1.

P O T O M K O W I E S Z A R E G O W I L K A
I PIĘ K N E J Ł A N I

„ P rz o d k ie m C zy n g is-ch an a byl B órte C zino — Szary Wilk,

z ro d z o n y pod szczęśliwym zn akiem z W ysokiego Nieba. Jego ż o n ą była
G o a M a rai — Piękna Lania. Przyszli oni na ziemie m ongolskie po
p rzep raw ien iu się przez jezio ro T engis [dzisiejszy Bajkał — L.P.] i
założyli o b o z o w isk o u źródeł O n o n u przy B u rk a n K a łd u n [łańcuch
górski w C h en teju , sk ąd w ypływ a O n o n — n a jp ra w d o p o d o b n ie j góra
C hentej C h a n — L .P .], gdzie uro d ził się B a ta c z i-c h a n " 1.
Tyle o pierw szych, legendarnych p rz o d k a c h C zyngis-chana i jego
pierwszego n astęp cy U gedeja m ów i Tajna historia M ongołów, bezcenne,
a n o n im o w e ź ró d ło historyczne. Dzieje te u k a z an e są na szerokim tle
w ydarzeń, w a ru n k ó w życia, obyczajów i tradycji plem ion k o czo w n i­
czych, zam ieszkujących te ry to riu m dzisiejszej M ongolii. Tajna historia
M ongołów, p rz e tłu m a c z o n a na język polski i o p ra c o w a n a przez
z n a k o m ite g o ałtaistę, S tanisław a K ałużyńskiego, stanow i dziś p rz e d ­
m iot stu diów nie tylko p ro fesjo n aln y ch h isto ry k ó w czy e tn o g ra fó w , ale
także czytelników interesujących się życiem i przeszłością d aw n y ch
M ongołów .
W edług opinii m o n g o listó w , im iona p ro to p la stó w C zyngis-chana
w skazują na totem isty czn y c h a ra k te r wierzeń pierw otnych M o n g o łó w .
Przedm iotem ich ku ltu były Szary Wilk i Srebrna Łania, p ro to p la ści i
o pieku no w ie ro d u wielkiego zdobyw cy. O d C zyngis-chana dzieliło ich
około dw udziestu p o k o leń , a więc bez m ała pięć wieków.
Tajna historia M ongołów w ym ienia wszystkich p o to m k ó w Szarego
Wilka i B ataczi-chana. Ó sm ym z nich był Bordżigidaj M ergen
Celny, tj. Dobry Łucznik, ż o n a ty z M o n g o łd żin G o a (Piękną
 hv} krew ny z bocznej linii, A m b a k a j. P o m m
\fongolkq). Mieli syna T o ro k o łd żin a B a ja n a , ż o n a te g o z Borokczi Następcą K a b u la b y C z y n g i s - c h a n a . P o śm ierci K u lu ly , w
Goa. Z tego związku przyszli na świat D u w a S o k o r (Ślepy) j Dobu"
p a n o w a ł K uluła, b. ■ w ro z p a d ł się, c o b y ło z a p e w n e
Mereen (Celny), Ten ostatni poślubił A ła n - G o a , dziew czynę znakomite" n 6 l r. związek p le n a y p r o w a d z o n y c h z T a t a r a m i , p le m ic-
go pochodzenia i wielkiej urody. Mial z nią pięciu synów: Belgiinuteja
Biiauniiteja, Buku Katagiego. B ukatu Sałdżiego i B ondoczara Głupiś “ ^ r r n g o l s k m i m ieszkającym m iędzy g ó ra m i C h in g a n a K e r u le n e m ,
go. Wszyscy oni, bądź ich synow ie lub w n u k i, założyli własne
ugrupowania rodowe, nazw ane ich im io n a m i. B odonaczar Głupi ml ' P ^ w ^ k t ś ó L f u [Tatarzy0—- I / " b y h narodem p o d p o rzą d o -
zapoczątkował ród Bordżyginów, z k tó re g o w yw odził się Czyngis-chan. wanym i plącącym d a n in ę cesarzo m C h in [K m — p isał R a s /i
Według dobrze p oin fo rm o w an eg o k ro n ik a r z a perskiego z XIV w ed D in _ N ieu stan n ie część z n ic h w y w o ły w a ła p o w s ta n ia i
Raszida-ed-Dina. protoplaści C zyn gis-ch ana p o c h o d zili z Ergune-kun' buntow ała się, i w ładcy chińscy [...] wysyłali na n ich w o js k o . z n o w u
mało dostępnych górskich i leśnych re jo n ó w leżących w dorzeczu zmuszali ich d o posłuszeństw a [były ta k ż e o k re sy w s p ó łd z ia ła n ia ich z
Argunu w południowej Syberii w p o b liż u o b ecn ej granicy radziecko- T ataram i — L.P.). O ni [T atarzy — L.P.] ta k ż e w adzili się i sp ie ra li je d n i
-chiriskiej. Ich potom kow ie, M o n g o ło w ie w łaściw i, podzielili się na dwa z drugimi, i przez długi lata ciągnęła się w o jn a m ię d z y tym i p le m io n a m i
ugrupowania: M o n g o łó w -D u rlu k in ó w i M o n g o łó w -N iru n ó w . Pierwsi i zdarzały się [większe — L.P.] b itw y " 3.
tworzyli plemiona i rody w yw odzące się od w y c h o d ź c ó w z Ergune-kun W roąość m iędzy M o n g o ła m i i T ata ra m i m ia ła d łu g ie tra d y c je .
aż po synów D obuna N a ja n a ( D o b u n a M e rg e n a ), d ru d z y — od trzech Według R aszid a-ed -D in a w szystko zaczęło się za p a n o w a n i a A m b a k a j -
młodszych synów A łan -G o a, u ro d z o n y c h ju ż p o śmierci jej męża, -chana, gdy zach o ro w ał jeg o szw agier, S a in -te k in . M o n g o ło w ie w ezw ali
rzekomych synów Nieba. T en niebiańsk i ro d o w ó d miał potem wówczas do p o m o cy pew nego szam ana ta ta rs k ie g o , ale g d y ten nie
uzasadniać pretensje C zyngis-chana d o w ład zy w M o n g o li, a następnie zdołał uzdrowić krew nego chana (k tó ry n ie b a w e m z m a rł), p o z b a w ili g o
w całym świecie. Niezwykłe p o ch o d zen ie ro d u C zy n g is-ch an a potwier­ życia. W tedy między o b u p le m io n a m i d o sz ło d o o s tre g o k o n flik tu . W
dzone było antropologicznie — c z ło n k ó w je g o cech o w ała nietypowa odwecie za to zabó jstw o T a ta rz y schw ytali A m b a k a j- c h a n a i w y d ali g o
dla Mongołów uroda: rude włosy, niebieskie łu b ja s n o sz a re oczy. Do cesarzowi państw a K in, k tó ry kazał p rz y w ó d c ę M o n g o łó w p rz y b ić d o
Durlukinów należeli K orułasi. U ria n g k a c i, K o n g iraci (Ongiraci), drewnianego osła, co o z n aczało w y ro k śm ierci w o k r u t n y c h m ę c z a r ­
Lriauci. Huszinowie. Suldusi, Ild u rk a n i, B ajauci, K ingici i zapewne niach. Mszcząc się za ten czyn chan K u tu ła w y p ra w ił się d o C h in .
Dorbenowie; do N iru n ó w K a ta g in i, Sałdżiuci, Tajcziuci (do nich spustoszył znaczną część k ra ju i z b o g a ty m i łu p a m i o r a z licznym i
należał m.in. ród Bordżiginów). C zinosi, N o ja k in i, U ruuci, Manguci, jeńcami powrócił d o M ongolii. Ale T a ta r z y z n o w u p o p a rli C h iń c z y ­
Baarini, Budaaci. Dukłaci. Besuci i z a p e w n e K o n g k o ta n o w ie oraz ków. Schwytali starszego syna chana U k in - B a r k a k a i w y d ali g o
Arułaci. W edług Tajnej historii M ongołów sam i Bordżigini wywodzili cesarzowi. Ten kazał go tak że p rzy b ić d o d re w n ia n e g o o sła. „ Z te g o
się od najmłodszego z trzech synów A ła n - G o a spłodzonego przez pow odu wśród plem ion m o n g o lsk ich w ro g o ść i n ien aw iść d o c e s a rz a
Tit ho. Bodonczara G łupiego, w b rew p rz y d o m k o w i m łodzieńca chyba chińskiego w zrastała i d o czasów C z y n g is-c h a n a oni ciągle w o jo w a li ze
roztropnego i przebiegłego2. sob4 [...], póki C zyngis-chan nie o d d a ł n a p a s tw ę sw eg o m ie c z a
Ojca Czyngis-chana Jesiigej B a a tu ra (tj. D zielnego ), dzieliło od wszystkich plem ion T a ta ró w i cesarzy C h in , w szystkich uczyn ił s ła b y m i
odonczara Głupiego ok o ło dziewięciu p o k o le ń . Przez ten czas i swoimi jeńcam i, wszystkich ich [T a ta ró w i c e sa rz a L.P.\ p rz y w ió d ł
ongolowie umocnili się i okrzepli na tyle, że ok oło 1130 r- pod swoją Władzę i zmusił d o p o słu sz e ń stw a "* . P >
zorganizowali własne państew ko plem ienne, leżące w dorzeczu O n o n u j B a r t n UBaanmUUw b y ! , 'VnUkien1 K a b u l' c h a n a ’ jed n ym z czterech sy n ó w
erulenu (obecny ajmak chentejski). Pierw szym je g o chanem z°sla koczowało 6 Jeg° Ż y d a ' d ziałaln o ści n a te re n ie M o n g o lii
pradziad Czyngis-chana. K abuł. Pod jeg o d o w ó d z tw e m M ong ołow ie m on gol s kie: r° Znych lu d ów i p lem io n . O b o k T a t a r ó w d o g r u p y
'a .rotnie wyprawiali się na C hiny, zd o b y w ali ce n n e łupy i jeńcov J należeli w yw odzący się z M a n d ż u rii K h a n o w ie ( K ita jo -

6
7
 wie) Stanowili dużą potęgę, toteż zdołali nawet podbić północne
Chiny, gdzie założyli własną dynastię Lmo, panującą do 1125 r.
Państw o Ki ta nów padło pod ciosami tunguskich D żurdżanów (Dżur­
dżenów), wywodzących się z północnej M andżurii, przodków dzisiej­
szych Mandżurów. Podbili oni także północne C hiny, zakładając tu
własną dynastię Kin, zwaną też Złotą (panow ała w latach 1115— 1234).
Państwo Dżurdżenów było rozległe, obejm owało bowiem całą Mandżu­
rię, północne Chiny aż za rzekę Kangcy, miało wpływy w Mongolii. Na
południu Chin utrzymała się narodow a dynastia Sungów (960— 1279),
wroga Dżurdżenom, prowadząca z nimi często wojny.
Sami Tatarzy dzielili się na kilka grup. W źródłach chińskich
wymieniano wśród nich Tatarów Białych, Czarnych i Leśnych. Pierwsi z
nich byli faktycznie tureckimi O ngutam i, ludem pasterskim , koczują­
cym w pobliżu granic Chin, niedaleko Pekinu. Z daniem Chińczyków
Onguci byli Tatarami cywilizowanymi, strzegli zresztą granic państwa
Dżurdżenów przed innymi koczownikami. D latego zapew ne uzyskali
tak pozytywną opinię. Czarni, tj. właściwi T atarzy, koczowali na
północ od Ongutów. Chińczycy uznawali za T a ta ró w liczne ludy
zamieszkujące Mongolię, w tym i M ongołów właściwych. W Europie
nazwa Tatarzy przyjęła się dla Mongołów' dzięki greckiemu określeniu
piekła — Tartar. Byli więc Mongołowie dla Europejczyków przybysza­
mi z piekła, czyli Tartaru. Takim m ianem określały ich wszystkie
średniowiecznie źródła europejskie aż do XV w. Stąd wywodzi się
późniejsza nazwa Tatarzy, mało precyzyjna, bowiem rozumiemy pod
nią dzisiaj nie Mongołów, lecz różne ludy tureckie, częściowo
mongolskie oraz inne, zintegrowane w jeden naró d tatarski w Złotej
Ordzie. Natomiast Tatarzy Dzicy , najmniej ulegający wpływom
cywilizacji chińskiej, mieszkali w XII w. w lasach na dalekiej północy i
trudnili się myślistwem. Według R aszida-ed-D ina wszyscy Tatarzy
t\pem fizycznym, językiem i obyczajami byli podobni do innych
plemion mongolskich. Bardzo liczni — rzekom o 70 tys. rodzin — stale
zagrażali swoim sąsiadom5.
Rozgałęzieni na grupy plemienne M ongołowie \vłaściwi koczowali w
X I I w. nad rzekami Onon, Kerulen i A rgun, w' północno-wschodniej
Mongolii, na rozległych obszarach lasostepu. N a południu i wschodzie
sąsiadowali z Tatarami, na zachodzie z Kereitam i, zapewne tureckim,
zmongolizowanym ludem pasterskim, żyjącym nad T ołą i Orchonem,
aż po źródła Ononu i Kerulenu. Na południowym wschodzie Kereici
8
sięgali d o »
w ciągu stosunkow o I n g o l s k i c h . P a n u ją c
zapew ne do zdobycia g suchvm m o rz e m ” , ja k zwali ją
C hińczycy k o ^ r o lo w a liw a ż n e szlaki handlow e, łączące W ielki S tep z
rh in a m i Znajdowali się pod silnym w pływ em chrześcijaństw a w
obrządku nestoriańskim 6. W edług je d n e g o z k ro n ik a rz y syryjskich,
około roku 1000 chan Kereitów zabłądził na pustyni. Przed n iech y b n ą
śmiercią miał go uratow ać święty Sergiusz. D o tk n ię ty łask ą B ozą chan,
za namową kupców chrześcijańskich zwrócił się d o m e tro p o lity M e rw u
w Chorasanie (dziś pogranicze Iran u i Z S R R ), o przysłanie m isjo n arz y ,
aby oświecili jego lud. N astępstw em tej misji było przyjęcie c h rz e śc ijań ­
stwa przez owego chana i jego plemię, liczące rz e k o m o aż 2 0 0 tys.
osób.
Zmierzając do p o d p o rzą d k o w a n ia sobie lu d ó w m o n g o lsk ic h K ereici
starli się z T ataram i. Ci uzyskali p o m o c od p a ń stw a K in , d z ię k i.c z e m u
odnieśli zwycięstwo i pojmali władcę K ereitów , M a rg -c h a n a (M a rk a ) .
Wydany przez T ataró w C hińczykom , poniósł m ęczeńską śm ierć z woli
cesarza państw a Kin. Z darzyło się to zapew ne nied łu g o p rzed
przyjściem na świat Jesiigej B aatura. N astęp cą M a rg -c h a n a zo stał je g o
syn, określany przez źródła łacińskie imieniem Gwardiakor ( C yria k ).
Tatarzy usiłowali obalić go, ale z p o m o c ą N a jm a n ó w zd ołał u trz y m a ć
się u władzy (ok. 1140). W sparcie to Gwardiakor uzyskał dzięki
poślubieniu córki chana N ajm an ó w .
Najmanowie byli ludem tureckim , zajm u jący m z a c h o d n ią M o n g o lię
i Dżungarię. Tworzyli dw a chanaty , jeden rozległy i silny, d ru g i —
niewielki i słaby. W większości także w yznaw ali n e sto ria n iz m . N a
północ od Kereitów', nad środ ko w ym i d o ln y m biegiem Selengi, m iędzy
górami Burkan K ałdun a jeziorem Bajkał, żyli m o n g o lscy M erkici.
zwaśnieni z M ongołam i właściwymi. N a zach ó d o d nich m ieszkał n a
poł stepowy, na pół leśny lud m ongolskich O jrató w , m ó w iący ch in n y m
narzeczem niż M ongołowie właściwi. W reszcie n ad górnym Jen isiejem
koczowali tureccy Kirgizi. N a północy żyły p o n a d to różne d r o b n e ludy
miewW-. ’ I' takZC 2a Pewne ‘ureckie, tunguskie i sa m o je d z k ie 7. Byli to
Mono r asow - N ato m iast na p ołu d n ie i p o łu d n io w y w sch ó d o d
h u d n e ? ' f . Pr StyDią G o b i- m ieszka'i O n g ir a c . Siedziby ich j
o u s t J n n ^ kZ l0kal,Z0Wama' gdyż M ongolia P o łu d n io w a jest k r a in a
pustynną łub pustynno-stepow ą, niezm iernie rz a d k o z a lu d n io n ą '
 Na południe od Mongoli, oprocz w sp o m n ia n e g o już pańs,
„ ę d z y w l C l i - P ^ a t M ic h a ł
D ż u rd żen ó w , znajdowały się jeszczei trzy m n e duże organizm
y tym kraju, gd y s-chanie — w czorajsi w ro g o w ie sta ją
raństwowe Jednym z nich było tanguckie p ań stw o S, Sm, z a m i e s z k ae
nr/ez ludność pochodzenia tybetańskiego, tru d n ią c ą s,ę pasterstwem,
p r z y p o d z i a l e z d o b y c z y ’ " a g l e n a

mlnictwem
rolnictw em oraz
uias. -------- t ki- • ^ J " d'
,o icren dzisiejszych prowincji chińskich N ingxia, G a n su , Qinghai i
częściowo Mongolii Wewnętrznej oraz L ushan. Stolicą jego było miasto
Ningxia, leżące nad Hoang-he. Największe bog actw o Tangutów
stanowiły wielbłądy. Na wschód od Si Sia, we w sch od nim Turkiestanie,
żyli tureccy Ujgurzy, rolnicy, rzemieślnicy, kupcy, lud osiadły i
majętny, mający duże miasta i bogatą kulturę. U jgurzy byli buddystami
i nestorianami. Podlegali zwierzchnictwu p ań stw a K a ra Ki taj, położo­
nego na terenie Kaszgarii, wokół jeziora Issyk-kuł, nad rzekami Ili,
Czu i Talas. w dzisiejszej prowincji Xinjiang. K a ra K itajow ie stanowili
część Kitanów, która po klęsce zadanej przez D ż u rd ż e n ó w wywędrowa-
ła na zachód i założyła własne państw o. Sam i K a ra Kitajowie byli
buddystami, natomiast ludność o p an o w an y ch przez nich terenów
wyznawała islam.
Na północ od państwa K ara K itajów , za zachodnim i krańcami
Mongolii, mieszkali tureccy Karłucy. Dalej od nich w kierunku
zachodnim, na terenach dzisiejszego K a z a c h sta n u , mieszkały tureckie
plemiona Kangły i Kipczak (K um anow ie Północy). Natom iast w
kierunku południowo-zachodnim, na terenie C h o re z m u , Mawarannah-
ru (dzisiejszy Uzbekistan), Iranu o ra z A fg a n ista n u rozciągało się
rozległe państwo chorezmijskie.
Po rozpadzie chanatu mongolskiego na W ielkim Stepie istniało
wprawdzie kilka niewielkich organizm ów p ań stw o w y ch , ale były to
t\ 1ko luźne związki plemienne, skłócone z sąsiadam i i wstrząsane
konfliktami wewnętrznymi. W istocie więc w M ongolii panowała
próżnia polityczna. Obrazowo przedstaw ia to Tajna historia Mongołów,
przypisując jednemu z zaufanych ludzi C zyngis-chana następujące
sowa. „Zanim się urodziliście [tj. synowie wielkiego zdobyw cy L-P-)
rusza o się niebo ze wszystkimi gwiazdami. Liczne ludy były ze sobą 'v
ojme. . ie leżały w swych łożach, lecz w zajem nie się łupiły- Ruszała
7naiH,emif /e WSZyslkim’ co się n a niej z n a jd u je . W sz y stk ie lud}
n a n f l l 'j 3 ' Sl^- W w° j n 'e ‘ ^ i e leżały w sw ej p o ś c ie li, lecz nieustannie
nikt m - V ! ? S1C^ e / stePa c h p a n o w a ł s ta n p e r m a n e n tn e j wojny.
> pewien jutra, każdy mógł stracić życie, rodzinę, cały -SNV°J
10
siebie n ap ad ają ” ». w alk ach sto ją c n a czele r o d u
?T 2L “ t 1 w spierał chana K e re itó w , T e o r ii,
(zwanego polem O ng-chancm lub z ch iń sk a W a n g -c h a n e m z tu re c k a
Tourułem) W ładca ten miał d ra m a ty c zn e , pełne p rz y g ó d życie. by
posuictą niezwykle b arw n ą, wręcz fascynującą. M a ją c siedem lat d o s ta ł
się do niewoli M erkitów . gdzie m usiał spełniać rozliczne posług i
domowe. W sześć lat później został o d b ity z niewoli p rzez ojca.
Niebawem w wojnie z T a ta ra m i zn o w u d o sta ł się d o niew oli i j a k o 13-
-letni chłopiec pasał w ielbłądy now ych p a n ó w . P o kilku ty g o d n ia c h
zdołał uciec. Już ja k o chan K ereitów został w 1171 r. p o k o n a n y przez
g,«chana, władcę K ara K itaju. W d o d a tk u z b u n to w a li się przeciw
niemu bliscy krewni, otruł bow iem kilku swych stry jó w , k o n k u r e n tó w
do władzy. W ypędzony z w łasnego plem ienia szu k ał sc h ro n ie n ia w
niedostępnych górach, aż wreszcie znalazł p o m o c u Jesiigeja, k tó r y
pokonał gurchana i pom ógł I ooriłow i o d zy sk ać w ładzę. S ojusz 1 o o riła
z M ongołami miał potem w dużym sto p n iu zaw ażyć n a całej k a rierz e
Czyngis-chana.
Jesligej B aatur walczył także z T a ta r a m i, n ie p o k o ją c y m i stale
północne połacie p aństw a Kin. D ziałał w tedy w sojuszu z D ż u rd ż e n a m i
i Chińczykami. Z T a ta ra m i miał zresztą sta re p o r a c h u n k i. J u ż
Am bakaj-chan pozostaw ił M o n g o ło m w testam encie n a s tę p u ją c ą wolę:
„Zostałem pojm any przez T atarów ! Starajcie się m n ie p o m ścić, aż
zedrą się wam paznokcie na pięciu palcach! A ż zetrze się w a m
wszystkie dziesięć palców !” 10.
Pewnego razu podczas wojny Jesiigej B a a tu r w y b rał się n a d O n o n
polować na ptaki. Tam sp o tk ał M erkitę Jekego Cziledii, k tó ry w iózł na
wozie swą m łodą żonę imieniem H oelun. W yw o dziła się z p le m ien ia
Ołkunut, stanowiącego odgałęzienie O n g ira tó w , k o czu jąceg o w M o n g o ­
lii Wschodniej. Zrobiła duże w rażenie na Jesugeju, k tó ry — o lśn io n y jej
odą — za wszelką cenę postanow ił ją zdobyć (m im o iż był ju ż ż o n a ty
Ugelen-katun, a potem w edług późniejszej k ro n ik i m n n a n l c ^ i
VII W.. Si 7/7rn 11*/74»
I1

■„ T x f r v m è * * o- Mongołowie często zdobyw ali sobie żony
m*& * * P° kilka- CZ>'m PrÇ CJ SÜgej P0gnał
dwóch braci. po czym wszyscy trzej ruszyli w ślad a
Uerkna T o . ujrzawszy ich z daleka, od razu domyślił się. o co chodź,
■ mocno przestraszony popędzi! konia, chro niąc się za pobliskie
r a i n e . Mongołowie pojechali za nim. O krążyw szy wzgórze Merkita
zbliży1! się do wozu. na którym siedziała bez ruch u oniemiała z
wrażenia Hoëlun. Widząc, co się dzieje, pow iedziała mężowi: „Czy
zrozumiałeś, kim są ci trzej ludzie'? Oni nie w yglądają zwyczajnie.
Wysiadają na takich, którzy dybią na twoje życie. Jeżeli się uratujesz,
to dziewczęta są na każdym koźle wozu. a k obiety pod każdym
dachem wozu. Jeżeli zachowasz życie, znajdziesz chy ba sobie młodą
kobiete. A gdyby miała inaczej na imię — to możesz ją nazwać
ponownie Hoëlun. Strzeż swego życia! A teraz zap am iętaj mój zapach i
jedz! Co rzekłszy, zdjęła swoją koszulę i p o d a ła m u. Kiedy Cziledu
pochylił się z konia, by ją wziąć, ci trzej okrąży li ju ż w ystęp wzgórza i
zbliżali się. Uderzył tedy swego gniadosza p o zadzie i uciekł w
najwyższym pośpiechu w górę rzeki Onon*’11.
W ten sposob Jesügej Baatur zdobył sobie d ru g ą żonę. Hoëlun
szybko pogodziła się ze swym losem i wiernie służyła now em u mężowi
w dzień i w nocy. Niebawem Jesügej pojm ał d o niewoli wodza
tym czasie H oëlun urodziła dorodnego syna.
Chłopiec trzymał w rączce bryłkę zakrzepłej krwi. pochodzącej z łona
muki. By: 10 szczególny znak. zapowiadający ponoć, że malec będzie w
przyszłości rządził światem, i mnóstwo ludzi zginie od jego miecza. Tak
przynajmniej twierdzili wróżbici-szc/wom. Poniew aż w;śród Mongołów
pano.»¿ł zwyczaj, że noworodkowi n a d a w a n o imię zw iązane z ostatnim
ważnym wydarzeniem, Jesügej Baatur nazwał syna Tem udżynem . Data
jego urodzin me jest pewna. Według źródeł chińskich, i p ó ź n ie js z y c h
--ołskich. Terr.udżyn przyszedł na świat w 1162 r., w muzułman*
p„ . *~^i 2 uie ^ę rok 1155. Zdaniem francuskiego badacza Paula
ota miało to zapewne miejsce w 1167 r. A u to r najnowszej pracy o
D T o ^ 1* ’ PaUl Ratchnevsky. podaje połow ę XII w. Ta ostatnia
new ur 2sr0£*na J^ 1 2 miormacją zaw artą w niedaw no opublikowa
Sa-Tsmga , n ^ ° ’ rdaCJ1 0 Czarr*ych Talarach . pióra Peng Ta-ya 1
-7-A i.~ - i ^ ^ ^ 8 niej. Czvngis-chan urodził się w 1154 r.
‘'.tł.-.zosc badacz\ >. m k u 116—
j • r7Vc7iMO z d o b y w c y ś w ia ta n a z y w a ło się D e h u m
M i e j s c e urodzenia p , o b o k drisiejsrej g ranicy ra d /ie c k o -
2 D Z IE C IŃ S T W O I M ŁODOŚĆ TEM UDŹYNA
T em udiyn. dziecko gw ałtu i przem ocy, miał z n a k o m ite p o c h o d /e -
nie dajace mu w przyszłości wielkie szanse. Byl w n u k ie m k a b u l - c b a n a .
bratankiem K utuły. synem Jesugej B a atu ra . w y b itn eg o p rzy w ó d cy
rodu. dzielnego w ojow nika, zdolnego polityka d ążąceg o z a p e w n e d o
ponownego zjednoczenia M ongołów . R o d z eń stw o m iał liczne. Jesugej
bowiem doczekał się z pierwszej żony d w ó ch synów — B ek tera i
Beleuteja — z H oelun zaś czterech: T em u d ży n a . K a s a ra (zw an eg o tez
Dżoczim K asarem . tj. G ościem K asa r e m i K ac z iu n a i O tczig in a
(Temuseco). P o n a d to H oelun urodziła m u có rk ę im ieniem K cro ulu n .
Temudżyn był najstarszym synem H o elu n i p r a w d o p o d o b n ie d ru g im ,
po Bekterze, z kolei synem Jesugeja. W edług w sp o m n ia n e j ju z
anonimowej kroniki Szara ludzi miał jeszcze nie z n a n e g o z im ienia
brata przyrodniego, zrodzonego przez M a n g a łu n -k a tu n . I hociaz
Temudżyn pochodził z w arstw y uprzyw ilejow anej, o bejm u jącej w ó ­
wczas ród panującego chana, a także przyw ódców plem io n, d o w ó d có w
wielkich oddziałów wojskowych, przyw ódców ro d ó w , p lem io n i rodow
podporządkow anych, niższych do w ó dcó w , dzieciństw o m iał tru d n e ,
pełne niebezpieczeństw, w ym agające n ieu stan neg o h a rto w a n ia ciała i
ducha. Musiał mieć silny i zdrowy org anizm , by w o gó le zm esc
prymitywne w arunki życia na stepie, nie ulec c h o ro b o m i z a k a ż e n io m
powodującym ogrom ną śm iertelność w śród M ongołów (jeszcze przed
rewolucją m ongolską 1921 r. um ierało 500 n iem ow ląt i m a ły c h dzieci
na 1000 urodzonych).
Koczownicy w raz ze stadam i zwierząt najchętniej przebyw ali na
zboczach gór. nad rzekami i jezioram i, gdzie ro ślinność była bujnicisza
1 łatwiej można było zdobyć pożywienie. Przestrzenie p o ło ż o n e dalej od
wody były prawie bezludne. Plem iona n o m ad ó w znajdow ały ^
tiu g y m ruchu. Pozna jesienią większość pasterzy ciągnęła na p o łu d n ic
sc h ro n ,c P rzed s u ro w y Zima i z n a le ź ć p a s z ę d la z w ie rz ą t l i . co

71«afi na północe. osłaniali się od w iatru, śniegu i przenikliwego zima
; ; r l a d i m a c h 'górskich, gdzie m ożna było znalezc resztki trawy.
Wiosna koczownicy w>
promieniami słońca i susza. Nieustannie tez przem ierzał, stepy i
L u n i e szukając wody lub bagien. Zim ą i wczesną wiosna konie
roaerzebywah kopytami śnieg i gryzły wierzchołki nędznych traw i 2jój.
Na ten teren puszczano wielbłądy i bydło potem owce i kozy, które
dojadały resztki roślinności. Po długim, zim ow ym poście odkarmiano
zwierzęta w maju i na początku czerwca o raz w sierpniu i wrześniu.
2dy pod wpływem deszczu ożywała roślinność. Ale często podczas
silnych mrozów konie daremnie tłukły tw ardy grun t. P ad ały wówczas z
elodu tysiące zwierząt. Mongołowie tracili często cały swój dobytek, a
czasem i życie. Podobnie było podczas srogich upałów' i suszy latem,
sdy zwierzęta ginęły z braku pożywienia i w ody. N a stepach w wielu
miejscach walały się potem szkielety koni. bydła, owiec, kóz, a także i
ludzi.
Domem Mongoła była — i jest do dzisiaj — lekka jurta, łatwa do
rozebrania, przewiezienia, postawienia w now ym miejscu. Składała się z
drewnianej konstrukcji obciągniętej w ojłokow ym pokryciem . Rozmiary
jurt były różne, w zależności od zam ożności właściciela. Większość
miała po cztery metry średnicy, co musiało w ystarczyć na pomieszcze­
nie kilku- lub kilkunastoosobowej rodziny. Ju rty ustaw iano w
kotlinach rzek lub na osłoniętych od w iatru zboczach gór w pobliżu
wody. W środku jurty znajdow ało się palenisko, n ad k tó ry m gotow ano
strawę w kotłach zawieszonych na żelaznym tró jn og u. D ym z ogniska
uchodził przez otwór umieszczony w kopule ju rty. O pałem był nawóz
b\dlęc\ zbierany przez kobiety drew nianym i w idłam i do kosza
noszonego na plecach. Ponieważ dym z tego n aw o zu wydzielał niewiele
swądu, panterze uważali, iż ma właściwości lecznicze, zwłaszcza przy
chorobach skóry.
Prawą stronę jurty, patrząc od wejścia, zajm ow ały kobiety, dzieci i
tyłu^yi/rL°-U m ężczyźni,
v ^ ł A 1 ^ uzbrojenie,
u / .u ł U JW lllw , uU JpMrząż
/.cl/- U lu zwierząt.
ju ty naprzeciw wejścia, znajdowało się h o n o ro w e miejsce dla
drewman22 i L ^ 0 ^ pomieszczeniu przew ażały naczynia
ix>de7 J U-k s^®r2ane; naczyri glinianych, łatw ych d o stłuczenia
m e " r ™ -
Półmiski służące r i L niane wiadra. siodła, uprząz. arkanw
' suszenia produktów' mlecznych, czarki do picia.
14
Krnń — przewozili M o n g o ło w ie na c z te ro k o ło w y c h
W° rkl h t u b ^ u k o l o w y c h arbach ciągnionych przez w oły lu b w ielbłądy,
wozach lub d« u tn° - w schodzie słońca i trw a ła d o p o łu d n ia .
W ę d r ó w k a zaczynała . P głów ny posiłek. Po p o łu d n iu
gdy zarządzano o d p o c * ^ ^ ^ dQ z m r o k u
koczemmcy ś c i a n i e ,5 km d zien n ie. T a k i try b życia w y m a g a ł
od^człowieka dużej o d p o rn o ści na tru d y , h a rtu . siły w oli, zelaznej
wprost kondycji. Słabsze je d n o stk i, m niej d o s to s o w a n e d o su ro w y c h
warunków życia niejako z góry sk azan e były na zagładę.
Pożywienie koczow ników było rów nie s k ro m n e ja k cały ich byt.
Mongołowie jadali d u żo m ięsa i p r o d u k tó w m lecznych, nie znali
natomiast prawie chleba i p o tra w m ączn y ch . N ajw ięk szy m p r z y s m a ­
kiem były dla nich b a ra n in a i k o n in a , sp o ży w an e w' p o staci pieczeni lub
suszonych kaw ałków . W iosną i latem spożyw ali d u ż o m lek a, k u m y s u ,
twarogu i masła. N iezbędne dla o rg an iz m u w ita m in y uzyskiw ali z d z ik o
rosnących jagód, dzikiej cebuli i n a sio n n ie k tó ry c h traw'. Z b ie ra n ie m
tych roślin zajmowały' się kobiety i dzieci. W dużej p o g a rd z ie n a to m ia s t
były u koczow ników ryby, spożyw ane głów nie ty lk o przez n ęd zarzy .
Mongoł był pasterzem , m yśliw ym i w o jo w n ik iem . W szy stk ie
pozostałe prace gospodarcze w y k on yw ały kobiety: doiły k ro w y i klacze,
strzygły owce. tkały wełnę, szyły u b ra n ia , zbierały n a w ó z , ow oce leśne i
stepowe, przyrządzały straw ę, m leczną w ódkę, sp rz ą ta ły ju rtę , r o d z i1, i
wychowywały dzieci, p o m a g a ły mężowa w p rz y g o to w a n ia c h d o
wyprawy wojennej lub myśliwskiej. Jeśli k o czo w n ik m iał kilka ż o n .
ciężar pracy w go spodarstw ie ro zk ład ał się na więcej rąk . D la te g o
Mongołki nie były zazdrosne i bez sprzeciw u dzieliły m a ty i sk ó ry (b o
nie łoża) małżeńskie z innym i k o bietam i. M im o wielu o b o w ią z k ó w
Mongołki cieszyły się sp o rą sw o b o d ą i były tra k to w a n e p rzez m ężczyzn
znacznie lepiej niż w krajach m u z u łm a ń sk ic h . Z Tajnej historii
Mongołów waadomo, że Jesiigej, C zyngis-chan i inni p rz y w ó d c y radzili
się w w’ielu spraw ach swych m ałżo nek, polegali na ich z d a n iu ,
dla
1 * Z postępowali często wedle ich w skazów ek.
Mongołowie cenili gościnność, przyjaźń, lojalność, w ierność, o d w a ­
gę, zręczność, siłę, nienawidzili złodziejstwa, tolerow ali p ija ń stw o lubili
obżarstwo. O grom ny wpływ na ich o so b o w o ść, życie d u c h o w e
zachowanie, obyczaje i k u ltu rę wywierał szam anizm , p o w szech n ie
- k o d o 1
P o d s n " 31' ' nS kVielklnl Stepie, a także starsze w ierzenie
stawą szamanizmu była w iara w d u c h y d o b re i zle. s p r z v i a , a c l„ h

.. ■ Najwyższym bóstwem b y ło W iecznie Bickime
S*v1,-«« C7t0 «iet> sprawiedliwości. Jego w ola d e c y d o w a ła o losach
.'«*>•'*"[ Herowato na ziem * swego w y słan n ik a - dżajagata
powieka, ,Awą njezwvkłą m ocą. Przedstaw icielam i
ryżsai ismtf O j K si(irC' także czczo ne p rz ez M ongołów.
m i h s i ę woli Niebabyło zdjęcie czapki i dziewięciok-
szamamstów to Ziemia, silnie w p ły w ają ca na los
c J r i S Świętymi żywiołami były- także Woda M ongołowie
«•azali że odświętnie ubrany człowiek po przejściu m iedzy dwoma
oeniami zostaje oczyszczony od wszelkiego zła i nieczystego ducha.
Bóstwom swvm składali ofiary w postaci ja d ła , zw ierząt, czasem nawet
ludzi. Silnie zakorzeniony był w szamanizmie kult p rz o d k ó w . Zasięgano
ich rady. składano im ofiary przy’ wesołym śpiewie, ta ń c a c h i muzyce,
w miało przyciągnąć duchy do ju rty i rozweselić je. W jurtach
trzymano podobizny bożków, składano im ofiary w p o sta c i żywności.
Wierzono, że przedmioty codziennego użytku, żyw ność, b ro ń , uprząż,
konie, a nawet żony i nałożnice będę służyć z m a rłe m u w ojow nikow i po
śmierci. Dlatego umieszczano je w grobie w raz ze z m a rły m , kobiety zaś
zabijano (co nie było powszechną regułą). W ielkim poszanow aniam
wśród szamamsiów cieszyły się białe konie, u w a ż a n e za święte i
poświęcane bogom do odpędzania złych d u ch ó w . M o n g o ło w ie wierzyli
usze udzii3 — nie znali jedn ak w życiu ziem skim pojęcia
kary lub nagrody po śmierci, w zależności od p o stę p o w a n ia .
Pośrednikami między ludźmi a ducham i byli k a p ła n i — szamani,
obdarzeni mocą uzdrawiania ludzi przy- p o m o c y m agiczny ch zaklęć,
modlitw. a przede wszystkim różnych ziół. Szam ani znali ich
p , i^cznicze, dlatego kurowali nieraz z d u ż y m powodzeniem,
dadia \ *^° V'° wczas w Europie, gdzie m ag ia w ypędzanie złego
znachorSj * Z'°*a na^ezab do śro d k ó w m edy czn ych księży lub
w'edłuc unp ZJma!11 lakże cenionymi w ró żb itam i. Potrafili więc
posode AKf,L on§°^ów — zapewnić swym i zabiegam i dobrą
przcpo^edTier^ ^a'sZ^ rozrrmoży'ć stada bydła, o d p ęd zić złe duchy.
psvcSe M ! ? FaWy w°jcnnej.
tradycje, >d./ r ' n®. a sl'n*e oddziaływały ró żn e n ak azy , zakazy j
&2iunauś'nei. T en L - S'' 2 dalekiej przeszłości o ra z z zasad reli^11
pozmei n n u ^ n * Przck o n ań był szam anistą , z czeg0
' ^ Wa7ne konsekwencje historyczne.
16 J
■ ■j M o n g o ł ó w była p ry m ity w n a . N ie p ra li sw ych sz a t,
H' f ł a p a " się w rzece, c h y b a że p rz y m u s o w o p o d c z a s p r z e p r a w y .
am - w unikali w chodzenia d o w o d y la te m , gdyż o b a w ia li się
Sderaenia pio ru n a podczas tej burzliwej w M o n g o lii pory; r o k u . ty m
bardziej nie mogli p rać ani k ą p a ć się zim ą. g d y o s
Z w ierzchnie wody. P io ru n ó w bali się n a jb a rd z ie j, p o n ie w a ż d u c h
c z ło w ie k a rażonego nim staw ał się dla M o n g o łó w n ieczy sty K a ż d y
Mongoł musiał mieć od dziecka zdrowszy' od k o ń s k ie g o ż o łą d e k i
przewód p o k arm ow y, ja d a ł bow iem nie ty lk o b a r a n in ę , k o n in ę ,
wołowinę, mięso kozie, dzikie p ta c tw o czy dziczyznę, ale ró w n ie ż m ię so
psów. lisów', wilk ów', to rb a g a n ó w , n a w y p a d e k zaś g ło d u m yszy,
szczury, ślimaki, suchą traw ę a naw et pad lin ę. P o d c z a s licznych w'ojen,
gdy głód nadm iernie d o sk w ierał k o c z o w n ik o m , sięgali p o tr u p y
poległych w spółtow arzyszy b ro n i lub p rzeciw n ik ó w . P rz y takiej diecie
kumys, kwaśne m leko, m asło, dzikie o w oce i ja g o d y leśne, c e b u lk i
dzikich roślin, ja ja dzikich p ta k ó w sta n o w iły praw'dziw'e p rz y s m a k i.
Niezmiernie rzad k im specjałem n a m o n g o ls k im stole (a ściślej —
kolanach, ja d a n o bow iem siedząc w k uck i na m a ta c h ) były p o k a r m y
roślinne z p ro sa lub jęczm ienia. W b u rzliw y ch o k re s a c h h isto rii
głodowały na stepach naw et ro d z in y a ry s to k ra c ji p le m ie n n e j, nie
oszczędziło to i ro d u C zyngis-chana.
Od wczesnego dzieciństw a n a sz b o h a te r uczył się ja z d y k o n n e j,
strzelania z łuku, wpadania b ro n ią , p o lo w a n ia n a d zik ieg o zw ierza. J a k
wszyscy dawmi M o n g o ło w ie, znosił c h łó d i g łó d . p ra g n ie n ie , suszę,
wszelkie niew ygody p o d czas ja z d y w'ozem p o stepie, p a s a ł zw ierzęta,
chronił je przed d ra p ie ż n ik am i, p o lo w a ł na p ta k i i m n iejsze zw ierzęta.
Gdy upolow ał pierw szą sarnę czy zająca, ro d zice s m a ro w a li m u p alec
mięsem i tłuszczem zab itego zwierzęcia, co m ia ło sy m b o liz o w a ć , że jest
juz dorosłym m yśliwym . M ło d y T e m u d ż y n lepiej niż inni znosił
wszystkie trudy i znoje stepow ego życia. Był c h ło p c e m n a d w iek siln ym
• zręcznym, nadzw yczaj w y trzy m ały m , nie z n a ją c y m w p ro s t zm ęczen ia.
ia rude włosy, oliw k o w ą cerę i szaro -zielon e kocie oczy. O d
ziecinstwa był też nadzw yczaj ch y try i przebiegły.
wie L T .SUrowych o b yczajó w i tw a rd y c h w a r u n k ó w życia, M o n g o ło -
dzie • sw° j e dz,eci i ja w n ie okazy w ali im to uczucie. T e m u d ż y n w
skiei " i ? 10 11ieJe d n ° k r o tn ie sp o ty k a ł się z p rz e ja w a m i m iłości rodziciel-
Opiekou/°ing0 ° Wie lublli lakŻe 1 cudze d* e c i, zw łaszcza ch ło p có w .
S1? w ,?c P o rzu co n y m i dziećm i z obcych p le m io n , n a w e t
 , swych jurt sieroty po zabitych, potomstwo
wrogich. prTj-jmowah do - lakże przygarn.ala obce dzieci,
pokonanych nieprzyMu ^ a powraCających z wypraw wojen-
otrzymane od później czterech chłopców z różnych
nych. Wiadomo, ze imieniem Szigi Kutuku, w przyszłości
plemion: Merkitę, Besu ^ ^ państwie Czyngis-chana, oraz
zaufanego doradcę > j e ów lra|aowała na równi ze swoimi,
Dżurkina. Wszystkie y jązanie Ch|0pcy odpowiadali pięknym za
0kJ T ? ! '.ratowali Hoêlun jak przybraną matkę. Temudżyn m,a|
nadobne i trak którym musiał się hczyc i umieć z nim
^ , d0da o S miała u Mongołów nie tylko podłoże
ale i ekonomiczne. Już 7 -9 -letm e dzieci pomagały w
gospodarstwie domowym, pasły zwierzęta, polowały na mniejsze ssaki
S b Ptaki, zbierały dzikie owoce. Dorosl. synow e optekowal, stę
starcami Posiadanie dzieci pozwalało rodzicom w chodzie w rożne
układy z innymi rodami, głównie poprzez m ałżeństw a potom ków ,
zawierać sojusze, dzielić się pastwiskami, rejonam i łow ów itp.
Lata wczesnego dzieciństwa Temudżyna były trudne. Nasz bohater,
jak pisał znawca jego dziejów René Grousset, urodził się w czasach
złych dla Mongołów, gdy pierwsze ich państwo rozpadło się pod
ciosami Tatarów sprzymierzonych z państwem Kin. Jesügej Baatur
mimo dzielności i wielu uzdolnień politycznych, spadł do roli zwykłego
naczelnika podklanu Kijat-Borżiginów, jednej z gałęzi rodu Borżigi-
nów. Nauczony przykrymi doświadczeniami historii, zerwał z dotych­
czasową linią polityczną chanów mongolskich i zawarł sojusz z
Kereitami, stanowiącymi — jak wiemy — wielką potęgę na stepach.
Było to znakomite posunięcie, które w przyszłości pozwoliło wybić się
Temudżynowi. Bez tego sojuszu Temudżyn byłby nikim.
Małżeństwa wśród Mongołów zawierano wcześnie, w dzieciństwie
lub na progu młodości. Dotyczyło to głównie rodów arystokracji. O
wyborze partnera czy partnerki decydował ojciec, młodzi na ogół nie
nnei nic do powiedzenia, zwykle też uprzednio wcale się nie znali. Tak
rhłrt " Pr^ P a(^ u Temudżyna. Ojciec postanowił go ożenić, gdy
Po“ zaledwie osiem lub dziewięć lat. W tym celu udał się na
ziewcza^p6 S'Vna do kraju Ongiratów, sławnego z urody
tórvch J ? , ™ 0 zam‘erza^ znaleźć synową wśród O łgunutów , z.
S a l T a Się- Jak Wiem>- ¿o"-' H o e lu n . Po drodze
V u naczelnika rodu ongirackiego, Deja Seczena (Deja
Mądrego). Ród ten koczow ał nad zach o d n im brzegiem Orchonu,
¡ti™ jeziorami Kólen i Buir-nur. .
Dej Seczen znał Temudżyna. „Twój syn jest chłopcem, który ma
oeień w oczach i blask na twarzy” , to znaczy, jest bardzo zdolny
Thiecuiacy — rzekł Jesügejowi. Następnie opowiedział mu dziwną
historię. Oto przyśnił mu się biały sokół, mający w szponach słonce i
księżyc Sokół ten przyleciał i usiadł na ręku Deja Seczena. Miało to
zwiastować, „że ty [Jesügeju - L.P.] przyjdziesz, prowadząc swego
syna” . Ten pomyślny sen zapowiadał ponoć nadejście sławy dla
Kijatów. Dalej Dej Seczen prawił: „My, lud Ongiratów, od dawnych
czasów korzystamy z urody naszych wnuczek i wdzięku naszych córek.
Nie staramy się zdobywać poddanych. Dla was, którzy zostaliście
chanami, wsadzamy nasze córki na odkryty wóz, zaprzęgamy czarnego
wielbłąda, puszczamy go kłusem w drogę i wprowadzamy je na miejsce
przeznaczone dla chanowej. My nie walczymy o posiadanie poddanych i
nie podbijamy ludów. My wychowujemy nasze urodziwe córki,
wsadzamy je na wóz, zaprzęgamy czarnego wielbłąda, wyprawiamy w
drogę i wprowadzamy je na wysokie miejsce obok chana. Od dawnych
czasów my, lud Ongiratów, mieliśmy chanowe tarczami, córki —
orędowniczkami. Istnieliśmy dzięki urodzie naszych wnuczek, dzięki
piękności naszych córek” . Zaproponował Jesügejowi: „C hodźm y do
mego domu! Moja córka jest mała. Niech kum ją zobaczy” . W ódz
Mongołów dał się namówić i wszedł do jurty Deja Seczena. W raz z nim
uczynili to jego towarzysze. „Kiedy zobaczyli jego córkę, ujrzeli
dziewczynę z blaskiem na twarzy i ogniem w oczach i spodobała się
im *. 1 o zadecydowało. Następnego dnia, po gościnnym noclegu u
Deja Seczena, Jesügej poprosił o rękę 10-letniej Bórte dla swego syna.
Niewątpliwie Dej Seczen został tym zaszczycony. Temudżyn pochodził
przecież z panującego rodu, tymczasem on był tylko jednym z mało
znaczących na Wielkim Stepie Ongiratów.
Skwapliwie przyjął propozycję Jesügeja. Poprosił tylko, by 9 -letni
emudzyn pozostał w jego jurcie jako przyszły zięć. Ojciec zgodził się.
Podarował Dejowi Seczenowi konia jako prezent zaręczynowy, po czym
Pozostawiwszy Temudżyna wśród Ongiratów ruszył w drogę p o w rotną
ph°,nSnWej Jurt-V' W rozmowach na temat zaręczyn sam zainteresowany
Wn, PieC Prawdopodobnie nie uczestniczył. W pełni musiał zdać sięsi na
woię ojca.
Na odjezdnym Jesügej przestrzegał Deja Seczena, by nie straszył
 k ,e d y ś pnzez nie w * “* « ■ „ e Wówczas to wdowy po A m bakaj-chanie — O rbaj 1 S okataj
zaDrosiły Hoelun na ucztę sakralną, polegającą na dzieleniu
możYwaniu ofiarowanego przodkom mięsa. O znaczało .0 faktycznie
^ • t a s í t s t t r t z rs* - ? - kazanie na banicię wdowy po Jesugeju. wyłączenie jej w raz z dziećmi
e społeczności rodu Bordżiginów. skazanie na sam o tn ą wegetację na
i » s s r r s ™ ° ~ ■ ~
tepie. edzie jedna odosobniona rodzina nie mogła dac sobie rady z
surową przyrodą, dzikimi zwierzętami, trudnym i w aru nk am i bytu. N a
tru c iz n y d o n a p o ju i uraczyli go, łamiąc wszelkie m o n g o l ^ e prawa próżno oburzona Hoelun wymawiała obu w dowom : „D laczego
g o ś c in n o ś c i n a k a z u ją c e , by we własnej jurcie nawet dawnego wroga pozwoliłyście mi się spóźnić na wzięcie udziału w jedzeniu i piciu tego,
p o d e jm o w a ć szczerze 1 zapew nić m u bezpieczeństwo. Wywar'działał Z co pozostaje po złożeniu ofiar przodkom ? Czy dlatego, że Jesiigej
o p ó ź n ie n ie m , to te ż Jesügej d o p iero w dalszej drodze zorientował się ż. ze Dzielny umarł, a moi synowie jeszcze nie dorośli? W ygląda na to, że
z o s ta ł o tr u ty . P rzyw ołał tedy do siebie M ónglika, syna starego wyruszyłyście, celowo mnie nie obudziw szy"4.
p rz y ja c ie la C z a ra k i z ro d u K o n g k o ta n , i zlecił m u następujące zadanie: W odpowiedzi Tajcziuci na czele z T arkutajem K iriłtukiem (tj.
..M ó n g lik . m oje dziecko! M a m małych synów. Kiedy zostawiłem swego Tłustym Zawistnikiem) i T ododenem G irte wyruszyli w dół O n o n u .
w

c h ło p c a . T e m u d ż y n a . j a k o zięcia i wracałem, zostałem po drodze
sk ry c ie o tr u ty prze T a ta ró w . Boli mnie w środku. Zaopiekuj się swymi
m ło d s z y m i b ra ć m i, k tó rzy pozostają po mnie. i miej w opiece swoj
s ta r s z ą b ra to w ę — w dow ę. M ónglik, moje dziecko! Jedź szybko i
p r z y p r o w a d ź m eg o syna T em u dży na!’ 2 Po tych słowach upadł i
s k o n a ł. Było to ju ż w jeg o jurcie , w śród najbliższych, prawdopodobnie
w 1171 r.
M ó n g lik u w ażn ie w ysłuchał słów Jesügeja. po czym nie tracąc czasu
siad ł n a k o ń i u d a ł się d o O ngiratów . Ponieważ obawiał się, by Dej
Seczen słysząc o śmierci Jesügeja nie zatrzymał u siebie Temudżyna
j a k o je ń c a , nie u j a w n i ł całej praw d y przyszłemu teściowi ch opca
P o w ie d z ia ł ty lk o , że Jesügej b a r d z o t . k n, za
d o ro d z in n e j jurty.Dej Sec“ " . rodzinnym obozie.
T e m u d ż y n w to w arzy stw ie M o n g b k a znala* J , wdowami
W k r ó tc e zaczęło się dziać tu niedobrze. M ędzy-Ho«lun ^ #
p o A m b a k a j- c h a n ie d o szło d o osirych sporo . spokrewnieni
o tw a r ty k o n flik t. D o p ó k i żył energiczny J e s u ! ■ ) - . — naczelnika na
z n im p rz y w ó d c y nie stało, związek plemienny
w o jn ie i p o d c z a s p o lo w a ń T era ' | m b : kai.chana sięgnęli po władzę,
T a jc z iu tó w ro z p a d ł się, krewni m 0gła wobec ich rosz^ze.
u tr a c o n a n ie d a w n o na rzecz e s u g e j ¡ rep rezenlowało zale
« -» « * * * a r s s s .
“ 7S Í S * 5 w * ™ » ■»*“ r”
pozostawiwszy w obozowisku osam otnioną Hoelun w raz z dziećmi i
najbliższą służbą. Za poszkodow aną ujął się tylko stary C z a ra k a z rod u
Kongkotan. ojciec Mónglika. Popędził za uchodzącym i i usiłował
nakłonić ich do powrotu. Niestety powrócił z dzidą w plecach. Ciężko
ranny dow lókł się do swej ju rty , gdzie długo potem leżał gojąc bolesną
ranę. Na widok złożonego niemocą przyjaciela T em udżyn gorzko
zapłakał, ale jakże bezsilna była jego wściekłość z po w o du po stępk u
krewniaków.
Hoelun nie dała za wygraną. Wzięła do ręki huńczuk męża, wsiadła
na koń i popędziła za Tajcziutami, chcąc ich zawrócić. W pierwszym
odruchu część ludzi zatrzymała się, gotow a przejść pod jej znaki, po
długim namyśle zawróciła jednak do T ark u ta ja K iriłtuka. P ostaw a
Hoelun świadczy nie tylko o jej zdecydowaniu i odw adze, ale także o
wysokiej pozycji kobiety w społeczeństwie m ongolskim , gdzie w dow a
po zmarłym wodzu jeszcze się liczyła.
Przy Hoelun zostali tylko jej czterej synowie - T em udżyn, Dżoci
„ r - CZ1Un 1 ° tczigin (T em uge) — córka Tem uliin, synowie
gelen katuu Bekter i Belgutej, syn M an g ału n -k atu n (ten ostatn,
jcu
k ' H 7 a n n aPe" ne bardzo młodo, nic o nim bowiem 1 jpóźniej
./ v ł iiiv j lnie
ltw wiemy)
Okazana na zaełarh* ,.......„ , • . .J . •
zaraHn . na Zag ę ,rodzina Przetrwała tylko dzięki dziel n o s a 1
jadalne korzenie0 ' “ ° strzonym k'Jem w ykopyw ała / ziemi
chłopcy nieco nn'i 1ą ™ ' ąC z 8 lodn,atc d ziec. Gd>
~ haczyki now i r r °■zaczęli radzie sobie sami zrobili wędki 1
P azali sieci, chodzili na nołów rvh w f i n „ d . .. .i ...
czasem obfity, to też mogli nawet wvkarmiA i
w ie m y - w M ongolii p o k arm em 'po‘. ^ L T *' ^ byly ~ *
przez n ęd zarzy , d la,e g o m enu rodziny Wko
pozycji społecznej. Tym czasem Tajcziuci s a lz f c
z dziećm i z głodu, przestali interesować sie ich losem Wraz
M a lc y je d n a k rośli i rozwijali się fizycznie , L L a starał sie później zjednać go sobie, obdarow yw ał upolow aną
się w e w ła d a n iu b ro n ią , polowali „ a piak, i d r o b n e ^ ^ " ^
w w o jsk o 1 p o d c h o d y . Podczas tych zabaw 1 , ,1, T 1,1 Slę
z a p rz y ja ź n ił sie z chłopcem z sąsiedztwa. Dżamuką. ™
m o n g o lsk ie g o plem ienia D żad aran . O koło 1173 r. obaj chłopcy L i
ze s o b ą b ra te rsk i związek i postanow ili wspierać sie nawzajem aż do
z g o n u . Byli sp o krew nieni ze sobą przez wspólne pochodzenie od
B o d o n c z a ra G łu p ie g o (D ż a m u k a byl potomkiem branki wziętej przez
B o d o n c z a r a n a jed nej z wojen). W niedalekiej przyszłości ich sojusz
m ia ł w o g ro m n e j m ierze zaważyć na świetnej karierze Temudżyna.
T y m c z a se m p rz y w ó d z tw o Tem udżyna w obozie wzbudzało zazdrość
w ś ró d p rz y ro d n ic h braci. Bektera i Belguteja. Pierwszy z nich był
sta rsz y o d T e m u d ż y n a : dlatego uważał, że jemu należy się władza nad
ro d z in ą . B ek ter i Belgiitej byli silniejsi od synów Hoelun. Gdy ci
o s ta tn i złowili rybę w O nonie. bez ceregieli odebrali im ją i zjedli.
R o z ż a le n i synow ie udali się ze skargą do matki. Zdenerwowana
z a istn ia ły m k o n flik tem H oelun zaczęła uspokajać synów i pouczać ich,
•„ Już wtedy - w wieku 14-15 lat - miał władczy charakter,
n u f r musiał zeinać. bo ośmielił się przeciwstawne, podw ażyć jego
w rodzim e. Po jego śmierci nikt już nie kwestionował praw
T nHżyna do przewodzenia rodowi Borżiginow. Belgulej w trosce o
ż s e t podporządkował się mu całkowicie i bez reszty. Tem udżyn
t r z y m a , dawał lepsze kąski do zjedzenia. Dzięki tem u Belgutej stał
sie ieeo wiernym przyjacielem.
p i powrocie synów do obozowiska Hoelun zorientow ała się. co
zaszło miedzy przyrodnimi braćmi. Wystarczyło zresztą spojrzeć na
miny Temudżyna i Kasara. Ostro jęła upom inać synów. ..Ten o to -
wołała wskazując na Temudżyna — wychodząc gwałtownie z mego
łona. przyszedł na świat ściskając w dłoni czarny skrzep krwi! Staliście
się jak pies kasar. który gry zie własne łożysko! Jak tygrys, który rzuca
się na skałę! Jak lew. który nie może powstrzym ać swej wściekłości!"
Długo i ostro ganiła postępowanie synów, przytaczając różne
przysłowia mongolskie. N a koniec powiedziała z wyrzutem: „Ja k
mogliście tak postąpić w chwili, kiedy nie m am y innego przyjaciela
prócz własnego cienia, ani innego bata. prócz końskiego ogona!
Kiedy nie możemy znieść hańby uczynionej nam przez braci
Tajcziutów-! Kiedy pytamy, kto będzie mógł ją pomścić, i ja k w ogóle
mamy zvc •
*^ •»

że żyjąc w ta k tru d n y c h w arunkach powinni pomagać sobie, a nie Słowa matki zawierały gorzką prawdę! W krótce po zabójstwie
w a d z ić sie i spierać. T em udżyn i K asar nie dali się przekonać. Bektera dali znać o sobie wrogowie. Słysząc, że H oelun żyje i ja k o ś
„ N ie d a w n o w ten sp o só b odebrali nam małego ptaszka, ktorego sobie radzi z przeciwnościami losu. chłopcy zaś dorastają i mężnieją,
Karkutaj Kiriłtuk postanowił rozprawić się z nimi. O dnalazł pastw isko,
u p o lo w a liśm y tęp ą strzałą — powiedzieli. — Teraz ?
na którym osamotniona rodzina wypasała swe zwierzęta, i n ap ad ł na
o d e b ra li n a m tę rybę. ja k m ożem y żyć z mmi w zgo zi . . strzały i
nią ze swymi Tajcziutami. Hoelun z dala ujrzała jed n ak napastników i
pchn ęli ze złością drzwi i wyszli z jurty. Następnie wzięli luk., strzały
" porę uszła z dziećmi do pobliskiego gęstego lasu. Tu cała rodzina
poszli szu k ać B ektera i Belguteja. Zauważywszy 20 jęła wznosić naprędce zasieki, łamiąc i ścinając drzewa. K asar osłaniał
Starszy z p rzy ro d n ich braci pasł pracujących strzelając z luku do napastników . Ci także napięli swe luki.
T e m u d ż y n p o d k ra d ł się z tyłu. K asar z ^ b oszczędzili gęstwinie drzew' zaczęły wnet śmigać strzały, nie czyniły jednak
W id z ą c u zb ro jo n y ch braci Bekier ją c by)i jed„ak Tzywdy nikomu, uderzały bowiem w gałęzie i konary. Po k ró tk o trw a ­
go. a ta k ż e pozostaw ili w spokoju B J j . , z tylu. Kasar
le ' ^ a-^cz’uc’ zacz?^ wołać: „W ydajcie nam swego starszego brata
n ie u b ła g a n i. N apięli t u k i i wypuści i s t r z J > s k r z y ż o w a n y m i nogami
Ho?i ' na! Inn‘ spośród was SJ* nani niepotrzebni!"7. Sły sząc "te słowa
z p rz o d u . O b aj trafili. Siedzący ^ ^ e n two jego czynu świadczy w ? FaZ ? młodszymi s>’n a m > namówiła Tem udżyna do ukrycia się
B ekter z jękiem zwalił s,ę na ziemię. O k " wu „ ^ c i. Temudżyn od
TenDH iSU JTajCZiuci sposlrzeglj ucieczkę i ruszyli w ślad za nim.
najlepiej o c h a ra k te rz e i narzuca, swą władzę calem 2vn zdołał jednak szczęśliwie zbiec w- gąszcz leśny na có r ze
dzieciństw a nie znosił żadnego sprzecn
 Nie znaleźli jed n ak zbiega. Zobaczył go tylko niejaki S orkan
- e Ondur. N . P * " * nie mogli go tam znaleźć, pozostali wi?c
0 n° nC"e' szczepu Suldus, ale nie zdradził jego kryjówki. M ało tego!

X «t f f ; ich głód oraz pragnienie zmusiiy Temudżyna SZirl nonował potem T ajcziutom , by każdy z nich jeszcze raz
po trzech dniach i no ^ zeJscia ze wzniesienia rozluźniło
, r a k c i e
trował teren, na którym poszukiw ano T em udżyna. Dzięki temu
d0 opuszczenia k r » o « ■ ^ s jo d to Tem udżyn u z n a | (q ^ ^ M n o ż n o ś ć ponow nego sp o tk a n ia uciekającego jeńca i zakom uniko-
sie i spadło Z grzoi skry) się więc ponow nie w gąszczu i nlia. mu ¿e poszukiw ania potrw'ają do wieczora. T em udżyn przeleżał
ostrzeżenie ze strony ^ j,o jch uplywie jeszcze raz spróbował W w wodzie aż do nadejścia nocy, po czym opuścił swą kryjówkę i
p r z e s i e d z i a ł łam ^ia się na wielki blok skalny zagradzający ""ruszył na poszukiw anie m atki i braci. W tedy d opiero przypom niał
ucieczki, ale wic ^ ^ wjęc znovvu na dwa dni i noce, żywiąc się "obie że niedawno, gdy nocow ał w jurcie S o rk an a Sziry ja k o jeniec,
dalszą drogę; ¿atrz kompletnie w yczerpany z głodu i dwaj jego synowie — C zim baj i C ziłaun — oswobodzili go z pęt i
Horrami dzikich rosnn.
jówkę Nie uszedl od niej daleko! xTajcziuci
• ... . , pozwolili swobodnie ułożyć się do snu. T eraz zrozum iał, że w tej
kłączami m byli
pragnienia op . ^ ^ kr6tkiej p o g o n i schwytali, związali i rodzinie miał samych przyjaciół. Postanow ił więc tam właśnie szukać

S e d l i przed oblicze Karkutaja Kiriłtuka. pomocy.

Ten oszczędził mu życie, co do dz.s stanów , zagadkę dla
historyków. Czy postąpił lak ze względu na pam tęc , zasługi Jesugeja,
jak uważa Rene Grousset, czy też miał na względzie jakieś plany
utworzenia związku plemiennego, w którym z racji swego pochodzenia
Temudżyn mial odgrywać istotną rolę, jak przypuszcza Romuald
Wojna? A może chciał odłożyć egzekucję na później, na razie zaś
poniżyć i upokorzyć młodzieńca, który mógł w przyszłości upomnieć
się o należne mu prawa z racji dziedzictwa po Jesiigeju? Trudno
jednoznacznie przesądzić całą tę sprawę. Dość, T a rk u ta j Kiriłtuk kazał
wsadzić mu kangę (mongolskie dyby) na szyję i przez 16 dni trzymać
pod strażą, każdego dnia w innej jurcie jednego z podwładnych.
Szesnastego dnia Tajcziuci zebrali się nad O n o nem na uroczystość z
okazji dnia czerwonej pełni księżyca. Z akutego w kangę Temudżyna
prowadził jakiś słabowity młodzieniec. N asz b o h a te r wykorzystał to
natychmiast i wyrwawszy mu z rąk kangę , uderzył go nią po głowie.
Eskortujący młodzieniec padł bez przytomności na ziemię, co widząc
emudżyn uszedł swym prześladowcom, chociaż noc bvla jasna i
księżyc z dała oświetlał jego postać.
^ romn3 silę i nadzwyczajną w ytrzym ałość, skoro minio
na nlecarh • szyj? dowlókł się do O n o n u . T u położył się
móc oddychać ^ W,°1dzie’ w y ^ ł twarz p o n ad jej powierzchnię. b>
Niebawem P?Z unosić swe drew niane ja rzm o . . fuszac na poszukiw anie m atki i braci. Po k rótkim czasie znalu/ł
zaczął wołać u°^ U*Z0^ PFZez Pemudżyna młodzieniec ocknął się 1
t0 Tajcziuci rznHr °g ° Sy: ”Slrac**ern jeńca! Straciłem jeńca!” Słysząc
1 S1^ u P°ścig, przeszukując d o k ład n ie cały las na
24
Nocą podkradł się d o obo zow isk a Tajcziutów i znalazłszy
jurtę wybawcy, cicho w sunął się do śro d k a. N a jego widok Sorkan
Szira uniósł się gniewem i kazał czym prędzej wynosić się stąd i szukać
rodzinnego obozow iska. O baj synowie ujęli się je d n ak za uciekinierem,
zdjęli mu dyby, spalili je w ognisku, sam ego zbiega ukryli
w wozie załadow anym wełną. M łodszej siostrze przykazali, by nie
mówiła o tym n ikom u i troskliwie zaopiekow ała się T em udżynem .
Sorkan Szira dał się p rz ek o n a ć synom i podzielił ich troskę o byłego
jeńca.
Następnego dnia ran k iem Tajcziuci nadal bezskutecznie poszukiwali
Temudżyna. Wreszcie posądzając, że ktoś go ukryw a, postanowili
zrobić rewizję w jurtach. N iebaw em przyszli d o pomieszczenia S o rk an a
Sziry. Dokładnie przeszukali ju rtę , naw et u b ran ia i pościel, zaczęli
sprawdzać wozy. G d y d o tarli d o miejsca, w k tó ry m skrył się
Temudżyn, jęli o d rzu cać wełnę, S o rk an Szira spokojnie powiedział:
„Jak można w ytrzym ać przy takim upale, będąc zagrzebanym w
wełnie?” 8. Słowa te p rzek o n ały T ajcziutów . Zeszli z wozu i poszli
kontrolować inne ju rty . T em u d ży n był u rato w a n y . W ytrzym ał pod
stertą wełny, nie udusił się, nie pisnął ani słowa!
Po odejściu z io m k ó w S o rk an Szira dał T em udżynow i konia,
gotowane jagnię, dw a bukłaki z n ap o jem , łuk i dwie strzały i kazał
^szystkich całych i zdrow ych na je d n y m z pagórków koło strum ienia
0 2>na po o sta tn im n apad zie była je d n a k zupełnie zrujnow ana
a jurtę sp alo n ą przez n a p a stn ik ó w , większość wozów, koni i
 . . do rodzinnego obozowiska, gdzie pow itano go z wielką
jedynie torbaganami i szczurami stepowymi przeszkód
. r/at żvwiła się -
innych z * f * \ ^ ci Temudzyna. radosC1‘*ujac/kę Wyruszył chłopiec — powrócił d o rod n y młodzieniec:
łowionym* Pr** ^ Hoelun wraz z dziećmi przeniosła się nad
Nk- barczysty, silny, wytrzymały na trudy i znoje. Miał szerokie
Po radosnym P0* 1 stok góry Burkan Kałdun. Tu spotkało
wyso u bystre spojrzenie, zdecydowane, energiczne ruchy, władczy
je z io ro Błękitne, na po ^ ^ pojawili się przed jurtą złodzieje,
°kt r N ad zw y czaj trudne w arunki bytow ania na stepie i nieustan-
ich nowe nieszczęsc1®■ kich jej domowników porwali osiem koni
którzy na oczach > y ^ ^ pozbawieni kom synowie Hoelun c h a r a haJące n ie b e z p ie c z e ń stw a nauczyły go wiele. Stał się chytry i
pasących się nie opi * ^ (ylko bawiący na polowaniu Belgutej nie biegły, wytrwały i ostrożny, bezwzględny i o krutny, kiedy potrzeba
byli zupełnie 'howca- Powrócił wieczorem wioząc upolowane P f żny aż do szaleństwa. O grom nie cenił przyjaźń i wierność,
zachował swego vn daleko. Słysząc co zaszło, chciał ruszyć H-cvplinę i porządek, nienawidził sam owoli, zdrady, nieposłuszeństwa.
Mimo młodego wieku był ju ż człowiekiem dośw iadczonym , umiejącym
lorhagany' ^ Temudżyn przekonał go, że on sam pojedzie za nimi. I w
skrzętnie ukrywać własne plany i zamierzenia.
WP0g°n' vin nasz bohater wykazał się brawurową odwagą, dobrze
Mając około 15 lat pom yślał o małżeństwie. W tym wieku wielu
Sr^onTch napastników było bowiem co najmniej kilku. No i
Mongołów wstępowało w trwałe związki z dziewczynami. Podobnie
szczęście mu sprzyjało!
Po trzech dniach tropienia spotkał na stepie młodzieńca dojącego było "wtedy w Europie, gdzie uw ażano, że 14 lat jest dostatecznym
klacze. Był nim Boorczu z plemienia Arułatów. Dowiedziawszy się od wiekiem dla chłopca, by mógł rozpocząć pożycie seksualne z żoną (dla
Temudżyna, co zaszło, dał mu lepszego konia, wskazał ślad po tych ostatnich wystarczało mieć nawet ... 12 lat!). Wcześnie zawarte
złodziejach, sam przyłączył się do poszukiwań. W trzy dni później obaj małżeństwa miały oczywiście głęboki sens ekonom iczny lub polityczny,
młodzieńcy dotarli do ich obozowiska i odebrali konie. Zaskoczeni i konsumowanie związku przez zbyt m łodych jeszcz p artn erów znajdo­
zaspani rabusie wypadli z jurt i popędzili za nimi. G dy zbliżyli się na wało się na dalszym planie.
niewielką odległość do Temudżyna i Boorczu. ci chwycili za luki i Temudżyn udał się więc z Belgutejem do Deja Seczena po Bortę,
wypuścili strzały. Złodzieje musieli się zatrzymać. N a szczęście dla obu obiecaną mu na żonę przed k ilkom a laty. Ongiraci nadal koczowali
młodzieńców był już późny wieczór. Słońce wnet zaszło, ciemności nocy między górami Czekczer i C zikurku, niedaleko K erulenu, obaj
pokryły cały step. Pod ich zbawczą osłoną Temudżyn i Boorczu uszli młodzieńcy szybko więc znaleźli ich obozow isko. Dej Seczen widząc
cało wraz z końmi. V Temudżyna niezmiernie się ucieszył, że jest zdrów i cały, słyszał bowiem
Po trzech dniach marszu dotarli do miejsca pierwszego spotkania. o jego perypetiach. Bez w ah a n ia oddał m u córkę za żonę. W edług
Temudżyn zaproponował Boorczu połowę odzyskanych zwierząt. Ku mongolskiej kroniki L ob zana D an zan a, Altan tobći , z okazji ślubu Dej
swemu zdziwieniu usłyszał w odpowiedzi, że Boorczu jest jedynym Seczen wydal uroczyste przyjęcie, podczas którego m łody Tem udżyn
sjnem Naku Bogatego, ma wiele bydła i koni, a pomocy udzielił wdał się w filozoficzną dysputę na tem at d o b ra i zła oraz sensu życia.
interesownie. Dopiero teraz Temudżyn zrozumiał, że na stepie Po weselu Dej Seczen zaopatrzył oboje suto na drogę i wyprawił do
• J4 nie t\lko wrogowie i rabusie, ale również szlachetni i obozu Hoelun. M a tk a Bórte, C zo tan , odprow adziła m łodą parę daleko
od jurt Ongiratów, po czym czule pożegnała córkę. W drodze do
pory Boor'n' ^olow‘ udzielić pom ocy p o k rz y w d z o n e m u . Od tej
rodzinnej jurty T em udżyn wysłał przyrodniego b rata do Boorczu z
W - Sla* ^ naibliższym przyjacielem i d o r a d c ą T em udżyna.
Rwaniem , by przyłączył się d o jego obozu. Syn N ak u Bogatego
chana i całPO " p iln y m wodzem m o n g o lsk im , d o w ó d c ą gwardii
? nie spełni! to życzenie. N iebaw em sporo Tajcziutów , widząc jak
W /u! Praweg° skrzydła armii.
n jurcie Nakn r niudzyn dobrze sobie radzi ze wszystkimi przeciwnościami losu,
dopatrzono w żv • . .°^ale^° dobrze nakarm iono Temudżyna • P°wróciło pod jego znaki. Pow iększona grupa pod dan ych T em udżyna
CSC na drogę. Po kilku d n ia c h m arszu d o ta rł bez
rzeniosla się teraz nad źródła K erulenu, gdzie założyła obóz.
26

P w a c t Bortę M o b a rd » udane. Najlepiej świadczy o tvm ^
I M * . »* żadn>’ch- ,choćby n a j m n i e j s i
»-numek. o sporach, ki*™ «* “ > naweI rozmcach zdań ¿ e d „
rcirnri««™ a KP° żoną. Wprost przeć.« nie! Często z n a j d u j
mtoroscie, « nasz bohater radził się Bortę, polegał na jej zdaniu | L ,
s)c ? fcj opinią. Bortę łagodziła później konflikty między swymi Syn,
^ także międz> mmi i ojcem, dbała o właściwą atm osferę rodzi
nadawała ton całemu życiu w-jurcie, kochała męża, była mu wicr'1'^ '
oddaną towarzyszką życia i walki. Tcmudżyn do końca swych dni ^ ^
ją bardzo i chociaż później jak to bywało w mongolskim o b y 06"**
miał wiele młodych żon i nałożnic, nigdy i w niczym nie
pierwszej żonie, tylko jej dzieci uczynił dziedzicami imperium^
swych braci i bratanków, wszędzie i zawsze pozwalał jei ™ L
pierwsze miejsce wśród swoich kobiet. Dlatego — iak nk-ii »
WOP» T „dm p o l e l i b y ś m y , że było ,o m a ł i ń s t w o ^ T i w e t
wzorou e
3. CHAN M O N G O Ł Ó W
Po założeniu rodziny Tcmudżyn pragnął odzyskać należną mu z
racji pochodzenia, a utraconą po śmierci ojca, pozycję wśród
Mongołów Ponieważ niewiele teraz znaczył, musiał koniecznie znaleźć
możnego protektora, z pomocą którego mógłby zdobyć władzę w swym
plemieniu. Wybór padi na Tooriła, potężnego chana Kereilów. Miał on
wobec Temudżyna dług wdzięczności, bowiem niedaw no Jesiigej
pomógł mu odzyskać władzę, utraconą w walce z krewniakami.
Temudz\n dobrze pamiętał, że jego ojciec zawarł z Tooriłcm związek
pobratymstwa (to znaczy iż obaj stali się dla siebie andami). Zgodnie z
jego zasadami „andowić mają jedno wspólne istnienie, nie opuszczają
soiii ^0lI7e^ 1 ratu.i4 sobie wzajemnie życie". Był więc to braterski
1 który Temudżyn chciał teraz odnowić.
Beicuten w towarzystwie swych braci. Kasara j
sobolowe r.nV ( lla>umi * darze jedyną cenną rzecz, jak ą posiada
Czarnym Lesie ™ ° d lesci0NveJ Czotan. Znalazł Tooriła w
na na koczowisku tradycyjnie zajmowanym
28
Kereitów. „Niegdyś zawarłeś z moim ojcem związek pobratym -
pr7C7 jesteś więc chyba dla mnie jak ojciec — powiedział przy
St" t1jnniu. Przyniosłem tedy ci w darze strój, który' otrzymałem po
^ w a d z e n iu do d o m u żony". T oorił przyjął T em udżyna życzliwie, dar
' ^ ■ j 7 wdzięcznością. „W zapłacie za futro sobolowe złączę z tobą
. lud. który się od ciebie oddzielił! — powiedział wyraźnie
Zadowolony. W zam ian za futro sobolowe zbiorę ci twój lud. który
sic rozproszy'!! 1. . . . . , ’
Przebieg całego cerem oniału, jak również fakt złożenia przez
T em udżyna cennego d a ru niezbicie świadczą, że nasz bohater uznał się
wasalem Tooriła. O d lej pory będzie go nazywał swoim ojcem, to jest
suwerenem. on zaś jego synem, czyli podw ładnym . Był to więc układ
stosunków dobrze znany w E uropie średniowiecznej.
Sojusz z Tooriłcm o k azał się niebawem wprost zbawienny. Oto
pewnego wczesnego ran k a, gdy rodzina T em udżyna koczowała u źródeł
kcrulcnu, pracująca już przed świtem w jurcie H oelun służąca
Koakczin usłyszała nagle z d ala tętent koni. Czy m prędzej zerwała więc
ze snu Hoelun, wołając: „M atk o ! M atko! W stawaj szybko! Ziemia drży
i daje się słyszeć tętent! Czyżby zbliżali się ci straszni Tajcziuci? Matko!
Wstawaj natychm iast ! " 2 W y rw an a ze snu H oelun kazała zbudzić synów
i czym prędzej siodłać konie. P o chwili wszyscy dosiedli rumaków i
popędzili w stronę góry B u rk an K ałdun. Ale dla trzech kobiet zabrakło
wierzchowców. Były to: m a tk a Belguteja Ugelen-katun, stara
Koakczin i m łoda Bórte. M łodzieńcy porzucili je w pośpiechu, bowiem
żadnej z nich nie groziło w iększe niebezpieczeństwo. Co najwy żej mogły
zmienić mężów, zostać nałożnicam i, lub służącymi zdobywców. W
ciągłych utarczkach między M ongołam i kobiet i dzieci z zasady nic
mordowano. Zmieniały jedynie swych p a n ó w . Ucieczka przed silniej­
szym przeciwnikiem była stałym elementem walki koczowników na
stepie, nie możemy więc uw ażać jej za przejaw tchórzostwa 1 emudży-
na.
Wierna służąca K oakczin starała się ocalić Bórte. Wsadziła ją do
tytego wozu, przykryła wełną i popędziła wołu w stronę niedalekiego
strumienia. Tuż przed świtem natknęła się na grupę zbrojnych
jeźdźców. Okazało się, że nie byli to Tajcziuci. lecz Mcrkici. Zagadnięta
ę.r/ez n‘ch ’ gdzie i z czym jedzic, wyjaśniła, żc wraca do d o m u z obozu
emudżyna, gdzie strzygła wełnę. N apastnicy uwierzyli jej słowom i
°c\vało\vali w stronę ju rty T em udżyna. T am nie zastali jednak nikogo
29

. „ „ akczm jak mogła, lak popędzała wolu. Szybka jazda
w ,ym czasie K nieforiunnie. Złamała się os wozu. Kobiety
skończyła się j ^ w pobHskim lesie. Ale zanim zdążyły doń
S S T Z J i« z"owu Merkid' P°WraCaj ąCy Z ° ‘,0Z“ temudżyna.
ivm “ 'zen, na nic zdały się wykrętne wyjaśnienia Koakczin. Jeźdźcy
Z l i zkoni i dokładnie przetrząsnęli woz. znajdując w mm zamiast
wdnv młoda dziewczynę. Wyciągnęli ją z wozu, wsadzili wszystkie
kobiety na konie i ruszyli na poszukiwanie Temudżyna.
Ten razem z braćmi i przyjaciółmi zdołał jednak ukryć się wśród
bagien i trudnych do przebycia gęstwin porastających zbocza Bukran
Kałdun. Merkici zrezygnowali więc z dalszych poszukiwań i zadowo­
liwszy się zabraniem kobiet, odjechali do swego obozowiska. Była to z
ich strony zemsta za zabranie jednemu z nich porwanej niegdyś przez
Jesugeja młodej żony Hoelun. Prawo zemsty rodowej obowiązywało na
stepach od zarania dziejów raz na zawsze i było dziedziczone przez
potomnych. Teraz w odwecie młoda Bortę zostanie nałożnicą
krewniaka Jekego Cziledii (któremu — jak pamiętamy — Jesiigej
odebrał młodą żonę Hoelun), niejakiego Czilgera Bóko. Matka
Belgiiteja dostała się jakiemuś prostemu Merkicie, stara Koakczin
została służącą w jednej z merkickich jurt. Wydarzenie to miało
prawdopodobnie miejsce w 1180 r. (jeśli przyjąć, że Temudżyn urodził
się w 1162 r.).
Pokrzywdzony Temudżyn miał tylko jedno wyjście — zwrócić się o
pomoc do Tooriła. Wraz z Kasarem i Belgiitejem udał się więc do
zamego Lasu nad Tolą, gdzie spotkał chana. „Zostaliśmy zaskoczeni
przez u zi z trzech rodów merkickich — oświadczył. — Pojmano i
uprowa zono mi moją młodą żonę. Przyszliśmy prosić, żeby ojciec
wvnowi<vt°"U ^ odPow'edzi Toorił przypomniał mu swe słowa
obiecał- T ^ - rok’em’ gdy otrzymał od Temudżyna futro, i
uratuję d twoia^Rftrt Sł° WOm’ w zamian za futro sobolowe
wszystkich Merkitów” 3 n3WCt jeśli trzeba b<^dzie zniszczyć
wasala, stojącego na czele ^ P° SłaC rozkaz>' do sweS° drug,eg°
inne grupy mongolskie 7 Ugrupowania Dżadaran, obejmującego także
dżyn wysłał d0 nam -*uż Dżamuki. Również Temu-
iudzie z trzech r o d o w i y 1 ,Bel^uteja ze słowami: „Przyszli
opróżnione. Czy nie l ^ 10 * m°je i°że zostało przez nich
sposób dokonamy ^ ,d° jedneJ wielkieJ rodziny? W jaki
ostała mi wyrwana część mojej piersi. Czy
■ esteśmy potom kami jednego łona? [Jest to aluzja do wspólnego z
¡yamuką pochodzenia od Bodonczara — L.P.). W jaki sposób
¿mierny odwet ?” 4 „Poświęciłem [...] swój długi z daleka widoczny
Tńczuk ~~ odpowiedział D żam uka. — Uderzyłem [...] w swój bęben o
Juchym brzmieniu, pokryty skórą byka. Dosiadłem [...] swego rączego
konia z ciemniejszym pasem na grzbiecie. Przywdziałem [...] swój
pokryty skórą pancerz. Chwyciłem [...] w rękę swój miecz z rękojeścią.
Założyłem [...] na cięciwę swoją strzałę z wycięciem. Powiedzcie, że
jestem gotów wyruszyć w pochód do walki na śmierć i życie z
Merkitami rodu U d iu t !” 5 Z ap roponow ał spotkanie swych wojsk z
armią Tooriła i oddziałem T em udżyna na południowej stronie góry
Burkan Kałdun, koło źródeł O nonu.
Na wiadmość, że D żam u ka obiecał włączyć się do walki z
Merkitami, Toorił-chan zebrał dwa tiimeny wojska (tj. dwa oddziały
liczące teoretycznie po 10 0 0 0 wojowników, faktycznie zapewne nieco
mniej) i ruszył na miejsce spotkania. Po drodze dołączył doń Temudżyn
ze swą drużyną. D żam u k a już od trzech dni czekał ze swym wojskiem
na umówionym miejscu. Miał pod swymi rozkazami również dwa
lumeny wojska. Połączone armie ruszyły teraz do rzeki Chiłok (dopływ
Selengi, obecnie na terenie Z S R R ), przeprawiły się przez nią na
tratwach, następnie uderzyły niespodziewanie na Merkitów dowodzo­
nych przez T o k to ’i. Było to na stepie zwanym Buura. Zaskoczeni
Merkici stawili zapewne słaby opór. Sojusznicy pojmali wszystkie żony
# i
1 synów chana, „zagarnęli cały jego lud, tak że mu nic nie pozostało".
Z pogromu uratow ała się tylko niewielka część ludzi.
Po bitwie Tem udżyn odnalazł Bortę w tłumie uciekających
Merkitów. Koakczin również wyszła na wolność. Inny był natomiast
matki Belgiiteja, U gelen-katun. O ddana prostemu Merkicie, ubrana
w stary podarty barani kożuch, była zbyt dum na, by pokazać się w
lakim stroju zwycięskiemu synowi. W czasie zamętu po bitwie uszła
''¡ęc do pobliskiego lasu, i wszelki ślad po niej zaginął. N a próżno
elgiitęj wypytywał wszystkich o matkę. Rozwścieczony, gdy jej nie
znalazł, kazał wybić z luku wszystkich 300 Merkitów, którzy niedawno
Porwali trzy kobiety z obozu Temudżyna. Wytępiono ich wraz z
Łęskimi potom kam i, „aż rozwiali się popiołem na wietrze. Pozostałe
nich żony i córki — te, które nadawały się, by wziąć je w objęcia,
d w objęcia, a te, które nadawały się do wprowadzenia w progi
ITlu (tj* na służące], wprowadzali w swoje progi °. C ałe mienie

„ nrzvpadlo zwycięzcom. Jeden z ocalałych Merkitów,
pokonanych prĄ usynow iony przez Hoelun.
pięcioletni Kucw « > ^ ^ oczywiście sprawa Börte była w tym
Okrutne był) Je(ekslem W zaistniałej w Mongolii po rozpadzie
wypadku jedynie p olilycznej wszyscy walczyli ze wszystkimi,
pierwszego cha P niebezpjecznymi sąsiadami Kereitów, by ci
„ i » dtóej tolerować. Walczący o hegemonię na stepach Tooril
S l wcześniej czy później, zetknąć się z mmi w boju. Miał zresztą i
™ sie powody, by nienawidzić Merkitów. Przecież niedawno był u
nich w ciężkiej niewoli, dobrze pamiętał zniewagi, jakich tam doznał.
Teraz miał więc okazję do zemsty.
Udział Temudżyna w zwycięskiej bitwie, chociaż skrom ny z racji
niewielkich sił, którymi dysponował, dodał mu jednak splendoru,
przyniósł rozgłos na stepach, podniósł autorytet, spowodował powrót
części Tajcziutów pod jego znaki. „Ważne było to pierwsze zwycięstwo
— stwierdził Ludwik Bazylow — przyniosło jednak również zarodki
długich i krwawych waśni”7.
Po zwycięskiej wyprawie Temudżyn i D żam uka odnowili starą
przyjaźń, zawarli ze sobą pobratymstw'o, wspólnie bawili się i
ucztowali, nocowali razem pod jednym dachem ju rty , wymieniali się
łupami. Tak w'ięc Temudżyn podarował przyjacielowi złoty pas i konia,
zdobyte na Tokio i, Dżamuka zrewanżował się mu podobnym pasem
i klaczą, zabraną innemu w'odzowi Merkitów. W takiej zażyłości
i przyjaźni spędzili razem półtora roku. W tym czasie Börte urodziła
s>na. Był on prawdopodobnie potomkiem M erkity Czilgera
o, Temudżyn uznał go jednak za swego syna i nazwał Dżoczi,
nnrh^-T - a^ e *m’ona otrzymywali zwykle chłopcy nieznanego
wojnie ^ r0(^Zen' przez zn*ewolone przemocą kobiety, zdobyte na
to zapewne*e temudżyna z Dżamuką nastąpiło niespodziewanie. Miało
przyjacielowi pocz? lku ,ata H82. D żam uka zaproponował
wówczas słowa ktorv^h t SP0^ eg0 ° b° ZU nad rzeką' w yPowiedział
jednak dość ¿ w n e ,emudzyn nie mógł zrozumieć. Wydały mu się
Börte, u p r z e d ^ ^ P,odej rzane- Zwierzył się z nich matce i
-.Pobratymiec D żam uL ^ te^ ow^’ pierwsza wyraziła swą opinię,
przesyp — powiedziała JCSl uwazany za człowieka, który się łatwo
Słowa wypoWie(jzjanea eraz Przyszedł czas, kiedy ma nas dosyć.
prze chwilą przez D żam ukę ^ słowami
sianym i z myślą o nas. N ie zatrzym ujm y się! Odłączmy się od
jadąc prosto dalej, jedźm y tak całą n o c !” 8
^ T e m u d ż y n usłuchał żony. N ie zatrzym ał swej grupy na postój, jak
.-ynił to D żam uka, i jechał całą noc, aż dotarł do obozowiska
UC>ziutów. Ci, przerażeni, rzucili się do ucieczki w stronę obozu
rtfmuki. W opuszczonej przez nich siedzibie ludzie Temudżyna
^ - l i małego chłopczynę imieniem K ókóczi i oddali go matce
Hoelun na wychowanie.
Niespodziewany ro z b ra t T e m u d ż y n a z D żam u k ą do dziś wywołuje
dyskusje wśród historyków . N iew ątpliwie sprawcą zerwania był
T em u dżyn . Ale dlaczego to uczynił, skoro dw ukrotnie zawierał z
Dżamuką pobratym stw o, zawdzięczał m u wiele, w tym zwycięstwo nad
Merkitami i odzyskanie żony, sławę na stepie, skoro serdecznie i
szczerze go polubił? O d p o w ied ź n a to m oże być tylko jedna. —
„Wzruszająca [...] przyjaźń T em u d ż y n a i D żam uki przestała wzruszać i
rozsypała się jak zeschłe liście, gdy się tylko okazało, że chodzi o
wielką władzę” — stwierdził L udw ik Bazylow9. P o d o b n a jest opinia
innych polskich badaczy, S tanisław a Kałużyńskiego i Rom ualda
Wojny.
Te rozgrywki o władzę u k a z a n o w' Tajnej historii Mongołów. O to w
ślad za Temudżynem ruszyli grem ialnie podw ładni Dżam uki, którzy
porzucili swego dotychczasow ego p a n a i wstąpili na służbę do syna
Jesugeja. Nasz b o h ater m usiał więc wcześniej do tego ich namawiać.
Wypadki przechodzenia prostych pasterzy od jednego do drugiego
pana zdarzały się na W ielkim Stepie nagm innie, zważywszy na płynność
układów poitycznych w tym okresie. D latego nie uważano takiego
postępowania za zdradę. Inaczej było natom iast w w ypadku porzucenia
uiadcy przez jego wasali, dostojników' czy dow ódców , odpowiedzial-
n)ch za życie, osobę i mienie panującego. Takie postępowanie uw'ażano
23 zdradę, którą należy bezwzględnie karać.
W pierwszym etapie walki o zjednoczenie plemion D żam uka był
Przegrany. A nie był on żadnym m iernotą. Nosił przydomek
n . n; tj- M ądry, zaś Tajna historia Mongołów mówi o nim z
wyższym szacunkiem. W edług niej był człowiekiem rycerskim,
utala^nym’ sz^ach etnym , szczerym i prostolinijnym, na pewno tez
Wedhl° Wanyrn wodzern< Inaczej przedstawił jego osobę Raszid ed-Din.
p ?. ntogo D żam u k a był człowiekiem podstępnym , pozorującym
Jazn i przywiązanie, w' istocie zaś knującym ciągle zdradę,
33

0 „obiciu Temudżyna. ..Bytu to niewątpliwie postać
myślącym jed> i c| ba , ra g ic z n a " . o _ k o n k l d
M r t S S oceniając jego osobę.
" p^e" wiele następnych dni do obozu Tem udżyna ściągali dawni
podwładni Dżamuki. Jeden z nich. Korcz,n z rodu Baarinów,
opowiedział nowemu panu swój rzekomo proroczy sen mający wyrażać
wolę Niebios. Oto ujrzał białą krowę, kto™ ubodla woz z jurta
Dżamuki a potem ugodziła rogiem samego wodza, o niej pojawił sie
biały wół. Ruszył w ślad za Temudżynem i nieustannie porykiwał:
Niebo i Ziemia zgodnie postanowiły, by Tem udżyn został władcą
ludu”. Tendencja kronikarza mongolskiego jest w tym opisie bardzo
wyraźna — chciał ukazać boskie pochodzenie władzy Temudżyna, jego
niepodważalne prawo do panowania nad zjednoczonymi Mongołami.
Gdy Temudżyn zatrzymał się dłużej nad jeziorem K ó k o n au r wśród
gór Giirelgu. część Mongołów postanowiła wybrać go na chana.
..Kiedy zostaniesz chanem, będziemy na czele armii wyruszać w pochód
przeciw licznym wrogom, będziemy zdobywać piękne młode kobiety i
bogate jurty! Będziemy przyprowadzać w darze — puszczając je
cwałem — wspaniałe konie! Będziemy ci przyprow adzać w darze
pięknolice kobiety obcych ludów! W czasie obławy na płochliwą
zwierzynę napędzimy ją tobie! Dla ciebie spędzimy w grom adę, brzuch
przy brzuchu, zwierzynę stepową! Dla ciebie spędzimy gęsto, noga przy
nodze, zwierzynę ze skalnych urwisk! Jeżeli w dniu bitwy nie
posłuchamy twojej komendy, pozbaw nas naszego mienia i naszych
żon! Rzuć nasze czarne głowy na ziemię! Jeżeli w dniu pokoju
narusz\my porozumienie, pozbaw nas naszych ludzi, żon i dzieci!
orzuć nas w bezpańskiej ziemi!” 11 Tak wołali stronnicy Temudżyna,
wyjawiając swe najskrytsze marzenia o grabieży, łupach i porywaniu
cuazyc zon. Wymawiali słowa przysięgi, zapewniali o swym posłuszeń-
siwic.
to 7 7v,SPrar a W^b° ru c^m a wcale nie była taka prosta, jak wynikało
poważiwHh T ° v ^ on%°l°w- Temudżyn miał wśród M ongołów kilku
wszystkim , ,0 n urenldw do sprawowania godności chana. Przede
-chana SeczedL?”' Ałtan' ponadl° zaś praw nucy Kabul-
Jesugeja K u c /^ w ' ajCZU\ a lakze syn Kekun-tajdżiego, brata
Temudżynowi w s / v s c v ° n' ^ C° najmniej równi pochodzeniem
Mniejsze natomiaci ’ m wsród Mongołów swoich zwolenników.
m>asi szanse z racji p o ch o d zen ia o d n a ło ż n ic y B odoncza-
rłupiego miał D ża m u k a, posiadający także swoich stronników O
* horze Temudżyna miał zdecydować kurultaj, tj. zjazd przywódców
"dowych oraz piastującej najwyższe stanowiska w państewkach
Imiennych arystokracji. Nie był to żaden organ w rodzaju
«tematycznie działającego p arlam en tu , czy tym bardziej zgromadzenie
ludowe, ale doraźnie zwoływany zjazd, mający wybrać chana lub
zatwierdzić zapro po no w ane przez niego najważniejsze decyzje państwo­
we jak wypowiedzenie wojny, uchwalenie nowych podatków. Dopiero
p o rezygnacji z k a n d y d a tu ry przez wszystkich wymienionych zapropo­
nowano tytuł T em udżynow i. N a wniosek syna Mónglika, szamana
KÓkoczu Teb Tengriego, okrzyknięto naszego bohatera Czyngis-
-chanem. Grousset wywodzi etym ologię słowa Czyngis od siły lub^też
trwałej, silnej m onarchii. T ym czasem sam tekst uchwały przyjętej przez
arystokratów — którzy wybrali Czyngis-chana, mówił co innego —
nowy przywódca miał jedynie organizow ać ich i dowodzić podczas
wojny i wielkich polow ań. D latego — jak pisze Stanisław Kałużyński
— mimo chańskiego tytułu w ładza Czyngisa była początkowo tylko
iluzoryczna, znaczna część w odzów mongolskich nie uznała tego
wyboru, a ci przywódcy, którzy go wybrali, sami niebawem przeszli do
opozycji. Takich chanów niewielkich państewek plemiennych było
wówczas w M ongolii zresztą wielu.
Tymczasem stanow czość i energia, z jaką Czyngis-chan zajął się
organizowaniem swego p ań stew k a, pow inny były stanowić przestrogę
dla krnąbrnych ary sto k ra tó w , przywykłych do samowoli i nieustannych
zabiegów o władzę. T u ż po w yborze chan ..przywiesił kołczan czterem
najbliższym i najwierniejszym tow arzyszom walki, polowań i wypasu
zwierząt na stepie, co oznaczało, że uczynił z nich swoich gwardzistów
przybocznych i dygnitarzy dw orskich. Mieli oni w dzień i noc czuwać
nad jego bezpieczeństwem, a na polu bitwy stanowić najbliższą
ochronę. Czyngis-chan wyznaczył też trzech zaufanych stolników,
którzy mieli o d tąd obsługiw ać jego stół, owczarza swych stad,
kwatermistrza m ającego troszczyć się o stan wozów i jurt, nadzorcę
slużby domowej w jurcie , koniuszych, strażników prawa, zaufanych
wysłanników rozwożących rozkazy chana. Do Boorczu i Dżelmego
Powiedział: „W y dwaj trwaliście przy mnie od początku! Czy nie wy
Jesteście tymi, którzy pow inni stać na czele wszystkich znajd ując) c i się
utaJ? 12 i uczynił ich swymi wodzam i. Stanowisko intendenta c a ego
Ca 4 zdobycz na w ojnach, a zarazem dowódcy wojskowego, powier/y
 Subedejowi Dzielnemu. Czyngis-chan doskonale znal s,ę na ludziach i ski orientalista i znaw ca epoki Czyngis-chana, Louis Hambis
umiał dobierać sobie w spółpracow ników . Wielu z mci, w y k azało fran nuje nieco inną chronologię wydarzeń. Według niego porwanie
mebawem swoje walory. Boorczu zas , Subedej stal, s,ę z n a k o m ity m i pr° ie i wojna z M erkitam i miały miejsce w 1184 r., zaś elekcja
wodzami. Ludziom Dżamuki. przybyłym do obozu Czyngis-chan Tmudżyna -— zapew ne między 1187 a 1189. Zdaniem węgierskiego
zapowiedział powierzenie wysokich godności. Wielu z nich w przyszłoś- golisty, Laszlo L orincza, elekcja nastąpiła około 1190 r . 14 Wydaje
ci wykazało się dużymi zdolnościami. m°n¿e te ostatnie propozycje, próbujące jakoś wypełnić ową lukę w
Bardzo istotną sprawą dla. Czyngisa była reakcja dotychczasowego ILIJMJ• historii
Się’
^
M ongołów
---- ^
, .____
, są do przyjęcia.
_I____
4
' * *
zwierzchnika, Toorił-chana. Natychmiast po elekcji nasz bo hater wysłał Wybór T em u d ży n a na chana części Mongołów stanowił a •
do władcy Kereitów swych zaufanych, Takaja i Suketeja, z odpowied­ początek drogi w iodącej d o p o d b o ju świata Nainierw i nT ™
nią informacją. Po wysłuchaniu obu M ongołów Toorił powiedział: zjednoczyć wszystkie ludy koczownicze zamieszkujące W i e l k T s l j °
„Bardzo słusznie, że obwołali chanem mojego syna Tem udżyna. Jakżesz oznaczało nowe, krw aw e wojny, zrywanie i ndno, ■ ■ f
Mongołowie mogą obyć się bez chana"! Nie naruszajcie tylko swej sojuszy, całkowite obalenie dotychczasow ego układu s i ^ o n g " « ?
jednomyślności! Nie rozwiązujcie swojego porozumienia! Nie odrywaj­
cie swojego własnego kołnierza” 13. Pomoc i poparcie potężnego
protektora, w stosunku do którego Czyngis-chan nadal znajdow ał się w
pewnym stopniu zależności, znaczyły wiele.
4. W A L K A O Z JE D N O C Z E N IE LU D Ó W
Dżamuka także nie chciał zrywać z nowym chanem , chociaż ten
niedawno przecież go opuścił. Cały swój gniew w yładow ał zrazu na
WIELKIEGO STEPU
Ałtanie i Kuczarze, którzy przyczynili się do w yboru Czyngis-chana.
Zarzucił im, że wybrali Temudżyna poza jego plecami, gdy doszło już
Pokói miedzy T em u d ż y n e m a D żam u k ą trwał krótko. Za pretekst
do rozstania, zamiast uczynić to wcześniej, kiedy przebywali jeszcze
do wybuchu w ojny posłuży, postępek b rata
razem. Wyczuwał w tym posunięciu arystokracji jakiś podstęp wobec
zagrabił stad o koni je d n e m u z p o d w adnyc * ^
własnej osoby. Niebawem Ałtan i K uczar przeszli zresztą na stronę
Dżamuki, a swymi intrygami — według Tajnej historii Mongołów — Darmale. P o szk o d o w an y właściciel ru j P przestrzelił mu
doprowadzili do wybuchu konfliktu między dw om a dotychczasowymi dopadłszy go, bez w a h a n ia naciągną ™ vciezca z odzyskanym
andanu. Zresztą wcześniej czy później musiało dojść do tego. Przecież kręgosłup. T ajczar zginął n a m i e j s c u zas jego ^ się na
wszelka próba zmiany dotychczasowego układu sił w M ongolii — a stadem zwierząt pow rocił d o swej ju ^ < problemu, ale tym
Czyngis-chan zmierzał od początku swego pano w an ia d o tego celu — stepie dość często i nikt ^ ^ P zabójcą zaś by.
prowadziła do nieuchronnych wojen. Zabiegając o zjednoczenie razem ofiarą zem sty p a d ł b ra t sar g „jednoczonymi ludami
plemion nasz bohater musiał popaść w konflikt z w ładcam i plemienny- podwładny jego ryw ala do władzy na plemion wrogich
mi ^dź z innymi pretendentami do władzy nad całą M ongolią, Wielkiego Stepu. T o wystarczyło! Trzynaście ■ wsp61nie
roblemem spornym jest data wyboru T em u d ży n a na chana Temudżynowi n a ty ch m iast połączyło ę trzech tiimenów.
wystąpiło do walki. A rm ia D żam u k i składała się z trzecn
pH°n^° ° W'• flistoria Mongołów, jedyne faktycznie ob o k Raszida
, ma ukazujące pierwszy okres życia i działalności Czyngis- liczyła więc d o 30 tys. w ojow m kow . dwoma antlami i
llkfM n n n ^ i 5?raw*e ^O-letnią lukę w opisie w ydarzeń między rokiem Analizując dotychczasow e stosunki n i e d a w n y m i przyjaciół-
wvboni Tp ^ ni 2 kaclaczy (R- W ojna) przyjm ują więc ja k o datę doszukując się przyczyn w ybuchu wojny mię G u m ji0 w, stwierdził:
™ wybitny radziecki znaw ca zagadnienia, dziecinnych, ale od
dr'udzv tS ,m t dZynl . r Zątek te g 0 taj em niczego okresu (r. 1182),
d uzynskl) — jego koniec (ok. 1200 r.). N a to m ia st wybitny »Temudżyn i D ż a m u k a byli pobratym cam i z zakończeniu
dawnych tvch lat bvli 7 dnia od siebie, s 4
36
37

Merkitów uznali za celowe odnowić obrzęd braiania.
t ? " ” ? i „««b» Tanudżuu- f e r o w a n a do Dżamuk, za p o ś r e d n ie
« c l o J L . u ia z ą je , iż nie m rz jm y w ł on do tego momentu
a d r n d . f lo s « tó w * To ochłodzenie
stosunków. a ściślej mówiąc, brak b lisk ą znajomości, zapomnienie
dawnej -m iazni wyczuwa się w ostrym tonie wymówek, z jakimi
Dzamaka zwrcoł się do Temudżyna i Tooriła. spóźnionych na miejsce
spotkania (oodczas wyprawy przeciw Merknom Ł.P.). jak również i
W tym. że Dżamuk a. spełniając prośbę swego druha z lal dziecinnych,
wcak nie zamierzał szasiać swoim wojskiem” 1. Mogli ze sobą żyć w
przyjaźni, dopóki w grę nie weszła wielka polityka.
*Ćz>-ngis-chan zmobilizował również trzy lumeny wojowników. Do
pierwszego starcia doszło koło miejscowości Dałan Bałdżit w północno-
-wschodni ei Mongolii. Relacje o tej bitwie są sprzeczne. W edług Tajnej
łńs:ori: Mongołow Czyngis-chan poniósł porażkę i został przyparty do
przesmyku Dżerene nad Ononem. według Raszida ed-Dina natomiast
— zwyerężjł W tym wypadku wszyscy badacze jednomyślnie wierzą
bardzie obiektywnej Tajnej hisiorii Mongołów niż gloryfikującemu ród
Czyngisydow kronikarzowi perskiemu. Dżamuka wojował jednak w
sposob tradycyjny — po bitwie zadowolił się jedynie zdobyczą i ślepą
zemsta. Rozkazał mianowicie ugotować w kotłach siedemdziesięciu
pojmanych członków rodu Czinos. zaś ich przywódcę. Nieudeja
Czakmma. sdąc i przytroczyć jego • głowę do końskiego ogona.
Dok om * ij~, o ».ramej zemsty na wojownikach Czyngis-chana. wycofał
a? z dogodnej pozycji i powrócił na swe pastwiska. Według Hambisa
bitwa pod Daian Bałdżit miała miejsce miedz\- 1188 a 1190 r.. wedłus
Lonncza — nieco później.
- Dzamuki po bitwie zmalały. Stopniowo coraz
...T i 1 y ° k ° zu przechodziło pod znaki Czyngis-chana. Były
o b r o m ^ C-r°°' ^ ^'niuc‘ 1 Mangkuci. Zadow olony z takiego
poóczasLn^*rt ei? U<? 11 ^ - praw** na<* Ononem wspaniałą ucztę.
Dżurkm. I W W ^ ******. B d ? a fjen> a członkami rodu
j użdzienicv przez iak ieao ś
złoĆZieyŁ W
L CiZ1.]^ '^2^—f>^ć7 ■
^Jv° .OCTOn*e stanął jeden z Dżurkinów, Buri Siłacz.
W k rik rT ^ T ł^ " T ~ zakończoną klęską D żurkinów .
stron} pogodziły się i jedność wśród wojowników
została
Dziirkjaćm przywrócona. Ale chan dobrze zapamiętał sobie
Czyngis-chan wykorzystał teraz okazję do osłabienia pozvcji
teżnych dotąd T atarów , stale zagrażających m u z południa. Raszid
^ pisak -G d y Tatarzy pod chanem Megudżin Seultu zaczęli wojnę
Oiinami [państwem K in rządzonym przez Dżurdżenów — L.P .],
-sarz wydał na nich w ojsko i T atarzy uszli przed nim. Dowiedziawszy
ae o tyrn Czyngis-chan [znalazł — L.P.] dogodną okazję, mszył w
pochód z w ojskiem, uderzył na nich. pobił mnóstwo [Tatarów — L.P.]
zagrabił wszystko, co oni mieli. W iadom o, że na tej wojnie wśród
zdobyczy była srebrna kołyska, szyte złotem pokrycie [nakrycie łoża
chana tatarskiego — L.P.] i różne inne dobra, ponieważ w tamtych
czasach tatarskie plem iona były ... najbogatsze ze w szy stkich koczowni­
ków” 1. Nieco szerzej relacjonuje przebieg tej wyprawy Tajna historia
Mongołów. Według niej Czyngis-chan wystąpił przeciw Tatarom nie
sam. ale wTaz z Tooriłem . W ysłano też wezwanie do Dżurkinów. ci
jednak chyba celowo spóźnili się na umówione miejsce. Mongołowie
pomaszerowali wzdłuż biegu rzeki U łdży (dopływu Ononu) i zaatako­
wali Tatarów z jednej strony , wojska Dżurdżenów natomiast uderzyły z
drugiej. Wzięci w kleszcze Tatarzy obwarowali się w szańcach nad
rzeką Ułdżą. ale zostali rozbici przez wojowników Tooriła i Czyngisa.
ponosząc przy tym wielkie straty. N a polu walki zginął sam chan
Megudżin Seultu. do niewoli dostało się wielu wojowników. Był wśród
nich mały chłopiec. Szigi K utuku. którego Hoelun wzięła na
wychowanie.
Na wiadomość o rozgrom ieniu Tatarów zadowolony cesarz państwa
kin nadał sojusznikom zaszczytne tytuły : Tooriłowi — wanga. tj. króla
Mang-chana, O ng-chana), Czyngis-chanowi — dżaulkuri. Ten drugi
tytuł jest badaczom zupełnie nie znany, niektórzy uważają, że oznaczał
tylko setnika, co — zdaniem Kałużyńskiego — jest mało prawdopo­
dobne. Z pewnością jed n ak był to tytuł znacznie niższy7 niż mang, a to
świadczy dowodnie, że Toorił odegrał w wyprawie na Tatarów znacznie
miększą rolę niż jego wasal — Czyngis-chan. Od tej pory Tajna historia
Mongołów stale nazywa T ooriła Óng-chanem. z tym ty tułem wszedł on
na lrwałe do dziejów M ongolii.
Chociaż Czyngis-chan w wyprawie na Tatarów odegrał tylko
fugorzędną rolę. to jedn ak zyskał znacznie na popularności, zwłaszcza
ludzie dobrze obłowili sie zdobyczą. Sława Czyngisa na Wielkim
lepie rosła, powiększała się również liczba jego stronników wśród
Jęty ch plemion. U jaw niło się to rychło podczas kolejnej wojny /
° 2amuką w 1201 r.
 rozeszli się w swoje s^ony.S am ^D zam uka u d a ,JPsię w zdłu ż
Ponieważ Dżurkini nie przybyli na umówione miejsce podczas
wyprawy przeciw Tatarom, Czyngis-chan uznał to za zdradę, pojmał biegiT' rzeki^ Ergune na° swoje pastwiska. O n g-ch an ścigał g o bez
ich przywódców — Seczena i Tajczu — skazał ich na śmierć, cale zaś
plemię podporządkował swej władzy. W tym czasie liczne plemiona Czyngis-chan ruszył za T J — % £ £ £
Wielkiego Stepu, zaniepokojone rosnącą potęgą Ong-ehana i Czyngis-
-chana, połączyły się ze sobą i utworzyły szeroką koalicję z Dżamuką £ £ £ * i — a ^ ż po wyjściu z w o d y
na czele, wybranym na kurultaju na gurchana (najwyższego, powszech­ Zażarta walka trwała aż do zmierzchu. Czyngis-chan o trz y m a ł w mej
nego chana). W skład tej koalicji weszli Kataginowie, Sałdżiuci, niebezpieczny postrzał z luku. Strzała trafiła go w szyję , przebiła
Dórbenowie, Tatarzy, Ikeresi, Ongiraci, Merkici, Tajcziuci, Najmano-
tętnicę powodując silny krwotok. Przy ciężko ran n y m w alczącym ze
wie, Korołasi i inni — w sumie 16 plemion. Zebrani na naradzie
śmiercią chanie czuwał wierny Dżelme, najbardziej z a u fan y przyjaciel i
przywódcy tych ludów postanowili rozprawić się z przywódcami
podwładny, który już niegdyś koło góry B urkan K a łd u n u ra to w a ł m u
Mongołów i Kereitów. Jeden z Korołasów, Koridaj, zdradził jednak
swych współplemieńców i poinformował o wszystkim Czyngis-chan. życie podczas napadu Merkitów. Teraz przez całą noc w ysysał chanowi
Ten z kolei powiadomił Ong-chana. krzepnącą krew, która tamowała cały krwiobieg. D o p ie ro p o p ó łn o c y
Na wieść o grożącym niebezpieczeństwie obaj wodzowie połączyli władca poczuł się na tyle lepiej, że zapragnął pić.
swe siły i wyruszyli przeciw Dżamuce. Maszerowali wzdłuż biegu Ale w' obozie mongolskim nie było żadnych n ap o jó w . W te d y
Kerulenu. Pochód odbywał się w szyku ubezpieczonym z silną Dżelme zdjął z siebie ubranie i półnagi przekradł się d o w o zó w
awangardą wysuniętą do przodu i licznymi patrolami, penetrującymi nieprzyjaciela, gdzie znalazł naczynie z k w aśn ym m lekiem . N ie
teren. Koło miejsca zwanego Utkija, gdzie sojusznicy zamierzali rozbić rozpoznany przez nikogo, przyniósł je do o b o zu M o n g o łó w i n a p o ił
na noc obóz, nadeszła wiadomość o zbliżaniu się nieprzyjaciela. rannego chana, l e n podniósł się niebawem na posłaniu i pow iedział:
Podjazdy natychmiast ruszyły więc w jego stronę, aby schwytać „Rozjaśniło mi się w oczach 3. Miał niesłychanie silny o rg a n iz m
„języka”. Od pojmanych jeńców dowiedziano się, że na czele armii następnego dnia bowiem wsiadł na koń ’ i ją ł zbierać w o jsk o ,
Dżamuki posuwają się Mongołowie z Auczu Dzielnym na czele, rozproszone w ciemnościach po lasach i parow ach. W ó w czas przybyli
Najmanowie z Bujuruk-chanem, Merkici z Kutn, synem chana T o k to ’i, don z obozu wroga dawny jego w ybaw ca S o rk a n Szira o r a z
oraz Ojraci z Kuduką Beki. Obie armie zbliżyły się na niewielką Dzirgoadaj, obuj poddani jednego z Tajcziutów . D ż irg o a d a i p rz y z n a ł
odległość, ale ponieważ zmierzchało się już, postanowiły rozpocząć
walkę w następnym dniu. S a n a ” Temz “ ‘7 7* rani' strza,1> z O k o n i a C z v „ g i t
Doszło do niej pod Kójten, w dość niejasnych okolicznościach. kawałek
— ziemi nin^7e większy
większv nfż
niż - — p u w i c u ć i a i . —^ j c z .'ch^ ujeuiuiK
Tdłoń k arn
W'?kSZy n,z dlon ~ Powiedział. - Jeżeli ie d n a k
Według Tajnej historii Mongołów Bujuruk-chan i K uduka uchodzili za tanę ułaskawiony, pójdę na rozkaz chana d o k aż d eg o a ta k u ,
czarowników, umiejących zamawiać pogodę. Chcieli burzy, aby ićbym miał przekraczać najgłębszą w odęl i rozbijać n aJjtw a rd s z yJ
W « * J
| — »•%•!% - * VI t V I f

ściągnąć ją na głowy nieprzyjaciół. Faktycznie niebo zajaśniało wnet

-
ą ie ń r 4 Czyngis-chan
is-chan przypatrując m u sie się odrzekł, że człow iek iek,
światłem błyskawic, odezwały się grzmoty. Ale pioruny uderzyły w ry był wrogiemn 1i nie ukrywa- -tego, — jest godzien zostać to w a rz y sz e m
wojsko Dżamuki. Mongołowie ogromnie bali się burzy i piorunów ni. Nadał mu imię Dżebe, tj. Strzała, i wcielił d o swych szeregów .
uważając, że wywołuje je jakiś potwór z Nieba. Śmierć od uderzenia bawem Dżebe Dżebe okazał się jednym z największych w dziejach w o d z ó w
gromu uważali więc za największe nieszczęście, bo spowodowane przez ngolskich,
potwora lub smoka. Dlatego wojownicy Dżamuki uznali teraz, że i, co jeszcze raz potw ierdza tezę, że C zy n g is-ch an d o s k o n a le
się na
te o jest im nieprzyjazne i w' popłochu rozproszyli się. Potężna armia ludziach i umiał sobie dobierać najzdolniejszych w s p ó łp ra -
ników. ' - - - - - — t'-
zamu i rozsypała się bez walki, przywódcy poszczególnych plemion
Wznowiona po nocnej przerwie bitwa z T ajcziutam i skończyli
40 t się

41
 rvilirowitvm zwycięstwem wojowników Czyngis-chana. Rody Auczu
calowityr Orczenea i Kuduara zostały wybite az po
powmków ich potomków”, tj. wraz z dziećmi pici męskiej, pozostały
S T lud wcielony w szeregi poddanych Po tym zwyctęslw.e
Czvneis zyska! sobie dalszych podwładnych sposrod niektórych rodow
mongolskich, uznających dotąd władzę innych e to m m Niebawem
musiał stoczyć następną bitwę, tym razem z Merk.tami, Odparł ich od
swojego obozowiska, na skutek czego nowe rody podporządkowały się
jego władzy.
" Jesienią 1202 r. doszło do kolejnej rozprawy z Tatarami. Czyngis-
-chan zorganizował wówczas wyprawę na rody Czaagan-Tatarów,
Ałczi-Tatarów, Dutaut-Tatarów i Ałukaj-Tatarów. Do decydującej
rozprawy doszło pod Dałan Nemiirges. Bitwa przyniosła pełny sukces
wojownikom Czyngis-chana. Rozprawa z pokonanymi była okrutna.
..Ponieważ Tatarzy byli zabójcami i wrogami Czyngis-chana i jego
przodków — pisał Raszid ed-Din — to on rozkazał [...] wybić Tatarów
i żadnego nie zostawić przy życiu, do tego przedziału, który jest
określony prawem Jasak, żeby kobiety i dzieci także wybić, a
brzemiennym rozsiekać łona, żeby zupełnie ich wyniszczyć, dlatego że
oni byli zarzewiem buntu i powstań, i wybili wiele bliskich Czyngis-
-chanowi plemion i rodów” 5.
Nieco dokładniej sprawę tę przedstawia Tajna historia. Według niej
po pokonaniu Tatarów w jurcie Czyngis-chana odbyła się wielka rada z
udziałem członków rodu panującego, na której postanowiono wybić
nieprzyjaciół powyżej osi wozów, tj. wyłączając niższych wzrostem, a
więc młodsze dzieci, pomniejszych zaś ludzi obrócić w jeńców i
rozdzielić między ród chana. Wiadomość o tej decyzji została jednak
ujawniona Tatarom z powodu zbytniej gadatliwości Belguteja. Nie
mając tedy nic do stracenia, Tatarzy bronili się do upadłego w
prowizorycznych szańcach. Na skutek ich desperackiego oporu
, on8 ®°\'ie ponieśli znaczne straty, w końcu jednak zmusili wrogów
po ania. Ale każdy z Tatarów zachował przy sobie nóż, toteż gdy
° ^ rulnej Pacyfikacji, znow u stawili silny o p ó r.
sko 7 H C n a o s l d l e c z n ‘e P °konani i zalegli p o k o tem całe p o b o jo w i-
wvbicin Tot^ ,zna^ c®" tematyki mongolskiej postanowienie rady o
oszczędzonoar0W , 0 tycz^ ° jedynie rodów arystokracji. Prosty lud
młodsze kohi#J°Z zie ono m*ędzy zwycięzców w charakterze służby,
ty zas przeznaczono na nałożnice. Ocalała także
42
j s t r a S S a t a ® a s
¡Tn^h Mongołów. Wiadomo t e t Oo częóó Talarów adolalo zbioo o pola
walki i ukryć się w pobliskich lasach i nierównościach terenu. Wielu
ocalałych Tatarów doszło po latach do wysokich godności w państw ie
Czyngis-chana i wchodziło nawet z nim w koligacje rodzinne. T a k więc
ż o n ą Czyngis-chana została córka T atara Jekego Czerena, Jesugen-
-katun. Podczas miłosnych pieszczot z mężem oświadczyła mu, ze m a
piękniejszą od siebie siostrę, poślubioną niedawno pew nem u T ataro w i.
Czyngis-chan zainteresował się nią i kazał szukać jej na p obojow isku i
w pobliskich lasach. Po krótkim czasie żołnierze znaleźli ją w raz z
mężem, ukrytych w pobliskim lesie. M ąż dziewczyny zdołał uciec, ją
samą przyprowadzono natychmiast do chana. Ten, olśniony u ro d ą
Tatarki, „ wziął ją i umieścił w szeregu swych żo n ” . W idząc to Jesiigen-
-katun bez słowa przesiadła się na niższe miejsce przy chanie. Wyższe
zajęła jej siostra Jesiij-katun. Oprócz dwóch żon T ata re k Czyngis-chan
miał także nałożnice z tego plemienia. W iadom o, że je d n a z nich, nie
znana nam z imienia, była m atką chańskiego syna U rd ż a k a n a ,
zmarłego w dzieciństwie.
Niedługo po rozprawie z T ataram i m ąż Jesuj-katun przybył nie
rozpoznany do obozu mongolskiego. N jego nieszczęście d aw n a żona
spostrzegła go i w obecności Czyngis-chana głęboko westchnęła. T o
wystarczyło! Podejrzliwy władca natychm iast kazał zebrać wszystkich
ludzi w obozie i ustawić według przynależności do rodów . M ąż Jesuj-
-katun znalazł się na osobności. Zapłacił za to głową, w ydało się
bowiem, kim jest. Czyngis-chan był bardzo zazdrosny i nie m ógł
ścierpieć, że nowa żona wzdycha do poprzedniego m ałżonka.
Gdy Czyngis-chan wojował z T ataram i, O ng-chan wyprawił się na
Merkitów, pokonał chana T okto'i, zabił jego najstarszego syna, pojm ał
wie jego córki, podporządkow ał sobie dwóch jego synów w raz z
cał)m ich ludem. Dzięki temu zwycięstwu jego siły znacznie wzrosły.
Niebawem Czyngis-chan wyprawił się na N ajm anów . Jak w ia d o m o
Dyli n n i i•i
wmoi0 '1' 'VowczaLs rozdzieleni na dw a odrębne faktycznie chanaty.
star?7 vmS° T e ' f ' Powodem te 8 ° b Vla rywalizacja między braćm i:
Bu u r u k c L aJa" E' l -nem ’ W,adCą Wi?ksz0ści N ajm an ów . i m łodszym
k-chanem, klory me uznawał jego zwierzchnictwa. Z a pretekst

do wyprawy na Najmanów posłużył Czyngisowi fakt, że wchodzili oni
w skład koalicji plemion uznających władzę Dzamuki i niedawno
wojowali z Mongołami. Nie przeszkadzało mu to wcale, iz sam
Dżamuka pogodził się z Ong-chanem. Mało tego, wziął nawet udział w
«wprawie na swych niedawnych sprzymierzeńców. Świadczy to najlepiej
jak płvnne. mało stabilne były układy polityczne i militarne na Wielkim
Stepie, gdzie niedawni sojusznicy wojowali ze sobą, a wrogowie łączyli
się przeciw dotychczasowym sprzymierzeńcom.
„Czyngis-chan i Ong-chan wyprawili się na wojnę przeciw Bujuruk-
-chanowi i jego plemieniu, znajdującemu się w miejscowości Kisził Basz
koło Ałtaju [koło obecnego jeziora Ułungur — L.P.] — pisał Raszid
ed-Din. — Oni pojmali to plemię i rozgrabili” (jego mienie — L.P.]6.
Według Tajnej historii Mongołów Bujuruk-chan nie przyjął zrazu bitwy
z sojusznikami i cofał się przed nimi długo przez Ałtaj, a potem wzdłuż
rzeki Urungu w Dżungarii, w granicach dzisiejszych Chin. Dopiero
koło Kisził Basz sojusznicy dopadli go i rozgromili.
Bujuruk-chan uszedł do Kirgizów, natomiast walkę z Czyngis-
-chanem i Ong-chanem kontynuował jeden z jego wodzów, Kókseii
Sabrak. Zebrał on ocalałych z pogromu lub nie uczestniczących w'
bitwie Najmanów i koło miejscowości Bajdarak Belczir, nad rzeką
Bajdarak (Bajdarik) wypływającą z południowych stoków' Changaju,
stawił czoło obu chanom. Pierwsze starcie nie przyniosło rozstrzygnię­
cia. Ponieważ w'krótce zapadła noc, bitw'ę przerwano i oba wojska
rozłożyły się do snu W' swych obozach. Wtedy, jak podaje Tttjna
historia Mongołów, Dżamuka jął namawiać Ong-chana do odstąpienia
od sojusznika. „Mój pobratymiec Temudżyn już od dawna wymieniał
poselstwa z Najmanami mówił. — A teraz nie idzie z nami. Chanie\
Ja jestem jak ptak kajrugana, który stale pozostaje na miejscu. Mój
pobratymiec Temudżyn jest jak skowronek bilduur — ptak przelotny.
Pewnie poszedł do Najmanów. Przystał do nich i został z nimi” 7,
ng chan dał posłuch słowom Dżamuki i porzucił Czyngis-chana.
} to wyraźny dowód, że chan Mongołów stał się już zbyt potężny dla
otychczasowego suwerena i okres współpracy między nimi kończył się
em 7n^ r0l^ W\ n®"c*lan zacz^l już upatrywać w Czyngis-chanie
u a konkurenta do władzy nad całą Mongolią.
rana ni ^ ^ w szeregach, zamierzając walczyć z
obozieD noc" d Cd‘Din- ~ ° ng-chan ™ P alił °gnie w swoim
Pomaszerował przez góry i uszedł [...]. Gdy Czyngis-chan
44
Ujrzał len sromotny postępek O ng-chana, rzeki: O ng-chan chciał
! n r r l 7ić mnie w biedę i ogień, żeby sam em u bez strat zawrocie .
Porzucony p r z e z dwulicowego sojusznika, zdołał w porę oderw ać s,ę od
przeciwnika i ujść z pola walki. ^
Zdrada nie opłaciła się jednak Ong-chanowi. K okseu S ab rak ruszył
w pościg właśnie za nim, a nie za Czyngts-chanem, pojm ał synów 4
Ong-chana z dziećmi i jej ludem, zagrabił stada bydła oraz kom chana.
uprowadził mu znaczną część poddanych. Przy okazji uciekli od O ng-
-chana dwaj synowie T o k to ’i wzięci niedaw no do niewoli. P o szk o d o w a-
ny chan wezwał na pomoc Czyngisa. Ten, nie zw azając na
wiarołomstwo zwierzchnika, wysłał mu posiłki. Przybyły one \s sam ą
porę, bowiem syn Ong-chana, Sengiim, toczył właśnie bitwę z
Najmanami i znajdował się w ciężkich opałach miał postrzelonego
konia, groziła mu niewola. Odsiecz okazała się skuteczna. M on g o ło w ie
pokonali wojska Kókseii Sabraka, odebrali N a jm a n o m całą zdobycz,
przywrócili wolność żonie Sengiima i jej dzieciom.
Ong-chan z wdzięcznością przyjął pom oc C zyngis-chana. G d y
wydawało się, że dawne więzy przyjaźni zostaną o d n o w io n e, nasz
bohater dla umocnienia sojuszu zapro po no w ał zawarcie m ałżeństw
między ich dziećmi. W myśl tych planów syn Sengiima, T u saca, miał
poślubić córkę Czyngisa i Bórte, K odzin-beki, zaś m łodsza siostra
Sengiima, Czaut-beki — wyjść za Dżocziego. Sengiim stanow czo
sprzeciwił się propozycji. Poczuł się zagrożony, obaw iał się, że w
wypadku realizacji obu tych małżeństw zostanie zepchnięty na drugi
plan. Zdawał sobie sprawę, że ojcu o d p o w iad a sojusz z Czyngis-
-chanem, zapewniający obu p artn ero m przewagę w śród koczow ników .
Ale w takim układzie on, Sengiim, niewiele znaczył. D latego w alcząc o
swą pozycję wystąpił przeciw Czyngis-chanowi i skłonił ojca d o
udzielenia władcy M ongołów odm ow nej odpow iedzi. N a w ia d o m o ść o
ochłodzeniu stosunków' między Czyngis-chanem a O ng-ch an em D ż a m u -
a wiosną 1203 r. zawarł sojusz z sześcioma wrogim i C zyngis-chanow i
wodzami Jął też nam aw iać do w spółpracy Sengiima, który szybko
naH rrt ? n° r j koallcj i- 0 n 8 "chan zrazu sprzeciwiał się tem u. po
reke « / WyC' na e g a n ' a c *1 si na je d n a k ustąpił i dał Sengum ow i w olną
r ę poczynaniach wobec M oimołów.
P o m « v nD
° “ o ' Wr° 80wie Po sta nowili rozpraw ić się / C zyngisem p r / t
doń poselstwo V apra“ a ąc .8 ° . na UC2l? zar*czynoWił- Wysłali więc
clstwo z pow iadom ieniem , żc Sengiim zgadza się
 ^ 7 Dżoczim. Zadowolony z takiego obrotu
małżeństwo Czau - obozu Kereitów z dziesięcioma tylko
<nrawv Czvne s-chan udał się do obozu rwercuuv y j
- I S : Po drodze zatrzyma! się na noc u Monghka. Ten
S " przed Ong-chanem i Sengumem tłumacząc, ze przeć,ez
niedawno odmówili zgody na małżeństwo, a teraz nagle zapraszają go
na ucztę. Zdaniem Móngiika w poczynamacli tych krył się jakiś
podstęp i dlatego należy być ostrożnym. Czyngis-chan dal się
przekonać jeno wywodom i pozostał na miejscu, do Ong-chana wysłał
natomiast dwóch swoich zaufanych towarzyszy, zalecając im pilne
obserwowanie wszystkich poczynań władcy Kereitów. Ten niebawem
zorientował się, że Czyngis-chan został przez kogoś ostrzeżony,
postanowił więc wraz z Sengumem napaść go niespodziewanie i pojmać
lub zabić. Ale i ten zamiar nie został utrzymany w tajemnicy. Było to
zasługą dwóch prostych koniuchów kereickich. Badaja i Kiszlika,
sprzyjających w duchu Czyngis-chanowi. Bez zwłoki obaj udali się do
władcy Mongołów i powiadomili go o zamiarach Ong-chana. Czyngis-
-chan natychmiast opuścił więc jurtę Mońglika, porzuciwszy w ucieczce
nawet swoje sprzęty. Uchodząc zdołał skupić przy sobie znaczą część
swych poddanych, co najlepiej świadczy o jego talencie organizacyjnym
i szybkości działania.
Tymczasem Ong-chan, Sengiim i Dżamuka na czele swych wojsk
ruszyli w pościg. Mieli pod swymi rozkazami plemię Dżirgiów z
Kadakiem na czele; Tiimen Tubegenów z Aczik Szirunem; Olon
Dongkaitów; tysiąc gwardzistów Ong-chana oraz główne siły Kereitów
dowodzone przez samego Dżamukę. Czyngis-chan mógł im przeciwsta­
wić zaledw-ie garść ludzi. Trzonem jego wojska byli dzielni Uruuci i
Mangkuci „przyzwyczajeni od dziecka do dzidy i miecza” , umiejący
utrzymać szyk w każdych, nawet najtrudniejszych warunkach.
Całe wojsko Czyngis-chana nie liczyło jednak więcej jak 3—4 tysiące
ludzi.
Koło masywu Mau Undur napastnicy doszli armię Czyngis-chana.
l i m a k a z Ong-chanem szybko ustalili plan walki. Mieli ją zacząć
r : i Zlrg'“ le"' " pie™ szej lini- Za nimi p ° win"' uderzać
tr I, t“ ^ " 1- ° l0n U° n 8 kaid- S ^ d z i t Ł , Ong-chana i
ełeboko aż" w y ereit?w- Jak wldać. wojsko to było uszykowane
Kerdtom ^druzgocące
Stało stę jednak inaczej. Dżamuka, nie chcąc zapewne całkowitego
zwycięstwa ung-unuim, mviw ---- T .. ,
stepach przez Kereitów i usunięcie w cien jego osoby, ujawnił pr/ed
bitwa szyk swych wojsk Czyngis-chanowi, uważanemu za słabszego,
skazanego na klęskę rywala. Nie pozostało to bez wpływu na przebieg
walki. Zapoczątkowali ją nagłym natarciem Uruuci i Manguuci,
dowodzeni przez Dżurczedeja i Kuiłdara. „Czyngis-chan razem ze
swoimi emirami zaatakował w'roga pisał o bitwie Raszid ed-Din.
Najpierw oni zmusili do ucieczki plemię Dżurkin z Kereitów, które
było najlepszym wojskiem Ong-chana. Następnie rozbili plemię
Tunkait, także z Kereitów, potem Kurin-Szilemun-taiszi, starszego z
emirów Ong-chana i omal nie roznieśli straży i licznej ochrony Ong-
-chana. Wtedy Sengiim [podobno bez zgody ojca — L.P.] zaatakował.
Oni zranili go w twarz strzałą, w rezultacie czego nacisk wojsk
Kereitów osłabł i oni zatrzymali się” 9.
Tajna historia Mongołów uzupełnia ten opis kilkoma szczegółami.
W czasie walki wódz Kereitów, Aczik Szirun. pchnął dzidą K uiłdara i
zwalił go z konia, ale Mongołowie wynieśli go szczęśliwie z pola.
Również Sengiim po otrzymaniu postrzału zwalił się z konia, co
spowodowało zatrzymanie się Kereitów. Ponieważ zapadał już zm rok,
obie strony wycofały się z pola bitwy. Niewątpliwie przyniosła ona
sukces daleko słabszym siłom Czyngis-chana, co było przede wszystkim
zasługą dzielnych Uruutów i M anguutów oraz ich dowódców.
Mimo tego sukcesu położenie Czyngis-chana było niezmiernie
trudne — w każdej chwili groził mu atak przeważających sił Kereitów i
zupełna klęska. Dlatego w nocy odstąpi! od Chałchy Elet, gdzie
stoczona została bitw'a, i uszedł z wojskiem w' stronę Bołdżine. Było to
bezwodne pustkowie, toteż Mongołowie musieli tu gasić sw'oje
pragnienie mętną cieczą z bagien. Po drodze duża część żołnierzy
porzuciła wodza, znikli gdzieś nawet najwierniejsi towarzysze: Ugedej,
Borokuła i Boorczu. Po pewnym czasie sytuacja wyjaśniła się
oorczu postradał w' bitwie konia i musiał uchodzić pieszo, dopóki nie
schwytał jucznego konia Kereitów. Po kilku dniach przyjechał na nim
do wojsk chana. Wkrótce przybyli też Ugedej, ranny strzałą w szyję, i
opiekujący się mm Borokuł. Ubytek ludzi w szeregach był jednak
znaczny. J J
Dzia)nba* em ? kaZal° s'v’’ ze Ong-chan wcale nie ściga Mongołów.
p r z e k o „ v ' ‘f PHd0bn° ZU SpraWii Aczik Szir" " a - jął
ekonjwac chana, że należy oszczędzić zdrowie Sengunta oraz innych
 . ' irh na nowe niebezpieczeństwa. „W iększa część rzuconym na ciemnej ziemi, albo z ak o p ać mnie p o d ziem ią ” 11
ludzi i me n a ra ż a ć Dżamuką, Ałtanem i K aczarem — prawił. Wysłał też posłanie do D żam uki, Sengum a i m łodszego b ra ta O ng-
M o n g o ł ó w Jest u nas z którzy stali się nam wrodzy?
W -chana. #
Dokąd pójdą Mong drzewa Są ich dachem. Jeżeli sami do nas One-chan wykazał skłonność do pojednania. „N iestety. Przez to, ze
Oi
Oni mają tylko korne i - pozbieramy ich ja k koński nawóz i
ni zerwałem z moim synem [tj. Czyngis-chanem — L.P.], zerw ałem z
-na me przyjdt / i ' ° v . - A i t się Z jego zdaniem . U ważał, że zasadami — powiedział. — Przez to, że się o d niego odw róciłem ,
p< pmpr°wadam>.^_ . <hana Zmuszony głodem i pragnieniem, odwróciłem się od moich zobow iązań!” W edług R aszida e d -D in a m iał
P' mC JUZ " L „ ¿¿¡ej będzie musiał zdać się na jego łaskę. także powiedzieć: „P raw d a jest po jego stronie, w obec niego
n£ ‘ “ S n tn s-c h a n nie należał jednak do takich, którzy łatwo rezygnują z popełniliśmy niesprawiedliwość” . Tajna historia M ongołów podaje, że
0t walki * Po trudnym marszu przez pustkowie, podczas ktorego jego Ong-chan ukłuł się w mały' palec i wytoczył kilka kropli krwi, którym i
* wojownicy dokonywali nadludzkich wysiłków^ by p o k o n ać własną napełnił maleńkie naczynie, po czym kazał dać je posłowi na dro gę do
^ słabość głód i pragnienie, dotarł do rzeki C hałchy wpadającej do chana. Zapewnił też, że nigdy nie będzie o nim źle myślał. Ale d o
lu jeziora Buir-nur. tuż przy wschodniej granicy dzisiejszej Mongolii. udzielenia ostatecznej odpowiedzi C zyngis-chanow i u p o w ażn ił Sengii-
za
Teren był tu znacznie bardziej gościnny, na soczystych traw ach hasały ma.
sp
bowiem "liczne dzikie zwierzęta, można było tu w ypasać konie i bydło. Ten zajął odm ienne stanow isko. ,,Od kiedy to o n m ów i o ojcu:
wł
Nad Chałchą Czyngis-chan zarządził apel. Stawiło się nań zaledwie chanie? — powiedział. — O d kiedy m nie nazyw a p o b ra ty m c e m ? Czyż
-cł
2600 wojowników (według Raszida ed-Dina — 4600). W ydaw ało się, że nie mówił, że szam an T o k to ’a chodzi z przyw iązanym og on em
na
jednoczonv z takim trudem i w takich walkach związek plemion muzułmańskiej owcy? [wg S. K ałużyskiego chodzi tu o jakieś
sw
i s mongolskich rozpadnie się znowu na drobne grupy rodowe. Ale pogardliwe określenie, którego bliżej nie zn am y — L.P.] Z ro zu m iałe
obiektywnego procesu historycznego nie dało się zaham ow ać, energia jest, co się kryje za tymi słowami! T o są pierwsze słowa wojny!...
ruę zaś Czyngisa była nadzwyczajna. Rozdzielił swrą m ałą arm ię na dwie Wznieście buńczuk wojenny! O dpaście k o n ie ” 12. W edług R aszid a ed-
Ka róv.ne części, aby ułatwić wyżywienie, i pom aszerow ał po obu stronach -Dina Sengiim miał jeszcze powiedzieć: „ J a będę walczyć, żeby chanem
Dc Chałchy w stroną krainy Ongiratów. Po drodze zarządził polowania, został ten, kto okaże się zwycięzcą” . T ak więc w alna ro z p ra w a m iędzy
do pozwalające zaprowiantować wojsko. N a jednym z nich otworzyła się Czyngis-chanem a O ng-chanem i Sengum em m iała być w alk ą o
wić rana Kuiłdara, co spowodowało jego śmierć. hegemonię wśród koczowników' Wielkiego Stepu, w alką o całkow ite
Ma Ongiraci bez walki uznali zwierzchnictwo Czyngis-chana. Dzięki zjednoczenie ludów M ongolii.
utr. temu wzmocnił on znacznie swe siły. Teraz wysłał do Ong-chana Zanim jednak doszło do tej rozpraw y g ru p a w odzów , w tym i
Cal obszerne posłanie pełne ostrych wymówek. Przypom niał m u zasługi
Dżamuka, podjęła próbę utw orzenia w M ongolii trzeciej siły, niezale­
lud swego ojca. Jesugeja Baatura, a także swoje względem niego, żnej od dwóch rywalizujących ze sobą stron. Skupili oni przy sobie
uratowanie Senmima przedptAtu niewolą, pomoc
lu c w u ią , p o m o c w odzyskaniu
o u z y s K a m u sstad
ia u bydła •
i
L część Tatarów , M angutów , B aarinów i niektóre inne g ru p y plem ienne,
Dżi w m
kom. w ujarzmieniu Tatarów, K atakinów , Sałdżiutów i innych
m •

najt nawet niektórych krewnych Czyngis-chana, i postanow ili: „ N a p a d n ie ­

plemion. Na koniec żalił się: „O, chanie, ojcze mój, dlaczego ty mnie
koi* my znienacka na O ng-chana, zostaniem y sami p an am i i nie przyłączyw ­
straszysz? dlaczego nie żyjesz swobodnie i spokojnie? Dlaczego nie
wre szy się ani do O ng-chana, ani do Czyngis-chana, nie będziemy zw racać
2jesz słodko spać spokojnie swoim żonom i synom? Ja, twój syn,
gkt nich uwagi” 13. O ng-chan zareagow ał je d n a k błyskawicznie. N a p a d ł
nigdy nie mówiłem, że moja dola zła, że chcę lepszej, choć ona zła, że
zap> D o s ł m , S1t nOWe zSru Po w a n ie, rozpędził je, ograbił i zmusił d o
i r podobieństwo tych dwóch dyszli jednego powozu, ja
wiadcv "I'**'- ęSC P ° k o n a n >'ch zdołała je d n a k ujść przed gniew em
w ■? ' T Z tweE° powozu” . Tymczasem oskarżał chana-
ćJ v Sengumem L.P.] postanowiliście zabić mnie i zostawić Nundżim , Z r M ° ng0l0wle N iru n i’ Plemi? kereiekie Sakiat.
46 kilka mniejszych grup dotarło do koczowisk C zyngis-chana

noddalo Sie ieao władzy. inni - w tym mektorzy w o d z o w e tatarscy
' ^ l f d o p Ł y Nejmanów. Tajang-ehana.
" TMnczaśem ' C z y n g ^ h a » zatrzymał ste ze swym ludem nad
• ™ Rtldżuna' TU p o d p o rząd k o w ał sob.e bez oporu plemię
1
jeziorem przybył do niego brat Kasar. który pozostawi)
I norach Dżedeer Ündiir. gdzie obozował Ong-chan ze swymi ludźmi.
r w ^ o n e - c h a n a jako składników żone i trzech synów. Po drodze
F m i a ł różne penpeue. błądził po pustym, głodował. W końcu dotarł
r wreszcie do obozu M o n g o łó w . Czyngis-chan ucieszył się z przybycia
" brata. Po n a ra d z ie z nim p o s ta n o w ił użyć podstępu, by rozprawić się
o ostatecznie z Ong-chanem. , . ,
z Po raz pierwszy Czyngis-chan uśpił czujność wodzu Kereitów
? wysyłając do niego poselstwo. Teraz postanowił całkowicie wprowadzić
1 20 w błąd. Posłał mianowicie do Ong-chana. rzekom o od Kasara.
T dwóch ludzi — Kaliudara i Czaurkana — z powiadomieniem, że Kasar
*1 nie może znaleźć obozowiska Mongołów. W ślad za wysłańcami
W wyprawił dwóch wytrawnych zwiadowców, Dżurczedaja i Arkaja. Mieli
-c oni naprowadzić armię Czyngis-chana na obóz Kereitów. Całe wojsko
n;
sv mongolskie wyruszyło szybko za zwiadowcami.
i Maszerując szybko po stepie Czyngis-chan przybył do A rkał Geiigi
nad Kerulenem. W pobliżu znajdował się obóz O ng-chana. Chan
ru Kereitów właśnie ucztował, gdy przyszli doń rzekomi wysłannicy
K; Kasara. Usłyszawszy ich relację, wezwał K asara d o pow rotu, a jako
Di zakładnika wysłał mu swego bliskiego towarzysza. Itiirgena. W drodze
dc towarzyszyli mu Kaliudar i Czaurkan. Po całym dniu jazdy trójka ta
wi dotarła do Arkał Geiigi. Iturgen zbyt późno domyślił się podstępu.
M Ujrzawszy obóz Czyngis-chan chciał zawrócić i uciec do swego pana,
uti by ostrzec go przed niebezpieczeństwem. Ale nie zdążył. W edług jednej
Ca wersji Kaliurkan pierwszy spostrzegł obóz i nie chcąc, by Itiirgen
lut doimdił się. o co chodzi, zsiadł z konia pod pretekstem, że jakiś ostry
kamyk wbił się w kopyto rumaka. Poprosił nawet Itiirgena, by
Dż potrzymał na chwilę nogę konia. G dy ten miał zajęte obie ręce.
naj aliurkan schw\cil go nagle i związał. Nieco inną wersję podaje Tajna
° Jjtoria Mongołów. Według niej do uciekającego Itiirgena strzelił z łuku
wrt zaurkan. trafiając w zad konia. Dzięki temu rzekomi posłowie
y .r ^ 1a ' ^ r~ena ' Przywiedli przed oblicze Czyngis-chana. Ten oddal
asarowi. któr\ kazał natychmiast ściąć Kereitę.
:>r ° ^ Mongołowie zdali relacje swemu panu. „Ong-chan czuje
^ . pieczrn oświadczyli. — Rozpiął swój złoty nam iot i ucztuje.
50
k ruszm y stad szybko, jedźmy całą noc i otoczmy go mespodziewa-
W
ni> i 4 czyngis-chan przyjął ich plan. N atychm iast w ydał stosowne
nie
rozkazy i wieczorem cała arm ia m ongolska ruszyła w pochod. N a jej
:zele posuwali sie obaj zwiadowcy, znający dobrze teren. Po nocnym
marszu oddziały Czyngis-chana dotarły do wąwozu Dżer Kabczikaj w
Zaskoczenie w pełni się udało. M ongołowie natychm iast otoczyli
Kereitów i rzucili się do ataku. Osaczeni bronili się dzielnie, toteż przez
trzy dni i trzy noce trwała wrzawa bitewna, a tru p po o b u stronach
ścielił się gęsto. W końcu jednak M ongołowie uzyskali przewagę i
zmusili Kereitówr do kapitulacji. Z osaczenia wyrwała się jedynie garść
ludzi z Ong-chanem i Sengümem na czele, która pod osłoną nocy
wydostała się z obozu i klucząc po stepach d o tarła do ziemi
Najmanów.
W wyprawie na Kereitów Czyngis-chan po raz pierwszy ujawnił w
pełni swój talent wojskowy, po raz pierwszy pokazał strategię i taktykę
walki, które miały w przyszłości zapewnić mu pasm o nadzwyczajnych
sukcesów militarnych, przynieść m iano niezwyciężonego zdobywcy
świata. Działał stanowczo i konsekwentnie, zgodnie z przyjętą z góry
strategią. Podstępnie uśpił czujność O ng-chana. doskonale p rzep ro w a­
dził zwiad, po starannie zam askow anym m arszu nocnym uzyskał pełne
zaskoczenie, natychmiast otoczył przeciwnika. W edług opinii René
Grousseta zwycięstwo u wejścia do wąwozu Dżer K abczikaj było
pierwszym z wielkich zwycięstw Czyngis-chana w historii, d o tego
najważniejszym, rozstrzygającym bowiem o zjednoczeniu ludów Wiel­
kiego Stepu.
Wszyscy Kereici, którzy mu się poddali, zostali ograbieni i oddani
pod władzę różnych dygnitarzy i zasłużonych wojowników Czyngis-
-chana. Z dzielnie walczącymi przeciwnikami postąpił w spaniałom yśl­
nie. Gdy stawił się przed jego oblicze K adak Dzielny, przyznając, że
walczył z Mongołami przez całe trzy dni i noce, bo nie chciał zdradzić
swego prawowitego chana, a teraz, po jego ucieczce czuje się zwolniony
od posłuszeństwa i ofiaruje swą służbę zwycięzcy, Czyngis-chan
darował mu życie i powiedział: „Czy nie jest to mąż. który nie^ potrafi
zdradzie swojego prawowitego chana , lecz który będzie walczył, by jego
a a n mógł uratować życie i uciec? To jest człowiek, który godzien jest
: r C^ arZySZem‘M5.Po tych słowach Przydzielił K ad a k a Dzielnego i
Ł ? zirgtnów na służbę do żony i synów poległego K uiłdara.

,akże ich potomkom rozkazał dać odpowiednie
Sierotom po mm. a tkim sierotom wojennym,
zaopatrzenie, należne ■ . sobje za koiej ną zonę łbaka-beki,
Po bitwie Czyngi Dżakagamby. Jej młodszą siostrę,
córkę młodszego bra ^ synowi, Tołujowi. Ojcu obu dziewcząt
Sorkaktam-^ku _o iie‘ pOZWoljl go ograbić: wraz z całym jego ludem
przyjął go na swą słu^ ' dził 0bu koniuchów, Badaja i Kiszilika,
i « » S ostrzegając przed zdrad,
Kereitów"?pionowanym zamachem na jego życie Podarow ał im zlot,
nZ chana cenne czarv. puchary i naczyme do w ina pokonanego
I I nadal im tymi darkanów (ludzi obdarzonych immunitetem
pod ,'kmwm) oraz prawo do noszenia specjalnych k o łc z a n * ,
z; zagarniania wszystkich łupów zdobytych na nieprzyjacielu (a więc
zwolnił ich od wnoszenia tej zdobyczy na wspólny slol d o podziału
miedzY wojowników) oraz prawo do całej zwierzyny upolowanej na
Iowach Mongołowie bardzo zazdrościli takiego wyróżnienia. Czyngis-
-chan zawsze pamiętał jednak o ludziach dlań zasłużonych, chętnie ich
wyróżniał i nagradzał.
’ Po rozdzieleniu Kereitów między swoich ludzi chan spędził zimę w
miejscowości Abdżia Kódeger. Nowo podbity lud zachował lojalność
wobec swego zwycięzcy, służył mu wiernie w późniejszych wojnach,
skwapliwie wykonywał wszystkie rozkazy. Dlatego wielu Kereitów
zajęło w przyszłości wysokie stanowiska w armii i administracji
mongolskiej.
Wl Tymczasem nieszczęsny Ong-chan dotarł do jakiegoś wodopoju na
stepie. Śmiertelnie znużony dopadł doń i jął z rozkoszą gasić
pragnienie, zapominając o ostrożności. Wtedy pojawili się nad wodą
dwaj dowódcy najmańskiej straży granicznej. Bez żadnych ceregieli
schwytali go. i chociaż tłumaczył im, że jest władcą Kereitów, zabili go,
a głowę nieszczęśnika posłali Tajang-chanowi. Ten zam iast się ucieszyć,
czynił im wymówki:
„Dlaczego zabiliści takiego wielkiego władcę? Należało przyw ieźć
go żywego! mówił16. Podobno kazał potem oprawić; głowę Ong-
wr<
chana w srebro i postawić na swym ironie, by mógł się chwalić, że jest
potężny, iż. pojmał i uśmiercił wielkiego władcę Kereitów.
i>engum nie zbliżył się do wodopoju wraz z ojcem, ale pojechał inną
&ą. omijając granice ziemi Najmanów. Dzięki temu oca a •
46
52
V*-'
Towarzyszył mu tylko koniuszy K ókóczu w raz z zoną. W pewnej
ndy zgłodniały Sengiim zsiadł z k o n ia i jął skradać się do stada
dzikich osłów, by upolować jakieś zwierzę, K ókóczu porw ał m u
rum aka i pocwałował w stronę znajdującej się nieopodal zony T a
zeaniła jego postępek i kazała oddać Sengumowi przynajm niej złoty
kubek, by mógł zaczerpnąć wody ze źródła. K ókóczu posłuchał jej i
oddał kubek, lecz zabrał rum aka i uszedł do Czyngis-chana, k tó rem u
opowiedział o swym czynie. Reakcja w odza M ongołów była jed nak
zupełnie inna, niż się spodziewał. Czyngis-chan kazał mianowicie
w ynagrodzić jego żonę, Kókóczu zaś stracić. Zawsze brzydził się
zdradą!
Osamotniony Sengiim tułał się długo po stepach, aż znalazł grupę
uciekinierów kereickich. D otarł z nimi do T ybetu, gdzie został
napadnięty przez tutejszych mieszkańców, ograbiony i pozbaw iony
towarzyszy, których po m o rd o w an o lub p o jm an o do niewoli. Sam
zdołał ujść do Kaszgarii. Tu dopełnił się jego los został zabity przez
przywódcę grupy plemiennej Kałacz, Kłycz-Karę. Z abójca — według
Raszida ed-Dina odesłał żonę i syna Sengiima do C zyngis-chana. a
potem podporządkow ał się jego władzy.
Po rozprawie z Ong-chanem i zdobyciu władzy nad K ereitam i
państwo Czyngis-chana rozciągnęło się na znaczny obszar M ongolii i
zbliżyło się do granicy N ajm anów . T ajang-chan poczuł się zagrożony.
Postanowił więc uprzedzić M ongołów i uderzyć pierwszy. „P o w iad ają,
że tam na wschodzie jest garstka M ongołów [praw d op od ob nie agenci
Czyngis-chana na jego rozkaz rozsiewali fałszywe wieści o słabości
swego władcy — L.P.] powiedział. — Ci ludzie wprowadzili swoimi
kołczanami w przerażenie wielkiego chana daw nych czasów [O ng-chana
L.P.\, zmusili go do ucieczki i spowodowali jego śmierć. I czyżby
teraz sami chcieli zostać władcami? N a niebie niechaj p o zo stan ą dw a
rozsiewające blask światła niebieskie — słońce i księżyc bo jest ich
przecież dwa! Ale jak może być na ziemi dwóch władców? Pójdźm y do
mch i przyprowadźmy tutaj tych tam M o n g o łó w !” 17
Mimo sprzeciwu m atki i najbliższych doradców , w ytykających
chanowi słabość, miękkość i brak charakteru, T ajang uparł się i
zadecydował o wojnie. Wysłał posła do plemienia O ngutów , p ro p o n u -
A i , r U * spoldziałanie w walce z M ongołam i. Przywódca O n gu tó w ,
unrzeH^i ^ n ’ niC tylk° że nie przystał na S°JUSZ z N a jm a n a m i, ale
zh Czyngis-chana o grożącym mu nowym niebezpieczeństwie.
53
 Władca Mongołów bawi! wówczas na polowaniu. M im o żc po j i . Dódei-czerbi, zaproponow ał najpierw odkarm icnic koni na bogatym w
/unie konie mongolskie były wychudzone i niezdolne do roślinność terenie, dla wprowadzenia zaś w błąd przeciwnika radził, by
> wysiłku, /decydowano przenvać łowy i ruszyć przeciw Najmu non ^ 0 ° każdy żołnierz rozpalił po pięć ognisk w różnych miejscach. Czyngis-
( skupieniu wojska chan dokonał podziału na oddziały: mingany |j! ° -dian pochwalił ten pomysł. Niebawem jego wojownicy rozeszli się po
1 po 1000 żołnierzy, diauny po 100 żołnierzy i arkany lŁ/,,Cc stepie, rozpalając ognie. Zauważyli je zwiadowcy najm ańscy i
I dziesięciu. Taki system organizacyjny armii mongolskiej utrżynr P° wstrząśnięci ogrom ną zdawało się liczbą żołnierzy nieprzyjaciela
przez cale wieki. Później przyjęła go armia nastepnceo u,; !« • Sl? niezwłocznie zameldowali Tajang-chanow i o tym, co widzieli. Slaby
r pr/c/ •' j.. : : ■
“
^ *W,U Kiego
F zdobvwcv Tamerlana. a także Złota i wojska r W » » tatarskich duchem władca N ajm anów stracił rezon i zap ro p o n o w ał swej radzie
n powstałych po jej rozpadzie. Organizacja am in według systemu odwrót, chcąc wciągnąć M ongołów daleko w głąb swoich koc/ow isk i
o dziesiętnego nie była jednak pomysłem Czyngis-chana. Wcześniej nieustannymi marszami wyczerpać do cna ich konie. D o p iero wtedy
z grupowano w len sposób wojska Hunów, a później - Kcrciiów. można było jego zdaniem wystąpić d o decydującej bitwy.
P Dżurdżenów i Kinów. Gwałtownie sprzeciwił się tem u syn chana, Kiiczluk. Bez ceregieli
,l Czyngis-chan utworzył stałą gwardię przyboczną, złożoną zrazu z nazwał ojca tchórzliwą babą i niedołęgą oraz zażądał zm iany decyzji.
zi 80 |ud/j straży nocnej i 70 ludzi straży dziennej. W skład jej weszli
Poparli go inni wodzowie. Z aatak o w an y ostro przez całą radę T ajang-
sl najbardziej zaufani żołnierze, synowie lub młodsi bracia dowódców -chan musiał ustąpić.
w dża www i migano w, a także synowie i młodsi bracia prostych
-c Najmanowie pomaszerowali w dół T am iru, lewobrzeżnego dopływ u
wojowników z ludu. Gwardia ta była jednostką elitarną, złożoną z
n? Orchonu, następnie przekroczyli sam O rchon i dotarli d o w schodnich
ludzi zdolnych, najbardziej sprawnych fizycznie i wyćwiczonych.
sv podnóży gór N aku Kun. Koło miejscowości C zakir M a u r natknęli się
m Czyngis-chan opracował dla niej szczegółowy regulamin służby, ściśle
I ponownie na armię Czyngis-chana były to patrole. N a w iadom ości o
określił obowiązki, czas zmiany w'arly i sposób jej odbywania.
zbliżaniu się przeciwnika władca mongolski uszykował swe w ojska w
Następnie wydzielił wyborowy oddział złożony / tysiąca wojowników,
ru kolumnę marszową w kształcie karagana. Ponieważ jest to krzew-
który podczas bitwy miał zawsze stawać przed nim i bronić jego osoby
stepowy, rosnący gęstymi koloniami (wg S. K ałużyńskiego), możem y
aIho też nacierać na wroga w' decydującym momencie. Był to zalążek
zatem dymyślać się, żc kolum na m ongolska składała się / dużych
do odwodu taktycznego w armii mongolskiej.
oddziałów posuwających się w szyku ubezpieczonym, jed en o b o k
wi ^ pierwszy dzień lata 1204 r. Czyngis-chan wyruszył na nową
drugiego. Następnie Mongołowie rozwinęli się w s/yk bojowy typu
wyprawę. Maszerował w szyku ubezpieczonym, / wysuniętą do przodu
.Jezioro , idąc do walki zapewne szerokim frontem , sp o ty kan ym w
uti awangardą, dowodzoną przez Dżebbego i K ubiłaja. Na szczytach gór
późniejszych bitwach Czyngis-chana i jego następców . T u ż przed
Ca Kangkarkan, należących do masywu górskiego C hangaj, napotkano
starciem przeszli w szyk „d łu to " uderzenie głębokim klinem. D ane /
luc przednie straże Najmanów. Armia ich była znacznie liczniejsza niż
¡ajnej historii Mongołów świadczą, żc arm ia m ongolska już wówczas
wojs a Czyngis-chan., po jej stronie znajdowały się bowiem plemiona
odznaczała się niezwykłą ruchliwością, umiejętnością stosow ania
,J>/ cr |1()W, ocalałe z pogromu grupy Kercitów, Ojraci, Dórbeci,
różnorodnych m anewrów na polu walki, d o sk o n ały m /g ra n ie m
Kłra^ 100^ 6 - ^a^ Uc* ‘ niektóre grupy T alarów . Starcie przednich poszczególnych oddziałów, sprawnością w ojow ników , w ysoką d \scv p li-
kol
wre „ M ” 0* .sukccs Mon*ołom, którzy zmusili Najmanów do
i ostatni schwytali wychudłego konia Wvmvśli|l° re/u l,\" Bieusianncgo jej »/kolenia p r / c / C /> iipiswh.ro.,.
J JV I I UU1CJĄU KU lllćl lM
Y iouni lggoołó
iuww 1i doszlir hdo
ll
wniosku, że armia Czyngis-chana nie jest zdolna do szybkiego ru noC, W°J swoiM:‘ A,baw* w »«!i»v podczas P„ k „ ,„ .
zap an‘ p1»do
- .
gwałtownego
c ’ manewru.
'" ‘‘l a n i u . oddziały p“ zorowancJ wal“ *lwóch..wrogich” armii. P o s/c /c g o ln e
obozie cTvm!!rCll| ^ w°jownicy mongolscy dotarli do stepu Saari. w : ; , c n y t s u , l c m a , ~ ^ « * • * - « / a ................. ...

^ /yngts-chana odbyła się rada wojenna. Jeden z dowódco»'- obozu ' lr u ,t e „przeciwnika", wpadać nagle d o icao
P° ryWaC * " ■ * * odskakiwać do ,y|u w ra/,c ro /p o /„ a m a "e
I 54
 rz v n ois-chan opracował więc zasady gry wojennej” w i i Znaczna część N ajm anów uznała władzę C zyngis-chana.
strony „wroga . u y * anniom świata. Wzorem dla mego byli w Podobnie uczynili D urbani, Tajcziuci, K atakinow ie, O ngtract Saldztu-
dobrze znanej azis . . sposoby ćw.czen wojennych świado- ci j D jadaranie, uznający d o tąd przyw ództw o D żam ukt. N iedobitki
tym w y padk u Hunowie, a j N a j m a n ó w , które nie chciały się poddać, uszły w wysokie góry. gd/.te w
rnle i konseI I ‘n'ewanrardy stanął sam Czyngls-chan, komendę nad znacznej część wyginęły z gtodu i zimna. Niewielka garsc z K uczluktem
(
Teraz na cz Przed„ie straże M ongołów szybko przepędziły uszła z pogrom u szczęśliwie. M a tk a T ajang -chana, G iirb esu -k atu n ,
I centrum objął ■ ^ do góry N a k u K un
I dostała się w ręce Czyngis-chana i została jego kolejną żoną.
awangardę _c h a n z Dżamuką i głównymi siłami armii. Tajna Władzy Czyngis-chana nie chciał uznać jedynie przyw ódca M erki-
F
^ ™ h; t l r 8przeds.aw,a dialog między obu wodzami. Na tów Toktoa. Jesienią 1204 r. M ongołowie wyprawili się więc na niego.
F
r pytanie Tajang-chana. kim są ludzie Czyngts-chana, pędzący przednie Po drodze Czyngis natknął się na jed n o z plem ion m erkickich, K oas.
c l a ż e Namanów, indagowany odpowiedz,al: „ M o j pobratymiec Jego władca, Dajirze Usunie, miał piękną i m łodą córkę imieniem
z Temudżyn wykannil mięsem ludzkim cztery psy i trzymał je na Kułan-katun. Podarow ał więc ją za żonę C zyngis-chanow i, a sam
P łańcuchu To pewnie one nadchodzą w pościgu za naszymi patrolami. przyjął jego poddaństw o. Chan pozostaw ił go na straży obozu. G d y
li Te cztery psy maja miedziane czoła, pyski jak dłuta, języki jak szydła, jednak główne siły M ongołów w'yruszyły w dalszą drogę, M erkici
z; żelazne serce, a miecze są ich batami. Piją rosę i dosiadają wiatru. Gdy skorzystali z tego i rzucili się na rabunek jurt. D o p iero straż m o n g o lsk a
s! nadchodzi dzień śmiertelnego boju, jedzą ludzkie mięso. W dzień przywróciła porządek, odebrała kosztow ności, a sam ych M erk itó w
w
mającego tu nastąpić starcia dostały na drogę ludzkiego mięsa i zmusiła do ucieczki.
-c
spuszczono je z łańcuchów. Cieszą się teraz, że są wolne, i nadchodzą Decydująca rozpraw a z M erkitam i T oktoT rozegrała się koło
n;
ze śliną w pyskach [...] To są Dżebe i Kubiłaj, Dżelme i Subedej. Ci miejscowości K aradal H udżaur. O ddziały m ongolskie osaczyły zupełnie
sv
•
czterej” 18. Merkitów i zmusiły ich do kapitulacji oraz przyjęcia zw ierzchnictw a
i
Długo Dżamuka prawił Tajang-chanowi opowieści o potędze Czyngis-chana. Sam T o k to a zdołał zbiec z niewielką g ru p ą ludzi i
ru Mongołów, długo straszył go okrucieństwem Czyngis-chana. W końcu schronić się w w arow nym obozie w dość odległym od miejsca bitwy
K skłonił go do wycofania się bez boju w okoliczne góry. Podczas terenie. Czyngis-chan ruszył w ślad za nim, ale szybko n a d c h o d z ą c a
D. ucieczki Najmanowie ulegli panice, wielu z nich w nocy straciło życie, zima zmusiła go do przerw ania działań wojennych.
dc spadając w ciemnościach ze skał, spychając się nawzajem. Sam Nowa kam pania zaczęła się wiosną 1205 r. C zyngis-chan m iał w
wi Dżamuka odłączył się od Najmanów zawczasu, o czym nie omieszkał niej za przeciwników w ojow ników T o k to ’i, ocalałych z niedaw nego
M natychmiast powiadomić Temudżyna. Jego postaw a do dziś wywołuje pogromu N ajm anów K uczliik-chana oraz zb u n to w an y ch M erk itó w .
uti dyskusje wśród badaczy, usiłujących dociec przyczyn takiego postępo­ którzy przed rokiem uznali jego władzę. T o k to a i K uczliik-chan
Ca wania. Prawdopodobnie Dżamuka, widząc spraw ne szyki Mongołów, połączyli swe siły przy ujściu B uchtarm y d o Irtysza (w p ó łn o cn o -
luc stracił wiarę w zwycięstwo i wycofał się, licząc zapewne na jakieś nowe -wschodnim Kazachstanie). W pobliżu tego miejsca doszło d o bitwy.
porozumienie z Czyngis-chanem i czasowy podział stref wpływów na Trafiony w niej strzałą z łuku T o k to a zginął na miejscu, jego synow ie z
Dż Wielkim Stepie. częścią N ajm anów i M erkitów zdołali przepraw ić się przez Irtysz i ujść
naj
Następnego dnia przyparci do stromych skał N ajm anow ie znaleźli z pola walki. Za rzeką rozdzielili się na dwie grupy. K uczliik-chan /
kol
się w potrzasku. Z konieczności przyjęli więc walkę, w której zostali ajmanam. pomaszerował przez ziemie U jgurów oraz K arłuków (ci
wrt
zupę nie pobici. Wielokrotnie ranny Tajang-chan ukrył się w jakimś K a r ^ 16 h na wschód od Jeziora Bałchasz) i dotarł do państwa
głę
zap chiv^ie WfaZ Z najwiern*ej szymi nókórami i walczył do końca. stro i aJr V Syn0Wie T ° k t0 ,i ~ K a d u - K a ł 1 C ałau n poszli w
W łH z^n§ls' chan chciał go oszczędzić i wezwał do poddania,
Kazachstan ,Ud° W Kangul,n * KiPC2ak< zamieszkujących dzisiejszy
aomanów zmarł od ran odniesionych w' bitwie, jego żołnierze
46 56
 myciestwie C z y n g is-ch an powrócił do swego rodowe»,,
po tym zw natomiast Czimbaj, syn lo rk™a n a Sziry, zmusił ,i„
rU / V . i o f n m i ; i S t LZim uaj, ’ ,
kT r i ś t w a Merkitów u m o c n io n y ch w obozie Tajkał. Przywódcy ich
poddaństwa M Merkici zas ograbieni i podporządkowani
zostali stra c e ń , P ^ - za s y n a m i T o k t o ’i wyruszył Subedej na
C T gćze d wojsk m ongolskich. miał maszerować prZez
P o n ie w a ż
n i e n , e kraie. Czyngis-chan udzielił mu następujących rad: „ Posylam
" “ byś przekroczył wysokie przełęcze, zebys stę przeprawił prze2
szerokie' rzekł. Pamiętając o tym. ze będzteete w dalektch krajach,
Htałcie o wojskowe konie, zanim wychudną! Oszczędzajcie zapasy
ivwności. zanim się skończą! Na nic nie przyda się dbałość o konie,
jeżeli już wychudły. Na nic się nie przyda oszczędzanie zapasów, jeżeli
si® j a2 wyczerpią. Na waszej drodze znajdzie się wiele zwierzyny.
Myśląc przezornie, nie pozwalajcie żołnierzom gonić jej po drodze! Nie
polujcie ponad miarę! Jeżeli będziecie chcieli polować, żeby uzupełnić
zapasy żołnierzy, polujcie z umiarem! Poza okresami tych powodowa­
nych koniecznością obław nie pozwól żołnierzom zakładać przymoco­
wanego do siodła rzemienia podogonia na końskie ogony! Niechaj
także nie zakładają koniom wędzideł! Niechaj ja d ą swobodnie! Jak
żołnierze zdołają ścigać nieprzyjaciela, jeżeli będą postępować inaczej?
Zarządzicie tak, jak zostało powiedziane, a tych, którzy wykroczą
przeciw rozkazowi, macie pojmać i karać chłostą! Tych, którzy
wykroczą przeciw rozkazowi, a są nam znani [zaufani i protegowani
chana — L.P.], przyślijcie do nas. Wszystkich tych, którzy nie są nam
znani [szeregowi Mongołowie L.P .), każcie zabić na miejscu! Po
drugiej stronie rzeki macie się rozdzielić i w ten sam sposób, jak to już
było powiedziane, macie maszerować dalej !” 19 W słowach tych kryła
się cała taktyka działań armii mongolskiej, a także pewne zasady jej
strategii. Po przekroczeniu granic ziemi przeciwnika Mongołowie
rozdzielali się na korpusy, działające samodzielnie w dość bliskiej
odległości od siebie, utrzymujące ze sobą stałą łączność, mogące w
ażdej chwili połączyć się w obliczu silnego wroga. Podział na korpusy
u atwiał wyżywienie wojska, dezorganizował, obronę przeciwnika, który
rrTa WIf • Skąd P o jd z ie główne uderzenie, zmuszał go do
kilL-n ' i tnia SVk'Vc^ S^’ wPtywał na osłabienie woli walki. Działając "
nadTu^01^ 11531^ ^ on8 °ł°wie pojawiali się wszędzie, a że m a s z e r o w a l i
eała SZ'V ko’ P o w a l i niespodziewanie. T aka taktyka wyma-
mezwykłego zgrania ruchu korpusów, stałego przestrze
uinia zasad łączności, żelaznej dyscypliny, prowadzenia nieustannego
m/noznania, stosowania zasady ekonomii sił.
u o
Daleki rajd wojsk Subedeja na ziemie K azachstanu stanowił
faktycznie rozpoznanie tetytoriów, które w niedalekiej przyszłości miel.
podbijać Mongołowie.
Tymczasem po klęsce Najmanów i Merkitow D zam uka stracił cały
swój lud i długo tułał się po stepach z grupą towarzyszy. G dy
wynędzniali rozbitkowie przybyli w góry T annu Ola (leżące koło
obecnej granicy Mongolii i Tuwińskiej Autonomicznej Republiki
Radzieckiej), pięciu towarzyszących mu ludzi zdradziecko pojm ało go i
wydało w ręce Czyngis-chana. Ten wówczas powiedział: „Ja k m ożna
pozostawić przy życiu człowieka, który podniósł rękę na swojego
prawowitego chanat Czyim towarzyszem może zostać taki człowiek?
Ludzi poddanych, którzy podnieśli rękę na swojego prawowitego
chana, każcie zgładzić aż po ich p o to m k ó w !” 20 W iarołom ni poddani
zostali straceni na oczach Dżamuki. W ten sposób Czyngis-chan jeszcze
raz pokazał, jak brzydzi się wszelką zdradą, ja k karze wszystkich
zdrajców. Wierność własnemu chanowi aż do śmierci była dla niego
największą cnotą.
Według Tajnej historii Mongołów zwycięski chan zaproponow ał
dawnemu pobratymcowi odnowienie przyjaźni, przypom inając jego
poprzednie zasługi względem niego, chciał przyjąć go na towarzysza w
swoim obozie. Ale szlachetny D żam uka odrzucił tę propozycję,
mówiąc, że jest ich niegodny, dał bowiem posłuch podszeptom /łych
ludzi, pragnących skłócenia go z Czyngis-chanem. Poprosił więc o
śmierć, tylko bez przelewu krwi, a więc najbardziej szlachetną w oczach
Mongołów. Zgodnie z jego życzeniem Czyngis-chan kazał go udusić, tj.
zadać mu śmierć zaszczytną, a potem pochować godnie na jakim ś
wysokim miejscu (pochówek na wysoczyźnie był dla M ongoła
zaszczytny).
Opowieść o śmierci Dżamuki budzi pewne wątpliwości, chociaż nie
można wykluczyć, że Czyngis-chan zaproponow ał mu odnowienie
awnej przyjaźni na zasadzie uznania swego starszeństwa. W nieustan­
nie zmieniających się układach sił na Wielkim Stepie wszystko było
oz iwe. Z drugiej strony pozostawienie przy życiu i wpływach takiego
P r z o H ^ n 8 m °.8l° slanowić w przyszłości duże niebezpieczeństwo.
wystanie ™ ,przy plcrwszej " ‘“ łarzającej się okazji mógł znów u
ysiąpic przeciw chanowi.
 ^ „ ro w a d z i go do wielkich zwycięstw. Tem udżyn wykorzystał tę
PO Kładzeniu przywódcy ugrupow ana D zadaran Czyng,s.chan
p rz e p o w ie d n ię , nazwał się wysłannikiem stworzył kult własnej
J „a stepach godnego s.ebte przeć,wmka. Wszystkie ludv
osoby. Teraz zbierał owoce swych zwycięstw nad wszystkim, przeciwni-
Z n i c z e uznały jego władzy. Po przeszło 25 latach nieus,a„nvd'
i ‘X i zabiegów Czyngis-chana. po stoczentu przez mego piętnasu,
Krewni chana i jego najbliżsi wodzowie rozpostarli na ziemi czarne
t e c h b i t e w ' M o ng o lia została zjednoczona. Teraz ten konglomerat
sukno, posadzili na nim Czyngisa, podnieśli z suknem do góry i wśród
I różnych ludów trzeba było ujednolić,c , zorganizować w j e d „ 0
1
radosnych okrzyków' wnieśli na tron. „Jeśli chcecie, abym był waszym
państwo Przed Czvngis-chanem stanęło nowe. wielkie i trudne zadanie
panem, czy jesteście zdecydowani, by wszystko to czynić, co wam
I
I rozkażę? Przyjść, gdy was zawołam? Iść tam, gdzie was poślę? Zabić
1 każdego, kogo każę? — zapytał władca. „Tak! tak!” — odpowiedzieli.
c 5. P A Ń S T W O C Z Y N G I S - C H A N A ,.Od dziś słowo moje to mój miecz!” — odrzekł na te słowa Czyngis-
2 -chan.
F Po chwili cały tłum padł przed nim na kolana i pokłonił się cztery
h razy, po czym podniósł się, a najbliżsi dostojnicy unieśli władcę
CdY Czvngis-chan poddał swej władzy wszystkie ludy mieszkające
z Mongołów wraz z tronem i obnosili po polu. W itający Czyngis-chana
w wol}okowvch furtach i stał się mocarzem Wielkiego Stepu, panującym
S] ludzie znów klękali przed nim i oddawali m u cześć1.
na oeromnYch obszarach od gór Ałtaj po góry C hingan, od pustyni
w
Gobfpo bezkresne tajgi południowej Syberii i jezioro Bajkał, w lutym Po uroczystości zaczęła się wystawna uczta, na której gośćmi chana
-V
lub marcu P06 r. u źródeł Ononu odbył się wielki kurułtaj, na który byli wszyscy uczestnicy kurultaju oraz prosty lud koczujący nad
n
zajechała arystokracja plemienna i wszyscy zasłużeni wojownicy, krewni Ononem. W ogrom nych kotłach gotow ano wielkie połcie koniny.
s\
i i przyjaciele chana. Pośrodku pola, wśród m orza ju rt stanął wielki biały zaprawiane ostrym sosem. N a rzeź poszły całe stada wołów, owiec i
namiot, cah wybity brokatem. Drewniane słupy podpierające dach koni. Kumys i mleczna w ódka lały się strumieniami. Koczownicy jedli i
rL ozdobiono złotymi "blaszkami. Przed wejściem do nam iotu zatknięto pili bez umiaru. Otoczony rodziną Czyngis-chan hojnie nagradzał
k białv buńczuk z dziewięcioma ogonami oraz z wizerunkami sokoła i wszystkich jedwabiem, złotem, srebrem, różnymi ozdobam i złupionym i
D kruka. Do każdego ogona buńczuka przyw iązano biały długowłosy na wojnach, uśmiechał się, przyjaźnie klepał po ramieniu. Miał wiele
ĆC ogon muła, sYmbol siłv. Po drugiej stronie namiotu- 7'ur/y chana wbito powodów do zadowolenia. W nieustannych w alkach zjednoczył lud>
wi
wi w u1 koczownicze, rozciągnął władzę na ogrom nym terytorium (około 1500
odznakę połową władcy z rogami muła zatkniętym i na czubku 1 z
M km- ze wschodu na zachód i 1000 km z północy na południe). Miał
sońskimi ogonami.
czterema końskimi oguuauu. .
ut pod swym władaniem od 1 do 2,5 min ludności (według różnych
Dopiero w pewnej odległości od reprezentacyjnej jurty stanęt^
Cc szacunków, nam wydaje się bliższa praw dy ta większa liczba, gdyż
pomieszczenia wodzów, w kolejności według starszeństwa, znamię
lut trudno sobie wyobrazić wielkie podboje M ongołów przy małej liczbie
tych żon i kobiet, wreszcie mniej znacznych dow ódców .
ludności).
Dż Temudżyna zgromadził się tłum stepowych dostojników . ^
błękitne Siebo — oznajmił zebranym szam an , zautany Nie u Społeczeństwo mongolskie przeszło za życia najbliższych przodków
naj
rozkazało mi oświadczyć ludowi M ongołów , że T em udżyn zo* zyngis-chana poważną ewolucję. „Podstaw ow ym elem entem daw nego
koi
wybrany, aby panował nad wszystkimi ludam i i aby nosi _ społeczeństwa mongolskiego ( X - X I I I w.) był ród, tj. swego rodzaju
wn
ety Czyngis-chana”. „Chcemy, prosimy! Rozkazujem y, abyś zosta pa sojusz krewnych” — pisał znakom ity badacz rosyjski Boris W ładim ir-
0 w . Członkowie tych rodów wywodzili się od wspólnego p rz o d k a , nie
zap władca nad nami!” — zakrzyknęli zebrani. W ten sposób rnia a jon
wcielona w życie stara przepowiednia m ów iąca, że wśró P ^ j ród * ? ■ mi?dzy sobib lecz szukali żon w innych rodach. Był 10 typów >
mongolskich pojawi się wysłannik Nieba , który zjednoczy caiy patnarchalny, w którym panow ało praw o zemsty rodowej. K obieta
AA
60 ól
 ar,,(ńei połowie XII w. w'e wszystkich plemionach koczowniczych
żrących na terenie Mongolii istniała już arystokracja, mająca więcej
• * o r g a n , ^ r ^ d a r ^ f d 5“
hlrtła i różnych przedmiotów niż pozostali członkowie plemienia

"
^
sprawach
■ £ »
politycznych. Cale
- r nych- ,
d oradzal^
mienie koczowmkow - bydło.
mu własną słuzbe'. niewolników, szerokie wpływy, władzę, uzależnionych
aratol, nok drów, tj. przyjaciół, faktycznie dworzan, dostojm kow
Z l U wozi iurn broń - stanowiło indywidualną własnosc członków cywilnych i wojskowych, doradców w' sprawach politycznych i
rodu' P r z v wszystkich tych cechach nie ma niczego szczególnego i militarnych, urzędników niższych szczebli. Stanowili oni zalążek
i
oneinalnego co'bv odróżniało dawnych Mongolow od innych ludów
późniejszego aparatu władzy państwowej.
1 żyjących l ustroju’ rodowym" - pisał Władimircow*. Ustrój rodowy Arystokraci nosili różnorodne tytuły: Baatur (Bohater). Seczen
I nie sprzyjał jednak postępowi, hamował wręcz rozwoj sił wytwórczych.
1 (Mądry), Mergen (Celny Strzelec), Bilge (M ądry). Burkę (Siłacz),
Koczownik czuje wstręt do mozolnej pracy ręcznej, do zawodowego
c Nojon (Książę) itp. Najwyższy, jak wiemy, był tytuł chana. Sdkó rzy
reemiosła — pisał badacz kultur Wschodu, Włodzimierz Dzwonkowski.
2 byli ich wasalami. W zamian za usługi otrzymywali od swego suwerena
— Nie ma tam podziału pracy. Każdy posiada wszystkie zawody, ale
F ¡iU(H _ działki ziemi wraz z bydłem i koczującymi tam aratami.
po dyletancku. Stąd brak pierwiastków postępu w pracy. Panuje zastój.
h Pastwiska i tereny łowisk pozostawały wspólną własnością rodu. ale
z Oszczędność jest niedogodna, gdyż zmusza do przenoszenia przedmio­
przydział ich w użytkowanie poszczególnym rodzinom znajdował się
s; tów gotowych, wymaga dodatkowej pracy. Od wieków' są wytwarzane
już w' gestii możnych, którzy w' zamian żądali od aratów różnych
w na stepie te same przedmioty tymi samymi sposobam i"4. W świetle
nowszych badań pogląd ten jest nieco przestarzały. Niedawne posług, jak wypasanie swoich stad bydła, dojenie zwierząt, strzyżenie
K
wykopaliska archeologiczne wykazały bowiem, że istniał jednak pewien owiec, wyrabianie kumysu, naganianie zwierząt na polowaniach,
n
postęp społeczny i gospodarczy. Koczowników cechował daleko idący dostarczanie skór. mięsa, wełny, futer, opału. N a stepach pojawiła się
s\
i konserw atyzm. bazujący na przywiązaniu do tradycji i obyczajów, renta feudalna, czyli świadczenia ludzi zależnych na rzecz swego pana.
Rozmiary jej zrazu były niewielkie.
kulcie przodków, wierze szamańskiej.
a W ustroju rodowym tereny łow'ów', pastwiska i bydło stanowiły Na początku XIII w. pierwotna równość wśród Mongołów' zanikła
K wspólną własność. Mongołowie koczowali rodami, na postojach ostatecznie, a w jej miejsce pojaw iło się społeczeństwo wczesnofeudalne.
D ustawiali jurty wokół pomieszczenia swego naczelnika. „W dawnych Istniejące różnice społeczne pogłębiał} nieustanne okrutne wojny
dc czasach, kiedy jakieś plemię zatrzymywało się ... rozmieszczało się na między koczownikami, pow-odujące upadek i ruinę jednych plemion
wi
M podobieństwo koła. a jego przywódca znajdował się w środku. To oraz wzbogacenie drugich. Pojmani na nich jeńcy stawali się służbą
nr właśnie nazywali kurije/n — pisał Raszid ed-D in5. Naczelnik kurija domową lub pastuchami zdobywców, podbite plemiona przekształcały
ut się w' ludność zależną, mającą obowiązek koczowania wraz ze swymi
zarządzał wspólnym dobrem, godził spory między członkami rodu, był
Ci nowymi zwierzchnikami, pilnowania ich stad zwierząt, dostarczania
dowódcą wojskowym.
luc renty feudalnej, naganiania zwierząt na polowaniach. Naczelnicy i
Postęp wyrażał się w pojawieniu własności prywatnej, a co za tym
* i6*w r^ .n*.c sP°jecznych. Bogatsi członkowie kurijów narzucali swą przywódcy podbitych plemion stawali się wasalami zwycięzców.
Di
wolę biedniejszym, obejmowali władzę w rodzinie. W raz z rozkładem Feudalizm mongolski miał pewne specyficzne cechy. Powstał w
na
ko S*r°^u r°d°uego wyodrębniały się rodziny koczujące osobno. Były to Procesie rozkładu wspólnoty rodowej, na bazie hodowli, a nie w ładania
wri . ma^e ^oczowiska rodzinne. Z kolei rody łączyły się w większe ziemią. Zachował też silne przeżytki rodowe: prawo krwawej zemsty
głę frndTi^ i p*em*enne- Stopniowo kształtowały się stosunki wczesno- Wspolnotę Pastwisk i wód, kult przodków rodu, podział na
zap Plemienna U n° ^ Wielkiego Stepu podzieliła się na ar>'sl0^rac^ podwładnymi ‘ palriarchalne stosunki między panującym i a
zwanych^- noJ< ->n<>>'- zwanych potocznie białą kością i lud. aratów-
- arną ością. Jak wynika z przekazów Raszida ed-Dina. w Gospodarka w takim społeczeństwie, jak w całym zresztą wczesnym
46
62
 harakter natralny. Rzemiosło ograniczało się do wydzielonym im terenem; synowie
średniowieczu, miała cn obuwja broni, wozów, kół, skórzanych lys Ugedej — 5 tys., Tołuj — 5 tys., Dżoczi K a s a r — 4 tys.;
produkcji wojłoku, oo Dq niedaWna uw ażano, że handel przyrodni brat Belgutej — 1500, b ratan ek Alczidaj, sy n nieżyjącego ju ż
zbroi, uprzęży ^ luksusowych artykułów z Chin lub Azji Kacziuna — 2 tysiące. Najwięcej, oprócz m atki, otrzym ali, ja k widać,
polegał jedynie na imp ^ arystokracji i rodów panujących, że synowie i to według starszeństwa, chociaż trzeci i czw arty mieli po
Środkowej. Praeznac.Zt u r a b ia ł dla siebie wszystkie niezbędne przed- równo. Skromnie zostali wyposażeni bracia.
przeciętny koczowni ^ kupował, nie znał wcale pieniędzy, System ulusowy świadczył, że Czyngis-chan trak to w a ł swoje
mioty, niczego w “ japońskie i niemieckie wykazały jednak, państwo jak o patrim onium . Był więc jego panem i właścicielem,
Najnowsze badania ^ by, dość rozwinięty, a poziom ich życia źródłem prawa, najwyższym sędzią i w odzem , zw ierzchnikiem całej
żc handel wsrod ^ stQpy ¿ycjowej pobliskich ludów —:~r*'Arr*
mieszkającej \x;
w nim
nim lnrlnnęri
me o d b i e g a ł n i e d a w n o uważano. Współczesne wykopaliska Czyngis-chan oddał na służbę członkom rodziny wielu swych
osiadłych, jaK j Mongolii rozpowszechnione były towary' najbliższych towarzyszy broni i do radcó w . Mieli pełnić w ulusach
i ' środkowoazjatyckiego, nabyw ane w zamian najwyższe stanow iska dow ódcze i adm inistracyjne, d o ra d z a ć sy n o m i
braciom Czyngisa, stanowić oczy i uszy chana . w ykonyw ać każd y jego
i
” p^o«; T o w ó jr f p o te c z n S o wśród plemion W cftfcg » byl rozkaz.
zróżnicowany. Najszybciej stosunki wczesnofeudalne pojaw,ly s.ę u Całe państwo zostało zorganizow ane na zasadzie u stro ju w ojenno-
Kereitów i Najmanów, najpóźniej - u ludów leśnych, mteszkających -administracyjnego. Ludność M ongolii podzielono na trzy części: p raw e
r i lewe skrzydło oraz centrum . Te z kolei chan podzielił na okręgi,
na północy, tj. w dzisiejszej Syberii.
s Mimo podziału na wiele zwalczających się nawzajem plemion ludy tumeny, mogące wystawić po oko ło 10 tys. w ojow ników . N a ich czele
i stepów miały ze sobą wiele wspólnego — c h a ra k te r gospodarki, stanęli najwybitniejsi wodzowie chana. D o w ó d c ą tum enu praw eg o
wierzenia, kulturę, obyczaje. Stwarzało to obiektyw ne warunki dla skrzydła został m ianow any Boorczu, lewego — M u k ali, lumenu
n zjednoczenia ich w jednym państwie. „L ikw idacja rozdrobnienia mającego utrzymać w posłuszeństwie ludy leśne — K orczi, lumenu
K plemiennego, polityczne zjednoczenie Mongolii w je d n o państw o mogły (niepełnego) U ru u tó w — Dżurczedej.
C Niższymi jednostkam i organizacyjnym i były mingany, w ystaw iające
sprzyjać rozwojowi sil wytwórczych kraju, jego k ultu raln em u rozwojo­
d.
wi — stwierdzali autorzy radzieccy w dziele Istorija Mongolskoj po 1000 wojowników. M ongolia składała się z 95 minganów. Tajna
w
jYj Sarodnoj Riespubliki. — Jednakże przeszkadzały temu zdobywcze historia wymienia im iona 90 dow ódców minganów. N iek tó rzy zięciowie
ut pochody organizowane przez stepową arystokrację feudalną z Czyngis- Czyngis-chana mieli p o d swą k o m en d ą po kilka minganów , k tó ry ch
C; -chanem
-cnanem na czele”6.
czeie w. dowódców z imienia nie wym ieniono. Tysięcznikam i byli sam i nókórzy,
¡u nr - d° organizacji swego państw a, Czyngis-chan wykorzy­
sta awne tradycje mongolskie. Stworzył mianowicie system ulusowy.
dworzanie i dow ódcy Czyngis-chana, zasłużeni w w alkach o zjednocze­
nie Mongolii. Rządzili rodzinam i aratów na podległym sobie terenie, w
D; h i UUS m*a*° rf'>zne Znac^enia, przede wszystkim określało jednak czasie pokoju pilnowali wypełniania przez nią pow inności na rzecz
na
ko od swego władcy, zarazem lud dany temu władcy, podczas wojny dowodzili swoją je d n o stk ą . Byli więc swego
wr wi-. d , s uszn‘e S^ ie rd z a Romuald W ojna, term in ułus oznaczał sam o m ożna powiedzieć o setnikach.
s ojących na czele małego okręgu czyli dżaunu. Byli oni m ian o w an i
państwo na uluu 1 • | * ^ ^ Przez minganu nojanów, czyli tysięczników. Z a ró w n o jedni, ja k d ru d zv
pastwisk j łowóu- ydzidając ,udn°ści każdego z nich tereny
panujaceeo T' v ™ nulu%- Ułusy te otrzym ali członkowie rodziny swą służbę otrzymywali specjalne w ynagrodzenie, huc/i. N a to m ia s t
chana, Temuee * lęc matka Hoelun w raz z najmłodszym bratem w y b i e r a najniższeJ jednostki organizacyjnej, dziesiątki, tj. hor ban.
e - oostah pod swą władzę 10 wraz 2 a i sposrod siebie sami wojownicy. M usiał to być
46
64
 . • .raiczny żołnierz. Ukazany tu podział organi-
„ujlepszy- najbardziej 6^ ® (póżniej w wyniku podbojów przybyla
zacyjny dotyezyl z ^ zamieszkanego przez ludność ostadlą).
ogromna częsc terytonu wa nie mogła skutecznie wykonywać
Ponieważ administracje ^ urządzaniem państwem, Czyngis-chan
wszystkich zadań zwią* niające opracowywać, redagować,
utworzył t a k ż e orgaiic^ zarZądzenia, rozkazy, dekrety itp. Była
rozpowszechniać wszy sit? pismem ujgurskim. Pierwszym
tokancelana panst\u ‘ d dobnig Uj gur Talatongał dawny
jej kierownikiem > j j a j a n g - c h a n a . Ściągnął on na dwór
sekretarz i strazni m ie n n y c h, zaczął też uczyć sztuki pisania i
a » S-ChLn„ \ I r ó t o y panującego oraz jej najbliższego otoczenia.
doceniał roły oświaty i poleci, uczyć sig synont i
wnUi ° mczele aparatu władzy sądowniczej postawił T atara Szigiego
Kutuku, niegdyś znalezionego przez Mongołów w spustoszonym
obozowisku po bitwie. Wychowywany w rodzime Czyngis-chana, uczył
sie trudnej sztuki zarządzania państwem. Gdy obejmował swój urząd,
Czyngis-chan rozkazał mu: „Karaj kradzieże doko nan e przez wszyst­
kich ludzi poddanych i wyjaśniaj sprawy oszustw! I ych, którzy
zasłużyli na śmierć, icaż zabić! Tym, którzy zasłużyli na utratę majątku,
zabierz majątek! Ponadto spisuj w Błękitnej Księdze sprawy dotyczące
podziału całego ludu i orzeczone wyroki! 1 niechaj nikt aż po
potomków moich potomków — nie zmienia tego, co Szigi Kutuku w
porozumieniu ze mną ustalił i spisał błękitnym pismem na białym
papierze! Ci, którzy to zmienią, niech będą u k aran i" . Z tekstu tego
wynika, że Szigi Kutuku umiał już pisać. Sztuki tej nauczył się zapewne
na dworze Czyngis-chana. Wzmiankowana w tekście Błękitna Księga
miała być zapewne pierwszym pisanym kodeksem prawnym, mającym
regulować w przyszłości całe życie koczowników w Mongolii.
Kancelaria chana używała pieczęci przejętej o d Najmanów. Tataton
ga po dostaniu się w ręce Mongołów z a p o z n a ł ich władcę z roą
pieczęci w państwie, dlatego darowano mu życie i p rz y ję to na służbę.
Do pracy w kancelarii włączył on potem wielu sekretarzy zna-i^cyC,
pismo, co dowodnie świadczy, że Mongołowie przejęli je właśnie o
ajmanów lub Kereitów, ludów stojących na znacznie wyższym 0
nich poziomie kultury. Stanisław Kałużyński przypuszcza, ze
mgurscy nestorianie dostosowali swoje pismo do któregoś z z a c h o d u
66
a-.lrfctów m o n g o l s k i c h i w takiej formie dotarło o n o do M ongołów
. viwvch a więc i d o państwa Czyngis-chana.
P o zorganizowaniu administracji Czyngis-chan zajął się gwardią,
p i ą t k o w o , jak wiemy, była nieliczna, składała s.ę z 70 zołmerzy
ctrażv dziennej i 80 żołnierzy straży nocnej. Teraz, gdy pow stało jed no
H że ,-nństwo — zlepek zwaśnionych dotąd i okrutnie walczących ze
« b a do niedawna plemion i ludów, potrzebna była liczna gwardia,
pełniąca rolę policji, ochrony osobistej chana , odw odu taktycznego na
polu bitwy, niezawodna, ślepo wykonująca rozkazy władcy, integrująca
całe to zbiorowisko plemion w jednolity lud. Czyngis-chan podniósł
więc stan gwardii do 10 tysięcy najbardziej spraw nych, zdolnych i
urodziwych żołnierzy. Rekrutowali się oni z synów dow ódców
lumenów, minganów , setek i dziesiątek, a także synów prostych
Mongołów. Stawiali się do służby wraz z końmi i całym niezbędnym
wyposażeniem dostarczonym przez macierzyste oddziały, w tow arzy­
stwie innych wybranych żołnierzy. Tak więc synowie dow ódcy
minganów mieli przyprowadzić po 10 towarzyszy broni, synowie
setników — po pięciu, synowie dziesiętników i prostych łudzi — po
trzech. Każdy z gwardzistów miał p o n ad to przybyć ze swym młodszym
bratem lub młodszym krewnym.
Gwardia Czyngis-chana dzieliła się na 10 minganów: jeden straży
nocnej, jeden łuczników i osiem straży dziennej. Te ostatnie podczas
wojny stanowiły doborow y korpus bojowy, wysuwany na czoło wojsk
lub stojący z tyłu jak o odwód. G w ardia dzieliła się na mniejsze
oddziały: setki i dziesiątki. Czyngis-chan sam określił regulam in służby
i obowiązki gwardii. Poszczególne oddziały pełniły służbę przez trzy
doby, po czym przez trzy następne odpoczywały. Część gw ardzistów
pilnowała wejścia do ju rty chana i kontrolow ała wszystkie osoby
wchodzące, inni pełnili rolę odźwiernych, nadzorow ali żeńską służbę
Madcy, pachołków, koniuchów, kucharzy, pilnowali wozów, spraw o-
w a 1 pieczę nad buńczukami, bębnami, m agazynam i broni, sprzętu
o ęzniczego, żywności. Niektórzy gwardziści podczas wypraw wyszuki-
n il‘ ° i ° T edni teren na założenie obozu, ustawiali ju rty chana,
surow i'1 \] ° 0llCy‘ Dyscyplina w gwardii b y ła ' nadzwyczaj twarda i
rózgami Iestawie" ,e na sjużb? P° raz pierwszy było karane trzema
siedndoma °orH7 • siedmioma:. P° raz trzeci trzydziestom a
Prawo i- 1 USUm*Ciem z gwardii i zesłaniem w odległe krainy
" * o kuranta miał tylko Czyngis-chan. dow ódcy mogli m u ^ o

zameldować o o . e s u » — W * i
£ e “ h dowódcarm'—- karać moich gwardzistów, którzy wstąpił,
do s ^ b jako równi wam! Jeżeli - opierając s,ę na tym ze jestescte
d o w ó to m - tkniecie ręką lub nogą albo uderzyć,e kyem moich
równouprawnionych gwardzistów, to odplac, s,ę wam k.jem za k.j,
PięGwa“ dzik,S1tali wysoko w hierarchii wojskowej. „Mój gwardzista
stoi wyżej niż dowódca minganu spoza gwardii! — głosi! Czyngis-chan.
— Pachołkowie moich gwardzistów stoją wyżej niż setnicy i dziesiętnicy
spoza gwardii!8 Mimo więc surowej dyscypliny, służba w gwardii była
wielkim zaszczytem i wyróżnieniem, toteż chętnych do niej nigdy nie
brakowało.
Czyngis-chan ściśle określił regulamin i cały sposób odbywania
służby. Najważniejsze zadanie miała straż nocna, obdarzona niezmier­
nie szerokimi uprawnieniami. Kontrolowała straż dzienną i stolników,
łuczników, cały dwór. Miała obowiązek pojmania każdego, kto po
zachodzie słońca kręcił się koło kw-atery cliana, przesłuchania go
nazajutrz i zameldowania o tym władcy. „Ci ludzie ze straży nocnej, do
których należy zamykanie drzwi, mają odciąć głowę albo odrąbać ręce
każdemu człowiekowi, który zechce nocą wejść do wnętrza pomieszcze­
nia chana — rozkazywał Czyngis. Jeżeli zjawią się nocą ludzie z
pilnymi meldunkami, mają o tym powiedzieć straży nocnej i razem ze
strażą nocną stać za jurtą, aż zostaną zameldowani!... Nikt nie może
wejść do jurty [chana — L.P.] bez zameldowania u straży nocnej! Nikt
nie może przechodzić przez kordon straży nocnej, ani nikt nie może się
kręcić wśród ludzi straży nocnej! Nie wolno pytać o liczebność straży
nocnej v. Każdy podejrzany miał zostać pojmany, pozbawiony konia,
uprzęży i odzieży, przetrzymany do rana. Zdarzało się naw'et, że
zasłużeni i zauiani dostojnicy mongolscy byli bez ceregieli zatrzymywa­
n i! rozbierani przez czujnych strażników i dopiero rano, po złożeniu
odpowiednich wyjaśnień, wypuszczani na wolność.
^ Ostrożność ^ z>ngis-chana wynikała z jego doświadczeń, często
^ Podczas nieustannych walk między plemionami na
u* r^t0 wJc/e mord) były na porządku dziennym, niejeden chan
rak ' ł d S n ' C buntow anych poddanych, niejeden tracił życie z
zaDewnić merj'V Przegranej wojnie. Dlatego Czyngis-chan chciał
pewnie sobie pełne bezpieczeństwo, dlatego nadał straży nocnej tak
68
prawa i przywileje, skom pletow ał ją z najbardziej pewnych
^ ^ r z y N a czele Sw a rd " postawił też ludzi godnych pełnego
f nia- Bukę, Ałczidaja, Dódej-czerbiego i D okołku-czerbiego. Pod
bujnym okiem' tych ludzi mógł spać spokojnie.
° po utworzeniu tak licznej gwardii w ładca M ongolii zreorganizował
swój dwór. Początkowo, po pierwszym w yborze na chana, był on
nieliczny. Według obliczeń Stanisław a K ałużyńskiego składał się
pierwotnie z 23 osób, łącznie z adm inistracją. W jego skład wchodzili
czterej łucznicy sprawujący funkcje p o rząd k o w e i ochraniający chana,
trzej kucharze-stolnicy, owczarz nadzorujący stad a owiec Czyngisa i
pilnujący gotowania baraniny , stolarz dbający o spraw ność wozów,
czterej członkowie n ad zo ru policyjnego i sądow ego, dwaj koniuchow ie
starsi i trzej młodsi, czterej posłowie i kurierzy wyznaczeni do
utrzymywania k o n tak tó w dyplom atycznych z innymi chanatami i
państwami. Po doliczeniu do tego składu kilkunastu nie wymienionych
w Tajnej historii Mongołów niższych pach o łk ów i sług, cały d w ó r mógł
wtedy liczyć około czterdziestu ludzi. Nie był więc im ponujący, i — jak
pisze Kałużyński — przypom inał raczej g o sp od arstw o stepowego
arystokraty.
f~ Po zwiększeniu terytorium chanatu i zjednoczeniu całej M ongolii
dwór powiększył się znacznie, przybyło wiele nowych stanow isk i
wyspecjalizowanych funkcji, zwłaszcza pasterzy, dyplomatów', kurierów,
sekretarzy, tłumaczy, sędziów, nadzorców p o d atko w y ch, k ontrolerów
lokalnej administracji, skarbników , różnego rodzaju magazynierów',
stolników, podczaszych, kucharzy itp. W m iarę w zrostu liczby żon i
dzieci chana przybywało też służby dworskiej. Zwdększała się liczba ju r t,
wozow, stad zwierząt, co w ym agało liczniejszej obsługi. Dwró r chana
stopniowo rozrastał się, skupiał setki ludzi, zajm ował coraz większy
teren.
Wraz z sukcesami militarnym i i powiększaniem obszaru państw a
^ s a też władza chana. P oczątkow a, ja k wiemy, była o n a niewielka,
yngis nie W'yróżniał się znaczeniem ani potęgą w śród innych władców'
wątof 1111^ 1 W Teraz wszystko się zmieniło. „N ie ulega
być syT°SC* P‘sze R om uald W ojna — iż państw '0 mongolskie miało
^śród^01^ - m ° narC^'^ b s o l u t n ą typu feudalnego, z rozczłonkow aniem
wanie ^ 21^ c^ a,ts^^eJ (w feudalizmie charakterystyczne było pojm o-
°środka anjSt^ a dz*edzictwa dynastii), ale z dom inacją jednego
u a zy. samego chana"10. W edług tegoż badacza był to typ

■eo z niewielką liczebnie warstwą arystokracji
władztwa despotyczny . - by|y pomyślne wojny, nieustanne
Źródłem stale rosną i(|dm M ongolom o g ro m n e
lupy,
podboje ptzyn°“ n“ ns społeczny, przejście w szeregi warstwy
jeńców, umozłtwtają korzyści z nich mieli w o d zo w ie, fanaty.
upizywilejowanej. sweiml chmurni, spełniający bez w alian ia każdy
CZnie m ztaPz° ze w s z y s t k ic h sił strzegący je g o w ład zy . Z m ieniło siy
jeg0 rozk az ^ orgam | w yb,orającego m egdys
zupełnie - ważnych spraw państwa plemiennego. Teraz
doradczy, zjazd członków rodu panujące-
na którympośród nieustannych uczt aprobow ano plany polityczne
i militarne władcy. Młodsi bracia i synowie byli posłuszni Czyngis-
chanowi nikt z nich nie zamierzał spiskować przeciw chanowi. Swego
rodzaju działalność opozycyjną uprawiał tylko jeden z synów Móngli-
ka, wpływowy szaman Kókóczii. znany pod imieniem Teb-Tengri,
usiłujący skłócić ze sobą rodzinę chana. Początkowo udało mu się
wmówić Czyngis-chanowi, że jego brat Kasar usiłuje obalić go i
zagarnąć władzę dla siebie. Uniesiony gniewem chan aresztował nawet
Kasara i pewnie by go stracił, gdyby nie Hoelun. Usłyszawszy, co
zaszło, zaprzęgła wielbłąda i całą noc jechała do syna, nie zważając na
trudy. Rankiem dotarła do obozu Czyngis-chana. Na jego oczach
rozwiązała więzy Kasarowi, i „nie mogąc powstrzymać swego gniew'u,
usiadła ze skrzyżowanymi nogami, obnażyła swoje obie piersi, oparła je
na kolanach i rzekła:
— Czy widzicie? To są piersi, które wy ssaliście! Wy, którzy
gryziecie własne łożysko, którzy rozrywacie własną pępowinę! Co zrobił
Kasar? Temudżyn opróżniał tę jedną moją pierś. Kacziun i Otczigin we
dwóch nie mogli opróżnić jednej piersi. A K asar opróżniał całkowicie
obie piersi lak, że przynosił mi spokój... Dzięki temu mój uzdolniony
Temudżyn posiadł zalety umysłu, a mój K asar posiadł siłę. Dlatego
strzaami poddawał pod twoją władzę tych, którzy się spod niej
y arna i walcząc. Tych zaś, którzy uciekali w panice, poddawał pod
ra om S" 011™ d ^b stężn y m i strzałami. A teraz nie możesz na Kąsa­
ny l i ^ ’ jU2 skończyłeś wszystkimi wrogami?” 1' Przekona*
słuchał i e r ymi s*owami Czyngis-chan uwolnił brata. Później wy-
t a * go StradćP w St,rÓB BÓne 1 p0« wszy intrygi Tcb-TengriefO.
wana. en sP°sób wszelka opozycja została zlikwi
Władza Czyngis-chana zyskała większy autorytet dzięki odpow icd-
■: nadbudowie ideologicznej. Mongołowie od daw na wierzyli ze
" ¿e sy
człowieka są wyrazem ingerencji sil nadprzyrodzonych. Sam
l)umy
Czyngis-chan często przypisywał swe zwycięstwa nadzwyczajnej opiece i
„„mocy najwyższych bóstw mongolskich. Nieba . Z je m . N.ebo
występuje zresztą w jego genealogii, dzięki m em u zrodzić się mial
nrzecież najstarszy jego przodek Bórte Czino, związek z Niebem miał
też Bodonczar. Chan potrafił zareklam ow ać swoje zwycięstwa w śród
prymitywnych koczowników, wytłumaczyć im swe sukcesy, przedstawić
się jako wysłannik Nieba mający z jego woli zjednoczyć ludy Wielkiego
Stepu. pchnąć je do wielkich podbojów i panow ania nad światem. W
oficjalnych dokumentach wychodzących z kancelarii władcy stw ierdza­
no zawsze we wstępie: „M ocą Wysokiego N ieba"12. Stanow iło to
nawiązanie do tradycji wielkich chanów tureckich w VI— VIII w. i
chanów starobułgarskich, których tytulatura odwoływała się do Nieba.
Tym łatwiej więc mieszkańcy państwa Czyngis-chana nabierali p rz ek o ­
nania, że ich władca faktycznie jest wysłannikiem Wiecznego Nieba ,
którego woli należy bezwzględnie się podporządkow ać.
Czyngis-chan szerzył nie tylko wiarę w boskość swej misji na Ziemi,
ale także przekonanie o wielkości i specjalnym przeznaczeniu całego
ludu Mongolii. Dał temu wyraz mongolski historyk Sagan Seczen.
wkładając w usta Czyngis-chana słowa wypowiedziane po w yborze na
kurultaju w 1206 r.: „Ten naród Bilde [tj. M ongołowie L .P .], który
nie patrząc na wszelkie męczarnie i niebezpieczeństwa, których ja
zaznałem, z dzielnością, uporem i całkow itą wiernością p rzym knął d o
mnie, który z obojętnością znosił smutek i zgryzoty, przeżywał radość,
pomnażał swoje siły, zasłużył na to, żeby on, po dobny do szlachetnego
ryształu góiskiego, naiód Bilde, który w każdym niebezpieczeństwie
okazał nu najgłębszą wierność, aż do osiągnięcia celu m oich dążeń,
nosi mnę Keken M ongoł i byłpierwszym ze wszystkich ludów, jakie
s w L ? Z le m ri3 - Qd teJ P ° ry wszyscy M ongołowie mieli szczycić się
pa„o w a ™ ieni“m ' . byc dum ni ze sweg ° pochodzeniu, walczyć o
Kerulenem ” KaŻdy Ch' ° pieC - urodzony " ad O n o n e m i
hohatersld Z F 7 ! Czyngis-chan - będzie bystry, dzielny i
na urodzona ium"t H I '“dcZOny 1 PrzeWegly. każda dziewczy-
Wedlug lei ¡He , • L uezesania ' upiększania najładniejsza” 1
Wieczne Nicbn TM ongo,owle byl' narodem wybranym przez
do Panowania nad światem, najlepszym i
 najdoskonalszym- Był więc to swoisty ras.zm X III w. Zrodził sie w
M o n g ^ i e *szybko°'uwierzyli w swe przeznaczenie. W yp ra
„oienne sLno«nh dla nich świetną okazję d o w ydostania się 2
dotychczasowej biedy, z prymitywnych w aru nk ów zycta. Sukcesy swe
¿ w r ę c z a li talentom wojskowym . orgam zacyjnym chana. Dlatego
nonierali jem władzę, często dawali wyraz uwielbienia dla monarchy,
sami naciskali na niego, by organizował now e w ypraw y wojenne,
przejawiali niezwykły zapał do walki
Zewnętrznym atrybutem władzy chana był bunczuk, symbol władzy
wojskowej, przedmiot kultu ze strony wszystkich żołnierzy. p rzed
wyprawą poświęcano buńczuk chana, sm arując go tłuszczem lub
kropiąc kumysem. Podróżnik chiński M eng-ta Pei-lu pisał: „Obecnie
król [tj. Czyngis-chan — L.P.] używa tylko jedn ego białego sztandaru o
dziewięciu ogonach. Na jego środku jest przedstaw iony czarny księżyc
... [sztandar — L.P.] jest rozwijany, kiedy w yruszają w pochód. Mówią,
że oprócz tego tylko naczelni wodzowie mają po je d n y m sztandarze” 15.
Później atrybutem władzy stała się także pieczęć — tamga. Miała różne
kolory: błękitny, czerwony, złoty, czarny lub zielony. Jedna z nich
miała napis: „Bóg na Niebie, Cha-chan — w ładza Boża na Ziemi.
Pieczęć władcy ludzkości". Symbolem władzy chana był kolor złoty.
Jego tradycja wywodziła się z Chin. Z a szczęśliwą barw ę uważali
Mongołowie kolor biały.
Podczas uroczystości państw-owych chan zasiadał na tronie, który
początkowo miał formę niskiego łoża. O bok niego zajm ow ała miejsce
zina i najwyżsi dostojnicy. Obowiązywała tu ściśle określona zasada,
go nie z tórą miejsce zajmowane koło chana stanow iło zarazem
elówn!1116 u Cidej h*erarchii społecznej M ongołów . Tak więc
f e m l T h r da'.a Z leWej stro"> wlad^ » nią - zawsze w
rangi. p 0 i," moft5m pozostałe żony w kolejności według ich
najstarszy Svn stronie chana zajmował miejsce następca tronu,
stronę wyjścia mm Za^’ la^ze w kierunku połud n iow y m , a więc w
według starszeństw^' C/' 'nne®° Pom ieszczenia — pozostali synowie
inni dostojnicy Tak'035^ ™ 6 ^ ^ ż ę ta z rodu C zyngisydów , wreszcie
ksztah litery \j zwrrJ ^ dosl0Jntków', według Kałużyńskiego, miał
w środkowej części ł n i ^ ° lWarlą cz?ściił ku południow i. Chan siedział
7 drugiej meżczw U rnaj ‘łc z jednej strony same kobiety.
^ ' " n‘ 0dległość pozostałych osób od tronu chana
oznaczała zarazem ich pozycję społeczną. K to siedział bliżej niego, ten
był ważniejszy. Jadło i napoje p o d a w a n o biesiadującym w edług ich
ranei. począwszy od samego chana i jego najbliższego otoczenia.
Czyneis miał liczną rodzinę. Z pierwszej żony, Börte, doczekał się
czterech synów: Dżocziego, C zagataja, Ugedeja i T ołuja. „C i czterej
synowie byli mądrzy, obow iązkowi, godni i do sk on ali, o d w aż n i i
mężni, cenieni przez ojca, wojsko i lud — pisał R aszid ed-D in,
idealizując potom ków władcy. — P aństw u C zyngis-chana służyli ja k
cztery podstawowe filary” 16. C hińska k ró tk a relacja o czarn ych
Tatarach wymienia jeszcze piątego syna c h a n a i Börte, zw an eg o w
Chinach Lung-sunem. Jeśli rzeczywiście istniał takow y, to m usiał a lb o
młodo umrzeć, albo nie być synem Börte, lecz jakiejś „ m ło d sz e j" żony
Czyngisa, gdyż inne współczesne źródła wcale go nie w sp o m in ają.
Według Raszida ed-D ina Börte urodziła także pięć córek. Były to:
Fudżin-beki, Czeczejhan, A łaka-beki, T u m a łu n i A łtałyn (A ł-ałtani).
Wspomniana wyżej relacja chińska o czarnych T a ta ra c h w ym ienia
natomiast siedem córek Czyngisa i Börte, im ion ich je d n a k nie
podaje17. Zapewne więc dwie z nich zmarły m łodo. Najstarsza z córek,
Fudżin-beki, wydana została najpierw za wnuka O ng-chana, Tusan-
-Buka. Był to związek typow o polityczny, rozpadł się bow iem po
zerwaniu sojuszu między Czyngis-chanem a władcą K ereitów . K olej­
nym mężem Fudżin-beki był Butu-gurgen z plem ienia Ikirasów, syn
wodza Nekuna. Druga córka Czyngis-chana, Czeczejhan. w ydana
została za Inałczina — syna przywódcy Ojratów, K utuke-beki. M ąż
Ałaka-beki nie jest znany z imienia. W iadom o tylko, że był przyw ódcą
plemienia Ongutów. Czwarta z córek. Tum ałun, wyszła za syna
przywódcy Ongiratów, Gurgen-gurgena, piąta, Ał-ałtani — za D żaur-
-oeczena, syna przywódcy Ołgunutów, Tadżu-gurgena, następnie za
tona Ujgurow, Barczuka. Jak widać, wszystkie m ałżeństwa córek
Plemion ZHSta^ Z P° W0dów P o to m n y c h - m iały zbliżyć w ładców tych
, • • ° zyngis-chana, doprowadzić do sojuszu lub utrwalić
« s >ngis-chanowi
r : r mierze- , um ocm
wpływy ć .j e d sojuszników
wśród n o ś ć piem i° n
|§f§Uruga żona włnrW n*—jjivwy •* wsrod sojuszników.
T T
Uruga zona władcy M ongołów . Kułan-katitn. była córką Tair-
J T przywódcy grupy plemiennej Uchar-M erkitów, który bez wałki
stwa s n ^ n 0Wat S1? prz-v szlemu zdobyw cy świata. W d ow ód posłuszeń-
£ tego związku przyszedł na świat syn Kułkan. mu córkę za
 nv już Tatarki. Jesugen-katun. córki
w s p o m n ia n e j
l. trzeciej
Z ?rvvneis-cnan
- - żony W - c h a n doczeka)
---- s,ę- ,syna Dzaura, zmar)eg0-o« „łV
Jekei0 Czerena. C czyng'
■ _ KoMin została
Jesflj.katun, 70Stała czwartą zona rc 7vn^.
czw artą żoną 2yngis.
dzieciństw^ ej s «.pewne me było, nie wspomina bowiem
■Chana- f R szid ed-Din. Ostatnią z „głównych zon, piątą z ko|ej
niC V " !>,, ka un córka władcy państwa K in, zwanego w Mongolii
była Gundzu-ka , jeństwie do poprzednich czterech nie wyró.
AT s i e anmodą była wręcz brzydka Ale pochodziła z cesarskiego
m d l stanowiła więc znakomitą partię. Dziec, z tego małżeństwa
“ Gyleis'cHban miał ponadto wiele „młodszych" żon nie odgrywają.
cveh n a dworze ż a d n e j roli. Jedną z nich była A bike-katun, bratanica
Omt-chana Jej siostry władca wydał za swoich synów. Tak więc
B iktutnisz-fudżin wyszła za Dżocziego, S orkuktam -beki za Tołuja.
Chan tra k to w a ! „młodsze” żony lekceważąco, niektóre z nich wydawał
potem za ró żn y ch dostojników i wodzów, czym ci czuli się ogromnie
zaszczyceni. Tak więc wspomnianą tu A bike-katun o d dał jednemu z
em irów , I b a k a - b e k ie m u , bratanicę Ong-chana Dżurczedejowi.
Trzecią ze znanych młodszych żon była G iirbesii-katun, córka
władcy Tangutów, matka Tajang-chana. P ojm ana została po rozbiciu
wojsk Najmanów. Czwarta żona, Czahe, także była córką władcy
Tangutów i została zdobyta siłą w 1209 r. W iększość „młodszych” żon
wywodziła się z rodu chanów podporządkowanych władcy Mongolii, z
rodzin dostojników państwowych, urzędników i oficerów. Wiadomo, że
z jednej z nich, Najmanki, Czyngis-chan miał syna Dżurczitaja.
zmarłego w dzieciństwie. Wcześnie zgasł także U rd z a k a n . syn jednej z
nałożnic tatarskich. Według jednej z późniejszych kronik perskich,
Czyngis-chan miał rzekomo ponad 500 żon i nałożnic. Do jego
wyczynów militarnych kronikarze dodali więc wyczyny erotyczne,
zupełnie nieprawdopodobne. Na taką liczbę żon chan po prostu nie
miał czasu. Nie znamy liczby jego dzieci ze wszystkich żon i nałożnic.
ia orno tylko, że miał ośmiu lub dziew ięciu s y n ó w , z k tó ry c h trzech
zmar o w dzieciństwie, ponadto z B órte m iał pięć lu b sied em córek. Na
o icjanyc przyjęciach i posiedzeniach r o d z in a je g o z a jm o w a ła więc
Brari»111; ^ dodatku pow iększała się o n a w n a d e r szy b k im tempie
Również raieli Wiele dzieci’ sam Kasar podobno około czterdziestu.
miał n n H n h 16 'jbdar,'yli r®d licznym potom stwem . Tak więc Dżoca
1 podobno czterdziestki, _ sctke. Dlatego
74
K ronikarze pisali potem, że w 30 l a t po śmierci chana żyło ju z na
¿wiecie 10 tys. Czyngisydów. . . .
W miarę rozwoju państwa powiększał się jego a p a ra t adm m istracyj-
v Na ziemiach podporządkow anych chanowi osiadali wyżsi urzędnicy,
liruzowie i haskakowie , w zdobytych prowincjach — namiestnicy.
Administracja cywilna na ziemiach podbitych nie została jed n ak w
pełni zorganizowana, toteż w sprawach podatkow ych panow ał duzy
chaos, szerzyła się samowola ze strony wyznaczonych przez władcę
komendantów wojskowych. Pełny porządek w adm inistracji z a p ro w a ­
dził dopiero następca Czyngis-chana, Ugedej.
i Czypgis-chan był twórcą pierwszego w M ongolii zbioru praw ,
zwanego w źródłach muzułmańskich Jasą lub Wielką Jasą. Ponieważ
Mongołowie nie znali pisma, posługiwali się praw em zwyczajowym,
opartym na starej tradycji. P raw dopodobnie Jasa została n ap isan a w
języku ujgurskim, ale nikt tego nie udow odnił. Nie zachow ała się do
naszych czasów w pełnym brzmieniu, znam y ją tylko we fragm entach
przytoczonych przez autorów m uzułm ańskich. Z jej tekstu, ja k również
z wielu fragmentów Tajnej historii Mongołów w ynika, że najwyższą
władzę sądowniczą w państwie miał chan , rozporządzający życiem i
mieniem swych poddanych. Wszyscy mieszkańcy p ań stw a zostali
zobowiązani do wypełniania określonych służb i pow inności. N a jw a ­
żniejszą z nich była służba wojskowa. Za uchylanie się od niej, ja k
również za porzucenie swej jednostki wojskowej, groziła k a ra śmierci.
Ważnym obowiązkiem każdego M ongoła były ćwiczenia w ojskow e o ra z
uczestnictwo w wielkich polow aniach. Za wypuszczenie z kręgu obław y
dzikiej zwierzyny groziły każdem u surowe kary, naw et zabicie pałkam i.
Karą śmierci szafowano zresztą bez żadnego um iaru , wszystkie
pozostałe kary — więzienie, zesłanie, chłosta, pozbaw ienie m ajątk u ,
usunięcie ze stanowiska — miały ju ż tylko dru go rzędn e zn aczen ie18.
Prawo mongolskie stosow ało często odpow iedzialność zbiorow ą.
7 ak więc za przepuszczenie zwierzyny przez krąg obław y o d p o w ia d a ła
cała dziesiątka lub setka ludzi w raz z dow ódcą, za ukryw anie zbiegłych
jencow — cała miejscowość. Surowość kar w ynikała z dążenia chana
o zapewnienia powszechnego ładu, p o rz ąd k u i bezpieczeństwa w
całym państwie, zwłaszcza na drogach. Wynik tych działań był
f r a n c k lk ^ 1^ i P° lataCh (W 1246 r ) PodróżuJ^cy d o M ongolii
wielu* ani/n n de Plano C a r Pini’ Poseł papieża Innocentego IV d o
go chana, pisał: „M iędzy nimi [M ongołam i - - L.P.] "nie było
75
 sporów bójek i zabójstw, jeden do drugiego odnosił sie
dlatego spory w śród nich zdarzały się rzadko. Ż o n y ich b jPrZyjaźnie i
[tj. nie były napastowane ani gwałcone — £./>.], g ra b ie ż J y nieiykaJne
są wśród nich nieznane"19. W prowadzenie żelaznej dysc r Ziejst*o
skłonnych do rozboju koczowników' było niew ątpliw e "śród
sem Cz\rngis-chana. ,e,kim SuJcce
obejmowała prawo międzynarodowe, państw ow e
cyjne. karne, cywilne, handlowe oraz zasady u tr w - ? a<Jnilnistra-
Określała uprawnienia chana. obowiązki
Określała uprawnienia w..«—
łudu P
..........................' n r / ,yw"t eje
ania« loPrawa
n k óu;
rodu panującego, zasady organizacji łowów, system J puT ‘v’,,*mv
strzegła praw-a niety kalności posłów. Prawna Jasy świadczyły o alk°.Wy’
społeczeństw-a mongolskiego do wyższego etapu rozwoju ° PfZejściu
własność prywatną, znosiły prawo zemsty rodowej, określał ° niły
nrawa spadkowego.
Czyngis-chan starał się ograniczyć pow szechną plagę pijaństwa
w ś r ó d M ongołów. Sam dla przykładu pijał niewiele.
Celem upowszechnienia wiedzy prawmiczej w-śród ludu kazał
oficerom zaznajamiać żołnierzy z nakazam i Jasy, ogłaszać publicznie
wszystkie zarządzenia i rozkazy, odczytywać fragm enty kodeksu praw­
na kurułtajach ltp. Mongołowie przestrzegali zasady', żl bez udowodnie­
nia przestępstwa nie można skazać oskarżonego. Chan osobiście
rozpatrywał tylko sprawy najwyższej rangi: przestępstwa natury-
politycznej, oskarżenia wysuw-ane pod adresem wysokich urzędników,
wodzów i namiestników prowincji, sądził członków ro du panującego.
Czasami rozpatrywał i mniejszej wagi sprawy, ale jeśli dotyczyły jego
gwardzistów lub dworzan. Najwyższym z urzędu sędzią w państwie był
Szigi Kutuku. strażnikiem praw-a — Czagataj. P raw a mongolskie, jak
wiemy, regulowały obow iązki poddanych w-obec w-ładcy. Podstawą tych
powinności, jak stwierdził Stanisław K ałużyński, „było pełnienie
rozmaitych służb, a daniny w naturze należały- do obowiązków o
charakterze okazjonalny-m"20. Każdy M ongoł m usiał więc służyć w
wojsku, uczestniczyć w obławach na dziką zwierzynę, pilnować stad
bydła i koni władcy, strzyc jego owce, n ap raw iać i konserwować wozy,
tkać wełnę, wyrabiać w-ojłok, w razie potrzeby obsługiw-ać dwór chuna,
jego gońców, urzędników, pocztę, składać d ary z o k a zjilurodzenia syna
* rodzime chana, wesela, uroczystego kurułtaju , święta. Przywódcy
oka/611!11- P°dporządkow'ali się władzy chana , musieli z tej
J z ożyć mu jakieś cenne dary i zbowiązać się do s y s t e m a t y c z n e g o
’6
c • a ^ r n i a ściśle określonych danin. Najbardziej zasłużeni M ongoło-
SW,arvtułem przywileju otrzymywali zwolnienie od wszelkich pow innos-
W,eprzvsłuEiwało im wtedy zaszczytne miano darkan.
* ’ 7 aodnie ze stara tradycją ludy podbite przez M ongołów stawały się
,hsnością chana. Część z nich Czyngis oddał pod władzę swym
"asalom członkom rodu panującego lub m ożnow ładcom , resztą rządził
* m bezpośrednio. Ludność wchłonięta miała znacznie większe o b o ­
wiązki niż koczownicy mongolscy. Przede wszystkim musiała daw ać
'chanowi, jego rodzinie i wodzom konie, dojne klacze, woły, wozy, broń.
owce, kobyle mleko, robotników do obsługi. „1 p o d d an i wodzów-
zobowiązani są robić to sam o dla swoich panów , poniew aż w śród nich
nie ma nikogo wolnego — pisał C arpini. Mów-iąc k ró tk o , cesarz
^ch(m _ p.p.] i wodzowie biorą z ich d o b y tk u wszystko to, co zechcą, i
ile zechcą. Tak samo rozporządzają ich o s o b ą " 21. P o n a d to M o n g o ło ­
wie żądali od ludów podbitych dostarczania oddziałów- w ojska na
wypraw-y wojenne oraz młodzieńców- i dziew-cząt ja k o zakładników .
Zwolnienie od wszelkich powinności i danin przysługiw-ało d u c h o ­
wieństwa wszystkich wyznań. P aństw o C zyngis-chana cechow-ała
daleko posunięta tolerancja religijna, plem ienna i rasow-a. K lasa
panująca nie była zam knięta, dostęp w jej szeregi mieli w-ięc w-szyscy
prości wojownicy. W ystarczyło wyróżnić się na polu walki, podczas
polowania z obławą, ostrzec chana przed grożącym m u niebezpieczeń­
stwem, wykonać tru d n ą misję zwiadowczą, zasłużyć się ja k o adm inis­
trator danego terenu. W tedy drog a d o aw an su społecznego stała
otworem.
Czyngis-chan zorganizow-ał w swym państw ie wzorow-ą pocztę.
Wzdłuż głównych szlaków rozstaw ione zostały co 300 km strażnice, w
których czuw-ała stale grupa żołnierzy m ających najlepsze konie. T u
mieścił się także m agazyn żywności i siana. C o 50 km rozstaw ione
zostały punkty wymiany koni. G oniec chana był o so b ą nietykalną, a
'ażdy Mongoł musiał bezwzględnie spełnić każde jego żądanie:
ostarczyć konia, jedzenia, w-odę, siano, udzielić noclegu. K u rier chana
Prz wyjazdem owijał sobie suknem brzuch, głow-ę i d o ln ą część ciała,
v uchronic je przed odparzeniem . N astępnie pędził do najbliższej
dro«1' Wyirderda* kom a i po k ró tk im od po czynku ruszał w dalsza
m ó lt CZ' St° ŚP'ąC 1 jedząc W trakcie Ja zd >- T r u d >' takieJ Podróży
temu ZmeSC ty^ko wyborow-y jeździec, nie znający zmęczenia. Ale dzięki
waznawiadomość docierała do chana w- ciągu zaledw-ie
 kilku dni! Ze specjalnych przywilejów korzystali też dostojnicy i
untedmcc chana, d z ia ła j* * w jego imieniu, czasem 5 ? ' * « *
zagraniczni i inne osoby, będące pod specjalną ochrona. O t r z L *
om specjalną tabliczkę z krótk.m tekstem , tzw. PąHhe. stanów 3,1
dokument jej właściciela. Z aopatrzony w pajdze człowiek ko r2 u u ,cą
terenie całego państwa z wszelkich srodkow tran sp o rtu , zaop^t ^ " 2
nocleeu i innej, niezbędnej pom ocy podczas podróży. Każdy m " ' " :
musiał udzielić jej bezpłatnie. Odmow a była bezwzględnie ’i SUro^
karana.
Aby utrzymać w ladzie i dyscyplinie cały niedaw no zjednoczon
zlepek różnorodnych plemion i ludów , d o tą d ze sobą zwaśnionych^
także zapewnić sobie pełnię władzy, u ch ro n ić się przed zdrada2
intrygami czy buntami, chan zorganizow ał do sko nale funkcjonujący
system donosicielski. W śród wszystkich plem ion miał swych płatnych
agentów, donoszących mu o wszystkim , co dzieje się na terenie
powierzonym ich obserwacji. Co kilka dni przybywali więc do jego
jurty gońcy z wieściami o zm ianie pastw isk przez dany lud
zamierzeniach i planach ich przywódców’, p o stęp o w an iu urzędników
zachowaniu wasali, przyjeździe k up ców z cennym i towarami, nastro­
jach wśród mieszkańców stepów i lasów, przyczynach skarg z ich
strony itp. Dobrze ugoszczeni i sowicie n agrodzeni agenci wyjeżdżali po
kilku dniach na swój teren, by patrzeć, węszyć i podsłuchiwać.
Pretekstem do utworzenia takiego system u donosicielstwa miała być
troska chana o byi mieszkańców. wasali, o b r o n a prostych aratów przed
nadużyciami ze strony dygnitarzy. S tw o rz o n y przez Czyngis-chana
system szpiegowania poddanych oraz donosicielstw a utrzyma! się przez
setki lat we wszystkich państw ach zdob yty ch przez M ongołów, a potem
^ chanatach tatarskich i krajach im podległych.
Najważniejszą rolę w państwie C zyngis-chana odgrywała armia,
narzędzie podbojów sąsiednich i dalekich ludów , utrzym ania władz)
nad nimi. strażnik powstającego w M ongolii ustroju feudalnego.
Główną funkcją państw a C zngis-chana był p o d b ó j obcych ziem i
Icdów. grabież, zdobywanie jeńców , a p o te m , w miarę sukcesów,
rozszerzanie panow ania M ongołów na całym znanym koczownikom
śuiecie. Dlatego armia musiała być nadzw yczaj sprawm a, bitna,
świetnie zorganizowana, w yszkolona i d o w o d zo n a . C zyngis-chan
wprowadził w Mongolii zasadę pow szechnie u zb ro jo n eg o ludu. a lakze
organizacji wojskowo-tery to n aln ej. P o d o b n e zasady istniały już dawno
Wielkiego Stepu . w E uropie n a to m ia st
k o czo w n iczy ch p a ń s te w e k
wsrod koczo PJ czasów Wiellciej Rewolucji Francuskiej.
p0' W t i służy* Więc każdy zdolny d o noszenia b ro m m ęzczyzna w
■i . T l 4 - I 5 do 60 lat (ta górna granica była raczej teoretyczna.
Tmtetać bowiem należy, że ludzie w tam tych czasach, żyjąc «
^ ^ nvch i surowych w arunkach, rza d k o dożywali tak ieg o w ieku.
POmaiac 50 lat byli ju ż często starcami). W ojow nik u d aw ał się na
u \,raw ę z własnymi końmi, bronią i sprzętem. N ieobecność była
karana śmiercią. Tylko nieliczni wyznaczeni d o strzeżenia ju r t i stad
bydła pozostawali na koczowiskach. wszyscy pozostali długo p rz y g o to ­
wywali się do wojny, wyrabiając luki, strzały, u prząż k o ń sk ą , ostrząc
ciężkie szable i długie włócznie, polując na dziką zw ierzynę i
przyaotowmjąc zapasy p ro w ian tu i paszy. D o pracy n a rzecz w ojny
wciągane też były kobiety — szyły futrzane czapy, tkały g ru b e su k n o
na kamasze, naciągane na skórzane buty. suszyły m ięso n a w ietrze i
słońcu, wyrabiały kiełbasy, przygotow yw ały kum ys i wlewały go w
skórzane worki przytroczone do końskiej uprzęży, robiły m asło i
wlewały je do byczych kiszek, by nie zjełczało. w y tw arzały k o stk i ze
zwarzonego mleka, które po zalaniu w rzątkiem p o d czas w yprawy i
długim potrząsaniu w* skórzany m w o rk u dawały ostry i kwaśny n ap ó j,
doskonale gaszący pragnienie w ojow ników .
Każdy M ongoł brał na w ypraw ę zapasow ą bieliznę, w oreczek m ąk i
lub prosa, suszone mięso, ser. skórzane w orki z n ap o jem , igły. nici,
pilnik, zapasową cięciwę, szydło, d ra tw y , w oreczek z sianem , to p o r e k ,
sierp, kociołek, manierkę, sitko. W o rek z sianem spełniał rolę p ły w a k a
i materaca; w1 ostateczności jego zaw artość służyła za pasze d la k o ­
ni. Każda dziesiątka m iała w spólny kocioł, m o ty k ę, sierp. piłę. topór.
igły. sznury, małą jurtę. Cały sprzęt nosiły na grzbiecie zap aso w e k o ­
nie.
Mongoł był z natury świetnym żołnierzem. ..R odzili sie i w yrastali
* siodle i na koniach — pisał historyk chiński C ao — przez całe swe
^cie uczyli się walczyć, ponieważ całe ich życie przez cały rok
S L t n a, Pr0l0ttan,U " " K a i d >: z "ich b >'t " i ę c d o s k o n a ły m
P d n y m biegu przesiadać si? z k o n ia «» k o n ia .
nad b v d ta i k o n i M i S trZ e ‘ a Ć Z ‘U k U W g a lo p ie ' P iln u « c
na arkan hr •' g urma! lr0Plc zaginioną zwierzynę, chw ytać ją
">ach u X ,b "n',Ck S,? ^ n i e d ź w i e d z i a m i czy wilkami. N a p ołow a-
skr>le8 ° Podchodzenia do zwierząt, wyrabia! so o strze-
79

świe
kooow n iw w .j • bronią. Nawyk walk. zdobywa! leż w ^ a ia c h
iwteyi ** l i (l-iwien dawna ulubiony sport M ongołów. By|
¡lanowucycn ' bezwględny, niczym praw ie nie różniący sie ,„i
m * e z ę s t0 t r w a l y t ” k a l - *
naWp t i no « ^ r a i " “ sW nnic z micj8Ca " a miuj8Ce w P ° 8zu^iwaniu
wodyTpaszy dla bydła i koni. Mongoł przyzwyczajał sic do ,rudów
lróżv wszelkich niew ygód, zaspokajania swoich potrzeb w minimal-
n i stopniu. Był więc odporny na głod, zim no . pragnienie,
zahartowany, umiał sobie radzić w każdych w aru n k ach . Stale wędrując
no lasach i stepach uczył się orientacji w terenie. Podobnie zaprawiony
we wszelkich niewygodach, trudach i znojach był jego nieodłączny
towarzysz mały, posłuszny i ruchliwy koń, o którego Mongoł
troszczył się nieraz więcej niż o siebie.
Jedną z istotnych cech armii mongolskiej, wyróżniającą ji
pozytywnie od rycerskich wojsk europejskich, było wysokie poczuci
dyscypliny. Każdy żołnierz musiał znać swoje miejsce w szyku podcza
. . • m f
l • # a
dowódcą odpowiadała za swojego żołnierza, setka za każdą dziesiątki
tysiąc za każdą setkę itd. Każdy wojownik m iał obow iązek niesieni
pomocy swemu towarzyszowi, pozostawienie na polu walki rannej
bez opieki mogło zakończyć się straceniem całej dziesiątki wraz
dowódcą. Dzięki ogromnym polowaniom arm ia nauczona byi
działania zespołowego. W tej sytuacji bitwa staw ała się swego rodzaj
polowaniem wraz z nagonką, z tą tylko różnicą, że tym raz.ei
osaczano i wybijano wojsko przeciwnika.
yscyplina wojska przejawiała się nie tylko podczas walk
on.crzc musieli stale konserwować i mieć w pełnej gotowości
nnl^ 00.^ 11 ° ra/ ca^c swe wyposażenie. W szystkie rozkazy
żołnier/1-1' 0VU)C*C0VV musiały być jasne i zrozum iałe dla każdej
wynrawt i ¿yngls' chan Przywiązywał do tego dużą wagę, przed kaZ(j
od nici! ? /aWS/c Pr/e Prowadzał o d p raw ę z dowódcami, ządi
Powtórzenia z pamięci otrzym an ego ro z k a z u . Takiej-
p o s tę p o w a n ia wobec podw ładnych d o m ag ał się także od swych
dowódców. n a g ra d /a ł swoich żołnierzy. D o b ry i dzielny
2 m t T szybko aw ansow ać na dziesiętnika, setn ik a a n aw et
T S otrzym ać bogate lupy, przywileje, m łodsze i
rnieisze branki, przejść w szeregi gw ardii chana, d o sta ć s.ę n a jego
d w ó r . Wojna daw ała więc ludziom niższego stanu m ożność w ybteta s.ę,
™
u zy sk an ia awansu społecznego.
Naczelnym wodzem armii mongolskiej był oczywiście ( zyngis-chan.
Miał zwykle swoich zastępców, członków rodziny lub w yzn aczon ych
nrzez siebie dow ódców . Czasem dow odzenie było kolegialne, gdy w
obozie nic było chana. W razie różnicy zdań m iędzy d o w ó d c a m i,
sprawę rozstrzygał Czyngis, w yznaczając starszego w od za. Przed k ażd ą
wyprawą wojenną sztab chana studiow ał w arunki geograficzne n a p a d a ­
nego kraju, stosunki społeczne, polityczne i religijne tam p an u jące,
organizację i uzbrojenie jego arm ii, stan d ró g, p rz ep ra w itp. D o p ie ro
na podstawie uzyskanych w iadom ości p o d e jm o w a n o o d p o w ie d n ie
decyzje. M ongołowie byli m istrzami w p ro w ad zen iu w ojny p sy ch o lo g i­
cznej namawiali na przykład część od d ziałó w p rzeciw nika zło żo n ą z
żołnierzy innej narodow ości lub religii d o przejścia na sw oją stro n ę ,
• ma
obiecując jej łupy i nagrody, p o k o n a n y m i o saczo n y m p ro p o n o w a li
złożenie broni w zam ian za p raw o sw o b o d n eg o odejścia d o d o m ó w , a
potem naiwnych, rozbijali i wycinali, podsycali w a ta k o w a n y m k ra ju
waśnie społeczne i religijne. Posiadali d o sk o n a ły wywiad. W erb o w ali
doń kupców różnych narodow ości, najchętniej z kraju m a ją ceg o być
obiektem napaści, różnych włóczęgów, p rzew o d n ik ó w k a ra w a n k u p ie c ­
kich, myśliwych podążających d a le k o za zw ierzyną. F u n k c je w y w ia d o ­
wcze spełniały leż poselstwa udające się d o obcych pań stw .
Dzięki w prow adzeniu zasady pow szechnej m obilizacji w szystkich
zdolnych do walki mężczyzn arm ia m o n g o lsk a osiągnęła niezw ykłą ja k
na czasy średniowiecza liczebność. Po zjednoczeniu k raju m ia ła p o n a d
■W tys. żołnierzy (w raz z gw ardią). Ze względu n a tru d n o śc i
omumkacyjne, a także zao p atrzen ie w żyw ność i paszę takiej m asy
Mm! ' i ° m’ r/ad k o osii!gała wysoki stopień koncentracji. Zwykle wiec
I K S " , « * “ mni™ j a '* " ,i, w razie zaś m obilizacji
k a m n -m ifj' ° P®r,owah kilkoma korpusam i. T ak więc w pierwszej
C z y n n i, i Chorczm owi w głównej arm ii skupionej n ad Irtyszem
/yngis-chan m,al 30 do 40 tys. w ojow ników , choć wszystkie 2
 . I/, w tei wojnie osiągnęły stan do 150 tys. ludzi (po podboill
T h ludów k oczo w n iczych ich kontyngenty wojskowe wtąC2ano *
dalszych ludów ana)- w dalekiej w ypraw ie nad Don UCZesJ
szeregi armn , ijków w trzeciej kampanii przeciw Chi„0*
“ y ° i,nl około 100 tys- ludzi». W poszczególnych bitwach J
bf!! ch siły mongolskie byty zwykle znacznie mniejsze.
° Podśtawowym rodzajem broni była ja z d a , dzieląca się na ciężką
I lekka jej uzbrojenie opisał Carptn.: „B ro n zas wszyscy powinni mieć
przynajmniej laką: dwa albo trzy luki. albo przynajm niej jeden dobry, j
irzv duże kołczany pełne strzał, jeden lo p o r , sznury, żeby ciągnąć
machiny Bogaci zaś mają miecze ostre na końcu, tnące tylko z jednej
strony i nieco krzywe. Mają także opancerzonego konia, przykrycie
na golenie, hełmy i pancerze. N iektórzy m ają pancerze, a także
przykrycia dla koni ze skóry"24. M ongołowie mieli pancerze trojga
typów: najbardziej powszechne, sklejone z kilku warstw pasów
skórzanych: znacznie rzadsze, wykonane z żelaznych płytek, powiąza­
nych
rzemykami; bardzo rzadkie, składające się z kaw ałków blachy,
połączonych sprzączkami. Niektórzy używali włóczni z hakiem,
służącym do ściągania przeciwnika z siodła. J a k o uzbrojenia ochronne­
go używali drewnianych tarcz. Ciężka ja z d a osłaniała również konie
skórzanymi czaprakami. Lekka nato m iast nie używała w ogóle
pancerzy.
0 uzbrojeniu i sposobie walki M ongołów M a rk o Polo pisał:
„Wiedzcie, że wedle rozkazu każdy ma do bitwy mieć przy sobie miecz,
maczugę, łuk i sześćdziesiąt strzał, trzydzieści mniejszych, zakończo­
nych krótkim żelaznym ostrzem do przebijania na wskroś z dużej
odległości, i trzydzieści większych z szerokim ostrzem , które ciskają z
.is„a 1 "bijają w tw;arz, w ramiona, przecinają nimi sznury łuków' i
wie ie szkody wyrządzają. I kiedy wszystkie strzały wypuszczą, biorą
W7p1pH mieczovv I maczug i zadają nimi ciosy straszliw e"25. Łuki ze
Monon na SU°‘*e w.ielkie znaczenie były pod szczególną ochroną,
li w -*e w sPecj a lnych futerałach, strzały p r z e c h o w y w a -
własnośri^inaC 1 .k 10 u /^ r°jcnie, jak rów nież konie, były osobistą
1ik "'ojownika.
warunków H?nv?ł° W byl dostos°w an y d o d a le k ic h w y p ra w i różnych
wygodę w r n ? yCZnyc^' Watowane k u b r a k i i c z a p k i zapew niały dużą
krępowałv ruch^enny? Zyciu w ° jsk°w y m , skórzane pancerze nt z
w. Zimą M ongołow ie nosili czapki futrzane
unikami długie kożuchy baran ic spinane pasem ciepłe b u ty
naU i,,h skórzane. W jukach wozili żelazną porcję jedzenia.
Mongołowie nie mieli wcale piechoty. W okresie późniejszych
gdy zachodziła konieczność oblegania m iast i twierdz,
Pl w H v się oddziały piesze, rek ru to w an e sp o śró d p o d b ity c h ludów
dłvch. Od nich też M ongołow ie nauczyli się sztuki oblęzmczej.
Szczególnie wiele wzorców w tej dziedzinie zaczerpnęli z C hin.
Stosowali więc M ongołowie ta ra n y o ra z m ach in y m iotające kam ienie,
»'irnki z płonącą ropą n alto w ą lub tzw. ogniem chińskim , stan o w iący m
mieszankę siarki, ropy i tłuszczów roślinnych. M ierząc z łu kó w w
kierunku miasta przyczepiali do strzał p ak u ły u m o czo n e w siarce, ropie
i tłuszczu. W C hinach poznali później p ro c h służący d o z a d y m ian ia
terenu i oślepiania przeciwnika. Nauczyli się też szybko i spraw nie
przerzucać mosty przez rzekę. P o czątk o w o je d n a k p rzeszk o d y w o d n e
pokonywali tylko wpław. S posób fo rsow an ia rzeki u k azał C arp in i.
„Bardziej znakomici m ają gładką i o k rąg łą sk ó rę — pisał — na
powierzchni której robią w okół gęsto rączki, w k tó re w ciągają sz n u r i
zawiązują tak, że pow staje coś w ro d zaju o k rąg łeg o w o rk a , k tó ry
zapełniają sukniami i innym d o b y tk iem i b a rd z o m o c n o zaw iązują.
Potem na środek kładą siodła i inne tw ardsze p rzed m io ty . L udzie także
siadają w środku. I ten okręt, w taki sp o só b p rz y g o to w a n y ,
przywiązują do ogona konia i każą płynąć n a p rz ó d ró w n o z k o n ie m
człowiekowi, który by koniem kierow ał. A lb o b io rą d w a w iosła i
wiosłują nimi po wodzie, i w ten sp o só b p rzep raw iają się przez rzekę,
konie zaś wpędzają w w odę i jeden człowiek płynie o b o k z k o n iem ,
którym kieruje, wszystkie zaś inne konie p o stę p u ją za nim i w taki
sposób przeprawiają się przez w ody i wielkie rzeki. Inni zaś, biedniejsi,
mają worek ze skóry m o cno zaszyty” 26. Pełnił on rolę p ły w ak a.
Istotnym elementem walki M ongołów była ruchliwość arm ii, jej
niezwykła manewrowość, szybkość uderzeń, znakom ite w ykorzystanie
czynnika zaskoczenia. „K iedy oni chcą iść na w ojnę — pisał Carpini —
o wyprawiają przodem straż przednią, która nie ma ze sobą niczego
grabL k0,W’ ,k° ni 1 ° fęŻa- ° ni [straż Przednia — L.P.] niczego nie
ludzi « '!• dom ow ' n,e zabim zwierząt, a tylko ranią i zabijają
bardziej S * 8° u ’6 m ° 8ą UCZyniĆ’ zm uszd& ich d ° ucieczki. O ni
nie Przednia " p 1Zab,jają\ 1112 r u s z a j ą d o ucieczki. Z a nim i [strażą
co znajdzie kt° re ™ ° dwrÓt’ zabiera w szy s * o ,
■ . także i ludzi, któ ry ch zn ajdą, zab ierają d o niew oli, lub

. Tvm niem niej wszyscy dowódcy posyłają potem zwiadowco,.
^ „ n i znależó J skrzydła: — te ostatnie wysunięte nieco d o p rz o d u i o saczające o b ó z
i r c h ć ą przystąpić d o w alki, to ustaw iają wszystkie wojsk,
WK iedy U
,"k iak one powinny walczyc. W o d z o w e albo naczelnicy wojska „ie
P o s tę p u ją d o boja. lecz stoją z d a le k a naprzeć,w wojska wrogów i
2 obok siebie na k o n iach pacholęta, a także k o b te ty i konie
Niekiedy robić? podobizny ludzi i umieszczają je na koniach. Czynią lo
dlatego, żeby wywołać w rażenie wielkiej liczb y w a lc z ą c y c h . W obliczu
nieprzyjaciela posyłają n a p rz ó d o d d z ia ł jeńców i o d d z ia ły innych
narodow ości, które pełnią u nich służbę wojskową. Być może idą z
nimi jacyś Tatarzy [Mongołowie L.P.]. Inne oddziały doborowych
wojowników posyłają daleko na praw o i lewo, ab y nie widzieli ich
przeciwnicy, i tak otaczają i zamykają nieprzyjaciół w środku. Po czym
zaczynają atak ze wszystkich stron ... A jeśli p rz y p ad k ie m przeciwnicy
walczą skutecznie, to Tatarzy [M ongołowie — L .P .] robią im drogę do
ucieczki i, jak tylko zaczną uciekać i odłączać się od siebie, ścigają ich i
wtedy, w czasie ucieczki, zabijają więcej, niż m o g ą zabić w bitwie.
Trzeba jednak wiedzieć, że jeżeli m ożna obejść się inaczej, niechętnie
przystępują do walki [wręcz — L .P ], ale ran ią i zabijają ludzi i konie
strzałami, a kiedy ludzie i konie są osłabieni strzałami, wtedy
przystępują do walki [...]
Za każdym razem, kiedy zobaczą nieprzyjaciół, idą na nich i każdy
wypuszcza w swoich wrogów' trzy albo cztery strzały. I jeśli widzą
nie mogą ich zwyciężyć, cofają się ku sw oim , a czynią to dla podstępu,
żeby wrogowie ich ścigali do tych miejsc, gdzie zrobili zasadzkę
[ustawiali zwykle w miejscu ukrytym o d w ó d złożony z ciężkiej jazdy —
L.P.]. Jeżeli wrogowie ścigają ich do w sp o m n ian ej zasadzki, otaczają
nieprzyjaciół i w ten sposób ranią i zabijają. T a k sam o jeżeli widzą, że
naprzeciw nich jest wielkie wojsko, niekiedy o d c h o d z ą od niego na
dzień albo dwa dni drogi i potajem nie n a p a d a ją na inną część kraju i
gra ią ją [...]. Jeżeli widzą, że nie m ogą zrobić i tego, to wycelują się
ziesięć albo dwanaście dni drogi. N iekiedy p o z o stają w bezpie-
nr—4, ? CJSCU’ P° k* wojsko nieprzyjacielskie nie rozdzieli, i wtedy
On° ? n'ezauważenie i pustoszą całą ziem ię” 28. ..
Marco p i'lU i Mongołów z nieco późniejszego o kresu p rz e d sta w i
na d oh r! .° ^ 7 ^Cg0 re,acJ‘ wynika, chan zajął miejsce na wzgórzu.
A! ocznym dla całej armii miejscu. P o w i e w a ł a nad ni
wielka chorągiew z w yobrażeniem słońca i księżyca. v
ir/ydziestu oddziałach, podzielone na trzy części c e n tru m i o b a
przeciwnika. „Przed k a ż d ą c h o rą g w ią sta ło pięciuset pieszych, u z b ro jo -
-i#rh
nycli w krótkie dzidy i miecze, którzy, ledwie ja z d a zaczy zacz y n«•am
ała p o izo
z orn
rn
• i
;ą
ucieczkę, wskakiwali na konie za jeźd źców i tow arzyszyli im, k a ż d y
jeździec miał ze sobą jed n eg o d z iry tn ik a. G d y zaś k o n ie z a trz y m y w a ły
się, zeskakiwali i dzidam i swymi zabijali k on ie p rz e c iw n ik ó w [...] G d y
obie strony były
u.a siruny uyiy 5gotow e i* m ogły uderzyć na siebie, m o ż n a b yło w idzieć
^ iv/rłv
i słyszeć zgiełk wszelkich in stru m e n tó w , szczególnie je d n e g o d w u s tr o n ­
nego o niskim dźwięku, i wszelkich tr ą b i piszczałek o r a z ro zg ło śn e
śpiewy. Bowiem wiedzcie, że zwyczaj T a ta r ó w [M o n g o łó w ] je st taki:
gdy ustawią się w szyku bo jo w ym , podzieleni n a c h o rą g w ie , nie
rozpoczynają bitwy, d o p ó k i nie zag rzm ią b ę b n y ich d o w ó d c ó w . N a
odgłos bębnów wszyscy T a ta rz y u d erzają w in s tru m e n ty i r o z p o c z y n a ją
śpiew. I dlatego to in stru m e n ty i śpiewy ro z b rz m ie w a ły ta k g ło ś n o z
jednej i drugiej stro n y ” [w bitwie m iędzy o b u a rm ia m i m o n g o lsk im i
L.P.]29.
Od bicia w bębny i gry instrum entów ' z a c z y n a ła się in n a b itw a ,
przedstawiona przez tegoż a u to ra . O bie w rogie sobie a rm ie m o n g o lsk ie
gniły i śpiewały przed starciem ta k pięknie, „że z a c h w y t brał
słuchających [...] Zaledw ie zag rzm ią bębny, w o jsk a nie zw lek ają i z a ra z
jedni na drugich gonią. Pochwycili łuki, z a k ła d a ją strzały. 1 m o ż n a było
że widzieć powietrze p o k ry te strzałam i ja k deszczem . M o ż n a b y ło w idzieć,
jak rażeni śmiertelnie pad ali ludzie i k o nie [...] I gdy w yrzucili i
wystrzelili wszystkie strzały, a łuki w k o łczan y w łożyli, p o rw a li w
dłonie miecze i maczugi i rzucili się n a siebie w zajem . I zaczęli z a d a w a ć
sobie straszliwe rany m ieczam i i m a cz u g a m i. B itw a ro z g o rz a ła
najokrutniejsza i ciężka” 30.
Z opisów bitew- m ongolskich w ynika, że najpierw przystępow ała d o
Ji lckka jazda, zasypując przeciwnika strzałam i z łu k ów i zadając
znaczne straty. N astępnie atakow ała na białą broń, uderzając w
wvw h- SZykU falam i- G dy napotkąła na silny opór, udaw ała ucieczkę
r o / l S ąC Wr° ga 2 , u jm o w a n ej przez niego pozycji i p ow od u jąc
wciaemp1116 JC8° szykow P ° dczas pogoni. W czasie ucieczki starała się
si‘v z ł o ż o n e W f łąt> stanow isk u jm o w a n y c h przez g łó w n e
atakuiac n'i , ? ej Jazdy- ° ne to ^ yk,e decydow ały o losie bitw y,
wr° 8 a - G d y ‘ >o jednak nie p om agało, d o akcji wkracv.ai
 , ukryły sta ra n n ie przed bitwą aa lasem, wzniesieniem lub in
l l o d t terenow ą. Podczas bttwy M o n g o lo w e posługiwali s¡
przeszkodą pochyleniem w rożnych kolorach
r r r u « v ^ * c¡eni n o k i a c h -
h d i le k k a unicestwiając podczas niego d o reszty pokonanego wroga,
7
f / „.Iowie przeprowadzali kampanie wojenne me tylko latem czv
w,osna jak to bywało zwykle w średniowieczu, ale także i zima.
zaskakując tvm zupełnie przeciwnika.
Maszerowali w szyku ubezpieczonym, zawsze golowi do walki. Na
vele szła straż przednia, wysuwająca przed siebie i na skrzydła jedna
lub kilka linii szperaczy. Dlatego M ongołow tru d n o było kiedykolwiek
zaskoczyć. Po natknięciu się na nieprzyjaciela straż przednia samodziel­
nie podejmowała walkę zawiadamiając jednocześnie o tym siły główne.
Kolumny marszowe posuwały się zwykle równocześnie po kilku
drogach, zachowując ze sobą łączność poprzez kurierów lub przy
pomocy znaków świetlnych. Na końcu m aszerow ała ariergarda, która
chwytała zabłąkane konie i bydło, ochraniała m aruderów , rannych czy
chorych przed napadem. Dzięki zapasowym wierzchowcom Mongoł
mógł w czasie pochodu kilkakrotnie przesiadać się, oszczędzając konie
bojowe. W ten sposób cała armia osiągała niebywałą, jak na czasy
średniowiecza, szybkość marszu i manewru, czym zaskakiwała zwykle
każdego przeciwnika. W razie potrzeby potrafiła maszerować nocą.
zachowując mimo to należyty porządek w kolum nach, ład i dyscyplinę.
W trakcie pochodu Mongołowie zawsze troszczyli się o konie.
Rozluźniali więc im uprząż, wyjmowali z pysków wędzidła, dawali
częste, choć krótkie chwile odpoczynku, pozwalali się pożywiać w
pochodzie, pamiętali o wodzie. W armii mongolskiej istniała specjalna
służba kwatermistrzówska, odpowiedzialna za stan zaopatrzenia ludzi i
koni. tabory, porządek w obozie i taborze, wyżywienie. Dzięki
wymienionym tu walorom wojsko Czyngis-chana przewyższało wartoś­
cią bojową wszystkie współczesne mu arm ie azjatyckie i europejskie3 ■
Między dowódcami a żołnierzami istniała silna w'ięź, świadomość
wspólnych interesów, poczucie odpowiedzialności za działanie całości
°JS a- Subedej, zwracając się do podw ładnych, wyraził to następMJ^
? S0V,\' ”Wy. moi dowódcy, z was każdy p o d o b n y jest do mnie na
/h iń r^ S a jesle^c*e podobni do drogocennej ozdoby głowy. •
o u l l l • ’ Wy - niepokonani jak ptaki. I tak. moje wojsk •
Ce mnie na podobieństwo ściany, w yrów nane jak bruzdy P
86
, ,i, licie moich słów: w czasie pokojowej zabaw y żyjecie je d n ą myślą,
iak palce jednej ręki, w czasie n ap ad u bądźcie ja k s o k o ł k tó ry rzuca się
L b te ż c ę w czasie pokojowej zabaw y i rozrywki kłębicie się ja k
¡Tmarv, ale w razie bitwy bądźcie jak sokół uganiający się za
dobyczą” Panowała więc zasada: „jedna myśl w odza, jeden rozkaz,
jedno wykonanie!” 32 D o tego jeszcze ślepe, bezgraniczne posłuszeń­
stwo wręcz służalczość. Był to więc swoisty średniowieczny system
totalitarny, jakże różny od systemu rządów w sąsiednich i odległych
państwach, w których panow ał partykularyzm lub rozbicie dzielnicowe,
ograniczenie widzenia świata do pobliskich okolic, słabość w ładzy
centralnej. Ten system daw ał M ongołom o g ro m n ą przew agę nad
wrogami.
Czyngis-chan wniósł wielki w kład w rozwój strategii i taktyki arm ii
mongolskiej, był twórcą szkoły dow ódców , z której w yw odziło się wielu
znakomitych wodzów' z Dżebe i Subedejem na czele. S trategia jego
polegała przede wszystkim na staran n y m p rzy g o to w an iu się d o działań
wojennych przez dokładne rozpoznanie przeciwnika, terenu przyszłych
działań wojennych, organizację baz zaopatrzenia, działania dyw ersyjne
mające rozłożyć od w ew nątrz kraj w roga, prow adzenie ró ż n o ro d n y c h
działań demonstracyjnych celem jego dezorientacji. C zyngis-chan
opracował sposoby prow adzenia wielkich, ofensyw nych k am p an ii
wojennych ogrom nym i siłami wojska, których celem było całkow ite
zniszczenie napadanego państw a, jego pod bó j i przyłączenie do
imperium mongolskiego, sparaliżow anie wszelkiej woli o p o ru . K ażdy
jego plan wojenny miał ściśle określony cel. N ajw ażniejsze w nim było
dążenie do rozstrzygnięcia kam panii w' walnej bitwie na o tw a rty m polu.
a następnie zdobycie terenu, opano w an ie m iast i twierdz, szybkie
złamanie oporu. Prowadził te kam panie siłami kilku k o rp u só w lub
armu, nacierających z różnych kierunków i m ających ze so b ą stałą
ącznosć. Działania te były ściśle zsynchronizow ane ze so bą w czasie i
P A-strzcni. Według Liddela H arta, dowrodzeni przez C zyngis-chana
gołowie byli pionierami sztuki przeprow adzenia w bitwie a ta k u
ceBoC^ neM Z mChem WStecznym’ dział*nia taktycznego w p ro w ad zają-
I zuPełne
....... uosłupienie33.
, u F, u , c - . m aan e w r nnaa ppolu
o lu
bitwv l i C ?,rzec,wnika
) Stanowił
w
7rpc7to głów ną« siłę
-M. »*
M
«* , dec>dow'ał o ich
oitwy stanowił zresztą M ongołów
powodzeniu. Polegał nie tylko n a p o zo ro w an y m odw rocie, ale ró w nież
na otoczeniu lub obejściu w'ojsk przeciwnika.
Tak zorganizowana, w yszkolona i d o w o d zo n a a rm ia sta ła się
 . :em w realizacji Czyngisowego planu wyniesienia
doskonałym narzęaz wszystkie inne, mieszkające na Ziemi, pianu
ludu m ongolskiego p ^ sąsjadów i podboju cudzych ziem. Musimy
nieustannych wyprą ^ Czyngis zjednoczył kraj po wieloletnich
sobie zdawać sprawę. - waJkachł które podcięły ekonomiczny byi
walkach między pl ^ wybito znaczne stada bydła i koni, jedyne
pasterzy. maiatku narodowego, wiele pokonanych plemion
praktyczne sk a _ §we ubogie mienie. W tej sytuacji pokojowa
sttraciło niema c koczownikom dostatniego choćby utrzyma-
Pr! CVnetyTy°gzaaś wszystkich Mongołów, zwłaszcza arystokracji, stale
wzrastały Dlatego łu p M d e wyprawy zjednoczonych plemion „a
T iZ \talv sie ekonomiczą koniecznością, były nieuniknione.
Napadając na bliskich i dalekich sąsiadów cala arm ia żywiła się
kosztem nieprzyjaciela, przywoziła bogate lupy. podnosiła poziom
materialnego życia swych rodzin, powodowała wzrost zaludnienia kraju
pojmanymi na wojnie jeńcami.
Rozważajac problem najazdów mongolskich musimy zadać sobie
pytanie: czy były one przez Czyngis-chana zaplanowane, czy były
rezultatem ¡wiadomego dążenia do utworzenia imperium światowego?
Wedłua Stanisława Kałużyńskiego „Nic nie wskazuje, by Czyngis-chan
po opanowaniu Mongolii nosił się z ideą mającego powstać ihipenum
światowego. W jego działaniach z tych lat m ożna jedynie obserowowac
dążność do położenia kresu nieustannym wyniszczającym walkom
bratobójczym plemion pasterskich. Wynikające stąd chaos, niepewność
tragedia i nędza były mu dobrze znane, choćby z osobistych
doświadczeń” 34. Natomiast późniejsze najazdy na sąsiadów, zdaniem
tego badacza, stanowiły rezultat nieuchronnego procesu historycznego,
polegającego na wyrównywaniu różnic między dynam iką, ruchliwością i
biedą koczowników a stabilnością i względną zamożnością spo e
czeństw osiadłych, złożonych z rolników i mieszczan. Dopiero ^aluos^
podbojów, nieustanne pasmo sukcesów skłoniły Czyngis-chana o
sformułowania planu podboju krajów bliskich i dalekich, pod oju
świata.
88
6. P O D B Ó J S Ą S I A D Ó W
Po zjednoczeniu ludów Wielkiego Stepu Czyngis-chan pragnął
cić wszystkie siły koczowników przeciw C hinom , które od wieków
rZciłv sąsiednie plemiona mongolskie i tureckie swym bogactw em ,
wysokim poziomem kultury, techniki, całym stylem życia. Liczył, ze
wycięskie wyprawy na ten ludny kraj rolników i mieszczan przyniosą
jego poddanym wielkie łupy i tłumy jeńców, zintegrują skłócone
plemiona w jeden naród, o dd any swemu chanowi, w zm ocnią jego
władzę. Ale przed rozpoczęciem wielkich w ypraw na południe,
wymagających wystawienia do walki wszystkich sił, a więc i ogołocenia
rozległych granic z wojska, musiał zabezpieczyć M ongolię przed
różnymi niebezpieczeństwami, czyhającymi z kilku stron. O d zachodu
zagrażał Kuczluk, syn T ajang-chana, typow y stepowy a w an tu rn ik ,
który po klęsce i śmierci ojca zdołał uratow ać się i uszedł w odległe
stepy, gdzie zjednoczył pod swoją władzą różne d ro b n e ludy
koczownicze. Trzonem jego armii byli Merkici i N ajm anow ie. Część
koczowników z tych plemion uszła przed C zyngis-chanem i, nie
uznawszy jego władzy, trudniła się po trosze rozbojem , n a p a d ają c na
sąsiadów lub wstępując w służbę d o różnych chanów , by pod ich
rozkazami łupić innych. W każdej chwili Czyngis-chan mógł więc
spodziewać się napadu z ich strony. O d północy mogły być
niebezpieczne ludy leśne żyjące nad Selengą i w dorzeczu Jeniseju. a
także mieszkający na zachód od nich Kirgizi. Wreszcie na p o łu d n iu i
południowym zachodzie rozciągały się koło granic M ongolii dw a
rozległe państwa: Si Sia i K ara Kitaj. Z tymi więc krajam i i ludam i
należało najpierw się rozprawić, bądź je pow ażnie osłabić, by w czasie
najcięższych walk z Chinam i nie mogły wystąpić przeciw M ongołom .
Działania militarne M ongołów zaczęły się równocześnie w kilku
lerunkach. Kubiłaj z rodu Barułasów, jeden z czterech „ p só w ”
zyngis-chana, wyruszył przeciw K arłukom , ludowi tureckiem u miesz­
ającemu na północy państw a K ara Kitajów, na terenie obecnego
azachstanu. Chan K arłuków , Arsłan, nie podjął walki i uznał się
wasalem władcy Mongołów.
Mononi CzyT S' Chana’ Dżoczi’ wysłany został z arm ią na północ.
zabezni°m dz,ło w leJ wyprawie p ra w d o p o d o b n ie nie tylko o
cczenie granic, ale także o zdobycie terenów znanych w A /ji /

niezbędnego w wyposażeniu wojsk Czyngis-chana «
Kbr0bD ż i i s k o r Zvs.al z pomocy przew odników ojrackich. D oprowa.
br n. Dzoca, s
0 • o|skje do plemion B u n at, Barkun, Ursu,
TbkZs K angkas i Tubas, zamieszkujących rozlegle obszarp
K abU nas. - A|taJU j dorzecza gornego Jemseju aż po brzeai
południowej ii ^ ^ do |u d ó w tu re c k ic h j m o n g o ls k ic h
ałv sie nie tylko obróbką żelaza, lecz przede wszystkim
koczowniczymi pasterstwem. Nie stawiły w ojskom M o c n e g o żadnego
nnru i od razu uznały zwierzchnictwo Czyngis-chana. Podobnie
nczvnili Ojraci. Ich przywódca K uduka-beki, na znak poddaństwa
oo/arowa! chanowi złotego krzeczota oraz przysłał przewodników,
którzy przeprowadzili Mongołów przez tru d n o dostępne leśne tereny,
pustynie i bezdroża. . . . , . .
P o d o b n ie uczynił)' plemiona Kirgizów. P anu jący nad mmi czterej
książęta ofiarowali Dżocziemu białe sokoły, białe konie i czarne sobole,
które ten następnie oddal ojcu. Po tym sukcesie Dżoczi podporządko­
wał władz)' Czyngisa siedem ludów leśnych, m ieszkających bardziej na
północ od Ojratów, Buriatów, T u basó w i K irgizów , w tajgach
południowej Syberii. Powróciwszy do ojca, przedstaw ił m u wszystkich
książąt, którzy uznali jego władzę. Z a d o w o lo n y z takiego obrotu
sprawy Czyngis-chan oddał synowi przyw ódcy O jrató w , Inałczinowi,
swą córkę Czeczejken za żonę. Jego b ra tu Tórelczi-gurgenowi dał za
żonę córkę Dżocziego — Kołujkan.
Następnie chan oświadczył łaskawie D żocziem u: „ T y jesteś najstar­
szy z moich synów. Pierwszy raz wyruszyłeś z d o m u i dobrze się
spisałeś. W krajach, do których poszedłeś, nie poniosłeś strat w
ludziach ani koniach, nie utrudziłeś ich i wróciłeś szczęśliwie
^oddawszy pod [moją — L .P .] władzę ludy leśne. Ludy oddam
obie! '. Decyzja Czyngis-chana oznaczała n a ro d z in y ulusu Dżocziego.
różniejszej Złotej Ordy. W 1209 r. M ongołow ie odnieśli nowy sukces,
uznający dotąd zwierzchnictwo gurchana K a ra K itajów Chi-lu-ku,
ijgurski władca Barczuk wywołał pow stanie przeciw swemu suwereno-
vi’ a roogąc uwolnić się spod jego w ładzy o własnych siłach,
wrócił się o pomoc do Czyngis-chana. Dwfaj posłowie ujgursc)
przekazali chanowi Mongołów oświadczenie swego p a n a: „ Z niezmierną
■adoscią usłyszałem o wielkiej sławie i rozgłosie Czvneis-chana. Jeżeli
90
■ bedę mu oddaw ał swe siły” 2. Chan łaskaw ie przyjął posłów ,
S>nenV d a ć B a rc z u k o w i swą córkę za żonę. zażądał d a n in y w postaci
° bieLJ srebra, pereł i perłowej macicy, tk an in je d w a b n y ch i b ro k a tu .
zlola’niebawem‘ * wiauua
wiadca U jgurów stawił się przed obliczem - C zyngisa
- , ~z
-
a nwiednimi daram i, uzyskał jego łaskę o raz córkę chana, A ł-ałtam ,
8 ne Dzięki uzyskaniu zw ierzchnictw a n a d U jg u ra m i, ludem
ro zw in ięty m kulturalnie, z d o b rze fu n k cjo n u ją cą g o s p o d a rk ą ,
Z a - o k o
Mongolia miała teraz szeroki do stęp d o granic p a ń stw a K a r a K itajów .
W tym okresie zaszły w nim pow ażne zm iany.
Po klęsce nad B ach tarm ą, Kiiczluk, ja k wiemy, znalazł schronienie
w Kara Kitaju. Jego gurt-han, C hi-lu -ku (C zułchu) przyjął go gościnnie,
wydał za niego swą córkę, n ad ał m u w ysokie sta n o w isk o . K iiczluk był
jednak przewrotny, żąd n y władzy. K o rzy sta ją c z w y b u ch u k o n flik tu
między Kara K itajem a chorezmszachem M u h a m m e d e m o B u ch arę i
Sam arkandę, nawiązał tajne k o n sz ac h ty z tym o sta tn im , p o d stę p n ie
zdobył w Uzgendzie sk a rb gurchana, usiłow ał n aw et u su n ą ć go z tro n u .
Chi-lu-ku zdołał je d n a k zebrać w ojsko i p o k o n a ć zd rad zieck ieg o zięcia.
Ten nie dał jedn ak za w ygraną, uszedł w stepy i n a d a l w ichrzył przeciw
gurchanówi.
Niebawem doszło do b u n tu w ojsk k a ra kitajskich. N a w ido w n ię
znowu wypłynął Kuczliik. S tan ął na czele b u n to w n ik ó w i w 1211 r.
pojmał gurchana. Pozostaw ił w p raw d zie teściowi m o n a rs z y tytuł o ra z
insygnia władzy, faktycznie rządził je d n a k p a ń stw e m sam odzielnie.
W dwa lata później C hi-lu-k u zm arł (m ożliw e, że z p o m o c ą zięcia), a
gurchanem został Kiiczluk. Był to isto tn y p rz e w ró t p a ń stw o w y .
Wiekowa dynastia gurchanów u p a d ła b e z p o w ro tn ie , tro n zd o b y ł
uzurpator wywodzący się z obcego ludu, obcej religii ( K a r a K itajo w ie
byli etnicznie bliscy M a n d ż u ro m i M o n g o ło m , N a jm a n o w ie —
Turkom, pierwsi w yznaw ali b u d d y z m , d ru d z y — n e sto ria n iz m i
szamanizm). Uzysłcał p o p arcie w ielm ożów chylącego się d o u p a d k u
państwa, ponieważ był energiczny, bezw zględny i w ojow niczy , a
«częscie mu d o tąd na ogół sprzyjało. Z m ia n a na k a ra k itajsk im tro n ie
J byla dla M ongołów ko rzy stn a. K uczliik był przecież ich zaw zięty m
ogiem, silnym teraz i niebezpiecznym . Z a n im je d n a k d o sz ło z nim
*omkam!J r° ZpraWy’ chan m usial u Po ra ć si? d o k°ńca ze sw ym i
V f•
°0 t r r ^ Plem iona m o n g o lsk ie d o tą d m u się p o d p o rz ą d k o w a ły .
należało plem ię K ori T u m a t, m ieszkające na w sc h ó d o d
 Railcalu Zrazu uznało wprawdzie władzę C /yngtsa. ale gdy le„ wys|a|
Bajk eCo zaufanego księcia Korcz,ego by wybrał sobie trzydzieści
doń su L anajpiękniejszych miejscowych dziewcząt, zbuntowało się i
żon spośród . . J — żonkosia. Widocznie danina ta
pojma^n^edośdego ,a była zbyt bboles,«
o lero :i uznaC i jedwabiu. K itanow ie odegrali znaczą rolę w późniejszych
dotkliwa dla całego plemienia! Na w,esc o buncie Czyngts wysłał do
Tumatów nowego podwładnego, K udukę-bekt, znającego obyczaje
ludów leśnych, ale i on został uwięziony. D optero wtedy chan
zdecydował się na zbrojną rozprawę z buntow nikam i i wysłał przeciw
nim księcia Borokuła z wojskiem. Ten nieostrożnie wysunął się w lesie
przed główne siły i w wieczornym m roku został pojm any, a potem
zamordowany przez nieprzyjacielski patrol. N a wieść o jego śmierci
Czyngis-chan zawrzał gniewem. W pierwszej chwili chciał sam
rozprawić się z buntownikami, ostatecznie jed n ak dał się przekonać
Boorczu oraz Mukalemu i powierzył dow ództw o nowej wyprawy
Dórbejowi Nieokiełznanemu z plemienia Diirbet. Ten okazał się
zdolnym wodzem, działającym zgodnie z zasadam i mongolskiej sztuki
wojennej. Najpierw rozgłosił wieść o przem arszu jego wojsk drogami,
na których spodziewał się spotkać go nieprzyjaciel, następnie pociągnął
zupełnie innym szlakiem, wiodącym przez gęste lasy do gór, w pobliżu
których obozował przeciwnik. Przed w ypraw ą zaopatrzył wojsko w przepaść nieszczęść i niedoli” 3. Pow odem tego było — w edług nich —
siekiery', topory, piły, świdry i wszelki niezbędny sprzęt, potrzebny do
karczowania lasu. Kazał też zabrać rózgi, by chłostać nimi wszystkich
uchylających się od pracy lub opieszałych żołnierzy. Po przebyciu
trudnej i uciążliwej trasy, kosztem wielkiego wysiłku i obfitego potu
Mongołów Dórbej całkowicie zaskoczył T u m a tó w , którzy zostali pobici
i zdali się na łaskę i niełaskę Czyngis-chana. Ten w odwet za
zamordowanie Dorokula kazał wyciąć stu T u m a tó w i oddać trzydzieści
dziewcząt na żony dla Korcziego. Od tej po ry poskromieni Tumaci
wiernie służyli chanowi i nie próbowali się ju ż buntow ać.
Dopiero teraz Czyngis mógł pomyśleć o w ypraw ie na Chiny. Przed
najazdem mongolskim przechodziły one burzliwe dzieje. W VIII w.,
zwłaszcza za panowania cesarza H suan-Tsanga (713— 756), przeżywały
apogeum potęgi. Były to czasy epoki T ang^ Po niej nastąpiła epoka
ung. Doszło wtedy do długotrwałych walk wewnętrznych, powstań
owych, wzrostu znaczenia lokalnych panów ziemskich. Wykorzystali
Juz nam Khanowie, którzy uderzyli na północne Chiny, w 947 podbite,reSiZt} dOŚĆ SZybk° sinizacJi' PrzeK h J?zy k > ku h u rę i obyczaje
onflnrf*.^ 1 " ^ undzu™ zachodniej potężne państw o Liao. Kitanovue
a 1 następnie kraj Ujgurów, pokonali wywodzących się 1 C h in c z v rv
92
T a n e u tó w zdobyli północną część prowincji chińskich Shanxi i
u h i Na mocy układów pokojow ych z 1004 r. Sungowie musieli
władzę K itanów w północnych C hinach o raz płacić im dan in y w
dleiach Chin, o czym świadczy fakt, że od ich nazw y wywodzi się
m o n g o l s k i e i rosyjskie określenie tego kraju — Kitaj.
Na początku XII w. na arenę dziejową w ystąpiło now e plemię
nrmdżursko-tunguskie — Dżurdżeni. U tw orzyli oni silny związek
plemienny z chanem A ku tą na czele i w 1115 r. wyruszyli na p aństw o
Kitanów. Od południa uczynili to sam o Sungowie. P od n a p o re m
uderzeń z dwu stron państw o Liao u p a d ło (1125), niedobitki zaś
Kitanów pomaszerowały na zachód i w połow ie X II w. założyły znane
nam już państwo K ara Kitaj.
Tymczasem Dżurdżeni niespodziewanie zaatak o w ali swych d o ty c h ­
czasowych sojuszników, państw o Sungów , i w latach 1126— 1127
opanowali całe Chiny północne. P ró b a odbicia tych ziem, p o d ję ta przez
wojska chińskie, skończyła się niepow odzeniem . W rezultacie w całych
północnych Chinach um ocniło się p ań stw o D żu rd żen ó w — Kin.
Najeźdźcy, zdaniem historyków chińskich, „wpędzili n a ró d chiński w
stosowanie pracy niewolniczej na wielką skalę, k o n fisk a ta ziemi
chłopskiej na rzecz m ajątk ó w państw ow ych lub zam ian y pól u p ra w ­
nych na bardziej przydatne dla n o m a d ó w pastw iska, w pro w adzen ie
wyzysku podatkow ego, ruina finansow a kraju ze względu na w y p u ­
szczanie bezwartościowych pieniędzy papierow ych, ograniczenie sw o b o ­
dy poruszania się ludności chińskiej, przym usow y jej w erb u n e k do
armii Dżurdżenów, w konsekwencji spo w o d o w an ie sp a d k u p ro d u k cji
żywnościowej, głodu i bun tó w d o p ro w ad zo n ej d o rozpaczy ludności
chłopskiej i mieszczan. O b raz ten jest je d n a k tendencyjny i u p ro sz c z o ­
ny Przede wszystkim tereny o p a n o w a n e przez D żu rd ż e n ó w były
zamieszkane nie tylko przez C hińczyków , ale i różne p lem io n a
nomadów, spokrewnione z najeźdźcam i. Klęski głodow e zdarzały się
^owczas nie tylko w państwie Kin, ale i w rdzennie chińskim pań stw ie
ulee?°VV Sami D zurdżeni’ Jak i w sp om niane wyżej plem iona n o m a d ó w ,
władzy , C1- M asow o wciągali też C hińczyków d o a p a r a tu
SZCZa na niŻSZC stanow iska w adm inistracji. Sami
y zreszt4 w okresach swej potęgi nie mieli żadnych sk ru p u łó w

Idbjjal, aCT,ie n o m a d o » na północy. kolonizow ali je i trak,owali
. , swoic wfasnc-
Panowanie D znrdżenów osłabiło lę i n o z y c a g o s p o d a r c z e g o Chtn
D/J “ vch przyczyniło sie d o z m m e jsz e m a p r o d u k c j , rolnej, rumy
S T chłopow.' któnan z a g a rn ę ło ziemię. Pozycję Dżurdżenów
“ ¿L h walki wewnętrzne - tarcia rożnych khk dworskich.
™ahzuiacvch o władze, konflikty społeczne i narodowościowe
wTsiepujące » pansreie. T n id no śd gospodarcze były pogłębiane przez
dotkliwe ‘ klęsb' elementarne: susze, zarazy, pow od zie (największa
nastapiła w 1194 r., gdy Huang-he niespodziew anie zmieniła swe
konio i Wyrazem narastających trudności był spadek liczby mieszkań­
ców państwa — z 50 min w II w. d o 40 m in przed najazdem
mongolskim. Sami Dżurdżeni stanowili w nim 20— 25 proc.
Znacznie osłabiły państwo Kin długotrw ałe w ojny z Sungami. W
latach 1161—3208 Dżurdżeni trzykrotnie skrzyżow ali swój oręż z
chińskimi sąsiadami z południa. W alki toczyły się ze zmiennym
szczęściem, przynosząc szkody obu p a rtn e ro m , z czego skorzystali
potem Mongołowie. Ostatecznie w 1208 r. Sungow ie musieli zawrzeć z
Dżurdżenami niekorzystny układ pokojow y — cesarz N in g Zong (Zhao
kuo. panował * latach 1194— 1224) uznał się m łodszym bratem, tj.
podwładnym cesarza państwa Kin. Z h an g Di (W a n y a n Jinga, panował
w lalach 3189— 1208), wypłacił przeciwnikowi 3 m in liang (stara
chińska miara wagi. odpowiednik 37.9 g ra m a srebra) tytułem
odszkodowania, złożył daninę w srebrze i jedwabiu. M im o tego sukcesu
.jządy Kmów w Chinach Północnych były [...] w w ysokim stopniu
nietrwałe Państwo Dżurdżenów w dużym sto p n iu stanowiło tylko
pozorną siłę.
^ X w na terenie srodkowo-zachodnich C hin. częściow;o w obrębie
Wielkiego Muru. powstało czwarte p aństw o, tangucko-tybetariskie Si
Sia. Ukształtowało się ostatecznie w 1038 r. Tanguci należeli do
g ru p y językowej, prow adzili życie osiadłe
InMtóąc rolnictwem, rzemiosłem i han dlem . Z n ac zn ą część ich
^uueszbw ały ludy tureckie, prow-adzące koczowniczy tryb
ćzi^ vSlH k-*° naJmmejszym terytorialnie p ań stw em na terenie provT'dJdedy będziesz w alczyb poniesiesz k lę sk ę'’. W a lk ę należy
i£rn i a SZ^- • P °siadało jednak dobrze rozw iniętą g o s p o d a r k ę
dużą iiuz-uę
liczbę JUUi
ludności,
1UM1, wysoki
W)3Uivj poziom
—---' kultur)• . i-. Wstenm^ Ju?° WOJsko‘ ” K l ° jeszcze przed bitw7ą zwycięża w-e
i '_ . ;. nnelU
- iujo rozłaoa na cztery państwa, m im o obcych n a j a z d ó w i ^
ałołnośd
94
ciągu rozwijały się n iektóre działy g o sp o d a rk i, te c h n ik a i
dalSZynl R z e m io sło p r o d u k o w a ł o w ielką m asę to w a ró w p rzezn aczo n y ch
krajowe i zagraniczne, pojaw iły się w a rsz ta ty z a tru d n ia ją c e —
^ ° m późniejsze m a n u f a k t u r y — w ielką liczbę ludzi. R ozw ijał się
niCZ^ej ¿fiński. Dzięki upow szechnieniu k o m p a s u k u p cy docierali z
b a r a m i aż do w'schodnich w ybrzeży A fryki.
1 Wynalazek d ru k u przyczynił się d o ro z w o ju ośw iaty i k u ltu ry
u p o w sz e c h n iła się filozofia k o n fu c ja ń sk a , rozw inęły n ie k tó re nauki:
ekonomia, historia, litera tu ro z n aw stw o . W a rc h ite k tu rz e o b o k tra d y c y j­
nego drewna pojawił się no w y b u d u lec — cegła i k a m ie ń . R o z k w it
przeżywało m alarstw o i rzem iosło artystyczne, zw łaszcza ceram ik a.
Kultura chińska silnie o d działy w ała n a sąsiednie kraje, zw łaszcza n a
Koreę. Japonię, T ybet, n aw et M o n g o lię. Ju ż w7 IX w. w C h in a c h
zn alezio n o proch, co nie w yw ołało je d n a k rewolucji w7 technice
wojennej. A rm ia była k o n se rw a ty w n a , b a z o w a ła n a tra d y c ja c h p rz e ­
szłości, nie przyjm ow ała żad n y ch n ow in ek.
Wojskowość chińska d o czasów7 C z y n g is-ch an a m iała b o g a te
tradycje, wywodzące się ze staro ży tn o ści. Ju ż w ów czas C hińczycy
zastosowali system dziesiętny w organizacji arm ii, wozy7 bojow e,
podział w ojsk na polu bitw y n a c e n tru m , dw7a skrzydła, stra ż p rz e d n ią i
tylną, używali sygnałów, ja k bicie w7 b ęb n y lu b p o ru sz e n ia p ro p o rc a m i,
budowali wielkie i sk o m p lik o w a n e fortyfikacje, n a p rz y k ła d sław ny
Wielki Mur. Szeroko stosow ali sygnały7 świetlne, mieli s k o m p lik o w a n y
system ubezpieczeń, aktyw nie pro w adzili ro z p o z n a n ie , mieli d o b ry c h
łuczników i niezłą jazdę. W ysoki p o z io m osiągnęła te o re ty c z n a m yśl
wojskowa. Szczególnie cenny był tr a k t a t O sztuce wojennej p ió ra S h u n -
tsi (Sun-tsy), w ybitnego d o w ó d cy z p rzeło m u V IV w. p.n.e. W iele jeg o
myśli zachowało ak tu a ln o ść przez całe wieki. O to n ie k tó re z nich:
..Wódz naczelny pow inien um ieć ocenić przeciw nika, z o rg a n iz o w a ć
zw>cięstwo. uwzględnić c h a ra k te r teren u i odległość [...] Jeżeli zn asz
nie^pW11^Ca, 1 znasz siebie. w alcz ch oćb y sto razy, niebezpieczeństw a
r a z e ^ 6’ ‘^ezeb znasz siebie, a je g o nie znasz, raz zwyciężysz, a in n y m
m doznasz klęski; jeżeli nie znasz ani siebie, ani jego, za k a ż d y m
c zam iary przeciwmika. rozbijając je g o sojusze.
zwycież C bczeniach' ten m a d u żo szans, k to jeszcze p rzed bitw ą nie
. d w obliczeniach, ten m a m ało szans [...] D o k o n u ją c przesunię-
 •i zeodnie z twymi obliczeniami i planami, i działaj tal-
t " „ t nie mógł ich przeniknąć [...] O b ron a jest „ i e n ^ ś c i ’
ab y m k ‘iesT m o'iliw ością zwycięstwa. Kiedy stosuje się obronę, 2naZ
natarcie
7P 2 jakieś braki, kiedy prowadzi się natarcie, znaczy t0, k
10« i J i • rT ™ ' 1/ ♦ p m /ł ! •
wsz«tkie°o jest pod dostatkiem. Ten. kto się dobrze brom , chowa się
debokości piekieł, kto dobrze naciera, działa z wysokości niebios”.
Napaść i przy tym zdobyć na pewno, znaczy to napaść na to
miejsce gdzie on 'nie broni się; bronić się i przy tym utrzymać na
pewno znaczy to bronić miejsca, na które on me może napaść.
Stąd też. jeżeli' kto potrafi napadać, to przeciwnik nie wie, gdzie ma się
bronić [...] Jeżeli będziesz patrzał na żołnierzy jak na dzieci, wówczas
będziesz mógł udać się do najgłębszego wąwozu, jeżeli będziesz patrzał
na żołnierzy, jak na ukochanych synów, wówczas będziesz mógł pójść z
nimi choćby na śmierć. Ale jeżeli będziesz dla nich pobłażliwy, nie
będziesz mógł kierować nimi [...] Wojna — to droga oszustwa. Dlatego
też. jeżeli nawet możesz coś zrobić, udawaj wobec przeciwnika, że nie
możesz: jeżeli korzystasz z czegoś, udawaj, że nie korzystasz; choćbyś
był blisko, udawaj, że jesteś daleko, chociażbyś był daleko, udawaj, że
jesteś blisko. Zwódż go korzyścią, do prow adź go do rozprzężenia i
wówczas uderzaj; jeżeli ma on wszystkiego pod dostatkiem , pilnuj się,
jeżeli jest silny, unikaj go; wywoławszy jego gniew, wyprowadź go z
równowagi [...] Jeżeli masz świeże siły, zmęcz go; jeżeli panuje u niego
jedność, rozerwij ją; napadaj, kiedy nie jest gotów, wystąp, kiedy się
tego nie spodziewa [...] Ten. kto potrafi uderzyć m asą na nielicznych,
ma przeciwko sobie mało walczących i łatwo może ich pokonać’ 5.
W średniowieczu wojskowość chińska znalazła się w zastoju, a
genialne myśli Shun-tsi poszły w zapomnienie. Zanikła szybkość i
zdolność do manewru, upadła dyscyplina, dom inow ały formy biernej
obrony za murami miast i twierdz. Armie chińskie rzadko wychodził)
na otwarte pole. niechętnie staczały na nim bitwy. N atom iast technika
wojenna nadal stała wysoko — w powszechnym użyciu były woz)
bojowe, machiny miotające kamienie, kalapulty i sam ostrzały wyrzuca­
jące pociski żelazne, stosowano proch do zadym iania terenu.
Armia państwa Kin miała charakter pospolitego ruszenia, bow iem
. mężcz)źni zobowiązani byli do odbyw ania służby w o js k o w e j
CZaS * ojny‘ Poszczególne rody wystawiały po setce ż o łn ie rz )
posazon\ch w broń, żywność i wozy, natom iast państw o d o s ta rc z a ło
96 I
ni piechota dzieliła się na dwa rodzaje: lekkozbrojną i ciężkozbroj-
Pierwsza była w yposażona w łuki i szable, druga — w kopie,
berdysze oraz szable, nosiła też pancerze. W powszechnym użytku były
również tarcze. Na polu bitwy lekkozbrojni stawali w pierwszej linii.
• żkozbrojni — w drugiej. W trzeciej linii zajm ow ała miejsce jazda, na
ogól niezbyt liczna. W alkę zaczynała piechota lekka, zarzucając
eciwnika strzałami z łuków. N astępnie atak o w ała piechota ciężkoz­
brojna, walcząca wręcz na białą broń. N a zagrożone odcinki dow ódca
armii posyłał jazdę, m ającą wypełniać powstałe w boju luki. Spełniała
ona więc rolę drugorzędną, nie w ykorzystywała swych naturalnych
walorów, jak szybkość i m anewrowość. Jazd a była też używ ana do
pościgu za pobitym nieprzyjacielem. W ódz armii nie brał osobiście
udziału w walce, kierował natom iast jej przebiegiem za p o m ocą
umówionych sygnałów. W ugrupow aniu wojsk utrzym yw ane były
zwykle odstępy, mające ułatwić m anew row anie oddziałam i, ruchy te
były jednak powolne, łatwe do odgadnięcia przez ruchliwego przeciwni­
ka.
Korpusy piechoty dzieliły się także na dw a rodzaje: polow e i
forteczne. Te ostatnie, przeznaczone do o b ro n y twierdz i Wielkiego
Muru, rozmieszczano w swego rodzaju koloniach wojskowych. Służyli
w nich często niewolnicy, przestępcy, chłopi zaciągani przem ocą do
szeregów, element na ogół niepewny, często dezerterujący, p rzech o d zą­
cy na stronę przeciwnika, w chodzący w zmowę z koczow nikam i
nacierającymi z północy. Z łożona z D żurdżenów k a d ra d o w ó dcza także
nie była pewna. W ynikało to z nieustannych walk w ew nętrznych o
władzę, prowadzonych przez arystokrację. D ow ódcy z p o k o n a n y c h
rodów łatwo przechodzili do obozu napastnika.
Mimo ukazanych tu słabości i niedociągnięć, arm ia p ań stw a Kin
stanowiła dużą potęgę. W edług z pewnością przesadzonych d an y ch
enry Martina, przed najazdem m ongolskim liczyła aż 600 tys.
zonierzy, w tym 120 tys. dobrych łuczników. Resztę stanow iła piechota
Pospolitego ruszenia oraz nieliczna ja z d a 6. Siła państw a K in tkwiła
zbro PrZude Wszystkim w n »espotykanej w owych czasach liczebności sil
jnych oraz nieprzebranych w prost rezerwach ludzkich.
świetnong-1S C h a n Z W r ó c ił n a J P i e r w uwagę na państw o Si Sia. L ata
PanowanCI miał° ° n° JUŻ daw no za sobib przypadły bowiem na czasy
1034- .] 04^ Jeg° / ałOŻyCiela: Jing Z ° nga (Z h ao Y u a n h a o 7, p an o w ał
), gdy Tanguci pokonali T ybetańczyków i U jgurów ,
97

odebrali Chinom część prowincji Kansu, zmusili je d o składania danin
w postaci je d w a b iu i s re b ra Przez długie lata T anguci mieli j edni} 2
armii w całej Azji. Świadczą o tym rezultaty prowadzonym
‘ 11— T , , 1 , X ___ • t
p z nTch wojen. Tak więc bijali n,e tylko T y b etan czy k o w i UjgUrów,
ale n a le t D ż u r d ż e n ó w , skutecznte opterah stę S u n g o m , z którymi
prowadzili aż siedem długich i ctęzktch w ojen dw ukrotnie dość
P t o
S w“ l c ^ *i•r ~7 i/itonnmi
Kitanami. Ostatnie poi
pól wieku
w ieku przez naia7Hpr*najazdem
^„nUkim żyli jednak w pokoju, me zaczeptant przez sąsiadów.
Wpłynęło to demoralizująco na armię ta n g u c k ą k tó ra utraciła swą
dawna waleczność, zapomniała o n au k ach chińskich teoretyków
wojskowości, zaniedbała ćwiczeń wojskowych. Przyzwyczajeni do
pokoju dowódcy przedkładali teraz do statn ie życie w domach i
pałacach ponad surowe warunki pobytu w obozie i żm u d n e ćwiczenia,
wymagające wiele trudu i wyrzeczeń, stali się gnuśni i leniwi. Si Sia
utrzymywało dotąd z Mongołami dość ró ż n o ro d n e stosunki, raz lepsze,
raz gorsze, nigdy jednak nie zagrażały one sa m em u bytow i państwa.
Długoletnim jeńcem Tangutów był m.in. b ra t O n g -ch a n a , Kerabetaj.
Jedna z jego córek poślubiła władcę T a n g u tó w , co świadczyło o
nawiązaniu przyjaznych stosunków z K ereitam i. O n g -ch an szukał u
Tangutów pomocy w walce z N ajm anam i. D o Si Sia schronił się
Sengiim po śmierci swego ojca. p o k o n an eg o przez Czyngis-chana.
Między plemionami mongolskimi a T angutam i o d b y w ała się dość żywa
wymiana handlowa. Dopiero za panow ania C zyngis-chana zaczęły się
dla Si Sia czasy zamętu i grozy. Pierwszy najazd M o n g o łó w nastąpił w
kwietniu i maju 1205 r., a więc jeszcze przed zjednoczeniem wszystkich
plemion w jedno państwo. Czyngis-chan w ojow ał w tym czasie z
Najmanami w Ałtaju. Na Tangutów wysłał tylko część wojsk pod
wodzą księcia Jeluj Achaja. Pretekstem do n a p a d u było praw dopodob­
nie udzielanie przez Si Sia „azylu politycznego” ob alo n y m przez
z>ngisa chanom mongolskim, marzącym jeszcze o o d zy sk an iu władzy i
spiskującym za granicą przeciw niemu. T a p o d ję ta niewielkimi siłami
r t i ' 7 ^ 3 m^ a charakter rabunkowy i rozpoznaw czy. Mongołom
«¡nrl 7 wszystkim o rozpoznanie n ow ego przeciwnika,
nhm , 7 ' e * wa'ce jego armii, zorientow anie się w możliwościach
angut° w> Wejrzenie fortyfikacji m iast i twierdz.
Panował n 9 C n 0 5 ? w fikaęie- H e n g ' Z ° ng ( Z h a °
o wropirh •. • y m niezły wywiad i w p orę dowiedział ę
zamiarach Mongołów. T uż przed n ajazd em zdołał umocnic
98
miasta i osady pograniczne, wieloletnie z an ied b an ia nie dały
J e d n a k szybko usunąć. Stan większości um ocnień był niezad o w alają-
s,ęf M o n g o ł o w i e bezlitośnie to w ykorzystali.
■' H C> Wojska Jeluj A chaja w targnęły od północy. N ajpierw podeszły do
du Ligi li, nie odkrytego d o tą d przez arch eo lo g ó w i nie um iejscow io­
n o w terenie. „O ni [M ongołow ie L .P .] je otoczyli i po k ró tk im
o b l ę ż e n i u zdobyli, oni zniszczyli w szystko, i jego m u ry i fu n d a m e n ty ” 8.
Podobny los spotkał także sąsiedni gró d Loshi, rów nież nie um iejsco­
wiony przez archeologów . Po spustoszeniu o k ręg ó w G u n c h Z h o u i
S h a c Zhou M ongołow ie wycofali się d o sw oich siedzib, uw ożąc b o gate
|Upy, pędząc liczne sta d a bydła i w ielbłądów . K o n tra k c ja ze stro n y
powolnych wojsk tan g u ck ich była słaba, to też n a p a stn ic y nie ponieśli
prawie żadnego uszczerbku.
Zaniepokojony najazdem H e n g -Z o n g (Z h a o C h u n y o u ) jesienią 1205
roku zawarł sojusz z k o m e n d a n te m p o g ran iczn eg o re jo n u p a ń stw a K in,
i słysząc o szykującej się napaści M o n g o łó w na jego prow incję, posłał
mu pomoc. M ongołow ie uchylili się je d n a k przed s p o tk a n ie m z
Tangutami, toteż ci po d a re m n y c h p o sz u k iw a n ia c h przeciw nika,
wyczerpani bezużytecznymi i forso w n y m i m arszam i pow rócili z niczym
do domu.
Niebawem w Si Sia doszło d o p rz e w ro tu . P o p a rty przez kręgi
dworskie Xiang Z o n g (Z h a o A n q u a n , p an. 1206— 1211) u su n ą ł z tro n u
swego brata stryjecznego H en g Z o n g a (Z h a o C h u n y o u ) i sam objął
władzę. W ewnętrzna w alk a o tro n w Si Sia jeszcze bardziej osłabiła
państwo w obliczu zaborczych M o n g o łó w . Jesienią 1207 r. d o k o n a li
oni nowego najazdu. Z a p retek st, w edług k ro n ik a rz y chińskich,
posłużyła im zwłoka w w ypłacie przez T a n g u tó w d an in y . Jest to m ało
P - d o p o d o b n e , Si Sia bow iem nie p o d leg ała d o tą d C zy ng is-chano w i.
)daje się więc, że p o w o d em n a ja z d u było n ieu zn an ie przez cesarza
No 0FU <?'Zyn^ sa na w ^ c? c a *ej M o ngolii (po kurułtaju 1206 r.).
owy najazd miał nieco m niejsze ro z m ia ry niż p o p rz e d n i. M o n g o ło w ie
Ba'a 7 Silnie u*o r ty ftk ow ane m ia sto W o lo h a i (zapew ne dzisiejszy
kotów ' ° l°^ ZaŻądali P0 ^ 0 ^ 110 ° d jeg o m ieszk ań có w w y d a n ia 1000
* 0 1 * 1 10 000 Ja skółek. Z d u m ie n i d ziw n ą d a n in ą m ieszczanie spełnili
°8o n ó r ^ StmkÓW- W ted y M o n goło\vie przyw iązali zw ierzęto m d o
miasta^ p ^ aw e^n *ane k n o ty , podpalili je i popędzili w stro n ę
mieście r/erazone k o ty 1 jnskółki rzuciły się d o swych siedzib w
wywołując liczne pożary. N ieb aw em płom ienie o g a rn ę ły całe

miasto Wykorzystując powstały zamęt, Mongolowte ruszył, do
sz u “ u. Wolohai zostało zdobyte i splądrowane. Teraz Mongołow,e
urządzili sobie w mieście bazę wypadową do dalszych ataków. Do
wtosny 1208 r. plądrowali już nie tylko pograntczne rejony Si Sta, ale
traktem wiodącym z Wolohai zbliżyli się do stohcy państwa N,ngx,a.
Po zdobyciu bogatych łupów wycofali się z powrotem do Mongolii,
norzucajac też Wolohai. Obrona langucka i tym razem okazała się
niesprawna, armia zachowywała się biernie, nie wyszła na otw arte pole,
bala się starcia z Mongołami. Czyngis-chan upewnił się o słabości Si
Sia i ośmielony powodzeniem snuł już plany ataku na Kin. Po wyborze
1206 r. przestał uważać się za lennika Dżurdżenów i wstrzymał wypłatę
daniny dla cesarza. Zaniepokojeni tym przywódcy państw a Kin
zwolnili jeńców wojennych, pojmanych w niedawnej wojnie z Si Sia,
licząc, że wzmocnią oni wydatnie armię Zhao A nquana. Umocnili też
pokojowe stosunki z Sungami.
Po uznaniu zwierzchnictwa mongolskiego przez Ujgurów, państwo
Czyngis-chana uzyskało szeroki dostęp do Si Sia od zachodu. Między 6
kwietnia a 6 maja 1209 r. nastąpił trzeci najazd Mongołów. Potężną
armią dowodził teraz sam Czyngis-chan. Tanguci pod wodzą następcy
tronu ośmielili się wreszcie stawić czoło Mongołom na otw artym polu,
zostali jednak zupełnie wymanewrowani i rozbici w walnej bitwie.
Zwycięzcy ponownie zdobyli Wolohai, po czym ruszyli na Ningxia. Po
drodze musieli pokonać góry Ałaszan. Tu, w wąwozie Emen (Imyn)
zatrzymała ich 50-tysięczna armia tangucka. Pierwsze natarcie M ongo­
łów zostało odparte. Czyngis-chan cofnął więc nieco swe wojska i przez
następne dwa miesiące wzmacniał armię nowymi oddziałami.
Po tej przerwie znowu ruszył do walki. Najpierw rzucił słabe
oddziały jazdy na obóz Tangutów. Ci bez trudu odparli napastników i
zachęceni powodzeniem ruszyli za nimi w pościg. Czyngis-chan tylko
na to czekał. Uchodzący jeźdźcy mongolscy naprowadzili ścigających
angutów na główne siły ukryte starannie za nierównościami terenu.
Zapalczywi zołmerze Si Sia dali się wciągnąć w zasadzkę. W wyniku
zaskakującego uderzenia głównych sił Czyngis-chana zostali częściowo
osaczeni, a następnie zniszczeni. Obrona w wąwozie Emen załamała się
N h^a a armm m° ngolska Pomaszerowała już bez przeszkód na
cesar™'tTy i i ^-zyngiS’chana stanął obok świątyni przodków
cesarzy tanguckich. N,ngxia miała mocne mury, bronione zacięcie przez
100
załogę i mieszczan. Sam Z h a o A n q u a n często wychodził na nie,
^ d o d a ć otuchy o b ro ń co m i zachęcić ich do walki. Oblężenie
^eciągalo się, a tymczasem nadeszła c h ło d n a a i deszczowa jesień.
Mongołowie próbowali z a ta m o w a ć bieg pobliskiej rzeki i skierować jej
¿ y na miasto. U dało się to im tylko częściowo, potoki w ody zalały
bowiem ulice i piwnice, nie w yrządziły n ato m iast szkód większym
budowlom. M iasto broniło się nadal.
W obliczu śmiertelnego niebezpieczeństw a grożącego całemu p a ń ­
stwu, Zhao A nquan wezwał na p o m o c cesarza Kin. Wielu dostojników
dżurdżeńskich było skłonnych d o udzielenia tej pom ocy. „Jeżeli Si Sia
z2jnje __ mówili cesarzowi — M ongołow ie z pewnością n a p a d n ą na
nas. Lepiej już razem z Si Sia uderzać ich i w ogon, i w grzywy” . N ow y
cesarz Kin, Wei Shao (W a n y a n Y unii) był je d n a k innego zdania.
..Mojemu państwu wygodniej, kiedy jego w rogow ie n a p a d a ją jeden na
drugiego” — pow iedział9. O d p o c z ą tk u swego p an o w an ia kierow ał się
tradycyjną wrogością d o Si Sia, nie mógł wznieść się p o n a d daw ne
uprzedzenia, zrozumieć p o trzeb y zrew idow ania starej polityki i
współdziałania w walce z w rogiem niebezpiecznym dla obu państw
położonych na terenie C hin. T ą decyzją przesądził nie tylko los Si Sia,
ale i Kin. Ale nie m o żem y o sąd zać go według naszych schematów'
myślowych. W Azji nie istniało wów;czas żadne poczucie solidarności
etnicznej czy wyznaniowej, nie było żadnej wspólnej ideologii. Zresztą i
w chrześcijańskiej E uro pie tru d n o było w tedy o ja k ą ś solidarność.
Widać to było choćby pod czas wypraw' krzyżowych czy w obliczu
najazdu Mongołów w 1241 r.
W styczniu 1210 r. spływ ające z g ó r potoki w ody zalały obóz
mongolski. Zaczęły się w' nim ch o ro b y , nastąpiły liczne zgony. Czyngis-
an zrozumiał, że nie zdobędzie uporczyw ie broniącego się Ningxia.
za^rU W^ C ^ 0skl T a n g u tó w i z a p ro p o n o w a ł pokój. W zam ian
slr^ 0(^ Tangutów , aby na każde wezwanie wystąpili zbrojnie po
sokoL ^ ongo^ )w’ d o ż y li im o k u p w' postaci wielbłądów. sukna i
Warn° °UW' myśliwskich. T anguci zrazu uodrzucili u iiz -u ^ iu pierwszy z. tych
p i wi waz. v L iw u
leż j 0W’ w końcu je d n a k ustąpili i zgodzili się na wszystko. Spełnili
cesarza ap ° We zyczer>ie — oddali Czyngis-chanow i za żonę córkę
^ngxia Za^e' W edług R aszida ed -D in a M ongołow ie zostawili w
bowiem g a rn *zon w ojskow y, co wydaje się n iep raw d o p o d o b n e,
zdobyta r CeS m i l i t a r n y n o m a d ó w był tylko częściowy, a stolica - nie
ym niemniej Si Sia stało się wasalem C zyngis-chana
101

. nvm d0 wypłaty stałej daniny. Po zaw arciu porozumienia
o b o w ią z a n y m ^ jeńców ta n guckich. Jego zwycięstwo nad
sf'ŚiaWypPodniosło mu autorytet w Azji. w y k azało ro sn ąc ą pozycję
Monaolii na arenie międzynarodowej, w yw arło duze wrażenie „a
^ P o d c z a s wojny mongolsko-tanguckiej zaszło jeszcze inne ważne
« Jarzen ie Kronikarz mongolski Sagan Seczen napisał: ..[1206 r. -
PI Czvngis-chan wyruszył przeciw ty b etań sk iem u Dordji-kaganowi.
Król Tybetu wysłał naprzeciw władcy [C zyngis-chanow i - LP]
księcia imieniem Isugu na czele 300 ludzi z wielu wielbłądami w
charakterze daniny, żeby wyrazić mu swą p o k o rę. N a wysokości Adjin
Tsidam [to poselstwo — L.P.] spotkało m o n a rc h ę , k tó ry z zadowole­
niem przyjął [oświadczenie o poddaństwie — L .P .] i dał bogate podarki
lamie. W ten sposób monarcha p o d p o rz ą d k o w a ł trzy regiony 880-
tysięcznego ludu Kara Tybetu". P o dobne in fo rm a c je zawierają dwa
źródła tybetańskie: Historia Mongołów i K ryształow e zwierciadło
doktryny. Pierwsze z nich stwierdza: „ W 1207 r. ty b etań sk i namiestnik
m m
[...]. a także drudzy możni władcy [...] w ypraw ili poselstw o w składzie
300 osób i bili czołem chanowi m ongolskiem u". D ru g ie informuje, że
Czyngis-chan, „który obrócił koło historii, odw iedził Tybet. Podpo­
rządkował sobie siedem państewek [tu k ro n ik a rz w ym ienia ich nazwy
- L.P.]. następnie skierował w ysłannika d o m iejscow ości Tachang,
wręczył bogate dary uczonemu K unga N im p o , głowie klasztoru Lakin.
wyznaczył go na zwierzchnika duchow nego [T ybetu — L .P ] , zaprosił
do odwiedzenia Mongolii"0. Obydwie relacje b u d z ą je d n a k wątpliwości
wśród badaczy, a sprawa podboju T ybetu przez C zyngis-chana wydaje
się im mocno problematyczna.
Przede wszystkim uwaga wielkiego zdo by w cy skupiona była
wówczas na innych krajach, znacznie bardziej d o stę p n y c h i atrakcyj­
nych dla Mongołów ze względu na swe b o g actw a. T y b e t był przecież
górzysty, prawie niedostępny, w d o d a tk u biedny i zacofany. Mongoło-
zam*erza1' w‘?c tracić czasu ani sił na jego zdobywanie.
-D in ^ Z1C\ aul0IT lalywny dla współczesnych h isto ry k ó w Raszid ed-
nie pisze nic o jego podboju,
skie U7 t!!a ° 016 W^ C. ^ m ien io n e przez kronikarzy poselstw a tybetan-
Czvnm-rh ZVVier/chnictW0 m°ngolskie tylko na okres przejściowy, gd)
0 wzgledv311^ 0^ ^ 2.. u °jnę z Si Sia. Zapewne też zabiegały u chattt
a ieligii buddyjskiej. P ra w d o p o d o b n ie Czyngis-c an
102 |
• wtedy w jakiejś bitwie z ja z d ą ty b e ta ń s k ą , słu żącą w arm ii
zetknął si? ne też z(ja rzały się starcia z T y b e ta ń c z y k a m i n a
rkici
tUlCKlCJ. Ł L ^ j*_i * i_ „■ i o l ...
lang p ł a s k o w y ż u Z p ew n o ścią je d n a k nie zap u sz c zał się w g ł ą b tej
skraju
sKruju puls— — - ; - - _ ł, ... « f___ r » n a A lo L rio rrA m io lr \ tn io iC P P
krainy. Przyłączenie T y b e tu d o Im p e riu m M o n g o lsk ie g o m ia ło miejsce
krainy za p an o w an ia K u b iłaja, w n u k a C z y n g is-ch a n a .
f 1 •
d° T u ż przed generalną ro z p ra w ą z C h in a m i P ó łn o c n y m i C z y n g is-ch an
iósj nowe sukcesy polityczne, tym razem n a d ro d z e d y p lo m a ty c z n e j,
y / p l l r. przybyli m iano w icie d o niego A rs ła n -c h a n . p rz y w ó d c a
T u rk ó w K arłuków , i C z a r (B uzar), w ła d c a A łm a ły k u , m ia s ta i o k rę g u
leżącego na północy p a ń s tw a K a r a K ita jó w , n a p o g ra n ic z u S iedm iorze-
CZa Obaj złożyli w yrazy p o k o r y i uznali się w a sa la m i C z y n g is-c h a n a
(Arsłan uczynił to p o n o w n ie). Z a d o w o lo n y z ta k ie g o o b r o t u sp ra w y
m o n a rc h a oddał im za żo n y dziew częta ze sw ego ro d u . W ten s p o s ó b
państwo K ara K itaj z o stało r o z d a rte n a k ilk a części i m o c n o o sła b io n e .
Jego zachodnia i p ó łn o c n a część d o s ta ła się bez w o jn y we w ła d a n ie
Czyngis-chana. P o zo stała z niego ty lk o niew ielka k r a in a , r o z p o s ta r ta
między Siedmiorzeczem a K a s z g a rią , rz ą d z o n a p rz ez K ü c z lü k a .
Rywalizujący z nim o w pływ y w K a r a K ita ju A rs ła n -c h a n i C z a r,
będąc słabsi, szukali opieki i p o m o c y u C z y n g is-c h a n a . P o d je g o
kuratelą czuli się teraz bezpieczni.
W tym samym czasie w sió d m y m m ie siącu (10 V III — 9 IX ) 1211 r.
nastąpił przewrót w Si Sia. 42-letni Z h a o A n q u a n z o sta ł o b a lo n y przez
grupę możnych; tro n z d o b y ł S h en Z o n g ( Z h a o Z u n x u ). N o w y cesarz
skwapliwie dotrzy m yw ał p o ro z u m ie ń z a w a rty c h z M o n g o ła m i.
Podporządkowanie K a rb ik ó w , lu d ó w leśnych p o łu d n io w e j Syberii,
Ljgurów, Kori T u m a tó w , cesa rza Si Sia o ra z części te ry to riu m K a r a
Kitajów ogrom nie w zm o c n iło pozycję C z y n g is-c h a n a p rz e d w ielką
wyprawą M ongołów na C h in y P ó łn o cn e .
7. W Y P R A W Y P R Z E C I W P A Ń S T W U K I N
W 1210 r. cesarz K in, W ei S h a o ( W a n y a n Y u n ji) w ysłał p o sła d o
yngis-chana z p o w ia d o m ie n ie m o o b jęciu tr o n u i ż ą d a n ie m sto so w n e j
; e^° lytułu daniny. W ła d c a M o n g o lii p rz y ją ł p o sła w yniośle. „ K t o
°dpow°W-m suwerenem ?” — zap ytał. „ K s ią ż ę W ei" — padła
Wle ż. „W yobrażałem s o b ie — z a w o ła ł d o n o ś n y m g ło se m chan

■ 7WV Król powinien być wybitną osobistością wyznaczoną przez
ze if.»ki elupiec, jak książę Wet, może odgryw ać tak [ważną
f n l r o í “ Powiedział to specjalnie giośno, by wszyscy obecni na
a u d ie n c ji mogli usłyszeć jego siowa. Afront mogl oznaczać tylko jedno:
W0 p t c z y n y jej są różnie tłumaczone przez badaczy. Wybitny sinolog
• h»Haez dziejów Chin. Witold Rodzinskt, uważa, ze jedynym powodem
ńaiazdu Moneołów była żądza łupów i władzy ze strony koczowników,
nraenacvch o'panowaé stosunkowo bogate kraje rolm cze2. Zupełnie
inne“ zdanie ma znany orientalista i historyk radziecki. Lew Gumilow.
Stwierdza on: „Mongołowie byli spokojnym ludem pasterskim,
niedużym, bo półmilionowym, za to otoczonym potężnymi i okrutnymi
wroeami/ W XI w. ich sąsiad — 60-milionowa Mandżuria —
prowadziła z nimi wojnę wyniszczającą, tak ą sam ą jak potem
Amerykanie z Indianami. Stałe ekspedycje karne na Wielki Step
zajmowały się bezlitosnym mordowaniem mężczyzn i starców, kobiety
brano do niewoli i sprzedawano, dzieci wysyłano do pracy na
plantacjach, skąd, podrastając, starały się z pow rotem przedrzeć do
swoich. Jak napisał chiński autor, ta polityka sprawiła, że mściwość
przeniknęła Mongołów do krwi i szpiku kostnego. Było jasne, że trzeba
się bronić, jednak nie sprzyjała temu wewnętrzna sytuacja plemienna.
Dopiero po zjednoczeniu Mongołów' przez T em udżyna koczownicy
mogli przejść do zdecydowanego odporu M a n d ż u ro m " 3. Według
jednych badacz)', zwłaszcza sinologów' i samych Chińczyków, najazd
mongolski był w;ięc łupieskim i bandyckim wyczynem. Według
orientalistów sympatyzujących z Mongołami — w' pełni usprawiedliwio­
nym działaniem obronnym. Tak skrajne oceny utrudniają ustalenie
obiektywnego obrazu historycznego. W ydaje się, że jeśli nawet
zrozumiałe są ze strony Mongołów działania prewencyjne przeciw
Chinom Północnym, to późniejsze ich wyczyny w podbijanym kraju
mogą tylko budzić grozę. Ale tak w'tedy wojowali w'szyscy koczownicy
azjatyccy.
Cz)ngis-chan dał wyprawie odpowiednią n ad b u d o w ę ideologiczną.
propagandzie wojennej w ykorzystał w szy stk ie daw-ne u ra z y Mongo-
d o T hmCZykow . 1 M a n d żu ró w , tj. p a ń s t w a K in , przypomniał
-B arka?350" 6 ’ zniewagi, z a z n a n e p rz e z A m b a k a j- c h a n a , Ukin-
w oiow nit'1 lni!yc^ Przywódców m o r d o w a n y c h w o k r u t n y s p o s ó b ,
ow zakuwanych w dyby i to r t u r o w a n y c h n a d w o rz e cesarza,
104
ne przez najeźdźców stepy, wzniecił zapał do wojny, do d an ia
spustosz0rewanżu Był dobrym psychologiem, potrafił dotrzeć do serc i
■ * £ swoich wojowników.
W prawa przeciw państw u Kin została przedstaw iona M o n g o ło m
wielka' sprawa narodow a, ja k o święta wojna. D latego historyk
elski John Sauders miał podstaw y, by twierdzić, że w ojna przeciw
fhfnom miała charakter narodow y, zjednoczyły się w niej bowiem ludy
t u r e c k o - m o n g o l s k i e przeciw m ów iącym po tu n g u sk u w ładcom p ó łn o c­
nych prowincji Państwa Ś ro d k a 4.
W marcu 1211 r. Czyngis-chan zebrał nad K erulenem wielki
kurultaj. na który przybyli wasale z najbardziej naw et odległych stron,
by złożyć mu hołd. N a zjeździe tym zap ad ła decyzja o podjęciu wielkiej
wyprawy na Chiny Północne. N iebaw em przed ju rtą chana został wbity
w ziemię wielki buńczuk — znak wojny. W całym państw ie, od Bajkału
aż po Gobi, od granic M an dżu rii po źródła Irtysza, zaw rzała
gorączkowa praca. Wszyscy w ojow nicy z wielkim zapałem jęli sposobić
się do wyprawy na wielki, m ało znany im kraj, nęcący od wieków
wszystkich koczowników swymi bogactw am i. T eraz mieli nadzieję je
posiąść.
Czyngis-chan w pełni doceniał potęgę przeciw nika, dlatego przyg o­
towywał się do wojny bard zo starannie. P rzebrani za kupców szpiedzy'
od dawna penetrowali ziemie Kin. badali jej w arunki geograficzne,
rzeki i przeprawy, fortyfikacje m iast, stosunki społeczne i n a ro d o w o ś ­
ciowe, życie gospodarcze, sieć d ró g itp. O d nich w ładca M ongolii
dowiedział się o konfliktach panujących między państw am i K in i Sung,
o kryzysie gospodarczym na północy, o rozruchach głodow ych w'śród
•udu, silnej opozycji antydżurdżeńskiej czekającej tylko na o dp ow ied ni
moment, by zrzucić nienaw istne C hińczykom panow anie. D yplom aci
mongolscy nawiązali tajne k o n ta k ty z p aństw em Sungów . uzyskali jego
poparcie w wojnie z Kin. mogli liczyć na p o m o c zb ro jn ą w w ojnie z
Bzurdżenami.
K WypraWą Czyn gis-ch a n udał się na świętą górę B u rkan
dni Un’ k.y Pr°sić o p o m o c Wieczne N iebo . M odlił się długo, przez trzy
ozruf10}11'6 a n * n *e P**’ w k ° ń c u pojawił się przed w ojskiem i
dobJJem‘ ’ ze Niebo ofiarow ało m u zwycięstwo i przysłało na p o m o c
^ o n a o l ó ^ ^ odpowiedzi n a jego słowa rozległy się grom kie okrzyki
Skon
centrowana nad Kerulenem arm ia Czyngis-chana liczyła 65 tys.
105

n c n „ic Chin prowadziła trudna i ciężka droga wiod
żołnierz)'- D" gra ienisIe i żwirowate połacie pustyń, Gobi. |ckko
**
częściow o przez
prze/ *Kitiinwłł.w—
teściowo
pofałdowane, przecięte . ^ nievvie|kimi
niewielkimi pasm
pasm am
am ii wzgórz,
wzgórz, pozbawione
po h
,vody. Mongołowie wyruszyli w pochód ju ż w m arcu ( P n ^ 0^
janówały jeszcze silne przymrozki, a suche pow ietrze nie d-
udziom i koniom we znaki. Trasa marszu w iodła wzdłuż 0 ^ ° Się
zek Kerulen oraz Ursuun do jeziora Buir-nur. następnie LC‘Ueju 1
Wielkiego Chinganu na południe. W ojsko posuw ało się dc\G ° C/ami
jy przed letnimi upałami osiągnąć pobliże Wielkiego M$u - S2ybko>
majdowały się tereny bogate w' wodę i trawę. Wu' S^zie
Na północ od Wielkiego Muru. w dzisiejszej M ongolii
nieszkali na bogatych stepach, zwanych przez C h i ń c z y k ó ^ n?trzneJ’
aw" iw
mu-“ (w odróżnieniu od
oa ..morza hjob
zbóż” w.. sam
— ych Chinach)™°rZem
------ , —
~ -
inouci. chrześcijanie wyznania nestoriańskiego, pełniący przez długie
lla rolę strażników granic chińskich od północy. Czyngis-chan już w
■>04 r. nawiązał z nimi przyjazne stosunki, skłonił d o zawarcia sojuszu.
iydał swą córkę Ałaka-beki za mąż za ich przywódcę. Dzięki temu
inguci przysłali mu na pomoc 18 tys. w ojowników .
już w 1210 r. chart wysłał trzy lumeny jazd y pod w odzą Dżebego w
łab pustyni Gobi. przez co sparaliżował w z a ro d k u wszelką akcję
aczepną ze strony przeciwnika. M ongołow ie zniszczyli wówczas
,’znoszoną przez Dżurdżenów twierdzę, m ogącą stanowić bazę
operacyjną dla wojsk Kinów operujących daleko na północy.
Podporządkowanie Mongołom państw a Si Sia ułatwiało przeprowa-
Izenie ataku również ze skrzydła od zachodu, w zdłuż Wielkiego Muru.
nającego swój początek w ziemi T angutów . G ra n ic a Kin była z lej
trony bardziej dostępna i wygodna dla M ongołów , mogących na
¡tepach wypasać swe konie. Czyngis-chan m ógł więc z a p la n o w a ć atak
ta Chiny Północne z dwóch kierunków.
Władca Mongolii dobrze zdawał sobie spraw ę z ogromu zadań,
lakie go czekały. Mimo objawów kryzysu, p ań stw o Kin należało do
potęg azjatyckich. Jego władcy, D żurdżeni.
1 • *
odziedziczyli po swych przodkach, myśliwych m a n d ż u r s k i c h , wiele
° CCC^ ^obl‘erskich. Osiedleni od wieku w Chinach Północ
nych dysponowali teraz olbrzymimi zasobam i materialnymi, jak*
mieszb *m dU(i lU praslara cywilizacja, a także wielką [jcz
Najdoskonalszym obronnym w ytw orem tej c y w .h r«
ar, stanowiący prawie ciągią linię ze w s c h o d u za zacu
106
, Donad 5000 km. Zaczynał się na półwyspie L iaodang, kończył
długości i^ ^ hodzie w Linta0< w obecnym powiecie M ingxiang w
/as na ..' Gansu W zm ocniony w wielu miejscach b astio n am i i
pr^'T.anti miał od 7 do 8 m etrów wysokości i od 5.8 do 6,5 m etra (u
!'V' h ’iwy) s z e r o k o ś c i . Po obu jego stro n ach znajdow ały się jeszcze
8dy
P! j S s ta n o w i ą c e d o d atk o w ą obronę. W ał zew nętrzny miał 2 m etry
" i y kości. Baszty strażnicze stanowiły nie tylko wzm ocnienie m uru, ale
koszary garnizonu, m agazyny broni, żywności i pocisków . Po
równic/ j c a .. .
Obu stronach m uru znajdow ały się p o n a d to wieże sygnalizacyjne, na
których zapalano ognie w w y pad ku pojaw ienia się nieprzyjaciela.
Takim sposobem w ciągu k ilk u godzin o b ro ń cy mogli przesłać sygnały
na odległość 500 km. N a wschód od Pekinu od głównej linii Wielkiego
Muru odgałęział się biegnący w kierunku południow o-zachodnim Mur
Wewni’trznw stanowiący d o d atk o w e wzmocnienie głównej stolicy p a ń ­
stwa. Obie linie Wielkiego Muru obejm owały więc z trzech stron (od
zachodu, północy i wschodu) prowincję Shanxi. Przed linią Wielkiego
Muru znajdowały się liczne twierdze broniące doń dostępu od północy.
Misternie zbudowana wielkim nakładem kosztów i pracy ogrom na
fortyfikacja nie zabezpieczała jed nak w pełni kraju przed najazdami
koczowników. Często brakow ało po prostu żołnierzy do obsadzenia całej
linii murów, zaś wartość bojowa tego wojska by ła mierna.
Państwo Kin dzieliło się w ów czas na 19 okręgów , z których sześć
znajdowało się w C hinach północno -w sch od nich. M iało aż sześć stolic,
setki dużych miast. Z do by w anie tych silnie um ocnionych obiektów
stanowiło nie lada problem . P o czątk o w o C zyngis-chan nie zam ierzał
podbijać państwa Kin, a jedynie zadow olić się p ląd ro w an iem i braniem
łupów. Dopiero później, w m iarę o d n o szo n y ch sukcesów , zmienił plany
■postanowił opanow ać całe C h in y Północne.
Mongołowie posuwali się po terenie o p ad ający m tarasam i od
pustyni Gobi ku m orzu, p rzeg ro d zo n y m w kilku miejscach łańcucham i
§or, biegnących z połud niow eg o zach o d u na p ó łn o c n y w schód,
^ancuchy te kończyły się na k rań cach licznymi szczelinami. Ze względu
^ tru d n o śc i z wyżywieniem licznej arm ii oraz setek tysięcy koni
tączn^',S*C^an poc*z*e^ swe siły na kilka korpusów, współdziałających w
^'ie od^ taklyczneJ * operacyjnej. Już na początku kampanii M ongoło-
PrzccivT? znaczących sukcesów m im o silnego oporu ze strony
wszystkim o p an o w ali
n^które i\vi#»rrj
wierdze wysunięte przed W ielki M ur . w tym H o a n -tsc h o u ,

■i raieprzednie przeciwnika, przeszli w znoju i tnid2ie
rozprosz) u t e m 12ll r. rozlozyli się na odpoczynek „a ste-
„ r r i n n na południe od Gobi, a na północ od
s i a d Czyngis-chan rzucił demonstracyjnie zagon ja z d y w slrong Peki.
n u chcąc odciągnąć uwagę obroncow od działań na innych kierun-
kaCCześć sil mongolskich z samym chanem na czele uderzyła na Kin od
z a c h o d u od strony Si Sia. Trasa m arszu tej arm ii musiała być wi?c
inna niż wojsk atakujących przedpola Wielkiego M uru. Mongołowie
zdobyli najpierw Fuzhou, leżące na terenie dzisiejszej Mongolii
Wewnętrznej, następnie przekroczyli przełęcz H u n e g a n w pobliżu
Katganu. zajęli Xuande-fu (dziś X u an h u n -fu ), d o tarli do przełęczy
prowadzącej przez góry Ning-kou-han. T u zastąp iły im drogę wojska
Dżurdżenów. Dowodzący aw angardą D żebe uciekł się wówczas do
typowego dla Mongołów podstępu. U dał n ajpierw ucieczkę, pociągając
za sobą wojska kińskie. W ten sposób skłonił je d o zejścia z dogodnej
pozycji. Gdy to uczyniły i ruszyły w pościg za M o n g o ła m i, ci zawrócili
niespodziewanie i uderzyli z wielką siłą. W p orę w sparł ich Czyngis-
-chan z główną armią. „Zmusił K itanów [K inów — L.P.] do oddania
placu, zgniótł ich i wybił ich najlepsze w ojska: K a ra Kitanów,
Dżurdżenów' i Dżuidów' [odgałęzienie K ita n ó w — L .P .], tak że trupy
leżały gęsto jak powalone drzewa aż po Czubczijał [miejscowość leżąca
kolo wywozu, o który toczyła się walka — L.P.]. D żebe wziął przełęcz
Czubczijalską, zdobył przełęcze górskie i przekroczył je ” 5. Po tym
sukcesie wojska mongolskie zdobyły dalsze m ia sta, w tym wschodnią
stolicę państwa Kin — Dadong (Xijing), leżącą ju ż blisko Pekinu. Cale
to natarcie posuwało się wzdłuż południow ej stro n y Wielkiego Muru.
Tu Mongołowie rozbili wojska nam iestnika prow incji Shanxi. Następ­
nie zbliżyli się do Pekinu, osłanianego na tym k ieru n k u tylko przez
twierdzę Tschun-yun-guiyan.
Po zdobyciu Dadongu Czyngis-chan podzielił arm ię na dwie części,
grupę wschodnią pod swoim dow ództw em i zach o d n ią, pod wodzą
zoczuego, Czagataja i Ugedeja. Pierwsza z nich na początku
ii ^,ern'ka pobiła armię dżurdżeńską w w idłach rzek Shan-be i Nan
DÓłnnrvPiTCZym °^*e^a^a miasto G u-yun-gyuan, osłaniające Pekin o
powori7<>n P° rczywe wa^ i 0 miasto nie przynosiły M ongołom zraZU
chana ' i ° P’ero rozgromienie odsieczy przez D żebego i Czyng>s
o obrońców do kapitulacji. N iebaw em podjazd
108
o lsk ie pojawiły się pod Pekinem . S u ro w a zim a przerw ała je d n a k
mong—
§#• __
dZialMoneo?ska inwazja na Si Sia w 1209 r. i na C h in y w 1211 r.
” la nową erę w historii Azjii W sch o d n iej” — stwierdził
°lW°vkański historyk C h arles A. P e te rs o n 6. Z aczęła się era u p a d k u
s t apaństw leżących na terenie C hin o ra z p o w sta w a n ia o g ro m n eg o
r y c h
Im p e riu m M ongolskiego.
W 1212 r. doszło d o w znow ienia d ziałań w ojennych. Z a p o c z ą tk o w a ł
e książę kitański Yelii Liuge, k tó ry w io sn ą w yw ołał b u n t przeciw
cesarzowi pod hasłem o d n o w ien ia k itań sk ieg o p a ń stw a Liao, zlikw ido­
wanego przez D żu rd żen ó w w 1125 r. C zyngis-chan n a ty c h m ia st
w y k o rz y sta ł bunt K ita n ó w i wysłał im na p o m o c k o rp u s m ongolski
pod wodzą Dżebego. W alki objęły teren prow incji L iao n in g w
południowej M andżurii, gdzie w y b u ch ło pow stanie. D żebe poniósł
zrazu porażkę pod L ia o y u a n i w ycofał się sp o d jeg o m u ró w . W k ró tc e
tu jednak powrócił i zdobył m iasto przez zaskoczenie. Dzięki tem u
sukcesowi w kw ietniu 1213 r. Yelii Liuge ogłosił się w ład cą p a ń stw a
Liao, lenna M ongołów , o b ejm u jąceg o rozległe tereny na półn o cy
prowincji Liaoning. Stolicą jeg o zo stało m ia sto Siping. N iebaw em
wystąpiło przeciw K in o m praw ie 100 tys. w ojska kitańskiego.
W końcu lata 1212 r. także C zyngis-chan w znow ił działania
wojenne. Jego siły w ym aszerow ały ze stepu T irin , gdzie odpoczyw ały
po kampanii 1211 r., i p o zd o b y ciu jednej z tw ierdz koło K a łg a n u
zatrzymały się na k ró tk i p op as. W ted y uderzyła na nie a rm ia
dżurdżeńską pod w odzą H o -sh o . Jeden z jej d o w ó d c ó w zdradził je d n a k
swych ziomków i p o in fo rm o w a ł M o n g o łó w o zbliżaniu się nieprzyjacie­
la. Czyngis-chan skorzystał z rozdzielenia sił d żu rd żeń sk ich , m a sz e ru ją ­
cych w dwóch k o rp u sach , i nagłym uderzeniem rozbił pierw szy z nich,
a następnie rozproszył drugi. Po tym sukcesie obiegł p o n o w n ie
zachodnią stolicę K in, D a d o n g . T u p o k o n a ł idące z odsieczą w ojska
zurdzeńskie, ale sam ego m iasta zd o b y ć nie mógł. N a d o m ia r złego
został ranny strzałą z łuku. W ycofał więc swe siły za M ur W ewnętrzny i
a moŻność o d Poczynku.
1 toku dwuletnich uporczyw ych w alk M o n g o ło w ie zajęli teren
cy między Wielkim M urem Zew nętrznym i W ew nętrznym , a więc
laktvk Ca^ p row *ncj? Shanxi. A rm ia K inów stosow ała strategię i
prz j* C^ s^ - R ozrzuciła swe o g ro m n e siły w zdłuż W ielkiego M u ru ,
? a obronę k o rd o n o w ą , nie p o trafiła w y k orzy stać w alo ró w jazdy.
109
 rtóek, .emu m anew r mongolski mogl s,e rozw yac w całej petni, ^
^ t w e arm ie kiriskie bądź ikw.ly w m.ejscn. bądz też wciągniętc
S wrem o d w r o m y m na obrany zawczasu teren bnw y były rozbijane
skoncentrow ane siły mongolskie . Słabo wyszkolone i marnie
d o w o d z o n e wojska dżurdżeńskie. chcąc w ykorzystać swą piechote oraz
techniczne środki walki, przyjmowały z reguły taktykę biernej obrony
w m iastach i twierdzach, pozostawiając całą inicjatywę w rękach
M o n e o ł ó w . Srodze się to na nich mściło!
Latem 1213 r. po odpoczynku na stepie T in n , arm ia mongolska z
chanem na czele znowu uderzyła na Chin) 1 ółnocne. Główne siły
mszyły zrazu na Kałgan. po obu stronach osłaniały je skrzydłowe
korpus) Dżocziego i Czagataja. Pierw sz\m celem chana w tej kampanii
bvło opanowanie historycznego szlaku prow adzącego z płaskowyżu
Mongolii Wewnętrznej na równiny Chin W schodnich, a więc trasy
między Kałganem a Pekinem. Pierwszym m iastem , k tóre wpadło teraz
w rece Mongołów', było Sinan-hana. kontrolujące rejon między
zewnętrznym oflankowaniem Wielkiego M uru a sam ym Murem.
Wkrótce później Tołuj na czele części sil chana zdobył szturmem mocno
ufortyfikowany Baoding. Mongołowie zapewne już wcześniej potrafili
zdobywać miasta. Teraz udoskonalili te umiejętności, poznali bowiem
chińską technikę wojenną, na ich stronę przeszło wielu dowódców
chińskich, kitańskich. a nawet dżurdżeńskich. dobrze wyszkolonych w
sztuce oblężmczej. Po zdobyciu wielu miast chińskich wrojska Czyngis-
chana wyszły na Wielką Równinę Chińską i stanęły w odległości
zaledwie 30 km od pałacu cesarskiego, leżącego pod Pekinem. W tym
czasie inne korpusy mongolskie opanowały dwie dalsze drogi wiodące do
Wielkiej Równin) Chińskiej. Teraz Pekin został zagrożony z kilku
kierunków.
W głównej sR>licy państwa Kin doszło wówczas do przewrotu.
, . 12 e| Shaho został zamordowany, wiadzę przejął jeden z książąt.
.pr^ } Xuan Zong (W anyan H un, p ano w ał 12 13— 1223).
7iKi.V°lU le^° ^ ° k ° na* u'ódz dżurdżeński H u-sha-h u, który niebawem
r ó ż n i « m o n g o l s k ą w starciu pod Pekinem. Wkrótce
imienelnpt ° n inlO'g dworskich i stracił życie. W obliczu
roz£rvul rh Zagr07^ n,a całego państwa kliki dw orskie nie ustawały "
w"v»ółanv oorp.0 w } P°dsycały jeszcze zam ęt wewnętrzny
sw-.mi o d d z ia ł^ ° n g o łó w o r a z przechodzeniem części d o w ó d c o " z
' w l w l ? na lch slrone-
ując ten zamęt, Czyngis-chan na jesieni podjął wie '3
110
v w eiąb państw a Kin. Podzieliwszy swą arm ię na trzy korpusy,
w'P rf ' na Wielką R ów ninę C hin W schodnich, chociaż niektórzy jego
^wódcy domagali się sztu rm u na Pekin, licząc na wielkie łupy.
^°" ne miasto, mające w ów czas zapew ne blisko 2 m iliony mieszkań-
vv było jednak m ocno u fo rty fik o w an e i tru d n e d o zdobycia, dlatego
^han wykazał duży rozsądek i odłożył na później jego zdobycie. N a
iazie ograniczył się do sp ląd ro w an ia wielkiej części C hin Północnych.
Ruszył ze sw'ą jazdą w sam środek teren ów upraw nych, paląc i niszcząc
wszystko po drodze. Przeszedł na p o łu d n ie p o n a d 500 km i zatrzym ał
sie dopiero nad H uang-he, której jeg o k o n n ica sforsow ać ju ż nie
mosła. Wszystkie mniejsze m iasta sp o tk a n e p o d ro d z e były zdobyw ane
szturmem, przy czym M ongo ło w ie p o raz pierw szy w ykorzystali tu na
wielką skalę tłumy porw anej d o niewoli ludności w'si i zdo by ty ch miast,
pchając je przed sobą na fosy i m ury. K a ż d e m u szturm ow i
towarzyszyła więc rzeź ludności cywilnej, wypełniającej sw'ymi ciałami
głębokie fosy. aż do zrówmania ich p o z io m u z pow ierzchnią przyległego
terenu, ginącej od strzał o b ro ń c ó w , pędzonej niczym ru ch o m a tarcza
przed atakującymi M o n g o łam i. W w yniku tego stra ty ich były
stosunkowa niewielkie. „ M o n g o lsc y najeźdźcy zaw ładnęli całym tery to ­
rium na północ od rzeki H u an g -h e, paląc, zabijając i plądrując,
gdziekolwiek się pojawili — pisali a u to rz y chińscy. Stosując taktyk ę
wojny grabieżczej. C zyngis-chan nie doceniał sp o so b u produkcji ani
sposobu sprawowania rządów' w u stro ju feudalnym . D la dygnitarzy,
którzy mieli łatw'y do stęp d o niego. C esarstw o C hińskie było obiektem
do całkowitego w yelim inow ania. T eren y upraww po w inny być — ich
zdaniem zamienione na p a s tw is k a " 8. Nic więc dziwnego, że strach
przed okrutnymi najeźdźcam i był tak pow szechny, iż — ja k pisał
jonikarz chiński — „ Z a k ażdy m razem , ilekroć żołnierze m ongolscy
raczali w granice kraju, z a ró w n o w ładca ja k i m inistrow ie zalewali
? zami i załamując ręce, nie wiedzieli co p o c z ą ć " 9.
Chińczycy otrzym yw ali straszliw ą lekkcję historii. O fiarą
pf kPadły PFOWinCje ’ S h an d o n g , w tym stolica tej ostatniej
ParkównC' m*aSl° ^ n x ‘a n § ’ sław ne ze źródeł tryskających z jeziora.
^kładów^0^ ^ vs^ ca B udd z p o m n ik iem bóstw a z VII wieku, licznych
^ s c h a n j aC^*C^ Pr°d u k u ją c y c h jedw ub. M ongołow ie dotarli aż d o
^om ne ł " Prow incji S h an d o n g , położonej tuż nad m orzem , wzięli
drogocpn
6°cenneUP' V‘ /}ol° rzem
Wyroby ’ srebro,
ios,a tk an in y jed w ab n e, bydło, konie, różne
 tylko korpus C z y n g is-c h a n a niszczył i plądrow ał Chiny. 2
M ip
równą
, w n a ggorliw to mne
ś c i ą czyniły .o
o r l i w oością inne oddziały
oddz.aiy mongolskie.
m ongolskie. Prawoskr 2ydł
Prawoskrzydlo
D Y N lla ^ n 7 n P 7 ip a n ( 7 n o a t q iq , it
T armia,dowodzona przez Dzocz,ego C zagataja , u gedeja
skierow ała się bardziej ku połudmowi , schodząc z wyżyn „a nizinę
Hebei dotarła do północnej częsc, prowmcj, H en an położonej
nółnoc od H uang-he. Stąd pomaszerowała w niszczycielskim pochodzie
do rolniczej prowincji Shanxi. Tu posuwała się wzdłuż basenu rzeki
Ten. dzielącej Shanxi na dwie części — w schodnią i zachodnią. p0
drodze zdobywała wszystkie napotkane m iasta, w tym nawet mocno
ufortyfikowane i uchodzące za niemożliwe do wzięcia bogate Taiyuan,
stolicę prowincji, duży ośrodek produkcji metalurgicznej, otoczony
zewsząd w innicam i. Obrońcy miasta byli zaskoczeni, spodziewali się
bowiem ataku z północy, a nie z południa, skąd przyszli Mongołowie.
Po zdobyciu wielu miast, ograbieniu ludności, w ym ordow aniu znacznej
jej części, zniszczeniu tysięcy miejscowości, M ongołow ie z ogromnymi
łupami dotarli do Wielkiego Muru , m aszerując trasą przez Dadong. Za
Wielkim Murem powierzyli zdobyte skarby pieczy O ngutów .
W loku operacji na południu Czyngis-chan wysłał spod blokowane­
go przez Mongołów Pekinu silny korpus ja z d y w kierunku północno-
-wschodnim. Dowodził nim brat chana, K asar. K o rp u s ten przemasze­
rował przez terytorium sprzymierzonego Liao, następnie zajął Nizinę
Mandżurską i dotarł do pierwotnych siedzib D żurdżenów nad rzekami
Sungori. Nunjiang i Amurem. O pór odciętych przez K itanów od reszty
państwa terytoriów był słaby, toteż K asar bez większego trudu
ustanowił panowanie mongolskie w prowincjach Jilin i Heilongjiang. W
ten sposób prawie cała Mandżuria została o d erw an a od cesarstwa Kin.
W toku kampanii 1213 r. i początku 1214 r. Czyngis-chan
opanował do końca prowincję Shanxi, n a d m o rs k ą część dzisiejszej
prowincji Hobei, część Liaoningu, znaczne połacie Shandonga aż po
uang-he. Mongołowie zdobyli i zniszczyli 90 m iast, pojmali dziesiątki
tysięcy jeńców, wzięli nadzwyczaj bogate łupy. N a północ od linii
uang he ostało się przed nimi zaledwie 11 dużych miast, mających
m ne garnizony i moCne fortyfikacje. Po klęskach w poprzednich
otwam11*10 .arm'a óżurdżeńska ani razu nie stanęła do walki na
oddała* p1 1'■ ^ onl}'nuowała jedynie bierną o b ro n ę miast i twierdz,
przvezvnit ° W1Cle inicjatyvv? naPastnikowi. D o sukcesów Mongoł0"
oia, Mura zgodnie z podjętym *» --
zobowiązaniem
^dmem Iwobectlf w Sia’ klóra ............
Mnno^iA.,, z8odnie ;i_ z P ° dj W m w 1209
0 ec ^ on&°łów, przystąpiła do wojny z państwem
12
po drobnych starciach na pograniczu w 1214 r. doszło do otw artej
f jny
. która
K i^ a odciągnęła znaczne
........... siłyj. —D żu rdżen ó w .» z- ifro
jl i n tu walki
c i i rv i
vy
W O M 1.;* . A A__________ , , ,
‘w Czyngis-chanowi. A rm ia tu n g u ck a p o d w odzą sam ego cesarza
pFZeC1Zonga (Zhao Z u nx u) w targnęła w ówczas do dzisiejszej prowincji
T leżącej między Wielkim M urem a zakrętem H uang-he. N iszcząca
zacięta wojna między p ań stw am i Si Sia a K in m iała trw ać tu przez
dziesięć lat, m ocno osłabiając obie strony. K orzystali na tym tylko
Mongołowie.
W kwietniu 1214 r. C zyngis-chan sk o n c e n tro w ał swe arm ie koło
Pekinu. Jego dowódcy chcieli sztu rm o w ać głów ną stolicę p ań stw a K in,
władca znowu jednak się tem u sprzeciwił i niespodziew anie z a p ro p o n o ­
wał cesarzowi pokój. „W szystkie prow incje na półno c od Rzeki Żółtej
są w mojej mocy — oświadczył przez posła cesarzowi. — Pozostaje ci
tylko Pekin. To Tengri pozbaw ił cię w ładzy d o tego sto p n ia. Ale jeśli
będę cię dalej naciskał, k to wie, czy dalej będzie [Tengri — L .P .] mnie
popierał? Jestem gotów więc się wycofać. Czy m ógłbyś mnie
zaopatrzyć, aby złagodzić w rogość m oich d o w ó d có w w obec ciebie?” 10.
Nieszczęsny X u an Z o n g (W a n y a n X u n ) skwapliwie spełnił wszystkie
żądania chana. W ydał m u o g ro m n e ilości złota, srebra, jed w ab iu i
innych kosztowności, 3 tysiące pięknych koni, pięciuset m łodych
chłopców i tyleż dziewcząt, o d d a ł m u za żonę księżniczkę krwi,
Gundżu-katun (tj. Księżniczkę, ja k zwali ją M ongołow ie). C zyngis-chan
przyjął tedary z zadow oleniem i na z n a k zgody w ycofał swe w ojska aż
za Wielki Mur, zam ierzając w rócić d o M ongolii. P o w o d y jeg o decyzji
wydają się nam m ało zrozum iałe. M a jąc w swych rękach praw ie całą
Mandżurię i niemal wszystkie tereny p a ń stw a K in p o ło żo n e między
Wielkim Murem a H u an g -h e, w zam ian za b og ate lupy o raz wielkie
dary dobrowolnie opuścił z d o b y te z tak im tru d em , kosztem o g ro m n eg o
przelewu krwi, ziemie i zaw rócił w ojsko. W ydaje się, że na jego
Postanowieniu zaważyły wielkie straty poniesione przez M o n g o łó w
Po czas długotrwałej k a m p a n i, n ad lu d zk ie w p ro st przem ęczenie ludzi i
śnher ^r°*ne z a r a z y szalejące w o d d ziałach i zbierające obfite żniwo
silny^1' ,n *emo^n° ś ć zdobycia P ekinu przez w ycieńczone w ojsko oraz
c h a n a t W n’e^ t(^ryc^ m ia sta c h i tw ierdzach. Decyzja p o d jęta przez
Chin ?Wla<^czy również, że p o c z ą tk o w o nie zam ierzał jeszcze p o d b ijać
^ °cz tylko je splądrow ać.
^garniet^t,26 pow rotneJ M ongołow ie w ym ordow ali tłum y jeńców ,
yc podczas podboju Chin Północnych. Zapew ne obaw iali się

* « « w . * mogli też ich w szystkich w yzyw ,c. Czynem ^
haniebny proceder trwający pozm ej przez cały olt™
Z t -to*. W średniowiecznych w ojnach m ordow anie jeńców
" * tth njejednokrotnie. nigdy jednak n,e odbywafo s,e
\_u ie jak w tvm p rz y p a d k u .
* £ pokoj u cesarz z d u żą e n e rg ią p rz y stą p ił d o odbudowy
, « t r ó t c e Dżurdżem m o g b w y stać w p o le dwie wielkie
'pierwsza z nich skierowali przeciw L ia o (m im o że w układzie
*™*' z Czyniis-chanem uznali je g o niezaw isłość), drugą _
* * * % Sia W kilku bitwach w o jsk a K in p o k o n a ły armię Liao
PrSv"praw ie całe tervtorium L ia o n in g u , zm usiły Yelii Liuga do
ui^zki' na północ. Na wieść o tym C z y n g is-c h a n zaw ró cił swą armię i
rzuci* na pomoc swemu lennikowi silny k o r p u s p o d w o d zą Mukalego.
Dowodzący przednią strażą jego w o jsk a D ż e b e z łatwością pobił
Dżurdżenow którzy na widok M o n g o łó w n ie m a l b ez w alki rozpierzchli
sie na wszystkie strony. Pozwoliło to k o c z o w n ik o m zdobyć północną
stolicę państwa Kin. miasto D a-n in -fo u . W ślad za nią poddały się
Mulatami liczne miasta. Tylko w s c h o d n ia stolica państwa Kin.
Liaoyuan. stawiała zacięty opór.
Cesarz \u a n Zong zdawał sobie d o b rz e s p ra w ę , że Mongołowie
mogą w każde: chwili znowu pojaw ić się p o d P e k in e m . Potrafili teraz w
i:ażdvm niemal miejscu przekroczyć W ielki M u r. oblegać miasta,
maszerować z nadzwyczajną szybkością. P o k ó j był tylko kruchym
rozejroem. zaś Pekin leżał zbyt blisko g ra n ic y i z n a jd o w a ł się w zasięgu
działania Mongołów. Dlatego w lipcu 1214 r. c e sa rz opuścił miasto i
przeniósł swą siedzibę do południow ej sto licy, K a ife n g u , leżącego w
Konanie, za Huang-he. której, ja k d o tą d , M o n g o ło w ie nie potrafili
sforsować. Z wojskowego p u n k tu w id z e n ia decyzja ta była jak
najbardziej słuszna. Zabezpieczony linią wielkiej rzeki cesarz móg
spokojnie kierować obroną kraju, m o b iliz o w a ć d o w alki jego ^ ielkic
jeszcze zasoby ludzkie i materialne, p rz e c ią g a ć w o jn ę aż do zupełneg
^czerpania sil najeźdźców. Ale X u a n Z o n g "n ie p rzew id ział psychok
za
etcktu swej decyzji. M ieszkańcy P e k in u u zn ali jego w^ az t
uoeczke£
jnocno upadli na duchu, n ie k tó rz y d o w ó d c y w zn'ecl7^ j na
przeć:«
'kowany d z u rd ż e ń sk im a t a k i e m n a L i a o Czyngi
“*kięj okazji. U m a r c u 1215 r n o s ł a ł n o d P e k in i
114
czele, p o w ierzając jej ścisłą b lo k a d ę m ia sta , p o z b a w io n e -
7 1 części załogi, k tó r a w ra z z cesarzem u d a ła sic na p o łu d n ie.
go ^ aC^ s e na zdobycie P e k in u były znacznie w iększe niż przed
Tera7 w ściśle o saczon ym m ieście sz y b k o z a p a n o w a ł głód. d o szło d o
rokiern. tł-ecjoly. Z b u n to w a n i żo łn ierze zabijali o ficerów i grabili
r°7rUC . wielu chyłkiem u c h o d z iło d o o b o z u m o n g o lsk ie g o i w stępów a-
lu d n o M -.^ ^ c Zy n g is-c h a n a . N ie k tó r z y d o w ó d c y po pełniali z
!° s a m o b ó js tw o , inni u ch o d zili z a w c za su z m ia s ta w ra z z ro d zin ą
r°całvm" mieniem. Z d a rz a li się i tacy. k tó r z y p rzech o d zili na stro n ę
przeciwnik a .
W maju 1215 r. M o n g o ło w ie w-darli się d o p o g r ą ż o n e g o w ch aosie
m iasta. Ówczesny Pekin z a jm o w a ł p o łu d n io w ą część dzisiejszego g ro d u .
i chociaż ustępow ał m u wiele p o d w zg lęd em o b s z a ru i liczby
m ieszkańców , to i tak s ta n o w ił c h y b a n ajw ięk sze m ia s to św iata X III
wieku. Składał się z czterech dzielnic, fa k ty c z n ie o d d z ie ln y c h m iast, i
mial aż 43 km o b w o d u . W io d ło d o ń 12 w ielkich b r a m . M o n g o ło w ie
napotkali w Pekinie silny o p ó r . to te ż w zaciętych w a lk a c h ulicznych
musieli zdobywać dzielnicę p o dzielnicy, ulicę p o ulicy. W to k u tych
walk spłonął doszczętnie Pałac C esa rski . znajdujący się w okolicy
*
dzisiejszej Świątyni N ieba , a ta k ż e Pałac L e tn i . p o ło żo n y w ś ro d k u
ogromnego p a rk u , w k tó r y m mieli zw yczaj o d p o c z y w a ć władcy
państwa Kin. P o ża r Pałacu C esarskiego trw a ł p o n a d m iesiąc. S płonęły
bezcenne dzieła sztuki, d o k u m e n t y , liczne tra k ta ty n a u k o w e , k o sz to w n e
ozdoby. O szczędzona z o s ta ła n a to m ia s t lu d n o ś ć m ia s ta , c h o c ia ż
podobno podczas s z tu rm u i g ra b ie ż y , jak p o d a w a ła je d n a z k ro n ik
perskich. 60 tys. d ziew cząt (s p o ra p rz e sa d a !) w o b a w ie p rzed g w ałtem
skoczyło z w ysokich m u ró w i p o n io s ło śm ierć. W ielu m ieszkańców
ekinu zginęło też p o d c z a s o b lę ż e n ia i w alk ulicznych, a ta k ż e z m a rło z
t°du. Natom iast M u k a li z a b r o n ił m o r d o w a n i a m ie sz k a ń c ó w . C hciał
nać Chińczyków, K ita n ó w i D ż u rd ż e n o w d la sw ego w ładcy, liczy)
^ także z o ddziałam i d a w n e j a rm ii K in . k to rc przeszły na stro n ę
p ro w ^ W 'l uc*ział w zd o b y w a n iu Pekinu. W późniejszych latach
Wjei ? rozsądną p olityk ę w o b ec lu d n ości p od b ijan ego kraju i
Sam°lnie oszcz^ za^ życic m ieszkańców sztu rm ow anych miast
Państw^ ^ H ^ s - c h a n był o b e c n y przy zd ob yciu głów nej stohcs
Szjgjggo j , ln' wicść o u p a d k u P e k in u czym prędzej w ysłał vion
skarbc Ulu^ u Nvraz ? g r u p ą u r z ę d n ik ó w , ro z k a z u ją c im / a b r a c cały
rza o ra z spisać m a ją te k ocalałej lu d n o ści. W szy stk ie cenne
5

• ■rekach zostały zarekwirowane. Upadek
. • znaiduja“ si? « W £ ‘ w armii dżurdżeńsk.ej i wśr6d
przedmioty • zupe|nie duo • M ongo)6w przeszedł teraz książę
P ekinu za • ^ Na slro»? poddaly się bez walki 32 miasta,
m ie sz k a m i w yższych dowo ■ res/tkl państwa Kin, tereny
Y in g u h u o pOZOstaly Ju y Sungami. W tej sytuacji Xuan
w miedzy H u a n g - h e a g r a r ,am i. Ale warunki postawione
zóng zaczął zabiega0 o P < *oj* J?cia - m iał oddać wszystkie
Z y r-,vneis-chana W . . 7rzec sic ty tu łu cesarza i przyjąć
godność króla Henanu ^ ^ więc zerw ane i wojna toczyła
sprawował władzę).
ichodu, OU SU un^t yi ------
ongolski wódz Samuka, zdobywca wPekinu,
tym celu r
w yruszył -216 r 12,7 na
z Shanxi r „Ś w iat ginącego szczęścia,
twierdzę Dong-konan, leżącą przy ujściu rzeki Wei d o Huang-he, po
czym — oceniwszy, że jest nie do zdobycia — ominął ją i
pomaszerował na południe. Niebawem d o ta rł d o L uoyang, broniącego
dostępu do doliny Huang-he. Tutaj też nie tracił czasu na zdobywanie
potężnie ufortyfikowanego miasta, lecz obszedł je i skręcił jeszcze
bardziej na południe, aż do niedostępnych — zd aw ało się — gór Song-
-shan. Jazda mongolska sforsowała je z wielkim trudem , w końcu
jednak wyszła na Wielką Nizinę C hińską. Niszcząc i plądrując teraz
wszystko, co napotkała na swej drodze, p om aszero w ała bardziej na
północ, w kierunku Kaifengu. Zbliżyła się d o południowej stolicy
państwa Kin na odległość zaledwe 4 km , m usiała się jednak wycofać
pod napoiem przeważających liczebnie sil dżurdżeńskich. Po niepo­
myślnych walkach Samuka zrezygnował z dalszego natarcia. Korzysta-
jąc z surowej zimy i ostrych mrozów, przebył z a rm ią Huang-he po
o zie i pomaszerował na północ. P ró b a zaskoczenia Kaifengu o
«tchodu skończyła sig niepowodzeniem.
!y"' CZaS'e pańslwo Kin odniosło jeszcze drugi sukces na fron«
* “ armia tangucka, która zdobyła T o n g -ch u an i wdziera
pobita i ? ° SCI cesarza w ślad za korpusem S am uki, została zupę«11
Pomta . zmuszona do odwrotu.
g chan nie kontynuował już w ojny przeciw' państwu
116
. j gilami. Zadow oliw szy się o p a n o w an iem ziem chińskich aż
VVS/
,S7f St- * H u a n g - h e , olbrzym im i łupam i i wielką liczbą jeńców , w iosną
po° *
iowrócił do NM/ongolii,
f n r \ 7 n cpozostaw
ł i ł u / i u iw
/ c szy
7 V u/
w Ci h
l nin
nn rh P
ach ń ln n rn vrh
Północnych
l2*6 ‘ -zną armię pod w odzą M ukalego. T eraz miał inne plany.
Zainteresował się Z acho dem i c a ł y m św iatem islam u, który postanow ił
*10CM u kali z pow odzeniem k o n ty n u o w a ł w ojnę w C hinach Północnych.
Dokończył podboju M an d żu rii, o p a n o w a ł resztę prowincji Hebei o raz
Shanxi, wyprawił się na prow incję S h a n d o n g , leżącą nad M orzem
Żółtym. W wyniku zwycięskich w ypraw utrw alił w ładztw o m ongolskie
w Chinach Północnych aż po rzekę H u an g-h e.
Najazd wojsk C zyngis-chana stanow ił dla C hin Północnych istny
kataklizm dziejowy. N ajbardziej wyraziście, naw et przesadnie, ukazały
go źródła chińskie. H istoryk W a n -tia n -sh a n (1235— 1282) napisał: „W e
wsiach i na przedmieściach p o z o sta ła p ołow a lud no ści” . P oeta Bao-tsi,
żyjący w drugiej połowie X III w., w yraził swój ból słowami:
T rzystuletniego p o k o ju ,
Sad n au k i, sztuki,
Sad k u ltu ry ludzkiej.
W szystko zginęło, przepad ło ,
Z m iecione ja k m io tłą ” .
Oczywiście poeta sp o ro przesadził, p a ń stw o K in bowiem nie było
światem kwitnącego szczęścia, lecz krajem w strząsan y m konfliktam i
społecznymi i n arod ow ościo w y m i, ta rg a n y m przez ostry kryzys
wewnętrzny, niemniej straty w kulturze były rzeczywiście ogrom ne,
fony pisarz, Can T schu (1286 1368) stwierdził: „W ro w ach ludzie
Pożerali trupy, m atki porzucały dzieci po d ro g ach , przechodnie tępo
o wracali wzrok, bo w niczym nie mogli ju ż p o m ó c ” 11. S traty w
?U Zlac^ M y wielkie. W Hebei, H en an ie i S h a n d o n g u m ieszkańcy
ostd.i Prawie zdziesiątkow ani, w ośm iu p refek tu rach i 12 p ow iatach
mo°nWln,CjÍ • Shanxi Po z o shdo jedynie 10 tys. rodzin. D o niewoli
r/e ^°.s J O s t a ł o się kilkaset tysięcy ludzi, w tym wielu zn ak o m ity ch
PrzesM ni^ w' ^ sum ie C h in y P ó łn o cn e utraciły według niektórych,
czym'1 nyCh zaPew ne’ d an y ch — 7 m in, tj. praw ie 1/6 ludności, przy
° - aczn¡e większe były stra ty na wsiach niż w m iastach,
zanych na ogół przez zdobyw ców z różnych względów.

p Hhoiowi to w arzy szy ła p o w s z e c h n a g r a b i e ż z i e m , i b y d ł a , niszc2enie
podbojowi i z pa|enje ws, , m ektorych miast, dewastaci
^ ‘T a r k W rezultacie w Chinach Północnych drastycznie zma|a{
nrodukcja ' rolna i rzemieślnicza, zam arł handel. Powszechnemu
w v C n i niu kraju towarzyszyła więc rów nie pow szechna pauperyzacj a
ludności, nędza, głód, rozpacz, ogolne zwątpienie, brak w,ary w sen
sens
ZyC1po ustaniu działań wojennych grabież C hin Północnych nie
ustawała Sprzyjał temu brak stabilizacji w m ezorgam zow anym jeszcze
przez zdobywców kraju. „W tym okresie me było ustanowionych praw,
zawsze i wszędzie starsi urzędnicy mogli dow olnie rozporządzać życiem
i śmiercią [podbitej ludności — L .P .] — brzm iał napis na steli
nagrobnej księcia kitańskiego, Yeliu C hu-tsaP a, k tó ry wstąpił na służbę
do Mongołów. Za najmniejszą próbę nieposłuszeństw a posyłali ich pod
topór [w oryginale — broń — L .P .] k ata, wybijali całe rody i nie
zostawiali nawet niemowląt w pieluszkach, a w tych lub innych
okręgach i rejonach po pierwszych zachętach [ze stron y nowej władzy
— L.P] pojawiały się wojska i napadały je d n e na d ru g ich ” , bezlitośnie
grabiąc nieszczęsną ludność. Stwierdza się, iż „urzędnicy zbierali
podatki i myśleli tylko o sobie. B ogactw a [ich — L .P ] sięgały
niezmiernej liczby, ale w skarbie [chana — L .P ] nie było żadnych
zapasów” 12. Obraz sytuacji w Chinach w yryty na steli jest zapewne
przesadny, niemniej faktycznie po najeździe m ongolskim brakło
stabilizacji, a wysocy urzędnicy chana nie podlegali zrazu żadnej
kontroli. Byli nimi nie tylko M ongołow ie, ale rów nież Khanowie.
Dżurdżeni i Chińczycy, którzy z nadzw yczajną gorliw ością wysługiwali
się nowym panom i wraz z nimi łupili w łasny kraj. Dopiero Ugedej
zorganizował systematyczną eksploatację zd o b y ty ch ziem przez pań­
stwo i ukrócił samowolę namiestników i u rzędników , poddając ich
ostrej kontroli. Wpłynęło to dodatnio na w aru n k i życia ludności.
Niezwykle cennym nabytkiem dla C zyngis-chana w Chinach okazał
się wspomniany tu Yeliu Chu-tsai, zsinizow any K itańczyk, człowiek
ezmierme wykształcony, mądry i szlachetny, d o sk o n a ły organizator i
w . ol°czeniu wyróżniał się niezm iernie w ysokim wzrostem i
a nn uA F0(^ ^ osta* do niewoli m ongolskiej po upadku Pekinu-
mieszkań,ąPlemU na Służbę do chana u ra to w a ł od śmierci tys*
¡ ¡ S T m,ast 1 Gdy więc pew nego razu Yeliu Chu-« '
S|ę. ze wśród dow ódców m ongolskich zastana"
118
, nroblemem, czy nie wyciąć części ludności, a zam ieszkane
n° S1? tereny zamienić w p astw isk a dla ko czow n ikó w , zgłosił się do
prZ6Z "'.chana z ciekawą propozycją. P rzekonyw ał m ianow icie władcę,
CzynglsJ b?(jzie zorganizow ać system p o d a tk o w y o ra z w prow adzić
1Cf1'ol państwowy na sól, w ino, ocet, żelazo i niektóre inne
H-^bdne artykuły żywnościowe. W ów czas — praw ił — m o ż n a będzie
n,eZ snąć z podbitego kraju rocznie aż 500 tys. liangów srebra, 80 tys.
"u ik je d w a b iu i 400 tys. m ia r zboża. C zyngis-chan usłuchał rad
ła d n e g o Kitańczyka i dał m u w o ln ą rękę w o rg a n iz o w a n iu p r o p o n o ­
wanego przez niego system u. Dzięki tem u m iliony ludzi zostały
uratowane od śmierci, d o c h o d y chana zaś szy b k o wzrosły.
Yeliu Chu-tsai zasłynął przede w szystkim ja k o o rg a n iz a to r spraw nej
administracji m ongolsko-chińskiej na p o d b ity c h terenach. U regulow ał
system podatkowy, stw orzył b u d ż e t p ań stw o w y , założył m agazyny
zbożowe, szkoły kształcące m łodych książąt m o n g o lsk ich w zakresie
prawa i sztuki rządzenia p ań stw em . Z o stał o so b isty m sekretarzem
Czyngis-chana i jego najbliższym d o ra d c ą , głów nie w sp raw ach
chińskich. Swój wpływ na w ielkiego zdobyw cę zaw dzięczał przede
wszystkim astrologii. M iano w icie k ilk a k ro ć przepow iedział trafnie
chanowi zwycięstwa, przew idział też zm ian ę na tro n ie D żu rd ż e n ó w w
1223 r. Władca M o n g o łó w u zn ał więc go za cz arn o k się ż n ik a i o d tą d
poważnie liczył się z jeg o zd a n ie m . Oczywiście zo rg an izo w an ie
administracji w C hinach P ó łn o cn y c h było procesem d łu g o trw a ły m i
zakończyło się d opiero za p a n o w a n ia n astęp cy C zy n g is-ch an a, U gedeja.
Reformatorskie pom ysły i p o c z y n a n ia Y eliu C h u -ts a i'a w yw oływ ały
silny opór wśród ary sto k racji m on go lskiej, nie rozum iejącej p o trzeb y
istnienia dobrze z o rg a n iz o w an e g o p a ń stw a . T ak ie p a ń stw o osłab iało
zresztą znaczenie g ru p y w ielm ożów , p o zb aw iało ich n ad m iern y ch
ochodów z racji p ia sto w an ia w ysokich urzędów . D la te g o a ry sto k ra c ja
■mongolska znienawidziła Y eliu C h u - ts a i’a i u tru d n ia ła m u życie na
każdym kroku.
k o n h í ^ 110^ S ta ń c z y k a nie ocaliła jednak C hińczyków przed
rui • z*em ń przekształconej częściow o na pastwiska, przed
zwvkł i podatkow ą, obracającą wielu m ieszkańców w
żnych C1 n ę d z a r z y ’ ° 8 ó l n y m regresem gospodarczym . W edług ostro-
nje kvi°Ce^ f iń s k ic h areał ziemi uprawnej zam ienionej na pastwiska
^°ngoł()Z du^ najbardziej dotkliw ie odczuw ano jednak fakt, że
°wie zabierali tereny wydajne rolniczo, p ołożon e blisko dużych
119

A > Stały garnizony najeźdźców. Cały zresztą ten zastój
r a i 3 S t bvt krótkotrwały, już bowiem w czasach wnuka Czyngis!
fhTna Kubitaja. gospodarka ta wyraźnie się ożywiła, a byt ludności
-chana
cznie poprawiI
znacznie popraw». . saJj .. afctywmego udziału zależnych państw w spraw ow aniu tej
Panowanie Mongolow, tak jak wszędzie, było panowaniem
L n ^ ń w — stw ierdził historyk am erykański John Langlois
zdobywców — ------- — '• • «
Celem Mongołów bvło wzbogacenie się. Sposob ja k najlepszej realizacji
teeo celu zmieniał się w czasie. Ale władza i wzbogacenie się stanowiły
dla nich zawsze cel najważniejszy. Zarazem byli oni ostrożni w
pierwszych latach, toteż ich policja i nadzór funkcjonowały spraw­
nie” 13. Cel swój realizowali etapami. N a początku, podczas walk, był
to zwykły rabunek dokonywany przez wojsko. Następnie zaczął się
okres wszechwładzy i łupiestwa namiestników i urzędników. Dopiero
później, już po śmierci Czyngis-chana, nadeszły czasy systematycznej
eksploatacji zasobów gospodarczych Chin przez państw o. Każdy z tych
okresów przynosił cierpienia narodowi chińskiem u, największe jednak
na początku.
Ludność w podbitym kraju została podzielona na trzy kategorie.
Pierwszą z nich, najlepszą, stanowili M ongołow ie piastujący wysokie
stanowiska wojskowe i administracyjne, służący w garnizonach
strzegących ładu w Chinach Północnych, pasący bydło na zdobytych
terenach. Drugą kategorię tworzyli wszyscy pozostali koczownicy z
krajów- wchodzących w skład państwa Czyngis-chana, w tym i Tanguci
wywodzący się z Si Sia. D o ostatniej kategorii zostali zaliczeni
Chińczycy, Dżurdżeni i Kitanowde. Ci ostatni byli nieco faworyzowani i
mieli łatwiejszą drogę do zajmowania różnych stanowisk. Prawa
ludności były nierówne. Tak więc M ongoł za bezpodstawne zamordo­
wanie Chińczyka karany był jedynie wysłaniem na wojnę (co
wiemy w jego pojęciu nie było znow u tak ciężką karą, wojna
stw-arzała bowiem szansę szybkiego w'ybicia się i wzbogacenia).
Chińczyk natomiast skazywany był na śmierć. M ongoł miał zawsze
prawo uderzyć Chińczyka, len zaś nie mógł mu oddać. Chińczykom
zabroniono noszenia broni, odbywania ćwdczeń wojskowych, hodowa
nia koni, zbierania się w większe grupy, początkow o nawet na mody
poruszania się po ulicach miast nocą.
miarę upływu czasu, pod wpływem wysoko rozwiniętej kuIturJ
gospo arki Chin, zdobywcy wprowadzili znaczne zmiany w stw°^L
ym przez siebie systemie. Za radą Yeliu C h u -ts a fa i innych doradc
120
.. 1/ h oraz. kitańskich, dali większe sw obody podbitej ludności,
chlilS jj ją do swego a p a ra tu władzy, zezwolili na różnorodną
włąCZyność gospodarczą, powoływali w szeregi armii. „M ongołów nie
f kcionowało bierne lub też symboliczne poddanie się ich władzy.
ZJadzy” 14 Dlatego m.in. wciągnęli szybko Chińczyków, D żurdżenów i
Kitanów do prowadzonych przez siebie wojen, wykorzystując szczegól-
■ ich wysokie umiejętności techniczne w zakresie zdobyw ania miast,
wykorzystania prochu na polu bitwy, doświadczenie w budowie
okrętów wojennych, w nawigacji i wojnie morskiej.
Współcześni badacze chińscy zwrócili uwagę na pewne pozytywne,
ich zdaniem, aspekty p odboju m ongolskiego. Z han-Z hu-ling w książce
o Czyngis-chanie, wydanej w 1962 r., skrytykow ał tych badaczy, którzy
w podbojach Czyngis-chana wddzą tylko śmierć i zniszczenie, „a nie
zauważają tej postępowej roli, ja k ą odegrał w historii [...] zmiótł
bowiem granice między W schodem i Z achodem , zrównał z ziemią
twierdze i bastiony, które przeszkadzały stosunkom ekonom icznym i
kulturalnym. Dzięki temu wzajemne stosunki między W schodem a
Zachodem zaczęły się rozwijać [...] Czyngis-chan rozbił ten zam knięty
świat [rozbicie terenów' Azji na około 40 małych i dużych państw, które
zjednoczył potem w jed no im perium — L .P .], stworzył ludom różnych
nacji takie warunki ekonom iczne i kulturalne, w których mogły one
obcować ze sobą i uczyć się jedne od drugich” 15. Zdaniem tego. a
także i innych badaczy chińskich, podboje Czyngis-chana zap o czątk o ­
wały proces jednoczenia ziem chińskich, rozdartych d o tąd na cztery
państwa, przyczyniły się do nasilenia k o n tak tó w gospodarczych i
kulturalnych między C hinam i a chrześcijańskim Z achodem , co w
jak onsekwencji przyniosło znaczny postęp w wielu dziedzinach życia,
umożliwiły kulturze chińskiej prom ieniow anie na wszystkie kraje,
0 yte przez M ongołów, ucywilizowanie znacznej części prymityw-
-c dotąd samych zdobywców'. P o dobna jest opinia badaczy
^mer-kańskich. John Langlois stwierdził, że w okresie rządów
sieh S m*a ^° miejsce w imperium wzajemne oddziaływanie na
Mo^ ,k.U*tury chińskiej i kultur innych ludów podbitych prze/
: Po2vsf<i’ł>W* pluralizm kulturalny, zanikł partykularyzm .
Podbite° t0 ^ u*lurze chińskiej uzyskać ogrom ny wpływ na inne kraje.
Mo C ^rzez Czyngis-chana i jego następców. O ddziaływ anie kultur
zresztą wzajemne. Jak wykazał Stephen West, M ongołow ie
wywarli na p rz y k ła d , znaczny wpływ na rozwój d ram aturg ii t e a t r y
! C h in a c h Północnych16. Nie możemy je d n a k zapominać, że ,
wszystkie pozytywne zmiany wyrosły na ru in ach i zgliszczach, «,
.r o b a c h milionów pomordowanych, na m o rzu krwi, łez i m ts z c z ^
Podbój Chin miał jeszcze jedną konsekwencję. „ O d Czyngis-chana
[a ściślej- właśnie od podboju państwa Kin — L.P.} Mongołowie stale
wysuwali roszczenia do światowej dom inacji. W edług ich p„nklu
widzenia wszyscy ludzie i wszystkie n a ro d y były potencjalnymi
członkami tworzącego się Imperium M ongolskiego. K ażdy po poinfor-
mowaniu go [o tworzącym się im perium — L .P . ] powinien był
podporządkować się chanowi m ongolskiem u” 17. Jeżeli tego nie uczynił,
miał być zniszczony. Taki los czekał wszystkie ludy, mieszkające w
zasięgu inwazji Mongołów. A zasięg tej inwazji okazał się wprost
• •
niepojęty.
8. NAJAZD NA AZJĘ ŚRODKOWĄ
Wojna z państwem Kin nie była jed y n y m problem em Czyngis-
-chana. Przez cały czas jej trw ania w ładca Mongolii bacznie
obserwował, co dzieje się w Azji Środkowej: w państw ie K ara Ki taj ów
i w Chorezmie. Jego sąsiad z południow ego zachodu, Kiiczliik,
wykorzystując zaangażowanie sił m ongolskich w wojnie nad Huang-He,
starał się umocnić swoją pozycję w K a ra K itaju i odzyskać ziemie
jgurów oraz Karluków. Jego nietolerancyjna polityka wyznaniowa
oprowadziła jednak do zaostrzenia ko nfliktów wewnętrznych osłabia
jących państwo. Kiiczliik zrazu wyznawał nestorianizm , później pod
~ żon>\ przyjął buddyzm. M im o to zachow ał dużo s y m p a tii o
nipZfc|C^an le religie gorliwie więc popierał, zwalczając jednoczes
o ś r o d k i Wyznawan>' P r a z ludność K aszgaru, C h a ta n u i głównych
koczownik' 80 S5 odarczych państwa, a także przez wiele
odzieży *,°W, ^ bronił wi?c m uzułm anom noszenia drogiej i del!
wych mery11»8' ^ PubbczneS° odpraw iania m odłów , budowania
niszczył n ó w - n i e p ™mianowicie
m u z u i m a Umieszczał
ekonomicznie. strzegajr «w js
122
h s w o ic h żołnierzy, bezw ględnie egzekw ujących o d właścicieli
d0mUC owinności, d o p ro w a d z a ją c ich d o ruiny. Polityką ta k ą zraził do
r°*Iie d o t y c h c z a s o w e g o so ju szn ik a, szacha C h o re z m u M u h a m m e d a ,
sie, j , popierać opozycję m u z u łm a ń sk ą w K a ra K itaju. Kiiczliik
kt°r i i i 17 m ocno o baw iać w y b u ch u p o w sta n ia ludności m u zu łm ań -
zaczął się juz .
kiej oraz interwencji wojsk szacha.
Ale niebezpieczeństwo przyszło z innej stro ny . W y ko rzystu jąc zastój
w działaniach w ojennych w C h in a c h , C zyngis-chan p ra w d o p o d o b n ie w
1216 r. wysłał dość silną arm ię p o d w o d zą D żocziego na resztki
Merkitów, które nie p o d p o rz ą d k o w a ły się jego woli. R ozgrom iw szy ich
Dżoczi doszedł do Irtysza. T u , w pobliżu rzeczki Kaiły, M ongołow ie
spotkali 60-tysięczną arm ię chorezm szacha M u h a m m e d a II, który
powiększał właśnie te ry to riu m swego p a ń s tw a na północy. C hociaż
Dżoczi miał pokojow e zam iary i chciał u n ik n ą ć niepotrzebnej walki,
szach — fanatyczny m u z u łm a n in — z niczym o d p raw ił jego poselstw o
mówiąc, że wszyscy „n iew iern i” są jego w rogam i. N astęp n ie wydał
rozkaz: do ataku. M im o znacznej przew agi liczebnej wojsk chorezm ij-
skich bitwa omal nie skończyła się zwycięstwem M o n g o łó w i tylko
synowi szacha , Dżelal ed -D in o w i, n a p a stn ic y mogli zaw dzięczać swe
ocalenie. Dowodzący p raw y m skrzydłem m łod y w ódz złam ał w ówczas
lewą flankę M ongołów i w p orę u ra to w a ł z opresji niocno zachw iane
już centrum i lewe skrzydło wojsk ojca. W nocy po bitwie arm ia
Dżocziego wycofała się na w schód, rozpaliw szy najpierw na miejscu
swego obozu tysiące ognisk. N a z a ju trz w ojska chorezm ijskie rów nież
pomaszerowały w swoje strony. M o n g o ło w ie zrobili na szachu o g ro m n e
wrażenie. Był w prost w strząśnięty ich niezwykłą ta k ty k ą walki,
ruchliwością, zdecydow aniem , organizacją. „ N ig d y jeszcze nie w idzia­
lni tak wspaniałego w o jsk a ” — oświadczył p o d o b n o 1. O d tej po ry
zucząl wyraźnie bać się M o n go łó w .
Po rozgromieniu M erk itó w i o d p a rc iu wojsk M u h a m m e d a II
P^-yszła pora na K ara K itaj i p an u jąceg o tam K uczliika. W 1218 r.
yngis-chan wysłał na ten kraj 20-tysięczną arm ię pod w odzą
w y b ^ t^ 0 ' ^ sParb J4 U jgurzy i K arłucy. Jednocześnie w K a ra K itaju
Ałłah ° Powstarde rn u zu łm an ó w przeciw gurchanowi. W yznaw cy
o a Przyjęli żołnierzy D żocziego ja k wyzwolicieli, zwłaszcza że ci
ludn ,la • s u r o w y rozkaz Czyngisa, by d o b rze tra k to w a ć sprzyjającą im
j^Sc * nie grabić nikogo.
aniPania 1218 r. była więc k ró tk a i łatw a dla M o n go łó w . Bez
 „Udu rozbili słabe wojska najm ańskiego księcia, zdobyli wit e e
f n zmusili Kúczlüka do ucieczki. Popędził, następnie za nim do
Badadiszanu w Kaszgarii, gdzie władca K ara K itaju w dość niejasnych
okolicznościach został zamordowany. Całe Siedmiorzecze, Turkiestan
Wschodni i cześć Zachodniego weszły w skład Im p eriu m Mongolskie­
go. Chociaż Mongołowie nie zniszczyli i m e ograbili tych krain, to
jednak wzięli tu dużą zdobycz na Kiiczliiku, m.in. 1000 koni z białym
pyskiem, które Dżebe posłał w darze C zyngis-chanow i. Panowanie
koczowników w Kara Kitaju przyczyniło się d o zastoju gospodarczego.
Podupadł zaniedbany system irygacyjny, rozw inięte w dużej części
kraju rolnictwo ustąpiło miejsca koczowniczemu pasterstw u, zmniejszy­
ły się obroty handlowe miast. Z a p a n o w a ła n a to m ia st tolerancja
religijna, ustały waśnie między m uzułm anam i, b u d d y sta m i i chrześcija­
nami, wszystkie wyznania żyły w zgodzie i h arm onii.
Teraz sąsiadem państwa Czyngis-chana na połu dn io w y m zachodzie
został znany nam już władca Chorezm u, M u h a m m e d II. Jego wielkie
imperium, rozciągające się od Jeziora A ralskiego i dolnej Syr-darii na
północy po Zatokę Perską na południu, od P a m iru i G ó r Sulejmano-
wych na wschodzie po góry Zagros na zachodzie, obejm ujące dzisiejszy
Afganistan. Iran bez Chazistanu, część P a k istan u i K azachstanu, cały
Uzbekistan, Turkmenię i Tadżykistan, było tw o rem m łodym , istnieją­
cym dopiero od połowy XII w. N ato m iast sam C h o rezm . położony w
dorzeczu Amu-darii, stanowił starożytny ośrod ek cywilizacji i władzy
państwowej, podległy od początku VIII w. A ra b o m .
Twórcą państwa chorezmszachów był A tsyza, syn K u tb ed-Dinn
Muhammeda, początkowo niewolnika w G aznie, n a s tę p n ie podczasze­
go u seldżuckiego władcy M alik-szacha, wreszcie namiestnika jcg°
prowincji — Chorezmu2. Átsyza zdobył władzę w C horezm ie w 1127 r.
znawał zwierzchnictwo tureckiej dynastii Seldżukidów , władającej od
u. Mawarannahrem, krainą leżącą na w schód od Amu-darn
panowali tu pospołu z inną dynastią turecką, K a r a c h a n id a m i) - P°
1 ^ C1 W r-’ Jego syn Il-Arsłan (p an o w ał w latach 1^6
od 1 ^ zwierzchnictwo Seldżukidów, p o p a d ł je d n a k w zaleznos
Btarszv^v n U A ^a ra K lta J u - PrzejśCiowo obalił to z w i e r z c h n i c t w o jej?
usunął z ! ’ Cid "Din Tekesz (Panowa} 1172— 1200), który najPie ^
Chorezmie ° r ° dszeS° brata, Sułtan-szacha. T ekesz umocnił się
Chorasan ' rganiZ° wal kilka pomyślnych wypraw na Mawaranna
P nował wielkie g ro d y N iszap u r (1 1 8 7 ) i M e rw 0 1
124
■ wmieszał się d o walki m iędzy su łtan em seldżuckim T o o riłem
nował 1177— 1194) a kalifem a b b a sy d z k im z B agdagu, N asirem
*! icn—1225). W 1194 r. p o k o n a ł tego pierw szego (k tó ry zginął w
W ie) zdobył duże m ia sto H a m a d a n w p ó łn o c n y m Iranie, położył
kres panowania dynastii seldżuckiej w Iranie i K u rd y sta n ie . N astę p n ie
Tekesz starł się z d o ty c h c za so w y m sojusznikiem , kalifem . W 1196 r.
k o n w wielkiej bitwie stoczonej na p o g ra n ic z u obecnego Ira n u i
a ł g 0
Iraku, po czym rozpoczął ro k o w a n ia . K a lif m im o p o rażk i żądał
wycofania wojsk chorezm ijskich z p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j Persji. T ekesz
domagał się dodania m u now ych prow incji, a n a w e t w y m ieniania jego
osoby podczas m odłów w B agdadzie, co było w yrazem d ążen ia d o
zdobycia władzy du cho w nej w świecie m u z u łm a ń sk im . D lateg o obie
strony długo nie m ogły dojść m iędzy so b ą d o p o ro z u m ie n ia .
Tekesz umocnił znacznie swe p a ń stw o , nie zd o łał je d n a k uzyskać
poparcia wpływowego d u c h o w ie ń stw a m u z u łm a ń sk ie g o . W ładzę swą
opierał więc przede w szystkim na arm ii najem nej, rek ru tu jącej się
głównie spośród w ojow niczych p lem io n k o c zo w n ik ó w tureckich. Tekesz
wprowadził ściśle o k re ślo n ą hierarchię stan o w isk d o w ó d czy ch , co w
konsekwencji sp o w o d o w ało u tw o rzen ie g ru p y a ry sto k rac ji w ojskow ej,
mającej w jego państw ie najwięcej d o pow iedzenia. D u że w pływ y mieli
tez sędziowie i zarządcy prow incji, urzędnicy i w ojow nicy. N a to m ia s t
duchowieństwo m u zu łm ań sk ie z n a jd o w a ło się w opozycji i p o p ie ra ło
raczej kalifa.
W takim stanie przejął p a ń stw o po ojcu M u h a m m e d (1200— 1220).
oczątkowo odnosił sam e sukcesy. W 1203 r. z p o m o c ą K a ra K itajó w
Podbił cały C horasan; w 1207 r. zmienił fro n t i u p rzed zając akcję wojsk
pchana stłumił po w stanie lud ow e w B ucharze i o p a n o w a ł m ia sto ,
nów)CZ^t^ ° WU^ C Po d b b j M a w a r a n n a h r u . N astęp n ie z p o m o c ą sułta-
zwie \ S a m a r k a n d y i F e rg a n y p o k o n a ł K a ra K itajó w i zrzucił
doty1? n*Clvvo S urchana. Po tym sukcesie u su n ął z tro n u o b u
PaństwaZaS° W^C^ s° j uszrdkdw 1 przyłączył ich ziemie d o swego
dzie ' n ^ r ‘ s d u m d o k ru tn ie p o w stan ie ludow e w S a m a rk a n -
Karacl S ęPn*e u su n 4ł z tro n u pom niejszych w ładców z dyn astii
w S am ark^'' ‘ ^ Z*eirde‘ 1213 r. zaczął bić w łasną m o n e tę
Mielnic L andz*e * U zgendzie (dotychczasow ej stolicy najw iększej z
^awaran ai.ack an*d ° w )> co sym bolizow ało jego w ładzę n a d ziem iam i
^ leksananU / U‘ Przy-i4l leż d u m n y tytuł Isken der i dujum , tj. D rugi
er (oczywiście M acedoński).
125
 Po tvch sukcesach opanował do końca ziemie Persji, a w 1215 r
zaial terytorium dzisiejszego Afganistanu. T eraz wystąpił pr2eciw
Ł bagdadzkiemu. Najpierw zaządał, by zrzekł się on władzy
świeckiej w Bagdadzie, potem w ogolę ogłosił jego detronizację j
mianował własnego kalifa. W 1217 r. bez pow odzenia wyprawił się na
Baedad Informacje na temat dalszych stosunków między szachem a
kalifem są sprzeczne. Według jednych M u ham m ed ogłosił śmierć kalifa
i zabronił wymieniania jego imienia podczas m odlitw w swoim
państwie, według drugich — chciał pojednać się z Bagdadem. Radziecki
badacz, Bobodżan Gafurow, wyraża pogląd, że szach nie uznawał
żadnej władzy kalifa, a bite przez niego m onety w dużej mierze nie
wymieniały w ogóle imienia żadnego z kalifów.
' Konflikt z kalifem nie wyszedł szachowi na dobre. Niczego nie
zyskał, dużo natomiast stracił. Przede wszystkim w społeczeństwie
muzułmańskim targnięcie się na kalifa poczytano w prost za święto­
kradztwo, oburzenie na szacha było więc wielkie. Nasiliły się nastroje
opozycyjne. Zabójstwo uczonego ulema M adżd ed-D ina Bagdaliego,
dokonane przez siepaczy Muhammeda, podsyciło jeszcze nienawiść do
władcy. Jego autorytet upadł, odsunęły się odeń różne stany i warstwy.
Pozornie państwo Muhammeda w ydaw ało się ogromne, silne i
bogate. Zajmowało w przybliżeniu około 4 min k m 2 i liczyło co
najmniej kilkanaście milionów mieszkańców, m oże nawet ponad 20
milionów. Słynęło z bogatych miast, wielkich ośrodków' handlu,
rzemiosła, oświaty i kultury, takich jak S am ark an d a, Urgencz,
Buchara, Merw czy Bałch, z delikatnych, cienkich niczym pajęczyna
jedwabi, misternych naczyń szklanych, puszystych dywanów, ostrych
jak brzytwa szabel, odpornych stalowych pancerzy i wielu innych
wyrobów rzemiosła, z mądrości uczonych m uzułm ańskich, bogatych
'sięgozbiorów, wspaniałych budowli. mocnych fortyfikacji, niezwykłego
przepychu na dworze szacha, skomplikowanej sieci kanałów, tam i
urządzeń nawadniających, winnic, szumiących łanów zbóż, wysoce
wydajnej pracy rolników.
snr? ^ dnoczen*e wielu państewek w jeden duży organizm polityczny
z JT ° gospodarczemu. Ożywiły się m iasta, rozbudowany
osiaenplS"Sterni ' r' ^ aC^ ny’ rozkwitło budow nictw o, znaczny postC
f? uka dekoracyjna.
było z l e r ^ i ^ 111 -l° pabslwo’ wybitne osiągnięcie cywilizacji ‘s*an^.
y lepk,em rożnych ludów, głównie tureckich i irańskich.
126
v religii, w strząsane niepokojam i wewnętrznym i. Z n am y ju ż
r\ct s-acha z duchow ieństw em m uzułm ańskim . Pozycję szacha
kon 'j .j ponadto pogłębiająca się sprzeczność interesów między
zowniczymi ludami tureckim i, stanow iącym i w arstw ę rządzącą, a
dłymi Irańczykami, w yzyskiw anym i w niemiłosierny sposób przez
°oborców podatkowych, ograbianym i przez arystokrację turecką.
Historyk muzułmański Dżuwejni pisał o tej arystokracji: „W spółczucie
i miłosierdzie było dalekie od jej serca. G dzie by nie zdarzyło się im
przechodzić, ta prowincja była p lą d ro w a n a , a raijaci [tj. mieszczanie
plącący podatki, lud pracujący — L .P .] porzucali swe d o m o stw a w
grodach”3. Niesłychane zdzierstw a p o d a tk o w e d o p ro w ad ziły do p o w ­
stań zrozpaczonego ludu miejskiego w S am arkandzie, N iszapurze i
Heracie, stłumionych krw aw o przez w ojska szacha. Z nacznie osłabiały
państwo konflikty w łonie samej klasy panującej. P rag n ąc wzm ocnić
swą władzę, M uham m ed usuw ał ze stanow isk k rn ąb rn y ch wielmożów,
co wzmagało wśród nich nastroje opozycyjne. R ezultatem był wzrost
represji ze strony władcy. Szach nie był je d n a k w stanie złam ać
opozycji i obsadzić wszystkich stanow isk swoimi ludźmi. O pierał się
głównie na biurokracji miejskiej, zainteresow anej istnieniem silnej
władzy państwowej, mogącej zapew nić bezpieczeństwo kupcom na
drogach, a także na koczow nikach tureckich. Ci ostatni byli je d n a k
rozbici na dwa ugrupow ania. Część z nich popierała szacha . pozostali
— jego matkę, T erk en -k atu n , p o ch o d zącą z plemienia K angły i
przeciwną synowi. O parciem dla M u h a m m e d a byli przede wszystkim
Turkmeni, dla T erk en -k atu n — m ieszkańcy wydzielonej dla niej
zielnicy, Chorezmu, oraz tureckie plem iona Kipczak i Kangły.
Wniez poskromieni przez szacha dygnitarze prow incjonalni popierali
J£g0 matkę. Tak więc „w schodnio-m uzułm ański ustrój, utw orzony
dó\yZ ^ bbasydów i rozwinięty następnie przez T achiridów i Sam ani-
pr \ leraz doszedł do zupełnego rozłam u — pisał w ybitny znaw ca
Stan ml0tU, ^ asdij Bartold. Biurokracji z a b ra n o wszelkie znaczenie.
°t\var7CerSk*' na CZe'e którego stała m a tk a m onarchy, znajdow ał się w
nje 6-1 Wal°c z przedstawicielem najwyższej władzy, duchow ieństw o
' jawn^ °h W^ r° St wybaczyó chorezmszachowi zabójstw a M edżd al-D ina
Hiewoli Crez^ wobec kalifa-, lud, uw olniony przez M u h a m m e d a z
p°skr0r Vnievv,ernych” , pow stał przeciw swoim wyzwolicielom i był
na 10n^ w Potokach krwi. I tak M uham m ed nie mógł opierać się
ym Cemencie panującego systemu ani na żadnej klasie

• 7 rn 7uroialv jest «’¡ęc Pfzebie8 woJn y między takim
społecznej. U^ koczowników> zjednoczonych w tym czasi,
Pr a z Wjednego z najbardziej genialnych o rg an izato ró w wszystkich
' “ według radzieckiego badacza, J. Pietruszewskiego, państwo
J 3 , bylo kolosem na glinianych nogach, o grom nym , ludnym i
zamożnym ale targanym tyloma sprzecznosc.am, wewnętrznymi, że
keo starcie z Mongołami miało wyntk z gory ju z przesądzony.
P o czą tko w o stosunki między choreza Mongolii
układały'się względnie poprawnie, jeśli nie liczyć dość przypadkowego
starcia w 1216 r. Rok wcześniej przybyła d o M ongolii karawana
kupców chorezmijskich. Chciała odnowić k o n ta k ty ze Wschodem,
przerwane działaniami wojennymi M ongołów w C h inach, i otworzyć
ponownie słynny szlak jedwabny, wiodący przez C h o rezm na Zachód.
Na czele karawany stał niejaki Ahm ad Balczis z B uchary. W skład jej
wchodził podobno również znany poeta perski i p o d ró żnik, Saadi.
Czyngis-chan przyjął kupców niezbyt życzliwie, starał się ich
przestraszyć, kazał skonfiskować przywiezione przez Balczisa towary
jako zbyt drogie. Prawdopodobnie posądzał, iż cała k araw ana ma —
obok handlowych — także wywiadowcze cele. G d y je d n a k inni kupcy
w obawie przed konfiskatą ofiarowali m u p o p ro stu swoje towary,
kazał ich sowicie wynagrodzić. Wśród daró w tych dom inow ały tkaniny
jedwabne przetykane złotem oraz bawełniane. Z daniem Bartolda.
Czyngis-chan był zainteresowany w utrzym aniu pokojow ych stosunków
z Muhammedem, ponieważ związani z nim kupcy muzułmańscy,
będący jego zwiadowcami, informatorami i d o ra d c a m i, czerpali wielkie
dochody z handlu z Chinami oraz T urkiestanem . Część tych dochodów
dostawała się w ręce chana tytułem cła oraz p o d a rk ó w . Zadowolona
była też arystokracja mongolska, z a o p a try w a n a w rzadkie i cenne
towary, których posiadanie podnosiło prestiż właścicieli w społeczeń­
stwie. Także nie zakończona wojna z Kin skłaniała, jego zdaniem, do
ostrożności.
Dlatego Czyngis-chan w 1218 r. wysłał swoje poselstw o i karawanę
upcow do Chorezmu, a także rozkazał w ojsku obsadzić szlak’
karawanowe wiodące do Turkiestanu, by zapewnić bezpieczeństw o
S a m a T !<arawana mongolska liczyła 450 osób. W drodze do
Chair-Cha„ ' 'idtr/5'mala si? w pogranicznym O lrarze. Jego namiesinj .
■cha", Połakomił się „a towary wiezione przez kupców . Oskar«'
128
o o u r a b ił, a n astęp n ie w y m o rd o w a ł. M im o tej zb ro d n i
0 sZplug0i> zachował zim n ą krew i nie dał się sp ro w o k o w a ć d o
a ^ szacha now e p o selstw o z m u z u łm a n in e m K a f ra d ż ą
wojny- y^ażądał w yd ania w je g o ręce C h a ir-c h a n a , obiecując
BUfga nie pokoju. Szach nie d o p u ścił je d n a k d o ro k o w a ń . K azał
utrzymany ^ m o n golskiego, p o z o sta ły m zaś c z ło n k o m delegacji
°brody, co uchodziło w ów czas za szczyt p o h a ń b ie n ia . „ W ten
osma ic ^ Ba r told — p o stę p e k chorezm szacha także z p u n k tu
^dzenia współczesnego p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o d a ł C zyngis-chanow i
"'cei niż dostateczny p o w ó d d o w o jn y ” 5. P o d o b n ą op in ię pow tórzyli
"Bartoldem inni badacze, w tym S tan isław K ału ży ń sk i. W ielu zresztą
za Ajczesnych tym w y d arzen io m u w aża ło , że w y m o rd o w a n ie k a ra w a n y
mongolskiej w O trarze stało się p rz y c z y n ą w ojny. „ R o z k a z e m tym
[ w y m o r d o w a n i a k a ra w a n y — L .P . ] z a p rz e d a ł szach w łasne życie —
pisał historyk arabski, D żuw ejni. — K a ż d ą p rz e la n ą k ro p lę ich krwi
okupił strumieniami krwi sw oich p o d d a n y c h , k ażd y ich w łos setkam i
tysięcy włosów, a każdy p o jed y ń czy dinar se tk am i cetnarów z ło ta ” 6.
Inny pogląd na p ro b lem genezy w o jn y p rz ed staw ia Pietruszew ski,
wrogo i krytycznie n a s ta w io n y d o C z y n g is-c h a n a , p o d o b n ie ja k
większość współczesnych h is to ry k ó w radzieckich. R o z p a tru ją c p ro b lem
wybuchu wojny c h o re z m ijsk o -m o n g o lsk ie j d o c h o d z i d o w n io sk u , że
chociaż formalnie rzecz b io rąc , n a s tą p iła o n a p o w y m o rd o w a n iu
karawany, to faktycznie g łó w n y m s p ra w c ą k o n flik tu był chan
mongolski. Pietruszewski d o r z u c a wiele cen n y ch szczegółów d o
problemu w ym ordow ania k a ra w a n y , z a c z e rp n ię ty c h ze źródeł m u z u ł­
mańskich, szczególnie z dzieła h is to ry k a p ersk ieg o N esew iego, s e k re ta ­
rza ostatniego chorezmszacha, D żelala e d -D in a (1221 -1231). W ed łu g
relacji Nesewiego na czele p o se lstw a m o n g o lsk ie g o d o szacha stali trzej
pcy muzułmańscy, p o c h o d z ą c y z p a ń s tw a chorezm szacha : M a h m u d z
orezmu> Ali hodża z B u c h ary i J u s u f z O tra ru . Przywieźli oni
Prz aT d0Wi d a r^ oc* C z y n g is-c h a n a i listy in fo rm u ją c e o p o d b o ju
ProPon ° n8° ^ w P ^ t w a K in o r a z ziem T u rk ó w . C z y n g is-ch an
slWa szachowi p o k ó j, a tak że w sp ó ln e u trz y m y w a n ie bezpieczeń-
ze ^o\c\\ Q^ac^ karaw anow ych. Przy okazji nazwał go „najdroższym
Nesewi Synow ** co ozn aczało, że traktuje go jak w asala. W edług
W e z w a ł wys^uchaniu oficjalnego w ystąpienia poselstw a, szach
nagrodę0^ kryjomu M ahm uda z C horezm u i obiecał mu w ysoką
0raz inne d ow od y uznania, jeśli jak o chorezm ijski poddany

nrzeidzie skrycie na jego służbę , będzie go inform ow ał o p|anach .
7Pam erzeniach C z y n g is-c h a n a . Następn.e podarow ał mu cenny kam,eń
e s w T bransolety i zapytał go, czy praw dą jest. ze Czyngis-chan
“ r , . J Chiny Po otrzymaniu odpowiedzi potwierdzającej ostami
sukces władcy Mongolii, rzekł z gniewem: ..K to on taki. przeklęty, że
L w a mnie synem. A jaka jest tczba jego wojska? .
W idząc gniew M u h a m m e d a . kupiec w trosce o swą skórę da!
odpow iedź m o g ą cą go zadow ;olić: „Blask armii Czyngis-chana jest w
p o ró w n a n iu z promieniami rycerzy sułtana [tj. szacha — L.P.] tym,
czym blask lampy przy świetle słońca oświetlającego wszechświat, czym
twarz potwora przy wdziękach Turka. Także liczba Twoich żołnierzy
przewyższa o wiele liczbę jego ludzi"7. W końcu stwierdził, że w
porówmaniu z armią Muhammeda wojsko Czyngis-chana można
określić mianem jednego jeźdźca.
W ten sposób Mahmud z Chorezmu uśpił czujność szacha , który
zgodził się na utrzymanie pokoju z M ongolią. Niemniej był bardzo
niezadowolony, iż jego poddani muzułmanie w stępują na służbę do
Czyngis-chana, a ten wyniośle nazywa go swoim synem. Mahmud był
zdziwiony zupełną ignorancją dworu szacha i sam ego M uhammeda na
temat Mongołów, co — zdaniem Pietruszewskiego — miało śwdadczyć
o pokojowych intencjach Chorezmu. Inaczej było po drugiej stronie: o
chorezmszachu i wszystkich jego problem ach stale donosili liczni kupcy
wędrujący na szlakach karawanowych, T urcy środkowoazjatyccy
wstępujący na służbę do Mongołów', różni szpiedzy i zwiadowcy.
Czyngis-chan usprawiedliwiając swą zaborczość wolą duchów, które
ofiarowały mu władztwo nad światem, grom adził informacje o swej
przyszłej ..własności” , którą zamierzał zdobyć. Pragnął najpierw
dokonać podboju metodami pokojowymi, uznając M uham m eda za
swego „syna . a dopiero później, po w ym ordow aniu karawany,
zdecydował się na wojnę. Według opinii M arii i Bogusława Składan-
Slri aulor(-)u P0Pularno-naukowej książki o dziejach Azji Środkowej.
żb a mon8°lsk*e8° poselstwa był zdecydow anie w y w iad o w czy .
me •rZCC Provvokacyjny [•••] Po wstępnych ceremoniach i
l0 nosciacl1 oraz po przekazaniu m ało w ytw ornych darów'
DoseU»u.nie ° ^ arnk‘ rozmaitych minerałów i jed n a bryła złota
po/omii»0 PrZedł0Zyl° Muhammedowi projekt trak ta tu , będąceg0
granic-* r^. m * roz(lziałem stref wpływów wzdłuż dotychczasowej
zornym, bo nierównoprawnym układem ze względu n
130
D la C h orezm ijczyk ów stało się oczywiste, że
użycie słowa.e dajszych poselstw i k a ra w a n w ysyłanych przez Czyngis-
otwieraniem d ró g dla w yw iadu m ongolskiego [...]. Szereg
<hana ' C z y n g i s - c h a n a m ożem y określać ja k o k ro k i ugodow e, lecz na
P°SUnl'wcześniejszej, ja k i późniejszej polityki M o n g o łó w tru d n o m ów ić
* b o jo w y c h zam iarach w obec C h o re z m u . Raczej w yjątkow ym
° / b v pokojowe stanow isko. Bardziej w ia ry g o d n e ze względu na
dv którymi kierował się C zyngis-chan, jest przypuszczenie, że
Moneołom chodziło o odciągnięcie p la n o w a n e g o z a ta rg u na inny,
bardiej odpowiadający im o k res [...] P ró b y takie zostały brutaln ie
przerwane przez C horezm 8.
Dopiero po powrocie tego poselstw a d o M o ngolii C zyngis-chan
wysłał do Chorezmu w sp o m n ia n ą k a ra w a n ę . W ed łu g N esew iego C h air-
■chan był człowiekiem chciw ym i o g ra n icz o n y m . W id ząc b o g actw o
towarów wiezione przez kupców', skusił się na nie i n ap isał d o szacha ,
że z Mongolii przybyli szpiedzy, siejący p o d p retek stem u p ra w ia n ia
handlu zamęt wśród ludności, i koniecznie trzeb a ich zlikw idow ać. Po
uzyskaniu aprobaty m o n a rc h y p o jm ał w szystkich uczestników k a ra w a ­
ny, po czym wszelki ślad po nich zaginął.
Z przekazu D żuw ejniego w ynika, że d o k a ra w a n y k u p có w
muzułmańskich udających się d o C h o re z m u dołączyli p o d d a n i chana ,
Mongołowie i Turcy, faktycznie w ysłani w celach szpiegow skich. C hair-
-chan miał więc dostateczne p o w o d y d o podejrzeń. Przecież w krajach
muzułmańskich w ym ordow anie k a ra w a n y kupieckiej z d a rz ało się
ardzo rzadko i uchodziło za nadzw-yczajne przestępstw o!
(Następne poselstwa m ongolskie przybyło d o S a m a rk a n d y w drugiej
1-18 r. Jego misja zako ń czyła się tragicznie — głów ny poseł
osl<^ zamordowany na rozk az M u h a m m e d a .
mer ¿ Pewno^c^ przem yślał sw'ą decyzję. Nie był przecież
niekfi^ n^m’ pyszałkow aty™ w ładcą, ja k u k a zu ją jeg o sylw etkę
^ krorńkarze m uzułm ańscy. Inni bad acze oceniają go dość
Bazylów 1 emPerarnentu i energii m u nie b ra k o w a ło — pisał L udw ik
stwa i r P0(k jn io w a ł przeróżne inicjatywy, p o trafił od no sić zwycię-
dlawii ru°hSZerZa^ SW^ Stan Po sia<^a n ia - k o n sek w en tn ie i d o k ła d n ie
właśni» ,.C .y Wewn? trz n e " 9. M iał też różne ułom ności. W y k a za ła je
nie °Jna z M ongołam i.
0Uując caly sp ó r w historiografii na tem at przyczyn w ojny
131

w ypada więc stwierdzić, ze najazd na p a ń stw o chorezmszachó» ,
pewnością mieścił się w planach C zyngis-chana, natom iast samą Woin
s p r o w o k o w a ł Muhammed, dając w ten sp o so b do ręki Mongołom
istotny argument propagandowy zostali znieważeni, pokrzywdzeni i
muszą wojną odpowiedzieć na prow okację. Ale wcześniej czy później
wojna ta musiała wybuchnąć.
Czyngis-chan od dawna zamierzał podbić Azję Zachodnią i Europę
Wschodnią. Świadczy o tym działalność w yw iadu mongolskiego na
tych ziemiach, późniejsza wyprawa rekonesansow a D żebego i Subedeja,
wreszcie najazd Balu-chana, d ok o n a n y ju ż po śmierci wielkiego
zdobywcy.
Mongołowie bardzo starannie przygotow yw ali się do najazdu. Sztab
chana skrzętnie zbierał wiadomości o arm ii przeciw nika, o miastach i
twierdzach, drogach, zasobach w odnych, klimacie, stosunkach społe­
cznych, religijnych i narodowościowych, systemie rządów . Informacje te
były bardzo dokładne. Świadczy o tym na przykład fakt, że Czyngis-
chan doskonale orientował się w sto su n k a c h panujących między
szachem a jego matką i próbował je w ykorzystać do swoich celów. Już
w' toku w'ojny, za namówią wezyra tureckiego. Bard ed-Dina Amida,
który przeszedł na stronę M ongołów, poniew aż szach kazał stracić jego
ojca, spreparowano w kancelarii C zyngis-chana fałszywe pismo,
rzekomo posłane do władcy Mongolii przez emirów, krewnych lerken-
katun. Dygnitarze ci wyrażali jak o b y gotow ość przejścia na służbę do
Mongołów. Pismo to podrzucił szachowi rzekom y zbieg turecki od
Czyngis-chana. Umocniło ono M u h am m ed a w przekonaniu, że wszyscy
emirowie wokół niego spiskują, dybią na jego życie, gotowi są przejść
do obozu Mongołów. Na przełomie lat 1219/1220 C z y n g i s - c h a n wysłał
do przebywającej w Chorezmie T erk en -k atu n pismo, przywiezione
przez zaufanego człowieka, w którym inform ow ał m atkę szacha, ze
z jej synem, jej natom iast p ro p o n u je pokój i p o zo staw ien ie
w jej rękach Chorezmu i Chorasanu. W dow a po Tekeszu nie uwierzyła
mongolskiemu zdobywcy. Na wieść o klęskach szacha i z b liż a n iu się
* z-ngis-chana do Chorezmu p o p ad ła w panikę i opuściła sVt‘
skarh ^yd/ haremem i dziećmi syna oraz bogaty
odleeLT a^zym ała się dopiero w prowincji perskiej Mazandera
gtej od Chorezmu o wiele dni drogi.
go celu^T yv"ersyJne pisma Czyngis-chana nie osiągnęły zan1^ ^ 0
8° edu. to jednak zasiały w sercu nieufność do wódz»»-
132
stwowych, niewiarę w zwycięstwo, sparaliżow ały wolę
dygnitarzy Paa
U podstawie dokładnej analizy inform acji o nieprzyjacielu sztab
•-chana opracow ał d o k ła d n y plan k am p an ii. M on g o ło w ie
C ^ o w o przeceniali naw et możliwości m ilitarne C h o re z m u , liczyli
p0CZnacznie silniejszy o p ó r z jego strony. W rzeczywistości a rm ia
^ cha przewyższała ich tylko liczebnością, u stęp o w a ła n a to m ia st
ruchliw ością, organizacją, dyscypliną, w yszkoleniem i dośw iadczeniem
wojennym , techniką, zwłaszcza um iejętnością o b ro n y i zd o b y w an ia
twierdz (którą M ongołow ie przyswoili sobie w C h in ach ), duchem
bojowym , strategią i ta k ty k ą , tale n tam i d o w ó d c ó w . Liczyła o k o ło 200
tysięcy żołnierzy10, dzieliła się zaś na za w o d o w e w o jsko najem ne,
złożone w znacznej części piechoty, o ra z p o sp o lite ruszenie tureckich
przeważnie koczowniczych plem ion, stan o w iący ch jazd ę. T a o sta tn ia
wyposażeniem i uzbrojeniem nie różniła się zb y tn io od ja z d y
mongolskiej. Podobnie ja k o n a walczyła głów nie łukiem i szablą,
używała tarcz i skórzanych pancerzy. W o jsk a najem n e były zapew ne
nieco lepiej uzbrojone — m iały pancerze m etalow e, d o b re miecze (Azja
Środkowa słynęła z w ysokiego p o z io m u przem ysłu m etalow ego,
szczególnie znane były miecze z F erg any ). P o d o b n ie ja k całe p ań stw o ,
armia chorezmijska była zlepkiem ludów , plem ion, n aro d o w o ści,
języków, mało spójnym , słabo z o rg a n iz o w a n y m . P ow ażne oparcie dla
mej stanowiły liczne m iasta i tw ierdze, m o c n o u fo rty fik o w an e, tru d n e
do zdobycia. Miała też silne zaplecze e k o n o m ic zn e w postaci d o b rze
rozwiniętego rzemiosła, rolnictw a, h a n d lu , znacznych z aso b ó w fin a n so ­
wych państwa.
Największą w adą arm ii chorezm ijskiej była pasyw ność. W
Przeciwieństwie do w ybitnie ofensyw nego p lan u w ojennego Czyngis-
ana, zakładającego z m a so w a n e uderzenie całej arm ii celem zdobycia
c h o e^° teryt0rium w raz z wielkimi m iastam i i tw ierdzam i, plan
j był wyłącznie o b ro n n y ; zak ład ał b iern ą o b ro n ę linii rzek
2upełn1C i m*ast oraz twierdz. Był to plan zgubny, skazujący arm ię na
r°zrzuc e/rucl1, M u h a m m e d rozproszył swe siły w g a rn iz o n a c h ,
siebie P° niiastach M a w a r a n n a h r u , w dużych odległościach od
Nesewj L nioznofcl w spierania się w zajem nie, zam iast — ja k uw ażał
jednym ' J 001 współczesni m u historycy perscy i arab scy — skupić je w
. ne.
mając 2na'ejSCU ' wydać w aln ą bitwę nieprzyjacielowi. W takiej walce,
słów P o w a g ę liczebną nad M o n g o ła m i, M u h a m m e d , w edług
ewiego, „ N a p o d o b ie ń stw o sokoła chw ytającego w ró b la .
133

bv ich [Mongołów L.P.] i korzeń ich istnieniu wyrwałby
z ie m i" n . Znając wysoki poziom mongolskiej sz.iuki w o j e n n i Wnęir^
w p ra w d zie mocno w to powątpiewać, ule uwuż.umy, ż e t - , ^ 1
w ojsk chorczmijskich mogłaby duć znacznie lepsze ’ow oce “
obrona za m u r a m i. n v / t>ierna
Według opinii niektórych badaczy
- ■ • ( B a rto
•• ld , A K dY>
. wss° n j Muhanj.
mc; mó ¡ skoncentrować całej arm ii w o b aw ie pr2ed
k rn ąb rn y c h wasali i namiestników prowtncjt, sp.sk.em na swoje życic,
„V nawet wymordowaniem całej dynastn. S to su nk , wcwnętrzne w
natistwie szacha wywarty więc fatalny wpływ na przebieg ealej wojny.
Według Nescwicgo Muhammed popełni! jeszc/e dw a podstawowe
błędy chociaż kazał otoczyć S am ark an d ę linią m u ró w długości 12
farsangów, tj- 70 do 80 km, i kazał zebrać o d p o w ied n ie podatki na ten
ceł! praktycznie nie dopilnował budow y i w m om encie nadejścia
Mongołów fortyfikacje znajdowały się w n a d e r op łak an y m stanie.
Zapewne Nesewi miał na myśli sto su n k o w o łatw e do wzniesienia
umocnienia z kamieni nie spojonych zap raw ą i ledwie dopasowanych
do siebie lub też prowizoryczne połączenia ju ż istniejących fortyfikacji.
Drugi zarzut Nesewiego dotyczy samej p o sta w y szacha Muhammeda.
Zebrał wielkie podatki na obronę i wystawił silną arm ię, a potem nie
czekając posiłków- mających napłynąć z zaplecza, bez walki opuścił linię
Amu-darii i uszedł w głąb kraju. M usim y je d n a k zd aw ać sobie sprawę,
że został po prostu zupełnie zaskoczony szybkością działań armii
mongolskiej, strategią uderzenia kilkom a k o rp u s a m i równocześnie,
niezwykłą synchronizacją ich działań. W sztuce w ojennej średniowiecza
tego jeszcze dotąd nigdzie na święcie nie było.
Latem 1219 r. Czyngis-chan przystąpił d o kon centracji swych wojsk
nad górnym Irtyszem. Później w trakcie m arszu dołączyli doń Ujgurzy.
Karłucy i pomniejsi wasale. Od udziału w w ojnie, m im o poprzednich
zobowiązań, uchylił się natom iast w ładca Si Sia. Liczebność sił
Czyngis-chana jest różnie oceniana przez badaczy. P oniew aż około 60
lys. v.ojska pod wodzą Mukalego przebyw ało w C h in a c h , w wyprawie
na państwo chorezmijskie mogło wziąć udział d o 100 tys. wojowników,
w tym 10 tys. Ljgurów, odesłanych potem d o d o m ó w i zastąpionych
dvy;Umana ^ m* , ^ O m e n a m i (co m iało sta n o w ić swego rodzaju
eo^°^czn4 w szeregach wroga z racji w y zn ania T u rk m e n ó w )
wysoko T ' ? iń^ w , D żurdzenów i K h a n ó w , będących głównie
walifikowanym personelem technicznym . Cała arffii*1
134
. w yekw ipow ana, a k ażd y jeździec m iał d o dyspozycji p o
/.ostała d o i. ch j w ierzchow ców . Z a w ojskiem u d ały się w d ro g ę
3—5 kom juj- przeznaczo n e na ubój. N iew ielka część żołnierzy
Mongolii na straży ju rt.
została w . hana /.a k ład ał uderzenie na p a ń s tw o c h o re z m ijsk ie
1>lan ' siłami od północy, po obejściu je z io ra B ałchasz. W cześniej
głównymi jcza T y bc tu m iał p rz e p ro w a d z ić o p e ra c ję d y w e rsy jn ą ze
D ^ u P w kierunku F e rg a n y , by ściąg n ąć na siebie część sił
WSCh°wnika Jako w sparcie p o stę p o w a li za nim S u b ed cj i T o k u c z a r ze
pr/CCr k o r p u s a m i . „ M a c ie obejść n a o k o ło , p o z a g ra n ic a m i s u łta n a i
^ ' ^ ' n a jego tyły brzm iał ro z k a z C z y n g is -c h a n a . N a s tę p n ie
^ d e poczekać, aż m y n ad e jd z ie m y , i w te d y u d erzy ć z drugiej
To n y " W len sPos° b o p e ra c ja w o jsk m o n g o ls k ic h m iała być
1 2
S dzielona grzbietem g ór T ien-szan i ich przed łu żeniem w K a z a c h stan ie .
Siły Dżebego w ostatniej chwili w zm ocn ił D żoczi p o w ra c a ją c y z
wyprawy na Kipczak. Dzięki tem u d o w o d z o n y p rzez nich k o rp u s
osiągnął stan 20 tys. ludzi. Z im ą 1218/1219 r. M o n g o ło w ie znaleźli
przełęcze między Pam irem a T ie n -sz a n e m i, nie zw ażając na silne m rozy ,
przedarli się przez wysokie góry. s tro m e w ą w o z y i g łęb o k ie śniegi. D la
rozgrzewki wypijali zw ierzętom krew z żył. ra n y zaś zaw iązyw ali
szmatami. Takie praktyki z d a rz ały im się na w o jn a c h d o ść często.
Wiosną 1219 r. a rm ia zeszła w d o lin ę F e r g a n y , k ra in ę w innic,
łanów pszenicy, bog aty ch sta d b y d ła , licznych w a r s z ta tó w rz e m ie śln i­
czych, w tym złotników , sz k larzy i tk aczy . Z g o d n ie z p rz e w id y w a n ia m i
Czyngis-chana, w ojska c h o re z m ijsk ie u d e rz y ły n a pozycje D ż e b e g o .
odchodząc od linii A m u -d a rii. W k ilk u s ta rc ia c h ż a d n a ze s tr o n nie
zdołała uzyskać przew agi, ale M o n g o ło w ie w y k o n a li sw oje z a d a n ie .
Szybko odskoczyli więc o d p rz e c iw n ik a i rozd zieliw szy siły, p o m a s z e r o ­
wali w różne strony.
Teraz ruszyły w pochód g łó w n e siły C zyn gis-ch an a. Trasa w iodła
Głod k°r^' slc^y ' pustynie (sław n y, w y d a w a ło się, nieprzebyty
s p a l i ^ L*m P° m arszu b yło n ad zw yczaj szybkie. W ojow n icy
toślimT' ° n*ac^ n'e P o r y w a j ą c ja zd y , zw ierzęta za d o w a la ły się skąpą
^ w a t o L i ! 13 suc1h ym stePie< p o d cza s p o ch o d u przez p u stynię
Dzięki yn-i ° Wli* ^ siana w yd zielan ą co d zien n ie z w ork a ich pana.
dyscyplinie i d osk on ałej organizacji m arszu szyb k o
zezwoli) n - P ° nac^ k m *P ° zejściu n a d B ałchasz C zyn gis-ch an
a rolki od p o czy n ek . R o zcią g n ięte k o l u m n y m a r sz o w e
zrównały się ze sobą. przywrócono między mmi łączność, odkarmiono
konie, wysunięto w' stronę granicy chorezmijskiej oddział) zwiadow­
ców'.
Tymczasem Dżebe po wycofaniu się z doliny Fergany ruszył na
południe, przebył niebotyczne góry Pamir i pojawił się nad górną Amu-
-darią. by odciąć wojska szacha od linii tej rzeki i jego głównej bazy —
Samarkandy. Natomiast DżoCzi uderzył przez K o k an d ę na Chodzeni.
We wrześniu 1219 r. główne siły chana stanęły pod O trarem . Korpusy
L gedeja i Czagataja obiegły miasto, korpus A łak-nojona ruszył w górę
Syr-dani. Na linii tej rzeki czekał na M ongołów szach z głównymi
siłami. W obliczu wdzierających się z kilkii kierunków korpusów
nieprzyjaciela musiał r o z d r o b n i Swe wojsko, rzucając na Dżebego,
Ugedeja i Czaghtaja nowe oddziały. Te zawodziły jedn ak zupełnie i
nigdzie nie potrafiły zatrzymać przeciwnika. M ało tego! Wysłany na
odsiecz Otrarowi korpus Karaczi-chadżiba jaw nie zdradził i przeszedł
na stronę Mongołów.
Główny korpus mongolski pod wodzą Czyngis-chana klucząc po
stepach błyskawicznie pomaszerował spod O tra ru na praw o, ku dolnej
Syr-darii. Tu sprawnie przeprawił się przez rzekę, przebył trudną do
przejścia pustynię Kyzył-kum i niespodziewanie w lutym lub na
początku marca 1220 r. pojawił się pod B ucharą od zachodu. Był to
znakomity marsz-manew r. przeprow adzony w ciągu miesiąca siłami
około 40 tys. ludzi na przestrzeni 600 km pustyni, porów nyw any przez
historyków wojskowości z późniejszymi działaniami N apoleona. O jego
stopniu trudności najlepiej niech świadczy fakt. że maszerujące
podobną trasą na Bucharę i Chiwę wojska rosyjskie w 1868 i 1873 r.
poniosły tu wielkie straty w koniach, a także spore i w; ludziach.
Manewr Czyngis-chana odciął szacha od armii pozostających na
południu, od Dż&ala ed-Din^. Organizującego rtow'e siły na dalekim
zapleczu, od bogatych prowihcji: C h o rasan u i Persji. G dy korpusy
Ugedeja, Czagataja. Dżocziego. D^ebego i A łak-nojona nacierały od
wschodu, główna armia m ongolska czyniła to cki żachodu. Przebywają­
cy w Samarkandzie szach poczuł się , . j a k w' czeluści paszczy", m o g ą c e j
zamknąć się w każdej chwili. Zaskoczony działaniami p r z e c iw n ik a ,
popadł w' depresję, zwątpił w zwycięstwo, o p u ś c i ł S a m a r k a n d ę .
pozostawił armię na łasce losu. sArowo osądzają go za to w s p ó ł c z e ś n i
kronikarze i późniejsi historycy, nazywają tchórzem, człowiekiem bez
v*°li i charakteru, nieiidołnym wodzem. A przecież
tenże M uhammed przez 18 lat panowania dowiódł, że ma enende
zdolności- że jest zdecydow any , umie dowodzić. Dlatego opinie te są
dlań krzywdzące. ,.Ale stał na czele rozdrobnionego i słabego od
wewnątrz państwa, które nie mogło wytrzymać starcia z silniejszym
przeciwnikiem 13.
Pewną rolę w załam aniu w nim woli walki odegrali zwiadowcy
chorezmijscy. rozsiewający wieści o niezwykłych walorach bojowych 'i
wytrzymałości na tru d y M ongołów. Anegdotę na ten temat zanotował
arabski podróżnik. Ibn B attuta, który w ponad 100 lat później jeździł
do Azji Środkowej. ..Pow iadają — pisał — jakoby jeden ze szpiegów
przekradł się był d o obozu emirów Tenkisa [tj. Czyngis-chana — L.P.]
w przebraniu żebraka i nie znalazł nikogo, kto by go nakarmił.
Przystanął raz przy jednym Tatarze, lecz ten nie miał jedzenia i nie
nakarmił go. A kiedy się ściemniło. T atar dobył nieco suszonych
flaków, rozmoczył je w wodzie, a utoczywszy' krwi ze swego konia,
napełnił nią flaki, po czym związał to i usmażył na ogniu. I to bvł jego
cały posiłek. Szpieg ów' widząc to, powrócił do Otraru i doniósł
namiestnikowi, że nikom u nie starczy siły do walki z nim i"14.
Jednym z pierwszych miast zaatakowanych przez najeźdźców był
Benakent. niewielka miejscowość leżąca na pograniczu. Turecki
garnizon miasta, do w o d zo n y przez Iledgu-Melika, bronił się tylko trzy
dni. W czwartym dniu oblężenia miasto skapitulowało, chociaż oddział
mongolski, dow odzony przez A łak-nojona, liczył tylko 5000 żołnierzy .
Po zajęciu miasta zwycięzcy wybili garnizon, uwieźli wszystkich
rzemieślników, pognali do robót oblężniczych kolo innych miast całą
młodzież. P raw do po do bn ie zniszczenia w' Benakencie były w sumie
jednak niewielkie.
Niektóre miasta stawiły' najeźdźcom silny opór. W początkowym
etapie wojny najdłużej broniły się Chodżent i Otrar.
Pierwszy z nich. starożytny gród leżący nad górną Syr-darią, miał
^osunkowo niewielką załogę, dow odzoną przez emira Timura Melika.
amo miasto walczyło dość krótko, fortyfikacje bowiem znajdowały się
marnym stanie, M ongołow ie zaś dysponowali licznymi machinami
0 .lężniczymi — katapultam i i balistami, miotającymi na dużą odległość
.e strzały i kamienie. Wtedy Timur Melik z 1000 żołnierzy
Przeniósł się na niewdelki zamek, leżący na w y s p i e między dwoma
rtami Syr-darii. praw dopodobnie około 1 km poniżej samego miasta,
osięgały go pociski wryrzucane z machin mongolskich, można więc
137
 u niń dp dość skutecznie. Wyspę osaczyło zewsząd prawie 20
, « l° ż » m o n g o l s k i c h ; na teren walki najeźdźcy ściągnęli z bliskich
• okolic podobno aż 50 tys. jencow . by b u d o w ał, groblę „a
r z i PO którpj można było dostać się d o zam k u . W tym celu jeńcy
mncieli d ż u iea ć ciężkie kamienie z odległych az o 20 km od rzeki
kamieniołomów. A by uniemożliwić budow ę tej grobli obrońcy
zbudowali 12 lodzi obitych wojłokiem i oblepionych gliną dla osłony
przed strzałami. Łodzie te wielokrotnie p odpływ ały n o cą d o grobli.
Część załóg podejmowała walkę ze strażam i nieprzyjaciela, pozostali
żołnierze rozwalali kamienie i niszczyli budow lę.
Gdy wreszcie obrońcom zabrakło żywności i sy tu acja stała się
beznadziejna. Timur Melik zebrał ocalałych ludzi i resztę prowiantu,
wsadził wszystkich na przygotowane do ew akuacji łodzie i nocą. przy
blasku pochodni popłynął w dół rzeki. M o n g o ło w ie ruszyli w' ślad za
nim. Jechali konno, wyprzedzili więc flotyllę obrońców ' i k o ło Dżendu,
ponad 600 km dalej, zbudowali most p o n to n o w y , k tó ry obsadzili
balistami. Takiej przeszkody obrońcy C h o d ż e n tu nie mogli już
sforsować. Timur Melik musiał wTaz z ludźmi zejść na ląd i próbował
przebić się do swoich przez pustynię K yzył-kum . Ale Mongołowie
natychmiast ruszyli w ślad za nim. O dpierając ata k i o b ro ń c y coraz
bardziej uchodzili w głąb pustyni. Prześladowcy bez p rz e n v y postępo­
wali za nimi. W końcu wszyscy żołnierze chorezm ijscy zginęli. Przy
życiu pozostał już tylko Timur Melik. M iał przy sobie ostatnie trzy
strzał)1, ścigało go również trzech n a p a stn ik ó w . M elik wypuścił
pierwszą strzałę i trafił w oko M ongoła, k tó ry w;net zach w iał się i padł
martwy na ziemię. Widząc to, dwaj pozostali zatrzym ali się na
moment. Wtedy Melik zaw;ołał do nich: „ U m nie są jeszcze dwie
S^ 3 w " Sam raZ wystarczy na w as- Lepiej uchodźcie i ratujcie
s|ę •• ongołowie widać zrozumieli jego słowa. ZawTÓcili i pojechali w
7n°v^ SVV01C^ ‘ natomiast dotarł szczęśliwie d o C h o rezm u . Jego
b o h a ? ^ 14 r?°StaWę. °P ,ewal1 historycy arabscy, staw iając za wzór
poematu PT Wnal 8 ° naw « d o R u s ta n a z głośnego
-------------------------------- ^ u i i n u m e . ■ ^ 0
Otrar bronił się przez pięć miesięcy, aż d o lu teg o ", ¿z\\
cytadela — dwa miesiące dłużej. Z ałogą i m ieszczanam i oVk0
Chair-chan, sprawca wymordowania k araw an y m ongolskiej.
miał nic do stracenia, wiedział, co czeka go w niewoli. G d ) lN' ieoI11a
już padła, a wszyscy prawie obrońcy zginęli, C h a ir-c h a n w raz z w
138
ostatnimi tow arzyszam i bronił się jeszcze na dachu zrujnowanego
pałacu. N iebaw em obaj zolmerze padli, obficie brocząc krwią
- « *_ „ 4 ł Ir k r A n i l CIP 1 ______ » # z ran.
Namiestnik bronił się Jaszcze, ciskając w Mongołów cegły, wyrywane ze
zniszczonej ściany. Niewiele to już Domaoałrt \ i T J’
dach i zarzucili go arkanami. P0 rozpoznań apaSln,cy wdarli Sl? na
wyrafinowanym to rtu ro m , wlewając podobno’ P° ddali go
i— : i i uszy roztopione
srebro. C h a ir-c h a n zginął mężnie, nie wydając z siebie 'nawetTku
Według R aszida e d -D in a w O trarze poległo aż 30 tys. ludzi Znaiac
przesadę zrodel m uzułm ańskich możemy tę liczbę podzielić prawie
przez dziesięć.
Nieco inny był los dwóch największych miast państwa chorezmij-
skiego, B uchary i S a m ark an d y . O ba stanowiły stare centra gospodarki i
kultury. W ciągu XI i XII w. przeżywały szybki rozwój. o czym
świadczą w yk o p alisk a archeologiczne. Wówczas to przebudowane
zostały u m ocnienia miejskie Buchary, powiększył się obszar miasta,
przybyło wiele m o n u m en taln y ch budow li— meczetów, pałaców, gma­
chów publicznych. Z nacznie wzrosła liczba mieszkańców.
W dro dze d o B uchary Czyngis-chan opanował bez walki dwa małe
miasteczka: Z e rn u k i N u r. Ponieważ ich mieszkańcy nie stawili oporu,
darowano im życie. Niemniej N u r został całkowicie splądrowany, a
jego młodzież zag arn ięta w' haszar. Był to rodzaj służby na rzecz
Mongołów polegający na tym, że pojmani jeńcy musieli pracować
podczas oblężenia m iast, budując wały, palisady, machiny oblężnicze.
rąbiąc lasy, zasypując fosy. W razie potrzeby gnano ich przed
Mongołami d o sztu rm u , aby swymi ciałami osłaniali najeźdźców'.
Mongołowie ja k o pierwsi na świecie wpadli w' Chinach na tak
barbarzyński sp o só b w ykorzystania jeńców i ludności ziem podbitych.
Zdaniem Stanisław a Kałużyńskiego zwyczaj ten wywodził się z tradycji
stepowych, gdzie ludność podbita zawrze zasilała wojsko zw\cięzców.
Ponieważ osiadli m ieszkańcy miast i wsi nie nadawali się do służby w
konnicy, w y k o rzy stan o ich jako piechotę lub służbę pomocniczą
podczas oblężeń. Wszelki o p ó r gnanych do szturmu bezbronnie u
był natychm iast o k ru tn ie łamany. W taki sposób n a j e ź d ź c ) wy 'orz>s •
h ludność cywilną podczas wspomnianego oblężenia o zen
haszaru niewielu wynosiło swe głowy. Ginęli podczas
°blężeń, umierali od nadludzkiej pracy i nędznego wyzvw
chorób i przem ęczenia, od knuta Mongołów. wvbuchła
Na wieść o zbliżaniu się wojsk C z y n g i s - c h a n a w Buc c .
139
 , cześć wojska z Kok-chanem na czele opuściła m iasto i dotarła
P3" T w fcd o oddziałów szacha w S am ark an d zie. W siad
52 vmra wymaszerowala duża grupa z trzem a chanami „ a C2ele
wieczora y mieszkańców m iasta. C i ju z me zdążyli. Nad
s r t s s ’ *• * — . i^
S e r d z i a wycięła do nogi, chociaż p ra w ie me stawiali oporu.
ODUSZCZone p r a f większość załogi i część ludności zastraszone
terrorem miasto skapitulowało 10 lutego 1220 r.
Mimo to zwycięzcy obeszli się z m ieszkań cam i o krutnie. Głów.v ny
mec-ei w mieście został zajęty przez w ojsko i zbezczeszczony; karmiono
w nim konie, święte księgi Koranu ro zrz u c o n o na p o d w ó rz u świątyni.
Mongołowie naigrawali się z duchow nych m u z u łm a ń sk ic h i zmusili ich
do pełnienia ról koniuchów i służących. C z y n g is-ch an kazał spisać
280 największych bogaczy w mieście (90 z nich p o ch o d ziło z innych
miast,
wszyscy uszli tu w obawie przed M o n g o ła m i) i skonfiskować ich
mienie. Ponieważ niewielka grupa załogi tureckiej zam knęła się w
wewnętrznym pierścieniu cytadeli, chan ro zk azał m ieszk ańco m Buchary
zdobyć tę twierdzę. Nie przywykli do tak ieg o traktowania,
bezbronni przecież ludzie ociągali się z w y k o n a n ie m tego rozkazu.
Wówczas Mongołowie zaczęli grabić m iasto. W p o w stały m zamieszaniu
ktoś wzniecił ogień, wybuchły pożary. P o n iew aż w Blicharze domino­
wała zabudowa drewniana, a dzień był suchy i w ietrzny, płomienie
szybko ogarnęły całe miasto. Przed pożogą ocalały tylko meczety i inne
budowle kamienne; drewnianych b u d y n k ó w z o stało niewiele.
Zapędzeni do szturmu mieszkańcy torow ali d ro g ę M ongołom . Ci ,.z
obu stron postawili katapulty, naciągnęli łuki, p o sy p a ły się kamienie i
strzały, polała się nafta z napełnionych naczyń. W alczyli tak całymi
dniami. W końcu załoga twierdzy znalazła się w sytuacji bez wyjścia,
row twierdzy był zrównany z ziemią, w y p ełn io n y kamieniami i
zwierzętami. Mongołowie zajęli ąlacis [twierdzę — L.P.) przy pomocy
ludzi blicharskiego haszom i podpalili w ro ta c y ta d e li" 16. Wszyscy
7ahra C' J źo*n*erze chorezmijscy zostali wybici, ich żony i dzieci
też nnT . ° niewoli’ cyladela — zdew asto w an a. M ongołow ie zniszczy <
hi nieszcye1611^ ' ^ 1680 m i a s t a ’ ludność jego w ygnali w pole. T r z y m a n o
myślnie A 7 PrZCZ kilka d n i- a wreszcie C zyngis-chan wspaniało-
S " “ «=»■■ i . » ' j— » •"« - T
140
Historycy perscy i arabscy dokładnie ukazali tr™;o
za nimi ,eg0
mieszkańców Buchary. W edług Dżuwejniego jeden z „ich powtedziaU
Mongołach: „Przyszh, rozryli, spalili, wybili, uwieżli [w niewole -
L.P] i poszli". Ibn ał-A sir pisał: „G dy oni [mieszkańcy miasta ~ L P 1
wyszli z grodu, pozbyli się swego mienia, u żadnego z nich nie zostało
nic więcej o p ró cz odzieży, którą miał na sobie. Oni [Mongołowie —
L p.] podzielili ich między siebie i był to dzień straszny z powodu
powszechnego płaczu mężczyzn, kobiet i dzieci. Rozeszli się oni w
różne strony i byli rozszarpani jak łachmany. A kobiety podzielili oni
między sobą i gwałcili je na oczach mieszczan, którzy patrzyli tylko i
płakali, nie m o g ąc im pom óc. Tylko miejscowy imam z synem i kadi
rzucili się na gwałcicieli broniąc kobiet, ale zostali zabici” 17. Ocaleli z
łaski chana m ieszkańcy wrócili do zgliszcz i ruin.
Teraz C zyngis-chan ruszył na stolicę państwa chorezmszachów,
Samarkandę. Z a jego wojskiem ciągnął tłum nieszczęsnego haszaru.
Ludzie szli pieszo, poganiani knutam i Mongołów, zakurzeni, głodni i
niewyspani. K to był słaby i ustawał, ten ginął od szabli lub włóczni.
Samarkanda była wówczas miastem ogromnym, liczącym 120 do 130
tys. mieszkańców. W ciągu X I— XII w. bardzo się rozrosła, centrum
życia przeniosło się na teren podgrodzia, gdzie powstały domy
patrycjatu kupieckiego, duchowieństwa, arystokracji, skupiały się
dzielnice handlowo-rzemieślnicze. Ale obwarowania miasta, jak w'iemy,
nie zostały ro zb u d o w an e, stare mury zaś były w wielu miejscach
skruszałe. Z ałoga, w zm ocniona mieszczanami, składała się podobno z
około 40 tys. ludzi i 20 słoni bojowych, nie ustępowała więc liczbą
wojowników arm ii Czyngis-chana. Ale cóż z tego, skoro brakowało jej
ducha do walki! Tylko co odważniejsi mieszczanie wyszli w pole
przeciw M ongołom . Ci swoim zwyczajem udali ucieczkę, by wyciągnąć
ich dalej w pole. O b ro ń cy miasta nie znali takiej taktyki. Naiwni, t a i
się wciągnąć w zasadzkę przygotowaną daleko od murów. Osaczeni ze
wszystkich stron, zostali wybici w pień. Załamana ta im o ™
sprawy załoga S am ark ad n y skapitulowała 17 marca 1-JU r
oddzialek T u rk ó w złożony z 1000 ludzi zdołał szczęs iwie wy^ ,
z miasta i ujść przed M ongołam i. Inny oddział o po 0 nejrf 1 złożyli
się w m e c z e c i e i walczył do ostatniego żołnieiza. ozos a ^
b r ° ń , ponieważ C z y n g i s - c h a n obiecał im darować zyci zawsze
svvoją służbę. Nie wiedzieli, że władca mongo s i su cucili się
zdradę. W pierwszą noc po zdobyciu miasta wojown )
 Turków i wycięli ich d o o s ta tn ie g o R zek o m o z g in ę ło w ó w czas do
na Turto» i . . zostal>- zabrane d o niewoli. Zvciezcv
30 ‘>S rwvvaiem wypędzili całą ludność S a m a rk a n d y na o tw arte p0 [e
swoun zw. mienie, wymordowali część m ężczyzn, zgwałcili młode
to b S v oddzielili r z e m i e ś l n i k ó w od reszty tłumu. W szystkich majstrów
podzielili miedzy dygnitarzy i uwtezlt do M ongolii (pod ob no 30 tys.
U h . cześć ocalałych mężczyzn pognali w haszar. Pozostałej ludności
CzMids-chan darował życie i pozwolił w rócić do dom ów , ale po
okupu w w ysokości 200 tys. M * .
Znaczne sukcesy odnosił w tym czasie ró w n ież k o rp u s Dżocziego
o p eru jąc y nad dolną Syr-darią. P rzew o d n ik am i jeg o byli dwaj
miejscowi kupcy muzułmańscy, którzy w stąpili n a służbę d o Czyngis-
-chana: Hasan-chodża i Ali-chodża. Pierwszego z nich Dżoczi wysłał do
SvenakiL bv namawiał mieszkańców d o p o d d a n ia się Mongołom.
Mieszczanie potraktowali go jak zdrajcę, nie dali m u posłuchu, w
końcu zamordowali. Determinacja m ieszczan i załogi wojskowej
niewiele jednak pomogła w obliczu m ach in m io ta jąc y c h garnki z
płonącą ropą naftową, potężnych balist i k a ta p u lt. Po siedm iu dniach
walki Sygnak został zdobyty, a wszyscy m ieszkańcy zabici. Po krótkiej
próbie oporu padły też Uzgend i B arczyłygkent. L u d n o ść tych miast
ocalała. Długo i zaciekle bronił się n a to m ia st A sznas. Większość jego
obrońców zginęła. Bez wałki poddał się D żend (kw iecień 1220), którego
załoga opuściła zawczasu miasto i wycofała się d o C h o re z m u . Mimo to
Mongołowie wypędzili całą jego ludność na o tw a rte pole. ograbili ją.
trzymali pod gołym niebem przez dziewięć dni. w końcu jednak
pozwolili na powrót do domów. W ym ordow ali je d n a k gru pę mężczyzn.
Namiestnikiem Dżendu z ramienia M o n g o łó w z o stał Ali-chodża. W
mieście zatrzymał się na dłużej Dżoczi, P o zo stał tu aż d o wyprawy na
Chorezm.
Najeźdźcy wszędzie odnosili sukcesy. D o m a ja 1220 r. opanowali
prawie całą Azję Środkową aż do linii A m u -d a rii, i to bez żadnej
nioa krótszych lub dłuższych oblężeniach. Muhammed
itn czoła na otw artym polu. L atem 1220 r. z braku
schron ita d.Ud-r^C ngis-chanowi tw ierdza M a z a n d a ra n , w której
Wsrvscv f S1?- ' er^en'^ atun wraz z haremem syna i jego dziećmi.
ycJ c J_nc- zostah tryumfalnie odstaw ieni d o M ongolii.
d a la c h t * Cz>n ^ - c h a n wydzielił kilka korpusów do
* Tr*> «¡meny z Dżebe. S u bedejem i T o k u c z a re m
142
wysłał przez A m u -d arię w pościg za szachem, dość silnv
Chodżent (o k tó reg o zdobyciu już pisaliśmy), mniejszv J ^ “
Ałak-nojonem i tysięczmkiem Jasawurem - na Bałch i Talk™7 •
działaniach b ra k w źródłach historycznych wiadomości,, komuś!
Dżocziego i C z a g a ta ja — na Chorezm.
Najważniejsze zadanie do wykonania mieli Dżebe Subedei i
Tokuczar. Pierwszy m iał stanowić awangardę armii, druei - centrum
trzeci — arierg ard ę. „Siłą Boga Wielkiego, póki go [szacha — L.P.] nie
pojmiecie, to me wracajcie! — rozkazał chan. — Następnie wręczył
Subedejowi ja rly k i oświadczył: „Emirowie starsi i cały lud niech
wiedzą, że ja d ałem tobie całe oblicze Ziemi od wschodu słońca do
zachodu. K ażdy, k to się upokorzy, będzie ułaskawiony, a każdy kto
nie upokorzy się i stanie przeciw, będzie zgubiony"18. Trzej dowódcy
mieli więc p o d b ić północno-zachodnie rejony państwa chorezmijskiego.
nie dopuścić d o koncentracji odwodów, pojmać Muhammeda. Chan
surowo przy tym nakazał, by bez potrzeby nie przelewali krwi. nie
grabili ludności, używali siły tylko w razie napotkania oporu. Tokuczar
nie usłuchał tego rozk azu i splądrował jeden z rejonów, w którym
ludność p o d d a ła się bez walki. Omal nie przypłacił tego głową, w
końcu je d n a k chan dal się udobruchać i poprzestał na odebraniu mu
dowództwa.
Dżebe i Subedej bez wytchnienia szukali Muhammeda. przebywając
dziennie nieraz po 100 km, maszerując bez przerwy po 10— 12 dni. z
krótkimi tylko o dp o czyn kam i dla ludzi i koni. Amu-darię przebyli
szybko i spraw nie o k o ło połowy kwietnia 1220 r. Uchodząc} przed
nimi szach przybył d o N iszapuru 18 kwietnia. Stąd umknął do Ristanu.
Po drodze przekazał jed nem u z emirów dwa wozy z drogocennymi
kamieniami, polecając posłać je do niedostępnej, zdawało się. ^w|er ^
Prdachan. N iebaw em w arow nia ta prawie bez oporu pod a a ^ się
Mongołom i wszystkie kosztowności trafiły do Czyngis-chana. -a
tymczasem uszedł d o Reju (dziś Teheran), a potem do k az^ ™ ; J ;
jego syn, R u k n ed -D in Gurszanczi, siał w pogoiomu z . J - ,
armią. M im o że była ona równa liczebnie Mongołom, ni e>
należycie w y ko rzy stan a i niebawem rozproszyła się zupę ni
badacze sądzą, iż było to następstwem klęsk, # Karonem,
1 Subedeja. W trakcie ucieczki, gdzieś między
« ■ * został p o d o b n o ostrzelany z łuków , od.uo*1 k*»* v ,
rozpoznany przez napastników zdoła
143
 . • i, Diuletabad w H a m a d a n i e na czele 20 tys. żołnierzy stoczył
T „ a' w wojnie bitwę na otwartym polu. Pobtty w niej, |edwyo
jedyną w J Ji wreszcie drogę do B agdadu, na której zmylił
Swvcdh p r z e ś l a d o w c ó w i skręci! d o twierdzy Ser-C zahan. Nie zagrzał w
dei miejsca, bo i tu pojawili s.ę zwtadowcy nteprzyjacela. Przenióst siy
2 a jedna z wysepek na Morzu Kaspijskim, lezącą w pobliżu ujścia
leki Gurgen. Tu w końcu grudnia 1220 r. zm arł w niejasnych
okolicznościach. Pozostała przy mm do końca tylko mewielka grUpa
najwierniejszych dworzan.
' Podczas pościgu za szachem M ongołowie faktycznie me niszczyli
napotykanych po drodze miast. Wyjątek stanow iły tylko Buszenga i
Zawa. gdzie żołnierze Dżebego i Subedeja napotkali opór. Oba miasta
zostały więc splądrowane i zniszczone, a ludność w znacznej mierze
wycięta. Splądrowaniu uległo jednak wiele miast: Tus, Amul, Rej
(mimo że poddał się bez w'ałki M ongołow ie zabrali zeń kobiety i
dzieci), Hamadan, Saw', Ispahan, Zendżan, K azw in, D am gan, Habu-
szar. Według Dżuwejniego Mongołowie gdzieś koło H am ad an u jeszcze
raz rozbili wojska chorezmijskie, dow odzone przez Beg-tekina i Klucz-
-Buk-chana. Po tym zwycięstwie już na p o czątk u zimy 1220/1221 r.
wtargnęli do Azerbejdżanu i splądrowali m iasto Ardebil. Nikt nie
potrafił stawić im skutecznego oporu. Po o trzy m an iu wiadomości o
śmierci Muhammeda Subedej udał się do M a w a ra n n a h ru na spotkanie
z Czyngis-chanem. Na naradzie z m o n arch ą ustalono, że trzy tiimeny
obu w-odzów obejdą Morze Kaspijskie, ustalą, ,,jakie ludy tam
mieszkają", wkroczą do Europy W schodniej, ro zp o zn ają świat chrześci­
jański. Miał to być wstęp do przyszłego p o d b o ju Z ach od u.
Niebawem dopełnił się także los C horezm u. D o jesieni 1220 r. nie
został dotknięty wojną. Ten zamożny rejon rolniczy, otoczony zewsząd
pustyniami lub wodami Jeziora Aralskiego, miał wiele czasu na
przygotowanie się do obrony. Organizował ją b o h a te r Chodżentu.
Timur Melik. Koło Urgenczu odniósł on pierwszy znaczący sukces
pokonał grupę wojsk mongolskich w chodzących w skład korpusu
zocziego. To pierwsze w tej wojnie zwycięstwo wojsk chorezmijskich
podniosło na duchu mieszkańców całej krainy.
._n . slyczn| u 1221 r. przybył do C horezm u syn M u h am m ed a, Dżelal
nieha^ VV0C*Z Z^°*ny’ d^elny, zdecydow any, m ierny jednak, jak
on wS7v ^ S,? ° kazało’ Poetyk. Zdaniem wielu badaczy r e p r e z e n t o w a ł
ie ujemne cechy władców m uzułm ańskich swej epoki: ślepe
144
okrucieństwo, fanatyzm religijny, nienawiść do wszwtWr* •
wyznań, bezgraniczą pogardy do poddanych, żądzy M a d z y ^ / a d a
„ia bogactw. T eraz został ostatnim w dziejach
nieważ zastał w Choreznue wrogą atmosferę, skutek rządów marki'
porzucił kraj i razem z Timurem Melikiem oraz 300 naibardziei
wiernymi towarzyszami przez pustynię Kara-kum dotarł do Chora-
sanu. Ale tu byli już Mongołowie. Klucząc więc po bezdrożach
by ich uniknąć, przedostał się do nietkniętego wojną południowego
Iranu, a stąd do Afganistanu, gdzie jął sposobić nowe siły do wafki
z najeźdźcą.
Po wyjeździe Dżelal ed-Dina klika Terken-katun ogłosiła w
Urgenczu chorezmszachem emira tureckiego Humar-tekina, krewnego
matki M uham m eda, człowieka słabego, tchórzliwego, bez talentu i
charakteru. Pod takim władcą przygotowania do obrony postępowały
opieszale, rozluźniła się dyscyplina w wojsku, zmalało zaufanie do
przywódców wśród ludności. Mimo wszystko Urgencz był miastem
bogatym, ludnym , m ocno ufortyfikowanym, mogącym się długo
bronić. Doceniał to Czyngis-chan, który wysłał nań silne korpusy
Czagataja, Ugedeja, Dżocziego oraz tłumy haszaru. Na początku walki
Mongołowie udając ucieczkę wywabili za bramy część obrońców',
których potem osaczyli w otwartym polu i wybili doszczętnie. Po tym
sukcesie ruszyli do szturmu i wdarli się do miasta. Obrońcy stawili
jednak zacięty o p ó r i po całodziennej walce wyparli ich za mury.
Mongołowie musieli przystąpić do regularnego oblężenia. Otoczyli więc
szczelnie miasto, pognali do robót jeńców, zaczęli bombardowanie
pociskami z balist. Dżoczi pragnął oszczędzić ludne i bogate miasto,
zgodnie bowiem z obietnicą Czyngis-chana miało wejść w skład jego
posiadłości. Czagataj natomiast był bezlitosny i chciał śmierci
wszystkich jego mieszkańców. Różnice zdań i spory między Cz\ngis>^
darni wpłynęły na przebieg oblężenia. Mongołowie przez długi czas nic
mogli zdobyć m iasta, ponosili duże straty. W końcu jed n a' cimi^ 1
pociski i strzały napastników' zrobiły swroje. Szach Hu mar te 'in z,
się i kazał otworzyć bramy. Ale lud podjął walkę, zęsc rai
zamknąć, przez inne Mongołowie zdązyli wedrzeć S1^ .
Zawrzały zacięte walki na ulicach. „Bili się ™?zczyz ’ . dopóki onj
— pisał Ibn al-Asir — i nie zaprzestali »
[Mongołowie— L.P.] nie zawładnęli całym gro em • dzili ca}i}
Po zdobyciu Urgenczu zwycięzcy swoim y
145

ludność za mury i przystąpili do grabieży N astępnie podzie|j|i
' .¿T ańców miasta na kilka grup. W jednej .k u p .lt rzemieślników, i
T h wywieźli do Mongolii, w drugiej dziec. , m łode kobiety. Tc
ostatnie zostały ro zeb ran e między zdobywców , by pelntc r o lę nałożnic i
służących. P ozw olono im w drodze łaski z a b ra ć ze s o b ą dzieci.
Mężczyzn i starców skupili w trzeciej grupie, l a została przeznaczona
„a wybicie Każdy Mongoł otrzym ał, w edług przesadnej relacji
Dżuwejniego, po 24 ofiary, które miał w łasnoręcznie zabić. Poszły w
ruch lopory, szable, buławy i dziryly. rozlegały się krzyki rozpaczy,
zaw odzenia, jęki. rzężenie konających.
Po upływie krótkiego czasu m asa trupów' zaległa całe pole za
miastem. Nikt z tej grupy nie został oszczędzony. N astępnie zwycięzcy
otworzyli tamy i skierowali wody A m u-darii na nieszczęsne miasto,
zatapiając wszystkie zabudowania i ocalałych z p o g ro m u mieszkańców,
którzy zdążyli gdzieś w zakam arkach ukryć się przed najeźdźcami.
Mongołowie zniszczyli następnie system irygacyjny C horezm u, zamie­
niając część pól uprawnych na suche p astw isk a, m ogące wykarmić
tylko niewielką liczbę bydła, koni i owiec. Z ich p u n k tu widzenia było
to posunięcie ekonomiczne — byli przecież p asterzam i żyjącymi z
hodowli zwierząt.
W styczniu 1221 r. Czyngis-chan wysłał spod T alkanu korpus
Tołuja na Chorasan. 25 lutego M ongołow ie dość łatw o opanowali
Merw. ważny ośrodek produkcji tkanin je d w a b n y c h i bawełnianych,
dawną stolicę państwa Turków Seldżuków. Część ludności miasta
została wybita, rzemieślnicy wywiezieni d o M ongolii. Bez walki
poddał się też Herat. Dzięki temu ocalał, ale załoga szachu została
wymordowana. Twardy i zdecydowany o p ó r stawił natom iast Nisza-
pur, gród duży i bogaty, największy w tej części Azji ośrodek produkcji
obierców, tkanin jedwabnych i baw ełnianych. N a jego murach
obrońcy ustawili podobno aż 3000 k a ta p u lt m iotających strzały i 500
.armeme. Ale Mongołowie potrafili ju ż zdobyw ać miasta! Mieli
- - chińskich inżynierów, tysiące rzem ieślników, dziesiątki
sk n fJr mę/<f/yzn “ gnanych w haszar. W ciągu krótkiego czasu
oeroinnT T WlęC rzekomo 3000 balist, 300 k a ta p u lt m io ta ją c y c h
naftową \ W j o T i ?° ° machin r/u c a )4 cych g arnki Z Płonącą ^
trzy dni p ! urrnovvych drabin. O p ó r N iszap u ru trwał zale
ludności ' lrvXiZ ^ m 'aSla ( , ° kwietnia) zaczęła się m a s a ^
’ J4U c/tery d ni. „I zabili T a ta rz y [ M o n g o ł o w i e — l P ]
146
wszystkich- kto tam był pisał g e o g ra f perski J a k u t i wielkich, i
,llych. i kobiety, i dzieci. P otem zniszczyli go [gród L.P.] tak. żc
lałycl
vupełnie
upełn
zrównali z ziem ią, i dołączyli d o tego zniszczenie wiejskich
Ilości”
włości 20. Była to zem sta za śm ierć T o k u c z a ra , k tó ry zginął od strzały
oblężenia. ~ t
przerażony o k ru tn y m terro rem najeźdźców Bałch pod dał się wiosną
1221 r. bez walki sam em u C zyngis-chanow i. M im o to rozwścieczeni
o p o re mspotkanym w C h o ra sa n ie M ongołow ie w yprow adzili całą jego
ludność w pole, ograbili ją, a część w ym ordow ali. W edług s k ło n n y c h
do przesady historyków m u zu łm a ń sk ic h m iało w tedy /g in ąć 200 tys.
ludzi. Kwitnące m iasto, m ające p o d o b n o aż 1200 m eczetów , /.ostało
zrujnowane i spalone. T ragiczny był rów nież los ludności wiejskiej w
Chorasanie. W okręgu Bejchale najeźdźcy w ym ordow ali rzeko m o 70
tys. ludności, w Nisic (w południow ej T u rk m en ii) również 70 tys.
Według Nesewiego pustoszący k aż d ą wieś oddział M ongołów „zbierał
chłopów, których znaleziono we wsi i odw oził ich do głów nego miasta
okręgu. Tam chłopom kazali b u d o w ać balisty i ryć okopy, d o p ó k i gród
nie został wzięty” 21.
Przebywający w rok później po tych strasznych w ydarzeniach w
Azji Środkowej uczony m nich tao isty czn y 22 z S h an d o n g u , C h a n g C hun
stwierdził,
i
że panuje tu głód. kraj jest zupełnie spustoszony i
zniszczony, w S am ark an d zie zo stała zaledwie 1/4 ludności. W edług
tejże relacji chłopi po wsiach gło du ją, wszędzie wałęsają się bandy
rabusiów i podpalaczy, w całym k ra ju słychać głosy rozpaczy. B uchara
wydawała się uczonem u ch iń sk iem u jeszcze bardziej /niszczona i
wyludniona niż S a m a rk a n d a . W przeszło 100 lat później po najeździe
mongolskim Ibn B attu ta napisał o S am ark an d zie: „ N a d brzegiem r/eki
wznosiły się ongiś wielkie pałace i budow le, o wysokości których do
z,s Jeszcze o p o w iad ają m ieszkańcy m iasta. Atoli większość tych
°wli, jako i sam o m iasto , leży teraz w gruzach i nic posiada murów
«ni l ram (zdobyte przez M o n g o łó w po walce m iasta były z reguły
awione prawa do p o sia d an ia m u ró w ob ro n n y ch ). O Bałchu Ibn
nie i ,*• naP'sak "Jest o n o zru jn o w a n e i opustoszałe [...] M iasto było
» l e c - 0lbrzymie 1 rozległe, d o dziś jeszcze przetrw ały ślady po jego
^ 1 szkołach [...] Przeklęty Tenzig [Czyngis-chan / . . / ł.)
P°s/ukiwl° m 'asto ’ zniszczył prawie trzecią c /ę ść meczetu w
Pod UK!Waniu skarbu, o którym p ow ied zian o mu. jak ob y ukryty był
J°dną z kolumn meczetu. A byl to ongiś najwspanialszy / meczetów

iw fc ta " « Nigdy nie dźwignął się d o d a w n e j ś w ie tn o śc i Niszapur, nie
odbudowany został w ogóle zniesiony z P o w ie rz c h n i ziemi Termez.
Zdumiony świat ujrzał nieznane nigd y d o t ą d o k r u c ie ń s tw o .
O niechby mnie matka nie zrodziła, m echbym umarł, by
zapomniane zostało to, co się zdarzyło! - pisał Ibn al-Asir. - Mówię
jednak bo jest to opis największej katastrofy i najbardziej wstrząsającej
hańby [ ] jaka spadła na wszystkich ludzi, w szczególności muzułma­
nów I prawdę rzekłby ten, co by powiedział, że świat, od czasu jak
Bóg wszechmogący stworzył Adama, aż po dzień dzisiejszy nie został
dotknięty takim nieszczęściem. Bo największe z zapisanych okrucieństw
jest to, jak Nabuchodonozor napadł na dzieci Izraela, mordując i
niszcząc Jerozolimę. A czymże jest Jerozolim a w p o ró w n an iu z krajami,
które ci przeklęci niewierni zniszczyli? G dzie każde m iasto dwakroć
było większe od Jerozolimy, a ci, co zostali w jednym mieście przez
nich wymordowani, liczniejsi byli niż wszystkie dzieci Izraela?
[...] Tatarzy [Mongołowie — L.P.] nie darow ali życia nikomu,
mordując mężczyzn, kobiety i dzieci, rozpruw ając brzuchy ciężarnym,
by zabić nienarodzone. Ścinali wszystkich, którzy im stawali, a kto
przeżył, uciekał w góry, opuszczając kraj. W szystko to czynili w
krótkim czasie, jaki był konieczny do m arszu. N ie potrzebowali
bowiem zaopatrzenia [...] mieli z sobą owce, krow y i konie, zwierzęta,
których mięso jedzą, nie potrzebując nic innego". W innym miejscu Ibn
al-Asir stwierdził: „To było wydarzenie, którego iskry rozleciały się, i
którego zło rozpostarło się na wszystkich. O n o szło po całym świecie
jak chmura, którą goni wiatr". Dżuwejni napisał, że tam, gdzie
Mongołowie trafili na opór, „gdy było n a ro d u sto tysięcy, tam i stu nie
zostało -4. O straszliwym okrucieństwie najedźców pisali nie tylko
wrodzy Mongołom historycy muzułmańscy, ja k Ibn al-Asir, Dżuwejni,
Ibn Battuta, an-Nesewi czy Al-Omari, ale również opisujący chwalebne
dzieje dynastii Czyngisydów Raszid ed-Din.
Inaczej na wyczyny Mongołów patrzą współcześni badacze,
ocie ąjący obiektywnej prawdy historycznej, szukający przyczyn
snnlp^0, \ n*e *n n e S ° Postępowania w k o n k retn y ch w aru n k ach
cL n r ń ? byCZaj° Wych- ° t0 k i,k a ich ° P inii: ” B urzył 011 [Czyng'S'
stawiałv ^ • wprawc*z*e z zimną krwią kw itnące m iasta, gdy Ą1“
powstaniem^ ,r0VVna^ z z*ernią bogate prow incje w obawie przed ic
konieczność 'vszyslk*e Je8° okrucieństwa były celowe: wojenna
mecznosc, prawo odwetUł próba onieśmieleJ a _ pisal Michaił
M &
j- __ Życie ludzkie nie m iało dla niego żad n eg o znaczenia, tępił
praW ^ jak my tępim y szczury. G d y tylko uw ażał, że są szkodliwi,
ludzl.. ai0 konsekwentnie. Ale nie był o k ru tn y jedynie dla sam ego
C?rucieństwa i mógł naw et przebaczyć o so b istem u przeciw nikow i” 25.
Stanisław Kałużyński pisze: „ O b ra z y o k ru tn e g o p ro w ad zen ia w ojen
Mongołów p o ch o d zą w yłącznie ze śro d o w isk a ludów p od b ity ch i
suia je ludzie znajdujący się p o d b ezp o śred n im w rażeniem najazdów .
Częściowo należało to do psychologicznej stro n y działań w ojennych i
nierzadko przynosiło efekty bez użycia bro ni, częściowo w ynikało z
braku zrozumienia dla w artości wielu d ó b r m aterialn y ch , ja k dom y,
miasta, czy pola upraw ne. Z re sz tą w tam ty ch czasach wszędzie
prowadzono wojny w sp o só b o k ru tn y i znaleźć m o ż n a wiele
przykładów, tak n a W schodzie, ja k i w cywilizowanej Europie,
mordowania tysięcy, a naw et d ziesiątk ó w tysięcy ludzi bez u zasa d n ie ­
nia, przynajmniej w edług naszych w spółczesnych pojęć. Jeżeli chodzi o
Mongołów, to jedynie n iesp o ty k an y , o g ro m n y zasięg tery to rialn y ich
operacji wojennych d o p ro w a d z ił w sum ie d o tak niew iarygodnej liczby
ofiar. Wojny te były p ro w a d z o n e w sp o só b typow y dla n o m a d ó w w
ogóle i wielkim błędem byłoby u w ażanie C zyngis-chana za psych op atę
opętanego żądzą krwi i m o rd u . N ie był on nigdy o k ru tn ik iem ,
lubującym się w w y rafin o w an y ch to rtu ra c h , co często m o żn a o b serw o ­
wać w tamtych czasach u w ładców na W schodzie i Z achodzie. Jeżeli
karał śmiercią, była to najczęściej śm ierć szybka, bez zbędnych
tortur”26.
Zupełnie inną opinię na ten te m a t w yraża W itold R odziński,
pozostający pod w pływ em literatu ry chińskiej. O d m a w iając naw et
ongołom w prow adzenia innow acji w dziedzinie sztuki wojennej,
stwierdza: „Jedną tylko innow ację m o ż n a by przypisać M o n g o ło m —
izując konsekwentnie zasadę lu d o b ó jstw a, posługiwali się terrorem ,
f rzeziami na olbrzym ią skalę w szystkich tych, k tórzy odważyli się im
ważn'WStaW^ ^ y*a t0 Jec^na z zasadniczych broni w ich arsenale,
rac7vlei!SZa * bardziej efektyw na od słynnych łuków , o d p o rn ej zbroi lub
W * niestrudzonych k o n i” 27.
Podłożeltny ZnaWCa ^re<^ n i°w iecza’ M a ria n M ałow ist, zw raca uw agę na
Pierwot lu d o b ó jstw a u praw ian ego przez M ongołów . „W
żadnych1^ ^ . w*erzeniac^ ludów tureckich i m ongolskich nie było
Wyst?Po\ ^ skazaa zabraniających zabijania p o k o n a n y c h , ja k to
a o w pojęciach etycznych judeo-chrześcijańskich.

Svtuacia przedstawiała się pod tym względem zupełnie odmiennie, j uż
W Bartold wskazał, że dane archeologiczne pozwalają sądzić, iż
tureccy koczownicy na stepach czarnomorskich żywili przekonanie, że
uśmiercony przeciwnik będzie w życiu pozagrobow ym niewolnikiem
swego zabójcy. Według legendy rozpowszechnionej wśród nawróconych
Węgrów jeszcze w XI w., i wówczas po raz pierwszy spisanej, pewien
dowódca ich oddziału, który łupił Niemcy i w padł do niewoli, w
ostatniej chwili przed straceniem zabił podstępem cesarza. Chełpił się,
że w pozagrobowym życiu władca ten będzie jego niewolnikiem.
Wskazuje to, że również i Madziarowie, lud pochodzenia ugrofińskie­
go, przedstawiali sobie życie pozagrobowe tak jak Pieczyngowie czy
Połowcy. Zapewne przynieśli z sobą te wierze ma z Azji Śiodkowej,
swej pierwotnej ojczyzny” 28.
Zdaniem Małowista okrutny terror m ongolski miał na celu
zastraszenie, sparaliżowanie woli obrońców, załam anie wszelkich prób
oporu. Ponadto Mongołowie mieli zbyt wielu jeńców , których się
bardzo obawiali, a zapewne i nie mogli wyżywić, dlatego skazywali ich
na śmierć.
„Zapewne koczownicy, żyjący dotąd w nędzy, byli tak olśnieni
bogactwem zdobywanych krajów i miast, że chcieli je ja k najszybciej
posiąść — pisał w innym miejscu ten badacz. — Sam Czyngis-chan
rozumował chyba podobnie, zwłaszcza na początku swych sukcesów.
Poza tym, i to ważne, olbrzymia zdobycz um acniała pozycję chana i
potęgowała wierność i olbrzymi entuzjazm p o d d an y ch dla zdobywcy.
Istniało w'ięc w' środowisku koczowników w spólne zainteresowanie w
grabieży mienia ludów osiadłych i cywilizowanych, i to leżało u
podstaw powstania imperium” 29.
Oceny postępowania Czyngis-chana i jego M ong ołów w Azji
Środkowej są więc wśród badaczy dość rozbieżne. Nie m o żn a jednak
podchodzić do nich emocjonalnie, ani mierzyć kryteriam i współczesnej,
wysoko rozwiniętej cywilizacji. Musimy zawsze mieć na uwadze
menta ność, obyczaje, sposoby myślenia m ieszkańców Azji tamtej epoki
' resztą i dzisiaj można dać wiele przykładów okrucieństw mających
!*“ We ,^ sPółczesnych wojnach i konfliktach w Azji). Naszym
doknn01 Zr° u3 muzułmanskie sporo przesadzały w opisach rzezi
M ia N ^ rf0’ 0- .Przez Mongołów, zbyt uogólniając ich postępowanie.
niechlubne w y S j ) "T m ia s la c h g a j ą c y c h s i ln y o p ó r (choć byty '
-J4 ). l a m rzeczywiście zdobywcy postępow ali bezhtos-
150
. , • cua przykładu d u żą część ludności i terrorem zm uszając
nje. w p o d d a n i a się bez walki. N iew ątpliw ie Azja Ś ro d k o w a w
najazdu wojsk C zyngis-chana po niosła o g ro m n e straty ludzkie i
Wyl11 Une Nie mogły one je d n a k być aż tak przerażające, jak pisali
mater‘ ' muZułm ańscy i R aszid ed-D in , sk o ro w sto lat później
kr0nl te znowu należały do najludniejszych i najbogatszych w Azji,
c z e m u mogła tu w k o ń cu X IV w. w y ro sn ąć now a potęga
kolejnego wielkiego zdobyw cy azjatyckiego — T a m e rla n a .
Nie ma natom iast żad n y ch rozbieżności w ocenie C zyngis-chana
•,r0 wodza. Wszyscy historycy w ojskow ości zachw ycają się sztuką
dowódczą chana. Dla p rzy k ła d u p o d a je m y opinię przedw ojennego
badacza wojskowości m ongolskiej, W acław a Z ato rsk ie g o . „ K a m p a n ia
chorezmijska może służyć za w zór p ro w a d z e n ia w ojny. N a kilka
wieków przed N ap o leo n em chan rozw iązał jed en z najtrudniejszych
problemów dow odzenia na tea trz e d ziałań w ojennych k ilk o m a a rm ia ­
mi. Pozostawiając przy sobie naczelne d o w ó d z tw o , na czele sam od ziel­
nych armii stawiał energicznych i u ta le n to w a n y c h m łodych d o w ó d có w .
J
Częstokroć dowodził osobiście a rm ią m a ją c ą n ajtru d n iejsze z a d a n ie do
wykonania. O perow anie p o tę ż n ą a rm ią , z e b ra n ą w je d n ą masę, było
rzeczą niezmiernie tr u d n ą , to też ja s k ra w ię w ystępuje tu taj jego
koncepcja tworzenia sam od zielny ch arm ii dla d o k o n a n ia określonej
operacji. Stosownie d o pow ziętego przez siebie p lan u w ojny p od aw ał
dowódcom armii tylko og ólne w ytyczne, p o zo staw iając im szeroką
inicjatywę w w yborze śro d k ó w i sp o s o b ó w osiągnięcia p o staw io n y ch
zadań. Operacje poszczególnych arm ii zw iązan e były ideą m a n e w ro w ą ,
a nie bezpośrednią łącznością. D a ją c d o w ó d c o m arm ii ogólne
wytyczne, żądał w y k o n a n ia z a d a n ia aż d o k o ń ca i tutaj żad n eg o
usprawiedliwienia nie u zn aw ał. Jeg o żelazna w ola zm uszała do
«względnego w y k o n an ia z a d a n ia . K a ż d e m u je d n a k z d o w ó d c ó w
zapewnia! zawsze d o sta te c zn e środ ki. P o d s ta w ą system u w ojennego
zyngis-chana była należyta o rg a n iz a c ja w o jsk a, w ew nętrzny ład i
surowa dyscyplina p o d p o rz ą d k o w u ją c a jeg o woli narzędzie zwycięstw
rm*ę
n i
nail Cm z n ak o m ity m p ra k ty k ie m w ojny m an ew ro w ej, stanow iącej
A?ii ^SZ\ k*ucz d ° osiągnięcia zw ycięstw a. Ale za jeg o zw ycięstw a ludy
J Pociły o grom ną cenę.

9. W O J N A Z O S T A T N I M CHO REZM SZACH EM
Mimo nieustannego pasma sukcesów położenie najeźdźców w
O k r u tn ie niszczonym kraju wcale nie było łatwe. Osłabione dużymi
stratami poniesionymi w walkach i niszczących siły łudzi i zwierząt
nochodach wojska Czyngis-chana zostały rozrzucone na rozległych
opór ludności zaś wcale me zmalał. Gdy korpusy
p rz e strz e n ia c h ,
Dżocziego, Ugedeja i Czagataja zdobywały C horezm , Tołuj podbijał
Chorasan. a Dżebe i Subedej ujarzmiali północne połacie Persji.
Czyngis-chan po zdobyciu Termezu. jak wiemy, udał się na odpoczynek
nad Amu-darię. Po drodze grabił ludność Badachszanu, „niszcząc i
oddając wszystko ogniowi” (wg. słów Raszida ed-Dina). Niedługo
popasał na stepach Samarkandy, doszły go bowiem wieści o
organizowaniu nowych sił do walki przez Dżelala ed-Dina.
Syn nieszczęsnego Muhammeda, dawny namiestnik G azny (położo­
nej w Afganistanie, na południe od K abulu), po opuszczeniu
niegościnnego Chorezmu ruszył do swej prowincji, szukając tu oparcia
w walce 7 najazdem mongolskim. Po drodze zbierał siły. W
Chorasanie. koło miasta Murgad, przyłączyło don prawie 40 tys.
Turkmenów, z dawnym namiestnikiem Merwu na czele. Nieco później
przybył turkmeński wódz Seif ed-Din z p o d o b n ą liczbą wojska. Do
Afganistanu Dżelal ed-Din dotarł więc już z silną arm ią. Tu wydatnie
wzmocnili go Afganie z. emirem Amin el-mułkiem. Wiernie służył leż
dzielny Timur Melik. Główną bazą sił Dżelala ed-D ina stał się
północny Atganistan. kraina wówczas rozwinięta gospodarczo, zamoż­
na i ludna. Zamieszkiwali ją Tadżycy, trudniący się rolnictwem,
rzemiosłem i handlem, Persowie osiadli głównie w miastach oraz
tureckie ludy koczownicze, żyjące z pasterstwa. Wszyscy oni sprzyjali
Dżelal ed-Dinowi i gotowi byli zaciekle walczyć z M ongołami.
Latem 1221 r. na czele 60 70 tysięcznej armii chorezmszach ruszył
na nieprzyjaciela. Czyngis-chan był w akcji już od wczesnej wiosny. Po
minięciu Termezu i Balchu podszedł pod T alikan w północno-
zac todnim Afganistanie. W mieście znajdowała się silna twierdza
‘ “ «i ob!e8ana od dawna przez M ongołów. C z y n g is-c h a n
r h \r. -1U ^ UZ° ° raz czasu ' dopiero nadejście korpusu 1 ołuja z
asanu pozwoliło mu pomyślnie zakończyć walkę. Po 10 m i e s i ą c a c h
152
* nei obrony T alikan padł, a jego wszyscy mieszkańcy zginęli.
her°ILZ|n śladem po nim zostały ruiny i zgliszcza.
jCd'Tcriz Czyngis-chan ruszył na K abul i G azne. Brak jest zgodności
. i ‘co do trasy jego m arszu. Pewne jest. że wiodła ona przez
/r°hityczne przełęcze H in d u k u szu sięgające wysokości 3300 m i
"'po w ała życie i zdrowie wielu tysięcy ludzi. N a p o tk a n e po drodze
liasta i zamki stawiały zacięty opór, o k u pion y z reguły śmiercią
wszystkich obrońców. G urziw an padł dopiero po miesięcznej obronie,
\ndaraba P° nieco krótszej. O bie miejscowości zostały ograbione i
spalone. Długo bronił się górski zam ek Bam ian, gdzie zginął od strzały
ulubiony wnuk Czyngis-chana, syn C zag ataja, M utugen. Po zdobyciu
Bamianu Czyngis-chan rozkazał, by żołnierze „zabijali wszelkie żywe
istoty, także dzikie zwierzęta i ptaki, nie brali ani jednego jeńca, ani
żadnej zdobyczy, i żeby przekształcili gród w pustkow ie i nigdy go nie
odrodzili, i żeby ani je d n a żywa istota w nim nie p o zo stała” 1. Rozkaz
ten Mongołowie w ykonali sk ru p u latn ie i do końca. N a gruzach
Bamianu zamarło wszelkie życie. W edług lbn B attuty pozostał tylko
minaret głównego meczetu. R u in om B am ianu n ad an o potem złowrogą
nazwę Shahr-e G h o lg h o th a, tj. M iasto Krzyku.
Najazd Czyngis-chana na A fganistan angielski badacz Percy Sykes
nazwał kataklizmem. Pisał, że w ładca mongolski podczas swych
zwycięskich podbojów wyniszczył więcej ludzi niż każdy inny zdobywca
w historii2. Źródła perskie i arabskie wymieniają w sumie co najmniej
30 wielkich rzezi d o k o n a n y c h przez M ongołów w m iastach państwa
chorezmijskiego, w tym w O trarze. Sygnaku, Aszmasie, Termezie,
^isie. Bałchu. Niszapurze, Sabzaw arze, Tusie. H urhandżu. Merwie,
Heracie (po jego drugim zdobyciu), H am a d a n ie i we w spom nianych
miejscowościach A fganistanu. M niejszemu lub większemu splądrow aniu
•zniszczeniu uległo prawie 100 miast. W edług Raszida ed-D ina. ubytek
udności był tak ogrom ny, że około 1295 r. tylko 10% ziemi
znajdowało się pod upraw ą. Reszta leżała odłogiem z braku rąk do
Pracy. Podobno pewnego razu, w m om encie refleksji, Czyngis-chan
rapytał pewnego pojm anego do niewoli księcia afgańskiego: „Jak
Gd\ ,SZ' CZ^ lCn Przeiew krwi pozostanie zawsze w ludzkiej pamięci?” ,
ksi*‘ mU zar^czono’ ż.e nie zostanie ukarany za szczerą odpowiedź.
Pozos °^ rze^ : "Skoro chan w dalszym ciągu będzie m ordował, to nie
• ame nikt, kto bv pamiętał o tej krwawej rzezi” . Chan nic na to
n,e °dpwiedział.
153
 W duchu chyba jednak wiedział, co czym. Straszhwym terrorem
rzeczywiście sparaliżował mysi o oporze w d u /c j części p o d b ija n e g o
[rmu. ..Trudno sobie wyobraź,c ten paniczny strach, k t ó r y zawladna|
wszystkimi sercami — pisał Ibn al-Asir. - O pow iadają, że pevvien
Mongol wpadł do dużej wsi i zaczął zabijać jej mieszkańców, nie
napotvkajac żadnego opóru. Innym razem b ezbro n ny M ongol kazał
swemu jeńcowi położyć się na ziem, i czekac, az on przyniesie b ro ń . On
podporządkował się temu rozkazowi, chociaż wiedział, że broń będzie
potrzebna Mongołowi do ucięcia mu szyi"3. Nie d a rm o więc C zyn g is-
-chan był dla średniowiecznych historyków m uzułm ańskich ucieleśnie­
niem wszelkiego zła na ziemi, wysłannikiem szatana, narzędziem zemsty
Bożej, karzącym ludzi za ich grzechy.
Ale dla Dżelala ed-Dina był tylko o k ru tn y m wrogiem, z którym
trzeba walczyć do końca. Po opuszczeniu G a z n y szach założył obóz
obronny koło miasta Parwan, na północ od G azny , nad rzeką Logar,
dopływem rzeki Kabul. Tu oczekiwał nadejścia M ongołów . Czyneis-
-chan zlekceważył przeciwnika. D otąd M ongołow ie kroczyli "od
zwycięstwa do zwycięstwa, i to właściwie bez bitwy. Pewien więc
łatwego sukcesu chan wysłał przeciw Dżelalowi ed-D inow i tylko 30 40
tysięczny korpus pod wodzą T atara, Szigiego K u tu k u , wybitnego
prawodawcy i dobrego organizatora, wodza je d n a k m ało doświadczo­
nego. Latem 1221 r. obie armie spotkały się pod Parw anem .
Armia Dżelala ed-Dina stanowiła m ozaikę narodow ościow ą. Skła­
dała się z Afganów, Turkmenów, G u rkó w , Połow ców (Kumanów),
Tadżyków i Turków-Karłuków. Prawe skrzydło szach powierzył Amin
ed-Din Melikowi, lewe — Saif ed-Din M elikowi Igrakowi, wodzom
wytrawnym, wiernym dynastii. W centrum dow odził osobiście. Celem
zaoszczędzenia koni kazał niektórym oddziałom ja z d y walczyć pieszo, a
p ,erZC T ' 06 zostaw^ na ty k ch poza zasięgiem strzał Mongołów,
rawe s rzydło wojsk Szigiego K utuku. znacznie silniejsze od lewego.
° n?^ główne natarcie na przeciwnika. W alkę rozpoczęło
S ata^ując śmiało i mieszając szyki wojsk szacha.
iednak ^ Wie a US1^°Wa^ te^ złarr|ać oddziały cen tru m , napotkali tu
w z m o c n ¡ ^ r , any 0pór ' nie mo8 l¡ zdobyć przewagi. „ P o przybyciu
S E t tlyl0yCh ,rzulów - P
L Mo"1ed-D
. on [D żcl.l
ly*M szone wojsko w nocy i rezultat bitwy był nierozstrzygui?'
łćP go dnia rano wojska chorezmijskie ujrzały przed soba
bardzo liczne oddziały przeciw nika. Część żołnierzy po pad ła w
n° " t \ chciała ju ż uchodzić z pola bitwy, gdy szach w padł między
pan i energicznie jął zachęcać do walki. „ N a sz e w ojsko jest liczne
szeref _ my utworzymy szyki i w eźm iem y w rogów w kocioł z praw a i
"lewa!” 5- Słowa zachęty pom ogły i w ojsko podjęło walkę. R ychło się
Z
kazało, że owe oddziały posiłkow e były kukłam i z w ojłoku,
o
Usadzonymi na konie. T ym razem p o d stę p M ong ołów nie dał
spodziewanych efektów.
Natarcie armii Szigiego K u tu k u zostało pow strzym ane, co widząc
5-0(7; rzucił do k o n trn a ta rc ia w ypoczętą jazd ę, ukrytą na tyłach w
odwodzie. M ongołowie nie w ytrzym ali jej nacisku i poszli w rozsypkę.
Jazda chorezmijska ruszyła za nimi w pogoń. W pew nym mom encie
uchodzący M ongołowie nagle zawrócili i jeszcze raz zwarli się z
wojownikami szacha. P ad ło w ów czas o k o ło 500 żołnierzy chorezm ij-
skich. ale rezultat bitwy ju ż się nie zmienił. D o walki w kroczyły dalsze
rzuty wojsk szacha i M ong ołow ie z ciężkimi stratam i musieli opuścić
swe pozycje. Po raz pierw szy w tej w ojnie a rm ia C zyngis-chana
poniosła klęskę. P odniosło to na d u c h u w ojsko i ludność p aństw a
chorezmszachów. W wielu m iejscow ościach o p a n o w a n y c h ju ż przez
najeźdźców wybuchły p o w stan ia, w ładza M o n g o łó w w A fganistanie
poważnie się zachw iała. P o jm an y ch w bitwie jeńców' szach kazał
poddać wymyślnym to rtu ro m . W okrucieństw ie nie ustępow ał M o n g o ­
łom. Czyngis-chan sp o k o jn ie przyjął wieść o klęsce. D ługo wyjaśniał
Szigiemu K utuku błędy, ja k ie popełnił w bitwie, w d u ch u jed n a k chyba
rozumiał, że pośrednio sam winien jest klęsce, lekcew ażąc przeciwnika.
Teraz z głównymi siłami osobiście ruszył przeciw Dżelal ed-D inow i. Po
drodze musiał oblegać n iektóre m iasta (w sp o m n ian e u przednio T alikan
1 Bamian), inne — ja k K ab u l i G a z n a p o d d ały m u się bez walki.
■JTio to oba zostały zniszczone i sp ląd ro w an e, a ludność częściow o
/ 'la‘ SZC2ególnie u k a ra n a została G a / n a , sprzyjająca m ocno
r> oołw. Została lak zniszczona, że jeszcze w sto lat później według
ea9Ji Ibn Battuty — cała leżała w gruzach.
rozła zwycięslwic P°d Parwanem w obozie szacha nastąpił
? i * ow
in o^ern
- Jeg ° były spory między dow ódcam i o łupy po
^ Przystępie gniew u Am in Molik uderzył knutem w g ł o w ę
bezk- ma ^ c^ a . Ponieważ był krewnym szacha, uszło mu to
Hodzon^u ^ ec^uS relacji Ibn al-Asira w zatargu tym miał zginąć
y rat Saif ed-D ina. W tedy urażeni wodzowie: Sail cd-D in
 • w iei nurty, wiedział, że nieuchronnie utonie, ale że nie ma
w ii. MU7 ufar Melik i Azam Melik p o r z u c i , obóz szacha
""I ’ drogi ra tu n k u ” - pisał Nesewi.
pomaszerowali ze swymi wojskami do Peszawaru. Przy Dżelal ed-Di„ie
P dczas bitwy M ongołowie pojmali syna Dżelala ed-Dina, chłopca
nozostal tylko Amin Melik z oddztalamt tu re c k im ,, maszerujący „a
¡o czy ośmioletniego. Aby nie mieć w przyszłości konkurenta do
południowy wschód Afganistanu. Mongołowie m e natrafili więc na
S1C chan kazał go natychm iast zabić. G dy pod koniec bitwy zbliżył
silniejszy opór ze strony wojsk szacha. Mimo to w dalszym ciągu, jak
trondUo rzeki ujrzał, „jak m atk a szacha , m atka jego syna i wszystkie
nisal Ibn al-Asir, „grabili, zabijali, palili, we wszystkich miejscowoś-
. . nie
• (jutuoutn... kobiety z j e£° haremu wołały rozpaczliwie: Zaklinam y cię na Ałłaha,
ciach
ciacn mc p o z o s ta w ili 7VW PI
-j dduszv”
żyw ej u sz y- 6.
zabij nas i uratuj od niewoli” 7. Dżelal ed-Din kazał je wszystkie utopić.
Dżelal ed-Din cofał się p rze d w o js k a m i chana az d o In d u s u , do
N a s t ę p n i e w pełnym rynsztunku, z chorągw ią w dłoni, wskoczył do
granic swego państwa. Tu spróbował jeszcze nakłonić do współpracy
emirów, którzy niedawno opuścili jego obóz. G dy wyruszał z wojskiem rzeki i przepłynął ją ku podziwowi całego wojska mongoskiego. Widząc
w ich stronę, natknął się na armię Czyngis-chana. Było to 25 listopada eo Czyngis-chan przywołał synów do siebie i powiedział: „Jeśli ojciec
1221 r. w p o b liż u obecnego m ia s ta D ara Ismail K han w P a kista n ie , daje życie synowi, oto do kogo pragnie go widzieć podobnym !” 8
koło ówczesnej granicy z sułtanatem delhijskim. Siły obu stron były R z e k o m o nawet zabronił strzelać z łuków do szacha. Również
nierówne. Mongołowie mieli bowiem około 60 tys. wojska, szach — Timurowi Melikowi i 4 tysiącom żołnierzy udało się przepłynąć Indus i
tylko 30 do 35 tys. „Wpadli na siebie, jedni na drugich, [najpierw — wynieść cało swoje głowy. O bóz wojsk chorezmijskich ze wszystkimi
L.P.] konnica — pisał Nesewi — zeszli się w boju dzielni i trzymali się k o s z t o w n o ś c i a m i dostał się w ręce zwycięzców. Pościg za rozbitkami
twardo w ciągu całego dnia” . Według Ibn al-Asira bitwa była tak nie p o w i ó d ł się M ongołom . Sforsowali wprawdzie Indus, ale zabłądzili
krwawa i okrutna, że wszystkie poprzednie w porów naniu z nią były gdzieś na pustyni Thal.
/ J ^ i a o i n n o ig
.dziecinną
U^IVVII1II^
i r tra
r a sz ką ” .
1^1 U J£.l\ U
'
• Wkrótce na ocalałych żołnierzy szacha napadł władca indyjskiego
Następnego dnia część żołnierzy chorezmijskich uszła z pola bitwy, państwa Szatra, leżącego w górach D żud w północnej części kraju.
le nie zważając na to Dżelal ed-Din „sam runął na centrum wojsk i Na początku starcia zginął je d n ak od strzały z łuku. co spowodowało,
ozbił je na części, przebił w nich przesieki dróg Przeklęty [Czyngis- że wojsko rozproszyło się na pobojow isku. N auczony tym doświadcze­
han — L.P.] rzucił się do ucieczki, rozbity, on poganiał statek niem namiestnik N an d a n u i Sakunu, wchodzących w skład państwa
bawienia, osłabiony, zmierzał do uratow ania [siebie — L.P.]. Krąg Nasir ed-Dina K ubacza (panow ał 1205— 1227), obejmującego
amknął się prawie wokół niewiernych i porażka ogarniała mieszkań- Indus, Uczę, Multan, L ah au r i Peszawar, starał się nawiązać pokojowe
ów piekielnego ognia. Jednakże przeklęty przed bitwą wydzielił w stosunki z szachem. Ten niebawem w kradł się w łaski radży plemienia
asadzce 10 tys. jeźdźców spośród wybranych żołnierzy [tj. gwardii — Chokkar i poślubił jego córkę. O trzym aw szy znaczną pom oc wojskową
-./>.] mających nazwę bohaterowie [tj. dzielni — L .P \. Oni wyszli na °d teścia wdał się w lokalne wojny w Indiach i pokonał nawet armię
»rawą flankę wojsk Dżelala ed-Dina, gdzie znajdował się Amin Melik i Nasir ed-Dina K ubacza. Ostatecznie jednak, po toczonych
ozbili go [Amin Melik poległ — L.P.}, odrzucili [wojska chorezmijskie ze zmiennym szczęściem w alkach, został pobity przez tegoż władcę
L.P
■P]•1 w
W ccentrum.
entrum W ćślad
W l a a za
™ tym zmieszał
: ______i się szyk
i. bojowy ii została
z o s ta ła
1'v 1224 r. uszedł z Indii wraz z grupą wiernych żołnierzy, niedobitków
ichuiana jego spójność. Bitwa skończyła się, zostawiając zabitych, Zna Indusu. Tymczasem M ongołowie po bitwie nad Indusem
danych krwią i utopionych w rzece” . J ^ . aszerowalh według afgańskiego historyka A hm ad Ali Kochzada,
Według historyka arabskiego Ibn al-Ibri M o n g o ł o w i e o d c i ę l i
tere ^ na Poludnie' przeprawili się przez nią i wkroczyli na
ac owj drogę odwrotu w stronę rzeki, co zmusiło g o do r o z p a c z l i w e j , 0 sultanatu delhijskiego. Nie napotykając zapewne poważniejszego
nej eterminacji walki o ocalenie. Osaczonego szacha C z y n g i s - c h a n
swegU’ spustoszyh m iasta M ultan i Lahaur, a cały szlak
ntni SC żywcem, ale ten zdołał wyrwać się z matni i z garścią ludnoś P° cll0clu zaznaczyli łunam i pożarów i trupam i pom ordow anej
z> przedarł się nad Indus. ,,Kto z wojowników dopadł rzeki i

się k o l e j n o z emirami, k tó rz y
J e d n o c z e ś n ie C z y n g i s - c h a n r o z p r a w i a !
n i e d a w n o odstąpili od szacha Schronili się on. w niedostępny«^
zdawało się. twierdzach, leżących w wysokich górach, posrod gęstych,
midnvch d o przebycia lasów. Mongołowie . tam jednak dotarli i przy
pomocy machin oblężniczych oraz tłumów haszaru kolejno zdobywali
poszczególne punkty oporu. Najdłużej bronił się Azam Melik w
Darwazie, ale i do tej twierdzy wdarli się Mongołowie. Po rozprawie z
emirami Czyngis-chan zamierzał prawdopodobnie wtargnąć na dłużej
do Indii, przeszkodziła mu jednak zaraza, grasująca wśród żołnierzy.
Po trzymiesięcznej kampanii nad Indusem musiał więc zawrócić.
Maszerując przez Peszawar i Kabulistan, w końcu lutego lub na
początku marca 1222 r. dotarł znowu do G azny i Kabulu. Z tego
rejonu podejmował dalsze działania przeciw Indiom i Dżelal ed-
-Dinowi. Wiosną 1222 r. wysłał na Indie 20-tysięczną armię z Boła-
-nojonem i Durbaj-nojonem. Spustoszyła ona znowu Multan, Lahaur.
Malikpur i Peszawar, po czym z bogatymi łupami i tłumami jeńców
wróciła do Afganistanu.
Czyngis-chan musiał także tłumić opór wciąż nie ujarzmionego
jeszcze Afganistanu. Podsycał ten opór Dżelal ed-Din, przedstawiany w
literaturze perskiej i afgańskiej jako wzór bohatera, niezłomny obrońca
islamu, pogromca Mongołów. W istocie, jak wiemy, był typowo
wschodnim satrapą, drapieżnikiem umiejącym walczyć o swoje,
awanturnikiem politycznym wdającym się niepotrzebnie w różne
konflikty i wojny lokalne. Wieść o jego zwycięstwie pod Parwanem
wzmogła jednak opór przeciw Mongołom. 7 listopada 1221 r.
wybuchło powstanie w Merwie, następnie w Heracie i kilku innych.
mniejszych miastach. Chan zareagował dość szybko.
W końcu lata 1222 r. do Merwu zbliżyła się armia m o n g o l s k a .
Załoga szacha uszła przed nią w popłochu, ale została dopadnięta i
w ) sieczona. Po tym sukcesie Mongołowie okrutnie r o z p r a w i l i się z
mieszkańcami miasta.
Według historyków' muzułmańskich zginęło wówczas w Merwie 100
>s. ludzi, ocalało tylko 100. W krwawej rozprawie największą
gonuosdą wyróżnił się miejscowy naczelnik mianowany P,ZL/
eru7ó w °" kwitnącym mieście została tylko sterta
le i T h° P MerW nie Pod" ió*ł się już nigdy do życia. Jego rumy
niedalek-n a- W P° bhŻU miasla M a r y w radzieckiej T u r k m e n i i ,
niedaleko granicy Iranu.
158
o bronił się przed M ongołam i Aszijar, oblegany siłami korpusu
j ■ nr ve7 15 miesięcy. Z dobyty został głodem, gdy większość
Osedeja
hrońców wymarła.
Równie tragiczny jak M erwu był los H eratu. Według arabskiego
o afa Jakuta, który zwiedzał go rok przed najazdem, H erat był
"a\viększym i najbogatszym miastem, jakie kiedykolwiek widział. P o
kapitulacji bez walki Tołuj darow ał życie mieszczanom, przez co
naraził się na wymówki ze strony ojca. Zdzierstwa namiestnika i
u r z ę d n i k ó w ' mongolskich doprow adziły jednak mieszkańców miasta do
rozpaczy. Na wieść o zwycięstwie Dżelala ed-D ina pod Parwanem
wybuchło powstanie. Mieszczanie zam ordow ali nam iestnika i urzędni­
ków mongolskich, wybili załogę wojskową. W tedy Czyngis-chan w-ysłał
na Herat silną armię pod w odzą Ilczigdaja-nojona. W grudniu 1221 r.,
w surowych warunkach zimowych zaczęło się oblężenie. M iasto broniło
się dzielnie, toteż walki trwały aż sześć miesięcy. W końcu M ongołom
udało się wziąć go szturmem , kosztem życia 5000 żołnierzy. Ale odwet
był okrutny. Wszyscy obrońcy i mieszkańcy H eratu zostali w ym ordo­
wani, ze 100-tysięcznego m iasta ocalało p o d o b n o tylko 15 osób.
Czyngis-chan zakazał miłosierdzia wobec pokonanych. „Ponieważ
umarli znowu ożyli, rozkazuję im odciąć głowy!” — powiedział. Innym
razem stwierdził: „Tylko surow ość utwierdza ludzi w posłuszeństwie.
Chociaż wróg jest pobity, to nie znaczy, że upokorzony. I on zawsze
będzie nienawidził swojego nowego p an a!” 9.
Dokonawszy okrutnej pacyfikacji w Afganistanie, Czyngis-chan
w październiku 1222 r. powrócił do Sam arkandy. Jego 20-miesięczna
kampania w Afganistanie oraz Pendżabie została zakończona. Podczas
niej Mongołowie zniszczyli Bałch, T alikan, Herat, Firuskuch, Bamian,
|.envan, Kabul, Gaznę i kilka innych miast, a ludność ich wym ordowa-
Kataklizm nie objął jed n a k południowej części Afganistanu,
°D nie został ogarnięty najazdem. Tu życie kwitło jeszcze
normalnie10.
S0W 0dc2as P°bytu w Afganistanie Czyngis-chan wykazał się zaintere-
(oczmami intelektualnymi. N aw iązał mianowicie korespondencję
znan VlSC1C ^ rzez sekretarzy, bo sam, jak wiemy, pisać nie umiał) ze
Chan ^ p 110201^ 111 chińskim z Schandongu, mnichem taoistycznym,
temat" em- Chciał u niego zasięgnąć wielu rad, szczególnie na
P°dkre?dZen*a paaslw em - Po wskazaniu na swoje chwalebne czyny i
eniu własnej skromności chan stwierdził: „Ale, jak o że

p o w o łan ie moje jest wysokie, obowtązk, sp ad ające na m m e są równi«
C a ne Obawiam się, że w panow aniu m o tm m o g ą hyc jak,eś braki,
Abv przepłynąć rzekę, budujemy łodzie , w y rab ia m y wiosła. Podobnie,
T L utrzymać właściwy porządek w państw ie, z a p ra sz am y mędrców i
wybieramy naszych pomocników” . Pisał że wiele d o b reg o słyszał o
mądrości oraz zaletach ducha i umysłu C h a n g O h u n a , dlatego pragnie
zasięgnąć jego rad, znaleźć z jego p o m o cą odpow iednich ludzi na
stanowiska ministrów. Wyraził przekonanie, że m ędrcowi trudno
porzucić dom i przybyć doń z tak dalekiej odległości. „Lecz cóż mam
czynić? - usprawiedliwiał się. — Dzielą nas rozległe góry i doliny i nie
mogę cię spotkać. Mogę tylko zejść z tro n u i sta n ą ć u jego boku.
Pościłem i umyłem się. Rozkazałem m em u przybocznem u, aby
przygotował dla ciebie eskortę i wóz. N ie obaw iaj się tysiąca mil.
Błagam cię, skieruj ku mnie swe święte kroki. N ie myśl o rozmiarach
piaszczystej pustyni” 11.
Wielki uczony dał się namówić i ruszył w drogę. W iodła ona przez
część Chin, Mongolię, Ujgurię, K ara-K itaj i Siedmiorzecze. Na całej
trasie drogi znajdowały się w dobrym stanie, poniew aż Mongołowie
zawczasu przygotowali je do w yprawy na p a ń stw o chorezmszachów.
Chang Chun przebywał wielkie rzeki po kam ien n y ch lub pontonowych
mostach, zwiedzał i opisywał n a p o tk a n e m iasta, widział straszliwe
zniszczenie wywołane najazdem m ongolskim , nędzę i rozpacz ocalałych
ludzi. Czyngis-chan przyjął go 16 m aja 1222 r. w swej kwaterze w
Afganistanie. Rozmawia! z uczonym k ró tk o , dow iedział się bowiem o
nowym powstaniu ludności m uzułm ańskiej i wyruszył z wojskiem
25 maja. Po dokonanej krwawej pacyfikacji przyjął C hang Chuna
ponownie w październiku 1222 r. w S am ark an d zie. T u miał znacznie
więcej wolnego czasu, dyskutował więc z nim długo, pytał o radę,
dowodził swoich racji. Uczony chiński opuścił chana dopiero 11
kwietnia 1223 r. Było to niedługo po w y p a d k u Czyngis-chana na
polowaniu. 10 marca uganiając się za dzikam i spadł z konia i omal nie
zginął od kłów rannego, oszalałego z bólu odyńca.
Wbrew opinii niektórych badaczy C zyngis-chan miał pewne
zainteresowania intelektualne, był ciekaw św iata, chętnie nawiązywa
ontakty dyplomatyczne z bliskimi i dalekimi m o n a rc h a m i, r o z m a w i a
z misjonarzami, uczonymi perskimi, arabskim i i chińskimi, o s z c z ę za
eh
życie podczas .rzezi udokonywanych
u a u i ! V W cl U na ludności miast. Szczegó nie
anowai -----• „ .. . J
zanował duchowieństwo wszelkich w v z n a n
160
Wieść o krwawej ro zp raw ie C zyngis-chana ze światem m uzułm ań-
• dotarła do chrześcijańskiej E u ro p y , podejm ującej od k o ń ca XI w.
mawy krzyżowe przeciw „ n ie w ie rn y m ” — w yznaw com M ah o m eta.
Akcesy M ongołów wyzwoliły nadzieję, że pojawił się na świecie
omca islamu, k tó ry zapew ni chrześcijaństw u p an o w an ie w Ziemi
ć°Ttei W C zyngis-chanie w id zian o legendarnego k róla D aw ida, w
ecó w o j o w n i k a c h — chrześcijańskich rycerzy przybyw ających w sukurs
krzyżowcom . W tej ostatniej ocenie była ja k a ś część praw dy, bowiem
niektóre ludy w chodzące w skład p a ń stw a C zyngis-chana wyznawały,
jak wiemy, nestorianizm . N ie z n a n y m i przybyszam i z Azji zaczęto
powszechnie interesow ać się w E u ro p ie . F ra n c u sk i z a k o n n ik Jacques de
Vitry w 1219 r. napisał, że C zy n g is-ch an jest chrześcijaninem , królem
Dawidem, który w ytępi cały ród M a h o m e ta . N adzieję na pom oc
Mongołów w walce ze św iatem islam u w yraził papież H o n o ra riu sz III.
Naiwność E uropejczyków była w p ro st zdum iew ająca! N aw e t po bitwie
nad Kalką król węgierski A n d rzej II pisał z zadow oleniem , że ów król
Dawid, zwany także J a n e m , doszedł na R uś i rozbił schizm atyków ,
karząc ich w ten sp o só b za o d stę p stw o od R zym u. D o p iero w 1241 r.
Europa łacińska p o z n a ła p raw d ziw e oblicze M o n g o łó w 12.
Po wyjściu głów nych sił C zy n g is-ch a n a z A fg an ista n u Dżelal ed-Din
znowu przystąpił do akcji. W zm o cn ił się w K erm a n ie (gdzie wstąpił do
niego na służbę N esew i) w śro d k o w ej Persji, następnie przeniósł
działania wojenne przeciw M o n g o ło m d o półno cn o-zach od niej Persji,
Azerbejdżanu i K urdystanu. G łó w n ą bazą jeg o działalności stał się
Azerbejdżan, o p a n o w a n y w 1225 r. Przez pewien czas „sto licą” Dżelal
ed-Dina był Tebriz. W tej fazie szach odniósł wiele sukcesów nad
Mongołami, wyzwolił sp o d ich p a n o w a n ia większość C h o ra sa n u oraz
Zlemie północno-wschodniej Persji. W rezultacie o b o p ó ln eg o okrucień-
s wa północno-zachodnia Persja zn o w u została kom pletnie zdew asto­
wana.
dżelal ed-Din z a m ia st sk u p ić całą energię na walce z M ongołam i,
\v 3 w konflikty z chrześcijańskim i i m uzułm ańskim i sąsiadam i,
^hirgnął więc do księstw północnej A rm enii i zdobył jej stolicę Dwin,
0rJ*Z co naraził się na k o n tra k c ję ze stro n y wojsk gruzińskich i
S0juj.dnsklch- K oło g ro d u G a rn isi (w pobliżu E rew ania) pobił
grU(j Zni^^w d o w od zo ny ch przez atabeka (księcia) Iw ane Z achary dę. W
miasj1IU r. na sk u tek z d ra d y m uzułm ańskiej części m ieszkańców
a opanował stolicę G ruzji, Tbilisi. L ud no ść chrześcijańska
161

północne
siraci,ozya^
Armenii znalazła r r się
: ^ wa ręKac»
c h s * -d™.
Teraz szach gotów był zawrzeć pokoj / Ci ru/ją. Ale jej królowa,
Rasudan była nieugięta i nadal walc/y ła o odzyskanie swego
dziedzictwa. Wojna trwała więc bez przerwy. wyczerpując stopniowo
siłv s-acha którv jakby tego niepomny, najechał jeszcze na muzułmań­
skie państwo Śzacharmenidów. leżące we wschodniej części Azji
Mniejszej. Oparł mu się tu skutecznie m ocno obw arow any Chlat nad
jeziorem Wan. W 1227 r. Gruzini i Ormianie pokonali wojska szacha i
odzyskali Tbilisi. W rok później Dżelal ed-Din zrewanżował im się pod
Bolnisi. Ale był to już ostatni jego większy sukces. Wciągając się w
dalsze konflikty — z Turkami Seldżukami z Azji Mniejszej. Kalifatem
Baedadzkim - jeszcze bardziej rozdrobnił swe siły. aż wreszcie w 1230
r został pobity przez połączone wojska m uzułm ańskie sułtana Rumelli.
AJadyna, cara armeńskiej Cylicji, H etum a i Rubem idy, oraz sułtana
Egiptu. Aszrafa. Miało to miejsce pod C hlatem . W następnym roku.
już po śmierci Czyngis-chana, nastąpił drugi wielki najazd Mongołów
na Azerbejdżan i Kaukaz. Osłabiony wojnam i prowadzonymi ze
wszystkimi niemal sąsiadami. Dzelal ed-Din nie mógł już oprzeć się tej
inwazji. Całkowicie rozgromiony, schronił się w górach Kurdystanu.
gdzie w niezbyt jasnych okolicznościach został zam ordow any (sierpień
1231). ..Niektórzy twierdzą pisa! kronikarz orm iański — że Dżelal
ed-Dm był zabity przez Tatarów, a drudzy mówią, że podczas odwrotu
ktoś poznał go i mszcząc się za krew niewinnych dzieci, zabił ’13.
Według Nesewiego zabójstwo to wyglądało inaczej. Mianowicie szach
został schwytany przez Kurdów, którzy chcieli go zabić. Wtedy Dżelal
oświadczył dowódcy Kurdów, że jest sułtanem i sowicie go wynagrodzi,
jeśli zostanie oszczędzony. Po długim namyśle K u rd postanowił go
puścić. Ldał się więc w góry po konia dla szacha . pozostawiwszy jeńca
w domu pod opieką żony. Wtedy nadjechał inny Kurd. zbrojny
kopię. Widząc Dżelala ed-Dina. zapvtał kobietę: ..Co to za chorezmij*
Lzyk. Dlaczego on nie zabity?". Gdy ta odpowiedziała, że mąż
oszczędził, ponieważ nazywa siebie sułtanem i obiecał dużą nagrodę,
rozgniewany Kurd wrzasnął: ..Jak w\ uwierzyliście, że jest sułtanem . ^
zglm*ł mój brat, który jest' lepszy od n ie g o " 14. To mówiąc
urn zamierzył się kopią na szacha. Cios w pierś był śmiertelny. Dzelu
In poniósł więc karę za swoją wojowniczość i °^ rU
*a popełnione na K u rdach . G ruzinach. O rm ianach i góralach
śmierć przesądziła o dalszych losach państw a chorezmijskiego.
siedmiu synów M u h a m m e d a II pozostało przy życiu już tylko
Sp° ^ ; to najmniej udanych. Pozostali zginęli z rąk M ongołów. Zginął
irZĆ$vn Dżelala ed-Dina. O g ro m n e państw o, pozbaw ione wybitniejszego
lĆZ wódcy. ro z p a d ło się na szereg d ro bn y ch organizm ów politycznych,
piątego następcy C zyngis-chana nie mieli już większych problemów z
¿»o ostatecznym podbojem .
Za Czyngisa M ongołow ie zdobyli na stałe tylko część terytorium
nanstwa c h o r e z msz achów. W skład im perium chana weszły ostatecznie
północny i środkowy A fganistan z Bałchem. H eratem , Kabulem i
Gazną. skrawek C h o ra sa n u z N iszapurem i Tuzem , cały M aw aran nah r
i Chorezm z Bucharą, S a m a rk a n d ą . L rgenczem. Chodżentem . Tasz­
kientem i Otrarem. w schodnie wybrzeże M orza Kaspijskiego.
Władca mongolski włożył wiele sta ra ń i wysiłku, by należycie
z o r g a n iz o w a ć podbity kraj. Przystąpił przede wszystkim do tworzenia
administracji. Proces jej organizow ania nie został za Czyngis-chana
zakończony, przepisy regulujące upraw nienia administracji nie były
leszcze unormowane, dość często zdażały sią nadużycia ze strony
namiestników. Niemniej zro b io n o wiele. D uże m iasta otrzymały swych
naczelników wojskowych, po tem nam iestników podległych bezpośred­
nio chanowi. Część terenów pow ierzono w asałom -emirom zobow iąza­
nym do płacenia d an in i pełnienia służby wojskowej ze swym
oddziałem na każde wezwanie chana. Pow ołano też namiestników
mniejszych miast, zarządców m agazynów , niższych urzędników wcho­
dzących w skład a p a ra tu władzy nam iestnika. N a zdobytym terenie
Czyngis-chan utworzył specjalne oddziały wojskowe, zwane tama
lub tamma, podległe nam iestnikom . Spełniały one różnorodne
łunkcje: pacyfikowały podległy im rejon, strzegły porządku niczym
Współczesna policja, pilnow ały m agazynów , szlaków karawanow ych,
^ nic. Początkowo ściągały naw et p o d atk i i kontrybucje od ludności.
*J ^ t f n y m narzędziem p an o w an ia mongolskiego.
>ższe stanowiska w adm inistracji chan powierzał nie tylko
_ ^ S °ł°m czy' T u rk o m ze swego państw a, ale również i nowym
jęj sP°śród miejscowej m uzułm ańskiej ludności. Musieli to
na n ^uózie bezwzględnie posłuszni i ślepo m u oddani. Takim był
P o k ła d M asud Jaw ałacz, syn chańskiego doradcy M ahm m uda.
 mianowany zarządcą - wespół z mongolskimi darugami - wielu miast
Turkiestanu Wschodniego i M aw arannahru. D uzą rolę w organizowa­
niu administracji mongolskiej odegiali, jak wiemy, Ujgurzy, którym
chan powierzył wiele stanowisk na zdobytych ziemiach. Tak więc
naczelnikiem całej administracji obszarów wschodnich został UjgUr.
nestorianin Czinkaj. Niektórzy z Ujgurów zostali darugami. Ci ostatni,
zwani w zachodniej części Imperium M ongolskiego baskakami, byli
komendantami miast lub większych okręgów rolniczych. Przeprowadza­
li spisy ludności, pobór mężczyzn do wojska, ściągali od ludności
daniny i wysyłali je na dwór cliana, przekazywali informacje o
podległym sobie terenie, organizowali pocztę i służbę policyjną. Mieli
rozległą władzę i twardo, bezwzględnie z niej korzystali.
W zdobytych prowincjach praw dopodobnie ju ż za Czyngis-chana
zaprowadzony został mongolski system dziesiętny. M asow o osiedlająca
się tu arystokracja mongolska otrzym ała we w ładanie znaczne obszary
ziemskie wraz z mieszkającą na nich ludnością, prości wojownicy
dostali pastwiska razem ze służbą. Turcy z armii chorezmijskiej zostali
żołnierzami Czyngis-chana. Równie chętnie, jak rdzenni Mongołowie,
grabili teraz dalsze kraje, podbijane przez chana. Między zdobywcą a
podbitymi koczownikami utworzyła się swoista więź — nowi poddani
zaintersowani byli w kolejnych wyprawach łupieskich, braniu jeńców,
zdobywaniu nowych ziem. Dlatego stali się równie gorliwymi
żołnierzami chana, jak Mongołowie. Dzięki tem u poniesione w
dotychczasowych wojnach straty były rekom pensow ane nowym elemen­
tem rekrutującym się spośród podbitych ludów.
Wiosną 1223 r. nad Syr-darią, w pobliżu Taszkientu, odbył się
wspaniały kuruitaj. Zjechali nań członkowie rodu panującego, wybitni
wodzowie, arystokraci. Wszyscy przybywali na wspaniałych rumakach,
z rzędami o srebrnych okuciach zdobionych drogimi kamieniami, u
artystycznie wykonanych pancerzach zdobytych w państwie chorejn -
szacha lub w sobolowych futrach. Prowadzili objuczone kosztownymi
upami wielbłądy, składali chanowi w darze szable damasceńskie z
ingami z wyrytymi nań wersetami z Koranu, rzeźby z kości słoniowej,
synne kobierce wschodnie, pachnidła i drogie korzenie. Sam chan
a na złotym tronie Muhammeda, w prostym stroju koczownika,
przyjmował hołdy podwładnych. W swym pełnym p r z e c h w a ł e k
m ó w ia^ l!1 n^aZWa* zwierzchnikiem „pięciu kwiatów naro o
4 ych 720 językami, zamieszkującymi świat” . Po tryumfalny
164
iltaju przeniósł się w stronę rzek Czu i Talas, na teren dawnego
aństwa Kara Kitaj, gdzie spędził lato 1223 r. Po kilku miesiącach
ruszył ze sw'ym dw orem i gw ardią dalej na północ. Latem 1224 r.
Frzebywał na koczowiskach nad górnym Irtyszem. Po drodze
nieustannie wydawał rozkazy, zarządzenia, przyjmował gońców poczto­
wych z różnymi inform acjam i, wydawał przyjęcia, wzywał do siebie
dowódców', namiestników, darugów i innych urzędników. Tu przyjął też
pierwszego Europejczyka, który dotarł do Azji Środkowej w 1224 r.
By) nim Anglik A nonim , uczestnik wyprawy krzyżowej. Z Bliskiego
Wschodu udał się on potem przez Azję Mniejszą i K aukaz na Krym,
stąd zaś pojechał do M ongolii. Po drodze spotkał dw ór chana. Czyngis
zrobił na nim duże wrażenie. Anglik zwrócił uwagę na ubóstwo jego
dworu, ogromnie różniące go od luksusowych dw orów monarchów
europejskich. W rozmowie z nim Czyngis-chan powiedział: „Ja mam
tylko jeden strój i tylko jeden rodzaj potrawy. Ja jem to samo
pożywienie i jestem tak sam o odziany w łachm any jak moi jeźdźcy” 1s.
Dobrze potraktow any przez chana uzyskał pozwolenie na wyjazd do
Mongolii. Dotarł do K a ra k o ru m , gdzie poznał dokładnie pracę
kancelarii kierowanej przez swego rówieśnika (Anglik Anonim urodził
się w 1188 r.), Yeliu C hu-tsaia. Po dłuższym pobycie w budowanej z
dużym rozmachem stolicy im perium Anglik A nonim zawrócił do
Europy i drogą przez Kijów d o tarł do Wenecji.
Czyngis-chan po audiencji udzielonej pierwszemu spotkanem u
Europejczykowi pozostał na stepach nad Irtyszem. Posuwając się z
wolna w stronę Mongolii, na przedwiośniu 1225 r. znalazł się nad Tołą,
dopływem Orchonu (który w p ad a do Selengi). W pobliżu znajdowała
się święta góra Burkan K ałdun, tak dobrze upam iętniona w okresie
młodości chana. Po prawie sześciu latach spędzonych na kampaniach
wojennych Czyngis znalazł się wreszcie w rodzinnym kraju. Wraz z nim
Przybyli wszyscy synowie Bortę, z wyjątkiem Dżocziego. który pozostał
stepach Kipczaku, by organizow ać swoją dzielnicę, otrzym aną od
°JCa- Powróciła też z chanem jedyna żona towarzysząca mu na
yprawie przeciw chorezmszachowi, K ułan-katun.
mie 1CZn* badacze do dziś zastanaw iają się nad przyczynami rozgro-
podlT - P a ń s t w a chorezmszachów przez Mongołów. Z jednej strony
czne ^ w° j skowy geniusz Czyngis-chana, jego talenty dyplomaty-
slral 1 0r8anizacyjne, wysokie umiejętności wielu dowódców, znakom itą
e8ię i taktykę armii, jej dyscyplinę, wysoki poziom techniki
165

wojennej zwłaszcza sztuki oblęzn.czej, z drugiej - faktyczne rozdrob­
n i ę oaństwa chorezmijskiego, targanego wieloma konfliktam i wewn-
e L v m i bierność obrony, błędy popełnione przez szacha , brak
zdolnych dowódców, skłóconych w d o d a tk u między sobą, konflikty
miedzyplemienne oraz między ludnością osiadłą a koczowniczą, brak
dyscypliny w armii, wzajemnego zaufania między żołnierzami a
dowódcami i szachem. Często podkreśla się postaw ę wyższych stanów,
niechętnych walce, skłonnych do kapitulacji, wręcz naw et zainteresowa­
nych ' zwycięstwem Czyngis-chana. Dotyczy to zwłaszcza wielkich
kupców, którym zjednoczenie wielu krajów w jeden organizm
polityczny dawało możliwość rozwijania han dlu na niespotykaną dotąd
skalę. Również znaczna część duchowieństwa m uzułm ańskiego wrogo
nastawiona do szacha, a starannie o ch ran ian a przez Czyngis-chana
nawet podczas rzezi ludności w zdobyw anych m iastach, sprzyjała
Mongołom. W ogóle opór najeźdźcom stawiał najczęściej prosty lud.
Bogate warstwy społeczne, z różnych względów, a głównie z obawy
przed utratą całego mienia, chciały uniknąć walki. D ucha oporu łamał
wreszcie straszliwy terror rozpętany przez najeźdźców . Te wszystkie
czynniki razem wzięte sprawiły, że potężne — w ydaw ało się — państwo
chorezmijskie rozsypało się pod ciosami M ongołów 7 niczym przysłowio­
wy7 domek z kart.
10. R O Z P O Z N A N IE Z A C H O D U
a pamiętamy, latem 1220 r. Czyngis-chan wysłał w pościg za
Tnk- amme ^ lrzy Anteny wojska pod w odzą Dżebego, Subedeja i
niełask23™ ^ 0stal™ Włączył się od o b u w7odzów , za co popadł w
kontvnLU. r niebawem zginął pod N iszapurem . D alszą wyprawę
Wedlu? fT3 *a ^ zebe * Subedej na czele trzech lumenów wojska,
i ułaskau/ior^ a Led' Dina otrzymali oni rozkaz, by „niszczyli opornych
splądrowani! \ kt° rzy dobrow olnie p o d d a d z ą ” . Po zdobyciu i
śmierci Muham ^ perskich' Juz w grudniu, a więc w miesiącu .
którym snnu/n " 7 Wpac*b do południowego Azerbejdżanu,
ała władzę dynastia Udegizydów. Nie napotkali
166
kszeg0 oporu, a bogaty T ebriz natychm iast wykupił się znaczą sum ą
"eniędzy o raz bydłem i dzięki tem u ocalał. Po zajęciu rejonu
jTgam adż M ongołow ie założyli o b ó z o b ro n n y i podjęli zeń szereg
1
e; raw łupieskich w bliższe i dalsze okolice. Surow a zima zmusiła ich
niebawem do zm iany miejsca. Przenieśli się więc na Step M ugański, w
bardziej ciepłe miejsce, b og ate w paszę. Stąd wtargnęli do Gruzji.
Tu wystąpiły przeciw nim oddziały arm eńskie i gruzińskie. Był to
potężny przeciwnik. G ru zja przeżyw ała w7tedy świetny okres swej
historii. Pod rządam i królow ej T a m a ry praw7ie d w u k ro tn ie powiększyła
swoje terytorium, p o k o n a ła perskiego zarządcę A zerbejdżanu, popiera­
nego przez kalifa b ag d ad zk ieg o , rozgrom iła tureckiego sułtana państw a
Ikonium, utworzyła w asalne cesarstw o trapezunckie, po d p o rząd k o w ała
sobie muzułmańskich w ładców Z a k a u k a z ia i niektórych z perskiego
Azerbejdżanu, Szyrwan w p ó łn o cn y m A zerbejdżanie, góralską ludność
Kaukazu, przyłączyła p ó łn o c n ą i śro d k o w ą część A rm enii, na początku
XIII w. przekształciła się w p a ń stw o w ielonarodow e, czołową potęgę
Bliskiego W schodu, o d gry w ającą p o w ażn ą rolę w k o n ta k ta c h gospo­
darczych i politycznych z p ań stw am i basenu M o rza Śródziemnego,
i muzułmańskiego W sch o d u o ra z z księstwami ruskimi. W ciągu X I—
XII w. kultura gruzińska osiągnęła najwyższy poziom rozwoju. E uropa
Zachodnia widziała w G ruzji w ażnego p a rtn e ra w walce krzyżowców ze
światem islamu. N astęp ca i syn T a m a ry , Jerzy IV Łasza, przygotow y­
wał już nawet w ypraw ę d o Palestyny, ale wtedy właśnie pojawili się
Mongołowie.
Armią gruzińsko-orm iańską, liczącą p o d o b n o 60 tys. żołnierzy,
dowodzili król Jerzy IV Łasza i atabek (zarządca prowincji), armeński
Iwane. Mongołowie mieli tylko 20 tys. żołnierzy. Miejsce bitwy obu
tych armii nie było d otychczas do brze znane. O statn io arm eński
istoryk A. G ałstjan ustalił, że znajdow ało się w dolinie K otm an
, Unan), w pobliżu zbiegu rzek K u ra i Ałazan. Rezultat bitwy jest
°sc dyskusyjny, jedne ze źródeł m ów ią bowiem o porażce G ruzinów i
rrnian, inne tem u zaprzeczają. W iad o m o jedynie, że starcie miało
^ ,ejsce w styczniu 1221 r. Z relacji źródłow ych wynika, że w pierwszej
U(yle b!lvvy Gruzini i O rm ianie rozbili M ongołów i zmusili do ich
« '■ znajomości taktyki armii Czyngis-chana wynika, że był to
na ęp napastników . U ciekający rzekom o wojownicy mongolscy
i o 0Wa<^zib pozornych zwycięzców do zasadzki na tyłach. T u Gruzini
d ia n ie zapewne ponieśli klęskę, król Jerzy IV Łasza bowiem
167
 „O bitwie musiał organizować nową armie Zwycięstwo Mongołów nie
bv|o jednak ani całkowite, ani tym bardziej druzgocące, armia
sruzińsko-omiiańska zachowała bowiem Sprawność bojową. Jerzy | V
Łasza otrzymał w bitwie poważne rany, które w rok później stały się
przvczvna jego śmierci.
Niebawem król z nowymi siłami ruszył na wroga. „Potem. jak
eruziński car Łasza zebrał wojsko większe liczebnie niż przed pierwszą
bitwą — pisał armeński kronikarz K irakos G an d jak en — i przygoto­
wywał się do stawienia oporu, M ongołowie uchylili się przed bitwą i
wziąwszy sobie kobiety, dzieci i mienie, ruszyli do Derbentskiej Bramy
z zamiarem powrotu do domu. Jednak władcy D erbentu nie przepuścili
ich. Wtedy Mongołowie przeszli przez tru d n e do przebycia góry
Kaukaz, zarzucając przepaście drzewami, kam ieniam i, mieniem, nawet
końmi i wojskowym wyposażeniem"1. Inform ację K irakosa Gandjake-
na uzupełnia Ibn al-Asir: ..Tatarzy [M ongołowie — L.P.] chcieli przejść
przez Derbent, ale nie mogli, więc wysłali posła do Szirwan szacha,
władcy Derbentu. mówiąc mu. by przysłał do nich posła dla podpisania
pokoju. On [szach] posłał 10 ludzi spośród swoich znacznych, a oni
jednego z nich zabili, a pozostałym powiedzieli, że jeśli wy wskażecie
nam drogę, po której mamy przejść, to was oszczędzimy, a jeśli tego
nie uczynicie, to zabijemy w as"2. Ze strachu o własne życie posłowie
przeprowadzili Mongołów przez niedostępne góry i przepaście.
W opisie ostatnich wydarzeń obaj kronikarze nie byli jednak zbyt
dokładni. Mongołowie bowiem po wycofaniu się z Gruzji ruszyli
najpierw na Azerbejdżan, zdobyli i złupili M aragę. następnie ruszyli na
Bagdad, zamierzając zdobyć kalifat abbasydzki. Przeżywał on wtedy
ciężki kryzys wewnętrzny i był słaby, M ongołow ie byli więc w stanie go
opanować. Na wieść o zbliżaniu się straszliwych jeźdźców w Bagdadzie
wybuchła panika, przerażona ludność ruszyła na obw arow ania, w nich
tylko mając nadzieję. Na szczęście dla niej M ongołow ie zmienili
zamian i ruszyli na Hamadan, gdzie w ybuchło powstanie przeciw
zarządcy chana. Ponieważ miasto stawiło teraz silny opór, zostało
n *^ zniszcz°ne. a ludność w ym ordow ana. N iebaw em -los Hamada-
u; podzieUl Ardebil. Po tych sukcesach Dżebe i Subedej ponownie
Wqj5ka d0 GruzJi- w 1222 r. „T atarzy znowu chcieli
GruziniC n rU2?* * Armenii — podaw ał latopis gruziński — ale gd>
ośmielili * przygotowali wojsko do stawienia oporu, oni me
S1? wystąpić przeciw n im ” 3. U niknąw szy starcia
168
■ ami i O rm ianam i, M ongołow ie wtedy właśnie przeszli przez
1 n i pojawili się na północnej stronie stoków K aukazu.
SZir\Min ^ G ru zin ach i O rm ian a c h niesam owite wrażenie. Orm ianin,
r z Aknerci, pisał: „Słyszeliśmy, że oni z turkiestańskiej ojczyzny
nrzeszli w ja k ą ś w schodnią krainę, gdzie żyli przez długi czas [...]
O owiemy teraz o tym , do kogo byli p odobni pierwsi Tatarzy. Wygląd
h h /ł straszniejszy od wszystkiego, co m ożna sobie wyobrazić. Przy
!i • i sile oni mieli głos bardziej skrzekliwy niż orzeł, a pojawiali się
tam adzie ich nikt nie oczekiw ał” 4. O M ongołach właściwie nic nie
wiedziano. „W edług słów niektórych, oni pochodzili z kraju Czima i
Maczina [nazwy krajów położonych daleko na wschód od Gruzji —
L P ] inni uważają ich za plem iona barbarzy ńcó w przybyłe z okolic
leżących za Bramą D erb e n tu — pisał D aw id Bagijeci — trzeci zaś
uważają ich za Scytów z dalekiej północy. W szystkie te plem iona zowią
Tatarami” .
Kronikarze orm iańscy charak tery zow ali M ongołów ja k o żądnych
krwi, bezlitosnych, o k ru tn y c h , chytrych i drapieżnych najeźdźców.
„Okropności, które dosięgły wszystkie kraje, przewyższają to wszystko,
co historia może opow iedzieć" — twierdził G rzegorz Aknerci'1.
Podobna była opinia innych a u to ró w .
Na stepach P rzed k au k azia czekali na M ongołów nowi przeciwnicy:
kaukaskie z pochodzenia p lem iona A lanów , Lezginów. Osetyńców.
Czerkiesów i tureckie K u m a n ó w (Połowców . K ipczaków). Trybem
życia i sposobem walki b a rd z o przy po m inały M ongołów . Najliczniejsi z
tych ludów, K um anow ie, zajm ow ali rozległe stepy czarnom orskie od
ujścia Dunaju aż po W ołgę i Jaik (U ral), a nawet dalej, po K azachstan.
Pojawili się na stepach czarn o m o rsk ich w połowie XI w. Szybko
wyparli stamtąd Pieczyngów, częściowo ich zasymilowali, po czym
podjęli łupieskie najazdy na rozbitą na dzielnice Ruś. Nie zawsze byli
jednak jej przeciwnikami. C zęsto wchodzili w sojusze i związki
Pokrewieństwa z książętam i ruskim i, interweniowali w toczonych przez
nich licznych w ojnach d om o w y ch , przy okazji brali bogate łupy i
jeńców.
Kumanowie byli koczo w n ik am i, żyjącymi — oprócz grabieży z
sk° , « bydła, owiec i koni. Wszyscy mężczyźni służyli w wojsku.
^ ującym się z lekkiej jazd y uzbrojonej w łuki, szable i arkany.
^ nia Kumanów była nadzwyczaj ruchliwa, podobnie jak mongolska.
Jednej chwili — pisał w XII w. kron ik arz grecki Eustacjusz /

O lonik - Potow iec blisko, i OIO j u ż g o n ie m a . D o k o n a najazdu
,eb na szyję. z pełnymi rekam i c h w y ta w o d z e , p o p ę d z a k o n ia nogami i
biczem i jak wicher pędzi dalej, j a k g d y b y c h c i a ł p r z e g o n ić lo,nego
ntaka Jeszcze eo nie d o s trz e ż o n o , a o n j u z z n i k n ą ł z oczu”6
K um anowie walczyli w szy k u lu źn y m , p o d z ie le n i n a m n ie js z e oddziały’
w zasadzie z silnym o d w o d em n a ty ła c h . P o d o b n i e j a k Mongołowie
byli ruchliwi na polu bitwy, u d a w a li c z ę s to u c ie c z k ę , a p o te m nagle
powracali i uderzali z cala siłą, um ieli b r o n i ć się z a w o z a m i. W sumie
więc ..wojsko połowieckie było ru c h liw e , siln e i d o s k o n a ł e w akcji” ’ .
Dużą wartość bojową mieli ta k ż e ich s o ju s z n ic y k a u k a s c y .
Dlatego pierwsze starcie z je d n o c z o n e j a r m ii z M o n g o ł a m i przynios­
ło wynik nierozstrzygnięty. W te d y D ż e b e i S u b e d e j uciekli się do
typowego dla Mongołów' p o d s tę p u . P o sła li d o K u m a n ó w poselstwo z
bogatymi darami. „Jesteśm y T u r k a m i , j a k i w y — oświadczyli
posłowie. Mówili naw et częściow o p r a w d ę , w s z e r e g a c h m ongolskich
znajdowali się bowiem liczni T u r k m e n i i K u r d o w i e , s łu ż ą c y poprzednio
u chorezmszacha, a teraz wcieleni d o w o js k z w y c ię z c ó w . — Czyż
sprzymierzyliście się przeciwTo sw'ym b r a c i o m ? P o r z u ć c ie o b c y c h krwią,
a damy w'am tyle złota i b o g atej o d z ie ż y , ile s a m i zech cecie!” 8.
Dywersja w' pełni się u d a ła . P o d w p ł y w e m n a m o w y posłów
Kumanowie odłączyli się od sw ych s p r z y m i e r z e ń c ó w . N a iw n i, d ro g o za
to zapłacili! M ongołow ie ro z g ro m ili n a j p i e r w o s a m o t n i o n y c h i słab­
szych liczbą Alanów , O se ty ń c ó w , L e z g in ó w i C z e r k ie s ó w , następnie
uderzyli na K u m anó w . Ci w alczyli m ę ż n ie , a le z a s k o c z e n i czynem
..braci , ulegli zupełnie i w' p o p ł o c h u w y c o f a li się n a p ó łn o c . Pędząc
..na ich karkach M o n g o ło w ie d o ta r li n a d D o n . P o d r o d z e k ilk a k ro t­
nie gromili próbujących jeszcze sta w ić im o p ó r K u m a n ó w . W walkach
t>ch zginęli m.in. dwaj chanowie sp o k re w m ie n i z k s ią ż ę ta m i ruskimi i
noszący ruskie im iona. D a n ie l K o b j a k o w i c z i J e r z y K o n czak ow icz.
Część pobitych K u m a n ó w uszła n a R u ś . T y m c z a s e m M ongołow ie
pomaszerowali wzdłuż brzegów M o r z a A z o w s k i e g o n a K r y m . zasiedlo­
ny przez Kumanów' na p ó łn o c y i W ł o c h ó w , F r a n c u z ó w , Słowian.
re 'o w . Ormian. Żydów' i Karaimów 7 na południu. W tej rozwiniętej
K-Sfr° ^ CZ° cz^ c' Pólwyspu znajdowały się bogate miasta h an d lo w e.
TT (d2u\ Teodozja), Sudak i Gózlewe (Kozłów). W zamian za
fo rm at ^ W sP°koju płaciły trybut K u m a n o m i u z n a w a y
Turcv «Tia- zw*erzc^ln*ctwo» W tym okresie napłynęli leż na K r y ni
zuccy z Anatolii. Pow7stała więc tu istna m ozaika n a ro d o w a
170
n rz e w a g ą n a p o ł u d n i u c h r z e ś c ija n , n a p ó ł n o c y m u z u ł m a -
religi)n a’ 1
noVT • j m o n g o ls k i s p o w o d o w a ł n a K r y m i e m n ó s t w o z a m ie s z a n ia ,
i} lu d n o ść z n o r m a l n e g o t r y b u z a ję ć , p r z e r w a ł in te re s y h a n d lo w e ,
" ^ h i Subedej z d o b y li i s p l ą d r o w a l i g e n u e ń s k i S u d a k , n ie ruszyli
1 • k kolonii w e n e c k ic h , p o n i e w a ż ich m i e s z k a ń c y byli d la n ich
in n y m i i n f o r m a t o r a m i o E u r o p i e , z a p e w n e r ó w n i e ż i p a r t n e r a m i
handlowymi. P o k r ó t k i m p o b y c i e n a K r y m i e p o m a s z e r o w a l i z n o w u w
stepy połow ieckie i n i e d a l e k o u jś c ia D n i e p r u s p ę d z ili zim ę z 1222 n a
p23 r W edłu g n i e k t ó r y c h a u t o r ó w n a j a z d n a K r y m n a s t ą p i ł p o b itw ie
nad Kałką, z k a lk u la c ji c z a s u w y d a j e się n a m , że b y ło to w cześniej.
Tymczasem chan K u m a n ó w ' K o t j a n słał a l a r m u j ą c e p r o ś b y o p o m o c
do Halicza. P a n o w a ł t u j e g o teść, k s ią ż ę M ś c is ła w U d a ł y , w ła d c a
zdolny, en erg iczny , d o ś w i a d c z o n y w w ie lu w a l k a c h w e w n ę tr z n y c h na
Rusi. zw'ycięski w ó d z , m .i n . w' s ła w n e j b itw ie n a P o lu L i p n i c k i m k o ło
Juriew7a P o lsk ieg o (1216), g d z ie p o k o n a ł w ie lk ie g o k się c ia w ł o d z i m i e r ­
skiego, Jerzeg o II W s i e w o ł o d o w i c z a . „ N a s z ą z ie m ię w isto c ie j u ż
odebrali — p isa ł K o t j a n — a w 'aszą, z a p o r a n k a p rz y s z e d łs z y ,
wezmą!” 9. A r g u m e n t o w a ł , że p o r o z b i c i u K u m a n ó w p rz y jd z ie k o lej n a
Ruś, która s a m a n ie o p r z e się n a j a z d o w i ; d l a z j e d n a n i a s o b ie teścia
posłał mu c e n n e d a r y .
Mścisław U d a ł y r o z u m i a ł n i e b e z p i e c z e ń s t w a g r o ż ą c e R u s i ze s t r o n y
nieznanych p ra w ie n a j e ź d ź c ó w . W e z w a ł w łęc w s z y s tk ic h k s ią ż ą t n a
zjazd do K ijo w a . P r z y b y li n a ń t y l k o w ł a d c y p o ł u d n i o w o - r u s c y . Ci z
dalszych re jo n ó w n ie r o z u m ie l i g r o ż ą c e g o c a ł e m u k r a j o w i n ie b e z p ie ­
czeństwa, kierow nli się w ł a s n y m , z a ś c i a n k o w y m in te r e s e m . N a n a r a d z i e
Mścisław U d a ły , n a m a w i a j ą c w s z y s t k i c h d o w s p ó ł d z i a ł a n i a , p o w ie d z ia ł:
„Lepiej s p o tk a ć w r o g ó w w c u d z e j z ie m i, n iż w sw'ojej. Jeśli m y nie
pomożemy P o ł o w c o m , t o o n i , n ie d a j B o ż e , p r z e j d ą n a s t r o n ę T a ta r ó w '
[tak nazyw ano n a R u s i M o n g o ł ó w — L.P.] i u n ic h b ę d z ie je sz c z e
"lększa siła p rz e c iw n a m ” 10. S ło w a rozum nego k się c ia p rz e k o n a ły
0 ecnych na n a r a d z i e . P o s t a n o w i l i w ięc z m o b l i z o w a ć sw e w o j s k a i
Mruszyć w s te p y n a p o m o c K u m a n o m .
ni d ^ W W' n *e r e P r e z e n t ° w a ^a j u z takiej siły, jak w
ro a" nych czasach świetności, g d y za Jarosław a M ądrego znacznie
svve terytorium , rozwinęła gospodarkę i kulturę, gromiła
Teraz była rozbita, podzielona, skłócona. Składała się /
organizmów' politycznych: ziemi nowogrodzkiej. Włodzimier-
 sko-suzdalskiej, księstwa c z e rń ,h o w s k ,e g o , p e re ja s la w .s k ,ego, kijowskie. .. w aikj ru c h liw o ś c i i m an ew ro w o ści, k u n sz tu b o jo w e g o i
!o lurowsko-pińskiego, p o ło ck ieg o , s m o l e n s k , e g o , W ło d z im ie r* ' św ia d c z e n ia ' d o w ó d có w .
wołyńskiego, halickiego, Rus, C z a r n e j. D okonany p rz e z Jaro sław Na wojnę p rze ciw M o n g o ł o m w y s tą p ili o s ta te c z n ie k s ią ż ę ta : h a lic k i
Mądrego w 1054 r. podział, m a ją c y z a p o b i e c w p rzy szłości wojnom Mścisław U d a ły , k ijo w s k i — M ś c is ła w R o m a n o w i c z , c z e rn ih o w s k i
domowym między braćmi, utrw ali! się w 78 la t p ó ź n ie j, g d y po śmicrc, Mścisław S w ia ta s ła w ic z , w o ł y ń s k i — D a n i e l R o m a n o w i c z , s m o le ń -
Mścisława, syna W łodzim ierza M o n o m a c h a , w z ię ły g ó rę tendencje kj ... W ło d zim ierz R u r y k o w d c z o r a z k ilk u „ m ł o d s z y c h ” , tj. le n n ik ó w
odśrodkowe. Początkow o istn ia ło je s z c z e p o c z u c i e je d n o ś c i i książęta u p o m n ian y ch k s ią ż ą t, w t y m M ś c i s ł a w N i e m y , z w ie r z c h n ik P e re s o p n i-
starali się występować razem p rz e c iw w s p ó l n y m n ie p rz y ja c io ło m , zaś * odm ów ił n a t o m i a s t u d z i a ł u w w y p r a w i e p o t ę ż n y k s ią ż ę w ło d z im ie r-
władcy kijowscy próbow ali s p r a w o w a ć n a d z ó r n a d c a ło ś c ią Rusi. A l e « s k o -s u z d a ls k i, J e rz y II W s i e w o ł o d o w i c z , ry w a l M ś c is ła w a U d a ł e g o w
XII— XIII w. zap ano w ało c a łk o w ite r o z p r z ę ż e n i e i k a ż d a z dzielnic walce o N o w o g r ó d . O b i e c a ł w p r a w d z i e w y s ła ć n iew ielk i o d d z ia ł
prowadziła własną politykę z a g r a n ic z n ą i w e w n ę t r z n ą . j posiłkowy p o d w o d z ą s w e g o s i o s t r z e ń c a W a s y l k a K o n s t a n t y n o w i c z a ,
„Liczne księstwa ulegały c o r a z t o n o w y m p o d z i a ł o m — konkludo­ ale wyprawił go z b y t p ó ź n o , g d y d z i a ł a n i a w o j e n n e b y ły j u ż w p e łn y m
wał wybitny historyk radziecki B o ry s G r i e k o w — w ojow ały bez toku.
przerwy, zawierały ze so b ą sojusze, k t ó r e z r y w a n o r ó w n i e szybko jak i K oncentracja w o js k ru sk ic h n a s t ą p i ł a k o ł o m ie js c o w o ś c i Z a r u b a ,
zawierano. Rozbite i sk łó co n e, k s ię s tw a te n ie m i a ł y siły, by stawić na lewym b rze g u D n i e p r u , n i e d a l e k o K i j o w a . S t ą d ż o łn ie rz e p rz e p ra w ili
energiczny o p ó r d o b rze z o r g a n i z o w a n e m u i p o w a ż n e m u przeciwniko­ się na p ra w y brzeg rz e k i. B y ło to g d z ie ś m ię d z y K ijo w e m a
wi” 11. Taki stan polityczny k r a ju s z y b k o o d b i ł się n a j e g o obronności. Perejasławiem. P i e c h o t a p r z e b y ł a r z e k ę n a ł o d z i a c h , u s t a w i o n y c h j e d n a
Armia ruska w X III w. nie p r z e d s ta w ia ła w ięc tej w a r to ś c i bojowej co przy drugiej n a całej s z e r o k o ś c i ta fli w o d y , j a z d a — c z ę ś c io w o w p ła w .
niegdyś. Składała się z d ru ż y n k sią ż ę c y c h o b e j m u j ą c y c h rycerstw o oraz Po minięciu p o r o h ó w ' n a D n i e p r z e c z ę ść p i e c h o t y p o p ły n ęła w dół
z pospolitego ruszenia, d o k tó r e g o p o w o ł y w a n o m ie s z c z a n i chłopów. Dnieprem aż do u jś c ia , a n ie z n a la z ł s z y n ig d z ie n ie p rz y ja c ie la ,
To ostatnie w ystępow ało d o w a lk i t y l k o w' w y p a d k u dużego zawróciła w re jo n C h o r t y c y , n a p ó ź n i e j s z e Z a p o r o ż e . T u s p o t k a ł a się z
zagrożenia. W iększość w ojen m ię d z y d z i e l n i c a m i p r o w a d z o n a była wojskami m a s z e r u ją c y m i ląd em . Pod C h o rty cę p r z y b y li rówmież
siłami drużyn. Te sk ład ały się z nieliczn ej j a z d y ciężk iej, kopijników. Kumanowie z chanem K o t j a n e m n a czele. W y p r a w a trw 'ała j u ż 17 d n i,
odzianych w' kolczugi, w k ła d a n e n a s u k n i e , s z y s z a k i, b la c h y osłaniające a Mongołów w c a le n ie b y ło w id a ć .
ręce i nogi, o ra z stan o w iącej z n a c z ą w i ę k s z o ś ć j a z d y lekkiej, nie Podczas marszu na południe arm ia ruska spotkała za to posłów
noszącej kolczug, ze w zględu n a ich w y s o k ą c e n ę . U z b r o j e n i e zaczepne mongolskich. „O to słyszymy — rzekli Rusom — że usłuchawszy
było niejednolite, zwłaszcza w je ź d z ie le k k ie j, i z a l e ż a ło o d zamożności Polowców idziecie przeciw nam , my zaś w'aszej ziemi nie ruszamy, ani
wojownika. Składało się ze w s p o m n i a n y c h k o p ij , m ie c z ó w różnego miast waszych, ani wsi waszych, i nie przeciw wam przychodzim, jeno z
pochodzenia, szabel, to p o ró w ’, k o rd ó w ' z a s t ę p u j ą c y c h u b o ż s z y m miecze, p°li boga przeciw p od d an y m naszym i koni uchom, plugawym
ino ow, tj. pierw ow zorów s z p a d y , n o ż y . M ie s z c z a n ie i chłopi °wcom; a wy zawrzyjcie z nam i pokój, którzy zaś do wras uciekną,
uz rojeni by li w cepy bojowe, sierp y , r o h a t y n y i p a lic e . O czyw iście nie 10 bijcie ich rówmież, a tow ary zabierajcie sobie. Wszakże słyszeliśmy,
na sob,e żadnej ochrony p r z e d s t r z a ł a m i c zy c io sa m i broni D °k* Warn w'e^e z^e§ ° uczynili, a stąd też ich bijemy” 12. Oczywdście
ę. ron m*oi-ająca — łuki i kusze — c h o c i a ż z n a n a na Rusi. s Ze e ’ Subedej uciekli się do podstępu, chcąc skłócić ze sobą
Doźn^ 1*1 rzadkość w' w o js k u . Upowszechniła się d op ier0 ^ sz n ik ó w i rozdzielić ich w'ojska, aby potem pobić z osobna, jak to
mi WJ’ P° - " ^ - VNSeni b°lesnych doświadczeń w walkach z M o n g o a sj UJ ^ ° Juz na K aukazie Północnym . Tym razem dywersja jednak
ustenou!nmie • wz8 ^ ^ em technicznym, Rusowie z pewnością nie Po Ś , U<^a*a ' Rusowie zabili posłów i ruszyli w dalszą drogę. M imo to
mogli sie n n °JS- ° m DzebeS° > Subedeja, a raczej je przywyższali- 1 KUso' U ^ niach Mongołowde wysłali kolejną delegację. Wymawiając
miast z nimi równać w dziedzinie dyscypliny, o rg an izacj, "^m ordow anie poprzedniego poselstwa, wysłannicy Dżebego i
172
173

S iib e d e ia oświadczyli: „Usłuchaliście Polowców i posłów nas2ych
z a m o r d o w a l i ś c i e . . idziecie przeciw nam: wracajcie d o siebie, myśmy
was bowiem nie ruszali. Boa nam świadkiem. . R usom zaimponowa­
li odwaea p o słó w , tym razem puścili więc ich wolno. Ale do pokoju
nie dali'się nakłonić rozumując słusznie, ze M ongołow ie chcą tvlk0
osłabić sojuszników , by potem pobić ich rozdzielone wojska.
Pierwsze oddziały rozpoznawcze M ongołów pojawiły się dopiero p 0
drugiej stronie Dniepru w rejonie Chortycy. Zwiadowcy ruscy
stwierdzili, że Mongołowie wyglądają nędzniej od K um a nów; biegły w
rzemiośle wojennym wojewoda Jerzy D om am irycz ostrzegł jednak, że
są to dobrzy wojownicy, zwłaszcza zaś łucznicy. Nie zważając na jego
ostrzeżenia, rycerze ruscy z Halicza i W ołynia ze swymi książętami na
czele śmiało przeprawili się na koniach przez D n iep r i zaatakowali
oddział rozpoznawczy nieprzyjaciela. Po krótkiej walce rozproszyli go i
długo ścigali, aż Mongołowie poszli w całkow itą rozsypkę. Pędzący na
czele pogoni Mścisław Udały poczuł się już zwycięzcą. Nie pojmował,
że Mongołowie przeprowadzili swój tradycyjny m anew r taktyczny,
mający wciągnąć przeciwnika jeszcze dalej w stepy, by oderwać go od
linii komunikacyjnych, pozbawić wsparcia całego zaplecza ludzkiego i
materialnego. Oczywiście musieli ponieść przy tym pewne ofiary. Do
niewoli ruskiej dostał się m.in. wojewoda mongolski, Gemibek.
Wydany przez Rusów Kumanom, został przez nich ścięty.
Nieustanny ruch d o p rz o d u , stałe cofanie się przeciwnika sprawiły,
że w obozie ruskim zaczęto lekceważyć Mongołów'. U w ażano, jak pisał
lbn al-Asir, że M o n g o ło w ie czynią tak ,,ze strachu przed nami, z braku
sił, by zmierzyć się z n am i"14. Naiwni, nie doceniali zupełnie
nieprzyjaciela! W ia d o m o ś c i o n im m ieli d o ś ć skąpe, tymczasem D żebe i
Subedej zdołali ju ż w pełni rozpoznać R usów . Od b ro d n ik ó w '
(zapewne słow iańskich o s a d n ik ó w 1 n a d D onem , tru d n iący ch
myślistwem, ry b o łó w stw e m , p a s t e r s t w e m , a p o t r o s z e i rozbojem ,
stanowiących p r a w d o p o d o b n ie p r o t p l a s t ó w p ó ź n ie js z e j K o z a c z y z n ),
skłóconych z k siążętam i k ijo w sk im i c z e r n i h o w s k i m ) d o w ie d z ie li się 0
stosunkach p a n u ją c y c h n a R u si, o k o n f l i k t a c h między książętam i,
mię p R usam i a Kumanami, o t a k ty c e armii r u s k ie j itp. P o d c z a s zimy
wysyłali też swoich szpiegów na Ruś, b y rozpoznali u m o c n i e n i a miast,
organizację państwa, panujące tam stosunki społeczne.
j orsowaniu Dniepru armia rusko-kum ańska w dalszym ci4tu
a a się za uchodzącym przeciwnikiem. Niebawem doszło
174
,-cc0 starcia, w k tó ry m wyróżnił się książę wołyński. Daniel
‘JrUgiejl0 wicz, w przyszłości w ybitny i zdecydow any polityk i dyplom a-
R°n1gył śmiały i zręczny, nie było w nim w ady od stóp do głów " —
[i' V i o nim k ro n ik a rz 15. D aniel rozpędził kolejny oddział M ongołów
“ dobył duże stado bydła.
PO o ś m iu dniach m a rsz u spod C h ortycy Rusowie i K um anow ie
t k wreszcie M ongołów . Było to 31 m aja 1223 r. nad rzeką Kałką.
a l i
dopływem Kalmiusu, w p adającego d o M o rza Azowskiego, niedaleko
dzisiejszego T aganrogu. M ongo ło w ie stali po południow ej stronie rzeki,
Rusow ie i K um anow ie nadeszli od północy. O bie arm ie były potężne.
Siłv Dżebego i Subedeja badacze określają na 25 do 30 tysięcy
wojowników, wojska rusko-połow ieckie — dość różnie. T ak więc
kronikarze ruscy pisali o 100 tysiącach rycerzy ruskich, niektórzy
badacze zachodni oraz radziecki znaw ca Lew G um ilow , a także Węgier
László Lorincz jeszcze dziś m ó w ią o 80 tysiącach. W rzeczywistości
możliwości mobilizacyjne południow ej Rusi były znacznie mniejsze niż
w czasach minionej świetności. D latego szacujemy w ojska rusko-
-kumanieckie na 30 d o 40 tys. żo łn ierzy 16.
Siły skupione n ad K ałk ą były, ja k na czasy średniowiecza w
Europie, ogromne. D la p o ró w n a n ia należy w spom nieć, że w sławnej na
Zachodzie bitwie pod B o u vines w 1214 r. a rm ia króla francuskiego
Filipa Augusta liczyła 7500 żołnierzy, zaś koalicji angielsko-cesarskiej
— 8500 do 9500 żołnierzy17.
Ale cóż z przewagi liczebnej, sk o ro nie było wśród Rusów i
Kumanów zgody ani jedności! N a naradzie przed bitwą powstały
"srod książąt zasadnicze rozbieżności. Pewien łatwego sukcesu
Mścisław Udały do m ag ał się przekroczenia rzeki i uderzenia wszystkimi
siłami na nieprzyjaciela, bardziej o strożny książę kijowski Mścisław
się
°nianowicz chciał w ydać bój na pozycji w ybranej przez siebie i
wnusie M ongołów d o p rzep raw y przez Kałkę. O baj książęta mieli do
e >e zadawnione urazy z okresu walk o władzę na Rusi, nie chcieli
dzie w ąpiĆ ^ec*en d r u g ie m u , ani p o d p o rz ąd k o w a ć się jednej komen-
ksiaż ^ ca kijowski nie potrafił narzucić swej woli pozostałym
nikt l° m’ W rezultacie każdy z nich był panem w swojej drużynie i
z a p ła t d° Woc*z^ c a tością w ojska. Srogo niebawem w szyscy za to
koman^eZ° WOCOWIiej naradzie Mścisław U dały z Halicznami, Daniel
°wicz z W ołynianam i i Mścisław Światosławicz z Chernihow ia-
175

nami sforsowali płytką i wąską rzeczkę i uderzyli na Mongołów. W
" nim, ruszyła część Kumanów z wojewodą Ja m n e m W pierwszej |inii
nacierali Kumanowie i Wołynianie. za mmi postępowali Naliczanie, ty
odwodzie znalazł się Mścisław Swiatosławicz z Czernihowianami
Natomiast władca kijowski pozostał ze swą arm ią na drugim brzegu i
bezczynnie przyglądał się walce.
Mongołowie stanęli zapewne do boju głęboko urzutowani, z
ukrytym odwodem na tyłach. Osłonięci tarczami plecionymi z chrustu,
przyjęli natarcie wroga chmurą strzał. Łucznikami byli znakomitymi,
wiele strzał trafiło więc do celu. Ranny w pierś został sam Daniel
Romanowicz. Nie zwrażając jednak na ból i płynącą z rany krew,
dzielnie wrąbał się w szyki mongolskie, zadając wszędzie razy swym
mieczem. Mężnie sekundował mu książę kurski Oleg i wojewoda
wołyński Wasylko Gawryłowicz. Ten ostatni w wirze bitwy został
obalony z konia, co widząc Mścisław Niemy rzucił mu się na ratunek,
rąbiąc i kłując Mongołów. ..Była siecz zła i o k ru tn a " — napisał o
bitwie kronikarz ruski. „Obie strony walczyły z niesłychanym uporem”
— dodał Ibn al-Asir. Szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę
dzielnie prących do przodu Rusów\ gdy M ongołowie niespodziewanie
użyli zapewne odwodu i natarli na Kumanów'. Ci byli już zmęczeni
walką, w' której ponieśli znaczne straty, p o n ad to — po poprzednich
klęskach — w ogóle bali się Mongołów'. Pod naciskiem nowych sił
przeciwnika rzucili się więc do ucieczki, w padając na szyki ruskie i
mieszając je zupełnie. To przesądziło o wyniku walki. Widząc
zamieszanie w' szykach przeciwnika, M ongołowie natarli wszystkimi
siłami i złamali opór armii rusko-kumańskiej, która w panice jęła
uchodzić za Kałkę. Część Mongołów ruszyła w' pościg, reszta osaczyła
obóz w-ojsk kijowskich.
Ponieważ za Kałką pozostał nietknięty obóz w o j s k kijowskich,
owódc> mongolscy powstrzymali zapewne pościg i kazali w r a c a ć
swoim wojskom na pole bitwy. Dzięki temu znaczna część u c i e k a j ą c y c h
° Ca a.p w^ c uniósł cało swą głowę Mścisław' Udały. który
szczęśliwie dotarł do przeprawy na Dnieprze. Znaczną grupę s w o i c h
Hierzy doprowadził także do rzeki książę smoleński, Włodzimierz
r> owicz. Ocalała też większość drużyny księcia czernihowskiego
d sus awa Swiatosławicza wraz ze swoim wodzem. Jako ostatni dotarli
wnfi P an*ei Romanow-icz i Mścisław Niemv, którzy rozkaza i
zmszczyc wszystkie łodzie, by nie wpadły w ręce MongoloW.
176
bvł z a p e w n e lo s p i e c h o t y , n ie m o g ą c e j p rz e c ie ż p o d ą ż y ć za
Najg(j e d y n y m d la niej r a t u n k i e m b y ło r o z p r o s z e n i e się n a s te p ie i
^ sc h ro n ie n ia w k r z a k a c h i z a g a j n i k a c h . W ię k s z o ś ć p i e c h u r ó w
^ " j e d n a k pod c io sam i M o n g o łó w .
Teraz zaczął się d r u g i e t a p b i t w y n a d K a ł k ą n ata rc ie M o n g o łó w
ow izorycznie u m o c n i o n y o b ó z w o js k k ijo w s k ic h , p o ł o ż o n y n a
w ielkim w z n ie sie n iu n a d r z e k ą . P r / e z t r z y d n i o s a c z e n i ze w s z y s tk ic h
113
^ R u s o w ie z a ż a r c ie b r o n i l i s w y c h p o z y c ji, o d p i e r a j ą c a t a k i a rm ii
Dżebego i S u b e d e ja ! G d y p o n ie ś li j u ż w ie lk ie s t r a t y i byli u k re s u sił.
dow ódcy m o n g o lsc y n i e s p o d z i e w a n i e p rz y s ła li s w y c h p o s ł ó w i z a p r o p o ­
nowali w y p u szc zen ie ich z obozu za w ykupem . K s ią ż ę M ś c is ła w
Romanowicz s k w a p liw ie p r z y ją ł tę p r o p o z y c j ę . Z d a w a ł s o b ie d o b r z e
sprawę, że w is tn ie ją c y c h w a r u n k a c h d a l s z a o b r o n a o b o z u nie m a
n ajm n iejszy ch s z a n s . R u s o w i e n ie z a b r a l i ze s o b ą w ię k s z y c h z a p a s ó w
żywności i byli s k a z a n i n a g łó d . M ie li te ż o d c i ę t y d o s t ę p d o p a s z y d la
koni. cały o k o lic z n y s t e p z a j ę ł a b o w i e m a r m i a m o n g o l s k a . K s ią ż ę
kijowski, p rz y z w y c z a jo n y d o r y c e r s k i c h z a s a d p o s t ę p o w a n i a w E u r o p i e ,
me mógł p rzew id zieć p e r f i d n e g o p o d s t ę p u M o n g o ł ó w . M ś c ił się tu b r a k
inform acji o n ie p r z y ja c ie lu . T y m c z a s e m , g d y 6 c z e r w c a p o z ło ż e n iu
należnego o k u p u w o j s k a k i j o w s k i e w y s z ły n a o t w a r t e p o le , M o n g o ł o ­
wie z o g ro m n y m k r z y k i e m rz u c ili się n a n ie i w k r ó t k i m c z a s ie wycięli
do nogi. K siążę M ścisław ' R o m a n o w i c z z a p ła c ił g ł o w ą za sw ą
naiwność.
Klęska Rusów b y ła s t r a s z l i w a . W c a łe j b itw ie i w p ó ź n ie js z e j rzezi
zginęło sześciu k s ią ż ą t ( z o s ta li p o j m a n i , a p o t e m „ h o n o r o w o " u d u s z e n i,
bez rozlewu k rw i), 70 w o j e w o d ó w i w ie lk ic h b o j a r ó w , r z e k o m o 10 lys.
^mych tylko ż o łn ie r z y k i j o w s k i c h ( z a p e w n e w o g ó le z g in ę ło ty lu
Rusów). Według Ib n a l - A s i r a o c a l a ł o z a le d w ie 10% R u s ó w , c o je s t
°czywiście sporą p r z e s a d ą . T y l k o K u m a n o w i e , k t ó r z y w c z e śn ie j uciekli
1 P°la, mieli niewielkie s t r a t y . N a sz c z ę śc ie d la R u s i M o n g o ł o w i e nie
"^korzystali swego zwycięstwa. M ieli i n n e z a m i a r y . P o b itw ie ru szy li
"prawdzie za niedobitkami wojsk przeciwnika i d o s z li d o N ow ogrodu
^e"ierskiego, pustosząc n a p o t k a n e wsie i m i a s t e c z k a , później jednak
nj^ocili, w slepy i pom aszerow ali nad Wołgę. W sumie więc tylko
ski3 i.CZ<c^ ^raJu ucierpiała. Spóźniony oddział włodzimiersko-suzdal-
_ * * dotarł dopiero d o C zernihow a. dowiedziawszy się o
"Radło0*1 ' w r ó c i ł w' swoje strony. Wieść o klęsce poraziła Run
0 mnóstwo nieprzeliczone ludzi i był lament, i płacz, i smutek po
grodach i siołach — pisał kronikarz. — T a ta rz y zaś zawrócili od rzeki
Dniepr. I nie wiemy, skąd przyszli, i gdzie się znów podzieli” . W innym
miejscu stwierdził: „W skutek grzechów naszych przyszły nieznane ludy,
o których nikt nie wie, co za jedni są i skąd się wzięli, jak i ich język,
jakie plemię i jak a wiara. A zwą ich T a ta ram i, inni zasię m ienią ich
Taurm enam i, a jeszcze inni Pieczyngami, a inni m ów ią, że są ... oni 7.
pustyni Jetryjewskiej. Bóg jeden wie, kto oni są i skąd wyszli. Mężowie
mądrzy wielce dobrze to wiedzą, którzy księgi rozum ieją; m y zasię nie
wiemy, kto oni, alem tu o nich napisał przez pam ięć kniaziów ruskich i
na nieszczęście, jakie im od nich było, bom słyszał, że podbili wiele
krajów Jasów, Obozów, Kusogów i Połow ców bezbożnych m nóstw o
w ym ordow ali” 18. Inny kronikarz lakonicznie o d m a lo w a ł nastroje
panujące w kraju po bitwie: „ R u s k a ziemia siedzi niew esoła” —
stwierdził19. Już przed rokiem 1240 pow stała Opowieść o bitwie na
rzece Kalce , pełna żalu i rozpaczy, przedstaw iająca dość d okładnie
przebieg wydarzeń 1223 r. Stanowi dziś bezcenne źró d ło inform acji dla
każdego badacza, zajmującego się tym problem em . C y to w a n a przez nas
tu kilkakrotnie, najpełniej zachow ała się w tzw. Kodeksie Lawrientiew-
skim. Kilka innych wersji jej tekstu, różniących się m iędzy sobą
niektórymi szczegółami oraz dokładnością opisu, zn ajd u je się w innych
latopisach.
Wieść o bitwie nad K ałką rozeszła się szeroko po ówczesnym
świecie. D otarła nawet do Chin, gdzie k ro n ik a rz z an o to w ał: „Subedej
powiódł swoje wojska do rzeki A-ligi. gdzie sp o tk a ł się ze starszym i
i-ezi-silao (tj. Mścisławami) i w jed n y m boju zmusił ich do
poddania Szybko usłyszano o niej w E u rop ie Z ach od niej.
Mongołowie tymczasem dotarli do ziemi B ułgarów nadw ołżańskich,
plemienia tureckiego, które po wyjściu z Azji zatrzy m ało się nad tą
wielką rzeką w IX w. i założyło swoje państw o. Bułgarzy przyjęli
niebawem islam. Osiągnęli dość wysoki poziom rozw oju g o sp o d arcze­
go. szczególnie w dziedzinie rzemiosła i h an d lu , o dgryw ającego dużą
rolę międzynarodową. Stolicą ich było m iasto Bułgar, leżące niedaleko
ujścia Kamy do Wołgi. Mieli silną i bitną arm ię, w alczącą w s p o s ó b
typowy dla innych ludów tureckich, a więc zbliżony d o M ongołów .
Teraz stawili najeźdźcom silny opór. Relacje źródłow e o tych walkach
są sprzeczne. Według latopisów ruskich M ongołow ie zadali ciężką
klęskę Bułgarom, tymczasem Ibn al-Asir pisał, że sami ponieśli wielkie
straty w zasadzkach, przygotow anych przez obrońców . Z ap ew n e walki
178
le nie przyniosły zwycięstwa żadnej ze stron, a nolepłn v • ,
żołnierzy lak b u łg a rsk ic h , jak i mongolskich. Zmęczona n i e ^
pochodem i ciągłym i w alkam i po drodze armia Dżebego ¡ ^ 7 ™
zrezygnowała ze z d o b y w a n ia Bułgara i pomaszerowała w stron“ r«ki
Ural, a po jej sfo rso w an iu przeszła przez stepy Kazachstanu W czasip
pochodu p o d p o rz ą d k o w a ła władzy Czyngis-chana różne ludy pasterek !
tu mieszkające: U zb e k ó w , Ujgurów, Dunganów, Kumanów (Połow
ców), T urk ó w . W reszcie po długim, wyczerpującym marszu dotarła do
Mongolii. T u D żebe i Subedej zdali Czyngis-chanowi relację ze
swej wyprawy. Z pew nością głównym jej celem było rozpoznanie
Zachodu. P o n a d to m iała za zadanie poznać ludy mieszkające wokół
Morza K aspijskiego i p odporządkow ać je władzy cliana. Największe
zainteresowanie n o w y m i ziemiami wykazał Dżoczi, któremu ojciec
obiecał w szystkie kraje zdobyte na zachodzie. Na temat stepów
kipczackich m iał powiedzieć: „ N a całym świecie nie może być ziemi
przyjemniejszej od niej, pow ietrza lepszego niż to. wody słodszej niż ta,
łąk i pastwisk obszerniejszych niż te” 21. Według kroniki mongolskiej
Labzana D a n z a n a z X V II w. Czyngis-chan podarował ostatecznie
Dżocziemu ziem ię K ip czakó w , tj. Kumanów (Połowców), zaś Chuin-
-nojonowi „ziem ię O ro s ó w ” [tj. Rusów'] i Czerkiesów' \ Nakazał im
..rozszerzać te ziem ie” , a wdęc podbijać i przyłączać je do Imperium
Mongolskiego. O z n a c z a ło to w'yrok na Ruś: miała zostać podbita i
ujarzmiona. W dalszej kolejności los ten powinien był spotkać następne
kraje Europy. r ;
Wyprawa D żebego i Subedeja nie miała sobie równych w ustom.
W ciągu prawne czterech lat nieustannego pochodu i wal ' z rożny
nieznanymi M o n g o ło m przeciwnikami, armia obu wo zow P o ­
prawie 10000 km i stoczyła po drodze 12 większych bitew. me licząc
drobnych p o tyczek , sz tu rm ó w i oblężeń miast. > 0 7.,r 0 ńCzyłv
koalicją plem ion p o zejściu z K aukazu oraz z A
s,ę rezultatem nierozstrzygniętym , pozostałe p • vmj 0d siebie.
Przecież M o n g o ło w ie walczyli tu z armiami iczn . ^ wiele
sl°sującymi różne tak ty k i walki, różnie uzbrojony . powiększyli
Ogromne łupy. cennych jeńców. 1 co najwazmejsze, P
hucznie te ry to riu m p ań stw a C z y n g i s - c h a n a .
179
 11 O S T A T N I A W Y PR A W A C Z Y N G I S -C H A N A
Po wyprawie 1209 r. u p o k o r z o n e p a ń s t w o t a n g u c k i e Si Sia lojalnie
wypełni ilo swe obow iązki lenne w o b e c C z y n g i s - c h a n a , wypłacało
należne mu daniny, w spierało m ilita rn ie p o d c z a s w o j n y z D ż u rd ż e n a m i.
Ta ostatnia w ojna przekształciła się w d łu g ą , d z ie s ię c io le tn ią i ogrom nie
wyczerpującą rozpraw ę, k tó ra m o c n o o s ła b iła s i h T a n g u t ó w . M o n g o ­
łowie sk ru pu latnie to w ykorzystali. J u ż j e s i e n ią 1 2 1S r., p o d pretekstem
zbyt nikłego zaan g ażo w an ia się Si Sia w w o jn i e z p a ń s t w e m Kin,
najechali na nie. sp ląd ro w ali z n a c z n e p o ła c ie z ie m i, z d o b y li wiele
grodów , zmusili cesarza Shen Z o n g a ( Z h a o Z u n x u ) d o ucieczki ze
stolicy. Poniew aż p rzy g o to w y w ali się w t e d y d o w y p r a w y przeciw
państw u chorezmszachów, nie k o n ty n u o w a li z b y t d ł u g o w o j n y i zgodzili
się na rokow ania, z a p r o p o n o w a n e p r z e z T a n g u t ó w . P o d c z a s nich
zażądali przede wszystkim p o m o c y w o js k o w e j w w o j n i e z C h o re z m e m .
Wówczas cesarz butn ie o d p o w ied ział: „Jeż eli [ C z y n g i s - c h a n L.P.] nie
ma wystarczających sił, to p o c ó ż z o s ta ł chanem?'. 1 odm ówił
udzielenia mu pom ocy. K iedy p r z e k a z a n o j e g o słow-a w ł a d c y m o n g o l­
skiemu. ten rzekł: „ Ja k im p ra w e m m ó g ł A s z a g u n t b u [tj. c e s a r z — L.P.]
powiedzieć coś p o d o b n eg o ? N ajlepiej b y ł o b y z w r ó c ić się n aty ch m iast
przeciw niemu. P oniew aż je d n a k w y r u s z a m y w p o c h ó d n a k o g o innego,
to na razie zostaw m y go! K ied y w s p i e r a n i p r z e z Wieczne Niebo
naciągniemy m o cn o nasze złote w'odze. w ó w c z a s n ie c h a j i to zostanie
załatwione” 1. Słow'a te stan o w iły w 'yrok n a Si S ia.
Tanguci. co zrozumiałe. w'cale nie byli zainteresowani wzrostem
potęgi mongolskiej i nowymi zwycięstwami Czyngis-chana. Zapewne
łudzili się jeszcze nadzieją, że w starciu z potężnym , zdawało się.
suit hem Chorezmu poniesie on klęskę i straci sw'ą dotychczasową
przewagę nad nimi. Byli zresztą mocno zaangażow ani w wojnę przeciw
państwu Kin i nie mogli udzielić tej pomocy. Próbow ali wyplątać się 7
lej wojny, ale nadaremnie. Cesarz Kin, X uan Z ong (W anyan Xun),
o rzucił ich olerty pokojowe, jakby miał za m ało p r z e c iw n ik ó w . Wtedy
■nguci zaczęli szukać pomocy w południowochińskint państwie
Mmgow, usiłowali też pojednać się z Czyngis-chanem, widząc, *
w s Z t CCSy W W°jnie 2 szachem- Dlatego w końcu 1221 r. uderzyli
Niewiplf» W°js^a na Kin, by wydatnie wesprzeć Mongołom-
o pomogło. Mongołowie często niepokoili ich granice, starał
180
się upokorzyć cesarza. Tak na przykład dowodzący w China r,
chana Mukali zażądał od posła Tangutów. by ukląkł przed nim ^
przed udzielnym m onarchą. Zasłaniając się brakiem instrukcji cesarsktó
w ,ej sprawie poseł odmowtł. Mtmo ,o Mukali przyjął J upr 'J
obdarzył pięknym koniem i innymi upominkami. W id a ć że M o n e o łom
zależało jeszcze na utrzymaniu dobrych stosunków z Si Sia P ro w a d z i
przecież trudną wojnę z Dżurdżenami.
Dla przypodobania się Czyngis-chanowi Tanguci od końca 1221 r.
do lata 1222 r. dużymi siłami wspierali działania Mongołów w
północnych Chinach. Chociaż cesarz Shen Zong (Zhao Zunxu) lojalnie
wypełniał obowiązki wobec Czyngis-chana. to jednak wyraźnie tracił
grunt pod nogami we własnym państwie. Wzmogła się opozycja
przeciw niemu kierow ana przez syna Xian Zonga. arystokracja
tangucka m asow o porzucała służbę u niego i wstępowała do armii
Czyngis-chana. G d y w końcu 1221 r. wojska Mukalego poniosły
porażkę z rąk wojsk Kinów. Mongołowie obarczyli winą za to
Tangutów i za karę plądrowali ich ziemie przez 10 dni. Załamany
niepowodzeniami Shen Zong w 1223 r. zrzekł się władzy na rzecz syna,
ale zachował tytuł cesarski i osiadł w mieście Ling-czou. tworząc
faktycznie drugie państw o tanguckie — Zachodnie Si Sia. Był to wstęp
do przyszłej katastrofy — słabnące państwo na domiar złego
rozdrabniało swe siły.
Młody Xian Z o n g (Zhao Dewang) energicznie zabrał się do
umocnienia p aństw a i przygotowania go do obrony na wypadek
najazdu M ongołów . W końcu 1224 r. zawarł wreszcie pokój z
Dżurdżenami, zaczął organizować sojusz plem ion „od północy do
piasków” , tj. zapewne podległych od niedawna Czyngis-chanow i ludów
mieszkających w Dżungarii, na północ od pustyni Takla Makan. Częsc
7 tych plemion przeszła na stronę Tangutów.
Dywersyjna działalność cesarza nie uszła uwagi ong®j)V
dysponujących świetnym przecież wywiadem. Czyngis c an .
śledził poczynania Xian Zonga, podobno nawet dlatego
* najazdu nu Indie i powrócił do
-v w każdej chwili być golowym do nowej wojny. ‘
Poskromić cesarza. W 1224 r. wysiał więc niewielko
pblegla ona m iasto Sciials-znou,
miasto Schats-zhou, aicale nie
im osiągnęła \P°" .
m;ast. w
° ngołowie powtórzyli napad i zdobyli jedno z nieV . k ■
0ba Przypadkach s p lą d r o w a li oczywiście znaczne połacte kraju.
1SI
 Po pow rocie C zy ng is-chan a do M o n g o lii p o ja w iły się
rohiem v Przede w szystkim n a r a s ta ła groźba w o jn y z Si
wznowienia wielkich k a m p a n ii w C h in a c h P ó ł n o c n y c h g d z ie D żurdżeni
czuli Się jeszcze na tyle silni, że m o g li p o d j ą ć w a l k ę o o d zy sk an ie
u.raconych prowincji. N ie ustała tez w o jn a z D z e la l e d - D t n e m , który
- jak w iem y - wrócił w łaśnie z Indii i s z y k o w a ł się d o w ystąpienia
przeciw M o n g o ło m w pó łno cn ej Persji. W r e s z c ie w y ło n iły się pow ażne
problem y z własnymi synam i, z a g r a ż a ją c e j e d n o ś c i p a ń s t w a .
Już w trakcie wojny z chorezmszachem z a c z ę ły się m ię d z y nimi
konflikty na tle podziału z d o b y ty c h z ie m , t r a k t o w a n i a s z tu rm o w a n y c h
miast i broniącej ich ludności. P o d U r g e n c z e m , j a k p am ię ta m y ,
wybuchł ostry sp ó r m iędzy D ż o c z im a C z a g a t a j e m . U t r u d n i a ł on
prowadzenie oblężenia, d a w a ł czas o b r o ń c o m . P o z a ł a g o d z e n i u spo ru i
zdobyciu Urgenczu Dżoczi, C z a g a ta j i U g e d e j p o d z ie lili się z d o b y c z ą i
ocalałą ludnością, nie p o z o staw iw sz y nic o jc u , c o s p o t k a ł o się z ostrą
reakcją z jego strony. W ła d c a był ta k z a g n i e w a n y n a s y n ó w , że przez
trzy dni nie chciał z nimi ro z m a w ia ć an i p r z y j m o w a ć u sieb ie w jurcie.
Zmiękł d opiero p o w staw ieniu się z a n im i B o o r c z u . M u k a le g o i
Szigiego K u tu k u . k tó rzy tłu m aczy li p o s t ę p e k b r a c i ich m łodym
wiekiem i niedoświadczeniem . D łu g o g a n ił j e d n a k s y n ó w , „ ż e chcieli się
na miejscu zapaść pod ziem ię i nie m ieli j u ż sił o c i e r a ć p o l u z czół” .
Najbardziej k r n ą b r n y i s a m o d z ie ln y o k a z a ł się n a j s t a r s z y z synów,
Dżoczi. Nie powrócił z ojcem d o M o n g o l i i, lecz p o z o s t a ł n a stepach
Kipczaku. by zo rg an izo w ać swą ro z le g łą d z ie ln ic ę , o b e j m u j ą c ą Cho-
rezm i stepy oraz lasostepy, o d g ó r n e g o O b u i I r t y s z a p o c z ą w sz y , a
kończąc na wszystkich z d o b y c z a c h na Z ach o d zie. wyraźnie
D żoczi
zmierzał do uzyskania pełnej s u w e re n n o ś c i i o d e r w a n i a s w e g o państwa
od imperium stw o rzo nego przez ojca. Z a p o w i a d a ł się n a rozsądnego
polityka. Według D żuw ejniego p o k o c h a ł s w ó j K i p c z a k i postanowił
uchronię go od nieszczęść, w o jn y i z n isz c z e ń . O g ło s ił swym bliskim, że
ojciec stracił rozum , gubi b o w iem i n is z c z y ludy i ziemie. Podobno
nawet zapowiedział zam ach na je g o życie p o d c z a s polow ania i zawarcie
P ° ~ ierci sojuszu z muzułmanami. Raszid ed-D in pisał, że Dżoczi
^uKa i" ° na^ ro/ka/u °Jca 1 nie podbił krajów, które przebyli Dżebe i
we/*-«? podczas w>'Prawy na rozpoznanie Z ach o d u . C z y n g is - c h a n
choroh-,8 t W,ęC d° SWej kwatery w Mongolii, ale ten wymówił się
zdrow e™ ’ mczasem niektórzy świadkowie widzieli go w tym czasie
na poowaniu. Według Dżuwejniego tajne zamiary Dżoczi ego
182
l)0Wc wobec ojca ujawnił Czagataj, mający swoich szpiegów u starsze™
Sia i brała. Wtedy chanka za otruć swego pierworodnego sy„a. M i e il o
uczynić jego zaufan, ludzie, znajdujący się w otoczeniu Dżoczieao
Według Raszida ed-D ina Czyngis zamierzał wysłać na najstarsze™
syna korpusy wojska pod wodzą Czagataja i Ugedeja, by zmusić go do
posłuszeństw a. D o wyprawy tej ostatecznie nie doszło, bowiem Dżodzi
zmarł praw dopodobnie w lutym 1227 r., gdy działania wojenne przeciw
Si Si były już w pełnym toku. Taką wersję przedstawili niedawno
badacze radzieccy. Jest ona jednak dyskusyjna, bowiem data śmierci
Dżocziego nadal budzi wątpliwości. Według badaczy zachodnionie-
mieckich, Petera Olbrichta, Elisabeth Pinks i Wernera Banika,
wydawców podstaw ow ych źródeł chińskich do dziejów Czyngis-chana
(Meng-ta Pei-lu oraz Hei-ta Shih-lueh), pierworodny syn chana zmarł
między 1225 a 1227 r. Śmierć Dżocziego w kwiecie wieku i pełni sił
(miał około 4 0 - -42 lata) nasuwa podejrzenie, iż rzeczywiście został
otruty. Nie w iadom o więc, czy chan opłakiwał jego śmierć, jak to
przedstawiała daw na literatura. Zdaniem badaczy radzieckich oraz
Stanisława Kałużyńskiego było to wykluczone, bo chan nie dowiedział
się o zgonie syna.
Władzę w zachodniej dzielnicy przejął teraz najstarszy syn
Dżocziego, Batu-chan. Konflikt Czyngis-chana z najstarszym synem b>l
zwiastunem przyszłego rozpadu ogromnego Imperium Mongolskiego .
Po r o z p a t r z e n i u w s z y s tk ic h s p ra w Czyngis-chan zdecydował, że
najpierw m u s i r o z p r a w i ć się z Si Sia. W ysłał do cesarza Xian Zonga
(Z hao D e v a n g a ) p o s e ls tw o z ż ą d a n ie m w ydania mu syna jako
z a k ład n ik a. T e n o d m ó w i ł . M a ł o tego! J a k b y igrając z o g n i e m , udzielił
schro nienia s y n o w i w ł a d c y N a j m a n ó w , śm iertelnem u wrogowi c urna
Nie o d z n a c z a ł się r o z s ą d k ie m , d ecy d u jąc się na wojnę z ta .
potęgą, j a k ą byli M o n g o ł o w i e p o p o d b o ju Chin Północnyc i p
chorezmszachów. J e d y n ą o d p o w ie d z ią na jego poczynania ,m ‘
przecież ty lk o w y p o w i e d z e n i e w o jn y przez Czyngis c ana
jesienią 1225 r. W lis to p a d z ie chan zaczął zbierać arn _
ostatnią, jak rychło się okazało, wyprawę ^ ^ któnl w
liczebności, wiemy jednak, że była znacznie s |owje musiei,
12,9 r. uderzyła na państwo chorezmijs 11 . ^ ^ środko-
przecież zostawić silne garnizony w zdobytyc n ^ pżclal ed-
Wej, w Persji i Afganistanie, wydzielić pewne si y
183
¡ ¡ h
 w dalszym ciągu też trzymali silną arm ię w Chi
psinocnych W d o ty ch czaso w y ch wojnach p o n ie ś li wielkie straty, które
'u w części z re ł o włączenie
r e k o m p e n s o w a ło w łą c z e n ie d o am
cio
i I L v v c h /Z ludów podbitych,
W 0 1 S k 0 \\> U i i
w sumie 1więc
____________ M
zapew ne ustępowali
S o Tangutom. o cen ian y m przesadnie na 100 tys. wojska*.
Wiosną 1226 r. Czyngis-chan wyruszył na wojnę. Spośród żon
zabrał ze sobą Jesuj-katun. Po drodze zarządził wielkie polowanie,
mające zapewnić zaopatrzenie armii w mięso. M im o dość podeszłego
wieku (miał przecież zapewne 64 lata) osobiście wziął w nim udział. W
pewnym momencie, gdy stado dzikich koni gn an e przez myśliwych
przebiegło tuż obok niego, przestraszony ru m ak chana stanął dęba.
Zaskoczony jego nagłym ruchem władca spadł na ziemię i dotkliwie się
potłukł. W nocy dostał wysokiej gorączki. Z a n ie p o k o jo n a tym Jesuj-
-katun wezwała synów i wodzów na naradę. P o sta n o w io n o na niej
przerwać pochód i przełożyć wyprawę na później. G d y zam eldow ano tę
decyzję Czyngis-chanowi, ten rzekł: „T anguci pow iedzą, że zawróciliś­
my. ponieważ zabrakło nam odwagi. W yślem y d o nich posłów,
poczekamy tutaj w' Czo'orkat, zobaczymy, jaki przebieg będzie miała
choroba, dowiemy się, co inni odpow iedzą, i w tedy d opiero możemy
•f * »M
« •A
wrocic
Zgodnie z wolą duma wysłano poselstwo d o X ian g Zonga. Ten,
jeśli wierzyć Tajnej historii Mongołów, zachow ał się b u tn ie i wyzywają­
co. „Jeżeli wy, Mongołowie, lubicie się bić i chcecie walczyć
powiedział — to ja mam swoje koczowiska w A łaszaju [Ałaszanie —
najdalej na południe sięgającej części pustyni G o b i — L.P.), mam tam
swoje namioty i juczne wielbłądy. Skierujcie się do Ałaszaju i
przyjedźcie do mnie! la m będziemy walczyć!” . Po takiej odpowiedzi
Mongołowie nie mieli innej możliwości. C zyngis-chan więc powiedz.ał:
„Dosyć! Jak można się wycofać i pozwolić m u m ów ić takie chełpliwe
słowa. Umrę, a pójdę i wezmę go za słowo! N iechaj się dzieje wola
ui^nego Nieha\ 4. Nie zwracając uwagi na postępującą chorobę,
wydał rozkaz do wymarszu.
o n W'ie uderzyli najpierw na miasto Wei Schuy, które po
im CC / ^ o b \*1 ' zniszczvli. Następnie starli się z armią tangucką
■pin-i/i- U\ — U * ° dnieś,i świetne zwycięstwo. W bitwie lej miało
184
Rozkazem tym zwolnił ich więc od składania zdobyczy na wspólny
i n in kontygent^
u i kontygentów ,U> Teraz M ongołow ie skierowali się „a Shatz-zhou. który zdobyli i
całkowicie zniszczyli. Było to w piątym miesiącu (28 maia
czerwca) 1226 r Ponieważ miasto dzielnie się broniło, wszyscy jego
mieszkańcy zostali w ym ordow ani. Ocalało podobno tylko 106 osób
Ostał się natom iast G ants-zhou, ponieważ jego namiestnik był ojcem
tysięcznika armii mongolskiej, który dobrowolnie wstąpił na służbę do
Czyngis-chana. D o klęsk wojny i zniszczeń doszło w' Si S r ___
-•.’-jo- . ,9 .• ,I .. ’ V., ^ • - »»a jeszcze
jedno n ie sz c z ę śc ie k a t a s t r o f a l n a susza p o w o d u ją c a wielki głód.
Tanguci w g in ęli w ię c z a r ó w n o o d m iecza i --- — Mongołów,' jais,
strzał jak
jak ii L
z
braku pożywienia. C h a o s i zamęt powstały po najeździe Mongołów
pogłębiła jeszcze niespodziewana śmierć cesarza Xiang Zonga, sprawcy
całego nieszczęścia. N ow ym , a zarazem i ostatnim władcą Si Sia został
Mo Di (Z hao X ian). W grudniu Mongołowie przeszli rzekę Huang-he i
obiegli Ling-czu, bogaty ośrodek gospodarczy. Wkrótce przybyła
miastu na odsiecz o g ro m n a, podobno aż 100 -tysięczna armia tangucka.
Ale i ona została kom pletnie rozbita, a pozbawione wszelkiej nadziei
miasto skapitulow ało. Z im ą 1226 1227 r. główne siły mongolskie
przystąpiły do oblężenia stolicy, miasta Ningxia. Schronił się w
nim cesarz i ocalałe z pogrom u wojska tanguckie. Ponieważ miasto
broniło się zawzięcie, Czyngis-chan pozostawił pod jego murami
tylko część w ojska, resztę zaś rzucił na okoliczne grody i dalsze okolice.
Zdobywając m iasto po mieście, najeźdźcy dotarli aż do J ybetu.
niszcząc i zabijając wszystko, co napotkali na swej drodze. „Mongoło­
wie zupełnie zniszczyli m iasta i prowincje Si Sia pisał kronikarz
chiński. — Ich mieszkańcy zagrzebywali się w ziemi lub
między kamienie, by ukryć się przed mieczami i strzałami, ale ocalało
tylko jeden—dwu ludzi na stu. Białe kości pokryły stepy Cae
Państwo Tangutów zostało praktycznie tarte z powierzchni ziemi,
większość mieszkańców zginęła, nie pozostało śladu
kulturze. „Si Sia zginęła ubolewał Chińczyk. Rejony i p
¿ostały spustoszone przez wojsko, świątynie i szkoły /msZCZ
fundamentów” s. Opinię kronikarza chińskiego potwiea .
historia Mongołów. . , ca}(t0Wicie
"Czyngis-chan podbił lud Tangutów podąg. • k.h
S n ' wszystkich °jców ' matki / ' w ez'tsic moich posiłków
"^dalszych noinm ifńw R.wkazal przy tym: W CAI:>K
• o i*
 „ „ t a r z a ć X «V biliście icb i wytępili, i że nic 7 nich nic
B arK nv'ństwo . okrucieństwo M ongołów ora? ich
Ja .-ćww s .-a lo wszystko, co zdarzyło się d o tąd , nawet w państwie
\lc stolica tnvm ala się jeszcze. Pomagały jej w obronie niezwykłe
unalv u tru d n ia ją c e Mongołom prowadzenie oblężenia. W końcu
jcdn-ik zabrakło obrońcom żywności i wody. M o Di (Zhao Xian)
musi-ił podjąć rozmowv na temat kapitulacji. W edług Raszida ed-Dina
o sw m d czv l’ ze jcsli chan zapewni mu bezpieczeństwo i uzna go za
swego syna. to niezwłocznie wyjdzie z miasta w raz z całym ludem i
podda sie jego władzy. Czyngis obiecał spełnić te warunki.
Mc w tajnym rozkazie do dowódców, w ydanym tuż przed zgonem,
polecił: ..W y nic ogłaszajcie o mojej śmierci i bynajm niej nie płaczcie.
żcbv wróu nic dowiedział się o niej. Kiedy cesaiz. i mieszkańcy langutu
w w \znaczonym terminie wyjdą z grodu, wy ich wszystkich naty­
chmiast wybijcie” “. W piętnaście dni po śmierci chana Tanguci wraz z
cesarzem, nic nie wiedząc o zgonie Czyngisa w yszli zgodnie z umową z
Ningxia. Natychmiast rzuciła się na nich m asa wojowników i
bezlitośnie porąbała na sztuki. Prawie nikt nic ocalał. Zginął też ostatni
cesarz. Całe rozległe terytorium państwa Si Sia znalazło się w obrębie
Imperium Mongolskiego. Do zniszczonych m iast zewsząd zleciało się
drapieżne ptactwo na żer. Mogło tu ucztować d o woli! Niezwykła była
moc rozkazów Czyngis-chana. skoro w ykonyw ane były skrupulatnie
nawet po jego śmierci. Ta wyprawa wielkiego zdobywcy mongolskiego
stała się. według określenia Paula Ratchnevsky’ego, ..krwawą łaźnią".
Ostatnie dni swego życia Czyngis-chan spędził na górze Czasutu. tj.
Śnieżnej. Stąd wydawał rozkazy wojsku, zdobyw ającem u kraj 1 angu-
tów. l u wynagrodził też swych wiernych dow ódców . Boorczu i
Mukalcgo. nadając im. lenno po połowie karakitajski lud Dżuinów.
..Macic kazać ich dorodnym synom nosić za wami łowcze ptaki!
powiedział. Macic wychowywać ich piękne córki i kazać im
n.ipuwiae odzież waszych żon!"8. Następnie udał się do ta n g u c k ie g o
miasta l lakaj (które nie zostało zidentyfikowane przez badaczy). a
stamtąd pod oblegane przez Mongołów Ling-zhou. Miał tu doń
^ ' v ' bogatymi darami m.in. złotym posążkiem Buddy, złotymi
inymi nae/.ymami, dorodnymi chłopcami i urodziwymi dziewczę
m. ońmi i wielbłądami cesarz tangucki, śląc wyrazy pokory
^as ,iu ienvji udzielanej mu przez zam knięte drzwi by lllC
186
muwaiyl. żc chanjest chory _ Czyngis poczuł , k
nudności. Dary oczyw iście przyjął, ak , r/v „ ę ^ ,ho- dostał
zamordować w ładcę, l>zmcj kazał
taka jest druga wersja śmierci Mo Di (Zhao Xianat
ruina Mstarię Mongołów, znacznie mniej prawdopodobna' ^
Przed śmiercią Czyngis-chan dokonał podziału swego imperium
między synów . najbliższych krewnych. Cztery największe „Z-
przypadły czterem synom , zrodzonym przez Bórte. Zasada' podziału
bvła następująca: im starszy syn, tym dalej na zachód leżały jem
ziemie. D żoczi. jak wiemy, otrzymał już wcześniej uim zachodni
obejmujący Chorezm t stepy Kipczaku, od górnego i środkowego Obu i
Irtysza aż d o U ralu. Czagataj dostał we władanie ułus środkowy,
złożony z Siedm iorzecza, Kaszgarii, Mawarannahru bez części północ-
nej, włączonej d o dzielnicy Dżocziego. Ugedej otrzymał zachodnią
część M ongolii. D żungarię i wschodnią część dzisiejszego Kazachstanu.
Najmłodszy . Tołuj, zachow ał zgodnie z mongolską tradycją, ojcowiznę,
tj. Mongolię w łaściw ą. D o czasu zwołania kuruliąiu i wyboru wielkiego
chana miał też piastow ać jego obowiązki. Na wielkiego chana Czyngis
polecił sw ego trzeciego w kolejności syna. Ugedeja. odznaczającego się
największym taktem , skrom nością, inteligencją, wielkodusznością, roz­
umem, talentem organizacyjnym. Natomiast nie mógł wyznaczyć
najstarszego. D żocziego. z racji jego prawdopodobnego pochodzenia od
Merkity. D ługo natom iast zastanawiał się nad Tołujem, najzdolniej­
szym wodzem spom iędzy synów.
Największe m iasta w poszczególnych dzielnicach został) wyłączone
spod władzy poszczególnych chanów otrzymały komendantów
wojskowych i załogi podległe yyielkiemu chanowi. Wyznaczona prze;
Czyngis-chana stolica, będąca dopiero w budowie Karakorum nad
Orehonem — znalazła się prawdopodobnie w dzielnic) l gedeja. * ic
jest to jednak pewne, boyvicm yyschodnia granica jego uhou me . v . ta a
Przez. badaczy dokładnie ustalona. ..
Również bracia Czyngis-chana oraz ich potomkowie ‘
dzielnice, daleko je d n ak mniejsze od uiusów głównych -
zdobywcy.Tak więc K asar miał zarządzać terenem nad rzekan i . 1 : .
hąjlar w północno-wschodniej Mongolii, a 0 p$7a n
B^ d ,e j we wschodniej Mongolii oraz w
®,Rymały wreszcie żonv C z y n g is-c h a n a I a na | ■ dzielnice.
' » W * z wyprawy na Si Sia dostała .lesiij-ka.ua. Podział na
18?
 ,| państw feudalnych, nic oznaczał wcale p o c h ó w k u nikt o b c y nie mógł pod groźbą kary śmierH ,
tvpow\ dla w s z y S , k i C h i " « r
i u n . Intencją C zyngis-chana było zapobie-
przebyw ać. O płakiw ano polem Czynglsa przez'irzy m iesiu-T ' T ""
przekreślenia jedność m utrzyma„ie silnej w ładzy zwierzchniej
jeco czterech głów nych zon. Podobno już w nieciły m l obozach
L , e walkom nuędzj owanie wielkich podbojow przez
wielkiego chana, wspouw „a miejscu pochów ku wyrósł g ^ t y las, który na wlecz'“ “ W
Czyngisydów. prób zdobywcy. W M ongobi długo krążyła potem legenda z e j
Według
Według tradycji
tn Czyngis-chan zmarł 18 sierpnia 1227 r., ale data t pobliżu tego g ro b u ukryte zostały niezwykle skarby, zdób™ orze
• jest
nic 7 min
-•„* pewna. Z cała newnościa
pewnością natomiast
naiomiaM w iadom
m u u m uo,, że było
uyio to latem1
latem C zynglsa na wojnach , mające służyć mu po śmierci. Zawiera ona
między 15 sierpnia a 14 września. N a tem at przyczyn jego śmierci ziarno praw dopodobieństw a, gdyż wśród Mongołów lstnial zwyc™
istnieją dwie wersje. Jedna z nich mówi o w spom nianym tu wypadku stawiania obok grobu jadła, napojów, grzebania koni wraz z uprzężą
na polowaniu, gdv monarcha potłukł się tak m ocno, że nie wstał już z zabijania pięknych, m łodych niewolnic, mających służyć zmarłemu po
łoża. druga zaś o okaleczeniu go przez je d n ą z żon tanguckich, która w śmierci, zakopyw ania różnych kosztowności, w tym srebra i złota0
ten sposób pomściła okrutne czyny chana w Si Sia. T a druga wersja, Miejsce ukrycia tych rzekomych skarbów zasypały potem lawiny
zanotowana w znacznie późniejszych kronikach m ongolskich, jest mało Mimo to nie brakło nigdy śmiałków, którzy szli na górę Burkan
prawdopodobna. Nieznane jest miejsce zgonu ch an a. Według kroniki Kałdun i podejm owali poszukiwania. Ale wszyscy ginęli bez śladu. W
Szara tudżi miał to być tangucki gród T urm ege Bałgasun, do dziś nie rezultacie pow stała now a legenda, mówiąca, że Czyngis-chan zazdroś­
umiejscowiony przez badaczy w terenie. Z daniem niektórych history­ nie strzeże swych skarbów i srogo karze wszelkie próby ich zagarnięcia.
ków miejscem śmierci był Ling-zhou. Jeszcze przed wiekiem Mongołowie powszechnie wierzyli, że wielki
Po dokonaniu podboju państwa T angutów i pozostawieniu tani zdobywca śpi i wróci kiedyś do swego ludu, by przywrócić mu dawną
silnych garnizonów dla zapewnienia ładu i p o rząd k u , zwycięska armia wielkość, potęgę i sławę.
zawróciła w rodzinne strony. Wiozła ze sobą zwłoki chana, by zgodnie
z jego wolą pochować je na świętej dla M ongołów górze Burkan
Kałdun w Chenteju. gdzie zdobywca świata spędził swą młodość i
szukał schronienia przed wrogami. Miejsce p o ch ó w k u miało znajdować 12, E K S P A N S J A C Z Y N G 1 S Y D Ó W
się v\ pobliżu źródeł Ononu i Kerulenu. W edług innej, mniej
prawdopodobnej wersji, chan miał być poch ow an y w miejscu zwanym
łche Utek za Ałtajem.
Raszid ed-Din i Marco Polo pisali, że o c h ro n a w ojskow a konduktu władze w ogromnym
Po śmierci Czyngis-chana 122g r. c z ro d u
ł o n k o w i e

pogrzebowego, wiozącego zwłoki chana , zabijała po drodze każdą

państwie objął zgodnie 7 J e g 0 T ° wasaje chana i wszyscy
napotkaną osobę, mówiąc przy tym: „Idźcie służyć waszemu panu na
panującego, wybitni wodzow . wielki kurtdtaj > P -twa
tamtym świecie” . Możliwe, iż chodziło rów nież o ukrycie przed arystokraci zjechali nad N<-ru uywcv o d n o ś n ie podzia ^
społeczeństwem wieści o zgodnie chana. O głoszono ją oficjalnie wszelkie postanowienia wiej ttgo ^ Ogedej M.a ch.
znacznie później, po przejęciu tymczasowej władzy przez Tołuja, gdy oraz wyboru następcy. W 1 -- względem talent wa i
a > aparat administracyjny i wojskowy p aństw a został odpowiednio * nie mógł rownac się z. Ojc P^ sklonnosti A hwahŁ
P u£z°n> i przygotowany do zapobieżenia ew entualnym zamieszkom-
energn i siły woli. 1 onadtc p C z y n gjs -c h a n nigdy wiadey
7łr»ts|0C an° ^yH&s-chana w prostej, drew nianej trumnie skutej Pijaństwa, czego - jak wiemy & ^ przez d ^ i ę c ^ ^ w
wvmrJa rt^CZ^‘ ^ szystkich świadków uroczystości z prostego hi u po elekcji zaczęła się huc * ^ j bez m iędzy
Mieli sln^ 00 k' n ’^ 1 n*e z n a ł miejsca wiecznego s p o c z y n k u c l u w 1- mongolscy o ra z całe ich . olo<r /L -ec0 otrzeźwieli* n/g
yc suernu władcy po śmierci. N a staran n ie ukryte miejsce przerwach między ucztami, u >
188
 V ,intvczace o ra a n iz a c ji państw a, p o d a tk ó w , spichrzów na
S0N S T “ odu lub wojny, ustalali jed n o lity system w ag i miar
w y p a d e k głodu Prze(Je w szystk.m zaplanowali
w yznaczali n - w c h in a c h i państw ie ów, a
kontynuowam - • wyprawy na Z a c h ó d , n a stepy Kipczaku i
F a r ^ T k a e d e i w ykazał dużo zdrowego ro zsądk u. U p o rz ą d k o w a ł wiele
Europę. L g J • oreanizacji państw a, w ydal w ażne zarządzenia,
zatroszczy! się o stan gospodarki i w arunki b ytow e ludności. Osiadł na
s“ ie w Karakorum, które też bardzo ro z b u d o w a ł, w znosząc m in.
pałac wielkiego chana. . .
Ueedej zorganizował stałą kancelarię p a ń stw o w ą . N a jej czele stanął
znanv nam już Yeliu Chu-tsai. który opierając się n a doświadczeniach
biurokracji chińskiej, ustanowił jednolity system p o d a tk o w y , utworzył
budżet państwa, założył magazyny żywności, szkoły kształcące książąt
m o n g o lsk ich , w ciąg n ą ł do pracy w aparacie p a ń stw o w y m Chińczyków i
Khanów. Duże zasługi w rozwój adm in istracji wniósł również
kuanow . uuz.». ----- -
nestorianin z plemienia Kereitów, Czinkaj . ,
Państwo tego typu, jakie stworzył C zyngis-chan, m usiało nadal
k o n t y n u o w a ć podboje, bowiem ja k pisze celnie L udw ik Bazy Iow
„zawieszanie dalszych inicjatyw m usiałoby być rów noznaczne z
początkiem serii klęsk. M ożna zdum iew ać się o g ro m e m utworzonego
tak szy bko państwa, nie należy jedn ak w żad n y m w y p a d k u utożsamiać
tego z podstawą do wniosku, że wszystkie prow incje złączono już z
mongolską metropolią trwale i na wieki. W n ie k tó ry c h now a władza
utrzymywała się luźnie, a nawet zaczynano się przeciw’ niej burzyć,
także zresztą tam, gdzie starano się m o c n o trzy m ać ludność w
karbach": . Tylko nowe podboje mogły u trw alić w ładzę Mongołów i
ustabilizować sytuację w ogrom nym im perium .
Najbardziej skomplikowała się sp raw a w C h in a c h , gdzie po śmierci
Mukalego (1223) i Czyngis-chana D żu rd ż en o w ie um ocnili swoje
pozycje w ocalałej jeszcze południowej części p a ń s tw a , a n a s tę p n ie
przeszli do kontrotensvwy celem odzyskania stra t. W 1230 i 1231 •r.
*
Mongołowie podjęli więc dwie w ypraw y na p a ń s tw o Kin, ale nie
osiągnęli powodzenia. Zmusiło to U gedeja d o z o rg a n iz o w an ia kolejnej
wyprawy, tym razem wielkimi siłami. W 1232 r. uderzyły na Kin dwie
ogromne armie, liczące w sumie p o n a d 100 tys. żołnierzy. Północna
pod wodzą Lgedeja wtargnęła do prow incji Shangxi, p o łu d n io w a P°
Tołujem operowała w Seczuanie. M o n g o ło w ie posuw ali się naprz
190
przekuwając przejścia w górach, oczyszczając drogi ze zwałń i •
budując m osty n ad przepaściami, całymi dniami ż y W m'“ ''
padliną i zw łokam i ludzi. Niedaleko Kaifenau obie w y
połączyły się ze so bą i stoczyły wielką
przeciwnika. Po ciężko wywalczonym zwycięstwie' p m s ™ ™
oblężenia ogrom nej stolicy. M iasto broniło się dzielnie, a L ^
mury skutecznie opierały s,ę pociskom mongolskim. Wtedy Uuedei
za poparcie Monaołow w
walce z D zu rd zen am i mieli om otrzymać zdobytą przez armię chana
prowincję H en an , a także w razie sukcesu — sam Kaifeng Również
Dżurdżeni zwrócili się o pom oc do Sungów. Nie uzyskali jej, bowiem
rdzennie chińska dynastia nie zamierzała podtrzymywać władz\
najeźdźców m an d żu rsk ich na północy. Natomiat 20 tys. żołnierzy
południowo-chińskich pojawiło się pod Kaifengiem, by wspierać
Mongołów. T o przesądziło o wyniku oblężenia, zwłaszcza że w
osaczonym o d d a w n a mieście wybuchła epidemia, zabrakło żywności.
W 1233 r. K aifeng skapitulow ał. Przed rzezią ocalił jego mieszkańców
Yeliu Chu-tsai. W y m o rd o w an i zostali tylko męscy potomkowie cesarza.
Ostatni w ładca p a ń stw a Kin, Ai Zong (Wanyan Shouzhu). zdołał ujść
ze stolicy, ale tro p io n y przez Mongołów, osaczony ze wszystkich stron.
popełnił sam obójstw o. W raz z jego śmiercią upadło ostatecznie
państwa D żu rd żen ó w w Chinach. Wszelki opór p r z e c iw Mongołom i
wspierającym ich S ungom ustał zupełnie. Dopiero w cztery wieki
później D żurdżeni pojawili się znowu na arenie dziejowej, tym razem
jako M andżurow ie, zintegrow ani z innymi plemionami tunguskimi.
Ale teraz w ybuchł konflikt między zwycięzcami. Oczywiście poszło
o zdobycze terytorialne. Po wycofaniu się armii mongolskich na północ
wojska Sungów zajęły Kaifeng oraz Luoyang. To ostatnie miasto w
układzie sojuszniczym nie było dla nich przewidziane. W odpowiedzi
Mongołowie otw orzyli śluzy na Huang-he i zalali wodą część terenów^
Sungowie musieli więc wycofać swe wojska. Przy okazji d o zło do st^ rc
zbrojnych między o b u stronam i. Wtedy, w 1235 r., now> uru la-^
podjął wojownicze postanowienie — państwo Sungów ma zos a
Podbite i wcielone d o Imperium Mongolskiego. W 1-36 r. zacZ; ‘j
uowa, wielka w o jn a z C hinam i, mająca trwać z przerwami az .^
Jednocześnie działania wojenne toczyły się w Pans
f « . gdzie ja k wiemy - walczył przeciw M o n g o . o m Dzela ed D ar
A™ią wielkiego chana dowodził tu Czormogan. Po rozbiciu ostatnie,
191
 C h o re z n tu C z o r m o g a n
raatak o wma! fcG ru zję. „W yniszczony
rą j s ta l
dlu-
o p 6 r. w
wypłaceniu części tej daniny i pozostawieniu w miastach 70 namiestni­
,lvmi walkami z D » ia i w a |i calą w sch o d m ą G ruzję, przy
e°lrt P 35 i 240 Mongołowi P d p o r z ą d k o w a ł u się im bez walki, kóww mznacznym
ających zebrać
sto p n jej
iu Kpozostałość,
o reę. Mongołowie opuścili splądrowa-

n‘! W iosną 1232 r. K oreańczycy wymordowali namiestników mongol­

p
alv a,S
— ------- ~
& S
t - S
- g
. •
; f e r r “ - -
" U,KV ucząc n;
pomoc państw chrześcijańskich. G dy zaw iodła się na nich, uznała
skich i przestali w ypłacać daninę. W odpowiedzi na to latem tegoż
roku znow u w targnęło na ich ziemie arm ia Sartaktaja. Koreańczycy
stawili im zdecydow any opór. Podczas oblężenia niewielkiej twierdzy
zwierzchnictwo Ugedeja. We wschodniej G ruzji stanęły garnizony
Czhunczżuson zginął trafio n y strzałą z łuku Sartaklaj. Mongołowie
mongolskie, zachodnia uzyskała a u to n o m ię i rządziła się sama, w
musieli się w ycofać, zaś o b ro n a twierdzy na trwałe weszła do legendy
zamian za daninę w złocie oraz obowiązek uczestniczenia w wyprawach
narodu. Ale najeźdźcy nie darow ali tej porażki. W 1236 r. znowu
wojennych Mongołów.
wtargnęli d o K o rei p o d w odzą Tangu. Przez dwa lata grabili i
Następca Czormogana, Bajdżu, utrwalił p a n o w a n ie Mongołów w
dewastowali cały k raj, m szcząc się za poprzednie niepowodzenie,
Kurdystanie oraz podporządkował go wielkiem u chanowi sułtanów
ponowili a ta k na w iosnę 1239 r., zmuszając wreszcie Koreę do
seldżuckich z Konyi i Chlatu. Było to następstw em bitwy pod Kosedag
uległości. W a n (tj. k ró l) m usiał uznać się lennikiem wielkiego chana i
(1234), w której Mongołowie pobili arm ię sułtana seldżuckiego, wysłać na jeg o d w ó r sw ego syna ja k o zakładnika.
Keyhusrewa II. Wówczas to uległo zniszczeniu kilka ważnych
Późniejsze p rób y odzyskania suwerenności spowodowały dalsze
ośrodków handlowych w Armenii. W ładca arm eńskiej Cylicji, Hetum I.
najazdy w latach 1247 i 1253. Przyniosły one nowe spustoszenia i
dobrowolnie przyjął zwierzchnictwo m ongolskie. Dzięki temu nie tylko
wielkie straty w ludziach. T ak np. w górskiej twierdzy Jansan leżącej w
ocalił swój kraj przed zniszczeniami w ojennym i, ale otrzym ał pomoc w
prowincji S oh e, jak p isał kronikarz, „Było 4700 zabitych. Armia
walce z Turkami Seldżukami i odzyskał kilka ziem, utraconych niegdyś
mongolska w y m o rd o w a ła w szyslkich mężczyzn i chłopców powyżej 10
na wojnach. Zwierzchnictwo mongolskie uznały też księstwa północnej
Armenii. lal a kobiety i dzieci zabrała do niewoli i podzieliła między
woiowników"3. M im o dzielnej postaw y mala Korea me mogła obronie
Nie podporządkowała się natom iast wielkiem u chanowi położona na się'przed M o n g o ła m i i w 1259 r. uznała ostatecznie zwierzchnictwo
drugim krańcu Azji Korea, dlatego padła o fiarą najazdu. Była wówczas
krajem zjednoczonym, osłabionym je d n a k przez k o n flik ty wewnętrzne, wielkiego chana. . . sprawy podboju ziem
Najważniejszą decyzją lukjar 2135 r. (obok spra p j ^
powstania chłopskie, wojny z K itanam i, zag rażającym i jej suwerenno­ Sungów) bvlo p o stan o w ien ie o zorganizowaniu wi źródeł
ści. Już w 1218 r. Mongołowie po raz pierw szy w targnęli do Korei Zachód. W cielono je szybko w życie, bowiem juz w Imym u zrod^
i jej władcę do nawiązania przyjaznych sto su n k ó w z Czyngis-
Irtysza i w zach od n im A łtaju zaczęły się koneen sr)0tkalv się z
c anem. Teraz, po odmowie uznania zw ierzchnictw a Ugedeja, w 1231 Ugedeja, C zagataja i Toiuja. N a d rzeką Tobol ^potkały ^
r. wtargnęła do Korei silna arm ia d o w o d z o n a przez Sartaklaja. Kolo
oddziałami Batu-chana. który objął dowo . r ,-mia liczyła od 120 do
i 1C.F. y\ - na północy kraju, M on g o ło w ie rozbili wojska Ugedej natomiast pozostał w Karakorum, a a a menów, Baszki-
oreanskie, a następnie obiegli jej stolicę, K u d żu . M iasto broniło się
'40 tys. wojowników — Mongołów, Kirgiz0^* ,^w tureckich bądź
zeodzT ^rZeZ ,lliesięcy> toteż Mongołowie na początku 1232 r. rów, Ojraków, Kałm uków, Buriatów i innyc za radykalną
odzieżv 3 03 po^ j za cenę ogromnej daniny: miliona k o m p l e t ó w mongolskich (ostatnio Lew Gumilow op°vvie , ^nje uważa młody
Ponadtn v t^s‘/ szlu^ jedwabiu i 20 tys. skór zwierząt f u t e r k o w y c h . redukcją sił Batu-chana do 50 tys. żołnierzy, . . • r y j n 0 - t c c h n i c z n y
Polski historyk, M a re k Cetwiński)*. Personel inzyme yj
swoich c h C r n mUS'eli ° ddać na dwór wielkieS ° składał — —
dziewcząt, wywodzących się z arystokracji.
192

193
bracia Batu-chana - Barkę. O rda i Szejhan, syn Tołuja - M o „gke
s y n C z a g a la ja - Bajdar i jego w nuk B uri, p o to m k o w ie Ugedeja J
GUWiosnaa<l^37 r- Mongołowie pobili lu b podporządkow ali SWei
władzy K u m a n ó w (Kipczaków) następnie ruszyli na Bułgarów
n a d w o l ż a ń s k i c h . Teraz nie potrafi . o m staw te czoła zjednoczonym
silom caleao imperium. Opór trwał k ro tk o . „ M o n g o lo w ,e - pisa! ruski
kronikarz — wzięli sławne, wielkie m iasto b u łg arsk ie [Bułgar Wielki -
L p i wybili orężem ludzi od starca d o niem ow lęcia i zagrabili
mnóstwo towaru, a miasto spalili i całą ziemię ich zniszczyli” *.
Ujarzmiona Bułgaria nadwołżańska stała się teraz bazą wypadową
armii Batu-chana przeciwko Rusi. Inne od działy m ongolskie podbiły w
tym czasie rozległe, ale słabo zaludnione ziemie ugrofińskich plemion
Mordwinów i Czeremisów (M aryjczyków).
W grudniu 1237 r.wszystkie siły m on go lskie uderzyły na rozdrob­
nioną i skłóconą ze sobą Ruś. N ajpierw osaczyły gró d Riazań (nie
był to dzisiejszy Riazań, który zwał się w ów czas Perejasławiem
Riazańskim), zażądały, by książę Jerzy Igorow icz uznał władzę Batu-
chana i złożył dziesięcinę „z ludzi, z książąt, z koni, ze wszystkiego”.
Otrzymali dobitną odpowiedź: „ G d y nas nie stanie,- wszystko
będzie wasze” 6. Rusowie podjęli je d n ak ro zm o w y , grając na zwłokę i
licząc na zorganizowanie jakiejś odsieczy ze stro n y innych księstw.
Rokowania nie dały jednak rezultatów, toteż M o n g o ło w ie ruszyli wnet
do szturmu.
Riazań bronił się dzielnie przez sześć dni, n a p ró ż n o wyczekując
omocy. Po zdobyciu grodu 21 grudnia n a stą p iła o k ru tn a rozprawa z
ńeszkańcami. Niebawem los stolicy podzieliła cala ziem ia muromsko-
riazańska.
Po zdobyciu Riazania armia m o n g o lsk a p o m a s z e ro w a ła w go
pod Kołomną spotkała się ze spóźnionym i w o jsk am i wielkiego s
Jodzimiersko-suzdalskiego, Jerzego W siew o ło d ow icza. dow o zo ^
rzez jego syna, Wsiewołoda. W spierał je o d d z ia ł rycerzy nazaI| SstvVje
litwa skończyła się pogromem wojsk ruskich. Po tym
Mongołowie podeszli do Moskwy, gdzie p a n o w a ł n i* °d °cian^7osla|o
Vłodzimierz Juriewicz. M iasto broniło się ty lko pięć dni. , ^ erz
palone, a ludność w dużym stopniu w ybita. K siążę W o z.
uriewicz dostał się do niewoli. . . vVczasu
Teraz Mongołowie ruszyli na W łodzim ierz. W ielki książę za
194
opuścił miasto i u d ał się nad rzekę Sitę, dopływ Mologi gdzie mi a
skoncentrować się *■« w ojsk
o js laa jego
, _ braci, Jarosława i
początku lu te g o 1238 r. M onf-oU ™ 0' ’ J a r°śłatva 7
T* ’
m,.a!y
mi ał .
Złotych W rót. 8 lutego ro z p o e fa j ® 2b% H W iatos,a'va ó
Ho ero d u i poczęli h ' weń Slę S2tUrm ..P
p o s tą pstohC
0C2e " b-c i« 2e-y w°0{j^ o n yd
stroń do g ro d u i poczęli bić weń taranami,
daleka za Bożym dopuszczeń,em ogromne kamienie, jakby de J ' Z
w
środku grodu. I w grodzte pokazało się mnóstwo zabitych ludzi i L ,
na wszystkich strach i wielki lęk. Tatarzy przebili śctón u Z oWc
Wrót i w innych miejscach, rozbili cały gród, zasypali go pociskami
kamiennymi [...] weszli zewsząd do niego, jak demony. Przed obiadem
wzięli oni now y gród i cały oddali na pastwę ognia. I zabili księcia
Wsiewołoda z b ra te m , m nóstw o bojarów i łudu, a inni książęta i
wszyscy ludzie uciekli d o średniego grodu. A władyka Mitrofan i
księżna ze swymi synam i i córkam i uciekli do cerkwi, zaparli cerkiewne
wrota i zamknęli się. T atarz y zdobyli i ten gród. zaczęli szukać książąt i
księżnej, i poznali, że są w cerkwi. Tatarzy wybili cerkiewne wrota i
wybili tych, k tórzy byli w cerkwi i opierali się. I poczęli pytać o książąt
i księżną, i poznali, że są n a chórze. Wtedy nanosili mnóstwo drzewa i
podpalili cerkiew. Będący na chórze z modlitwą i błogosławieństwem
oddali dusze Bogu: zostali spaleni ogniem i zaliczeni do męczenni­
ków” 7.
Po u p a d k u W łodzim ierza w ręce Mongołów wpadły następne
miasta księstwa włodzimiersko-suzdalskiego: Rostów, Uglicz, Jarosław,
Twer, Torżek, W o ło k o łain sk i inne, razem 14 miejscowości.
4 marca doszło d o bitwy nad rzeką Sitą. Mongołowie otoczyli w
niej wojska wielkiego księcia Jerzego Wsiewołodowicza oraz jego braci
i zniszczyli je zupełnie. Poległ sam wielki książę, jego krewniak,
Wasylko K o n stan ty n o w icz, dostał się do niewoli i został zamordov\an\.
^ Przewaga liczeb n a"M o n g o łó w nad wojskami rozdrobnionej Rusi oraz
ich wyższość org an izacy jn a i taktyczna spowodowały, iż żadna si a
mogła sprostać naw ale koczowników. . .
Po tym zwycięstwie Mongołowie pomaszerowali w stronę z
nowogrodzkiej, ale p o tem niespodziewanie zmienili kierunek i u ę
"a Południe. Z ap ew n e zniechęciły ich do w y p r a w y , ^ ^ , ^
T ^ ^ n e na drodze. M oże zresztą dalszy pochod
^Potkane pouiuu u « « .. — się
* 0r° książę now ogrodzki Aleksander Newski bez walki z0 ovu^ a .
Płac‘ć danin? chanowi. Po spustoszeniu ziemi smoleńskiej Mongołowie
r°czyli do księstwa czernihow skiego, gdzie zażaity, om c -
195
stawił im niewielki gród, Kozielsk. Bronił się aż osiem tygodni, zanim
P1dł w nierównej walce. Prawie wszyscy je g o m ieszkańcy zginęli. L *
P 3 8 r niezwyciężone wojska m on go lskie w ycofały się w steny
Kipczaku. Powodem tego była k on ieczn ość uzupełnienia strat w
ludziach, dania odpoczynku w ojow nikom i k o n io m , stłumienia buntu
Kumanów na tyłach, załagodzenie k o n flik tó w wewnętrznych. D0
największych rozbieżności doszło m iędzy B a tu -c h a n e m a synem
Ugedeja, Gujuk-chanem. R ok 1239 spędzili M o n g o ło w ie częściowo na
odpoczynku: wodzowie dzielili m iędzy w o jo w n ik ó w łupy i jeńców,
odsyłali inwalidów i chorych do ro d z in n y c h ju r t, wyjaśniali między
sobą sporne problemy. Ale część w o jsk a w alczyła z Kumanami i
Czerkiesami, wyprawiała się na ziemie M o rd w in ó w . Inne oddziały
wiosną zdobyły Perejasław', jesienią — C z e rn ih ó w i doszły do Krymu.
Po należytym zabezpieczeniu tyłów' i u zu p e łn ie n iu stanów liczbo­
wych wojska, w końcu 1240 r. M o n g o ło w ie z n o w u uderzyli głównymi
siłami na Ruś. Tym razem wybrali sobie za cel dawmą stolicę całego
państwa, wielki i bogaty, choć nieco ju ż p o d u p a d ły Kijów. Na
przełomie listopada i grudnia 3 lub 4 tum eny z B atu-ch anem na czele
stanęły pod miastem. Po d łu go trw ały m b o m b a rd o w a n iu miasta z
katapult, 5 grudnia M ongołowie ruszyli d o sz tu rm u . W darli się do
miasta, ale z pow odu zapadających ciem ności przerwali walkę.
Nazajutrz Mongołowie ponowili natarcie, k ieru jąc się do starej części
Kijowa, G rodu Włodzimierza, w k tó ry m skupili się teraz obrońcy.
Zakończyło się ono powodzeniem. Po zd o b y ciu K ijow a napastnicy
swoim zwyczajem zabili wielu m ieszkańców , n a w e t kobiety i dzieci. Po
wielkim Kijowie pozostały jedynie bezludne pogorzeliska.
Następnie Mongołowie ruszyli na ziemię halicko-w olyńską, zdobyli
i zniszczyli Halicz, Włodzimierz W ołyński i inne grody, w y m o r d o w a l i
dziesiątki tysięcy mieszkańców kraju. K siążę D aniel R o m a n o w i c z
uszedł aż na Węgry. Rozległa Ruś d o sta ła się w ja rz m o okrutnej
niewoli. Zabobonna ludność średniow ieczna przyjęła to ja k o dopust
°ży^ „My poczuliśmy na sobie srogość B oga N aszeg o [...] P*sa*
mnich kijowski Serapion. — Zniszczone cerkw ie Boże, splugawione
naczynia święte, ciała świątobliwych m nichó w p ta k o m rzucone w śnieg,
0VV } k r a c ‘ naszych [...] napełniła ziemię. Zginęła moc n a s z y c i
c ^ k 1 VV°jeWOdÓW’ nasb napełnieni strach em , uciekli. Większa
wi ™CI naszych wywieziona w niewolę. Wsie nasze zarosły trawą |
nasza została poskrom iona, piękność zginęła, bogactw o nasze
196
drugim W korzyść s,ę dostało. Trud nasz pogan,e otrzymali Ziemia
nasza stała stę m ajętnością obcoplenueńców [...] Jak deszc^ śd ' Z ™a
na Siebie gniew B a ty . N ,e było kaznt, która by nas ominęła”" *
Kaźn me o n n n ęla t innych krajów Europy Wschodniej i Środkowej
w ,241 r. arm ie B atu -ch an a zwaliły się na Węgry i Polsk? Zdani k
Cetwińskiego było to następstwem zawarcia przez Węgry Czechy
Śląsk i M ałopolskę sojuszu antymongolskiego, w co powątpiewają
jeana* ^ jaj ^ 4 uo wywołania
agresji sytuację. Po nieudolnych rządach Emeryka, Władysława III i
Andrzeja II u p a d ła na Węgrzech władza centralna, rozpanoszyła się
wszechwładna m a g n a te ria , słabnące siły państwa rozproszyły się w
bezużytecznych w alk ach na Bałkanach i Rusi Halickiej, w wojnach
domowych. W ielka część m ajątków królewskich dostała się we
władanie m ożnych. W szystko to przyczyniło się do osłabienia siły
militarnej p ań stw a. T rzo n armii stanowiły najemne załogi miast
królewskich, o p ła c a n e ze skarbu państwa, oraz prywatne poczty
możnych zo rg an izo w an e na zasadach feudalnych, znacznie silniejsze od
wojsk królewskich. T u ż przed najazdem mongolskim wzmocnili te
wojska K u m an o w ie, którzy uchodząc przed armiami Batu-chana,
znaleźli schronienie na W ęgrzech i zostali osiedleni na prawie pustych
dotąd ziemiach m iędzy Cisą a Dunajem. Byli jednak elementem
niepewnym (część z nich sprzyjała Mongołom), grabili ludność, dawali
się we znaki wielkim p a n o m . Nowy król Bela IV usiłował wzmocnić
władzę i osłabić w pływ y możnych, ale bez powodzenia. Naraził się
tylko możnym, k tó rzy znienawidzili go i opuścili w momencie ciężkiej
próby z M o n g o łam i. Podczas najazdu wojsk Batu-chana wielu z mc
nie stawiło się w ogóle do obozu królewskiego i pozostawiło monarc
własnemu losowi. D ro g o zapłacili za to wszyscy Węgrzy.
M ongołow ie uderzyli na W ęgry w dwóch grupach. ie w ^za .
Pod wodzą B atu-chana 12 marca 1241 r. złamała
broniących Ruskiej Bram y (przełęczy Użockiej u arpa ¡ja się
lI7-y dni później pojaw iła się pod P e Druga grupa
s z t e m wzdłuż
.
Przez Dniestr pod C hocim iem i pomaszerowa a Po zajęciu kilku
Seretu, od w sch od u , podzieliw szy się na trzy korpus^ swe sjjy i
ważnych miast w Siedm iogrodzie Mongołowie p
ruszyli na p ó łn o c . F r y d e r y k a H, króla
Na p ró żn o Bela IV w zyw ał na pom oc cesarz a Europa
angielskieg0 H e n ry k a III i papieża Grzegorza
Chrześcijańska nie była zdolna do *
N atychm iast wy— P . , ., .. „ -
organizowania swych sil. Stawiły się jednostki krolewskie z Esztergo-
mu S z e k e sfe h e rv a ru i innych miast, przybył C horwacji. Koloman.
zawiedli natomiast wielmoże. N a dom iar złego wrodzy królowi
panowie sprowokowali incydenty z arnną k u m a ń sk ą, zamordowali
chana Kotjana i spowodowali odejście koczow ników z obozu królew­
skiego. Paląc i grabiąc napotkane po drodze miejscowości Kumanowie
odeszli na wschód. Niespodziankę sprawił także książę austriacki
Fryderyk Babenberg. który jako jedyny sojusznik z Z ach o d u stawił się
paradnie na wojnę, ale potem wycofał się z niej, zagarniając po drodze
trzy komitaty (wojska okręgu, odpowiednika polskiego województwa)
węgierskie nad rzeką Litawą.
Mimo tych niekorzystnych uw arunkow ań na początku kwietnia
Bela IV wyruszył z Pesztu przeciw- M ongołom . W iódł po d o b n o 60 tys.
żołnierzy (co wydaje się nam liczbą sporo przesadzoną). Pod naciskiem
Węgrów1 przednie straże mongolskie W'ycofały się w kierunku rzeki
Sajó, prawego dopływu Cisy. Był to zapewne celowy manewr, mający
wyciągnąć wszystkie siły królewskie zza D unaju. Bela IV nie znał
taktyki walki Mongołów. Widząc ich odw rót, przeprawił koło Pesztu
całą armią na lewy brzeg rzeki i ruszył w pościg. 10 kwietnia na
równinie Mohi Węgrzy natknęli się na głównie siły nieprzyjaciela. Obie
strony przedzielała rzeka Sajó. Dowodzący faktycznie Mongołami
Subedej upozorował częścią w;ojsk natarcie przez most na rzece, z
głównymi siłami natomiast ruszył w górę Sajó, by tam przeprawić się i
uderzyć na Węgrów' z tyłu. Bela IV nie przewidział możliwości
sforsowania wezbranej wiosą rzeki przez przeciwnika, całą uwagę
skupił więc na obronie mostu. Mimo to o świcie 11 kwietnia
Mongołowie opanowali przeprawę i odparli odeń siły wigierskie. Użyli
tu siedmiu ogromnych katapult miotających kamienie oraz- wielu
^*KZ^ n* strzela^ cych naczyniami z płonącą ropą. Równocześnie
ej sforsował Sajó po moście, zbu d ow any m sprawnie zapewne
R^eZivPe^ aHSlÓW. Chińskich' 1 ^ p r o w a d z i ł swe w ojska na tyły armii
u 'po l° ra n’esP°dziewanie znalazła się w okrążeniu. Osaczeni
Dr7pi^; ron^ s*ę bohatersko, co widząc Subedej rozkazał zrobić iin
w pierścieniu wojsk mongolskich. Po południu część si
198
węgierskich uszła tym przejściem, ścigana skutecznie przez Mrmoni'
Ma polu bitwy padło rzekom o 40 tys. żołnierzy Bel, IV. w
dostojników: arcybiskup, Esztergomu - Matyas, Kolozsvaru (<£śchri
W Rumunii) — U gohn, biskup Siedmiogrodu Reinhold i wielu innveh
Niedobitki wraz z królem dotarły w dwa dni później do Pesztu9
Wkrótce musiały stąd szybko uciekać, pod miastem pojawili sie
bowiem ścigający je Mongołowie. Opór Pesztu trwał tylko trzy dni. Po
zdobyciu go Batu-chan wezwał do siebie armie działające w Polsce i
północnych Węgrzech, następnie po dłuższym odpoczynku wojska
— 25 grudnia przeprawił się przez Dunaj po lodzie i zdobył Budę. W
ciągu zimy 1241/1242 Mongołowie zajęli większość Węgier, dotarli do
Chorwacji, Dalmacji i Sławonii, czołowymi oddziałami osiągnęli Udine
we Włoszech oraz Wiedeń, spalili Rotor, Svać i Drivast, przeszli przez
Raszkę i Bułgarię, wszędzie zostawili po sobie ogromne zniszczenia.
Nieszczęsny król Bela IV schronił się przed nimi aż na jedną z wysepek
na Adriatyku. Poniew aż Mongołowie początkowo uczynili sobie na
Węgrzech bazę w ypadow ą, nie niszczyli kraju, a nawet zachęcali zbiegłą
ludność do po w ro tu , zwracali jej konie, bydło i narzędzia pracy,
namawiali do rozpoczęcia wiosennej orki.
Równocześnie z najazdem na Węgry Mongołowie zaatakowali
Polskę. Celem ich było związanie sił polskich, niedopuszczenie do
udzielenia przez nie pomocy Węgrom, uderzenie przez Bramę
Morawską na Czechy, stam tąd zaś przedostanie się nad Dunaj, do
głównej armii B atu-chana. Już na przełomie grudnia i stycznia 1_41 r.
zwiad mongolski w targnął na teren Polski, zdobył Lublin i Zawichost
nad Wisłą, d o ta rł jednym zagonem pod Racibórz, w pobliżu którego
Mongołowie zamierzali przedostać się do Czech, po cz>nl n*e
zagrożony przez zaskoczonych obrońców 16 stycznia zawróci na
Podole. W lutym nastąpiło drugie uderzenie, tym razem znacz
większymi już siłami. Mongołowie dokładnie rozpoznali tereny, na
Wisłą, 13 iu teg 0 zdobyli Sandomierz i wymordowa 1
(chociaż początkow a mieli tu niepowodzenia), zapewne , -r,7rskiem,
si? częścią swych sił z rycerstwem sandomiers im po jowje
niedaleko Połańca. Wedle Rocznika kapichytrego
»wiele rycerstwa krakowskiego uśmiercili w ltulŁ\ , , . ^ jest
O s t ę p u wojennego, w którym ^
Polakom w walce w ro d zon a” . Natomiast odkry ta
199
Historia Tartarorum, spisana w 1247 r. przez franciszkanina C de
Bridia o p ie r a ją c e g o się na uslnej relacji uczestników poselstwa pod
n ie w o d e m Carpininiego do wielkiego chana, p o d aje, ,z powodem
nortżki Polaków była nie chęć łupów, lecz zbytnia ich pew ność siebie,
b r a k zcody i jedności w działaniu, co w ydaje się byc argumentem
h a r d z i e j p r z e k o n y w a j ą c y m . Jedyną korzyścią, ja k ą Polacy wynieśli,
było uwolnienie jeńców spośród ludności cywilnej. Po bitwie pod
Turskiem Mongołowie wrócili na Podole.
Około 10 marca, równocześnie z atak iem na W ęgry, uderzyli na
Polskę siłami jednego tumenu, a więc o k o ło 10 tys. ludzi. Dowodził
nimi brat Batu-chana, Ordu-Irczen. Jego z a d an ie m było związanie
walką Polaków i Czechów, a następnie przerzucenie sił na Węgry. P 0
przebyciu Wisły pod Sandomierzem O rd u -Irczen wydzielił zagon
dywersyjny (zapewne pod wodzą Pajdara) i wysłał go p o d Łęczycę i do
Kujaw, rozkazując mu pustoszyć kraj, w iązać w alk ą siły książąt
polskich z północy, by nie mogli pom óc Śląskowi i M ałopolsce. Po
drodze 18 marca Ordu-Irczen starł się pod C h m ielnikiem z oddziałami
rycerstwa sandomierskiego i krakowskiego. D ow odzili nim wojewodo­
wie: krakowski — Włodzimierz i sandom ierski — Pakosław .
Bitwa pod Chmielnikiem miała p o d o b n y przebieg, ja k pod
Turskiem. W pierwszym starciu z przednim i siłami M o n g o łó w strona
polska uzyskała przewagę. W ówczas nieprzyjaciel rzucił się do
pozorowanej ucieczki i podprowadził rycerzy k ra k o w sk ic h i sandomier­
skich pod ukryty na tyłach odwód. Jego uderzenie na rozluźnione i
zmieszane w pościgu szyki polskie przesądziło o losach walki. Padł
wojewoda Włodzimierz, zginęła duża część rycerstw a. Z dowódców
ocalał jedynie wojewoda sandomierski P akosław . T e ra z Mongołowie
uderzyli na Kraków, który zdobyli zapew ne 28 m a rc a . Nie zamierzali
tu stać dłużej, ani wdawać się w przewlekłą w alkę z o b ro ń c a m i, dlatego
znaczna część mieszkańców, która zaw arła się w m o c n o zbudowanym
kościele romańskim św. Andrzeja, szczęśliwie p rz etrw ała najazd.
kwietnia zapewne ruszyli M ongołow ie szybkim m arszem przez
aci orz i Opole na Wrocław, gdzie dotarli 6 kw ietnia. N a wieść o
oncentracji wojsk polskich pod Legnicą porzucili g ró d n a d Odrą i
maszerowali na spotkanie armii księcia H e n ry k a Pobożnego.
MipTc!611113- r ’ roze 8 ra*a się p o d Legnicą h istoryczna bitwa.
Labuda J L a J “ al'zacji Jest sporne. W y bitny m ediew ista Gerard
Labuda wyDowiedrmt ------- ± : „ k o i 0 3 km
200
0d miasta, o sla t m o zas lnny badacz, Wacław Korta, jako miejsce walki
przyjął D obre Pole meco dalej na północ od Legnickiego Pola okóló
10 knl od m iasta. P o p art w tym wypadku Jana Długosza, k,órv mieis e
bitwy nazwał D o b ry m Polem. Zdaniem Korty była to dla Polaków
najdogodniejsza pozycja, górująca nad zbliżającymi się z północne«,
wschodu M ongołam i. W ojska księcia śląskiego, Henryka Pobożneso
ustawione były w jednej linii. Prawe skrzydło zajmował hufiec syna
margrabiego Bolesława Szepiołki, złożony z krzyżowców, posiłków
krzyżackich, o c h o tn ik ó w cudzoziemskich i górników ze Złotoryi. Obok
niego stanął hufiec Sulisława, brata wojewody krakowskiego Włodzi­
mierza poległego p o d Chmielnikiem. Składał się z rycerstwa wielkopol­
skiego i m ałopolskiego. W centrum zajął miejsce bowiem najsilniejszy
hufiec pod w o d zą H en ry k a Pobożnego, złożony z wyborowych rycerzy
dolnośląskich, w rocław skich i wielkopolskich. Lewe skrzydło stanowił
hufiec księcia raciborsko-opolskiego, Mieszka, złożony z rycerzy
górnośląskich i częściowo dolnośląskich.
Liczebność tej arm ii budzi różne wątpliwości. Według Labudy i
Korty mogło być tego w ojska od 7 do 8 tysięcy, według historyków
wojskowości, W iesław a M ajewskiego i Jerzego Teodorczyka — powyżej
4 tysięcy, w edług C etw ińskiego — zaledwie 2 tysiące, co chyba jest
liczbą sporo zan iżo n ą. M ongołowie ustawili się w trzy hufce w
pierwszej linii, z silnym odw odem na tyłach. Pierwszy do walki ruszył,
według D ługosza, hufiec prawoskrzydłowy Bolesława Szepiołki. Zasy­
pany chm urą strzał z łuków , mimo strat doszedł do przeciwnika i
torując sobie drog ę mieczami i kopiami, posuwał się do przodu.
Zapewne M ongo ło w ie cofali się celowo, by wywabić go z linii wojsk
polskich, w krótce bow iem rzucili się nań z kilku stron i osaczyli. Tylko
niewielu zdołało ujść z okrążenia. Reszta wraz z Bolesławem Szepiolką
zrosiła swą krw ią D o b re Pole. t ..
Dopiero po tym starciu ruszyły do boju hufce Mieszka 1 u l s a ^ ’
opierane z flanki przez kuszników, którzy zasypali M o n g o o v
strzałami. Dzięki tem u straty nacierających były mniejsze,
zaś większe. W p ew n ym momencie, gdy Polacy zaczęi j
Mongołów z pola, między oba wojska wyskoczy na znaczy
0ngoł czy Rusin i zawołał: „Biegajcie! Bie^aJ^ e, . P o la k ó w
bekajcie!). Książę M ieszko przypuszczał, że t o woła ^
'zawrócił konia do ucieczki, pociągając za s° 4 częs^ Mieszkoweg0ł
°mowy m o m e n t bitwy. Widząc odwro
o n 1
H e n ry k Pobożny podobno zawołał: „G órze się nam stało". Dla
ratowania sytuacji musiał wprowadzić do walki swoj hufiec. Wzmocniły
po prawdopodobnie niedobitki hufca Bolesława i Mieszka. Pod
naciskiem nowego natarcia polskiego M ongołow ie zaczęli się cofać w
k ie ru n k u stojącego o staję odwodu. G dy zwycięstwo w ydaw ało się już
bliskie, przed szykami nieprzyjaciela pojawił się nagle jeździec
trzymający na wysokim kiju wielką głowę. Z jej paszczy buchała para,
a wokoło się wydziela smrodliwy dym, wiejący p ro sto w oczy Polakom.
Zaczadzeni i oślepieni rycerze zatrzymali się w miejscu, spłoszone konie
zaczęły wierzgać i miotać się, zwarta d o tąd linia bojow a załamała się
nagle. Wtedy uderzył odwód mongolski, l o przesądziło o wyniku
bitwy.
Najdłużej bronił się hufiec Henryka Pobożnego. Pod księciem
zabito konia, zostało przy nim zaledwie kilku ludzi. Jeden z nich oddał
władcy swego konia, ale Mongołowie osaczyli w tedy całą grupę.
Niektórzy zdołali przebić się przez pierścień, inni, w tym sam książę,
zginęli. Według Długosza Henryk Pobożny m iał paść uderzony dzidą,
według Historii Tartarorum został pojm any, zm uszony do przyklęknię­
cia przed zwłokami jakiegoś wodza poległego we wcześniejszej bitwie
(był nim zapewne naczelnik mordwińskiego plem ienia M okszan znad
Mokszny, dopływu Oki), a następnie ścięty. „B itw a na D obrym Polu
skończyła się całkowitą klęską wojsk polskich — k o n k lu d o w a ł Wacław
Korta. — Zadecydowało o tym zapewne wiele czynników , których
bliżej nie znamy. Wydaje się, że główmych przyczyn trzeba szukać w
nieskuteczności sztuki wojennej Polaków w walce z przeciwnikiem
stosującym odmienne sposoby walki. P o dstaw ow ą rolę po jego stronie
odegrali łucznicy [...] W w'alce z nimi rycerze polscy uzbrojeni w broń
sieczną i kopie nie mogli waele zdziałać, padali przeszyci strzałami
zanim zdołali sięgnąć po swoje narzędzia walki. N a losach bitwy
zaważyło w dużej mierze wczesne wyeliminowanie przez nieprzyjaciela
hufca raciborsko-opolskiego, oskrzydlenie pozostałych oddziałów' od
strony północno-zachodniej i przerwanie połączenia z grodem legnic­
kim. W końcowej fazie bitwy pewaen w;pływ' na jej ostateczny rezultat
miało użycie przez Mongołów gazów trujących w sprzyjających im
warunkach atmosferycznych10. Straty polskie była b a rd z o duże, zginęło
wielu dowodców, w tym Henryk Pobożny, Bolesław S z e p i o łk a i
wojewoda głogowski, Klemens.
statnio Marek Cetwiński podważa dotychczasowe ustalenia bada
202
czy, oparte w dużym stopniu na relacji Długosza. Odrzuca miann • ■
cały tekst D ługosza ja k o mało wiarygodny i dowodzi u
uderzy|i od strony Prus, a nie Wotynia; ze względu na m a h f i ?
niskie morale przym usow o wcielonych Mokszan posuwali i °, !
grupie; że H enryk P o bożny popełni) błąd w ocenie sil przeciw k a U je
czekając nadejścia Czechow, dla ratowania swej podupadłe, ™ , ,
reputacji, wystąpi! d o boju. Według Celwińskiego panika w p o S
szykach była następstwem wewnętrznych tarć politycznych a - b
raoże - nawet celowo opuszczono księcia w niebezpieczeństw,e°
Sugestie te nie m ają jed n a k przekonywającej argumentacji11
Po bitwie M ongołow ie wraz z uciętą głową księcia Henryka pojawili
się pod Legnicą, wzywając gród do poddania. Po odmowie obrońców
uznali, że w ykonali swe główne zadanie i szkoda tracić czasu na
oblężenie. Odeszli, paląc okoliczne wsie. Po kilkudniowym pobycie
koło grodu pom aszerow ali pod Otmuchów, gdzie przez 15 dni niszczyli
wszystko w okolicy. N astępnie ruszyli na Racibórz i Morawy. Granicę
czeską przekroczyli 9 m aja. Król Wacław I. mimo buńczucznych
zapowiedzi i mobilizacji znacznych sił (rzekomo 50 tys. ludzi) nie
ośmielił się wyjść naprzeciw najeźdźcom. Stał jedynie pod Kłodzkiem,
próbując zab lo k o w ać napastnikom drogę do Czech. Ci nie zamierzali
jednak w daw ać się w przewlekłe walki, mając pilny rozkaz marszu na
Węgry. Poszli więc na M oraw y, które dokładnie splądrowali, po czym
wkroczyli do Słowacji. Zdobyli tu kilka grodów, zniszczyli wiele miast i
wsi, nie zatrzym yw ali się jed nak dłużej i poszli nad Dunaj, do armii
Batu-chana.
Gdy w ydaw ało się już, że rozbite Węgry staną się kolejnym łupem
Mongołów i z o sta n ą włączone do imperium, a los ich podzieli
niebawem skłóco na wewnętrznie Europa Zachodnia, niespodziewanie
wszystko się zmieniło. W iosną 1242 r. dotarła do Batu-chana wieść o
śmierci Ugedeja, k tó ry po jednej z pijackich uczt poszedł spać i nie
obudził się ju ż więcej. W n u k Czyngis-chana chciał wziąć u zia w
nowej elekcji, m ając d u ż ą nadzieję, że sam zostanie wielkim i ,ane™
Narządził więc odw rót. Zdaniem niektórych badaczy nie ty 'o S1™
Ugedeja była przyczyną nagłego powrotu Mongołów. Ws azuje
wielkie zmęczenie ich wojsk długotrwałą kampanią, Ponies^ buntv
0gr° mne straty, zbyt wńelkie oddalenie od własnyc ocz° oddziałv
)V Ujarzmionej Rusi i krajach Azji. Powracające na 'VSL ., w
0 czowników, zdając sobie sprawy, że zajęte terytoria

M a irh imperium. dopuszczały się niesłychanych okrucieństw, wybijały
iudność c a l w h prowincji, puszczały z dym em tysiące miejscowości,
mordowały jeńców. S tra sz liw e m u spustoszeniu uległy me tylko W ęgry,
T rAwnież cześć Serbii. Bułgarii i Austrii. Bliski praw dy był więc
kronikaiz nienńecki pisząc: „W tym [124. - L.P.] ro k u państwo
O r s k i e no trzystu pięćdziesięciu latach istnienia zostało zniszczone
Tatarów” '- W sto lat później kro nikarz Maciej z Paryża pisał „0
diabelskim ludzie Tatarów, który opuścił swoje siedziby na podobień-
Stwo diabłów wychodzących z T artaru, tak że słusznie nazywani są
Tartarami, czyli diabłami” . Średniowieczny a u to r połączył nazwę
azjatyckich najeźdźców ze starogreckim T artare m , najgłębiej położoną
częścią świata podziemi, miejscem najcięższych kaźni. N azw a Mongołów
i Tatarów — Tartarzy — na długo, ja k wiemy, utrwaliła się w
średniowiecznej Europie. Przez długi okres u w ażan o też M ongołów za
potomków syna Noego, przeklętego przez ojca.
Wieść o najeździe Mongołów na E uropę W sch o d n ią i Środkową
rozeszła się szeroko po krajach zachodnich. O p o w iad an o o nim
niestworzone historie. Tak więc dość powszechną była legenda o obronie
Waradynu na Węgrzech, gdzie rzekomo miał zginąć Batu-chan. Doszła
ona aż do Rusi i przyczyniła się do pow stania tu w połowie XV w.
Opowieści o śmierci Batu-chana. Przeważały je d n a k relacje prawdziwe,
budzące powszechną grozę. K ronikarz k la sz to ru w K olonii napisał:
„Ogromny strach przed tym barbarzyńskim ludem o g arn ął odległe
kraje, nie tylko Francję, ale również B urgundię i H iszpanię, którym
imię Tatarów było dotąd nieznane” 13. Ś redniow ieczna k ro n ik a historii
Francji podawała, że strach wywołany najazdem m o n g o lsk im spowodo­
wał zastój handlu w całym kraju, zaś angielski k ro n ik a rz Mateusz z
Paryża, piszący po 1259 r., zauważył zerw anie więzi handlowych
między Anglią a kontynentem. W N iem czech p ojaw iła się modlitwa:
„Boże wybaw nas od wściekłości T a ta ró w ” 14. W p ra w d z ie po odejściu
wojsk Batu-chana na wschód E u rop a Z a c h o d n ia o d etch n ęła z ulgą, ule
przez długi czas jej ludność obawiała się p o w r o tu M o n g o łó w i modliła
się po domach i kościołach, by Bóg p o w strzy m ał okrutnych
koczowników.
Zapewne jednak nie modły sprawiły, że po w y bo rze na wielkiego
t tana syna Lgedeja, G ujuka, zainteresow ania M o n g o łó w skierował)
się w inną stronę. Był to przede w szystkim rezu ltat p o w a ż n y c 1
mphkacu naturv w e w n e t r , n Pi R n t „ _ c h a n m ianow icie przyjął wybór
204
Gujuka z m e u k ry w an ą wrogością , zerwał z nim praktycznie wszelkie
stosunki- Z anosiło s,ę na wybuch wojny domowej i ,ylko
chorowitego G u ju k a ocaliła Imperium Mongolskie przed krwawą
zawieruchą w ew nętrzną. W rodzie Czyngis-chana wybuchły iednlk
„owe spory na tem at w yboru wielkiego chana. Został nim ostatecznie
Móngke, najstarszy syn T ołuja (1251), poparty przez Batu-chana
Osobie jego sprzeciwili się natom iast potomkowie Ugedeja i Czagataja
Za p a n o w a n ia M óngkego, najwybitniejszego po Czyngis-chanie
władcy im perium , M ongołow ie znowu rozpoczęli liczne wyprawy
wojenne. Tym razem przedm iotem agresji stały się kalifat bagdadzki
oraz państw o S ungów w południowych Chinach. Przeciw "mocno
podupadłemu p a ń stw u A bbasydów M óngke wysłał potężną armię ze
swym m łodszym b ra te m , Hulagu, na czele. Dzięki poprzednim
działaniom C z o rm a g a n a i Bajdżu grunt do nowej agresji był już dobrze
przygotowany. H u la g u wyruszył z Mongolii w maju 1253 r.Po długim i
powolnym m arszu , w dw a lata później dotarł do Samarkandy.
Następnie p o d p o rz ą d k o w a ł swej władzy sułtanów seldżuckich w Azji
Mniejszej, w ładców kaukaskich, Azerbejdżan i inne tereny. Opór
stawili m u tylko asasyni, fanatyczni wyznawcy Mahometa, oskarżeni
powszechnie o sk rytob ójcze m ordy na tle rytualnym. Po zaciętych
walkach M ongłow ie u p o rali się jednak z nimi (1256). Teraz nic nie
stało już na przeszkodzie w wyprawie na Bagdad. Sprawował tu władzę
nieudolny k a lif al-M u stasim , H ulagu wcześniej wezwał go do wspólnej
walki przeciw a sasy n o m , nie otrzymał jednak żadnej odpowiedzi. Po
uporaniu się z z a k o n e m m uzułm ańskim wezwał więc kalifa do uznania
zwierzchnictwa M o n g o łó w i zburzenia zewnętrznych murów Bagdadu.
Kalif skłonny ju ż był ustąpić, ale jego otoczenie odrzuciło żądania
Hulagu. W y k rę tn a i w ym ijająca odpowiedź al-Mustasima me zadowoli­
ła Mongołów.
W styczniu 1258 r. potężna armia Hulagu skierowała się na
Bagdad. N iebaw em m ach in y oblężnicze zniszczył) jedną z wiez m ,
dokonując p o w ażn eg o w yłom u w systemie fortyfikacyjnym■■ a
mat już innego wyjścia, ja k tylko wszcząc pertra tacje, m im 0
zadne z państw m u zułm ańsk ich nie pospieszyło
wielu wezwań. Ale teraz H ulagu nie chciał juz roz"“ u ' z0'stame
Abbasydów. N ie przejął się ostrzeżeniami, ze J. . swe
zabity, cały wszechświat będzie niezorf am “ " “" £ - o d p o w ie d z ia ł na
u stan ą deszcze, a rośliny przestana
20 5
przepowiednie, iż ma dobrych astrologow i wie lepiej, co nastąpi w
nr 7vs/łości 15 Około 10 lutego M ongołowie wdarli się d o Bagdadu.
Nieszczęsny ka lif wraz ze wszystkimi d y g n itarzam i państw a oraz
osobistościami duchownymi udał się do o b o zu zwycięzcy, aby omówić
warunki kapitulacji. Niestety było ju ż za p ó ź n o . A l-M u stasim oraz inni
przywódcy kalifatu zostali ścięci, a Bagdad w y d an y na łup armii. l-rzez
cały tydzień miasto płonęło, przez 40 dni trw ała rzez jego mieszkańców.
Zginęło podobno aż 40 tys. ludzi, w tym cała ro d z in a spłonęły
bezcenne skarby kultury, jak biblioteki, g m a c h y użyteczności
publicznej. Częściowemu zniszczeniu uległ też system irygacyjny. Po
czterech wiekach istnienia Kalifat Bagdadzki został sta rty z powierzch­
ni ziemi. Olbrzymie, legendarne w prost sk arb y Icalifa d o sta ły się w ręce
zwycięzców.
Ponieważ Hulagu początkow o zam ierzał uczynić Bagdad swą
stolicą, zniszczenia były tu, mimo wszystko, m niejsze niż w innych
krajach zdobywanych przez M ongołów. S p o ra część świątyń muzuł­
mańskich i szkół została szybko o d b u d o w a n a , m ah om etanie i
nestorianie cieszyli się znacznymi sw o b o d am i. P o tych sukcesach
Hulagu objął władzę w południow o-zachodniej części Imperium
Mongolskiego. Podlegała mu Persja, ziemie K a u k a z u , o które toczył
spory ze Złotą Ordą (rządzoną wówczas przez b ra ta Batu-chana,
Berkego), wspomniane już sułtanaty seldżuckie w Azji Mniejszej, dawny
Kalifat Bagdadzki i Azerbejdżan. D o pełni szczęścia b ra k ło m u jeszcze
Egiptu. Sprawowała tam władzę dy nastia m a m e lu c k a Bahrydów,
wywodząca się od As-Salih Ajjiiba. Jego n astęp cą był Sajf ed-Din
Qutuz (panował 1259 1260). D o niego to w łaśnie zwTÓcił się Hulagu z
żądaniem podporządkowania się władzy M o n g o łó w . Sułtan nie przeląkł
się pogróżek. Kazał stracić posłów przybyw ających z tak bezczelnym
żądaniem i przyjął wyzwanie. W 1268 r. a rm ia H u la g u w targnęła do
Syrii, /.dobyła Aleppo, Hanę i H arim , gdzie d o k o n a ła nowych,
potwornych rzezi (w samym A leppo m iało zginąć 50 tys. m ieszk ań có w ).
Przerażony tym Damaszek poddał się bez walki. W zw iązku ze śmiercią
Móngkego Hulagu musiał jednak w rócić d o Persji, pozostawiwszy
komendę nad wojskiem swemu w odzow i K itbu dze. T en spotkał się z
armią mamelucką we wrześniu 1260 r. n ad A jn G a lu t, źródłem Goliata,
znaj ującym się niedaleko N azaretu. A w a n g a rd ą egipską dowodził tu
> ltny mameluk Bajbars, niewolnik p o ch o d zen ia turkiestariskieg0-
sprzedany w młodości do Damaszku, ale szybko oddany przez nabywcę
z powodu wady wzroku. Nie przeszkodziła mu ona jednak wybić się
potem w wojsku. Właśnie Bajbars przyczynił się najbardziej do
druzgocącego
- ^ ■ .T— ■ zwycięstwa
-rr : Mameluków
- — nad ‘»•ungofami.
— Mongołami. Ww bitwie
V
K il b u c a i w ie lu innvnU • -
zginął K ilbu ga , w ,elu innych wodzów, niedobitki Monnolobitwie
w w
p o p ło c h u wycofały s,ę d o Bagdadu. Cala Syria dostała si® w rcce
Mameluków. P o niew aż Q u tu z me oddał jej w namiestnictwo Baiharso-
wi za zasługi w ojenne, ten ostatni zamordował go i sam objął władze
W historii zasłynął ja k o najwybitniejszy sułtan mamelucki w Egipcie
zwycięzca nie ty lk o M ongołów , ale przede wszystkim krzyżowców ź
Europy, spraw ny o rg a n iz a to r armii, Boty, poczty, budowniczy mecze-
tów, fun dator bibliotek, różnych akcji dobroczynnych. Dzięki niemu
Egipt ocalał przed najazdem mongolskim, uniknął straszliwych
zniszczeń, wszedł d o historii ja k o pierwszy zwycięzca niepokonanych
dotąd koczow ników .
Porażkę na zach o d zie zrekompensowali sobie z nawiązką Mongoło­
wie na wschodzie. W 1251 r. Móngke powierzył swemu bratu.
Kubiłajowi, n am iestn ictw o nad wszystkimi ziemiami chińskimi na
południe od G o b i. T en okazał się doskonałym wodzem i organizato­
rem, zarazem m iłośnikiem kultury i obyczajów chińskich. W 1252 r.
wyprawił się na p a ń stw o Sungów, uderzając nie od północy przez
Jangcy, lecz o d z a c h o d u i południa. Następnie wkroczył na tereny
dzisiejszego W ie tn a m u , podbił Annam , zajął Hanoi, zmusił miejscowe­
go króla d o uległości, otoczył ze wszystkich stron ziemie Sungów.
Podporządkował też w ładzy mongolskiej Tybet.
Wiosną 1258 r. uderzyły na Sungów od północy, zachodu i
południa trzy wielkie arm ie dowodzone przez Móngkego, Kubiłaja i
Uriangkadaja, syna sław nego Subedeja. Chińczycy stawiali wszędzie
twardy i zd ecy d o w an y o p ó r, toteż walki trwały długo, a naP^as^ ' ^
Don V . .~~J - • 1 * , znaki
,r i
róż * 1 W w ,e^ ,e straty. Ponadto dawały się im srodze we zn
co
sPo\y Ch° ro b y tr o PikaJne. Latem 1258 r. zmarł Móngke.
cjji ,vv^>^ ovvćił° dłuższą przerw ę w działaniach wojennych. Według źródeł
obi -S 1C^ ^IT1*e rć chana była następstwem ran odniesionych podczas
Sich*enia -iedneJ 1 tw ierdz w pobliżu Hezhou (dziś Hechuan w
Janie), Wielkim chanem ogłosił się wówczas Kubiłaj. Pozostali
r_ ng!Syd2i n ,e uznali je g o władzy, co w rezultacie doprowadziło do
d. W i 268 r. K ubiłaj wznowił wojnę Jj^ T p a ń o w ^ ł
8°trwałych, niezm iernie trudnych walkach, do
207
 : ^ s n r z Kung-tee w raz ze swoja matką-
cate ich państwo. N,c śię w obozie K ubilaja, dzięki czemu
-regentką dobrowolnie ^ . umieszczeni w klasztorze
ocaleli. Zostali wysiani . spotkala się z dezap ro b atą części
buddyjskim. Kap,lul J' ..u ¿wócli młodszych braci małoletniego
dowódców, którzy P° wladcami ginącego państw a Sung. Opór
cesarza i u g iu aiu iv.. . w - j — - —-— - - o- —
przeciw M o n g o ło m trwał więc nadal, ale sytuacja stała się już
beznadziejna. . , . ożywienie gospodarcze, pewne złagodzenie okrutnych obyczajów
Kampania M o n g o ło w [określenie niezbyt ścisłe, bo do wojsk
mongolskich wcielano mieszkańców wszystkich podbitych i podbija­
nych krajów, nawet Wietnamu i Birmy - L.P.] w południowych
Chinach była zadziwiająca. Wojska mongolskie toczyły walki na
przestrzeni milionów kilometrów kwadratowych, przemierzały pustynie,
stepy, góry i doliny, nie cofnęły się, gdy dochodziło do walk na morzu;
zmóc je, a przynajmniej osłabić musiała jednak tropikalna dżungla. I
tam jednak pozostawały do ostatka pod naciskiem żelaznej dyscypliny,
mimo zmiennych kolei losu odnosząc też duże sukcesy” 16. Nawet
stoczona w Zatoce Kanlońskiej bitwa m orska z Stingami zakończyła
się ich sukcesem, chociaż nie byli przecież żeglarzami. Wystarczyło, że
część okrętów chińskich wcześniej przeszła na ich stronę. Największą
sławę w kampanii południowochińskiej zdobył Bajan, wybitny konty­
nuator sztuki dowódczej Dżebego i Subedeja.
Dalej, na południu, Mongołom się już nie wiodło. Zadecydowały o
tym warunki naturalne; tropikalny, niemożliwy do zniesienia klimat i
związane z nim choroby, gęsta dżungla, bagna, rozlewiska, a także
dzielna postawa mieszkańców. W Indochinach znajdow ały się wówczas
cztery państwa: Annam (Wietnam Północny), C zam pa (Wietnam
Południowy), Khmer (Kambodża) i Birma. W ładca Czam py uznał
wprawdzie zwierzchnictwo mongolskie, ale w 1284 r. wielka wyprawa
mongolsko-chińska na Wietnam skończyła się zupełną klęską. Bohater
tej kampanii, Trang-Hung-Dao na wieki zapisał się w pamięci narodu,
toteż jego imieniem nazwali Wietnamczycy wielką operację swoich
wojsk przeciw Francuzom w 1951 r. Po klęsce w delcie rzeki Songkoj
Mongołowie musieli wycofać się z W ietnamu. Podbój Birmy trwał aż
łat (1277 1297) i chociaż skończył się uznaniem zwierzchnictwa
wo Mongołów oraz wielkim zniszczeniem kraju, najeźdźcy nigdy nic
umocnii się tu na stałe. W 1286 r. flota m ongolsko-chińska wyprawiła
w? az na Jawę i zmusiła władców wvsn Indonezji do uznania władzy
208
Kubiłaja. Niebawem jednak, w 1293 r., król Jawy Tuan w w •
iWienchniclwo mongolskie. Nowa wyprawa na wyspę skończyła
Mongołów niepowodzeniem. Tak więc Indochiny i Indonezja tyłki ńa
krótko znalazły się w o rb ic e wpływów mongolskich. Ofiara agre"
mongolskiej padła rowmez Japonia, przeżywająca trudne chwile ,
powodu wojen dom ow ych. Przyniosły one hegemonię rodu Hóió
poważne reformy administracyjne, umocnienie ładu i praworządności’
samurajskich. W 1268 r. przybył na wyspę Kyushu poseł mongolski w
towarzystwie przedstawiciela Korei i zażądał złożenia przez Japonię
hołdu wielkiemu chanowi. Odesłano go bez odpowiedzi. Jednocześnie
podjęto intensywne przygotowania obronne. Z inicjatywy dworu
cesarskiego zam ó w ion o w całym kraju modły w świątyniach i
klasztorach. W następnym roku przybyło do Japonii drugie kolejne
poselstwo od K ubiłaja z podobnym żądaniem. 1 znowu nie otrzymało
wyraźnej odpowiedzi. Sytuacja taka powtórzyła się jeszcze dwukrotnie.
Wreszcie 5 dnia 10 miesiąca 1274 r. na malej wyspie Tsushimie
(Cuszimie) wylądowała potężna armia inwazyjna, licząca 30 tys.
Mongołów, Chińczyków i Koreańczyków. Przewiozło ją około 900
statków. N apastnicy z łatwością pokonali nielicznych obrońców, po
czym zajęli pobliską wysepkę Iko. Po jej zdobyciu wylądowali na
wyspie Kyushu. Doszło do zaciętej walki z obrońcami. Japończycy
zostali zaskoczeni taktyką walki Mongołów w zwartym szyku oraz
dalekosiężnymi lukami i miotaczami kamieni, mimo to utrzymali swe
pozycje przez pierwszy dzień walki. W nocy zerwał się zbawienny dla
nich tajfun. A rm ia napastników wróciła na statki i wyszła w morze. W
drodze pow rotnej znaczna część flotylli zginęła wśród szalejącego
sztormu.
Nie zrażony tym niepowodzeniem Kubiłaj jeszcze laz w\sa
poselstwo z żądaniem złożenia hołdu, rym razem wyslanmc) i ta
zostali ścięci. Powtórzyło się to jeszcze w 1279 r. Wreszcie w 6 m.es.ącu
*281 r. nastąpiło nowe uderzenie. Tym razem armia i n w a z y j n a •
P°noć aż 100 tys. M ongołów, Chińczyków i Koreańczyków.^ h.
*ki ' Psushimy główne siły najeźdźców znowu wy ą ov\a > _"urmia
| ° zaciętych w alkach opó r Japończyków został z ^
“biłaja ruszyła w głąb wyspy. Wtedy po * czasie drugiej
atr {Kamikadze), przypomniany przez Jap . • ¿¿¿cy /m >wu
w°)ny światowej. W obawie przed utratą statków najeźdźcy

oowrócili na swe jednostki i odpłynęli, ponosząc w drodze wielkie
straty. Z d a r z y ł o się to w 54 dni po rozpoczęciu .n w a z ji- .
Era nieustannych podbojów mongolskich zakończyła się bezpowrot­
nie w ostatnim ćwierćwieczu XIII w. W ich wyniku pow stało ogromne
imperium największe w dziejach państwo świata, rozciągające się od
granic Polski.' Litwy, Węgier, Syrii i Azji Mniejszej, po M orze Żółte,
Japońskie i Południowochińskie, od tajg południowej Syberii po Zatokę
Perską, Himalaje i lndochiny. Ofiarą podboju padły Chiny, Azja
Środkowa, Persja, Afganistan, Irak, Azerbejdżan, G ruzja, Armenia,
Korea, Stepy Kipczaku, Ruś, Tybet, przejściowo zwierzchnictwo
mongolskie uznały Birma, W ietnam i Jaw a. N ajazdem zostały
dotknięte Japonia, Węgry. Polska, Czechy, M oraw y, A ustria, C horw a­
cja, Dalmacja, Bułgaria, skraw-ek Włoch, Serbia, M ołdaw ia, Syria,
Palestyna.
Fenomenu niespotykanych nigdy dotąd — ani później — podbojów
nie możemy oczywiście wytłumaczyć tylko d o sk o n a łą sztuką wojenną i
organizacją Mongołów, genialnymi zdolnościami Czyngis-chana, talen­
tami jego dowódców i najbliższych następców' na tronie. Niewątpliwie
czynnikiem sprzyjającym najeźdźcom były kryzysowe sytuacje w
większości napadanych przez nich krajów, konflikty o w'ładzę tam
występujące, rozbicie dzielnicowa, sprzeczności społeczne i narodow oś­
ciowe, bunty ludu, ostre waśnie religijne. Duże znaczenie miała też
polityka zdobywców, którzy umieli zjednać sobie liczne odłamy
ludności ujarzmianego kraju, zwłaszcza kupców. Zw olennicy M ongo­
łów pomagali potem zorganizować podbite kraje, utworzyć now'ą
administrację, wykorzystać miejscowa zasoby m aterialne i ludzkie do
dalszych podbojów. Mongołowie wszędzie oszczędzali i wyróżniali
duchowieństwo, które też gorliwie im później służyło. N a podkreślenie
zasługuje ich całkowita tolerancja religijna, ja k ż e różniąca się od
fanatyzmu panującego w Europie i w krajach m uzułm ańskich. Sprzyjał
Mongołom fakt, że w napadanych przez nich p ań stw ach zabrakło
wybitnych władców i organizatorów, a także zdolnych w7odzów'
umiejących skutecznie kierować walką z obcym najazdem .
Istotnym czynnikiem W'pływ'ającym na pod bo je było przeludnienie
Mongolii, nie mogącej wówczas wykarmić wńększej liczby ludności. W
w\ ni ku podbojów ogrom na fala ludności m ongolskiej rozlała się P°
wszystkich zdobytych krajach Europy i Azji. Im perium Czyngis-chana i
następców rosło jak lawina, wchłaniało w siebie coraz to nowe
210
ratV p o nici>lullc Pl/C/ armię. — uajszyociej
—« j ^wAjwmczne
ly slraJ ajy się ze zwycięzcami i ochoczo wyruszały na kolejne
Integro* woj ennCł gorliwie służyły nowym panom. Na podkreślenie
wyprawy Wp ro st wytrzymałość i niespotykana w dziejach
zasług1^ M o n g o łó w . F enom en podbojów mongolskich wciąż jest
dyscyp1 w yjaśnienia, toteż badacze do dziś zastanawiają się,
trU(^ • i polem izują ze sobą na ten temat, doszukują się nowych
dyskuluJąsukcesów a r m ii Czyngis-chana i jego następców. W sumie jest
przyczyn _
wiec to PIUU do ść , ł o ż o n y , wymagający wciąż nowych badań i
dokładniejszych ustaleń.
13. R O Z P A D I M P E R I U M
Po okresie wielkich po db o jó w nastąpiły lata stabilizacji. Ujarzmione
kraje z w olna poczęły podnosić się z ruin. odżywała gospodarka.
Mongołowie wszędzie zorganizowali sprawną administrację opartą na
wzorach chińskich, założyli pocztę, zbudowali drogi i mosty, odbudo-
wywali m iasta, rozwinęli na niespotykaną dotąd skalę wielki handel
międzynarodowy. Po now ych traktach znowu wędrowały karawany
upcow, glów'nie Persów i Tadżyków. Żelazna ręka zdobywców
zapewniła im pełne bezpieczeństwo. Ożywiły się też morskie szlaki
andlow'e waodące z C hin do Zatoki Perskiej wokół Indii oraz
n ochin. O bsługiw ali je główmie kupcy arabscy, indyjscy i perscy. W
7 * leS° h a n d lu znalazły się Wyspy Sundajskie oraz Filipiny.
a owha tolerancja religijna panująca w imperium Mongolskim
zapewniła ró ż n o ro d n y m ludom mieszkającym w krajach podbitych
Przez Czyngis-chana i jeg o następców pełna swobodę w tym zakresie.
sPrzyjała o d b u d o w ie świątyń wszystkich wyznań, rozwojowi piśmien-
Ictwa, oświaty i kultury. W dziejach Azji nastąpił dość długi okres
azywany p a x M ongólica, pokój mongolski. Przyniósł on znaczm
° st?P gospodarczy i kulturalny, wpłynął na poprawę warunków
0 u )ch ludności, i to nie tylko stanów' posiadających. Ale panowanie
e m iało rów nież i ciemne strony. Wiele starych ośrodkow
zalpH°^arC2^c^ ' kulturalnych nigdy nie podniosło się z ruin, inne
VVle Wegetowały. Zdobyw cy rozszerzali w Azji swoje 'o c z o w isa ,
211
 p o w o d u j ą c ruinę dobrze prosperującego d o tąd rolnictwa, zaniedbanie
s y s te m u irygacyjnego. Sprawny system zarządzania państwem, (jo
k t ó r e e o Mongołowie wciągnęli wielu przedstawicieli miejscowych
s ta n ó w posiadających, szybko dal się we znaki ludności, zmuszanej*do
d u ż y c h świadczeń podatkowych. Podczas ściągania danin i podatków
namiestnicy mongolscy popełniali liczne nadużycia, co doprowadzało
niejednokrotnie do buntów zrozpaczonych mieszkańców miast i wsi.
Chłopów obowiązywały wysokie podatki z ziemi, cała ludność musiała
utrzymywać urzędników chana, garnizony wojskowe, dostarczać na
dwór monarchy wielkie ilości prow iantu, paszy, w yrobów rzemiosła.
Wolni dotąd chłopi zostali przywiązani do ziemi, pozbawieni wszelkich
praw. traktowani jak niewolnicy. Odpowiedzią na to było zbiegostwo. z
którym władze nie potrafiły sobie poradzić m im o w ydania surowych
rozporządzeń.
Wielkie podboje przyczyniły' się do pow ażnych zm ian społecznych
wśród samych Mongołów. Przede wszystkim pow ażnie naruszone bądź
zupełnie zerwane zostały tradycyjne d o tą d więzi ro d o w e i plemienne.
Stopniowo dawni Mongołowie właściwi. Kereici. M erkici, Najmanowie,
Onguci. Ojraci i inni tracili poczucie tożsamości plemiennej, stawali się
po prostu Mongołami. Przyspieszony został proces feudalizacji
społeczeństwa. Większość ogromnych łupów wojennych oraz jeńców
przypadła wodzom, którzy otrzymali od chanów wielkie nadania
ziemskie w zdobytych krajach oraz p raw o p ob ieran ia od ludności
danin w naturze i robociźnie. Wodzowie ci stali się panam i feudalnymi.
Duże nadania i łupy dostali też nokorzy , przekształcający się stopniowo
średnich i drobnych posiadaczy ziemskich, odpow ied nikó w zachod-
nioerupejskich dworzan i rycerzy. N ato m ia st prości koczownicy
stanowili ludność zależną, podw ładną feudałom . M ongolska klasa
panująca rozproszyła się po krajach zdobytych i stopniow o uległa
wyższej kulturze ludów podbitych, przekształciła się w kulturalną
warstw^ społeczną, czytującą chińskie, arabskie czy perskie traktaty
filozoficzne bądź dzieła literackie. Przyjm ow ała też miejscowe wierzenia
religijne. Wynaradawiały się także niższe w arstw y społeczne Mongołów,
rozproszone po wielkim imperium.
Proces ten przebiegał najszybciej w Z łotej Ordzie , gdzie ju ż w XIV
* 1Czria ^n iPa Mongołów rozproszyła się zupełnie w masie ludności
eJ i zaczęła posługiwać się miejscowymi dialektami, 7
212
którycn z oicgicm uu powstał język tatarski. Najdłużei ■■ ■
M o n g o lią , w której d otąd panuje) język mongolski m ^
Chinach i Azj, Środkowej (do XVII w.) oraz w A f g a n i s t a n i e , X
w.,. Zarazem _rozwinęło s,ę w tym okres,e piśmiennictwo m o «
wyrażane najp.erw w systemte j a k o w y m ujgursklm ,
mongolskim, op racow anym na polecenie Kubilaja
tybetańskiego, Pakba-lam ę. Za wzór posłużyło mu pismo t y b e Z ł f c
Jednym z najstarszych zabytków piśmiennictwa mongolskiego bvb
znana nam ju z i wielekroc cytowana Tajna historia Mongołów, napisana
zapewne w 1-28 lub 1-40 r. Jeszcze starsza jest prawdopodobnie
Błękitna Księga spisana przez Szigiego Kutuku na polecenie Czyngis-
chana. Pośrednio w iadom o, że Mongołowie tworzyli dzieła historyczne
prawne, religijno-iilozoticzne, astronomiczne i zapewne literackie. W
rdzennej M ongolii język rozwijał się więc nieustannie.
Imperium M ongolskie było zlepkiem różnorodnych ludów, znajdu­
jących się na różnym etapie rozwoju, konglomeratem kultur, obycza­
jów. religii, tru d n y m d o utrzymania i zarządzenia z jednego miejsca
(zwłaszcza przy ówczesnym stanie komunikacji i łączności) kolosem,
obejmującym w przybliżeniu około 24 min km 2 powierzchni. Szybko
postępujący proces feudalizacji społeczeństwa mongolskiego rodził
tendencje od śro dk o w e, zauważalne już pod koniec życia Czyngis-chana.
gdy ulus Dżocziego przekształcił się w samodzielne państwo. Początko­
wo synowie uznaw ali jeszcze zwierzchnictwo wielkiego chana i
wspólnymi siłami kontynuow ali podboje. Stopniowo jednak rywalizacja
o tron w K a ra k o ru m tworzyła między nimi podziały'. Konsekwencją ich
był rozpad im perium .
Pierwszym jego zwiastunem był. jak wiemy, groźny konflikt między
wielkim chanem G u ju k iem a Batu-chanem. Właśnie w tym trucinym dla
imperium okresie przybyło do Karakorum poselstwo z Europy w
osobie cytow anego przez nas wielokrotnie Carpiniego i pols iego
franciszkanina z W rocław ia, Benedykta Polaka. Wysłał ich z misją
dyplomatyczną papież, Innocenty IV. Gujuk potraktowa
uPr'/ejmie, a na odjezdnym dał im pismo wzywające w
europejskich z papieżem na czele do osobistego z oz^ma m ^
Karakorum. Po doświadczeniach lat 1240 i 124! mocno
^niepokoić królów i książąt chrześcijańskich. z
[>o śmierci G ujuka znow u doszło do ostrej ryw ^
P°mocą Batu-chana zdobył go — jak wiadomo
213
nanow ania przy by ło do Mongoł.. ( W - Po A ngliku Anonimie i
Carpinim - poselstw o z Europy. P rz e w o d z i mu francuski franciszka.
„i„ R u b ru k , w ysłannik króla f r a n c u s k ie g o , L udw .ka I X . N a audiencji
Otrzymał od wielkiego chana pismo z żądaniem uznaniastwem
zwierzchnictwa Karakorum.
Drugim po Złotej Ordzie samodzielnym państw em rządzonym przez
Czyngisydów stał się ulus Huiagu, zw any państw em Ilchanów.
Obejmował cały Iran. Mezopotamię, połnocno-w schodnią część Azji
Mniejszej po rzekę Halys (Kyzył Irm ak). część krajów Kaukazu
Turkmenię z wyjątkiem części północnej przyległej do Jeziora
Aralskieeo, zachodni Atganistan. Podlegały m u tuiecki sułtanat
Ikonium, armeńska Cylicja, powstałe w 1204 r. łacińskie cesarstwo
Trapezuntu w Azji Mniejszej, królestwo łacińskie C ypru, opanowane
przez krzyżowców francuskich. Na wybrzeżach C ypru znajdowały się
kolonie genueńskie, prowadzące ożywiony handel ze Wschodem.
Państwo Hulagidów toczyło liczne wojny z m am eluckim Egiptem,
a potem, po rozpadzie Imperium M ongolskiego, ze Z łotą Odrą i ulusem
Czagataja. Było mało spójne wewnętrznie i w tym tkwiła jego słabość.
Zniszczone najazdami mongolskimi i nie do końca odbudowane,
rządzone przez znienawidzoną przez lud arystokrację mongolską i
turecką oraz własnych, perskich urzędników, którzy przeszli na służbę
jo zaborców', targane wewnętrznymi konfliktam i, zwłaszcza religijnymi
— początkowo władcy popierali chrześcijaństw o i w mniejszym sto­
pniu buddyzm, natomiast ogrom na większość ludności wyznawała
islam — po prawie stuletniej egzystencji od 1335 r. zaczęło chylić
>ię ku upadkowi, który nastąpił w 1353 r. W miejsce państwa
Hulagidów powstało kilka mniejszych państw m uzułm ańskich, podbi-
tych potem przez nowego zdobywcę azjatyckiego, T am erlana. Rezulta­
tem długotrwałej koegzystencji M ongołów z ludnością perską, turecką,
arabską i tadżycką było ich wynarodowienie o ra z szybko postępująca
islamizacja.
Podobny proces dokonywał się w Z ło tej Ordzie. Towarzyszyła mu
ca 'owita islamizacja Mongołów. Początkiem ostatecznego rozpadu
mpenum Mongolskiego był — ja k w iado m o — w ybór Kubiłaja na
wielkiego chana z pominięciem tradycyjnego kurułtaju (1260). Nastąpi^
PpUn \ an^ 0u ( w dzisiejszej Mongolii W ew nętrznej, na północ o
wnulfy r " °^*czu licznie zgrom adzonych zw olenników Kubiłaja.
2>ngis-chana, brata M óngkego). W iększość Czyngisydów' nie
214
uznała tego w yboru i wystąpiła przeciw uzurpatorowi, wynosząc na
,r0n jego rodzonego brata, Arlka Bógę. W ogromnym im? e ium
wybuchła krw aw a w ojna domowa (1 2 6 0 -1 2 6 4 ), zakończona zwy7
przezKubiłaja
Francje i kapitulacją A n k a Bogi. Jeszcze przed lei
„jen, w 1264 r„ Kubiłaj przeniósł swoją s to h c ę ^ K a r i k " um“d t
Pekinu.
Zwycięski wielki chan ogłosił się teraz cesarzem zjednoczonych
Chin, a założonej przez siebie dynastii nadał nazwę Juan (1271). Przyjął
buddyzm, który o d tą d gorliwie popierał, chociaż utrzymał w swoim
państwie tolerancję religijną. Władcą był nieprzeciętnym, jednym z
największych w rodzie Czyngisydów. Od czasów jego panowania
rozpoczął się proces sinizacji Mongołów, osiadłych w Chinach.
Po zwycięskich w ojnach Kubiłaj znacznie rozszerzył granice sw'ego
państwa. O bejm ow ało ono oprócz Chin również Mandżurię, Mongolię.
Tybet, południow o-w schodnią Syberię, zwierzchnictwo jego uznawały
dłużej lub krócej K orea, Birma, Annam, Wietnam, Kampucza, Jawa.
Kubiłaj nadal miał jed n ak przeciwników we własnym rodzie. Był nim
przede wszystkim K ajdu, wnuk Ugedeja, uczestnik wyprawy na Polskę
w 1241 r. W ykorzystując zamieszki wewnętrzne w ułusie Czagataja
opanował znaczną część Turkiestanu, Bucharę i Samarkandę, uzyskał
szerokie wpływy wśród arystokracji mongolskiej. Mając w ręku
poważne siły, po 1270 r. wystąpił zbrojnie przeciw wielkiemu chanowi.
Druga wojna d o m o w a wśród Mongołów była długa i jeszcze bardziej
krwawa, w końcu jed n a k Kubiłaj odniósł zwycięstwo. W czasie jej
trwania przybył na dw ór wielkiego chana do Pekinu sławny podróżnik
wenecki M arco Polo, który przebywał w Chinach aż do 1292 r.
Pozostawił po sobie bezcenny opis poznanych krajów, nieocenione
źródło informacji dla wszystkich badaczy tamtych czasów.
Po śmierci K ubiłaja zabrakło wśród członków dynastii Juan
wybitnych osobistości, może z wyjątkiem bezpośredniego następcy
wielkiego władcy, T em ura. Po jego śmierci zaczął się okres upa 'u
władzy mongolskiej w Chinach. Dynastia Juan przetrwała tu do roku
1368 . Po niej nastąpiła epoka dynastii Ming. W tym czaae
Mongołowie osiadli w Chinach ulegli już całkowitej sin,za^ j ' s -
Chińczykami. Część, czująca się nadal Mongołami, powr
starej ojczyzny. . . . ViV w za
Ulus C zagataja przeżywał rozkwit tylko na pocr przyjęli
Panowania m ądrego chana Kebeka. Tutaj Mongoło
215
isia m ulegli turkizacji, z w yjątkiem wschodniej części
i s to p n io w o
państwa, oderwanej przez koczowników zacho w u jący ch swą tożsam ość
narodową i nazyw anej odtąd M oguhstanem . P o śmierci R eb eka (1326 )
w ulusie wzięły górę tendencje odśrodkow e i w połow ie X IV w. rozpadł
się on na niezależne emiraty, zwaśnione ze so bą. 1 ylko w samej
Samarkandzie marionetkowe rządy p o to m k o w C z a g a ta ja utrzymały
się aż do XVI w. Wszystkie te obszary p ad ły ofiarą podboju
Tamerlana. p .
Z dzielnic utworzonych po śmierci C zy n g is-ch an a najdłużej utrzy­
mała się Złota Orda, przeżywająca w X III w. i pierwszej połowie XIV
w. czasy rozkwitu. Jej potęga złowrogim cieniem p o ło ży ła się na Ruś i
inne sąsiednie państwa, w tym i Polskę. Z ło ta Orda zajmowała
ogromne tereny obejmujące dorzecze Wołgi i K a m y , w tym Bułgarię
nadwołżańską, zachodnią Syberię, stepy K ip czak u , C h o rez m , sięgała do
Irtysza, środkowego Obu, dolnej A m u-darii i Syr-darii, północnego
Kaukazu, Krymu, Seretu i dolnego biegu D u n a ju . Zw ierzchnictw o jej
uznawała cała Ruś. W Złotej Ordzie m ieszkały ró ż n o ro d n e ludy:
irańscy Alanowie, tureccy Guzowie i częściowo K u m a n o w ie , Bułgarzy
nadwołżańscy, Czerkiesi, Mordwini i B urtasi, C zerem isi, zwani też
Maryjczykami, Wotiacy, Kirgizi i Baszkirzy, m o n g o lscy Ojraci, a także
Persowie i Turkmeni. Poziom rozw oju tych lu d ó w był mocno
zróżnicowany. Jedni, z daw na osiadli, mieli duże m iasta, kwitnące
rolnictwo, dobrze prosperujący handel i rzem iosło, inni znajdow ali się
dopiero na etapie rozkładu wspólnoty pierw otnej, żyli tylko z myślistwa
i zbieractwa. W Złotej Ordzie w ystępow ała cała m o z a ik a językowa.
Spotykamy więc tu grupę słowiańską, tu rec k ą , k a u k a s k ą , m ongolską,
perską i ugrofińską. Sami M ongołowie, ja k w iem y, szybko rozpłynęli
się w tej masie ludów7, ulegli turkizacji, w ciągu X IV w. zatracili SvVÓj
język, przyjęli islam. Szybko postępujący proces integracji różnorod-
nych grup etnicznych w jednym państw ie sp o w o d o w a ł powstanie
narodowości tatarskiej, obejmującej d aw n y ch M o n g o łó w , Bułgarów,
Kumanów (Połowców), G uzów , B urtasów , częściow o Alanów i
Wotiakow. Zachowały natom iast swą o d rę b n o ść p lem io n a Czerkiesów,
Mordwinów, Czeremisów, Baszkirów i O jra tó w , stano w iące do dziś
oddzielne narodow ości.
Z/o/a Orda nie zdołała utrzym ać swej jedności. Ju ż na początku
w. rozpadła się na Ziutą i Białą (koczującą za U ralem ) Ordę, ^
h J p owie tegoż stulecia popadła w d ‘u g o lrw ały kryzys, z którego
216
ie podniosła się p raktyczn ie d o końca swego istnienia. Nieustanne
nl, ki wewnętrzne o w ładzę doprow adziły do rozpadu państwa, at w
Wil»*'- .. , 1 1 1_ * t ~ T .. - -
konsekwencji do klęsk w ojennych. N ajbardziej z nich znana zdarzyła
się na Kulikowym Polu w 1380 r. S topniow o zmienił się zupełnie układ
sil w Europie W schodniej. W yrosła potęga Moskwy, zbierającej
wszystkie ziemie ruskie, p o unii w Krewie 1385 r. do dużej siły doszło
państwo polsko-litew skie. N a to m ia st Z łota Orda w ciągu XV w.
zaczęła dzielić się na ró ż n o ro d n e państw a: Chanat Krymski, Kazański,
Astrachański. Zachodnio-Syberyjski. W 1480 r. uwolniła się od
zwierzchnictwa T a ta r ó w M oskw a. Najcięższy cios przyszedł ze strony
własnych ziom ków . W 1502 r. sprzym ierzone z M oskwą wojska
tatarskie chana krym skiego, Mengli G ereja, rozgromiły armię Wielkiej
Ordy, żałosną p o zo stało ść Z ło tej Ordy. D aw ne państw o Batu-chana
rozpadło się całkow icie. W jeg o miejsce powstały nowe chanaty —
kazachski, chiw ański w C h o rezm ie — oraz samodzielne Ordy, jak
Nogajska, Budziacka, D obrudzka, O czakowska i Azowska.
Dalecy p o to m k o w ie C zyngis-chana panow ali jeszcze w niektórych z
tych państw. N ajsilniejszy z nich był Chanat Krymski, rządzony przez
pochodzącą od C zy ng isyd ów dynastię Gerejów. Sprawujące w7 nim
władzę czołowe ro d y ta ta rsk ie wywodziły się z plemion mongolskich.
Po przyjęciu zw ierzchnictw a tureckiego w7 1478 r. Chanat Krymski
zdobył sobie p ro tek cję p o tężn eg o sułtana , okrzepł wewnętrznie, wyrósł
na wielkie p a ń stw o w E u ro p ie W schodniej, groźnego sąsiada Polski,
Moskwy, M ołdaw ii, w raz z u p a d k ie m Im perium Osmańskiego przeżył
swój własny zm ierzch i w 1783 r. został przyłączony do Rosji. Jego
los podzieliły wcześniej lub później inne chanaty i samodzielne ordy,
powstałe na d a w n y m te ry to riu m Z ło tej Ordy. Sami Gereje natomiast
wyemigrowali d o T urcji, gdzie żyją d o tąd ich potomkowie. Z
ogromnego niegdyś Im p e riu m M ongolskiego, utworzonego przez
Czyngis-chana nie p o z o sta ło już ani śladu. Sam a M ongolia, wyludnio-
na’ zacofana, b ied na i słaba podlegała na przem ian wpływom Rosji i
Chin. Odrodziła się d o p ie ro po rewolucji socjalistycznej 19_1 r.
Rozproszeni po k ra ja c h azjatyckich potom kow ie Czyngis-chana
Sl0pniowo dożywali sw ych dni. Najdłużej — poza Gerejami w Turcji
ulrzymali się w C h in a c h . W 1984 r., jak donosiła tamtejsza prasa,
° Slatni w ^ i i p ro ste j p o to m e k w trzydziestym drugim pokoleniu.
4' lelni Ochir H u y a k l.
 14. CZYNGIS-CHAN W OCZACH POTOMNYCH
C z y n g is -c h a n cieszy! się wśród M ongołow legendą już za życia. By|
dla nich wzorem władcy, sprawiedliwego i energicznego, zwycięskiego i
szczęśliwego, troskliwego opiekuna ludu. D la żądnych krwi i jUpu
koczowników stanowił uosobienie m onarchy spełniającego wszystkie
ich skryte myśli i pragnienia, wcielającego w czyn odwieczną ich żądzę
podboju, grabieży sąsiadów, unicestwiania starych cywilizacji ludów
osiadłych, żyjących na wyższym niż nom adzi poziom ie życia material­
nego. Nic więc dziwnego, że śmierć C zyngis-chana wywołała w
Mongolii powszechny ból i smutek. Dał tem u w yraz anonimowy poeta
współczesny, którego wiersz zachował się w zbioize kionik mongolskie­
go historyka, Sagan Seczena, Erdeni-vyn tobci:
Uleciałeś w skrzydło zmieniony jastrzębia szybującego
władco mój
Czyż stałeś się ciężarem wozu gruchocącego
władco mój
Uleciałeś w skrzydło zmieniony jastrzębia zdobycz chwytającego
władco mój
Czyż stałeś się ciężarem wozu oś obracającego
władco mój
Uleciałeś w skrzydło zmieniony ptaka kwilącego
władco mój
Czyż stałeś się ciężarem wozu skrzypiącego
władco mój ? 1
Postać Czyngis-chana była obecna w całej niemal literaturze
mongolskiej XIII i XVII w. Oba te wieki oddzielał tzw. ciemny okres,
gdy nie powstały w Mongolii żadne liczące się dzieła literackie lub
historyczne, a kraj przeżywał zawieruchę wojen dom ow ych, potem
nagłego upadku. Z XIII w. pochodzą liczne utw ory, poświęcone w
mniejszym lub większym stopniu Czyngis-chanow i. Były to: znana nam
u ^ ° ^ rZe Tojna historia Mongołów, najstarsze niewątpliwie i
naj ardziej wartościowe pod względem historycznym i literackim dzieło
prze stawiające biografię chana i pierwsze lata po jego śmierci,
Opowiadanie o Argasun ąuurciyin; Rozmowa chłopca sieroty z dziewT
ma bojownikami Czyngis-chana; Spotkanie z trzystu TajcziutaM1'
Run mke, tj. Biała historia, pow stała na przełomie lut 80-t>(-
218
Ul w., u poświęcona chanom m ongolskim aż do Kubiłaja; Opis
)■ -nych pochodów otoczonego czcią wojowniczego ( Czyngis-chana)
óra uczonego i poligloty m ongolskiego C zagana; a także napisane po
Mińsku Prawdziwe zapiski o mongolskich chanach pióra Shiu-li. Były to
dzieła stosunkowo obiektyw ne, nie stroniące nawet od słów krytyki
od adresem chana. Tajna historia Mongołów nie zawiera zbyt wiele
pochwał, ale sam o u k azan ie życia i czynów Czyngis-chana wystarczy,
by dostrzec w nim m ądrego, przewidującego i dalekowzrocznego
monarchę, niezwykle u talen to w an eg o dow ódcę i organizatora, dzielne-
20 wojownika, nie pozbaw ionego wszakże w ad i różnych ułomności.
Do tych ostatnich należały zwłaszcza bezwzględność, okrucieństwo i
porywczość.
Dość krytycznie w yraża się o Czyngis-chanie inny mongolski utwór
literacki z XIII w., m ało zn a n e Opowiadanie o Argasun Guurcziyim (tj.
muzyku Argasunie), z ach o w an e tylko we fragm entach w późniejszych
kronikach z X V II— X V III w. Jest w nim m ow a o namiętnej miłości
wielkiego zdobywcy do m łodziutkiej księżniczki koreańskiej imieniem
Cza. Chan poznał ją na w ypraw ie wojennej. Poślubiwszy piękną
dziewczynę u to n ą ł w jej objęciach na długie miesiące, zapom inając o
swych obowiązkach w obec p a ń stw a i ludu. Zniecierpliwieni długotrw a­
łym brakiem władcy M o n g o ło w ie wysłali wreszcie doń muzyka
Argasuna z ponagleniem , by czym prędzej w racał do kraju.
Wysłuchawszy posłańca chan zapytał o zdrowie żony, synów i
całego ludu m ongolskiego. W odpow iedzi usłyszał, że wprawdzie żona i
synowie mają się dobrze, ale prości wojownicy cierpią nędzę, jedzą
tylko skórę i korę z drzew, piją śnieg i wodę. Chan nie przejął się tym
%tnio. Wyraził tylko zaniepokojenie, ja k zareaguje Bórte na
wiadomość o jego now ym małżeństwie. Z tekstu utw oru dość jasno
wynika, że chociaż M o n g o ło w ie mieli zwykle po kilka żon, to jednak
niedopuszczalne dla nich było poślubianie kobiety podczas wyprawy
wojennej, bez stosow nego dla tej uroczystości ceremoniału. D opiero
2 y okazało -się, -ęi że *Bórte
-rv /i w pprzyjęła
i y w
n iiadom
u u v i u vość
.m v vo/ nowym
^ imałżeństwie
i i u i c . v i i i i v «i i v
iii
chana 2z godnością
~ i■ spo ko jem , Czyngis zdecydował się w'rócić do
Mongoliidii wraz z K o r e a n k ą 2.
w i- Wieczny m o p o w ia d a n iu zachow anym tylko we fragm entach
aut21'0170 ^ o n i k A ltan tobci , pióra L o bzan D anzana, anonim ow y
tov^ r P o d s t a w i ł zwycięski bój C zyngis-chana i dziewięciu jego
mowrzysz>' z 3 0 0 T ajcziutam i. Po bitwie chan wygłosił pochw alną
ę Pod adresem swych dzielnych i wiernych towarzyszy broni.
przyszłych wodzów wielkiej armii. Motyw ten podkreślanie zaslu
roli pierw
pierwszych
szych dowódców wojsk Czyngis-chana
Czyngis-chana przewija
" się
| również
8 martwym- Tak i chan jeśli je d n a k o wszystkim [rządzi
-
---
--- • » ^^ Fil
w in n y ch utworach literackich XI I I i X VI I w. Zaw ierają one przede
w szystkim pochwałę działalności Czyngis-chana. 1 aką pochwałę włożył
na przykład poeta w usta Mukalego:
„Podobnie jak (fale) w głębokim morzu, twoje pom ysły nie kołysały
się — mówił wódz mongolski.
Prosiłeś Wysokiego Nieba o państw o dla siebie i o wielką wiarę.
Krzepką władzę swą trzymałeś (w posłuchu) nienawistnych wyroków.
Twardym obyczajem zebrałeś (cały) wielki swój naród
Oto takie są twoje dzieła!"3.
Utwory poetyckie sławiące Czyngis-chana pojawiły się w Mongolii
tuż po jego śmierci, rozpowszechniły się n ato m iast nieco później, za
panowania Kubiłaja. Jako pieśni śpiewane były powszechnie w całej
Mongolii oraz w krajach podbitych, w których osiedlili się zdobywcy.
Jeden z takich utworów mówił z patosem o wielkiej pracy i trudzie
chana, włożonych w zorganizowanie państw a i utworzenie imperium.
Jego autor przypisał Czyngisowi następujące słowa:
„Przez góry wysokie przechodziłem ,
Przez rzeki szerokie się przepraw iłem .
Tak, iż rzemień o strzem iona wycierały się
Żelazo strzemion ścierało się
Tak i wy się potrudźcie!
Wiele narodów ja zebrałem —
Przede wszystkim, aby zab rać te narody
Należy zawładnąć ich duszą
Jeśli duszą ich zawładniesz,
To ciała ich gdzie się podzieją?”
W innym poemacie Czyngis-chan pouczał swych synów:
„W wysokich górach szukajcie przejścia,
W szerokim m orzu szukajcie przeprawy.
Jeśli daleko wyprawicie się. to chociaż i ciężko
Ale idźcie zawsze do końca!”
Utwory poetyckie uzasadniały potrzebę doch ow an ia wierności
chanowi, mówiły 0 zasługach poszczególnych w odzów wobec niego, o
nagrodach, jakie za swą wierność i zasługi otrzym ali. P o d k r e ś l a ł )
potrzebę istnienia silnej władzy państwowej, skupionej w ręku chan<‘-
g °r> i owały jego absolutyzm, porów nując go ze słońcem.
220
jeśli słońce wschodzi, o n o świeci jed n ak o dobrym i złym, żywym i
L.P.] to
państwo nie zginie!” 4.
Wiele utworów m ów iło o m ądrości Czyngis-chana, jego dysputach z
synami i uczonymi, cytow ało jego rzekom e trafne wypowiedzi. Po 1227
r upowszechnił się kult Czyngis-chana ja k o genialnego przywódcy
ludu jego obrońcy przed wszelkimi biedami i nieszczęściami.
Za panowania K u biłaja u stan ow io n o oficjalnie cztery święta rocznie
ku jego czci: wiosną, gdy sk ład an o jego duchow i krwawe ofiary ze
zwierząt; latem gdy pito na jego cześć kum ys i składano również
ofiary ze zwierząt; jesienią i zimą na cześć obrzędu okręcania
niemowlęcia-Temudżyna w powijaki. Kult Czyngis-chana trwał potem
przez wieki, a umocnił się jeszcze w X V I I w., do czego przyczyniła się
literatura historyczna o raz lam aizm , wywodzący się z formy buddyzmu,
powstałej w Tybecie w VI I I w. U zn an y przez M ongołów w X V I w. za
własną religię, lam aizm ogłosił C zyngis-chana bóstwem i wprowadził
zwyczaj zbiorowego o d b y w an ia m odłów przed jego podobizną umie­
szczoną w świątyniach oraz sk ład ania mu bezkrwawych ofiar. Kroniki
historyczne z X V I I w., w których treść w p latan o legendy, wiersze i
podania ludowe o Czyngis-chanie, głosiły ideę zjednoczenia całej
Mongolii, rozdartej w ów czas wewnętrznie, słabej, podbitej przez
dynastię m andżurską p a n u ją c ą w C hinach. A utorzy tych kronik szukali
pociechy w daw nej historii, gdy zjednoczona przez Czyngis-chana
Mongolia przekształciła się szybko w potężne imperium, a przed jej
armiami drżał cały świat. O b ra z chana nabierał więc w oczach
kronikarzy szczególnego znaczenia politycznego, ulegał całkowitej
Realizacji. W takim d u c h u pisał anonim ow y a u to r Altana tobczi;
kronikarz Sagan Seczen w Erdeni-yin tobczi. uczony lania Labzan
Danzan w Altan tobczi; wielm oża Biam ba w Asarakczi nere-tüyin teuke ;
anonimowy a u to r Szara tudźi. T ak więc dla Sagan Seczen Czyngis-chan
urodził się wśród niezwykłych oznak w przyrodzie. W edług Lobzan
ancana jego n aro d zin o m towarzyszyły p o d o b n e cuda, jak przyjściu
^ świat Dalaj-lamy. N ad jurtą, w której rodził się przyszły zdobywca,
^jaśniała tęC/ a , krążący w pobliżu p tak zaszczebiotał nieznane
' Ollgołom słowa: „ czvngis, czvngis ” , niepodziewanie rozsypały się
vKOllc/n^ • .
Wnr'IC/ne 8^lzy ' kam ienie. A nonim ow y a u to r Szara tudżi nie pis/c
^ awdzie o cudach tow arzyszących narodzinom Czyngisa, ale nazywa
bóstwem przeistoczonym w człowieka. W X \ II-wie-
 cznych kronikach i legendach Czyngis jawi się ja k o idealny bohater,
który sam jeden potrafi naciągnąć wielki luk i strzałą z niego rozłupać’
na dwoje skalę, otrzymuje z Nieba nefrytową czarę z cudownym
napojem, który on tylko może wypić, zamienia się w sędziwego starca,
by pouczać i strofować zarozumiałych synów. To przed nim pojawia
się dziwne zwierzę, jednorożec, i ostrzega przed niebezpieczeństwem
wyprawy do Indii. Natomiast nie zachowały się w literaturze XVII-
wiecznej żadne opisy pochodów chana w dalekie kraje. Zapewne
uszły już z pamięci Mongołów po czterech wiekach. Dla nich pozostał
przede wszystkim wodzem jednoczącym ludy i tw órcą ogromnego
imperium.
Oprócz wspomnianej tu literatury krążyły po M ongolii liczne pieśni
ludowe, nie zanotowane przez żadnego z autoró w .
Niektóre pieśni zostały spisane dopiero w XX w. O to jedna z nich:
„Z woli Wysokiego Nieba zrodzony
Wielkiej boskiej chwały nosiciel
Państw' świata ujarzmiciel
Z bożej woli zrodzony Czyngis-chan
Potomek sławnego Tengri
Symbol wielkości i siły ...
Sławnie zrodzony Czyngis-chan!”
Kult Czyngis-chana dotrwał w Mongolii i w niektórych krajach
przyłączonych do imperium aż do XX w. W 1956 r. w chińskiej
prownncji Ordos, obejmującej częściowo teren daw nego państwa Si Sia,
została wzniesiona duża świątynia, w której m iano składać relikwie po
wielkim zdobywcy.
Postać chana w(ywarła duży wpływ na całą literaturę mongolską.
Tak w'ięc „obraz bohatera, stepow;ego ary sto k raty , m ocno utrwalił się
w mongolskim eposie, częściow'0 dobrze zachow anym do naszych
czasów. Liczni bohaterowie rycerskich epopei, na przykład w północno-
ii, we wszystkim, nawet w d ro b n o stk ach , przypomi­
nają Jesiigej Baatura i młodego T em ud żyn a” 5.
Po rewolucji socjalistycznej zerwano w M ongolii z kultem Czyngis-
-chana i nie wydawano książek na jego tem at. Surow o oceniała go
Historiografia mongolska. N atom iast wśród prostych M o n g o łó w
zyngis-chan nadal cieszy się niezwykłym kultem.
upe n,e inaczej niż Mongołowie, co jest zrozumiałe, opisywa‘
gis-chana kronikarze i historycy krajów podbijanych przez jeg°
222
^ ____ ^ ---- --------- J K .^ v .v i Vu ; i n
ariI1łannikiem piekieł, narzędziem zemsty Bożej za grzechy ludzi.
" Jj 0bną opinię zyskali potem M ongołow ie w świecie chrześcijańskim.
°io l0 p 0 wielkim najeździe na E u ro p ę w 1241— 1242. R ów nie surow o
ocenili Czyngis-chana kron ik arze chińscy.
1 W czasach now ożytnych i współczesnych pośw ięcono Czyngis-
chanowi i podbojom m ongolskim setki książek i ro z p raw naukow ych.
Najwięcej ich ukazało się w Rosji i Z S R R , w C h in ach , Niemczech,
Francji, USA, Włoszech, p o n a d to we wszystkich praw ie państw ach
europejskich; w Japonii, krajach Azji Południow o-W schodniej. R ó w ­
nież polska literatura historyczna z a n o to w a ła na ten tem at sporo
opracowań, w tym najnow sze cenne prace Stanisław a K ałużyńskiego,
Ludwika Bazylowa i R o m u a ld a W ojny. D otyczą one je d n a k szerszych
tematów. N atom iast książka o sam ym C zyngis-chanie u k azała się w
Polsce w 1939 r.
Literaturę tę m ożna podzielić na trzy nurty: pierwszy, gloryfikujący
Czyngis-chana; drugi, sceptyczny, o d m aw iający m u talentów i p o tę p ia ­
jący za okrucieństwa; o ra z trzeci, u m ia rk o w a n y i obiektyw ny, usiłujący
racjonalnie wytłum aczyć jego działalność i całe postępow anie, badający
dokładnie stosunki społeczne, obyczaje i wierzenia M o n g o łó w epoki
Czyngis-chana.
Przykładem pierwszego z tych n u rtó w m oże być Historia M ongolii
pióra Henry H o w o rth a. Jej a u to r stwierdził m.in.: „Spraw iedliw ość,
tolerancja, dyscyplina, cn o ta, które stan o w ią współczesne ideały
państwa, przyjęły się i były p ra k ty k o w a n e na jego d w o rze” 6. Dla
Howortha, podobnie ja k dla X III-w iecznych M ongołów , Czyngis-chan
i.M. uzo^em władcy. Liczne jego zalety podk reśla także cytow any
1 akroć w naszej pracy Wasilij B artold, k tó ry ceni jeg o szczodrość,
^Ptejętność po stępo w ania z ludźmi, o p an o w an ie, sprawiedliwość.
b ard /^ 2^ iniponuj Lł m u organizatorskie zdolności chana. „T ym
ws u ej zas*uSuJ4 one na uwagę, że on do końca życia był po zbaw iony
g0 C. le^° wykształcenia, nie znał żadnego języka op rócz m ongolskie-
Pano' 0cz^w^ c*e’ w yobrażał sobie ustrój im perium tylko ja k o
któreVan'e zwyc^ sk *ck koczow ników nad n a ro d a m i kulturalnym i,
d°ohódam oc^ a * we w ładanie M ongołów , aby zabierali sobie
starał ¿ ^ rdc- jud ó w podbitych i z tego p o w o d u chronili j e ” 7. B artold
WarunKT? przyczyny okrucieństw a C zyngis-chana, b ad ając
społeczne, w jakich w ychow ywał się i żył, obyczaje i wie-
223

rżenia Mongołów. Pisał, że chociaż władca Mongolii ze stoickim
spokojem posyłał na śmierć tysiące ludzi czynił to tylko dIa
umocnienia i rozszerzenia swej władzy. Lew G unulow zwrócił
niedawno uwagę na jedną z pozytywnych cech postępow ania chana:
„Współcześnie dyplomaci powinni się złozyc i postawić pomnik
Czyngis-chanowi — mówił w wywiadzie dla „P olityki” — ponieważ
pierwszy konsekwentnie egzekwował im munitet nietykalności posel­
skiej” . A wówczas, jak wiemy, na porządku dziennym było mordowa­
nie posłów. . ^ B a r d z ie j u m ia rk o w an a jest ocena postaci chana w historiografii
Czyngis-chan cieszy się szczególnym uznaniem wśród lustoryków
wojskowości, wysoko oceniających jego sztukę dowódczą, talent
organizacyjny, zdecydowane działania. Dzięki m em u „kam panie wojen­
ne^ Mongołów nie miały sobie równych w historii pod względem
rozmiarów, szybkości, ruchliw-ości oraz przystosow ania całej strategii i
taktyki do jednego celu: oskrzydlenia i osaczenia przeciwnika” —
stwierdził znany badacz angielski Liddel H a r t8. Bardzo wysoko ocenił
Czyngis-chana Wacław' Zatorski. „W jego osobie zszedł z widowni
dziejowej najpotężniejszy władca azjatycki, człowiek o wielkiej sile woli
i tytanicznej energii, który swą żelazną ręką um iał łamać opór
współplemieńców i nieść zagładę obcym państw om . Życie jego
prywatne odznaczało się prostotą i surowością obyczajów. Z geniuszem
wodza łączył on wybitne zdolności polityczne i administracyjne.
Podobnego mu zdobywcy nie było i tylko nieliczni wodzowie potrafili
zachować i zorganizować to, co zdobyli. P aństw o przezeń założone
było najpotężniejsze ze wszystkich państw koczowniczych, jakie
kiedykolwiek istniały. Najbardziej uderzającą cechą charakteru Czyn­
gis-chana była znajomość ludzi, żelazna wola, płom ienna ambicja i
niepohamowana wiara w' siebie. Pom im o fatalistycznego przekonania,
że jest wysłannikiem Nieba, u' czasie wszystkich pełnych szaleńczej
odwagi i rozmachu przedsięwzięć nigdy nie opuszczała go ostrożność i
opanowanie, a w realistycznym pojm ow aniu swego obowiązku był
twardy i bezlitosny, jeśli chodziło o przeprow adzenie idei, którą uznał
za słuszną” 9.
Opinii wychwalających pod niebiosa C zyngis-chana można by
przytoczyć jeszcze wiele i to wśród au to ró w różnych n a r o d o w o ś c i .
r \ tycznych i potępiających chana jest ju ż mniej. W śród nich przede
wszystkim wymienić należy większość a u to ró w radzieckich, sporo tez
innych przedstawicieli państw socjalistycznych. W historiografii polskiej
jest to przede wszystkim cytow any już przez n a s W itold Rodziński,
224
lakonicznie stwierdził: „wiele pom patycznych K/.dur n ap isan o o
kt°ry is-chanie, wysławiając jego rzeko m ą w ielkość” 10.
CZ>o?tatnio w historiografii radzieckiej pojaw iły się obiektyw ne oceny
gis-chana, ukazujące jego postać w całej złożoności. W wydanej
W w C hinach dw u to m o w ej pracy m ongolskiego uczonego R.
°ie a'ja Czyngis-chan u k a z a n y jest w sam ych blaskach — ja k o
SaJ? 0,nity organizator, który zjednoczył zw aśnione plem iona, genialny
zn?dz twórca św iatow ego im perium . Jego w y p raw y w ojenne tłum aczy
" o w o k a c j a m i ze strony niebezpiecznych, w rogich M ongolii sąsiadów .
chińskiej. Badacze przeszłości z tego kraju wystawili m u długi rachunek
krzywd i nieszczęść, jak ich d o zn ał n a ró d chiński w w yniku najazdu
m o n g o l s k i e g o , zarazem je d n a k — ja k w iem y zauważyli pozytyw ne
następstwa podbojów d o k o n a n y c h przez C zyngis-chana.
We współczesnej historiografii polskiej o sob ow o ścią C zyngis-chana
zajmowali się przede w szystkim cytow ani przez nas w ielokrotnie
Stanisław Kałużyński, L udw ik Bazylow i R o m u a ld W ojna. Pierwszy z
nich stara się w obiektyw ny sp o só b u k azać p o stać chana. „O ceniając
sylwetkę i czyny wielkiego zdo b yw cy należy przede wszystkim
traktować go ja k o u w a ru n k o w a n y historycznie w y tw ó r określonej
epoki i określonej kultury: k u ltu ry w ojow niczych i ruchliwych
nomadów średniowiecznej Azji step o w ej” pisze. N astę p n ie kreśli
obraz chana i d o k o n a n y c h przezeń p o d b o jó w . „B łędem są [...] dość
często spotykane poglądy, ja k o b y w ładcę m on go lskiego cechow ało
bezmyślne okrucieństw o, żąd za krwi i p rz e m o c y ” — stwierdza.
-Błędem jest również tw ierdzenie, że w ojska m ongolskie były dzikimi
hordami, ślepo niszczącymi i łupiącym i w szystko, co n a p o tk a ły na swej
dr°dze [...] Czyngis-chan nie należał bynajm niej d o ludzi gardzących
obcymi kulturami. Przeciwnie, pociągały go one w yraźnie. C hętnie
otaczał się światłymi ludźm i z różnych o śro d k ó w cywilizacyjnych.
Popiera! ich, oceniał i w yróżniał [...] był nie tylko św ietnym w odzem ,
ego sukcesy najlepiej św iadczą o jeg o uzdolnieniach. Troszczył się
trzn ° n a *e^ le z o rSarnzow anie i u p o rz ą d k o w a n ie sp raw wewnę-
Wszystk* ^anSlWa ^ ^ ta ^e n ty organizacyjne, od w ag a, a przede
do d • I*11 clerP^w° ś ć i um iejętność w y b o ru m o m e n tu o d p o w ie d n ie g o
zdoln'a a n 'a’ ^w' etna znajo m o ś ć ludzi i trafn a ocena ich p rzy d atn o ści,
SCl dowódcze [...] i wiele innych, w ynikają dość ja s n o /
225

opisanych już jego poczynań. Nie był też w ładca im perium zaślepiony
w dumie i nie uważał swych pomysłów czy planó w za jedynie słuszne
Często korzystał z rad swych przybocznych, a gdy uznał ich propozycje
za słuszne, stosował je bez oporu w swojej działalności". Cenił prawość,
wierność i oddanie. Z ujemnych cech c h a ra k te ru i postępowania
Czyngis-chana Kałużyński wymienia zazdrość o władzę, autorytet, 0
wpływy, zabieganie o dobra m aterialne, o należne m u prawa. \y
podsumowaniu charakterystyki chana K ałużyński stwierdza:
„Czyngis-chana przedstawia się nierzadko ja k o o k ru tn eg o , chytre­
go. krwawego i barbarzyńskiego despotę, ścielącego swą drogę krwią i
trupami, ruinami i zgliszczami. Bliższa zn a jo m o ść źródeł pozwala
stwierdzić, że nie przewyższał on pod tym względem innych wodzów
swej e p o k i"11.
Obiektywny, ale i surowy w ocenie jest Ludw ik Bazylow. „Czyngis-
-chan dokonał wielkich dzieł w sensie d o d a tn im i ujem nym — pisze. —
W ciągu jednej generacji podniósł swoje p lem io n a d o najwyższej potęgi,
dał im jedność i panowanie nad innymi, p o k o n a ł wszystkich wrogów,
nie poniósł nigdy dotkliwej klęski, uczynił w ładcam i swoich synów i
wnuków. Pozostało po nim jednak też m orze krwi i łez, ruiny i popioły
na nie mającym końca szlaku wypraw, od D żu n g arii do Krymu i
stepów czarnomorskich. Nie może ulegać w ątpliw ości, że gdyby zużyto
tę ogromną energię na budowę wewnętrznej wielkości państw a w tych
granicach, jakie miało około 1210 r ., mogły n a stąp ić nieprzeczuwane
osiągnięcia. Trudno też przeczyć, że spustoszenia d o k o n a n e np. w
Chorezmie czy w krajach zakaukaskich z ah am o w ały rozwój tych
krajów, już odznaczających się wysokim p o zio m em ku ltury materialnej
i duchowej. Zestawienie tych argum entów rzeczywiście może p ro w a d z ić
do wyroku potępiającego i takie właśnie tendencje (przy uwzględnieniu
pewnych bezspornych osiągnięć) d o m in u ją w yraźnie zwłaszcza w
historiografii radzieckiej i mongolskiej” .
Nie brak też sądów mniej apodyktycznych, cociaż przebija w nich
zwykle przesada w odwrotnym kierunku — n ad m iern eg o uspraw iedli­
wiania. Utrzymuje się więc, że niektórym lu do m w iodło się przecież w
państwie Czyngis-chana nie najgorzej, że m a s a k ro w a n o ludność tyłka
^tedy, gdy stawiała opór, że inni wodzowie byli jeszcze okrutniejsi. Są
to na pewno przesłanki o określonej sile, raczej nie trzeba by jednak
na awać im walorów uogólniających. Niestety, m am y aż nadto
owo ov\, że zabijano mieszkańców zdobyw anych m iast czy innyc
c d z ib także wówczas, gdy nie staw iali o p o r u . (...] G d y b y tylko
T o r n y c h zabijano, a więc dla o d w etu , z zem sty, nie m u s ia n o by ju ż
n iczeg o niszczyć, co najwyżej jak ieś u m o c n ien ia . D ży n g is-ch an i jeg o
o d z e w ie nie ograniczali się je d n a k d o z ab ijan ia , m o ż n a się zgodzić, że
nie niszczyli wszędzie w szystkiego, ale to p o p ro s tu nie jest w ażne
w o b ec liczby i ro zm iaró w zniszczeń nie ulegających w ątpliw ości. Jeszcze
jeden czynnik, o k ru c ie ń stw o ja k o śro d ek z a stra sz e n ia , rzeczywiście w
tym celu stosow any — nie m o ż e przecież być ż a d n y m uspraw iedliw ię-
niem • . , . ,
Bazylow rów nież w nika w' k o n k re tn e w a ru n k i h isto ry czn e, społeczne
i c y w iliz a c y jn e epoki, w której działał C zy n g is-ch an . „ W s z y s tk o polega
przecież na tym pisze, że stw orzyw szy je d n o lite p a ń s tw o z ta k ą , a
nie inną stru k tu rą, raczej nie m o ż n a było na tym p o p rz e s ta ć i zająć się
wyłącznie p o k o jo w ą tw órczością. Ż yczenie tak ie łatw o w y p o w ia d a ć
dzisiaj, w XIII w. n a w e t najgenialniejszy w ła d c a nie m iał o b o w ią z k u
myśleć takimi k ateg o riam i. S k ąd m ógł wiedzieć, że gdy z a m k n ie się w
swoich granicach i poświęci p ra c y o rg an iczn ej, zyska p o w ie k a c h sławę
tylko pozytywną” 12.
Bazylow d o sk o n a le ro zu m ie w a ru n k i histo ry czn e, w k tó ry ch
przyszło działać C zyn gis-chan ow i, widzi o b ie k ty w n ą k o n iec z n o ść
dokonywania p o d b o jó w przez stw o rz o n e przez niego p a ń s tw o , nie
usprawiedliwia je d n a k o k ru c ie ń stw a i dzikiej pasji niszczenia w szystkie­
go, co leży na d ro d ze, w yk azan ej p o d c z a s zw ycięskich w y p raw .
Mniej zajm uje się postacią C z y n g is-c h a n a R o m u a ld W o jn a . Jego
ocena skutków p o d b o jó w m o n g o lsk ic h jest k ry ty cz n a . „ C z y n g is-c h a n
zjednoczył M ongołów , atoli później, w w y n ik u n ie p o h a m o w a n e j pasji
podbojów rozrzucił ich p o o lb rzy m im k o n ty n e n c ie pisze. —
Przeróżne plem iona m o n g o lsk ie weszły w sk ła d n o w y ch lu d ó w , ale były
Juz stracone dla sam ej M ongolii, k tó r a w rzeczyw istości więcej straciła,
niz zys^ała na tych łupieskich i zab o rczy ch p o c z y n a n ia c h ” . N a te m a t
o rucieństwa M o n g o łó w W o jn a pisze: „ N a je ź d ź c y m o n g o lsc y działali
jeśn^yWl^Cie beZ litości’ a P rzede w szystkim zd ecy d o w an ie. A przecież,
prz' Pordwnać ich p o czy n an ia z w y su b lim o w a n y m o k ru c ie ń stw e m ich
wegoIWn^ a ’ szac^ a C h o re z m u , D żelala e d -D in M a n g u b e rtie g o , ty p o -
histor r n U l,n e g 0 S atrapy’ n *C w *a ^ o rn o d laczego przez pew nych
°Jczyzn ° W ' P' SarZy u w az a n e S ° za szlachetneg o rycerza o b ro ń c ę
"'ypadn'' l° W ^ nie,udzkieJ k o n k u ren cji p a lm ę p ierw szeń stw a
le przyznać nie M o n g o ło m ” 13. W tej ocenie W o jn a jest więc
7oodnv z Bartoldem i Kałużyńskim. Jego zdaniem historyczną rolę
Czvneis-chana można ocenić tylko przez pryzm at zasług naszego
bohatera w dziele zjednoczenia Mongolii, a także następstw dokona­
nych przez niego wielkich podbojów. Należy tu zwrócić uwagę na
poczesne miejsce Mongołów w etnogenezie wielu ludów Wschodu —
rezultat rozproszenia się zwycięzców w podbitych krajach, wzbogacenie
kultur}' mongolskiej przez kultury innych krajów, metamorfozę i
rozwój tejże kultury w XIII w. Podboje Czyngis-chana przyczyniły się
także — na co zwrócili uwagę badacze chińscy — do zjednoczenia
politycznego dużej części Azji, przezwyciężenia izolacji wielu krajów,
powstania swego rodzaju ..wspólnego rynku ziem W schodu, niebywa­
łego spotęgowania wymiany handlowej i kulturalnej, zlikwidowania
partykularyzmu, zniesienia licznych barier w k o n tak to w an iu się ludzi,
stworzenia warunków do swobodnej wymiany myśli, rozwoju nauki,
wzajemnego oddziaływania na siebie różnych kultur, poszanowania
różnych religii, nawiązania kontaktów z E uropą. Podboje te przyczy­
niały się wreszcie do zjednoczenia Chin. Tylko wszechstronne, w miarę
obiektywne spojrzenie na postać Czyngis-chana pozwala nam prawidło­
wo ocenić jego postępowanie, wielkie czyny w historii, wspaniałe
zwycięstwa, tragedie i dramaty podbijanych ludów. N iedaw no angielski
badacz. John Chambers, nazwał Mongołów' „diabelskim i jeźdźcami” 14.
Miano to zaczerpnięte ze źródeł średniowiecznych przylgnęło do
wojowników Czyngis-chana na całe wieki. P odobnym mianem można
określić także samego chana. M otto swego postępow ania wyraził on
kiedyś słowami: „największym szczęściem w' życiu człowieka jest
pokonać swoich nieprzyjaciół i pędzić ich przed sobą, ujeżdżać ich
konie, odebrać im wszystko, co posiadają. Widzieć zalane łzami drogie
im twarze i brać w' ramiona ich córki i żony!” Straszne, okrutne to
myśli. Ale podobnie jak Czyngis-ehan myśleli wówczas wszyscy
koczownicy azjatyccy od Attyli i H unów począwszy.
Był więc Czyngis-chan postacią kontrowersyją w historii, genial­
nym. największym w' dziejach świata zdobywcą, znakom itym organiza­
torem. dobrym psychologiem, człowiekiem skrom nym , obowiązkowym
i z ecydowanym, wyróżniającym się tytaniczą energią i siłą woli.
zarazem pozbawionym serca okrutnikiem posyłającyni na śmierć całe
prowincje, ludy i miasta, sprawcą nieszczęść nie mających sobie
równymi aż do czasów Tamerlana. Jego dziełem, jak wyraził się Pau
atchneysky była przede wszystkim zagłada. Ale trzeba tu dodai
a ze u owa lepszego świata, zjednoczonego w' wielkim impcnurT1,
PRZYPISY DO R O ZD ZIALI PIERWSZEGO
I Tajna historia Mongołów. Anonimowa kronika mongolska z X I¡I ». (Przcłoż\l i
opracował S. Kałużyński). Warszawa 1970. s. 33.
- S. Kałużyński, Dawni Mongołowie. Warszawa 1983 s. 21; Tablica genealogiczna
przodków Czy ngis-chana: Tajna historia.... s. 33; R. Wojna. Wielki świat nomadów.
M iędzy C hinam i a Europą. W arszawa 1983. s. 198— 199.
3 R aszid ed-D in, Shornik letopisiej, I. I. Moskwa— Leningrad 1952. s. 101.
4 T am że, s. 105.
5 Lokalizacja plemion i państw według: R. Grousset. Le conquérant du Monde. Tie
de Gengis-khan. Paris 1961; M apa nr 2. w: Kałużyński. Dawni Mongołowie, s. 15 21:
L. Bazylow, H istoria M ongolii. W rocław 1981. s. 57 59; L. Hambis, Gengis-khan. Paris
1973, s. 1 6 - 1 7 ; Ch. C om m eaux. Le vie quotidienne chez les Mongols de ta conquête XIII
siècles). Paris 1972 [mapa].
6 N estorianizm d o k try n a teologiczna powstała w V w., uznająca w Chrystusie
dwie osoby boską i ludzką a w konsekwencji negująca kult Marii jako Matki
Boskiej. Potępiona przez sobór w Efezie w 431 r. przetrwała do dziś w Kościele
chaldejskim, m ającym wyznawców na Bliskich Wschodzie.
Tunguzi ludy leśnych obszarów Syberii i północnej Mongolii, jak Eweni i
Swcnkowic. zmieszani 7. pradaw ną ludnością paleoazjatycką. mówiącą językami
tungusko-m andżurskim i. należącymi do grupy języków ałtajskich. Zajmowały się
myślistwem i rybołów stw em , bardziej na północy hodowlą reniferów. Samojcdzi
(Nieńcy) nieliczny lud zamieszkujący Syberię, trudniący się polowaniem na ssaki
morskie i hodow lą reniferów. Dziś zamieszkują głównie okolice Krasnojarska.
8 Tajna historia M ongołów, s. 166.
u M. Praw din. Dżingis-chan. zdobywca świata. Warszawa, b.m.d.w.
10 Tajna historia M ongołów , s. 39.
II Tam że, s. 39—40.
PRZYPISY DO ROZDZIALI DRUGIEGO
1 Tajna historia .... s. 41— 42.
‘ Tamże, s. 41.
3 Grousset. L e conquérant... . s. 55.
 4 Tajna historia ..., s. 45. «5 i
5 T am że. s. 4 6 — 47. 16 '

6 T a m że. s. 47. 17 -
T a m że, s. 48. 18 '

8 T a m że. s. 50. 10 '

9 W ojn a . W ielki św iat nom adów , s. 205.

PRZ

PRZYPISY DO ROZDZIAŁU TRZECIEGO

1 F
2 I
1 Tajna historia .... s. 53.
L e n in g i
2 T a m ż e , s. 54.
3 -
3 T a m ż e , s. 59.
4 1
4 Tam że.
W scho(
5 T a m ż e , s. 60. 5 1
i
6 T a m ż e , s. 63.
M ongo
7 B a zy lo w , H istoria M o n g o lii ..., s. 72.
6
8 Tajna historia ..., s. 65. 7
9 B azylow . H istoria M o n g o lii ..., s. 72. 8
10 S. K a łu ży ń sk i, Tradycje i legendy ludów M ongolii, W a r sz a w a 1978. s. 105.
9
11 Tajna historia..., s. 67. 10

12 T a m że. 11
13 T am że. 12
14 H a m b is. G engis-khan..., s. 60; L. L ó r in c z , H is to ir e de la M ongolie des origines ii 13
nos jours. B u d ap est 1984. s. 47. 1929,
14

15

PRZYPISY DO ROZDZIAŁU CZWARTEGO 16

17

1 L. G u m ilo w , Śladam i cyw ilizacji W ielkiego S tep u (tłu m . z ros.), Warszawa 19 Fruher
130.
10 R aszid e d -D in . S h o rn ik ..., t. I, s. 106 19

2 Tajna historia ..., s. 78. wostoc

3 T a m ż e , s. 80. 20

4 R aszid e d -D in , S h o rn ik ..., s. 106. 21

22
5 T a m ż e , t. I. cz. 2, s. 111.
23
6 Tajna historia ..., s. 91.
R aszid e d -D in , Shornik ..., t. I, cz. 2, s, 113— 114. Heerfu
24
8 T a m że, s. 125.
25
9 Tajna historia .... s. 102.
10 Raszid e d -D in , Shornik ..., s. 128— 129; Tajna historia .... s. 103— 1 Kałuż>
26
n Tajna historia ..., s. 107.
27
12 Raszid e d -D in , Shornik .... s. 132. 28
13 Tajna historia ..., s. 109. 29
14 T am że.

230
 Raszid e d -D in , Shornik .... s 134
16 Tajna historia . ... s. 115.
»" Tamże, s. 119.
18 Tamże. s. 126.
,p Tamże. s. 127.

pr z y pisy no r o z d z ia ł u p ią t e g o

I Prawdin. D żingis-chan..., s. 8 8 — 89.

i B. W ładim ircow , O bszczestw iennyj strój Mongołom. M ongolski] kocze woj feo
Leningrad 1934, s. 46. 'oj feodalizm ,
3 Tamże, s. 58.

•* W. D z w o n k o w sk i, Rosja — Chiny — M ongolia w stosunkach dziejowych, „Studia

Wschodnioznawcze" Instytutu W sc h o d n ie g o w W arszawie, t. I, 1937, s. 4 7 .
5Raszid e d -D in . Shornik..., t. I, cz. 2. s. 18 i 86— 87; Kałużyński. Dawni
Mongołowie..., s. 260.
6 Istorija M ongolskoj N arodnoj Riespuhliki (oprać, zbiór.). M oskw a 1967. s. 113.
Tajna historia .... s. 131.
8 Tamże, s. 145.
* Tamże, s. 146.
10 Wojna, W ielki św iat .... s. 225.
II Tajna historia..., s. 155.
12
Kałużyński, D aw ni M ongołow ie .... s. 209.
13
Erendżen C h a r a -D a w u n . Czyngis-chan ka k polkowodiec i jego nasledije, Beograd
1929. s. 52.
u Tamże.
15 Kałużyński, Dawni M ongołowie .... s. 210.
16 Raszid e d -D in . Shornik .... t. I, cz. 2, s. 69.
17 Meng-ta Pci-lu und Hei-ta Shih-lueh. Chinesisehe Gesendtenbericlite uber dic
frùheti Mongołen 1221 und 1237 (oprać. A . Olbrichl i inni), Wiesbaden 1980, s. - - ■
" ^ K ału żyń sk i. Dawni M ongołowie .... s. 236— 237. „•
15 Carpini J. d e P iano. Istorija M ongolow ; W. Rubruk de, « les.t.
"osiocznyje strony (oprać. A . M aleina), St. Pielierburg 1911. s. 55.
20
0 Kałużyński. Dawni M ongołowie .... s. 243.
2
| P u t i e s z e s t w i j e .... s. 4 5 - 46; K ałużyński, Dawni Mongołowie .... s. -
Istorija M ongolskoj .... s. 103. ani- L Hart, Grosse
R. Laffot. H istoire universelle des armés, t. I. P ans ( 1 9 6 .) ...............
Heerfûhrer m m . z a ng.). D üsseldorf-W icn 1968. s. 15.
P utieszestw ije .... s. 50; K ałużyński, ni M o n g o o u u 19 54 s 4 8 8 —4 8 9 ;
K . ? M. Polo. Opisanie świata (oprać. M. L ew ek ,). Warszawa 1964. s.
^ ń s k i , D aw ni M o n g o ło w ie ..., s. 271.
“ P utieszestw ije .... s. 52; K ałużyński, M ongołowie ............-
Putieszestw ije ..., s. 30. _ 775
' Tamże, s. 52— 53; K ału ż y ń sk i, Dawni M o n g o o w n
Polo. O pisanie św ia ta ..., s. 220 221.
 JO T a m ż e , s. 491.
am « » — —— ^ —— -
12 N- f
31 O rg a n iz a c ja i taktyka a rm ii m o n g o ls k ie j n a p o d s ta w ie : S. K ałużyński. ln\pvr\u , 13--"
m ongolskie . W a r s z a w a 1970, s. 91 97; T e n ż e , D aw ni M ongołow ie ..., s . 260 29? s- ' .3 J. L
E re n d ż e n , C zyngis-chan .... s. 63 93; Z a t o r s k i , C zyn g is-ch a n .... s. 174 180; J. Sikorski 9 10-
Z a ry s historii w ojskow ości p o w szech n ej do ko ń ca X I A ir., s. 195 199. 14 Th.
32 E re n d ż e n , C zyngis-chan .... s. 8 6 . 15 Tie
33 H a r t, G rosse H eerführer ..., s. 15. 16 Ali
34 K a łu ż y ń s k i, D aw ni M o n g o ło w ie .... s. 36. n Lai

PRZYPISU 1)0 ROZDZIAŁU SZÓSTEGO przyp

1 Tajna historia ..., s. 152. 1 W.

2 T a m że, s. 151. s 436- 4 :
3 Dzieje Chin (p o d red. S za n g Jiie, tłum . i oprać. W . R o d ziń sk i). Warszawa 1960. 2 Ph.

s. 346 3 J. I
4 T a m że, s. 352. nasledstwl
5 E . R azin, H istoria s ztu k i wojennej, t. I, tłum . z ros.. W a rsza w a 1958. s. 169— 180. 4 Bai
0 H .D . M artin, The Rise o f Chingis Khan and H is C onquest o f North China, naszestwij
B altim oore 1950. s. 32. Im io n a , n a zw y m iast i p row incji ch iń sk ic h oraz daty panowania ros.), VVa
cesarzy p o d a n o w g An outline history o f C hina p o d red. Bai S h o u y i, Beijing (Pekin) 1982. 5 Ba
7 Raszid e d -D in , Sbornik ..., t. 1, cz. 2, s. 150. 6 At
8 E . K y c z a n o w , M ongolo-tangutskije wojny i upadok gosudarstw a Si Sia w: Tataro- Manchest
- M ongoly w A zji i Jew ropie (p o d red. S. T ic h w in sk ie g o ), M o s k w a 1970, s. 50; Martin. 7 Pit
The M ongols IVars with H si-H sia (1205 1227), „ Jo u rn al ol the R oyal Asiatic Society ol 8 N.
G reat Britain", 1942, t. 3— 4. 9 Ba
10 JS
9 S. K uczara. M ongoly i Tihiet p ri C zingis-chanie i je g o priejemnikach w: Tataro-
-M ongolv w A zji i Jew ropie , s. 258. Heerführ,
n p
12 7
PRZYPISY DO ROZDZIAŁU SIÓDMEGO 1 3 F
u j

1 G rou sset, L a conquerant ..., s. 230. A- Zając

: W. R odziński, H istoria C h in , W a rsza w a 1974. s. 256. 15 F
kultura
3 W yw iad u d zielon y „ P o lity ce" , 15(1362) z 11 k w ietn ia 1987, s. 9.
4 J. Sauders, The h isto ry o f the M o n g o l conquests, L o n d o n 1971. s. 54. 16 \
5 Tajna historia .„, s. 161. 17 F
18
C h . A. Peterson. Ilusions a n d N ew D ealities: S u n g Foreign Policy l - l
0 I
IQ
M. R ossabi (red.), C hina am ong Equals. The m iddle kin g d o m a nd its neighbours 10 11 1
20
14-th centuries, Berkeley 1983, s. 204. 1
21
Zatorski, C zyngis-chan ..., s. 98. I
22 r
8 An outline history of China (p od red. Bai S h o u y i), Beijing (P ek in ) 1982. s.
0 niatcria i;
D zieje Chin (pod red. Szang Jiie), s. 352.
10
I G rousset, La conquerant .... s. 230. f(). Sta"'iani,
23
S. Tichw inski, T ataro-m ongolskije zaw ojew anija w A zji i Jewropie. " • 1
2-1
- M ongoly w A zji i Jew ropie , s. 14. 1

232
f
 u N M unktijcw, K it ajskij istocznik o pierwych mongolskich chanach. M o s k w a 1965,

o i s 'P
. i'rtw
(w y d, .). C h i n a w id e r Afa n g a l rale. P r in c e to n U n iw c r s it y P ress 1981. s.
> 291

' h Th. Alisen The M o n g o l h eg em o n y w: C hina a m o n g .... s. 269.

1 5 jich w in sk i, T ataro-m ongolskije s. 17 18.
iß Alisen. The M ongol .... s. 267 268.
n Eanglois, China under ..., s. 13 17.

PRZYPISY DO ROZDZIAŁU Ó S M E G O

1 W. Bartold, Kara K ituj i clw rezm sza c h i w .S o czin ien ija , t. I, cz. 1, M o s k w a 1963,

s 436- 437.
f* I960. 2 ph. Hitti, D zieje A rabów , tłu m . z a n g ., W a r s z a w a 1969, s. 4 0 4 , p r z y p is 95.
a j Pietruszewski P o ch o d m o ngolskich wojsk ir S red n iu ju A zjiu ir 12 W 1220 i je g o
nasledstwija w: Ta ta ro -M o n g o ł v w A zji i Je w ropie, s. 102.
59 180. 4 Bartold, Kara K ita j ..., s. 4 4 4 44 5; B a rto ld W ., T urkiesta n w epochu m o n g a lsko g o
; China, naszesmja . Soczinienija. t. I; B. G a f u r o w , D zieje i k u ltu ra ludów A z ji Ś ro d k o w e j (tłu m . /
now ania ros.), Warszawa 1978.
in) 1982. 5 Bartold, Kara K itaj s. 513
6 Ata Malik Ju vaini, The h isto ry o f the W orld eonquestor, (tłu m . z p e r s k ie g o ),
: Ta taro- Manchester 1958, t. I, s. 190.
; Martin. 7 Pietruszewski, P ochod .... s. 105.
Jociety of * N. B. S k ła d a n k o w ie Serce A z ji , W a r sz a w a 1976, s. 190 193.
" Bazy Iow, H istoria M ongolii, s. 87.
Tat am- 10 Najbardziej p r z e k o n y w a ją c e d a n e o arm ii c h o r c z m ijsk ie j p o d a ł L iddel Mart, G ross
Heerführer (tłum. 7 a n g .), D ü s s e ld o r f W ien 1968, s. 17.
" Pietruszewski, P ochod .... s. 108.
12 Tajna historia .... s. 162.

13 Pietruszewski, P ochod .... s. U l .

Ihn Battuta, O sobliw ości m iast i d ziw y p o d ró ży. W ybór (tłu m . z a ra b ., o p ra ć.
A* Zajączkowski), W a r sz a w a 1962, s. 135.
Pietruszewski, P ochod .... s. 1 2 1 ; B a rtold , K ara K ita j .... s. 96; G a f u r o w , D zieje i
kul‘ura ..., s. 7 7 .
1 fi
Kałużyński, Dawni M onglow ie .... s. 282.
I
1H
7 Pietruszewski, Pochod .... s. 119.
7 1 2 M w :
U) Ercndżcn, C zyngis-ehan .... s. 117 118.
lur.v H>-‘ h htarija Irana (op rać, zb ió r .), M o s k w a 1977, s. 150.
Tamże.
\\ ¡*letruszew ski, Pochod .... s. 123.
‘>82 . s. 2 9" 'ńatoriui a° ' 7łn kierunek filo z o fic z n y w C h in a c h p o w s ta ły w VI III w .p .n .e . G ło sił
slawiu, , ; i \ ^ - ś ć w szech św iata reg u lo w a n ą b e z o s o b o w y m ład em p rzy ro d y i niepr/.eciw -
i, Sl<t P,m 4 U|ecmu p o r z ą d k o w i sp o łe c z n e m u i p o lity c z n e m u .
w:. T(h(,r(>' 24 p!” Katiuta, O sobliw ości .... s. 140 i 142.

; . ..® ruszewski, Pochod .... s. 149; M. i 13. S k ła d a n k o w ie , W •ypraw

• •
y k r z •y ż o w e .
W arszaw a 1968, s. 2 3 5 — 236. 7 T am ?
25 P r a w d in , D żengis-chan ..., s. 45. 10 p . 1
26 K a łu ż y ń s k i, D a w n i M o n g o ło w ie .... s. 37. u B. C
27 R o d z iń s k i, H istoria C hin .... s. 256. \2
2H M . M a ło w is t, T am erlan i je g o cza sy, W a r s z a w a 1985, s. 46.
Leningmd
25 M . M a ło w ist, Z zagadnień w zrostu i u p a d ku m ia st Im perium M ongolskie*,,
u Tanr
d o X V w ., „P rzegląd H isto r y c z n y ” , 1976, s. 542. m Cze
30 Z a t o r s k i , C zyn g is-ch a n ..., s. 174. i5 Gri<
io Lafi
chez les M o
PRZYPISY DO ROZDZIAŁU DZIEWIĄTEGO
(pod red.
mongolskie
1 R aszid e d -D in , S h o rn ik ..., t. I, cz. 2, s. 219.
Lórincz, H
2 P. S yk es, A h isto ry o f A fg a n ista n , L o n d o n 1940, s. 226. »7 J . F
3 E ren d żen , C zyn g is-ch a n ..., s. 128— 129. „Revue du
4 S y k es, A h isto ry ..., s. 224.
i Anglii w i
5 W . M o s s o n , W. R o m o d in , Isto rija A fg a n ista n u , t. I, M o sk w a 1964, s. 284. 1983, s. 95
6 T a m ż e , s. 286. «8 Gri
7 S zih a b e d -D in M uham m ed Ż yzn ieo p isa n ije sułtana Dżelal ed-Dina
a n -N a s a w i, 19 Wo
M a n k b u r n y (tłum . z a r a b sk ie g o i oprać. Z. B u n ia to w ), Baku 1973, s. 127— 129. Leningrad
8 T a m ż e , s. 342, przypis nr 2. 20 Czi
9 Eren dżen , C zyn g is-ch a n ..., s. 126. 21 Tai
10 S y k es, A h isto ry ..., s. 224; M o s s o n , R o m o d in , Istorija Afganistanu, s. 284— 286.
M . P ik u lin , C zyn g is-ch a n A fg a n ista n ie , w: T a ta ro -M o n g o ly vr A z ii i Jewropie, s. 74: PRZY P;
J. Petrus, A fg a n ista n — z a r y s dziejów , W a rszaw a 1987.
11 J . L o b m a n , C h in y p o p rze z w ieki, W a rsza w a
1962, s. 200. 1 Tajr
12 A . F . G ra b sk i, P o lsk a w opiniach obcych w X — X I I I w.. Warszawa 1964. s. 281. 1 Ban
13 A rm ja n sk ije isto c zn ik i o M o n g o ła ch . Izw leczen ija iz rukopisiej X I I I X IV u. 3 Han
(o p rać. A . G a łstja n ), M o s k w a 1962, s. 23. gosudarstw
14 N a s a w i, Ż y zn ie o p isa n ije ..., s. 2 9 5 — 296. 4 Tajr

15 R o n a y , T he T a rta r ..., s. 121. 5 Kyc

6 Tajr

PRZYPISY DO ROZDZIAŁU DZIESIĄTEGO 7 Kyc

8 Tajr
1 G ałstjan A ., Z a w o jew a n ije A rm e n ii m o n g o lskim i w ojskam i, w: Tataro-Mongoł) u 9 Kał,

A z ii i Jew ro p ie , s. 160. _.. /0DraC.

2 T a m ż e , A rm ja n sk ije isto c zn ik i ..., s. 14. L osy Gruzji w g Istorija ru~ jęg 7 przypis
zb iór.), t. I, T bilisi 1962.; B. B a ra n o w sk i, K. B aranow ski, H istoria Gruzji. Wroc
s. 51— 78. 1 Kah
3 A rm ja n skije isto c zn ik i , s. 23 2 Ba2}
4 G a ł s t j a n , Z a w o jew a n ije ..., s. 158. Istot
5 A rm ja n skije isto c zn ik i, s.103. A 4 ^
6 G o ł u b o w s k i ..., P ieczeniegi. T u rk i i K iew 1884, s. SJ. Acta Uni

R a z in , H isto ria s z tu k i ..., t. II, s. 97 »anW »’ /i:il ‘ on

H Ł . C z e r ie p n in , M o n g o lo -T a ta ry na R u si ( X I I I w .) , w. ataro
Jew ropie, s. 180.

234
 9 Tamże, s. I 8 I.
10 i) |lov a|sk i. K alkskoje poho iszczę, „ R u s s k a j a S l a r i n u ” , I. X X V , 1879, s. 700.
11 p (irie k o w , A. J a k u b o w s k i, /.la la O rda tłu m , / ros., W a r s /a w a 1953, s, 165.
, 2 Nowgorodskąia plerw aja le lapis starszego i m łodszego i z wada w, M oskw a
leningrud 1950 r., s. 265; J a k u b o w s k i, G r lc k o w . Z ło ta O rda ..., s. 167,

O od M li ij Tamże.
14 Czcricpnin, M o n g o lo -T a ta ry s. 180.
>' (jriekow , J a k u b o w s k i, /.la la O rda .... s. 168,
i* Laffont, H islaire universelle ..., ta b lic a X V II; ( li. C o m m e a u x , l.a vie quotidienne
che; fa Mongols de la conquöte ( X I I I siec/es) P aris (1972), s. 132; E ncyklopedia wojskowa
(pod red. O. L a sk o w sk ie g o ), l, III, W a r s z a w a 1932, s. 758; K a łu ż y ń s k i, Im perium
mongolskie .... s. 82; R o n a y , The Tartar .... s. 119; H a m b is , Genghis-khan s. 123;
Körincz, Hislaire .... s. 70 o r a z G u m il o w we w s p o m n ia n y m w y w ia d z ie d la „ P o lity k i” .
i’ J. F. V erb ru g g en , Le prohlem e des e ffe c t ijs et la laclique de Hau vines en 12 HI, w:
Revue du Nord", I. X X X I , 1949, s. 181 193; M . P a s to u r e a u , Ż y c ie codzienne we Francji
i Aniilii w czasach rycerzy O krągłego S ia lu ( X I I X I I I w iek) (tłu m . / fra n c .), W a rs /a w a
, 284. 1983, ß. 95.
18 Griekow, Jak u b ow sk i, Z la ta O rda s. 166, 169.
d cd-Dina V) Wainskije paw iesli sta ra j R usi ( p o r red. W . A d ria n o w e j-P ie rie tc ), M o s k w a
129. Ieningrad 1949, s. 33.
20 Czeriepnin, M ongolo-T atary .... s. 182.
21 Tamże, s, 180.
284 286,
opie, s. 74; PRZYPISY 1 )0 ROZDZIAŁU JKDF.NASTKGO

1 T a jn a historia .... s. 168,

964, s. 281. 1 Bartold 'Turkiestan w epochu m ongolskogo naszestw ija. Socziniem ja, t. I. s. 52
u X I V »V. Hambis, G enghis-khan .... , s. 125; K y c z a n o w , M ongolo- tangu (sk ije wojny i g ih l
gosudarstwa Si Sia, w: T a ta ro -M o n g o ty w A zii i Jew ropie, s. 55.
4 T a jn a historia ..., s, 175 -1 7 6 .
5 Kyczanow, M ongolo-tangutskije ..., s. 56.
T a jn a historia s. 177.
1 Kyczanow, M ongolo-tangutskije s. 56.
* T a jn a historia s. 176.
}-M ongol)' w Kałużyński, D awni M ongołow ie .... s. 110 113.

]ruzd (oprać-
PRy'YpISV IM) ROZDZIAŁU OWIJNASTI GO
G ocław 1987,

2 ^ u ż y ń s k i , Dawni M ongołow ie .... s, 38 39.

ÖazyloWf Historia M ongolii ..., s. 96.
7 * iV * » M if# f0 ę I U , S o

la. i t ft ___

■ st0r{ja Korei (o p ra ć , zb ió r.), t. 1, M o s k w a 1974, s. 140.

C yl0Wany w yw iad dla „ P o lity k i” ; C ctw iń sk i M ., Co wiemy a hit wie p a d Legnic
j n*versitatis V ratislaviensis” , n r 800, W a rsz a w a W ro cław 1985, s. 84.

i g o ł ł
w * zii '

235
 C z e r ic p n in , M o n g o ło -T a ta ry .... s. 105 106
S. K r a k o w s k i. P o lska u walce z najazdam i ta tarskim i vr X I I I u u;
59 — 61 >varszawa
1956
8 I. B ie s t u ż e w - R iu m in . O złych w riem ienach T a ta rszczyzn x i strasznnm MUn
p o b o iszc ze , St. P ie te r sb u r g 1865, s. 6 3 - 6 4 . alC'\rm,
Un'Ulr
M a ła E n c yk lo p e d ia W o jsko w a , l. 111. s. 197; W . P a s z u to , Mongolski i pocho l
TT* I/ f i * . ---- -—
J e w ro p y w . T a ta ro -M o n g o ly w A z ji i Jew ropie, s. 206; T. Bieńkowski. H 'R - j j ' “ ”J U '
z M ie ch o w a . O p is S a rm a c ji a z ja ty c k ie j i europejskiej. ..Studia d c D » « « v “<lf)
i X
T e c h n ik i" , t. Y 1I V
V . 11972.
0 7 ? cs. 31
Tl 17
33. - 1

10 W . K o r l a . N a ja z d M o n g o łó w na P olskę u 1241 r„ ..Acta Lnivc™t..i

V r a t is la v ie n s is ” . nr 8 0 0 , W a r s z a w a - P o z n a ń 1985. s. 66. PO DS
11 C e t w iń s k i. C o w iem y o b itw ie ...; P o n a d t o o bitwie; W. M ajew ski. J Teodor
H isto ria w o jsko w o ści p o lsk ie j X I I I w. ..P r z e g lą d H isto r y c z n y ” , t. XLV!II. /. ;
L a b u d a G .. W ojna z T a ta ra m i u- 1241 r.. P rzeg lą d H isto r y c z n y ” . t. L. 1 7 5 9 . - źrodł
M . P le z ia . O h isto rii T a ta ró w " . S tu d ia Ź r ó d ło z n a w c z e " t. X V , 1971.
12 W . F elcza k. H isto ria W ęgier. W r o c ła w . 1966. s. 44, Curpim
13 P a s z u t o . M o n g o ls k ij p o c h o d .... s. 2 1 3 . Tłum i op!
14 T a m ż e . Dłueos
15 H itti, D zieje A ra b ó w ..., s. 4 0 8 . Gałstja
16 B azy Iow . H isto ria M o n g o lii .... s. 129. XIII - XIV
17 J. T u b ie le w ic z . H isto ria Ja p o n ii, W r o c ła w . 1984. s. 1 6 / 168 lbn-el--
XIV, Upps
PRZYPISU DO R O Z D Z I A U CZTERN A STEG O ibn Ba
A. Zajączk
1 W o j n a , W ie lk i św ia t ..., s. 2 3 4 . Juvaini
2 S z a s t in a N . , O b ra z C zyn g is-ch a n a w średniew iekow oj lileraturie M^ngołow * Manchester
T a ta ro -M o n g o ly w A z ii i Jew ropie, s. 444; C z u u łu n d i D alai. M ongolija m \ I H Kałuży
mongolska
w ieka ch , M o s k w a 1983, s. lfr— 16.
3 S z a s t in a , O b ra z .... s. 4 4 5 — 446. Lobzai
l- X, Mosk
4 T a m ż e . s. 4 5 0 .
5 W ła d im ir c o w \ O b szc ze stw ie n n y j stró j ..., s. 86. Men-d.
XXVI. Mo
6 H o w o r t h H .. H isto ry o f the M o n g o ls fr o m the 9-th to t/u I9-th century.
Meng-i
L o n d o n 1876, s. 49 .
V'ngaUen
B a r to ld . S o czin ien ija , t. I, s. 528.
N asa vi
8 H a rt. G rosse H eerfiihrer s. 17.
Vfankburny
0 Z a to r s k i. C zyn g is-ch a n .... s. 180.
PeW tol
10 R o d z iń s k i, H istoria C hin .... s. 258.
V o\o N
n K a łu ż y ń s k i. Im perium m o n g o lskie ..., s. 8 9 91.
R aszid
12 B a z y lo w . H istoria M on g o lii .... s. 9 3 — 95. M oskw a l
13 W o jn a , W ie lk i św iat.......... ms. 2 1 9 i 2 1 1 .
- ^ 7
• 0f Europa , l (>ndon 1 9 ^ S asąn-,
14 i . C h a m b e r s. The devil's horsem an. T he M o n g o l invasion
S :a ru t
m i
/
' .4
 :U { n h crsuata

PO DST
u. } T ed ió te.ryk.
Y H 1, z. : W5 ?;
u t . 1959. ?. X
/R Ó D t \

C ar pi ni V . fc.vr.vu Monyohm R u b ru k W., Putieszestwije w wosku znyje stroni.

Vhini. i oprać. \ . M alcina. P ietersburg 1911,
Długosz J., P M a w szystkie wvd. \ P r/e /d /ie c k i, l I 14, Kraków 187* IS7S
G ałsijan Y (o p rać.) I rtnj, ¡r.sk i U isnw zniki o Mongołach. tzwleczenija i: rukopiskj
MU X I I M o sk w a 1% : . 1
lb n -e l-\th ir i. C hrom am i qinnl peiteetissim um inserihitur, wyd. C. .1 T ornbere t. I
XIV. U ppsala 1S 5 1 18"“6.
ibn B attuta. Osobliwości miast Jziw e podróży 1.125 133-1, U vhor tekstów pod red.
\ Zajączkowskiego. W arszaw a 19(0.
.luxaini A ta -M alik . 1 he llistory ot the ll'oriJ-Conquestor, tłum A Boyle.
fil' \ f ' "■ Manchester 19>$.
iii fii M II A /l Kałużyński S. (przekład i o p rać.), łajn a historia Mongołów. Anonimowa kronika
mongolska z XI I I w.. W arszaw a 1 9 7 0 ,
L ob/an D a n z a n , Altan tohezi t Zołotoje skazanije . Pamiatniki pismiennosti l fo s fok a.
i. X. M oskw a 1973.
Men-du-bejMu. Polnojc opisiuiije \ ł angoli >-Tatar. Pamiatniki pismiennosti M <>stoka. i
em turw Cl II. XXVI. M oskw a 1975.
Meng-ta Pci-lu, łlci-ta Shih-leuch. Chin/Usischi Gesnmltenberiehte iiher Jie hnihen
^'mroiien 1221 tern 123'. o p ra ć P O lbricht. b. Pinks, W Banek, Wiesbaden 1980.
Xas.ivi S /ih a b ed -D in M u h a m m e d an-N asavi. ¿yznieopisamje sultana Piela! eJ-Pina
M*mkburn\ tluia z a ra b . i o p rać. Z. Buniatow. Baku 1973.
Pelliot P.. H am b is l . Historie J e s Camparnos Je Cenyis-khan. Lciden l g.M
Polo M., O pisan ii świata, oprać. M. Lewicki. W ars/aw a 1954.
Ras/id cd-D in. Shornik letopisiej, t. 1 II. tłum. / perskiego L. C hetaguroxx i in..
Moskwa Leningrad 1952.
1*3™
n o
- .
ś * *
I o n d o *1
1
^Kan-Seczcn. hrJent-yin tohezi, Ulan B aatur 1960.
&*ra tuJ:,. M ongolska ja /« opis z A I / / w., tłum. N. Szastinoj. Moskwa 1 eningrad
1957.
s
, * a«tcarano C.. M ony ols kaja letopts \ I / 1 wieka, brudy Instituía Wostokowiediemja,
Moskwa L eningrad 1936.
 B ai S h o u v i (re d .), Jn o u tlin e h is to r y o f C h in , n •
B , . Baranow ski K.. « Ä Ä L T “

E S T * - < * * - * C Ä T m -

B a r to ld W ' i " V e r ii zyngS o czin ten ija T l M „ i

C
. .. r « * « « , , ». ep o eh u m o n g o lsk o g o naszestw ija. S o c z i n ie n i ja t | \ 1 T '
' ' ' *» ‘'»oskwa
B a r t o ld W . , S o c zin ie jn ija ■t. II— V I . M o s k w a 1 9 6 3 -1 9 6 6
B a z y l o w L .. H isto ria M o n g o lii. W r o c ła w 1981.
B tra S z M o n g o ls k a ja is to r io g r a fija M A l / / / »•. M o s k w a 1978

19 7 7 . S" ° C" m ’ m td ie V l‘l h iS ,0 n °fAf* a n ,S ,a n Asie. Londo„

Z n r "S 0 0 , ' W r o' c ł a w™ 1 9 8 5' . ' ° bi,W

ieP° lt * » * * ' " A c ,a U “ «aüs Vratislaviensis"

C h am b ers J ., T h e d e v ils h o rsem a n . The M o n g o l Invasion o f Europa, London 1979

C h asn eau x J., H ie tn a m . Z a r y s h is to r y c z n y , tłu m . z franc.. Warszawa 1957.

C o o m e a u x C h .. L a vie q u o tid ien n e ch ez les M o n g o ls de la conquête (XIII sieeles
P a r is 1 9 7 2 .
C z u ł u u n d i D a l a i , M o n g o lija >1* X I I I — X I V w., M o s k w a 1983.
D zw on k ow sk i W ., R o s ja — C h in y — M o n g o lia w stosunkach dziejowych. Studia
W s c h o d n i o z n a w c z e I n s t y t u t u W s c h o d n i e g o w W a r sz a w ie , t. I, 1937.
E rendżen C h a ra -D a w u n , C zy n g is-c h a n k a k polkow odiec i jeg o nasledije. Beograd
1929.
F e l c z a k W . . H isto ria W ęg ier , W r o c ła w 1966.
Gafurow B., D zie je i k u ltu r a ludów A z ji C entralnej. Prehistoria, starożytność.
ś r e d n io w ie c z e . t łu m . z r o s .. W a r s z a w a 1978.
G r a b s k i A . F .. P o ls k a m* opiniach obcych w X — X I I I w\, Warszawa l g 6 ?.
G r i e k o w B ., J a k u b o w s k i A .. Z ło ta O rda i j e j u p a d ek , tłum. z ros.. Warszawa 1Q53.
G r o u s s e t R ., L e c o n q u éra n t du m o n d e. 1 te de G engis-khan, Paris 195:».
G u m ilo w L .. Ś la d a m i c y w iliza c ji W ielkieg o S tep u . tłum . z ros.. Warszawa 19 -'.
H a m b i s L .. G e n g is-k h a n . P a ris 1973.
H a r t L .. G ro sse H e e rfü h re r, tłu m . z a n g .. D ü s s e ld o r f— W ien 1968.
H it t i P h .. D z ie le A ra b ó w . H u m . z a n g ., W a r s z a w a 1 969. , H
H o w o r t h H . H is to r y o f th e M o n g o ls fr o m N in th to Nineteenth et .
London 1876.
I g r a n d i d ella sto ria . t. V , M i l a n o 1970. vyv 1879-
llo v a j s k ij D . . K a lk s k o je p o b o is z e z t .„R ussk aja S t a n n a . t. ■ ■
Is to r ija K o r e i ( o p r a c . z b io . . t. I. M o s k w a 1974. Moskwa l 1* 7-
Isto rija M o n g o ls k o j N a ro d n o j R ie s p u b b k i (o p rac. z tor. .
Isto rija T a d żic sk o g o n a ro d a (o p r a c . zb io r.). M o » « _ a
Isto rija U zb ie k ista n a ( o p r a c . z b io r .). T a szk ien t . .
Iw anow M . (r e d .). IstorijaIrana. M o s k w a 77
K a ł u ż y ń s k i S .. im p e riu m m ongolskie. » a M J W • rWiga- «> d
K a lu ż v ń s k i r Ś Ś H e U g i e A z ji Ś ro d ko w ej « S yb eru w . Z a r »
m

W a r s z a w a 1976.
 K a łu ży ń sk i S., T radycje i leg en d y Indów M o n g o lii, W a r s z a w a 1978.
■K a ł u ż y ń s k i S., D aw ni M o n g o ło w ie , W a r s z a w a 1983.
X a p îc a S., J e szc zo raz o roli C zy n g is-ch a n a u- is to r ii, „ W o p r o s y Istorii" 1 9 8 7 /8 ,

s 48— 58.
K areałów W ., M o n g o lo -T a ta rsk ije n a szestw ije na R u s ' ( X I I I g j , M oskw a 1966.
a 1963.
K o rta W ., N a ja zd M o n g o łó w na P o lsk ę w 1241 r. i je g o leg n icki epilog, „ A c t a
V1°sk\va
U n iv e r s ita tis W r a tis la v ie n s is ” , nr 8 0 0 , W r o c ła w 1985.
L a b u d a G ., W ojna z T a ta ra m i 1241 r., „ P r z e g lą d H i s t o r y c z n y ” , t. I, 1959.
L affo n t R .., H isto ire universelle des arm ées, t. I, P aris 1963.
Lamb H ., G enghis-khan, the E m p ero r o f A ll M e n , N e w Y o r k 1927.

Lond on L a n e lo is J. (w y d .), C hina under M o n g o l rule , P r in c e t o w n

Km*
1981.
Lot F., L 'a r t m ilitaire et les a rm ées au m o y e n a g e , t. II, P a ris 1946.

densis" Majski I., C zyn g is-ch a n , „ W o p r o s y I s to r ii” 1 9 6 2 /5 , s. 7 4 — 83.

M ałow ist M ., Z zagadnień w zro stu i u p a d ku m ia st Im p e riu m M o n g o lsk ie g o od X I I I do
i 1979 . X V w\, „P rzegląd H i s t o r y c z n y ” , t. L X V I I , 1976.
/M ałow ist M -, T am erlan i je g o c za sy , W a r s z a w a 1985.
siec les ), Martin H „ The R ise C h in g is-kh a n a n d H is C o n q u est o f N o rth C hina, B a ltim o o r e
1950.
M osson W ., R o m o d in W ., Isto rija A fg a n ista n a , t. I, M o s k w a 1964.
Studia M unkujew N . , K ita jsk ij isto c zn ik o p ierw yc h m o n g o lskich cha n a ch , M o s k w a 1965.
N a so n o w A ., M o n g o ly a R u s ’ (Isto rija ta ta rs k o j p o litik i na R u s i), H a q u e 1969.
Beoarad Ohsson N ., H isto ire des M o n g o ls, t. I, A m s t e r d a m 1852.
Oman C h ., A h isto ry o f the a rt o f war in the m iddle a g es , t. II. 1278— 1485, L o n d o n
I
1961.
o ż y tn o ś ć , Percheton M ., G engis-khan, P aris 1962.
Plezia M ., H isto ria T a rta ro ru m , „ S tu d ia Ź r ó d ło z n a w c z e ” , t. X V , 1971.
P od h orod eck i L ., T a ta rzy, W a r s z a w a 1971.
wa 1953. Prawdin M ., D żingis-chan, zd o b yw ca św iata, W a r s z a w a b .d .w .
R atchsnew sky P ., C ingis-khan, sein L eben u n d W irk en, W ie s b a d e n 1983.
i 1973. Razin E., H isto ria s z tu k i w ojennej (tłu m . z ros.), t. II, W a r sz a w a 1960.
Rodziński W ., H istoria Chin, W r o c ła w 1974.
Ronay G ., The T artars K h a n 's E nglishm an, L o n d o n 1978.
Rossabi M . (red.), C hina am ong Equal. The m iddle kin g d o m a n d its neighbours 10-th

1. 1 " 11
14-th centuries, B erk eley 1983.
Sauders J., The history o f the M o n g o l conquest, L o n d o n 1971.
Sauders J., M u slim s and M ongols. E ssays ou m edieval A sia, C h ristch u rch ( N o w a
Zelandia) 1983.
Sikorski J., H istoria w ojskow ości pow szechnej do X I X m\, W a r sz a w a 1972.
Skladankowie N . i B., Serce A zji. W a r sz a w a 1976.
t a I ? 67
. ^Puler B., Die Goldene H orde. Die M ongolen in R ussland 1223 — 1502, w yd. II,
Wiesbaden 1965.
Spuler B., D ie M ongolen in Iran, Berlin 1955.
_y es P., H istory o f A fganistan, L o n d o n 1940.
111- zang Jüe (red.), D zieje Chin (tłum . i oprać. W . R o d z i ń s k i ) , W a rszaw a 1960.
^■yd-
1C w *nski S. (red.), Tataro-m ongoly w A zii i Jewropie. Sborm k statiej . M o sk w a
 T u b i e l e w i c z J., H is to r ia J a p o n ii , W r o c ł a w 1984.
T ym k ow sk i J ., P odróż do C h in p r z e z M o n g o lię vr la ta c h 1X20 1821 przez J.T.
o d hmv ia , t. I— II , W a r s z a w a 1 8 2 8 .
V e r n a d s k y G . , A h is to r y o f R u s s ia , t. III. T h e M o n g o ls a n d R u ssia , N e w H a v e n 1953. 1
W ła d im ir c o w B ., O b s z c z e s tw ie n n y j s tr ó j M o n g o lo w . M o n g o ls k ij k o c z e w o j feudalism,

L e n in g r a d 1934.
W o j n a R ., W ie lk i ś w ia t n o m a d ó w . M ię d z y C h in a m i a E u ro p ą . W a r s z a w a 1983.
Z a t o r s k i W . , C z y n g is -c h a n , W a r s z a w a 1939.
 CHRONOLOGIA WYDARZEŃ

9t»0 Powstanie państwa Sung.

1125 — Powstanie państwa Kin.
O k o ło 1130 Powstanie pierwszego związku plemiennego Mongołów.
1161 Rozpad pierwszego państewka plemiennego Mongołów .
O k o ło 1162 — Urodził sie Temudzvn
1171 — K ie sk a K e r e itó w w w a lc e z Kara Kitajam i.
O k o ło 1171 U k ła d o m a łż e ń stw ie T em u d ży n a z Börte. Śmierć Jesügeja. Rozpad
zyviazku plemiennego Tajcziutów.
Około 1173 Pierwszy związek braterski Temudżyna zDżamuka.
O k o ło 1176 M a łż e ń s tw o T c m u d ż vwn a z Börte.
O k o ło 1184 S o ju sz T e m u d ż y n a z T o o riłem (O na-chanem
^ ). Porwanie Börte. Rozero-
w

m ien ie M erk itów nad rzeka C hiłok. Przywrócenie przyjaźni Temudżyna

z D ż a m u k a%.
1187 łub 1 1 8 8 /1 1 8 9 Z erw a n ie T e m u d ż y n a z D żam u k a.
Po 1190 — W y b ó r T e m u d ż y n a na c h a n a M o n g o łó w .
Po 1190 P o ra żk a T e m u d ż y n a w bitw ie z D żam u k a pod Dałan Bałdżit.
Po 1190 K iesk
Z
a T atarów z rak
*
T o o riła i T em ud zvna
w
nad rzeka l łdżą.
1201 W ojna T e m u d ż y n a z koalicją p lem ion p od w odza Dżam uki.
Bitwa p o d K ó j ten.
R o z g r o m ie n ie Tajcziutów przez T em u d ży n a nad O nonem .
1202 — R o z g r o m ie n ie T atarów p o d D a ła n N em urges.
Z wWy c ięstw
f o T o o r iła i T em u d ży• n a nad N ajm anam i pod K ’.»/ił Basz.
1203 — Z erw anie T o o r iła z T em u d ży n em .
Bitwa p o d C h ałch i Elet przy m asyw ie M au Undur.
R o z g r o m ien ie K ereitów przez T em udżyna k o ło w ąw ozu Dżer Kai m aj
Śmierć T o o riła i je g o syna Sengüm a.
1204 — R o z g r o m ie n ie N a jm a n ó w przez T em udżyna.
Śmierć T a ja n g -c h a n a .
R ozbicie K ereitów chana T ok to'i k oło Karadał łłu d /a u r. n r .. u« d u
- Z w y cięstw o T e m u d z v n a nad zb u n to w a n y m i M e r k i.a m .. Najmanam. p r n u - »

Bachtamy.
W m

Śmierć chana T o k to 'i.

 Śmierć Dżamuki.
W y p ra w a S u b cd cja na step y K a z a c h s t a n u . 1235-
Pierw szy najazd M o n g o łó w na Si Sia. 1237

1206 (luty lub m arzec) W y b ó r T c m u d ż y n a na chana z je d n o c z o n e j Mongolii.

1238
1207 P o d p o r z ą d k o w a n ie C z y n g is - c h a n o w i lu d ó w leśn y ch p o łu d n io w ej Syberii
K irg izó w , K a r łu k ó w i O jra tó w . D ru g i n ajazd M o n g o ł ó w na Si Sia. "
1209 U zn a n ie z w ie rz c h n ictw a C z y n g is -c h a n a przez Ujgurów-.
Trzeci najazd na Si Sia. *
1210 — Z d o b y c ie w ła d zy w' K ara K itaju p rzez K iiczliik a .
1242
N a ja zd M o n g o łó w na C h in y P ó łn o c n e ( p a ń s t w o K in ).
1212 D r u g a k a m p a n ia C z y n g is -c h a n a w C h in a c h P ó łn o c n y c h . Pow stanie Kitanów 1243
przeciw* w ła d zy D ż u r d ż c n ó w .
1213 P r o k la m o w a n ie państw-a L ia o w p o łu d n io w e j M a n d ż u r ii. Trzecia kampania 1246
C zy n g is-ch a n a w C h in a c h P ó łn o c n y c h . O b a le n ie cesarza Wei Shao wpaństwie 1248
K in. P u sto szą ca w y p r a w a C z y n g is -c h a n a i j e g o s y n ó w w głąb państwa Kin. 1252
1214 P rzystąpienie Si Sia d o w o jn y z p a ń s tw e m K in . K r ó tk o tr w a ły rozejm Mongołów 1256
z cesarzem K in. O p u sz c z e n ie P ek in u p rzez cesa rza X u a n Z on ga. 1258

1215 — Z d o b y c ie P ek inu przez M o n g o ł ó w . W stą p ie n ie Y eliu C hu-tsaia na służbę do 1259

C z y n g is-ch a n a . 1260
1216 — P o w ró t C z y n g is-c h a n a d o M o n g o lii.
P rzek azan ie d o w ó d z t w a nad arm ią w C h in a c h M u k a le m u .
Pierw sze starcie M o n g o łó w z w o jsk a m i chorezm szacha nad Irtyszem .
1217 — N ie u d a n y atak M o n g o łó w ' nad K a j-fcn g . 1264
1218 — Z d o b y c ie p a ń stw a K ara Kitajów' przez M o n g o łó w . 1271
Śm ierć K u czliik a. 1274
W y m o r d o w a n ie k a r a w a n y m o n g o lsk ie j w' O trarzc. Y219
1219 N a ja zd M o n g o łó w na p a ń s tw o chorezm szacha. *28*
1220 Z d o b y c ie C h o d ż e n tu . O traru. B u ch ary i S a m a r k a n d y przez M on gołów . Śmierć 1284
sza ch a M u h a m m e d a II. okob
1221 Z d o b y c ie przez M o n g o łó w U rgenczu. M erw u, H era tu . Niszapuru i Bałchu. 1353
Z w y c ię s tw o arm ii C z y n g is -c h a n a nad arm ią D żcla la ed -D in a nad Indusem.
P orażka S z ig ie g o K u tu k u p o d P crw a n cm . W y p r a w a M o n g o łó w do Indii, bitwa ^^2
1783
z G ru z in a m i w d o lin ie K o tm a n .
1984
1222 P o n o w n e z d o b y c ie M erw u i H eratu przez M o n g o łó w .
1223 - K urułtaj nad S yr-d arią. B ilw a nad K ałk ą.
1225 P o w ró t C z y n g is-c h a n a d o M o n g o lii.
1227 P o d b ó j p a ń stw a Si Sia.
Śm ierć D ż o c z ic g o i C z y n g is-c h a n a .
P od ział Im perium M o n g o ls k ie g o na dzielnice.
1229 W y b ó r U g cd cja na w-iclkicgo chana.
1231 Śm ierć D żclala c d -D in a i rozpad p a ń stw a chorezm szachów.
1231 1239 W y p ra w y M o n g o łó w na K orcę.
1233 Z d o b y c ie K aj-fcngu przez M o n g o łó w .
1234 U p a d ek p a ń stw a K in. Euroł*
1235 D ecyzja w ielk ieg o kurultaju o w y p ra w ie na p a ń stw o Sungó^
 1240 — P o d b ó j G ru zji p rzez M o n g o łó w .
1235
- P o d b ó j B u łg a r ii n a d w o ł ż a ń s k i e j p r z e z M o n g o ł ó w .
1237
Z d o b y c ie p r z e z n ic h R ia z a n ia .

1238 Z w y c ię stw a M o n g o ł ó w nad R usam i nad K o ło m n ą i n a d S it a .

Z d o b y c ie M o s k w y i W ło d z im ie r z a .

1240 - Z d o b y c ie K ijo w a .

1241 - N ajazd M o n g o łó w na W ęgry i P o lsk ę . B itw y nad S a jó , pod T u r sk ie m ,

C h m ie ln ik ie m i L e g n ic ą .
1242 D o ta r c ie M o n g o łó w do C h o r w a c j i, S e r b ii, W ło c h , D a lm a c ji, B u łg a r ii. Ś m ie r ć
U g ed eja .
.ino w 1243 - Z w y c ię stw o M o n g o łó w n ad T u r k a m i S c ld ż u k a m i p o d K osedag.
Z d o b y c i e p r z e z n ic h A r m e n i i i c z ę ś c i A z j i M n i e j s z e j .
parna 1246 - W yb ór G u ju k a na w ie lk ie g o chana
istwic 1248 - Ś m ie r ć G u j u k a .
Kin. 1252 - N a ja zd M o n g o łó w na p a ń stw o S u n g ó w .
gołów 1256 - Z ła m a n i e o p o r u a s a s y n ó w .
1258 - Z d o b y c ie B agd ad u przez w o jsk a H u la g u .
bę do 1259 Ś m ie r ć M ó n g k e g o . P o n o w n e u z n a n i e z w i e r z c h n i c t w a m o n g o l s k i e g o p r z e z K o r e ę .
1260 - W y b ó r K u b iła ja na w ie lk ie g o chana.
O sta teczn y rozp ad Im p e r iu m M o n g o lsk ie g o .
B itw a p o d A jn G a l u t w P a le sty n ie .
Z a t r z y m a n ie z w y c i ę s k i e g o p o c h o d u M o n g o łó w p r z e z E g ip t.
1264 - P r z e n ie s ie n ie p r z e z K u b i ł a j a s t o l i c y z K a r a k o r u m d o P e k in u .
1271 - P oczątek d y n a stii Ju an w C h in a c h .
1274 - P ie r w s z a n i e u d a n a w y p r a w a m o n g o l s k o - c h i ń s k a na J a p o n i ę .
1279 - U p a d e k p a ń stw a S u n g ó w w p o łu d n io w y c h C h in a c h .
1281 - D ru ga n ie u d a n a w y p r a w a na J a p o n ię .
1284 K lę s k a a r m ii m o n g o l s k o - c h i ń s k i e j w W i e t n a m i e .
. Śmierc
około 1350 — R o z p a d ulu su C z a g a t a j a .
Bałcb 11 1353 ~ U p a d e k d y n a s t ii i l e h a n ó w .
1368 U p a d e k d y n a s t ii J u a n w C h in a c h .
nduse^1
1502 ~ U p a d e k Z ło te j O rd y .
lii. bitwa
1783 P r z y łą c z e n ie C h a n a tu K r y m s k ie g o d o R o sji.
1984 Ś m ierć o s t a t n i e g o C z y n g i s y d y w C h in a c h .