw szej kolejności dzieciom żołnierzy fronto­
w ych i sierotom po poległych.
Wyższe uczelnie podczas w ojny ew akuow ano — uniw er­
sy tet do K azachstanu, politechnikę do Taszkientu, konser­
w atorium do Sw ierdłow ska, in sty tu ty m edyczne do Cze­
labińska i O renburga. T e dw a ostatnie w ykształciły na
w ygnaniu 5500 lekarzy, z których większość poszła na
front. Pozostałe w K ijow ie gm achy uczelni zostały pod­
czas w ojny zniszczone lub splądrow ane przez Niemców.
Po w yzwoleniu stolicy U krainy uczelnie pow róciły n a swo­
je daw ne m iejsca. 13 grudnia 1943 r. pierw szy powrócił
288
In sty tu t Medyczny z Czelabińska, 15 stycznia 1944 r. u n i­
w ersytet, m ający wówczas zaledwie 670 studentów . Znacz­
nej pomocy zniszczonym uczelniom udzieliły różne wyższe
szkoły radzieckie. Dzięki tem u szkolnictwo wyższe zo­
stało w K ijow ie szybko odbudowane. W roku 1944/1945
pracow ało już w m ieście 20 uczelni i in stytutów z 14 600
studentam i, w tym wielom a daw nym i żołnierzam i fro n ­
towym i.
Duże trudności przeżyw ała też n au k a kijow ska. W ięk­
szość uczonych ew akuow ano do U fy w Baszkirii, gdzie
wznowiła swą działalność A kadem ia N auk USRR. T u k i­
jowscy naukow cy w łączyli się w n u rt p racy na rzecz zw y­
cięstwa nad faszyzmem. W ielką rolę w przem yśle zb roje­
niow ym odegrało zastosow anie m etody autom atycznego e-
lektrycznego spaw ania Eugeniusza P atona. W m edycynie
radzieckiej w prow adzono powszechnie krw iotw órczą w i­
tam inę K, dzieło akadem ika A leksandra P ałładina, k tó re
uratow ało życie w ielu rannym na froncie. Podobne zna­
czenie m iało zastosow anie osiągnięć akadem ika A leksandra
Bohomolca w cytologii. Przedstaw iciele n au k technicznych
pracow ali aktyw nie dla potrzeb arm ii, udoskonalając róż­
ne rodzaje broni, pojazdy wojskowe, system radiolokacji
itp. Po w yzw oleniu K ijow a A kadem ia N auk powróciła do
swej siedziby. W lutym 1945 r. nastąp iły w niej nowe
w ybory. W skład A kadem ii weszło w ielu nowych człon­
ków, zwłaszcza uczonych zasłużonych podczas w ojny.
Wszyscy pisarze podczas tych w ydarzeń oddali swe pió­
ra i talen ty spraw ie obrony Ojczyzny. W iersze Tyczyny,
Bażana, Rylskiego, Leonida Pierw om ajskiego, arty k u ły
i opow iadania D ym itra K osarika w zyw ające do w alki
z w rogiem drukow ane były powszechnie na łam ach p ra ­
sy. Pisarze kijow scy utw orzyli kilka brygad agitacyjno-
-propagandow ych, k tó re w ystępow ały w jednostkach w oj­
skowych, zakładach przem ysłow ych, w szpitalach i na
wiecach. W skład ich weszło 50 znanych autorów , w śród
19 — D z ie j e K ijo w a 289
 nich W anda W asilewska. Szczególną rolę w m obilizacji
narodu do w alki odegrał popularny w iersz Bażana P rzy­
sięga. -Jego słowa: „Nykoły, nykoly ne budę U krajina ra -
boju nim eckych k aty w ” (Nigdy, nigdy U kraina nie będzie
niew olnicą niem ieckich katów), stały się powszechnym
zaw ołaniem w całym narodzie. W ielu pisarzy, jak Iw an
Le, M. Tarłów , A ndrzej Hołowko, A ndrzej Małyszko, w stą­
piło ochotniczo do w ojska i pisywało swe utw ory do p ra ­
sy frontow ej. K ilku pisarzy zginęło podczas działań wo­
jennych i okupacji, m .in. K ost G erasim enko, Jak u b K a-
czura, M ikołaj Szpak, Eugeniusz Fom in, większość ew aku­
ow ana została do M oskwy oraz Ufy i tam pracow ała na
. rzecz zwycięstwa. Po wyzwoleniu K ijow a odżyła prasa
i lite ra tu ra radziecka, a pisarze zaczęli powracać do swych
zrujnow anych domów.
Podczas wojny ew akuow ano rów nież te a try i zespoły
muzyczne. Radiostację kijow ską przeniesiono do S arato ­
wa, Państw ow y K ijow ski T eatr O pery i B aletu im. T.
Szewczenki — do Ufy, P aństw ow y T eatr im. I. F ran k i
po długich w ędrów kach tra fił ostatecznie do Taszkientu,
rozproszony przez w ojnę rosyjski T ea tr im. Ł. U krainki
zebrał się w K aragandzie. T eatr A rm ii Radzieckiej ob­
jeżdżał jednostki frontow e. Mimo nadzw yczaj tru d n y ch
w arunków teatry kijow skie nie zaprzestały działalności
i w nowych m iejscach pobytu daw ały liczne przedsta­
w ienia m iejscowej ludności. D elegowały też swoje zes­
poły na występy na froncie. W ielu m uzyków i kom pozy­
torów zaciągnęło się w szeregi i występow ało w orkie­
strach wojskowych. K om pozytorzy kijow scy — Filip
Kozicki, M ichał W erykowski, H. W ieriow ka, S. D obro­
wolski i inni — pracow ali w Ufie nad nowym i u tw o ra­
mi, nasyconym i patriotyczną treścią, w zyw ającym i do
w alki z obcą agresją. Po w yzw oleniu wszyscy tw órcy
oraz zespoły teatraln e i m uzyczne w róciły do K ijow a
i rozpoczęły norm alną działalność artystyczną.
290
K ijow skie studio filmowe ew akuow ano do Aszchaba-
du. Podczas w ojny pracow ali w nim znani reżyserzy
ukraińscy: Dowżenko, M. Donśki, Ł. Łuków i W. B raun.
Zrealizow ane przez nich film y poświęcone były głównie
tem atyce w ojennej. N ajw iększą z nich w artość m iały
dokum entalne dzieła Dowżenki, pow stałe przy w spółpra­
cy z J. Sołncewą i J. A w denenką, B itw a za naszą Radziec­
ką Ukrainę i Zw ycięstw o na P raw obrzeżnej Ukrainie,
zaw ierające m.in. fragm enty w alk o Kijów.
P lastyka kijow ska rów nież podporządkow ana została
celom wojny. A rtyści tw orzyli dzieła propagandow e,
głównie plakaty wzyw ające do obrony k raju , w yszydza­
jące faszyzm, w ysław iające m ęstwo żołnierzy. W ielu
plastyków kijow skich pracow ało w zespołach agitacyj­
nych w wojsku, rysow ało w gazetach frontow ych. Inni,
ew akuow ani z m iasta, udali się na U ral lub do Azji
Środkow ej. W tych tru d n y ch w arunkach w ojennych roz­
w inęła się twórczość artystyczna w ielu m alarzy, grafi­
ków, rzeźbiarzy: A leksandra Paszczenki, Aleksego Szow-
kunenki, Pelagii H łuszenki, Jerzego Bałanowskiego, W a­
syla K asijana, Sam uela Sam um a, W alentego L itw inenki
i innych. Po 6 listopada 1943 r. zaczęli oni pow racać w
rodzinne strony. W wyzwolonym mieście odżyło życie
artystyczne.

13. Kijów współczesny
M iasto szybko goiło w ojenne rany. Ju ż w 1944 r., gdy
fro n t w schodni przetaczał się przez ziem ie Polski, R u ­
m unii, B ułgarii i W ęgier, zorganizowano konkurs ogól-
nęradziecki na zabudowę zniszczonego K reszczatiku
i przebudow ę m iasta. B rali w nim udział architekci
z Moskwy, L eningradu, Kijowa, C harkow a i innych
m iast radzieckich. Ostatecznie w ygrał zespół architektów
kijow skich: A leksander Własow, A natol Dobrowolski, W.
Jelizarow , A leksy Zaw arow , A leksy M alinowski i Borys
P ry jm ak . Zgodnie z jego planem , w krótce po wojnie,
przystąpiono do przebudow y głównej ulicy Kijowa. S ta ­
now iła ona dotąd w ąski korytarz, rozszerzono więc ją
te ra z do 75, a w niektórych m iejscach naw et do 100 m.
P ierw sze domy m ieszkalne zbudow ano w latach 1950—
— 1951. Cała arch itek tu ra K reszczatiku la t pięćdziesią­
tych przyjęła styl neoklasycyzm u socjalistycznego, typo­
wego dla epoki S talina. Jednym z najbardziej okazałych
budynków był gm ach M iejskiej R ady Delegatów Robot­
niczych, ukończony w 1957 r. W raz z przebudow ą
K reszczatiku odbudow yw ano inne dzielnice m iasta.
Szybko rozw ijający się K ijów w yszedł poza daw ne
granice. Od połowy la t 50-ych zaczęły pow staw ać na
jego peryferiach now e osiedla m ieszkaniow e. Jednym
z pierw szych była „P ierw om ajskaja”, pow stała w latach
1957—1965. Na pow ierzchni 121 h a zbudowano tu sze­
reg bloków m ieszkalnych, szkoły, przedszkola, dom y to­
w arow e, obiekty k u ltu ra ln e i socjalne. W dalszej kolej­
ności pow stały osiedla: O tradna, Syriec i Niw ka, na
Lew obrzeżu zaś — Leśne, Komsomolskie, Rusanowskie
292
i B erezniaki. N ajw iększym osiedlem, zabudow yw anym do
dzisiaj, jest Obołoń, położony w pobliżu Podola i zapro­
jektow any dla 250 tys. mieszkańców. Ogółem w ybudo­
wano w Kijow ie po w ojnie 11 osiedli m ieszkaniow ych.
W porów naniu do czasów przedw ojennych pow ierzchnia
K ijow a wzrosła czterokrotnie, do ponad 78 tys. h ek ta­
rów, ludność zaś ponad dw ukrotnie. W 1959 r. osiągnęła
liczbę 1,1 m in, w 1979 r. — już 2 m in. W spółczesny
K ijów rozciąga się wzdłuż D niepru na długości 50 km.
Jednocześnie należy do najbardziej zazielenionych m iast
św iata — na jednego m ieszkańca przypada tu 280 m 2
pow ierzchni parków , ogrodów i innych użytków zielo­
nych. Rocznie sadzi się około m iliona drzew i krzewów.
M ieszkańcy stolicy USRR pow iadają, że m ożna przejść
całe m iasto nie wychodząc spod korony drzew.
Rozmach budow nictw a mieszkaniowego jest dosyć im ­
ponujący. W pięciolatce 1976—1980 przew idyw ało się
oddanie do użytku 6,4 m in m 2 pow ierzchni m ieszkanio­
wej dla 460 tys. mieszkańców. Corocznie klucze do
własnego m ieszkania otrzym uje 20—25 tys. rodzin.
Tem po w zrostu liczby m ieszkańców m iasta jest jednak
ta k wysokie, że problem m ieszkaniow y m im o to nie został
rozwiązany. W latach pow ojennych pow stały w K ijow ie
okazałe gm achy użyteczności publicznej: P ałac K u ltu ry
im. Rewolucji Październikow ej (1952—1957), M inisterstw o
Rolnictw a i M inisterstw o K u ltu ry USRR p rzy K reszczati­
ku (1952—1957), liczne budynki przy b u lw arze Szewczenki
(1960—1963), budynki w ystaw y osiągnięć gospodarki n a ­
rodow ej ZSRR (1958) i szereg innych. Pow stało kilka no­
woczesnych hoteli: „M oskwa” (1962), „D niepr” (1964), „Ł y-
bed' ”, „Sław utycz”, „K ijów ” (1973) i m otel „Prolisok”, co
przyczyniło się do rozw oju zaniedbanej daw niej tu ry sty k i.
W ybudow ano też obiekty o znaczeniu k u ltu raln y m : Zielo­
ny T ea tr (1949) w Peczersku, Pałac S portu (1960) na 12 tys.
widzów, C yrk P aństw ow y (1960) przy placu Pobiedy (Zwy­
293
 cięstwa), najw iększe w mieście kino „K ijów ” (1952) z trze­
m a salam i dla 1300 widzów, pierw sze na U krainie kino
panorajniczne (1958), C entralny H ippodrom (1962— 1965),
S tadion C entralny (1966—1967), przebudow any po zniszcze­
niach w ojennych i przeznaczony dla 100 tys. widzów, S ta­
dion Lodowy (1975).
W celu lepszego zaopatrzenia ludności w płody rolne
urządzono w mieście kilka targow isk. Najw iększe z nich, Cen­
tra ln y Targ Kołchozowy przy ulicy Worowskiego, zorgani­
zow any został w 1958 r. Pow stały restauracje, kaw iarnie,
dom y tow arow e. N ajw iększy w republice U niw ersam
„U k rain a” przy placu Pobiedy oddano do użytku w 1972 r.
Szybko rozwinęła się kom unikacja m iejska. N ajbardziej
znaczącym i w tej dziedzinie inw estycjam i były n ajp ierw
odbudow a i rozbudow a głównego dw orca kolejowego, u ru ­
chom ienie nowoczesnego portu rzecznego (1961), u sy tu ­
owanego przy P lacu Pocztowym, budow a wielkiego dw or­
ca autobusowego. W 1966 r. na B oryspolu w pobliżu K ijo­
w a rozpoczęto budow ę m iędzynarodow ego portu lotniczego.
Od w ielu lat przyjm uje on już sam oloty z różnych k ra ­
jów św iata. Dużym osiągnięciem była budow a dw óch no­
w ych mostów na D nieprze — im. E. P atona (1952—1953),
długości 1,5 km, oraz Parkow ego (1957). N ajw iększe zna­
czenie dla rozw oju kom unikacji m iejskiej m iała jednak
budow a m etra. Pierw szą linię uruchom iono w latach 1960—
•—1965. Obecnie znajduje się w budow ie druga linia łączą­
cą osiedle Obołoń z centrum m iasta oraz w ystaw ą osiągnięć
gospodarki narodow ej. W 1976 r. oddano do użytku jej
pierw szy odcinek. Dzięki budow ie m etra rozwiązane zosta­
ły głównie problem y kom unikacyjne m iasta.
W spółczesny K ijów jest przede w szystkim w ielkim oś­
rodkiem przem ysłow ym . Po w ojnie powstało w nim sze­
reg now ych dziedzin produkcji, zwłaszcza zw iązanych
z nowoczesną gospodarką. W ym ienić tu należy przede
w szystkim zakłady lotnicze, produkujące m.in. słynne sa-
294
m oloty ty p u A N ko n stru k cji Olega Antonowa, k tó ry przez
długie lata pracow ał w Kijowie. Pow stał nowoczesny prze­
m ysł elektroniczny, znany ze sw ych w ysokiej jakości
telewizorów, m agnetofonów i tranzystorów . P racu je w K i­
jowie rów nież w ielka fabryka półprzew odników . Z budo­
w ane zostały od. podstaw : zakłady sztucznej skóry „W ul­
k a n ”, zakłady w łókien sztucznych, zakłady jedw abnicze
w D arnicy, zakłady chemiczne, stocznia rzeczna, fa b ry ­
ki obrabiarek, koparek, motocykli, ap arató w fotograficz­
nych, m aszyn elektronow ych, m aszyn ciężkich, fab ry k i
domów. Ogrom ne inw estycje poczyniono w starych kijow ­
skich fabrykach: „Bolszewik”, „Leninow ska K uźnica”,
„Czerw ony E kskaw ator”, zakładach w łókienniczych im.
R. L uksem burg, fabryce autom atów im. M. Gorkiego i in ­
nych. Budowa lub rozbudow a k ilk u elektrow ni znacznie
zw iększyła moce energetyki m iasta. Rozbudował się też
przem ysł lekki — zakłady cukiernicze, obuwia, skórzane.
Obecnie produkcja przem ysłow a K ijow a jest dw udziesto­
k rotnie większa niż przed drugą w ojną światową, a w yro­
by eksportuje się do 60 k rajów św iata. K lasa robotnicza
w m ieście liczy już 700 tys. pracow ników . Nasycenie za­
kładów przem ysłow ych jest tak duże, że w najbliżych pla­
nach przew iduje się znaczną deglom erację fabryk — oko­
ło 20 zakładów będzie przeniesionych na prow incję.
W spółczesny K ijów jest też najw iększym na U krainie
ośrodkiem naukow ym , czołowym rów nież w skali całego
K ra ju Rad. W 18 jego wyższych uczelniach stu d iu je p ra ­
w ie 200 tys. studentów , w tym w ielu zagranicznych z 90
państw św iata. Tyleż samo m łodzieży uczy się w 250 szko­
łach średnich. Najw iększą uczelnią jest politechnika. Na
16 jej w ydziałach studiuje około 30 tys. młodzieży. Uczyli
się w jej m urach, a później w ykładali liczni sław ni ucze­
n i radzieccy, w tym kon stru k to r pierw szych w świecie ra ­
k ie t kosmicznych, Sergiusz Korolow, i obecny p rezydent
A kadem ii N auk USRR, Borys P aton, syn Eugeniusza, wy-
295
 bitny specjalista w dziedzinie elektrotechniki. W przeszłości
pracow ali tu rów nież Eugeniusz P ato n oraz znani chemicy,
W iktor Szaposznikow i W łodzim ierz Jaw orski. Główny
gm ach politechniki m ieści się przy prospekcie B rzesko-Li­
tew skim . Drugą w ielką uczelnią K ijow a jest bogaty w tr a ­
dycje uniw ersytet, w którym studiuje około 21 tys. m ło­
dzieży. Jego główny gmach, tzw. Czerw ony K orpus, jest
już za ciasny dla tak w ielkiej uczelni, dlatego na prospek­
cie 40-lecia Października, naprzeciw w ystaw y osiągnięć
gospodarki narodow ej ZSRR buduje się obecnie cały kom ­
pleks budynków uniw ersyteckich. W neobarokow ym gm a­
chu wzniesionym w latach 1925—1927, w p ark u Gołosiew-
skim na południu m iasta, pracuje A kadem ia Rolnicza.
W 1965 r. przy prospekcie W ozduchoflotnym (Sił Po­
w ietrznych) zbudow ano nowoczesny gm ach In sty tu tu B u­
downictwa, na rogu zaś K reszczatiku i ulicy M arksa
stanął nowy budynek konserw atorium . W reszcie na pro­
spekcie Brzesko-Litew skim oddano do użytku gm achy In ­
sty tu tu G ospodarki Narodowej i A kadem ii Medycznej.
Po w ojnie pow stały lub rozbudow ały się w K ijow ie licz­
ne in sty tu ty i placów ki naukow e. W ym ienić tu należy przede
w szystkim In sty tu t Autom atycznego Spaw ania im. E. P a-
tona, m ający znaczne zasługi w produkcji zarów no cyw il­
nej, jak i zbrojeniow ej. Ogrom ną rolę w rozw oju nauki
radzieckiej odegrał też In sty tu t C ybernetyki AN USRR,
kierow any przez profesora Głuszkę. Skonstruow ano w nim
m .in. pierw sze radzieckie m aszyny cyfrow e typu MESM
i „D niepr”, później „M ir”. Ogrom ne znaczenie dla nauki
m iały też badania cybernetyka M ikołaja Amosowa w chi­
ru rg ii serca. Sukcesy In sty tu tu C ybernetyki oraz W ydzia­
łu C ybernetyki U niw ersytetu K ijow skiego (teoria cyfro­
wa autom atów ) spowodowały utw orzenie w K ijow ie ogól-
noradzieckiego C entrum C ybernetyki. Duże osiągnięcia ma
też założony w 1961 r. In sty tu t T w ardych M ateriałów AN
USRR. Udało m u się w ytw orzyć sztuczne diam enty, rew e-
296
lację na skalę światową, eksportow ane obecnie do 30
państw . W ieloma osiągnięciam i może poszczycić się także
K linika C hirurgiczna prof. Szalimowa.
A kadem ia N auk USRR m a obecnie w Kijow ie 40 zak ła­
dów naukow ych i 51 in stytutów doświadczalnych. P ro w a­
dzi się w nich badania w w ielu dziedzinach nauki: m ate­
m atyki, fizyki, chemii, biologii, geologii, m ateriałoznaw st­
wa, filozofii, ekonom iki, historii, archeologii, językoznaw ­
stwa, literatu ro zn aw stw a i innych. Na uw agę zasługują
zwłaszcza 26-tomowa Historia m iast i w si USRR, 17-tomo-
wa U kraińska E ncyklopedia Radziecka, 8-tomowa Historia
L iteratury U kraińskiej, 4-tom owa L en in i Ukraina, 5-to-
m owa publikacja Z w ycięstw o W ielkiej Socjalistycznej Re­
w olucji P aździernikow ej na Ukrainie, w ydaw ana obecnie
10-tomowa Historia U krainy. Dla potrzeb A kadem ii N auk
zbudow ano lub rozbudowano po w ojnie szereg budynków :
In sty tu t N auk Społecznych (1960) przy ul. K irow a, in ­
sty tu ty botaniki, zoologii, m ikrobiologii, fizyki, chemii,
geografii, fizyki, m atem atyki. P rzy ulicy Gorkiego w yrósł
potężny kom pleks budynków In sty tu tu im. E. P atona.
W placów kach naukow ych i uczelniach K ijow a p racuje
obecnie około 30 tys. pracow ników naukow ych, w tym
300 akadem ików.
K ijów jest także najw iększym n a U krainie ośrodkiem
życia kulturalnego, m iastem 20 muzeów, praw ie 1300 b i­
bliotek, studia filmowego, 77 kin, 12 park ó w k u ltu ry , 18
stadionów, 6 pałaców k u ltu ry fizycznej i sportu, 7 teatrów ,
stacji telew izyjnej z 380-metrową wieżą, p lan etariu m
i w ielu innych obiektów. M iędzynarodową sław ą i u zna­
niem cieszą się P aństw ow y T eatr O pery i B aletu im.
T. Szewczenki, P aństw ow y T eatr im. I. F ranki, A kade­
m icki R osyjski T eatr im. Ł. U krainki, T ea tr im. M. S a­
dowskiego, A kadem icka K apela USRR „D um ka”, P aństw o­
w a Filharm onia, K ijow ski B alet n a Lodzie, P aństw ow a
O peretka. W K ijow ie w ystaw iane są opery i balety w spół­
297
czesnych kom pozytorów ukraińskich: M. W erykowskiego,
K. Dankiewicza, B. Latoszyńskiego, G. M ajborody, Jerzego
M ejtusą. W teatrach gryw ana jest klasyka ukraińska, ro­
syjska i europejska, a także utw ory współczesnych pisa­
rzy, z których w ielu — A leksander Honczar, M ichał S tel­
m ach, M ikołaj Bażan, P łaton W oronko, M ikołaj N ahnybi-
da, B orys Olejnik — mieszka i p racu je w Kijowie. B u j­
nie rozw ijają się rów nież sztuki plastyczne. W K ijow ie
tw orzą w ybitni m alarze, jak A leksy Szowkunenko, W iktor
Puzyrkow , H elena Jabłońska, Igor H ryhoriew , P raskow ia
D eputatow a, A natol P etrycki, M ichał Deregus, W asyl K a-
sijan, W alenty Litw inenko, A leksander Paszczenko.
W ażną rolę w radzieckiej kinem atografii odgryw a kijow ­
skie studio filmowe. Po w ojnie pow stały tu znane w ZSRR
film y fabularne, m .in. Trzecie uderzenie (1948) J. Saw -
czenki, Taras Szew czenko (1951) tegoż reżysera z S ergiu­
szem Bondarczukiem w roli tytułow ej, 300 lat tem u (1954)
W. P iętrow a na podstaw ie scenariusza A. K ornijczuka,
poświęcony rocznicy zjednoczenia U krainy z Rosją, Za­
porożec za D unajem (1953) w edług opery S. H ulaka-A r-
tem owskiego, Nazar Stodoła (1954) w edług pieśni T. Szew­
czenki, M atka (1953) w edług M. Gorkiego. Ogrom ne zna­
czenie dla rozwoju życia kulturalnego i naukow ego m iał
X X Zjazd K PZR w 1956 r., k tó ry przyw rócił leninow skie
norm y życia partyjnego i państwowego, zapew niając b a r­
dziej swobodny i w szechstronny rozwój gospodarki, nauki
i k u ltu ry . P rzyczynił się rów nież do większej swobody
w życiu politycznym , co pozwoliło m.in. Kijowowi n a n a­
w iązanie bliskich kontaktów k u ltu raln y ch i naukow ych
z m iastam i europejskim i: K rakow em , B ratysław ą, Lip­
skiem , Tam pere, Tuluzą, F lorencją i japońskim Kioto. Z na­
cznie wzrosła też rola K ijow a w życiu politycznym Eu­
ropy. W yrazem tego stało się utw orzenie w tym mieście
konsulatów europejskich państw socjalistycznych. K ijów
jako stolica U krainy, członka-założyciela ONZ — u trzy ­
298
i
m uje też ożywione k o n tak ty polityczne z szerokim św ia­
tem.
W 1980 r. K ijów stał się m iastem olim pijskim , co po­
ciągnęło za sobą w ielką rozbudowę obiektów sportow ych
oraz całej zw iązanej z tym in fra stru k tu ry . W ielki program
inw estycyjny realizuje się w mieście w zw iązku z plano­
w anym i obchodami 1500-lecia. Dzięki nim m iasto stanie
się jeszcze piękniejsze, a ozdobią je now e pom niki, z k tó ­
ry ch kilka powstało już nad D nieprem .
C ały pow ojenny rozwój Kijow a odbyw ał się pod p rze­
w odem kierow niczej siły państw a i narodu, K om unistycz­
nej P artii U krainy, składowej części KPZR. Do rozw oju
m iasta przyczynili się więc w dużym stopniu wszyscy po­
w ojenni pierw si sekretarze K om itetu C entralnego KP(b)U:
N ikita Chruszczów, L azar’ Kaganowicz, P io tr Szelest
i W łodzimierz Szczerbicki, a także sekretarz generalny
KC K PZR Leonid Breżniew, pochodzący z D nieprodzier-
żyńska na U krainie.
W spółczesny K ijów łączą liczne więzy w spółpracy
z Polską. W krótce po podpisaniu tra k ta tu ryskiego w
1921 r. pow stał tu k o nsulat Rzeczypospolitej. W okresie
m iędzyw ojennym stosunki polsko-radzieckie były chłodne,
toteż kon tak ty K ijow a z Polską były niew ielkie. N a jb a r­
dziej chyba znaczącym epizodem w tym okresie było
przyznanie M aksym owi Rylskiem u nagrody P en-C lubu za
znakom ite tłum aczenie na język u k raiń sk i M ickiewiczow­
skiego Pana Tadeusza. K onsulat polski włożył w tedy dużo
pracy w akcję repatriacy jn ą, um ożliw iając wielu Polakom
pow rót z U krainy do ojczyzny.
Po drugiej w ojnie św iatow ej znow u utworzono polski
konsulat generalny w Kijowie. Przez długie lata był on
jedynym konsulatem zagranicznym w stolicy U krainy
i dopiero w 1959 r. pow stało tam przedstaw icielstw o dy­
plom atyczne Czechosłowacji, a następnie kilku innych
państw . N ajw ażniejszym zadaniem konsulatu polskiego w
299
pierw szym okresie jego działalności było organizowanie
re p atriacji Polaków zza Buga do k ra ju w latach 1945—
— 1946, a następnie przeprow adzenie akcji łączenia rodzin
(1956—1957), z k tó rej skorzystało wiele tysięcy Polaków
pozostałych po w ojnie na U krainie. Przyw rócenie leni­
now skich norm w życiu politycznym ZSRR w 1956 r.
przyczyniło się do dużego ożyw ienia w zajem nych kon­
taktów między U krainą a Polską. Jesienią 1956 r. zorga­
nizowano w Polsce dekadę k u ltu ry ukraińskiej. Z tej oka­
zji w ystąpił w naszym k ra ju kijow ski T eatr D ram atyczny
im. I. F ranki, kijow ski zespół solistów oraz orkiestra
sym foniczna, zespół pieśni i tańca W ieriowki, kapela ban-
durzystów . Gościły w tedy w Polsce rów nież zespoły z in­
nych m iast U krainy. W ystępy tych zespołów cieszyły się
w ielką popularnością, toteż w następnych latach w ielo­
k ro tn ie odwiedzały nasz kraj. Dużym powodzeniem cie­
szyła się wówczas rów nież w ystaw a m alarstw a Szewczen­
ki, zorganizow ana w w arszaw skiej „Zachęcie”, oraz w y­
staw y książki ukraińskiej i fotografiki K ijów i Ukraina
dziś. W rew anżu, w 1958 r. podobnego typu dekada k u l­
tu ry polskiej odbyła się w K ijow ie. Gościła wówczas na
U krainie liczna delegacja dziennikarzy i pisarzy polskich
na czele z Jarosław em Iwaszkiewiczem i W ładysław em
B roniewskim . Dla Iwaszkiewicza było to pierw sze po 40
latach spotkanie z K ijow em i U krainą. Nawiązano w ów ­
czas ścisłe k o n tak ty z ukraińskim środowiskiem in telek ­
tualnym , dzięki czemu w spółpraca polsko-ukraińska w
dziedzinie k u ltu ry znacznie się ożywiła.
Po pierw szych oficjalnych w izytach zaczęły się stałe
k o n tak ty między poszczególnymi m iastam i oraz uczelnia­
mi. K ijów naw iązał b ratersk ie kon tak ty z K rakow em ,
C harków z Poznaniem , C zerkasy z Bydgoszczą, Lwów
z Rzeszowem. Szczególnie silne więzy przyjaźni i w spół­
pracy utrzym ują U niw ersytet Jagielloński z K ijow skim
oraz Lwowski z Lubelskim . P row adzi się w ym ianę dc»-
300
świadczeń naukow ych, delegacji naukowców, studentów ,
w spółpracę w dziedzinie techniki. Podjęli też w spółpracę
m uzycy, plastycy, artyści teatru , film u i estrady. Szcze­
gólnie czynny na polu polsko-ukraińskiej w spółpracy k u l­
tu raln ej był M aksym Rylski, pierw szy na U krainie p rze­
wodniczący T ow arzystw a P rzyjaźni Radziecko-Polskiej.
Z jego to inicjatyw y, a także Bażana, w ydano na U krainie
znakom icie przetłum aczone dzieła T uw im a i Słowackiego.
Uroczyście obchodzono również w K ijow ie i na całej
U krainie obchody 1000-lecia P aństw a Polskiego, 120 rocz­
nicy urodzin M arii Konopnickiej, 150 rocznicy urodzin
Józefa Ignacego Kraszewskiego, 500-lecia urodzin M iko­
łaja K opernika, 125 rocznicę urodzin Jarosław a D ąbrow ­
skiego (urodzonego w Żytom ierzu), 80 rocznicę urodzin
K arola Szym anowskiego itd. W M uzeum T arasa Szew­
czenki w Kaniow ie zorganizowano stały dział pod nazw ą
Polscy przyjaciele Szew czenki. Pod patro n atem Rylskiego
oraz ukraińskich historyków na czele z Grzegorzem M a-
rachow em uroczyście obchodzono na U krainie setną rocz­
nicę pow stania styczniowego. O rganizuje się w K ijow ie
dni polskiego film u, polskiej książki, dni K rakow a i inne
im prezy k u ltu raln e poświęcone Polsce. Szczególnie u ro ­
czyście obchodzono w K ijow ie dekadę k u ltu ry polskiej w
1977 r., gdy gościła w stolicy USRR p artyjno-rządow a de­
legacja polska.
W W arszawie powstało w 1958 r. przy T PPR koło p rzy ­
jaciół Kijowa, k tó re organizuje w Polsce im prezy poświę­
cone stolicy U krainy. M.in. pod p atro n atem Jaro sław a
Iwaszkiewicza odbył się konkurs literacki w spom nień
o Kijowie. Z inicjatyw y tego pisarza zorganizowano w
Polsce uroczystości 75 rocznicy urodzin M. Rylskiego. Ko­
ło przyjaciół K ijow a ogłosiło konkurs K ijó w i Ukraina
w rysunkach dzieci W arszaw y, na któ ry m w yróżniono
ponad 100 prac, w ystaw ionych następnie w stolicach P ol­
ski i U krainy. Studenci plastycy z K rakow a nam alow ali
301
cały cykl obrazów pod nazwą Siadam i M ickiewicza na
U krainie, będący rezultatem ich w ędrów ki po m iejsco­
wościach, zw iązanych na U krainie z pobytem naszego
wielkiego poety.
W spółpraca k u ltu raln a K ijow a z Polską przyczyniła się
do znacznego zbliżenia narodu polskiego i ukraińskiego.
Podobnym celom służy współpraca gospodarcza. Kijów,
podobnie jak cała U kraina, jest liczącym się rynkiem
zbytu dla wyrobów polskiego przem ysłu. Obecnie w
USRR pracuje szereg zakładów zbudow anych przez P o­
laków. Podobnie w ygląda w spółpraca w dziedzinie prze­
m ysłu chemicznego oraz produkcji betonu. K ijow anie ży­
w o, interesują się przem ysłow ym i w yrobam i konsum pcyj­
nym i z Polski. W ystaw ę tych tow arów zorganizowano w
stolicy USRR już w 1959 r. Z drugiej strony, przem ysł
kijow ski jest pow ażnym . dostawcą tow arów do Polski. Do­
tyczy to w szczególności sprzętu precyzyjnego, w yrobów
przem ysłu elektrotechnicznego, obrabiarek, ekskaw atorów
i sam olotów. N iektóre zakłady kijow skie ściśle w spółpra­
cują z zakładam i polskimi. Na przykład fabryka cukier­
nicza „W awel” w K rakow ie prow adzi ożywioną w ym ianę
dośw iadczeń z kijow ską fabryką tej branży im. K. M ark­
sa. W ydarzenia w Polsce w latach 1980—1981 przerw ały tę
w spółpracę chyba tylko na okres przejściowy.
Przez całe w ieki sw ej długiej i burzliw ej historii K i­
jów pow iązany był różnorodnym i więzam i z Polską. Dziś,
w nowych, zupełnie innych niż daw niej w arunkach hi­
storycznych i układzie stosunków m iędzynarodow ych, w
ram ach więzi łączących sojusznicze k ra je socjalistyczne,
stolica U krainy podtrzym uje trad y cje starych związków
ku obopólnej korzyści — Polski i U krainy.
Podstawowa literatura
I. Bagramian, Miasto nad Dnieprem, Warszawa 1966
J. Bartoszewicz, K. Bellier, Malownicze album Kijowa z szcze­
gólnym opisem miasta przez Kamila de Bellier. Historya
Kijowa od początku założenia aż do naszych czasów napi­
sana przez Juliana Bartoszewicza, t. I—II, Warszawa 1861—
—1862
L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocław 1969
T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, t. I—II, oprać. Stefan
Kieniewicz, Warszawa 1979
M. Brajczewśkij, Koły i jak wynyk Kyjiw, Kijów 1963
J. E. Chmielewski, Pierwsze lata Korporacji Studentów Pola­
ków w Kijowie (1884—1892). Garść wspomnień, Warszawa
1939
Z. Chyżnjak, Kyjewo-Mohylanśka Akademija, Kijów 1970
W. Ciechowski, Kijów i jego pamiątki, Kijów 1901
J. Ciepielewski, Historia gospodarcza Związku Radzieckiego,
Warszawa 1977
F. Rawita Gawroński, Kijów — legendy, podania, dzieje, Ki­
jów 1915
F. Rawita Gawroński, Moje przygody w roku 1863—1864 w
Kijowie, Warszawa 1922
F. Rawita Gawroński, Zakon O.O. Dominikanów w Kijowie.
Szkic historyczny, Kijów 1912
J. Gołąbek, Bractwo Sw. Cyryla i Metodego w Kijowie, War­
szawa 1935
A. Grabowski (wyd.), Starożytności historyczne polskie, t. I,
Kraków 1840
A. Greczko, Oswobożdienije Kijewa, Moskwa 1973
B. Greków, Ruś Kijowska, Warszawa 1955
H. Guderian, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1958
303
R. Heidenstein, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta
do roku 1594, z łaciny tłum. M. Gliszczyński, t. II, Peters­
burg 1857
Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, War­
szawa, t. III, cz. 2, 1974 i t. IV, cz. 1, 1979
Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego,
t. II i III, Warszawa 1964—1965
M. Hruszewski, Istorija TJkrajiny — Rusy, t. I—X w 13 księ­
gach, Kijów—Lwów 1898—1936
Istorija gorodow i siół Ukrajinśkoj RSR — Kyjiw, Kijów 1979
Istorija Kyjewa, t. I—II, Kijów 1960
K. Iwanicki, Kościoły i kaplice w Kijowie, Warszawa 1931
J. Iwaszkiewicz, Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr
„Studya”. Wspomnienie, Warszawa 1963
A. Jabłonowski (oprać.), Źródła dziejowe, t. III—IX, Warszawa
1894—1902
J. Jerlicz, Latopisiec albo kroniczka, t. I, Warszawa 1853
M. Juchniewicz, Polacy w radzieckim ruchu podziemnym
i partyzanckim 1941—1944, Warszawa 1975
M. Karter, Driewnij Kijew, t. I—II, Moskwa 1958—1961
Kijów—Kraków. Księga przyjaźni. Pod red. Alberta Bezugli-
ja, Warszawa 1979
S. Krakowski, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII
wieku, Warszawa 1956
Kraków—Kijów. Szkice z dziejów stosunków polsko-ukraiń­
skich. Pod red. Antoniego Podrazy, Kraków 1969
T. Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937
A. Kuźniecow, Babi Jar, Warszawa 1968
Kyjiw, fotoputewoditel, oprać. Michaił Gylelah, Kijów 1980
(E. Lassota), Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy
Ukrainy, oprać. Zbigniew Wójcik, Warszawa 1972
W. I. Lenin, Dzieła, Warszawa, t. V, 1950 i t. IX, 1953
R. Luźny, Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej
a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych pol-
sko-wschodniosłowiańskich XVII—XVIII w., Kraków 1966
304
W. Malanowska, Sercem i czynem, Warszawa 1981
P. W. Michajlina, Wyzwolna borofba trudoho nasełenia mist
Ukrajiny (1569—1654), Kijów 1975
(J. Michałowski), Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskie­
go, a później kasztelana bieckiego, księga pamiętnicza, Kra­
ków 1864
Pamiętnik kijowski, t. I—III, Londyn 1959
I. Pantjuchow, Opyt sanitarnoj topografii i statistiki Kijewa,
Kijów 1877
L. Podhorodecki, Zarys dziejów Ukrainy, t. I—II, Warszawa
1976
A. Poppe, Państwo i kościół na Rusi w XI wieku, „Rozprawy
Uniwersytetu Warszawskiego”, t. 26, Warszawa 1968
J. Radziejowski, Ruch narodowy i rewolucyjny na Ukrainie
w okresie działalności Centralnej Rady, marzec 1917—kwie­
cień 1918, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Wschodniej”,
t. IX, 1973
W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław—Warszawa—Kra­
ków—Gdańsk 1979
W. A. Serczyk, Piotr I Wielki, Wrocław—Warszawa—Kraków—
—Gdańsk 1973
F. Sielicki (oprać.), Powieść minionych lat, Wrocław—Warsza­
wa—Kraków 1968
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów
słowiańskich, t. IV, Warszawa 1884
M. M. Szulkewicz i T. D. Dmytrenko, Kijew — architiekturno-
-istoriczeskij oczerk, Kijów 1978
M. Swiderska (oprać.), Z przed lat 60-ciu. Dziennik małej pa-
triotki, Maryjki Bohowityn Kozieradzkiej (1860—1865). Zy­
cie polskie na kresach, Tarnów 1921
J. Tabiś, Polacy na Uniwersytecie Kijowskim 1834—1863, Kra­
ków 1974
(Thietmar), Kronika Thietmara, z tekstu łac. przetłum. i oprać.
Marian Z. Jedlicki, Poznań 1953
V..
 Chronologia
P. P. Tołoczko, Istoryczna topografija starodawnoho Kyjewa,
\
Kijów 1972
R. Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, War­
szawa 1972
W. K. Wierzejski, Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży — Początki osadnictwa na terenie obec­
ok. 20 000 p.n.e.
akademickiej w Kijowie 1834—1920, Warszawa 1939 nego Kijowa.
Zjazd polski na Rusi 8—24 VI 1917. Protokół obrad, Kijów — Początki miasta Kijowa.
V/VI w. n.e.
1917 .. . VIII w. _ Narzucenie Kijowowi zwierzchnictwa
G. Żeberek, Początki ruchu socjaldemokratycznego w Kijowie Chazarów.
w latach 1889—1903, Kraków 1981 — Zdobycie władzy przez Askolda i Dira.
ok. 862
Zrzucenie zwierzchnictwa Chazarów.
882 — Zdobycie władzy w Kijowie przez Ole-
ga. Zjednoczenie Nowogrodu z Kijo­
wem i powstanie Rusi Kijowskiej.
980—1015 — Rządy Włodzimierza Wielkiego.
988/989 — Przyjęcie chrztu od Bizancjum.
1019—1054 — Rządy Jarosława Mądrego. Czasy roz­
kwitu Kijowa. >
1018 _ Wyprawa Bolesława Chrobrego na Ki­
jów.
1054 — Podział Rusi na dzielnice.
1068 — Powstanie ludu kijowskiego przeciw
Izasławowi.
1069 — Wyprawa Bolesława Śmiałego na Ki­
jów.
1113 — Powstanie ludowe w Kijowie.
1132 — Podział Rusi przez Mścisława. Utrwa­
lenie rozdrobnienia feudalnego.
1169 — Grabież Kijowa przez wojska Andrzeja
Boholubskiego.
1202 — Splądrowanie miasta przez wojska Ru-
ryka Rościsławicza.
1223 — Bitwa nad Kalką.

307
1233 — Zdobycie i splądrowanie Kijowa przez 1649 — Ugoda Zborowska.
Michała Wsiewołodowicza. 1651 — Zdobycie Kijowa przez wojska Janu­
1240 — Zdobycie i zupełne zniszczenie Kijowa sza Radziwiłła. Odzyskanie go przez
przez Tatarów. Kozaków.
1299 — Opuszczenie Kijowa przez metropolitę 1654 — Połączenie Ukrainy z Rosją.
kościoła ruskiego. 1658 — Unia hadziacka.
1331 — Powstanie biskupstwa katolickiego w 1667 — Układ polsko-rosyjski w Andruszowie.
Kijowie. Kijów dostaje się pod .władzę Rosji.
13G2 — Opanowanie Kijowa przez Litwinów. 1701 — Przekształcenie Kolegium Mohylań­
1399 — Splądrowanie kijowskiego Podola skiego w Akademię.
przez Tatarów. 1709 — Zdobycie Siczy Zaporoskiej przez Ro­
1412 — Restauracja biskupstwa katolickiego w sjan.
Kijowie przez Władysława Jagiełłę. 1711 — Utworzenie generalnego gubernator­
1416 — Zdobycie i zniszczenie Kijowa' przez stwa kijowskiego.
Tatarów Edygeja. 1775 — Likwidacja Kozaczyzny zaporoskiej.
1471 — Likwidacja księstwa kijowskiego przez 1796 — Likwidacja namiestnictwa kijowskiego
Kazimierza Jagiellończyka. Utworzenie (powstało 1782).
województwa kijowskiego. 1797 — Utworzenie guberni kijowskiej na
1482 — Zdobycie i zniszczenie Kijowa przez Prawobrzeżnej Ukrainie.
Tatarów Mengli Gereja. 1798 — Przywrócenie Kijowowi prawa magde­
1494—1497 — Nadanie prawa magdeburskiego Kijo­ burskiego.
wowi przez Aleksandra Jagiellończyka. 1818 — Powstanie loży Zjednoczonych Sło­
koniec XV w. — Początki Kozaczyzny ukraińskiej. wian.
1569 — Przyłączenie Kijowa do Korony na 1821 — Powstanie Towarzystwa Południowego.
mocy uchwał unii lubelskiej. 1825 — Powstanie dekabrystów w Rosji.
1596 — Unia brzeska. 1834 — Utrata przez Kijów prawa magdebur­
1615 — Powstanie bractwa kijowskiego. skiego, Założenie Uniwersytetu Kijow­
1620 — Odbudowa w Kijowie hierarchii pra­ skiego.
wosławnej, zlikwidowanej po unii brze­ 1837 — Powstanie Związku Ludu "Polskiego.
skiej. 1846 — Powstanie Bractwa Sw. Cyryla i Me­
1633 — Założenie Kolegium Mohylańskiego todego w Kijowie.
przez Piotra Mohyłę. 1860/1861 — Utworzenie niepodległościowej korpo­
racji studentów polskich w Kijowie.
1648 — Powstanie Bohdana Chmielnickiego na
Ukrainie. Kijów stolicą państwa ukra­ 1861 — Powstanie ukraińskich „Hromad”. Re­
ińskiego. forma uwłaszczeniowa w Rosji.

308 309
 12 grudnia _ Proklamowanie Ukraińskiej Republiki
1863 — Powstanie styczniowe.
1870 — Ustawa o miastach w Rosji. Radzieckiej.
1871 — Powstanie Kijowskiego Banku Prze­ 1918
16 stycznia _ Powstanie proletariackie w Kijowie
mysłowego.
1873 — Powstanie Południowo-Zachodniego Od­ przeciw Centralnej Radzie.
działu Rosyjskiego Towarzystwa Geo­ 8 lutego — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwo­
graficznego w Kijowie. ną.
— Powstanie narodnickiej „Komuny Ki­ 1 marca — Zajęcie Kijowa przez Niemców i Au­
1874
jowskiej” i grupy Czajkowców. striaków.
— Utworzenie Związku Robotników Po­ 29 kwietnia — Przejęcie rządów na Ukrainie przez
1875
łudniowej Rosji. hetmana Skoropadskiego.
1884 — Utworzenie -Korporacji Studentów Po­ 12 lipca — Powstanie KP(b)U.
14 grudnia — Zajęcie Kijowa przez wojska Dyrekto­
laków w Kijowie.
1897 — Utworzenie w Kijowie Związku Walki riatu.
o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. 1919
— Utworzenie Ukraińskiej Partii Rewolu­ 6 stycznia — Ustanowienie Ukraińskiej Socjalistycz­
1901
cyjnej. nej Republiki Radzieckiej.
— Rewolucja w Rosji. Utworzenie Ukra­ 5 lutego — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwo­
1905
ińskiej Partii Radykalno-Demokratycz- ną.
nej. 30 sierpnia — Zajęcie Kijowa przez wojska Petlury.
— Utworzenie Ukraińskiego Towarzystwa 31 sierpnia . — Zajęcie Kijowa przez wojska Deniki-
1907
Naukowego. na.
— Wybuch pierwszej wojny światowej. 16 grudnia — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwo­
1914
ną.
1917
12 marca — Zwycięstwo rewolucji w Rosji. 1920
7 maja — Zajęcie Kijowa przez Polaków.
17 marca —- Utworzenie Centralnej Rady w Kijo­
wie. 12 czerwca — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwo­
ną.
8—24 czerwca — Czwarty Zjazd polski na Rusi w Ki­
jowie. 1920 — Przeniesienie stolicy Ukrainy z Kijowa
do Charkowa.
7 listopada — Zwycięstwo rewolucji październikowej
w Piotrogrodzie. 1922 — Utworzenie ZSRR.
11 listopada — Powstanie proletariackie w Kijowie. 1924 — Śmierć Lenina.
— Proklamowanie przez Centralną Radę 1928—1932 — Realizacja pierwszego planu pięciolet­
20 listopada
Ukraińskiej Republiki Ludowej. niego.

310 311
1933—1937 — Realizacja drugiego planu pięcioletnie­ Słownik ważniejszych postaci
go.
1933 — Wznowienie działalności Uniwersytetu
Kijowskiego.
1934 — Przeniesienie stolicy Ukrainy z Char­
kowa do Kijowa. A k s e l r o d P a w e ł (1850—1928),
1941 rosyjski rewolucjonista, narodnik, od 1903 r. jeden z przy­
22 czerwca — Agresja Niemiec hitlerowskich na wódców mienszewików, działał m.in. w Kijowie.
ZSRR. A l e k s a n d e r I (1777—1825),
19 września — Zdobycie Kijowa przez Niemców. imperator rosyjski od 1801 r.
1943 A l e k s a n d e r II (1818—1881),
29 września — Wyzwolenie Darnicy przez Armię Ra­ imperator rosyjski od 1855 r., zabity przez narodnika, Po­
dziecką. laka Ignacego Hryniewieckiego.
6 listopada — Wyzwolenie Kijowa przez Armię Ra­ A l e k s a n d e r J a g i e l l o ń c z y k (1461—1506),
dziecką. wk. książę litewski od 1492 r., król polski od 1501 r., nadał
1944 — Konkurs na odbudowę i przebudowę prawa magdeburskie Kijowowi.
Kreszczatiku. A l e k s a n d e r N e w s k i (ok. 1220—1263),
1945 książę nowogrodzki, książę kijowski podległy Tatarom
9 maja — Kapitulacja III Rzeszy. Koniec wojny w 1. 1249—1263.
w Europie. A l e k s y M i c h a j ł o w i c z (1629—1676),
1956 — XX Zjazd KPZR. car rosyjski od 1645 r., doprowadził do zjednoczenia Ukrai­
1975 — XXV Zjazd KPZR. ny z Rosją. v
1981 — XXVI Zjazd KPZR. A n d r z e j B o h o l u b s k i (ok. 1111—1174),
książę włodzimiersko-suzdalski w 1. 1157—1174, w 1169 r.
splądrował Kijów.
A n t o n o w O l e g (ur. 1906),
radziecki konstruktor lotniczy, pracował w Kijowie.
A n t o n o w i c z W ł o d z i m i e r z (1834—1908),
kijowski demokrata i chłopoman, organizator „Hromad”.
A s k o 1 d (zm. 882),
książę kijowski (wspólnie z Direm), zamordowany przez
Olega.
B a g r a m i a n I w a n (ur. 1897),
marszałek Związku Radzieckiego, walczył m.in. pod Kijo­
wem w 1941 r.

313
B a t u - C h a n (1208—1256),
wnuk Czyngis-chana, pierwszy władca Złotej Ordy, do­
wodził wielką wyprawą Mongołów na Europę w 1241 r.
B a ż a n M i k o ł a j (ur. 1904),
współczesny ukraiński poeta i uczony, radziecki działacz
państwowy.
B e a u p l a n G u i l l a m e l e V a s s e u r de (ok. 1600—
—1673),
francuski inżynier wojskowy i kartograf w służbie polskiej,
autor szczegółowej mapy Ukrainy.
B e r e t t i V i n c e n z o (1781—1842),
rosyjski architekt pochodzenia włoskiego, przyczynił się do
rozbudowy Kijowa.
B i b i k o w D y m i t r (1792—1870),
gubernator kijowski.
B o b r o w s k i S t ef a n (1841—1863),
przywódca czerwonych w powstaniu styczniowym, powią­
zany z organizacją studencką w Kijowie.
B o h o m o l e c A l e k s a n d e r (1881—1946),
hematolog i fizjopatolog, prezydent Akademii Nauk USRR
w 1. 1930—1946.
B o l e s ł a w C h r o b r y (ok. 967—1025), ^ KP(b)U w 1. 1938, 1947—1949, I sekretarz KC KPZR w 1.
książę od 992 r., w 1025 król polski, zdobył Kijów.
B o l e s ł a w S m i a ł y (ok. 1040—1081),
książę od 1058 r., król polski od 1076, wyprawiał się na
Kijów.
B o r e c k i H i o b (zm. 1631),
archimandryta monasteru Peczerskiego, prawosławny me­
tropolita kijowski od 1620 r.
Bor ows ki Władysław,
przywódca powstania styczniowego na Kijowszczyźnie.
B o r y s (zm. 1015),
syn Włodzimierza Wielkiego, książę rostowski, zamordo­
wany przez Świętopełka, kanonizowany.
B o s z E u g e n i a (1879—1925),
314
działaczka bolszewicka na Ukrainie, minister rządu Ukra­
ińskiej Republiki Robotniczo-Chłopskiej.
B u d i o n n y S i e m i o n (1883—1973),
marszałek Związku Radzieckiego, dowódca Pierwszej Armii
Konnej podczas wojny domowej na Ukrainie.
B u r m i s t e n k o M i c h a ł (1902—1941),
przewodniczący RN USRR, poległ pod Kijowem.
C a r p i n e G i o v a n n i da P i a n D e l (ok. 1182—1252),
franciszkanin, posłował do chana Mongołów, opisał drogę
do Mongolii.
C h m i e l n i c k i B o h d a n (1595—1657),
hetman kozacki, przywódca wielkiego powstania- przeciw
Polsce w 1648 r.
C h m i e l n i c k i J e r z y (ok. 1641—1685),
syn Bohdana, hetman Ukrainy w 1. 1659—1663.
C h o d k i e w i c z I w a n (zm. 1484),
wojewoda kijowski od 1480, pojmany do niewoli tatarskiej
w 1482 r.
C h r u s z c z ó w N i k i t a (1894—1971),
radziecki działacz partyjny i państwowy, I sekretarz KC
1956—1964.
C h w y t o w y M y k o ł a (1893—1933),
pisarz ukraiński, działacz opozycji w KP(b)U.
C z a c k i T a d e u s z (1765—1813),
działacz gospodarczy i oświatowy, założyciel Liceum Krze­
mienieckiego, kurator okręgu szkolnego wileńskiego, działał
m.in. w Kijowie.
C z y k a l e n k o E u g e n i u s z (1861—1929),
ukraiński działacz narodowy.
D a n i e l R o m a n o w i c z (1201—1264),
książę halicko-wołyński od 1221, król od 1254 r.
Debagorij Mokrijewicz W ł o d z i m i e r z (1848—
—1926),
organizator narodnickiej „Komuny Kijowskiej”.
315

D e n i k i n A n t o n i (1872—1947),
generał rosyjski, czołowy dowódca kontrrewolucji podczas
wojny domowej.
D i r (zm. 882),
książę kijowski wspólnie z Askoldem, zamordowany przez
' Olega.
D o w ż e n k o A l e k s a n d e r (1894—1956),
ukraiński pisarz, dramaturg i reżyser filmowy pracujący
w Kijowie.
D r a h o m a n o w M i c h a ł (1841—1895),
ukraiński pisarz i historyk, działacz ruchu narodowego.
D y m i t r ,
wojewoda kijowski, bronił miasta przed Tatarami w 1240 r.
F i o d o r ,
protatarski książę' ićijowski w 1. 1331—1362, obalony przez
Litwinów.
G a m a r n i k J a n (1894—1937),
ukraiński, radziecki działacz partyjny i państwowy.
G a s z t o ł d M a r c i n (zm. ok. 1483),
pierwszy wojewoda kijowski od 1471 r.
G i e d y m i n (ok. 1275—1341),
wk. książę litewski od 1316 r., zapoczątkował ekspansję Li­
twy na ziemie ruskie.
G i z e l I n n o c e n t y (XVII w.),
archimandryta Ławry Peczerskiej, wybitny teolog prawo­
sławny, autor pierwszej Historii Rosji.
G l e b (zm. 1015),
syn Włodzimierza Wielkiego, zamordowany przez Święto­
pełka, kanonizowany.
G ra w e D y m i t r (1863—1939),
matematyk ukraiński pracujący w Kijowie.
Ho I s z a ń s k i O l e l k o w i c z A n d r z e j (XV w.),
namiestnik kijowski zasłużony dla rozwoju miasta.
H r e c z u h a M i c h a ł (ur. 1902),
działacz partyjny i państwowy USRR.
316
H r u s z e w s k i M i c h a ł (1866—1934),
najwybitniejszy historyk ukraiński, działacz narodowy, prze­
wodniczący Centralnej Rady.
H r y n c z e n k o B o r y s (1863—1910),
ukraiński pisarz i językoznawca, radykalny działacz narodo­
wy.
H u ł a k - A r t e m o w s k i S e m e n (1813—1873),
ukraiński kompozytor i śpiewak, twórca Zaporożca za Du­
najem.
I d z i k o w s k i . L e o n (1827—1865),
zasłużony polski księgarz i wydawca w Kijowie.
I g o r (zm. 945),
wk. książę kijowski od 912 r., rzekomy syn Ruryka.
11 a r i o n,
mnich ruski, pierwszy metropolita kijowski w 1051 r.
I w a n o w A n d r z e j (1888—1927),
działacz bolszewicki w Kijowie.
I w a s z k i e w i c z Jarosław (1894—1980),
wybitny pisarz polski, kształcił się i zadebiutował literacko
w Kijowie.
I z a s ł a w (1024—1078),
syn Jarosława Mądrego, wk. książę kijowski w 1. 1054—
—1078 (z przerwami).
I z a s ł a w II,
syn Mścisława, wk. książę kijowski w 1. 1146—1154.
J a b ł o n o w s k i A l e k s a n d e r (1829—1913),
historyk i etnograf, zasłużony wydawca źródeł do dziejów
Polski, powstaniec z 1863 r. na Kijowszczyźnie.
J a n K a z i m i e r z (1609—1672),
król polski w 1. 1648—1668.
J a r o p e ł k (zm. 980),
książę kijowski w 1. 972—-978.
J a r o p e ł k 11 (1082—1139),
syn Włodzimierza Monomacha, wk. książę kijowski od
1132 r.
317
J a r o s ł a w M ą d r y (978—1054),
syn Włodzimierza Wielkiego, książę nowogrodzki, wk. ksią­
żę kijowski od 1019 r., przyczynił się do rozkwitu Kijowa.
Jarosław,
brat Aleksandra Newskiego, książę kijowski, w 1. 1263—1271,
lennik Tatarów.
J e f r e m o w S e r g i u s z (1876—1937),
uczony ukraiński, czołowy działacz ruchu narodowego
i przeciwnik władzy radzieckiej.
J e r z y D o ł g o r u k i (1090—1157), ' działacz partyjny polskiego pochodzenia, sekretarz general­
książę rostowsko-suzdalski od 1125 r., wk. książę kijowski
w 1. 1149, 1151, 1155—1157.
K a t a r z y n a II (1729—1796),
carowa Rosji od 1762 r., kilkakrotnie bywała w Kijowie.
K a z i m i e r z J a g i e l l o ń c z y k (1427—1492),
wk. książę litewski od 1440 r., król polski od 1447, zlikwi­
dował księstwo kijowskie i utworzył województwo kijow­
skie.
K i j (VI w.),
jeden z trzech legendarnych braci, założyciel Kijowa, do­
mniemany protoplasta dynastii Kijowiczów.
K i r p o n o s M i c h a ł (1892—1941),
generał radziecki, dowódca Frontu Południowo-Zachodniego,
poległ poci Kijowem.
K i s i e l A d a m (1600—1653),
ostatni wojewoda kijowski Rzeczypospolitej, kompromisowy
wobec powstańców Chmielnickiego.
K o c i u b y n ś k i M i c h a ł (1864—1913),
ukraiński pisarz i działacz rewolucyjny.
K o n a r s k i S z y m o n (1808—1839),
działacz rewolucyjny, współorganizator Stowarzyszenia
Ludu Polskiego, wywierał duży wpływ na polską młodzież
w Kijowie.
K o n a s z e w i c z S a h a j d a c z n y P i o t r (zm. 1622),
hetman kozacki, członek bractwa kijowskiego.
318
K o n i e c p o l s k i S t a n i s ł a w (1591—1646),
hetman wk. koronny, magnat kresowy, walczył z Kozakami
m.in. pod Kijowem.
K o r n i j c z u k A l e k s a n d e r (1905—1972),
pisarz ukraiński.
K o r o l o w S e r g i u s z (1906—1969),
główny konstruktor radziecki rakiet kosmicznych, praco­
wał w Kijowie.
K o s i o r S t a n i s ł a w (1889—1939),
ny KC KP(b)U w 1. 1928—1938.
K o s s o w S y l w e s t e r (zm. 1657),
metropolita mohylewski i mścisławski, od 1634 r. kijowski.
K o s t o m a r o w M i k o ł a j (1817—1885),
ukraiński historyk, etnograf i pisarz, działacz Bractwa Cy­
ryla i Metodego.
K r o p y w n y c k i M a r e k (1840—1910),
ukraiński dramaturg, reżyser i aktor związany z Kijowem.
K u d r i a s z o w W. (zm. 1942),
działacz ukraińskiego ruchu oporu w okresie okupacji hi­
tlerowskiej, dowódca pierwszego oddziału partyzanckiego
z Kijowa.
K u l i s z P a n t e l e j m o n (1819—1897),
ukraiński historyk, pisarz, krytyk i etnograf.
K u t u z o w M i c h a ł (1745—1813),
feldmarszałek rosyjski, wojskowy gubernator Kijowa na
początku XIX w.
L e n i n W ł o d z i m i e r z (1870—1924),
twórca państwa radzieckiego.
L e w as z o w W a s y l (XIX w.),
kijowski generał-gubernator w czasach Mikołaja I.
L u b l i ń s k i J u l i a n , właśc. K a z i m i e r z M o t o s z n o -
w i c z (1798—1872).
dekabrysta, współzałożyciel Stowarzyszenia Zjednoczonych
Słowian.

L y s e n k o M i k o ł a j (1842—1912),'
kompozytor związany z Kijowem, twórca klasycznej muzyki
ukraińskiej.
M a k s y m o w i c z M i c h a ł (1804—1873),
ukraiński, przyrodnik, historyk, filozof i pisarz.
M a z e p a I w a n (1644—1709),
hetman kozacki, dążył do usamodzielnienia Ukrainy, pod­
czas wojny północnej przeszedł na stronę Szwecji.
M i c h a ł W s i e w o ł o d o w i c z (ok. 1185—1246),
książę czernihowski, wk. książę kijowski w 1. 1235—1236.
M i k o ł a j I (1796—1855), „ syn Eugeniusza, prezydent Akademii Nauk USRR.
car rosyjski od 1825 r., symbol „czarnej reakcji” w Rosji.
M o h y ł a P i o t r (1596—1647),
metropolita kijowski, bojownik o prawa prawosławia, za­
łożyciel Kolegium Kijowskiego.
M ś c i s ł a w (1076—1132),
syn Włodzimierza Monomacha, książę kijowski od 1125 r.,
dokonał ostatecznego podziału Rusi.
M ś c i s ł a w I I I R o m a n o w i c z (zm. 1223),
książę kijowski w 1. 1212—1223, poległ w bitwie nad Kałką.
N e c z u j Ł e w y ć k y I w a n (1838—1918),
pisarz ukraiński. * się z Piłsudskim i poparł go w wojnie 1920 r., od 1920 r.
O d r o w ą ż J a c e k (zm. po 1240),
dominikanin polski, założył klasztor w Kijowie.
O 1e g (zm. 912),
władca Nowogrodu, w 882 r. zdobył władzę w Kijowie
i dał początek Rusi Kijowskiej.
O 1e 1 k o (zm. 1455),
książę kijowski od 1440 r.
O l e l k o w i c z Semen,
książę kijowski w 1. 1455—1470.
O l g a (zm. 969),
żona Igora, księżna kijowska (945—967), w imieniu mało­
letniego Świętosława ok. 957 r. przyjęła chrzest w Bizan­
cjum.
320
O l g i e r d (ok. 1296—1377),
wk. książę litewski od 1345 r., prowadził podbój ziem
ukraińskich.
O l s z a ń s k i R o m u a l d (zm. 1863),
przywódca powstania styczniowego na Kijowszczyźnie, roz­
strzelany w Kijowie.
O r ł ó w M i c h a ł (1788—1842),
generał rosyjski, organizował ruch dekabrystów w Kijowie.
O s t r o g s k i K o n s t a n t y W a s y l (1527—1608),
wojewoda kijowski od 1559 r.
P a t o n B o r y s (ur. 1918).
P a t o n E u g e n i u s z (1870—1953),
uczony ukraiński, wynalazca metody automatycznego spa­
wania elektrycznego, długoletni prezydent Akademii Nauk
USRR.
P e s t e l P a w e ł (1793—1826),
oficer rosyjski, przywódca Związku Południowego, deka­
brysta, wielokrotnie przebywał w Kijowie.
P e t l u r a S e m e n (1877—1926),
polityk ukraiński, od 1918 r. stał na czele rządu narodowe­
go, walczył z Armią Czerwoną i Polską, potem pogodził
na emigracji.
Piatakow Jerzy,
lewicowy komunista, sekretarz KC KP(b)U w 1918 r.
P i ł s u d s k i J ó z e f (1867—1935),
polski mąż stanu, marszałek, organizator wyprawy kijow­
skiej 1920 r.
P i o t r I W i e l k i (1672—1725),
car rosyjski od 1682 r., ograniczył samodzielność Kozaczyz-
ny ukraińskiej, zlikwidował Sicz Zaporoską.
P i r o g o w s k i A l e k s a n d e r (zm. 1943),
czołowy działacz ukraińskiego ruchu oporu podczas oku­
pacji hitlerowskiej, zginął tui przed wyzwoleniem.
21 — D z ie je K ijo w a 321
P l e c h a n o w J e r z y (1856—1918),
rosyjski myśliciel i krytyk literacki, pionier marksizmu
w Rosji.
P o l a ń s k i L u d w i k (zm. 1943),
organizator polskiego podziemia antyfaszystowskiego w Ki­
jowie, zginął osaczony przez policję.
P o s t y s z e w P a w e ł (1887—1940),
działacz partyjny i państwowy USRR.
P o t i e b n i a A n d r z e j (1838—1863),
rewolucyjny demokrata ukraiński, działał m.in. w Kijowie,
zginął w szeregach powstańczych 1863 r.
P u s z k i n A l e k s a n d e f (1799—1837),
wielki poeta rosyjski, przebywał pewien czas. w Kijowie.
R a d z i w i ł ł J a n u s z (1612—1655),
hetman wk. litewski, zdobył Kijów w 1651 r., zdrajca
w okresie „potopu”.
R o ś c i s ł a w M ś c i s ł o w i c z (zm. 1167),
książę kijowski w 1. 1154 i 1160—1167.
R o ś c i s ł a w II (1172—1218),
książę kijowski w 1. 1204—1205.
R o z u m o w s k i C y r y l (1728—1803),
ostatni hetman Ukrainy Lewobrzeżnej, brat faworyta ca­
rycy Elżbiety.
R u d n i c k i W ł a d y s ł a w (ur. 1835),
przywódca powstania styczniowego na Kijowszczyźnie, ofi­
cer rosyjski.
R u r y k (zm. 879),
książę nowogrodzki, założyciel dynastii Rurykowiczów.
R u r y k R o ś c i s ł a w i c z (zm. 1215),
książę kijowski w 1. 1173 i 1180—1181; w 1202 r. splądro­
wał Kijów.
R y l e j e w K o n d r a t (1795—1826),
poeta rosyjski, przywódca dekabrystów.
R y l s k i M a k s y m (1895—1964),
poeta ukrański, syn powstańca z 1863 r.
322
S a h a j d a c z n y K o n a s z e w i c z P i o t r (zm. 1622),
hetman kozacki, członek bractwa kijowskiego, bohater woj­
ny chocimskiej.
S a k o w i c z K a s j a n (ok. 1578—1647),
pisarz ukraiński, rektor szkoły brackiej w Kijowie.
S a z o n o w S e r g i u s z (1861—1927),
rosyjski minister spraw zagranicznych w 1. 1910—1916.
S k i r g i e ł ł o I w a n (zm. 1397),
syn Olgierda, książę trocki, namiestnik Władysława Ja­
giełły na Litwie, książę połocki, od 1395 r. książę kijowski.
S k o r o p a d s k i P a w e ł (1873—1945), *■
generał carski, hetman Ukrainy narzucony przez Niemców
w 1918 r., potem na emigracji1. Zwolennik III Rzeszy.
S k o w o r o d a G r z e g o r z (1722—179.4),
ukraiński pisarz i filozof.
S o s i u r a W ł o d z i m i e r z (1898—1965),
poeta ukraiński.
S t a l i n J ó z e f , właśc. D ż u g a s z w i l i (1879—1953),
rewolucjonista i radziecki mąż stanu, po^ śmierci Lenina
(1924) przywódca ZSRR.
S t a n i s ł a w (zm. 1331),
książę kijowski, odparł najazd litewski na Ukrainę po
1320 r.
S t a r y c k i M i c h a ł (1840—1904),
pisarz ukraiński, związany z Kijowem.
S z c z o r s M i k o ł a j (1895—1919),
działacz bolszewicki na Ukrainie, dowódca 1 Ukraińskiej
Dywizji Radzieckiej, poległ w wojnie domowej.
S z e w ć z e n k o T a r a s (1814—1861),
największy poeta ukraiński, malarz, rewolucjonista. Czoło­
wy działacz Bractwa Cyryla i Metodego.
S w i d r y g i e ł ł o (1370—1452),
brat Władysława Jagiełły, wk. książę litewski, bez powo­
dzenia walczył przeciw Polsce, panował nad Kijowem w 1.
1436—1438.
Ś w i ę t o p e ł k I P r z e k l ę t y (ok. 979—1019),
syn Włodzimierza Wielkiego, książę turowski, wk. książę
kijowski w 1. 1015—1016 i 1018—1019.
Ś w i ę t o p e ł k II (1050—1113),
syn Izasława, wk. książę kijowski od 1093 r.
Ś w i ę t o s ł a w (zm. 972),
syn Igora, wk. książę kijowski od 945 r., wybitny wojow­
nik i zdobywca.
Ś w i ę t o s ł a w II (1027—1076), x cyzmu na Ukrainie.
syn Jarosława Mądrego, książę czernihowski, od 1073 r.
książę kijowski.
Ś w i ę t o s ł a w III (zm. 1194),
wk. książę kijowski w 1. 1180—1194.
T e r e s z c z e n k o M y k o ł a (1820—1903),
kijowski przemysłowiec i finansista, zasłużony dla rozwoju
miasta.
T o b i l e w i c z I w a n , ps. literacki Iwan Karpenko-Karyj
(1845—1907),
ukraiński pisarz, aktor i reżyser związany z Kijowem.
T o b i l e w i c z t yl i koł aj , ps. Mikołaj Sadowski (1856—1933),
ukraiński aktor i reżyser.
T o b i l e w i c z P a n a s , ps. Panas Saksahański (1859—1940),
ukraiński aktor i reżyser.
T y c z y n a P a w e ł (1891—1967),
poeta ukraiński.
T y s z k i e w i c z J a n u s z (zm. 1648),
wojewoda kijowski.
Ukrainka Lesi a, faktycznie Kosacz-Kwitka Larysa
(1871—1913),
poetka ukraińska.
U l j a n o w D y m i t r (1874—1943),
brat Lenina, działacz bolszewicki, m.in. w Kijowie.
U l j a n o w a - J e l i z a r i e w a A n n a (1864—1935),
siostra Lenina, publicystka, działała w ruchu robotniczym,
m.in. w Kijowie.
U l j a n o w a M a r i a (1878—1937),
siostra Lenina, działała w ruchu robotniczym wraz z An-
. ną.
W a t u t i n M i k o ł a j (1901—1944),
generał radziecki, dowódca I Frontu Ukraińskiego, wyzwo­
lił Kijów, zginął w walce z bandą UPA.
W e r e s z c z y ń s k i J ó z e f (zm. 1598),
biskup kijowski, autor pism katolickich, orędownik katoli­
W e r n a d s k i W ł o d z i m i e r z (18l637f-1945),
uczony ukraiński, pierwszy prezydent Akademii Nauk
USRR.
W i a c z e s ł a w (zm. 1154),
syn Włodzimierza Monomacha, wk. książę kijowski w 1139 r.
W i t o l d (1350—1430),
. wk. książę litewski od 1392 r., brat stryjeczny Jagiełły.
W ł a d y s ł a w J a g i e ł ł o (1348—1434),
wk. książę litewski, król polski od 1386 r., restaurował bi­
skupstwo katolickie w Kijowie.
W ł a d y s ł a w IV W a z a (1595—1648),
król polski od 1632 r., uznał odbudowaną nielegalnie hie­
rarchię prawosławną na Ukrainie.
Wł odzi mi erz,
syn Olgierda, książę kijowski w 1. 1362—1394, przyczynił
się do wzrostu znaczenia Kijowa.
W ł o d z i m i e r z I W i e l k i Ś w i ę t y (zm. 1015),
książę nowogrodzki, wk. książę kijowski od ok. 980 r., przy­
jął chrzest, rozbudował Kijów.
W ł o d z i m i e r z M o n o ma c h (1053—1125),
syn Wsiewołoda, wk. książę, kijowski od 1113 r., zapewnił
spokój na Rusi.
W s i e w o ł o d (ur. ok. 1029),
syn Jarosława Mądrego, książę perejasławski i kijowski
w 1. 1078—1093.
325
W s i e w o ł o d (zm. 1146),
w k. książę k ijow ski w 1. 1139—1146.
W s i e w o ł o d C z e r m n y (zm. 1214/1215),
w k. książę kijo w sk i w 1. 1210—1212.
W y h o w s k i I w a n (zm. 1664),
h etm an kozacki, przeszedł na stro n ę P olski p o d p isu jąc z nią
unię hadziacką.
W y n n y c z e n k o W ł o d z i m i e r z (1880—1951),
u k raiń sk i działacz narodow y.
Z a b o ł o t n y D a n i e l (1886—1929),
u k raiń sk i uczony, p rezy d en t A k ad em ii N auk USRR.
Z a m o y s k i T o m a s z (1594—1638),
kan clerz wk. koronny, w ojew oda kijow ski.
Z a t o n ś k i W ł o d z i m i e r z (1888— 1938),
działacz p a rty jn y i pań stw o w y USRR.
Z a w a d z k i J ó z e f (1818—1886),
polski księgarz i w ydaw ca w K ijow ie, p rezy d en t m iasta
i tw órca giełdy kijow skiej.
Z y g m u n t I S t a r y (1467— 1548),
kró l polski od 1506 r., n ad ał szereg przyw ilejów K ijow ow i.
Z y g m u n t I I I W a z a (1566—1632),
król polski od 1587 r., dobroczyńca K ijow a.
Ż ó ł k i e w s k i S t a n i s ł a w (1547—1620),
hetm an wk. k oronny i k an clerz w k. koronny, w ojew oda
kijow ski w 1. 1608—1618.
Spis treści

1. P o czątk i i n i a s t a .................................... 5
2. R ozkw it stolicy sta re j R usi 20
3. L ata zm ierzchu . . . . . 47
4. N ajazd M ongołów i jego skutki 1 54
5. P od w ład zą L i t w y ............................ 63
6. M iasto Rzeczypospolitej . . . . 78
7. W im p eriu m R om anow ów 114
8. K ijów pierw szej połow y X IX w. 140
9. K ijów k ap italisty czn y . . . . 167
10. R ew olucyjny przełom . . . . 209
11. O kres b u d o w n ictw a socjalistycznego 236
12. L ata w o jn y i o k u p acji . . . . 257
13. K ijów w s p ó ł c z e s n y ............................ 292
P o d staw o w a l i t e r a t u r a ............................. 303
C hronologia . ........................................... 307
S łow nik w ażniejszych postaci 313
M apy:
I. Plan K ijo w a w X — X I I I w. w g P.P. Toloczki 327
2. R ozw ój terytorialny Kijow a w latach 1844— 1980 i per­
sp e k ty w ic z n y plan zabudow y . . . . . . . . 328
R o b o tn ic z a S p ó łd z ie ln ia W y d aw n icz a
„ P r a s a —K sią ż k a —R u c h ” .
W y d a w n ic tw o „ K s ią ż k a i W ied za” ,
W arsz a w a , c z e rw ie c 1982 r.
w y d . I . N a k ła d 19 650 + 350 egz.
O b j. a rk . w y d . 15.1.
O b j. a r k . d r u k . 20,75(13,9) + 4 a r k . w k ła d e k .
P a p ie r d r u k . sa t. k l. V, 70 g, 70X100 cm .
O d d an o do s k ła d u w s ie rp n iu 1981 r .
P o d p isa n o d o d r u k u w k w ie tn iu 1982 r.
D ru k u k o ń c z o n o w c z e rw c u 1982 r.
Z a k ła d y G ra fic z n e w T o ru n iu , u l. K a ta r z y n y 4.
Z am . n r 1515. Z-85.
C e n a zł 90.—

J e d e n a ś c ie t y s i ę c y sto d r u g a
p u b l i k a c j a „K iW ”
Ja ro sław M ądry. Rzeźba a rty sty i antro p o lo g a M. G ierasim ow a
 fAoOCAASZ' 1
M0VA0ŁIH

m i Hp ot AA &Z (MZ 50
AOAHbUpŁ H A t ijM l< H H P f \
H b! r ?H CAO&KM <(Hi A B-fc 0
AWAHH. BeAKKA £0
^ t l 0 A 7 A BbiBASTL YAb«V £
^OYYśHHfA KHHKHAro ^
2. B olesław C hrobry (Sz. S tarow olski, W ojo w n ic y sarmaccy, oprać. M n o s i e Tb R pEA C lięk/ A1T U srJfcufcw
J. S tarn aw sk i, W arszaw a 1977)
8 G $ J is
3. S tela u p am iętn iająca założenie przez Ja ro sła w a M ądrego p ie r ­
w szej biblioteki n a R usi (1969). R zeźbiarz I. K aw alerid ze
 (i. Św ięty. F resk z XI w. \v
Soborze S ofijskim (M ozaiki
i freski Sofii Kijeioskiej^
4. C erkiew D ziesięcinna w K ijow ie z X w. R ek o n stru k cja (W.A. K ijów 1979)
Serczyk, Historia Ukrainy, W rocław —W arszaw a—K rak ó w —
—G dańsk 1979)

5. Z łote W rota wg J. A siejew a (P. P. Tołoczko, Istoryczna topo- 7. P ocałunek M arii z Elżbietą. F rag m en t fresk u z XI w. w So­
grafija starodawnoho K yjew a, K ijów 1972) borze S ofijskim (Mozaiki i freski...)
8. Sobór Sofijski, X I—X IX w.

9. W rota S ofijskie G rodu W łodzim ierza. R e k o n stru k cja wg

J. A siejew a (P.P. Tołoczko, Istoryczna topografija...)
 11. C erkiew W ydubicka X I w. W ygląd dzisiejszy
■ aR ftf

10. C erkiew K iryłow ska. W ygląd dzisiejszy

 13. M. A ntokolski. Rzeźba N esto ra-d ziejo p isa (1892)
K ijow skie M uzeum S ztuki R osyjskiej
12. Ś w ięty D ym itr. M ozaika w Soborze M ychajłow skim z p ocząt­
k u X II w. (Istorija gorodow i siol U krajin śko j R S R - K y jiw ,
K ijów 1979)
 A G ród W łodzim ierza
B G ród Ja ro sław a
B G ród Izasław a-S w iętopeł-
ka
r K oniec K opyriew ski
G óra Dietiniec
E G óra Zam kow a
M Podole

14. K ijów X—X III w. R e k o n ­

stru k c ja (P.P. Tołoczko, Isto-
ryczna topografija...)
15. Ja sy r ta ta rsk i. L atopis w ołyńsko-halicki z XIII w. (W.A. Serczyk, Historia Ukrainy)

16. M atk a Boska W ołyńska, X IV w. (M. F aktorow ycz, Ł. Człe-

now a (Chudożestw iennyje m uziei K ijew a, K ijów 1977)
19. Zygmunt I Stary (Sz. Starowolski, Wojownicy sarmaccy) 20. Stefan Batory (Sz. S ta ro w o lsk i, Wojownicy sarmaccy)
22. H erb Starego K ijow a (Istorija K y je w a , t. I, K ijów 1960)

21. S trona „A postoła”. D ru k a rn ia I. F iodorow a (Kyjiw, K ijó w 1980)

23. M agnat ruski A. Riegelm an (E ryka Lassoty i W ilhelm a Beau- 24. Chłop u k raiń sk i. A. R iegelm an (E ryka Lassoty...)
plana opisy U krainy, oprać. Z. W ójcik, W arszaw a 1972)
 >■
25. M ieszczka u k raiń sk a . A. R iegelm an (Eryka Lassoty...)
27 Ogólny w idok K ijow a z la t 1640—1645 (Eryka Lassoty...
■>*
29. W idok K ijow a z X V II w. T h eatru m cosm ographicohistoricum ... A ugsburg 1688
11A 1'f j)K7» C H / lH O r o f iÓ H t K A
e ff: KY- 3inof03Koro.

(Eryka Lassoty...)

Kpco.4,&,/ 0>"4/‘'ł
gTiitłoro ****% ** ’* •
» r o m n &r* >

30. H erb w ojska uk raiń sk ieg o (Istorija ukrajinśkoji literatury)

 32. Bohdan Chm ielnicki. P o rtre t w Soborze U spienskim w Ł aw ­
31 P ułkow nik w ojska zaporoskiego. A. R iegelm an (Eryka Lasso rze Peczerskiej. D ruga połowa X V III w. (Istorija gorodow...)
ty-)
 34. Iw an M azepa (W.A. Serczyk, Historia Ukrainy).

33. P om nik B ohdana Chm ielnickiego d łu ta M. M ikieszyna (1888)

 38. C erkiew T roicka w Ł aw rze P eczerskiej, X II w. P rzeb u d o w an a
37. C erkiew A ndrijew ska (1748 1767) w stylu barokow ym . G łów na dzw onnica Ł aw ry (1731—1744)
 40. M iejsce kaźni pow stańców polskich 1863 r. w tw ierd zy
peczerskiej

19. P om nik A leksandra P uszkina w K ijow ie dłuta O. K ow alow a

mmmmmrn m m m m m m m m im m . (1962)
J ff. KOCOMY KAnOHiPi
■M
Y&85ttEl4l yUACHKKM
noAbCbKoro noBcrnAtmsj
\_/ _ I 8 o^ 3r vpoky
IL^ - 'l v /
V i\NifccbKiN 4>opmEUi
B l863pOlli &VA M
poscmpiAsmi 42. Dom k o n trak to w y n a Podolu. F o to g rafia z końca X IX w.

AAAM 3EAKUCbKMM
SAAAHCAAB TAAEYlłl
P A K OBC b K H M
jflAATOH KPMJKAHiB
CbKHH. POMYAAbA
lOAbUJ A M C b K M H
AAAM APYJKBAUbKMM.
 46. P om nik kom pozyto­
ra M. Ł ysenki w
K ijow ie dłuta O.
K ow alow a (1965)

44. U lica S w ierdłow a. F oto­

g rafia z 1905 r.

45. M ykola K ostom arow (P.

Popow , M. Kostom arow
ja k folklorist i etnograf,
i
K ijów 1968)
47. P om n ik Łesi U k ra in k i w
K ijow ie dłuta H. K alczen-
ki (1973)

48. Sem en P e tlu ra (W.A. S er-

czyk, Historia Ukrainy) skiego
 F
50. P łaskorzeźba ku czci Bo­
h ateró w Rew olucji P a ź ­
dziernikow ej — ro b o tn i­
ków „A rsenału”. R zeźbia­
rze M. K orotkiew icz i M.
K ow tun (1961).

52 P aństw ow y A kadem icki T ea tr O pery i B aletu U SR R im.

T. Szew czenki w K ijow ie (1897— 1901). A rch itek t W. S zreter
51. Iw an K arpenko-K aryj
 p*' K reszczatik. F o to g rafia

£ z początku
X X w.
la t 30-ych

G en eral M ichaił K irponos

(z lew ej) z oficeram i sz ta ­
bu. F o to g rafia z 1941 r.

WBP

53. P om n ik M ykoły Szczorsa

d łu ta M. Łysenki, W. B oroda-
ja i M. Suchodołow a (1954)
 U U 1<VH
to A. fAJAPHHA

/.m-m t*‘r

57. D yplom Olega A ntonow a

i sam olot jego k o n stru k cji.
Państw ow e M uzeum H i­
storyczne USRR w K ijo ­
w ie

58. E ugeniusz P ato n

56. W. K asijan. O braz Bohater Perekopu
 60. P om nik w yzw olicieli K ijow a (1958). R zeźbiarz I. P ierszudczew ,
59. P om n ik gen. N ikołaja W atu tin a w K ijow ie d łu ta E. W uczeti- arch itek ci W. B akłanow i A. Milecki
cza (1947)
 I h fc

63. R uiny K ijow a, 1943

61. W kroczenie w ojsk radzieck ich do K ijow a 6 X I 1943. W głębi
płonący u n iw ersy tet

62. Zniszczony K reszczatik, 1943 64. R uiny K reszczatiku, 1943

65. P o m n ik k u czci żo łn ierzy
p o ls k ic h p o leg ły ch w D a r-
n ic y

68. Oleg A ntonow

66. M ykoła B ażan 69. K om pozytor H ry h o n j Wie

rio w k a
67. P aw ło T yczyna
 72. 1 se k re ta rz KC K PU ,
W ła d im ir Szczerbicki
70. M aksym R ylski

73. O łe k s a n d r H o n c z a r
-A l
71. P re zy d e n t A kadem ii N auk
USRR, Borys P aton
 O p e ry i B a le tu , J e w g ie n ija Mi
75. S o listk a K ijo w sk ie g o T e a tr u
ro sz n ic z e n k i
74. K re sz c z a tik — fo to g ra fia w sp ó łc z e sn a
76. D y rek to r P aństw ow ego Zespołu T ańca USRR, P aw ło W irski
 i

78. A rty stk a k ijow ska A da Rogowcewa