¯ÖÖÓ“Ö¾ÖÖÓ †¬μÖÖμÖ

׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö

úÖ¾μÖ †Öî¸ü ú£ÖÖ úß ŸÖã»Ö−ÖÖ ´Öë ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ×Æü−¤üß úß †¯ÖêÖ֍éúŸÖ ú´Ö ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ
×¾Ö¬ÖÖ Æîü… ÖÖêÛšüμÖÖë †Öî¸ü ¯Ö׸üÃÖÓ¾ÖÖ¤üÖë ´Öë ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö †Ö•Ö ³Öß ˆ¯ÖêÖÖ úÖ ×¾ÖÂÖμÖ ²Ö−ÖÖ Æãü†Ö Æîü…
ØÆü¤üß úÖ †Ö»ÖÖê“֍ú †Ö•Ö ³Öß ‡ÃÖ ×¾Ö¬ÖÖ úÖê ÖÓ³Ö߸üŸÖÖ¯Öæ¾Öԍú −ÖÆüà »ÖêŸÖÖ… Æü´ÖÖ¸êü †Ö»ÖÖê“֍úÖë
úÖê ‘−ÖμÖß úÆüÖ−Öß’ úß ‘»Ö‘ÖãŸÖÖ’ ´Öë ‘ÃÖÖ£ÖԍúŸÖÖ’ ŸÖÖê פüÖŸÖß Æîü, ¯Ö¸ü ‡ÃÖ ×¾Ö¬ÖÖ úß
‘ÃÖÖ£ÖԍúŸÖÖ’ −Ö•Ö¸ü −ÖÆüà †ÖŸÖß… ‘׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ˆ¯ÖêÖÖ úÖ ×¾ÖÂÖμÖ ²Ö−ÖÖ Æãü†Ö Æîü–¸ü“Ö−ÖÖ ÃÖê ³Öß
†Öî¸ü †Ö»ÖÖê“Ö−ÖÖ ÃÖê ³Öß… ›üÖò. ¯ÖϳÖ֍ú¸ü ´ÖÖ“Ö¾Öê ×Æü−¤üß êú ¯ÖÏןÖÛšüŸÖ ×¾Ö«üÖ−Ö Æïü, ¯Ö¸ü ˆ−֍úß
−Ö•Ö¸ü ´Öë ‘×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö úß ×¾Ö¬ÖÖ −ÖÆüà Æîü… ¾Öê ׻֏֟Öê Æïü – “¾μÖÛŒŸÖ ×“Ö¡Ö úß
³ÖÖÓ×ŸÖ ‘Ö™ü−ÖÖ†Öë êú ×¾Ö¾Ö¸üÖ, ¯ÖϾÖÖÃÖ μÖÖ ×úÃÖß ²Ö›Íüß ¤ãü‘ÖÔ™ü−ÖÖ, μÖã¨ü, ³Öæ“ÖÖ»Ö, †úÖ»Ö †Öפü
êú ´Ö−ÖÖê¸Óü•Öú ²μÖÖê¸êü μÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü úß ¥üÛ™ü ÃÖê ׻֏Öê •ÖÖ−Öê ¾ÖÖ»Öê ¾μÖӐμÖ¯ÖæÖÔ ¯ÖÏÃÖӐÖ-×“Ö¡Ö –
וÖ−ÆÓü ±Ïëú“Ö ´Öë ‘×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ −ÖÖ´Ö ×¤üμÖÖ ÖμÖÖ Æîü, úÆüÖ−Öß−Öã´ÖÖ ÆüÖêŸÖê Æãü‹ ³Öß úÆü−Öß −ÖÆüà
ÆüÖêŸÖê… †–ÖêμÖ úÖ ‘ס֯Öã¸üß úÖӐÖÏêÃÖ’ ¯Ö¸ü »ÖêÖ, ¸üÖӐÖêμÖ ¸üÖ‘Ö¾Ö êú ²ÖӐÖÖ»Ö êú †úÖ»Ö ¯Ö¸ü
‘ŸÖæ±úÖ−ÖÖë êú ²Öß“Ö’, †´ÖéŸÖ»ÖÖ»Ö −Ö֐ָü úß ‘†Ö¤ü´Öß −ÖÆüà-−ÖÆüà’, ‡×»ÖμÖÖ ‹Æü¸êü−Ö²ÖãÖÔ μÖÖ
¾ÖÖ×ÃÖ»Öß ÖÏÖÃÖ´Ö−Ö •ÖîêÃÖê ¹ýÃÖß ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö – »ÖêÖúÖë êú μÖã¨ü êú −ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ¾ÖÖÔ−Ö †Öפü μÖÖ
ˆ¤æÔü úÆüÖ−Öß ´Öë éú¿Ö−Ö “Ö−¤ü¸ü †Öפü «üÖ¸üÖ ²ÖÆãüŸÖ ¯ÖÏμÖãŒŸÖ ÆüÖê−Öê ¾ÖÖ»Öß ¿Öî»Öß (Æü´Ö ¾ÖÆü¿Öß Æïü)
‡ÃÖß ¯ÖύúÖ¸ü úß Æîü… ‡ÃÖ´Öë úÆüÖ−Öß êú ŸÖŸ¾Ö †¾Ö¿μÖ Æïü, ¯Ö¸ÓüŸÖã •ÖîÃÖê ±úÖê™üÖêÖÏÖ±úß úß ú»ÖÖ
úÖ ¯ÖÖêÙü¸ü êú ×»Ö‹ ˆ¯ÖμÖÖêÖ ÆüÖê, ¾ÖîÃÖê ‘×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ úÆüÖ−Öß úÖ ‹ú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖύúÖ¸ü úÖ
¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖŸ´Öú ¯ÖÏμÖÖêÖ Æîü…”1 ¯ÖϳÖ֍ú¸ü ´ÖÖ“Ö¾Öê úß ‡ÃÖ ×™ü¯¯ÖÖß ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü ׍ú
׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÖê‡Ô ²ÖÆãüŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ×¾Ö¬ÖÖ −ÖÆüà Æîü… ˆÃÖ´Öë úÆüÖ−Öß úÖ ŸÖŸ¾Ö ŸÖÖê Æîü ¯Ö¸ü úÆüÖ−Öß
−ÖÆüà, ˆÃÖ´Öë ×ÃÖ±Ôú ‘úÆüÖ−Öß úÖ ‹ú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖύúÖ¸ü úÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖŸ´Öú ¯ÖÏμÖÖêÖ Æîü’… ¾Ö׸üšü
†Ö»ÖÖê“֍ú ¤êü¾Ö¸üÖ•Ö ˆ¯ÖÖ¬μÖÖμÖ úÖê ³Öß ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÖê ÃÖÖ×ÆüÛŸμ֍ú Ö׸ü´ÖÖ ¯ÖϤüÖ−Ö ú¸ü−Öê ´Öë
×Æü“Ö׍ú“ÖÖÆü™ü ´ÖÆüÃÖæÃÖ ÆüÖêŸÖß Æîü –“ ‘׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ‹ú ‹êÃÖß ÃÖÖ×ÆüÛŸμ֍ú ×¾Ö¬ÖÖ Æîü, וÖÃÖê
ÃÖÖ×ÆüŸÖμÖ êú ºþ¯Ö ´Öë ¯Ö׸üÖŸÖ ÆüÖê−Öê ´ÖÓ ²ÖÆãüŸÖ úךü−ÖÖ‡Ô ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß Æïü… ˆÃ֍úß ¯ÖÏ£Ö´Ö
¾Ö±úÖ¤üÖ¸üß, μÖ£ÖÖ£ÖÔŸÖÖ, μÖ£ÖÖŸÖ£μÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ “Ö´ÖÔ-“ցÖã†Öë ÃÖê ¤êüÖß •ÖÖ−Öê ¾ÖÖ»Öß ‘Ö™ü−ÖÖ†Öë †Öî¸ü
¥ü¿μÖÖë êú ¯ÖÏ×ŸÖ Æîü… ¾ÖÆü ¯Ö¡ÖúÖ׸üŸÖÖ úÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö¬Ö´Öá Æîü… ú»¯Ö−ÖÖ ²Öê“ÖÖ¸üß ŸÖ£μÖÖë ¯Ö¸ü ÃÖÖê−Öê úÖ

284
¯ÖÖ−Öß ±êú¸üú¸ü ˆÃÖê “Ö´ÖŸéúŸÖ ú¸ü ¤êü−Öê êú ×»Ö‹ ˆ›ÍÖü−Ö ³Ö¸üŸÖß ŸÖÖê Æîü, ¯Ö¸ü ¯Ö飾Öß úÖ
†ÖúÂÖÔÖ ˆÃÖê −Öß“Öê Öà“Ö »ÖêŸÖÖ Æîü…”2
‘׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ¿Ö²¤ü ‘±Ïëú“Ö’ ³ÖÖÂÖÖ ÃÖê ×»ÖμÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ׫üŸÖßμÖ ×¾Ö¿¾ÖμÖã¨ü êú ÃÖ´ÖμÖ
μÖæ¸üÖêׯÖμÖ ÃÖÖ×ÆüŸμÖ ´Öë ‡ÃÖ ×¾Ö¬ÖÖ úÖ •Ö−´Ö Æãü†Ö… ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÖê šêüšü ØÆü¤üß ´Öë ‘¸ü¯Ö™ü
׻֏Ö−ÖÖ’ ³Öß úÆüŸÖê Æïü… ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ¾ÖÖßÖ׾֍ú ‘Ö™ü−ÖÖ†Öë úÖê ³ÖÖÂÖÖ ‹¾ÖÓ ú»ÖÖ êú ´ÖÖ¬μÖ´Ö
ÃÖê ¯Öã−Ö: ÃÖ•Öß¾Ö ×úμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‡Ã֍úÖ ÃÖŸμÖ ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ ÖÆü¸üÖ ÃÖ¸üÖêúÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ¾ÖÆü
¯ÖÏŸμÖêú ‘Ö™ü−ÖÖ úÖ ÃÖ•Öß¾Ö ×“Ö¡Ö ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü… ‘Ö™ü−ÖÖ†ÖÓ úÖê ÃÖ•Öß¾Ö ×“Ö¡Ö ¤êü−Öê ´Öë
ú»¯Ö−ÖÖ úÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ×¾Ö¿¾Ö´³Ö¸ü−ÖÖ£Ö ˆ¯ÖÖ¬μÖÖμÖ êú †−ÖãÃÖÖ¸ü –“׍úÃÖß ‘Ö™ü−ÖÖ
úß ×¸ü¯ÖÖê™Ôü êú ú»ÖÖŸ´Öú †Öî¸ü ÃÖÖ×ÆüÛŸμ֍ú ºþ¯Ö úÖê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÆüÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…”3 ‡ÃÖß Îú´Ö
´Öë ¾Öê †ÖÖê ׻֏֟Öê Æïü –“ײÖ−ÖÖ ú»¯Ö−ÖÖ úÖê †−Öã³Ö¾Ö ´Öë ²Ö¤ü»Öê ÃÖ±ú»Ö ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö −ÖÆüà ׻֏Öê
•ÖÖ Ã֍úŸÖê †Öî¸ü ÃÖÖ£Ö Æüß †−Öã³Ö¾Ö úÖê ú»¯Ö−ÖÖ ´Öë ¯ÖúÖ‹ ײÖ−ÖÖ ³Öß ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÖ ÃÖ±ú»Ö
»ÖêÖ−Ö −ÖÆüà ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ…”4 ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ú»¯Ö−ÖÖ, ²Öãרü †Öî¸ü ÃÖÓ¾Öê¤ü−ÖÖ úÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö
Æîü…
×Æü−¤üß ´Öë ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö »ÖêÖ−Ö úß ¯Ö¸ü´¯Ö¸üÖ 1940 êú †ÖÃÖ-¯ÖÖÃÖ ¿Öãºþ Æãü‡Ô… ´ÖÖ−ÖÖ
•ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú ×Æü−¤üß úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ×¿Ö¾Ö¤üÖ−Ö ØÃÖÆü “ÖÖîÆüÖ−Ö −Öê ‘»Ö´Ö߯Öã¸ü’ −ÖÖ´Ö ÃÖê
׻֏ÖÖ £ÖÖ… וÖÃ֍úÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö ÃÖã×´Ö¡ÖÖ−ÖÓ¤ü−Ö êú ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Öë ×−֍ú»Ö−Öê ¾ÖÖ»Öß ‘¹ý¯ÖÖ³Ö’
(´ÖÖ×Ã֍ú) ¯Öס֍úÖ êú פüÃÖ´²Ö¸ü, 1938 êú †Óú ´Öë Æãü†Ö £ÖÖ… ÃÖ−ÖË 1941 ‡Ô. ´ÖÓê ²ÖӐÖÖ»Ö
´Öë ³ÖßÂÖÖ †úÖ»Ö ¯Ö›ÍüÖ £ÖÖ… ‡ÃÖ †ÖúÖ»Ö úß ³ÖßÂÖÖ ”ûÖμÖÖ úÖê ¸üÖӐÖêμÖ ¸üÖ‘Ö¾Ö −Öê 1943-
44 ‡Ô. êú ‘×¾Ö¿ÖÖ»Ö ³ÖÖ¸üŸÖ’ (´ÖÖ×Ã֍ú ¯Öס֍úÖ) ´Öë ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö êú ´ÖÖ¬μÖ´Ö ÃÖê ¯ÖÏßÖãŸÖ ׍úμÖÖ…
•ÖÖê ²ÖÖ¤ü ´Öë 1946 ‡Ô. ´Öë ‘ŸÖæ±úÖ−ÖÖë êú ²Öß“Ö’ ¿ÖßÂÖԍú ÃÖê ¯Öãß֍ú֍úÖ¸ü ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖύúÖ׿֟Ö
Æãü†Ö… ÃÖ−ÖË 1938 ‡Ô. ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ ³Öß Æü´Öë ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö êú ºþ¯Ö ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ×´Ö»ÖŸÖê Æïü… •Ö−Ö¾Ö¸üß
1877 ´ÖÓê ³ÖÖ¸üŸÖê−¤ãü −Öê ‘Æü׸ü¿“Ö−¦ü “ÖÛ−¦üúÖ’ ´Öë ‘×¤ü»»Öß ¤ü¸ü²ÖÖ¸ü ¤ü¯Öԝ֒ −Öִ֍ú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö
׻֏ÖÖ £ÖÖ… ‡ÃÖ´Öë פü»»Öß ¤ü¸ü²ÖÖ¸ü êú ÃÖÖ£Ö-ÃÖÖ£Ö, Œ¾Öß−Ö ×¾ÖŒ™üÖê׸üμÖÖ êú ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖÖ´ÖÏÖ–Öß
¯Ö¤ü¾Öß ¬ÖÖ¸üÖ úÖ ×¾Ö¿Ö¤ü ¾ÖÖÔ−Ö Æîü… ‡ÃÖß Îú´Ö ´Öë ¤æüÃÖ¸üß ¸ü“Ö−ÖÖ “ÖÓ›üß ¯ÖÏÃÖÖ¤ü ×ÃÖÓÆü úß Æîü…
1886 ‡Ô. ´Öë ‡−ÆüÖë−Öê ‘μÖã¾Ö¸üÖ•Ö úß μÖÖ¡ÖÖ’ ¿ÖßÂÖԍú ÃÖê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ú¸ü¾ÖÖμÖÖ… •ÖÖê
Ö›ÍüÖ ×¾Ö»ÖÖÃÖ ¯ÖÏêÃÖ, ²ÖÖӍêú¯Öã¸ü ÃÖê ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö £ÖÖ… ‡ÃÖ´Öë دÖÏÃÖ †Öò±ú ¾Öê»ÃÖ úß ³ÖÖ¸üŸÖ-
μÖÖ¡ÖÖ úÖ ¾ÖÖÔ−Ö Æîü… ¯Ö¸ü ×Æü−¤üß úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘»Ö´Ö߯Öã¸ü’ úÖê Æüß ´ÖÖ−ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…
¾Ö•ÖÆü μÖÆü Æîü ׍ú ³ÖÖ¸üŸÖê−¤ãü ŸÖ£ÖÖ “ÖÓ›üߤüÖÃÖ êú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ¯ÖϳÖÖ¾ÖÖ꟯ÖÖ¤üúŸÖÖ ú´Ö Æîü…
285
‡ÃÖ´Öë ‡×ŸÖÆüÖÃÖ úß ¯ÖϬÖÖ−ÖŸÖÖ Æîü, •Ö²Ö׍ú ‘»Ö´Ö߯Öã¸Öü’ ´Öë ‹ú ÖÖÓ¾Ö êú Æü»Ö“Ö»Ö ³Ö¸êü •Öß¾Ö−Ö
úÖ ÃÖ•Öß¾Ö ×“Ö¡Ö Æîü…
‘׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ×¾Ö¬ÖÖ úÖê ¬Ö´ÖÔ¾Ö߸ü ³ÖÖ¸üŸÖß †Öî¸ü ‘¬Ö´ÖÔμÖãÖ’ ¯Öס֍úÖ ÃÖê †×¬Öú ²Ö»Ö
×´Ö»ÖÖ… ¬Ö´ÖÔ¾Ö߸ü ³ÖÖ¸üŸÖß 1971 úß ²ÖӐֻÖÖ¤êü¿Ö úß μÖã¨ü μÖÖ¡ÖÖ úÖê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ²ÖÖӬ֍ú¸ü
‘μÖã¨ü μÖÖ¡ÖÖ’ −ÖÖ´Ö ÃÖê 1972 ´Öë ¯ÖÖšüúÖë êú ÃÖ´ÖÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ ú¸üŸÖê Æïü… ׿־ÖÃÖ֐ָü ×´ÖÁÖ úÖ
׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö –‘»Ö›ÍëüÖê Æü•ÖÖ¸ü ÃÖÖ»Ö’ (1966 ‡Ô.) ÃÖ−ÖË 1965 ‡Ô. ´Öë »Ö›Íêü ÖμÖê ³ÖÖ¸üŸÖ-¯Ö֍ú
μÖã¨ü úÖê †Ö¬ÖÖ¸ü ²Ö−Ö֍ú¸ü ׻֏ÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ×Æü−¤üß ´Öë ‡Ã֍êú †×ŸÖ׸üŒŸÖ ³ÖÖ¾ÖŸÖ¿Ö¸üÖ
ˆ¯ÖÖ¬μÖÖμÖ, ¸üÖÆãü»Ö ÃÖÖӍéúŸμÖÖμÖ−Ö, ¯ÖϳÖ֍ú¸ü ´ÖÖ“Ö¾Öê, ¸üִ֍ãú´ÖÖ¸ü, ×−Ö´ÖÔ»Ö ¾Ö´ÖÖÔ, ¿Ö´Ö¿Öê¸ü ²ÖÆüÖ¤ãü¸ü
ØÃÖÆü, ÁÖߍúÖÓŸÖ ¾Ö´ÖÖÔ, ¬Ö´ÖÔ¾Ö߸ü ³ÖÖ¸üŸÖß, ׾֝ÖãúÖÓŸÖ ¿ÖÖáÖß, ¯Öϱãú»»Ö ãú´ÖÖ¸ü ØÃÖÆü, ú´Ö»Ö꿾ָü,
×¾Ö¾Öêúß ¸üÖμÖ †Öפü »ÖêÖúÖë −Öê ³Öß †¯Ö−Öß »ÖêÖ−Öß ÃÖê ‡ÃÖ ×¾Ö¬ÖÖ úÖê ÃÖ´Öé¨ü ׍úμÖÖ Æîü… ¯Ö¸ü
×Æü−¤üß ´Öë ÃÖ²ÖÃÖê †×¬Öú, •Öß¾ÖÓŸÖ †Öî¸ü פü»Ö“ÖÃ¯Ö ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘¸üêÖã’ −Öê ׻֏Öê Æïü…
8 −Ö¾Ö´²Ö¸ü, 1964 úÖê ‘¬Ö´ÖÔμÖãÖ’ ¯Öס֍úÖ ´Öë ±úÖß¿¾Ö¸ü−ÖÖ£Ö ‘¸üêÖã’ úÖ ‘¯Öã¸üÖ−Öß
úÆüÖ−Öß : −ÖμÖÖ ¯ÖÖšü’ ¿ÖßÂÖԍú ÃÖê ‹ú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö £ÖÖ… ‡ÃÖ ×¸ü¯ÖÖŸÖÖÔ•Ö êú
ÃÖÖ£Ö ‘¸üêÖã’ úÖ ‹ú ¾ÖŒŸÖ¾μÖ ³Öß ”û¯ÖÖ £ÖÖ – “...ÖŸÖ ´ÖÆüÖμÖã¨ü −Öê דÖ׍úŸÃÖÖ ¿ÖÖÃ¡Ö êú
“Ö߸ü-±úÖ›Íü (¿Ö»μÖ-דÖ׍úŸÃÖÖ) ×¾Ö³ÖÖÖ úÖê ¯Öê−Ö×ÃÖ×»Ö−Ö ×¤üμÖÖ †Öî¸ü ÃÖÖ×ÆüŸμÖ êú ú£ÖÖ-×¾Ö³Ö֐Ö
úÖê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö !”5 ‘¸üêÖã’ êú ‡ÃÖ ¾ÖŒŸÖ¾μÖ ÃÖê ¤üÖê-ŸÖß−Ö ²ÖÖŸÖë ïÖ™ü ÆüÖêŸÖß Æïü - ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö
ú£ÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸμÖ úÖ Æüß ²Ö¤ü»ÖÖ Æãü†Ö ºþ¯Ö Æîü, ‡Ã֍úß ˆŸ¯Ö×¢Ö ×«üŸÖßμÖ ´ÖÆüÖμÖã¨ü êú ÃÖ´ÖμÖ Æãü‡Ô,
μÖÖ−Öß ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö μÖã¨ü úß ×¾Ö³Öß×Â֍úÖ úß ¤êü−Ö Æîü…
ÃÖ−ÖË 1954 ‡Ô. ÃÖê ¯ÖÆü»Öê ‘¸üê Öã’ −Öê ×¾Ö¯Öã»Ö ´ÖÖ¡ÖÖ ´Öë ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ×»ÖÖê £Öê, ¯Ö¸ü ˆ−Ö´Öë
ÃÖê †Ö•Ö †×¬ÖúÖÓ¿Ö †−Öã¯Ö»Ö²¬Ö Æïü… ‘¸üêÖã’ ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß êú ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú ³ÖÖ¸üŸÖ μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü ‡Ã֍úß
ÃÖæ“Öß ãú”û ‡ÃÖ ¯ÖύúÖ¸ü ¤êüŸÖê Æïü –“ ‘¸üêÖã’ úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘•Öî ÖӐÖÖ’ Æîü, •ÖÖê
ÃÖÖ¯ŸÖÖ×Æüú ‘•Ö−ÖŸÖÖ’ ´Öë 1947 ‡Ô. ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö… ‡ÃÖß Îú´Ö ´Öë, ¤æüÃÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ
׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘›üÖ´Ö−Ö úÖêÃÖß’ Æîü, •ÖÖê ‘•Ö−ÖŸÖÖ’ ´Öë 1948 ‡Ô. ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö… ‘¸üêÖã’ úÖ
ŸÖßÃÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ †−Öã¯Ö»Ö²¬Ö ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘‹ú ™æü †ÖßÖê-†ÖßÖê’ Æîü, וÖÃÖ ¯Ö¸ü †¿»Ö߻֟ÖÖ
úÖ †Ö¸üÖê¯Ö »ÖÖÖμÖÖ ÖμÖÖ £ÖÖ †Öî¸ü ŸÖŸúÖ»Öß−Ö ÃÖÖê¿Ö×»ÖÙü ¯ÖÖ™üá ´Öë »Ö²Öß ²ÖÆüÃÖ “Ö»Öß £Öß…
“ÖÖî£ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ †−Öã¯Ö»Ö²¬Ö ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘¸üÖ´Ö¸üÖ•Ö’ Æîü… −Öê¯ÖÖ»Öß ÎúÖÓ×ŸÖ êú ²ÖÖ¤ü ‘¸êüÖã’ úÖ
ÃÖ²ÖÃÖê »ÖÓ²ÖÖ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘×Æü»Ö ¸üÆüÖ ×Æü´ÖÖ»ÖμÖ’ ¬ÖÖ¸üÖ¾ÖÖ×Æüú ºþ¯Ö ´Öë ‘•Ö−ÖŸÖÖ’ ´Öë Æüß ¯ÖύúÖ׿֟Ö

286
Æãü†Ö, וÖÃ֍úÖ ¯Öã−Ö»ÖìÖ−Ö ú¸ü ‘¸üêÖã’ −Öê ²ÖÖ¤ü ´Öë ‘−Öê¯ÖÖ»Öß ÎúÖÓ×ŸÖ ú£ÖÖ’ êú ºþ¯Ö ´Öë
¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ú¸ü¾ÖÖμÖÖ… ›üÖ»Ö×´ÖμÖÖ−֐ָü ´Öë ´Ö•Ö¤æü¸üÖë êú †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö ¯Ö¸ü ‘‘ÖÖê›Íêü úß ™üÖ¯Ö ¯Ö¸ü
»ÖÖêÆêü úß ¸üÖ´Ö¬Öã−Ö’ −Öִ֍ú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö 1950 ‡Ô. ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö… ‘¸üêÖã’ 1950-51 ´Öë
†¯Ö−Öê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•ÖÖë úÖ ÃÖӐÖÏÆü ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ú¸ü−ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê £Öê, ÃÖÖ£Ö Æüß ‘×Æü»Ö ¸üÆüÖ ×Æü´ÖÖ»ÖμÖ’
úÖê †»ÖÖ ¯Öãß֍ú-ºþ¯Ö ´Öë… ¯Ö¸ü †£ÖÖÔ³ÖÖ¾Ö êú úÖ¸üÖ ˆ−֍úÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö −ÖÆüà ÆüÖê Ã֍úÖ…
1952 ‡Ô. êú ²ÖÖ¤ü ¾Öê ‘´Öî»ÖÖ †ÖÓ“Ö»Ö’ êú »ÖêÖ−Ö-¯ÖύúÖ¿Ö−Ö ´Öë »ÖÖê †Öî¸ü μÖê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö
†ÃÖӍú×»ÖŸÖ ¸üÆü Ö‹… ‘¸üêÖã’ ²ÖÖ¤ü ´Öë ‡−Æëü ÖÖê•ÖŸÖê- ŸÖ»ÖÖ¿ÖŸÖê ¸üÆêü, ¯Ö¸ü ¾Öê ˆ−Æëü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö
−ÖÆüà ÆüÖê Ã֍êú…”6
‘¸üêÖ㒠׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ×¾Ö¬ÖÖ úÖê ˆÃ֍úß “Ö¸ü´Ö ÃÖß´ÖÖ ŸÖú »Öê •ÖÖŸÖê Æïü… ¾Öê •ÖîÃÖÖ “ÖÖÆüŸÖê
Æïü, ¾ÖîÃÖÖ Æüß ×»ÖÖŸÖê Æïü… †Öî¸ü ¾Öê •ÖîÃÖÖ ×»ÖÖŸÖê Æïü, ¾ÖîÃÖê Æüß ¯ÖÖšüú ³Öß ¤êüÖŸÖÖ Æîü… ˆ−֍êú
׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘¸üêÖã’ •ÖîÃÖê Æüß »ÖÖŸÖê Æïü… ¸ü‘Öã¾Ö߸ü ÃÖÆüÖμÖ êú ¿Ö²¤üÖë ´Öë úÆëü ŸÖÖê –“¾ÖÆü •ÖîÃÖÖ
ÃÖÖê“ÖŸÖê £Öê ¾ÖîÃÖÖ ²ÖÖê»ÖŸÖê £Öê †Öî¸ü •ÖîÃÖÖ ²ÖÖê»ÖŸÖê £Öê ¾ÖîÃÖÖ ×»ÖÖŸÖê £Öê–†Öî¸ü ×±ú¸ü •Ö²Ö ˆ−֍úÖê
¯ÖœÍüÖê ŸÖÖê »ÖÖŸÖÖ £ÖÖ ×ú ‘¸üêÖã’ ²ÖÖê»Ö ¸üÆêü Æïü…”7 ‘¸üê Öã’ úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ†Öë úÖê ¸êüÖÖÓ׍úŸÖ ú¸üŸÖê
Æãü‹ ¾Öê †ÖÖê ׻֏֟Öê Æïü–“ˆ−֍êú »ÖêÖ−Ö ´Öë †¯Öæ¾ÖÔ ¾ÖÖÔ−Ö-¿ÖÛŒŸÖ Æîü †Öî¸ü ¾ÖÆü ×ÃÖ¾ÖÖμÖ ˆŸÖ−Öß
Æüß †¯Öæ¾ÖÔ ¯ÖμÖÔ¾ÖêÖÖ ¿ÖÛŒŸÖ êú †Öî¸ü úÆüÖÓ ÃÖê †Ö Ã֍úŸÖß Æîü ? ¾ÖÆü “ÖÖ¸üÖë †Öê¸ü •ÖÖê ãú”û
¤êüÖŸÖê Æïü, ˆÃ֍êú ²μÖÖê¸êü ˆ−֍êú ×»Ö‹ ¸ü´ÖÖßμÖ ÆüÖŸÖê Æïü, ¯Ö¸ü ׻֏Ö−Öê êú ×»Ö‹ ôÖé×ŸÖ ´Öë ¸üÖ−Öê
μÖÖêμÖ ¾μÖÖî¸üÖë úÖ “Öã−ÖÖ¾Ö ú¸üŸÖê ÃÖ´ÖμÖ ¾Öê ×−Ö´Ö´ÖÔŸÖÖ ÃÖê ²ÖÆãüŸÖ-ÃÖê -¾μÖÖî¸üÖë úÖê ¸ü§ü ú¸üŸÖê •ÖÖŸÖê
ÆüÖëÖê, μÖÆü ïÖ™ü Æîü… μÖÆü ¤ãü»ÖÔ³Ö ÖãÖ ˆ−Æëü ŸÖ´ÖÖ´Ö ×Æü−¤üß-»ÖêÖúÖë ÃÖê ‰Óú“Öê ãÖÖ−Ö ¯Ö¸ü »ÖÖ
ײ֚üÖŸÖÖ Æîü •ÖÖê ¾μÖÖî¸üÖë úÖê ‘Ö×™üμÖÖ »ÖÖêÖÖë úÖ ¸üÖê•ÖÖÖ¸ü †Öî¸ü ˆ¯Ö¤êü¿Ö úÖê †£Ö¾ÖÖ ¤üÖ¿ÖÔ×−֍úŸÖÖ
úÖê ÁÖêšü ÃÖÖ×ÆüÛŸμ֍ú ú´ÖÔ ´ÖÖ−ÖŸÖê Æïü… ‘¸üêÖã’ úÖ ¤êüÖ−ÖÖ ‹ú Æüß ÃÖÖ£Ö ²ÖÖÆü¸ü †Öî¸ü ³Öߟָü
¤üÖê−ÖÖë †Öê¸ü ÆüÖêŸÖÖ Æîü… μÖÆüß ˆ−֍êú ¾μÖÖî¸üÖë úÖê †£ÖÔ ¤êü •ÖÖŸÖÖ Æîü : †»ÖÖ ÃÖê †£ÖÔ ÖœÍüú¸ü
²Ö−ÖÖ−Öê úß •Öºþ¸üŸÖ ŸÖÖê ˆ−Æëü ÆüÖêŸÖß Æüß −ÖÆüà, ÃÖÆüß ¿Ö²¤üÖë ÃÖê ˆ»Ö£ÖÖ ú¸üêú ²ÖŸÖÖ−ÖÖ ³Öß
ˆ−֍úß ¿Öî»Öß ´Öë †Ö¾Ö¿μ֍ú ÆüÖê •ÖÖŸÖŸÖÖ Æîü…”8 ¸ü‘Öã¾Ö߸ü ÃÖÆüÖμÖ Öã¤ü ‹ú ÃÖ±ú»Ö ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö
»ÖêÖú Æïü… ‘¸üêÖã’ êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ˆ−֍úß μÖÆü ×™ü¯¯ÖÖß ‘¸üê Öã’ êú ´ÖÆüŸ¾Ö úÖê ¸êüÖÖÓ׍úŸÖ ú¸üŸÖß
Æüß Æîü, ÃÖÖ£Ö Æüß ¸ü‘Öã¾Ö߸ü ÃÖÆüÖμÖ úß »ÖêÖúßμÖ ºþ¯Ö úß ‡Ô´ÖÖ−Ö¤üÖ¸üß úÖê ³Öß ˆ•Ö֐ָü ú¸üŸÖß
Æîü…
‘¸üêÖã’ úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘×¾Ö¤üÖ¯Ö¤ü −ÖÖ“Ö’ ÃÖÖ¯ŸÖÖ×Æüú ×¾Ö¿¾Ö×´Ö¡Ö ´Öë 1945 ‡Ô.
´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö †Öî¸ü †Ó×ŸÖ´Ö ‘¯Ö™ü−ÖÖ-•Ö»Ö¯ÖÏ»ÖμÖ’ 1975 ´Öë, μÖÖ−Öß ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ˆ−֍êú
287
ÃÖÖ£Ö ¿Öãºþ ÃÖê †ÓŸÖ ŸÖú •Öã›ÍüÖ ¸üÆüÖ… ¾Öê »ÖÖ³ÖÖ 30 ¾ÖÂÖÖí êú ‡×ŸÖŸÖÆüÖÃÖ úß ×¾Ö×¾Ö¬Ö
‘Ö™ü−ÖÖ†Öë úÖê, ³Öæ»Öß-ײÖÃÖ¸üß ²ÖÖŸÖÖë úÖê, ×¾Ö×³Ö®Ö ¯Ö׸üÛãÖןÖμÖÖë úÖê ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ²ÖÖÓ¬ÖŸÖê Æïü…
¤êü¿Ö úß †Ö•ÖÖ¤üß êú ÃÖÖ£Ö •Ö−ÖŸÖÖ êú ÃÖ¯Ö−Öê •Öã›Íêü Æãü‹ £Öê… Ãֲ֍úß †ÖӏÖÖë ´Öë −ÖμÖß ÃÖã²ÖÆü
úß †Ö¿ÖÖ £Öß… »Öê׍ú−Ö ¾ÖÆü ÃÖã−ÖÆü»Öß ÃÖã²ÖÆü ú³Öß −ÖÆüà †Ö‡Ô, וÖÃ֍úß †Ö¿ÖÖ ´Öë ú¸üÖê›ÍüÖë
³ÖæÖß, −ÖӐÖß •Ö−ÖŸÖÖ ¯Ö»Öêú ײ֔ûÖμÖê £Öà… †Ö•ÖÖ¤üß êú −ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ˆ−ÖÆëü šüÖÖ ÖμÖÖ… •Ö−Ö¾Ö¸üß
1950 êú ´ÖÖ×Ã֍ú ‘•Ö−Ö¾Ö֝Öß’ (¾ÖÖ¸ü֝ÖÃÖß)¯Öס֍úÖ ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ‘−Ö‹ ÃÖ¾Öê¸êü úß †Ö¿ÖÖ’
¿ÖßÂÖԍú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´ÖÓê Ö¸üß²Öß, ³ÖæÖ, †Öî¸ü ¿ÖÖêÂÖÖ úÖê פüÖÖμÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ÃÖÖ£Ö Æüß ˆ−Ö Ö¸üß²Ö
³ÖæÖß †ÖяÖÖë ´Öë †ÖãÖÖ †Öî¸ü †¤ü´μÖ ÃÖÖÆüÃÖ ³Öß ×¤üÖŸÖÖ Æîü… ˆ−Æëü »ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú ¾Öê ¯Öã−Ö:
ÛãÖןÖμÖÖë úÖê ²Ö¤ü»Ö ¤ëüÖê, »Öê׍ú−Ö †²Ö μÖÆü ˆŸÖ−ÖÖ †ÖÃÖÖ−Ö −ÖÆüà Æîü, ŒμÖÖë׍ú ‡ÃÖ ²ÖÖ¸ü úß
»Ö›ÍüÖ‡Ô ²ÖÖÆü¸üß »ÖÖêÖÖë ÃÖê −ÖÆüà ²ÖÛ»ú †¯Ö−Öê Æüß ³ÖÖ‡μÖÖë ÃÖê Æîü…
‘−Ö‹ ÃÖê¾Öê¸êü úß †Ö¿ÖÖ’ ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ‘¸üêÖã’ 25 −Ö¾Ö´²Ö¸ü, 1949 úÖê ¯Ö™ü−ÖÖ ´Öë Æãü‹
‹êןÖÆüÖ×Ã֍ú ׍úÃÖÖ−Ö-ÃÖ´´Öê»Ö−Ö úÖ †ÖяÖÖë ¤êüÖÖ ÆüÖ»Ö ²ÖμÖÖ−Ö ú¸üŸÖê Æïü… ‡ÃÖ ÃÖ´´Öê»Ö−Ö ´Öë
ײÖÆüÖ¸ü êú »ÖÖ³ÖÖ ÃÖ³Öß ×úÃÖÖ−Ö †ÖμÖê £Öê, •ÖÖÆü -•ÖÖÆü ÃÖê ׍úÃÖÖ−Öß •ÖŸ£Öê ¯ÖÆãÓü“Öê £Öê…
ײÖÆüÖ¸ü êú ¯ÖæٝÖμÖÖ ×•Ö»Öê êú •ÖŸ£Öê úÖ ×“Ö¡Ö ‘¸üêÖã’ ‡ÃÖ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ˆêú¸üŸÖê Æïü… ¯ÖæٝÖμÖÖ
וֻÖê êú •ÖŸ£Öê úÖ −ÖêŸÖéŸ¾Ö –ÖÖ−Ö“ÖÓ¤ü ú¸üŸÖÖ Æîü… ÖÖÓ¾Ö ´Öë •Ö−´Ö »Öê−Öê †Öî¸ü ׍úÃÖÖ−Ö úÖ ²Öê™üÖ
ÆüÖê−Öê êú ²ÖÖ¾Ö•Öæ¤ü ³Öß ¾ÖÆü ¬ÖÖ−Ö úß ×úôÖ, −ÖÖ´Ö ‹¾ÖÓ •ÖÖןÖμÖÖÓê úÖê −ÖÆüà •ÖÖ−ÖŸÖÖ,-
¯ÖÆü“ÖÖ−ÖŸÖŸÖÖ, »Öê׍ú−Ö ×úÃÖÖ−ÖÖë úÖ ¯ÖÏןÖ×−Ö׬֟¾Ö ú¸ü−Öê êú ×»Ö‹ ¯Ö™ü−ÖÖ ÃÖê †ÖμÖÖ Æîü… ‘¸üê Öã’
μÖÆü ²ÖŸÖÖ−ÖÖ −ÖÆüà ³Öæ»ÖŸÖê ׍ú –ÖÖ−Ö“ÖÓ¤ü †¯Ö−Öß ‡“”ûÖ ÃÖê −ÖÆüà †ÖμÖÖ Æîü, ¾ÖÆü ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖê
³Ö»Öß³ÖÖÓ×ŸÖ •ÖÖ−ÖŸÖÖ Æîü ׍ú ¾ÖÆü ¬ÖÖ−ÖÖë úß ×úÃ´Ö −ÖÆüà ¯ÖÆü“ÖÖ−ÖŸÖÖ, »Öê׍ú−Ö ¯ÖÖ™üá úß −Ö•Ö¸ü ´Öë
¾ÖÆü ׍úÃÖÖ−Ö Æîü ׍úÃÖÖ−Ö úÖ ²Öê™üÖ ÆüÖê−ÖÖ Æüß ¯ÖÖ™üá êú ×»Ö‹ úÖ±úß Æîü… †Öî¸ü ˆÃÖê •Ö²Ö¸ü¤üßÖß
¯ÖæٝÖμÖÖ ³Öê•Ö פüμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ׍úÃÖÖ−ÖÖë úÖ ¯ÖÏןÖ×−Ö׬֟¾Ö ú¸ü−Öê êú ×»Ö‹…
†Ö•ÖÖ¤üß êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖêÖÖë úÖê μÖÆü †Ö¿ÖÖ £Öß ×ú ˆ−֍êú ²Ö““Öê ׻֏Ö-¯ÖœÍü •ÖÖμÖëÖê…
¯Ö¸ü ¾ÖÖßÖ׾֍ú ÛãÖ×ŸÖ ãú”û †Öî¸ü ×−֍ú»Öß, ˆ−Æëü ׻֏Ö−Öê ¯ÖœÍü−Öê êú ×»Ö‹ ׍úŸÖÖ²Ö †Öî¸ü ÃÖÖ¤êü
¯Ö®Öê ŸÖú ´ÖãÆîμÖÖ −ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖμÖê, ¯Ö¸ü ¯ÖÖ™üá êú ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü êú ×»Ö‹ úÖÖ•Ö •Öºþ¸ü ”û¯Ö¾ÖÖμÖÖ ÖμÖÖ…
†Ö•ÖÖ¤ü †Öî¸ü ×−Ö¸üÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ úÖê ׿ցÖÖ úß •Öºþ¸üŸÖ £Öß −Ö ×ú ¯ÖÖ™üá ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü úß ! †Ö•ÖÖ¤ü
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë “ÖÖÓ¤ü−Öß úß ¸üÖê¿Ö−Öß ±úߍúß »ÖÖŸÖß Æîü, ²Ö““Öê −ÖӐÖê ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖ»Ö-•ÖÖ»Ö ´Ö׸üμÖ»Ö ÃÖê
פüÖŸÖê Æïü… ×±ú¸ü ³Öß Ö¾Ö‡Ô ׍úÃÖÖ−ÖÖë −Öê ×Æü´´ÖŸÖ −ÖÆüà ÆüÖ¸üß Æîü… ¾Öê úÆüŸÖê Æïü –

288
 “×´Ö»ÖÖ −ÖÆüà Æîü †®Ö ¯Öê™ü ³Ö¸ü
−ÖÆüà ¤êüÆü ¯Ö¸ü ÃÖÖ×²ÖŸÖ ²Ößָü
²Öê¤üÖ»Öß †²Ö ³Öß •ÖÖ¸üß Æîü ...†ÖÖê ú¤ü´Ö ²ÖœÍüÖ†Öê ! ”9

³ÖæÖ, Ö¸üß²Öß, ²Ö¤üÆüÖ»Öß †Öî¸ü •ÖÖê¸ü-•Ö²Ö¸ü¤üßÖß †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úÖ μÖ£ÖÖ£ÖÔ Æîü… Ö¸üß²Ö, ³ÖæÖ
ŸÖ£ÖÖ −ÖӐÖê »ÖÖêÖÖë −Öê ¤êü¿Ö úÖê †Ö•ÖÖ¤üß ×¤ü»Ö¾ÖÖμÖß ŸÖ£ÖÖ †Ö•ÖÖ¤üß −Öê ˆ−Æëü ŸÖÖêÆü±êú êú ºþ¯Ö ´Öë
¯Öã−Ö: Ö¸üß²Öß, ³ÖæÖ ŸÖ£ÖÖ ¬ÖÖêÖÖ¬Ö›Íüß ¤üß… Öã»ÖÖ´Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ³Öß ¾ÖÆü †¯Ö−Öê †×¬ÖúÖ¸üÖë êú ×»Ö‹
»Ö›Íü ¸üÆêü £Öê †Öî¸ü †Ö•Ö †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ³Öß ¾Öê †¯Ö−Öê †×¬ÖúÖ¸üÖë úß ´ÖÖÓÖ ú¸ü ¸üÆêü Æïü…
²Ö¤ü»ÖÖ ãú”û ³Öß −ÖÆüà Æîü, ×ÃÖ¾ÖÖμÖ ãú”û “ÖêÆü¸üÖë êú… “ÖêÆü¸êü Æü´Öê¿ÖÖ ÃÖê ²Ö¤ü»ÖŸÖß ¸üÆüŸÖß Æïü ¯Ö¸ü
ˆ−֍úß ÛãÖןÖμÖÖë ´Öë úÖê‡Ô ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö −ÖÆüà †ÖŸÖÖ…
‘−Ö‹ ÃÖ²Öê¸êü úß †Ö¿ÖÖ’ ´Öë ‘¸üêÖã’ ‹ú ŸÖ¸ü±ú μÖÆü פüÖÖŸÖê Æïü ׍ú ÖÖÓ¾Ö úß Ö×»ÖμÖÖë
´Öë ÖÓ¤üÖß ±îú»Öß Æãü‡Ô Æîü, »ÖÖêÖ ¾ÖÃ¡Ö êú †³ÖÖ¾Ö ´Öë ú›Íü֍êú úß ÃÖ¤üá ÃÖê »Ö›Íü ¸üÆêü Æïü †Öî¸ü
¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú ÖÖÓ¾Ö ´Öë Æüß ‹ú •Ö´Öà¤üÖ¸ ü¾ÖÖÔ Æîü, ¤üÖ¤üÖ ´ÖÖêÃÖÖμÖ, ˆ−֍êú ´ÖúÖ−Ö −Ö‹ œÓüÖ ÃÖê
²Ö−Ö¾ÖÖ‹ ÖμÖê Æïü, ú´Ö¸êü ÃÖ•Öê Æãü‹ Æïü, †Ó¤ü¸ü šÓü›ü úÖ −ÖÖ´ÖÖë ×−Ö¿ÖÖ−Ö −ÖÆüà Æîü, “ÖÖμÖ úß Ö¸ü´Ö-
Ö¸ü´Ö ¯μÖÖ×»ÖμÖÖÓ “Ö»Ö ¸üÆüß Æïü †Öî¸ü ¤üß¾ÖÖ¸ü ¯Ö¸ ü†¬Ö−ÖӐÖß ¿ÖãúŸÖ»ÖÖ úß ŸÖþÖ߸ü ™ÓüÖß Æãü‡Ô Æîü…
“ÖÖ¸üÖë ŸÖ¸ü±ú ÃÖã¹ý×“Ö ™ü¯Öú ¸üÆüß Æî… ´ÖÆü»Ö êú ²ÖÖÆü¸ü ׍úÃÖÖ−Ö, ׍úÃÖÖ−Ö ´ÖÖ“ÖÔ úß ŸÖîμÖÖ¸üß
ú¸ü ¸üÆêü Æïü †Öî¸ü ´ÖÆü»Ö êú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ÃÖ´¯Ö®Ö ¾μÖÛŒŸÖ ˆÃ֍úß †Ö»ÖÖê“Ö−ÖÖ-¯ÖÏŸμÖÖ»ÖÖê“Ö−ÖÖ ú¸ü ¸üÆêü
Æïü… –ÖÖ−Ö“ÖÓ¤ü úÖê ‡ÃÖ ÃÖã¹ý×“Ö ÃÖ´¯Ö®Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ´Öë ³Öß ‘´ÖÖٓ֐Ö-Öߟ֒ ÃÖã−Ö−Öê úß ‡“”ûÖ ÆüÖê
¸üÆüß Æîü–
“ˆ¬¾Öì ÖÖ−Öê ²ÖÖ•Öê ²ÖÖ¤ü»Ö, ×−Ö´−Öê ˆŸÖ»ÖÖ ¬Ö¸üÖàŸÖ»Ö…
†¹ýÖ ¯ÖÏÖŸÖê¸ü ŸÖ¹ýÖ ¤ü»Ö, “Ö»Ö ¸êü “Ö»Ö ¸êü “Ö»Ö !! ”9 (−Ö•Ö¹ý»Ö ‡Ã»ÖÖ´Ö)

289
‘¸üêÖã’ “ú¸üÖê›ÍüÖêÓ-ú¸üÖê›Íü ¿ÖÖê×ÂÖŸÖ, ¯Öß×›ÍüŸÖ, ´ÖêÆü−֟֍ú¿ÖÖë úß ³ÖæÖß †ŸÖ×›ÍüμÖÖë, ÃÖæÖß Æü×øüμÖÖë,
ÖÖ»Öß ×¤ü´ÖÖÖ †Öî¸ü ×−Ö¸üÖ¿Ö ×¤ü»Ö ´Öë Æü¸üúŸÖ ¯Öî¤üÖ ú¸ü−Öê úß, Ö×ŸÖ »ÖÖ−Öê úß ”11 úÖê׿ֿÖ
ú¸üŸÖê Æïü… ׍úÃÖÖ−Ö ´ÖÖ“ÖÔ ˆ−֍êú ×»Ö‹ −Ö‡Ô ˆ´´Öߤü Æîü…
“Öã®ÖߤüÖÃÖ•Öß ÃÖ−ÖË 1930 ‡Ô. ÃÖê »Öêú¸ü 1942 ŸÖú »ÖÖ³ÖÖ 14 ²ÖÖ¸ü •Öê»Ö ÆüÖê
†Ö‹ £Öê… ÖÖÓ¬Öß úß †ÖÓ¬Öß ´Öë ‡ÃÖ ³ÖÖê»Öê ׍úÃÖÖ−Ö úß ÃÖÖ¸üß •Ö´Öß−Ö −Öß»ÖÖ´Ö ÆüÖê Ö‡Ô… ²Ö““Öê
¤êü¿Ö úß ²Ö»Öß “ÖœÍü ÖμÖê †Öî¸ü ²Öß¾Öß ´Ö¸ü Ö‡Ô… “Öã®ÖߤüÖÃÖ•Öß −Öê ¯ÖÏן֖ÖÖ ú¸ ü¸üÖß £Öß – •Ö²Ö
ŸÖú ÃÖã¸üÖ•Ö −Ö ÆüÖêÖÖ, ‘•Ö™üÖ †Öî¸ü ¤üœÍüß’ −ÖÆüà ú™ü֋ӐÖê… ÃÖÖê ‘15 †Öß֒ úÖê ÃÖÖ¬Ö㠍úÖ
¬Ö¸ü´Ö ³ÖÏ™ü ÆüÖêŸÖê-ÆüÖêŸÖê ²Ö“Ö ÖμÖÖ, ¯ÖÏן֖ÖÖ ™æü™üŸÖê-™æü™üŸÖê ¸üÆü Ö‡Ô… ¤ãüÆüÖ‡Ô ÖÖÓ¬Öß ²ÖÖ²ÖÖ, •Ö´Öß−Ö
¯Ö¸ü •ÖÖêŸÖ−Öê¾ÖÖ»ÖÖë úÖ Æüú −ÖÆüà, Ö¸üß²ÖÖë êú ¯Öê™ü ´Öë †®Ö −ÖÆüà, ¤êüÆü ¯Ö¸ü ²Ößָü −ÖÆüà… »ÖÖêÖÖë
−Öê Æü»»ÖÖ ´Ö“ÖÖμÖÖ ×ú ÃÖã¸üÖ•Ö ÆüÖê ÖμÖÖ… ¤ãüÆüÖ‡Ô ÖÖÓ¬Öß ²ÖÖ²ÖÖ…”12 †Ö•ÖÖ¤üß −Öê “Öã®ÖߤüÖÃÖ •ÖîÃÖê
ÃÖîú›ÍüÖë þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ ÃÖê−ÖÖ×−ÖμÖÖë úÖê Ö¸üß²Öß †Öî¸ü ³ÖæÖ ¤üß… ¯ÖÓ×›üŸÖ •Ö¾ÖÖÆü¸ü»ÖÖ»Ö −ÖêÆü¹ý êú
¿ÖÖÃÖ−Ö úÖ»Ö ´Öë Æüß μÖÆü ÃÖ²Ö ÆüÖê ¸üÆüÖ £ÖÖ… ׍úÃÖÖ−ÖÖë úÖê ³Ö¸ü ¯Öê™ü ³ÖÖê•Ö−Ö êú ×»Ö‹ †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö
ú¸ü−ÖÖ ¯Ö›Íü ¸üÆüÖ £ÖÖ… »ÖÖêÖ ÖÖÓ¾Ö ”ûÖê›Íü ¿ÖÆü¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ³ÖÖÖ ¸üÆêü £Öê †Öî¸ü ¿ÖÆü¸ü ˆ−Æëü ãú”û
¯ÖîÃÖÖë êú ºþ¯Ö ´Öë Öã»ÖÖ´Öß ×Ã֏ÖÖŸÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… ˆÃ֍êú ŸÖê•Ö פü´ÖÖÖ úÖê ãÓú¤ü ú¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ…
“Öã®ÖߤüÖÃÖ úÖӐÖÏêÃÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü †Öî¸ü ˆÃ֍êú ¯ÖÏןÖ×−Ö׬ÖμÖÖë úß ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê ˆ•Ö֐ָü ú¸üŸÖê Æãü‹
úÆüŸÖê Æïü –

“²μÖÖê¬ÖÖ •ÖÖ»Ö ¯ÖÃÖÖ¸üÖ ¸êü ×Æü¸üÖÖ, ²μÖÖê¬ÖÖ •ÖÖ»Ö ¯ÖÃÖÖ¸üÖ…

—Öæšü ÃÖã¸üÖ•Ö êú ±Óú¤ü ¸ü“ÖÖ¾Ö»Ö, »ÖÓ²Öß-»ÖÓ²Öß ²ÖןÖμÖÖ êú “ÖÖ¸üÖ
´ÖãÓÆü ¯Ö¸ü ÖÖÓ¬Öß•Öß êú −ÖÖ´Ö ×²Ö¸üÖ•Öê, ²ÖÖ»Ö ´Öë ¸üÖ»Ö²ÖÖ ¤ãü¬ÖÖ¸üÖ
¸êü ×Æü¸üÖÖ... ”13

²μÖÖ¬Ö úÖӐÖÏêÃÖß Æïü, •ÖÖê •ÖÖ»Ö ×²Ö”ûÖ “Öãêú Æïü †Öî¸ü ×Æü¸üÖ ¤êü¿Ö úß ³ÖÖê»Öß ³ÖÖ»Öß ×−Ö¸üßÆü
•Ö−ÖŸÖÖ Æîü, •ÖÖê ˆÃÖ´Öë ±ÓúÃÖŸÖß •ÖÖ ¸üÆüß Æîü… μÖê ´ÖãÓÆü ÃÖê ÖÖÓ¬Öß úÖ −ÖÖ´Ö ˆ““ÖÖŸÖê Æïü †Öî¸ü
´ÖÖîúÖ ×´Ö»ÖŸÖê Æüß Ö»ÖÖ ³Öß úÖ™üŸÖê Æïü… úÖӐÖÏêÃÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü −Öê •Ö−ÖŸÖÖ êú ÃÖÖ£Ö ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ‘ÖÖŸÖ

290
׍úμÖÖ… •Ö−ÖŸÖÖ ˆÃ֍êú «üÖ¸üÖ ×²Ö”ûÖμÖê •ÖÖ»Ö úÖê ¤êüÖ ŸÖÖê »ÖêŸÖß Æîü, ¯Ö¸ü ˆÃÖÃÖê ˆ²Ö¸ü −ÖÆüà
¯ÖÖŸÖß, ˆÃ֍úß ×−ÖμÖ×ŸÖ ˆÃÖ •ÖÖ»Ö ´Öë ±ÓúÃÖ−ÖÖ Æüß Æîü… “Öã®ÖߤüÖÃÖ †ÖÖê ‹ú †Ö»ÆüÖ •ÖÖê›ÍüŸÖê Æïü
–

“ÃÖã´Ö׸ü ú¸üÖ»Öß ´ÖÖÓ úÖ»Öß úÖê, ÖÖÓ¬Öß•Öß êú ú׸ü •Öμ֍úÖ¸ü

¯Öú›Íü “ÖÖê×™üμÖÖ ÃÖ²Ö “ÖÖê¼ü−Ö úÖê, ŸÖ²Ö Ö§üß ÃÖê ¤êüÆãü ˆŸÖÖ¸ü
²ÖꇴÖÖ−ÖÖë úÖ ¸üÖ•Ö ÖŸÖ´Ö ú¸ü “Ö™ü¯Ö™ü ²Ö−Öê †¯Ö−Ö ÃÖ¸üúÖ¸ü
»Ö™ü¯Ö™ü ÃÖ™ü¯Ö™ü ÃÖêšü ´ÖÆüÖ•Ö−Ö, ”û™ü¯Ö™ü ú¸êü •ÖÖ×»Ö´Ö •Ö´Öà¤üÖ¸ü
—Ö™ü¯Ö™ü ³Ö֐Öê ¤ãüÖ ¸êü ¤ü׸ü¤ü¾ÖÖ ´Ö“Öê ¤êü¿Ö ´Öë •Öμ֍úÖ¸ü ... ”14

13 −Ö¾Ö´²Ö¸ü, 1949 úß ³ÖÖê¸ü 3 ²Ö•Öê †Öî¸üÖÆüß, ¯Ö¸üÖ−Ö¯Öã¸ü, »ÖÆüÃÖ−֐ÖÓ•Ö, ×´Ö»úß,

ÃÖ¸üÃÖß êú 550 ׍úÃÖÖ−ÖÖë êú 5 •ÖŸ£Öê úÖê –ÖÖ−Ö“ÖÓ¤ü ¯ÖÏןÖ×−Ö׬֟¾Ö ú¸üŸÖÖ Æîü… 550 ׍úÃÖÖ−Ö
“−Ö‹ •ÖÆüÖÓ úß −Öß¾Ö ›üÖ»Ö−Öê ”15 “Ö»Ö ¯Ö›ÍüŸÖê Æïü… 550 »ÖÖ»Ö —ÖÓ×›üμÖÖ ŸÖ£ÖÖ 550 ²Öêú¸üÖ¸ü
†Ö¾ÖÖ•Öë †ÖÃÖ´ÖÖ−Ö úÖê ×Æü»ÖÖŸÖê Æãü‹ “Ö»ÖŸÖß Æïü… ¯ÖæٝÖμÖÖ ÃÖê •ÖŸ£ÖÖ ¸üÖ−ÖߐÖÓ•Ö ÆüÖ™ü ¯ÖÆãÓü“ÖŸÖÖ Æîü,
•ÖÆüÖÓ úß ÛãÖ×ŸÖ úÖ ×•ÖÎú ‘¸üê Öã’ ãú”û ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ÃÖê ú¸üŸÖê ÆÓüîÓ –“μÖÆüÖÓ ¯Ö¸ü ‹ú úÖӐÖÏêÃÖß
“Öß−Öß úß “ÖÖê¸ü²ÖÖ•ÖÖ¸üß ú¸üŸÖê Æãü‹ ¯Öú›ÍüÖ ÖμÖÖ Æîü… ¤ü±úÖ 40 êú ´Öãú¤ü´Öê ´Öë £ÖÖ−ÖÖ úÖӐÖÏêÃÖ
êú ´ÖÓ¡Öß −Öê •Ö´Öà¤üÖ¸üÖë êú ¯ÖÖ ´Öë Ö¾ÖÖÆüß ¤üß…...‹ú úÖӐÖÏêÃÖß ÖÖÓ¬Öß Ã´ÖÖ¸üú ±Óú›ü úÖ ÃÖÖœÍêü
ÃÖÖŸÖ Æü•ÖÖ¸ü ¹ý¯ÖμÖÖ ÖÖ ÖμÖÖ Æîü…...ÃÖ¸üúÖ¸üß ¤ü±ËúŸÖ¸üÖë ´Öë, ú“ÖÆü׸üμÖÖë ´Öë ‘ÖæÃ֏ÖÖê¸üß úß Æü¤ü
ÆüÖê ¸üÆüß Æîü…... ”16 ׍úÃÖÖ−ÖÖë êú •ÖŸ£Öê úÖê ¤êüÖ ¾ÖÆüÖÓ úß •Ö−ÖŸÖÖ úß †ÖӏÖÖë ´Öë ‘−Ö‹ ÃÖ¾Öê¸êü
úß †Ö¿ÖÖ’ —ֻ֍úŸÖß Æîü… ¾ÖÆüÖÓ ÃÖê •ÖŸ£Öê ´Öë ¯ÖÖÓ“Ö »ÖÖêÖ †Öî¸ü ¿ÖÖ×´Ö»Ö ÆüÖêŸÖê Æïü… μÖê ÃÖ³Öß
“׍úÃÖÖ−Ö ´Ö•Ö¤æü¸ü ¸üÖ•Ö úÖμÖ´Ö ú¸ü−Öê úß”17 ‡“”ûÖ ×»Ö‹ †ÖÖê ²ÖœÍüŸÖê Æïü…

´Öã¸ü»ÖߐÖÓ•Ö êú »Ö›Íü׍úμÖÖë †Öî¸ü †Öî¸üŸÖÖë ´Öë úÖê‡Ô ±úÔú −ÖÆüà פüÖŸÖÖ… ¸êüÖã ׻֏֟Öê Æïü
–“ÖÖ»ÖÖë ´Öë Öùêü, ”ûÖןÖμÖÖë ´Öë ×ÃÖ»Ö¾Ö™ëü ¯Ö›Íüß Æãü‡Õ… μÖê »Ö›Íü׍úμÖÖÓ ú³Öß •Ö¾ÖÖ−Ö −ÖÆüà ÆüÖêŸÖß

291
Æïü… »Ö›Íü׍úμÖÖ †Öî¸ü ×±ú¸ü ‹ú¤ü´Ö ´ÖÖÓ ²Ö−Ö •ÖÖŸÖß Æïü… •Ö¾ÖÖ−Öß ŒμÖÖ Æîü, ¸üÃÖ ŒμÖÖ Æîü, ˆ−Æëü
‡−Ö ²ÖÖŸÖÖë úß ÃÖ´Ö—Ö −ÖÆüà…”18 μÖÆü ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ μÖ£ÖÖ£ÖÔ Æîü, וÖÃÖê —Öãšü»ÖÖμÖÖ −ÖÆüà •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ…
‡−Ö »Ö›Íü׍úμÖÖë úß †²ÖÖê¬Ö †ÖӏÖë ‡−Ö ×úÃÖÖ−ÖÖë úÖê ¿Öã³ÖúÖ´Ö−ÖÖ‹Ó ¤êüŸÖß Æïü –“†Ó¬Öê¸êü ´Öë
Æü•ÖÖ¸üÖë †ÖӏÖë “Ö´Öú ¸üÆüß £Öß… ˆ−Ö †ÖӏÖÖë ´Öë ׍úÃÖÖ−Ö-´Ö•Ö¤æü¸ü ¸üÖ•Ö, †ÃÖ»Öß ÃÖã¸üÖ•Ö úß
³ÖæÖ ïÖ™ü ”19 ºþ¯Ö ÃÖê פüÖ ¸üÆüß £Öß… 550ÃÖê 605 ׍úÃÖÖ−ÖÖë êú •ÖŸ£Öê… ˆ−֍úÖ −ÖÖ¸üÖ
£ÖÖ –“´ÖÖÓÖ ¸üÆüÖ Æîü ØÆü¤üÖêßÖÖ−Ö , ¸üÖê™üß-ú¯Ö›ÍüÖ †Öî¸ü ´ÖúÖ−Ö… ”20 ‡−֍úß ‡“”ûÖ‹Ó ÃÖß×´ÖŸÖ
Æïü… “•Öæšêü ¯ÖŸÖ»ÖÖë ¯Ö¸ü •Öß−Öê¾ÖÖ»ÖÖ, ³ÖæÖÖ, Öã¤ü›Íüß ÃÖê »ÖÖ•Ö œÓüú−Öê¾ÖÖ»ÖÖ, −ÖӐÖÖ; ±ãú™ü¯ÖÖ£Ö ¯Ö¸ü
†Öî¸ü Öã»Öê †ÖÃÖ´ÖÖ−Ö êú −Öß“Öê ÃÖÖê−Öê¾ÖÖ»ÖÖ, ²Öê‘Ö¸ü úÖ ØÆü¤üÖêßÖÖ−Ö •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… ŸÖê•Ö-ŸÖê•Ö
ú¤ü´ÖÖë ÃÖê ²ÖœÍüŸÖÖ Æãü†Ö”21 •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü…
ÃÖ−ÖË 1942 êú ²ÖÖ¤ üμÖÆü ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›ÍüÖ •Ö−Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö £ÖÖ… »ÖÖ³ÖÖ 50 Æü•ÖÖ¸ü
•Ö−ÖŸÖÖ −Öê ‹ú ÃÖÖ£Ö ¤ãüÆü¸üÖμÖÖ £ÖÖ “Æü´ÖÖ¸êü −ÖêŸÖÖ •ÖμÖ¯ÖύúÖ¿Ö…”22 ׍úÃÖÖ−Ö ´ÖÖ“ÖÔ êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë
»ÖÖê×ÆüμÖÖ úß ×™ü¯¯ÖÖß £Öß–“»Ö›ÍüÖ‡Ô úÖ ¯ÖÆü»ÖÖ ´ÖÖê“ÖÖÔ ±úŸÖÆü ú¸ü ×»ÖμÖÖ ÖμÖÖ…”23 †Ö“ÖÖμÖÔ
−Ö¸êü−¦ü ¤êü¾Ö −Öê úÆüÖ £ÖÖ –“μÖÆü ׍úÃÖÖ−Ö-´ÖÖ“ÖÔ ˆÃÖ †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö úÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö Æîü •ÖÖê −Ö‡Ô Ø•Ö¤üÖß
úÖ ¸üÖßÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÃŸÖ ²Ö−ÖÖ‹ÖÖ…”24 ׍úÃÖÖ−Ö ´ÖÖ“ÖÔ úÖ †Ö•Ö ³Öß ‹êןÖÆüÖ×Ã֍ú ´ÖÆüŸ¾Ö Æîü…
μÖã¨ü ¯Ö¸ü ‘¸êüÖã’ úÖ ÃÖ²ÖÃÖê »Ö´²ÖÖ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ‘−Öê¯ÖÖ»Öß ÎúÖÓןÖ-ú£ÖÖ’ Æîü… ‡ÃÖ´Öë
¯ÖÏ•ÖÖŸÖÓ¡Ö úß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ êú ×»Ö‹ ¸ü֝ÖÖ¿ÖÖÆüß êú ׏ֻÖÖ±ú −Öê¯ÖÖ»Ö ´Öë 1950 ´Öë Æãü‹ ÃÖ¿ÖßÖ
ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ úÖ ¾ÖÖÔ−Ö Æîü… ‡ÃÖ ú£ÖÖ êú ´ÖÖ¬μÖ´Ö ÃÖê »ÖêÖú −Öê¯ÖÖ»Öß •Ö−Ö-•Öß¾Ö−Ö êú ÃÖÖ´ÖÖו֍ú
†Öî¸ü ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú •Öß¾Ö−Ö úÖ μÖ£ÖÖ£ÖÔ ×“Ö¡Ö Öà“ÖŸÖÖ Æîü…

“›ãü²ÖÖμÖÖ ˆÃÖ−Öê ú¿ŸÖß úÖê

וÖÃÖê Æü´Ö −Ö֏Öã¤üÖ ÃÖ´Ö—Öê…...”25

ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ¯ÖÓÛŒŸÖŸÖ ‘Æü×øüμÖÖë úÖ ¯Öã»Ö’ ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÖ Æîü… μÖÆü ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö 17
×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü 1950 úÖê ‘•Ö−ÖŸÖÖ’ ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö £ÖÖ… ‘Æü×øüμÖÖÓê úÖ ¯Öã»Ö’ ¿ÖßÂÖԍú £ÖÖê›ÍüÖ
“Ö׍úŸÖ ú¸üŸÖÖ Æîü… ‘ÆüÖ¾Ö›ÍüÖ úÖ ¯Öã»Ö’ μÖÖ ‘¯Ö™ü−ÖÖ úÖ ¯Öã»Ö’ ÆüÖêŸÖÖ ŸÖÖê ‹ú ²ÖÖŸÖ ³Öß ÃÖ´Ö—Ö
´Öë †ÖŸÖß… ‘Æü×øüμÖÖë úÖ ¯Öã»Ö’ úÖ ¸üÆüÃμÖ ŒμÖÖ Æîü, ¾ÖÆü ‘¸üêÖã’ êú ¿Ö²¤üÖë ´Öë –“ÃÖÖ¸êü וֻÖê
292
úß ¬Ö¸üŸÖß ¯Ö¸ü Æü×øüμÖÖÓ ×²ÖÖ¸ü ¸üÆüß Æïü… †ÖÃÖ´ÖÖ−Ö ´Öë א֧üÖë úÖ ¤ü»Ö “ÖŒú¸ü ´ÖÖ¸ü ¸üÆüÖ Æîü,
“Öᯙ —Ö¯Ö¼êü ´ÖÖ¸ü ¸üÆêü Æïü, ãú¢Öê, Öߤü›ÍüÖë †Öî¸ü ¤ü´Ö ŸÖÖê›ÍüŸÖê ‡ÓÃÖÖ−ÖÖë ´Öë ”ûß−ÖÖ-—Ö¯Ö™üß ÆüÖê ¸üÆüß
Æîü…...Æü¾ÖÖ ´Öë »ÖÖ¿ÖÖë úß ÃÖ›ÍüÖÓ¬Ö ±îú»Ö ¸üÆüß Æîü…...‡−Ö ×²ÖÖ¸üß Æãü‡Ô Æü×øüμÖÖë úÖê ²Ö™üÖê¸üú¸ü
úÖ¿Öß ›îü´Ö...−ÖÆüà...ú´Ö-ÃÖê-ú´Ö úÖê¿Öß ¯Ö¸ü ‹ú ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ¯Öã»Ö ŸÖîμÖÖ¸ü ׍úμÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ
Æîü…...Æü´ÖÖ¸üß ÃÖ¸üúÖ¸ü êú ¯Öã−ÖÙ−Ö´ÖÖÔÖ ×¾Ö³ÖÖÖ úÖ, ¯ÖæÓ•Öß¾ÖÖ¤üß ÃÖ´ÖÖ•Ö êú ‘‡Ó•Öß×−ÖμÖظüÖ
×¾Ö³Ö֐֒ úÖ −ÖμÖÖ −Ö´Öæ−ÖÖ...ŸÖÖ•Ö´ÖÆü»Ö úß ŸÖ¸üÆü †×«üŸÖßμÖ †Öî¸ü ¤ü¿ÖÔ−ÖßμÖ ÆüÖêÖÖ ¾ÖÆü ¯Öã»Ö…”26
μÖÆüÖÓ ‘¸üêÖã’ ¯ÖæٝÖμÖÖ-ÃÖÆü¸üÃÖÖ ´Öë †®Ö ÃÖӍú™ü ÃÖê ˆŸ¯Ö®Ö †ÖúÖ»Ö ´Öë ´Ö¸êü Æãü‹ »ÖÖêÖÖë êú
ÆüÛ›Ëü›üμÖÖë úß ²ÖÖŸÖ ú¸üŸÖê Æïü…
ÃÖ−ÖË 47 êú ²ÖÖ¤ü †ÖúÖ»Ö ´Öë ´Ö¸ü−Öê ¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÖ ×ÃÖ±Ôú ¯ÖæٝÖμÖÖ μÖÖ ÃÖÆü¸üÃÖÖ ´Öë Æüß
−ÖÆüà ²ÖÛ»ú ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë Æïü… ‹êÃÖÖ −ÖÆüà £ÖÖ ×ú ¤êü¿Ö ´Öë †−−Ö úß ú´Öß ÆüÖê ÖμÖß £Öß μÖÖ
±úÃÖ»Ö −ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ £ÖÖ… ²ÖÛ»ú μÖ£ÖÖ£ÖÔ ÛãÖ×ŸÖ μÖÆü Æîü ׍ú †®Ö ¸êü»ÖÖÖ›Íüß ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü ³Öê•Öê
•ÖÖŸÖê Æïü… ´Ö¬Öã¾Ö−Ö úÖ ‹ú −ÖÖî•Ö¾ÖÖ−Ö úÆüŸÖÖ Æîü – “ÖÖ›Íüß ÃÖê Æü´Ö »ÖÖêÖÖë êú ´Öã»Öãú úÖ †®Ö
²ÖÖÆü¸ü ÖμÖÖ Æîü… μÖÆü ÖÖ›Íüß Æüß ÃÖÖ¸êü ±úÃÖÖ¤ü úß •Ö›Íü Æîü…”27 ‘ÃÖÖ¹ýÖ’ úÖ ³Öß ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æîü
׍ú –“ÃÖÖ»ÖÖ ¸êü»Ö −ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ ŸÖÖê †¯Ö−Öê ´Öã»Öãú úÖ “ÖÖ¾Ö»Ö, ¬ÖÖ−Ö, ´Öú‡Ô ¤æüÃÖ¸üÖ ´Öã»Öãú
•ÖÖŸÖÖ…”28 ¸êü»Ö êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ÖÖÓ¬Öß•Öß êú μÖÆüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü £Öê… ¾Öê “ÖÖÆüŸÖê £Öê ׍ú Æü¸ü •ÖÖÆü úÖ
†®Ö ¾ÖÆüÖÓ êú ÃÖӍú™ü úÖê ¤æü¸ü ú¸êü, †ÖÃÖÖ−Öß ÃÖê ú´Ö ¤üÖ´ÖÖë ¯Ö¸ü Ãֲ֍úß •Öºþ¸üŸÖ ¯Öæ¸üß ÆüÖê
Ã֍êú… ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖ: ‡ÃÖß×»Ö‹ ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÖÖÓ¬Öß ¸êü»Ö êú ¯ÖÖ¬Ö¸ü ú³Öß −ÖÆüà ¸üÆëü… ÃÖÖ£Ö Æüß μÖÆü
ÃÖ““ÖÖ‡Ô ³Öß Æîü ׍ú þÖÖ¬Öß−ÖŸÖÖ †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö êú ÃÖ´ÖμÖ ¸êü»Ö ÃÖê Æü´Öë ³Ö¸ü¯Öæ¸ü ÃÖÆüÖμÖŸÖÖ ×´Ö»Öß, ¯Ö¸ü
†Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ¸êü»Ö Ö¸üß²ÖÖë êú ×»Ö‹ ‘¸üցÖÃÖß’ êú ºþ¯Ö ´Öë Æüß †Ö‡Ô…
¯ÖæٝÖμÖÖ úß ´Ö™ü´Öî»Öß ¬Ö¸üŸÖß †Öî¸ü ´Ö™ü´Öî»Öê †ÖÃÖ´ÖÖ−Ö êú −Öß“Öê, ´Ö™ü´Öî»Öê “ÖêÆü¸êü
“×−Ö¸üÖ¿ÖÖ úß ÃÖ¤Ôü †ÖÆüÖë †Öî¸ü ˆ´´Öߤü úß Ö´ÖÔ ÃÖÖÓÃÖÖë”29 ÃÖê ³ÖæÖ úÖ −ÖêŸÖéŸ¾Ö ú¸üŸÖê Æãü‹
†ÖÖê ²ÖœÍü ¸üÆêü £Öê, †Öî¸ü ³ÖæÖ ‘´ÖÖîŸÖ úÖ −ÖêŸÖ韾֒ ú¸ü ¸üÆüß £Öß… ´ÖÖîŸÖ úß ŸÖ»ÖÖ¿Ö ´Öë ¾Öê
†¯Ö−Öê ÖÖÓ¾Ö ‹¾ÖÓ ‘›üßÆü’ úÖê ”ûÖê›Íüú¸ü •ÖÖ ¸üÆêü £Öê… “¬Ö¸üŸÖß úß ”ûÖŸÖß “Ö߸üú¸ü, ¯ÖŸÖÖ»Ö ÃÖê
†®Ö ×−֍úÖ»Ö−Öê ¾ÖÖ»ÖÖë úÖê †Ö•Ö †®Ö −ÖÆüà ×´Ö»Ö ¸üÆüÖ”30 ˆ−Æëü »ÖÖŸÖÖ Æüî ׍ú –

“´Ö¸ü−ÖÖ ³Ö»ÖÖê ×¾Ö¤êü¿Ö ´Öë

293
 •ÖÆüÖÓ −Ö †¯Ö−ÖÖ úÖêμÖ
úÖμÖÖ ÖÖ‹ æúú¸üÖ ... ”31

²Öß¾Öß †Öî¸ü ²Ö““ÖÖë êú ³ÖæÖë “ÖêÆü¸üÖë úÖê μÖÖ¤ü ú¸ü ¾ÖÆü ¯Ö¸ü¤êü¿Ö ´Öë ³ÖæÖÖë ´Ö¸ü−ÖÖ Ã¾ÖߍúÖ¸ü ú¸üŸÖê
Æïü… ²Öß¾Öß úß ´ÖãÍãú¸üÖÆü™ü †Öî¸ü ²Ö““ÖÖë úß ŸÖÖêŸÖ»Öß ²ÖÖê×»ÖμÖÖë úÖê ²Ö“ÖÖ‹Ó ¸üÖ−Öê êú ×»Ö‹ ¾Öê
†¯Ö−ÖÖë ÃÖê ¤æü¸ü ÆüÖêŸÖê Æïü… †¯Ö−ÖÖë úÖê £ÖÖê›Íüß-ÃÖß Öã¿Öß ¤êü−Öê úß úÖê×¿Ö¿Ö ´Öë Öã¤ü ŸÖÖê ´Ö¸üŸÖê Æüß
Æïü, ¯Öß”êû ˆ−֍êú ×»Ö‹ ³Öß ´ÖÖîŸÖ ”ûÖê›Íü •ÖÖŸÖê Æïü…
»Öê׍ú−Ö ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü ‡ÃÖ ´ÖÖîŸÖ ÃÖê ²ÖêÖ²Ö¸ü ¸üÆüŸÖß Æîü… »ÖÖêÖÖë úÖê ´ÖÖîŸÖ ÃÖê
²Ö“ÖÖ−Öê úß ²ÖÖ•ÖÖ‹ ˆ−Æëü •Öê»ÖÖë ´Öë šæüÃÖ ¸üÆüß £Öß… ÃÖ¸üúÖ¸ü ´ÖÖîŸÖ †Öî¸ü †ÖúÖ»Ö úß Ö²Ö¸ü úÖê
“Ö²ÖÖ •ÖÖŸÖß Æîü… ÃÖÖ¸üÖ ÖÖÓ¾Ö Ø•Ö¤üÖ »ÖÖêÖÖë úÖ »ÖÖ¿Ö £ÖÖ… †ÓÖÏê•ÖÖë êú ÃÖ´ÖμÖ ´Öë »ÖÖêÖ †ÓÖÏê•Ö
†Öî¸ü ¯Öã×»ÖÃÖ ÃÖê ›ü¸üÖ ú¸üŸÖê £Öê, †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ÖÖÃ֍ú¸ü ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ Ã¡Öß ‡−Ö ÃÖ±êú¤ü-¯ÖÖê¿Ö
»ÖÖêÖÖë ÃÖê ›ü¸üŸÖß Æîü… •ÖÖê ´Öã½üß³Ö¸ü ´Öú‡Ô êú ¤üÖ−ÖÖë êú ×»Ö‹ ˆÃ֍êú ¿Ö¸ü߸ü úÖê •ÖÖ−Ö¾Ö¸üÖë úß
ŸÖ¸üÆü ¸üÖî¤ü ›üÖ»ÖŸÖê Æïü… ãú¸üÃÖÖÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü úÖ ÃÖêšü †Öî¸ü ÃÖæμÖÔ¾ÖÓ¿Öß ²ÖÖ²Öæ ÃÖ±êú¤ü ú¯Ö›Íêü ‹¾ÖÓ
úÖê™Ôü-¯Öï™ü êú −Öß“Öê ‹ú¤ü´Ö ‘²Öê¤ü¤Ôü ‹¾ÖÓ ¾ÖÆü¿Öß’ פüÖŸÖÖ Æîü… ÃÖÖ¸êü ¯ÖÏÖÓŸÖ úß •Ö−ÖŸÖÖ ³ÖæÖ ÃÖê
ŸÖ›Íü¯Ö-ŸÖ›Íü¯Ö ú¸ü ´Ö¸ü ¸üÆüß £Öß †Öî¸ ü−ÖêÆü¹ý ›ü−Ö»Ö¯Ö êú Ö§êü ¯Ö¸ü †Ö¸üÖ´Ö úß ×−Ö¦üÖ ±ú¸ü´ÖÖ ¸üÆêü
£Öê… ÃÖ¸üúÖ¸ü ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê —Öæšü úß “ÖÖ¤ü¸ü ÃÖê œüú ¤êüŸÖß Æîü… ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖ Ö»ÖÖ ‘ÖÖê™ü פüμÖÖ
•ÖÖŸÖÖ Æîü… “¯Ö™ü−ÖÖ êú ¯Ö¡ÖúÖ¸üÖë úß ™üÖê»Öß ´ÖãÓÆü ±úÖ›Íüú¸ü ¤êüÖŸÖß Æîü, úÖ−Ö ÖÖê»Öú¸ü ÃÖã−ÖŸÖß
Æîü †Öî¸ü †¾Ö֍Ëú ¸üÆü •ÖÖŸÖß Æîü…”31 êú−¦üßμÖ ÖÖª ´ÖÓ¡Öß ´ÖÆüÖê¤üμÖ ÃÖÖ¸üß ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê —Öãšü»ÖÖ
¤êüŸÖê Æïü… ÖÖÓ¬Öß•Öß úß ‘ÃÖŸμÖ-†ØÆüÃÖÖ’ †Öî¸ü ‘¸üÖ´Ö¸üÖ•μÖ’ úÖê ¾Öê ¸üÖï¤ü ›üÖ»ÖŸÖê Æïü… ÃÖ¸üúÖ¸ü
úÖ úÆü−ÖÖ £ÖÖ – “†ÖúÖ»Ö úß ²ÖÖŸÖë ´ÖŸÖ ú¸üÖê… ´ÖÖîŸÖë Æãü‡Ô Æîü ´ÖŸÖ úÆüÖê…”33 “ÖÖ¸üÖë ŸÖ¸ü±ú
†®Ö Æüß †®Ö Æîü… μÖÆü †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß −ÖêÆü¹ý ¿ÖÖÃÖ−Ö úß ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›Íüß ÃÖ““ÖÖ‡Ô Æîü, וÖÃÖê
‘¸üêÖã’ ²ÖÖæ²Öß ×“Ö×¡ÖŸÖ ú¸üŸÖê Æïü… ‘−Ö‹ ÃÖ¾Öê¸êü úß †Ö¿ÖÖ’ ¿ÖßÂÖԍú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ³Öß ‘¸üêÖã’
−ÖêÆü¹ý ¿ÖÖÃÖ−Ö úß ‹ú †Öî¸ü ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê ˆ•Ö֐ָü ú¸üŸÖê Æïü… −ÖêÆü¹ý ÃÖ¸üúÖ¸ü úÆüŸÖß Æîü–
“...Æü´Ö Ö§üß −ÖÆüà ”ûÖê›ÍëüÖê… ÖÖÓ¬Öß•Öß úÖ −ÖÖ´Ö »ÖÖê, ÃÖã²ÖÆü-ÃÖã²ÖÆü ŒμÖÖ ¸üÖê™üß-¸üÖê™üß úß ¸ü™ü
»ÖÖÖ ¸üÖß Æîü ŸÖã´Ö−Öê ? ¸üÖê™üß êú ×»Ö‹ ŸÖÖê ãú¢Öê »Ö›ÍüŸÖê Æïü… −ÖêÆü¹ý•Öß úß ²ÖÖŸÖë ÃÖã−ÖÖê – ™ü²ÖÖë
´Öë ÖêŸÖß ú¸üÖê, Ö´Ö»ÖÖë ´Öë †®Ö ˆ¯Ö•ÖÖ†Öê, ¿Öú¸üÓú¤ü ÖÖ†Öê...… ²Öê¤üÖ»Öß ²ÖÓ¤ü ú¸ü−Öê úß
´ÖÖÓÖ ´ÖŸÖ ú¸üÖê… •Ö´Öà¤üÖ¸üÖë úÖê ´Öã†Ö¾Ö•ÖÖ −ÖÆüà ¤üÖêÖê ? ÃÖ¸ü¤üÖ¸ü ¯Ö™êü»Ö −Öê úÆüÖ £ÖÖ, μÖÖ¤ü

294
−ÖÆüà–μÖÆü ›üîúŸÖß Æîü… •ÖÖ†Öê, ¸üÖ´Ö¬Öã−Ö ÖÖ†Öê… ú¯Ö›Íüê úß ŒμÖÖ •Öºþ¸üŸÖ Æîü, ³ÖÃ´Ö »ÖÖÖ†Öê…
Æü´ÖÖ¸üß ÃÖÓÍéúןÖ, ³ÖÖ¸üŸÖ¾ÖÂÖÔ úß ¯ÖÏÖ“Öß−Ö ÃÖÓÍéú×ŸÖ ¾Ö»ú»Ö †Öî¸ü ³ÖôÖ, ¸ü֏Ö...… Æü´Ö Ö§üß
−ÖÆüà ”ûÖê›êüӐÖê...… ”34 †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê Æãü‹ ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ −ÖêŸÖÖ†Öë úß μÖÆü ÃÖ““Öß
ŸÖþÖ߸ü Æîü… ˆ−֍úÖ ¾ÖÖÔ ²Ö¤ü»Ö ÖμÖÖ £ÖÖ †Öî¸ü “Ö׸ü¡Ö ²Ö¤ü»Ö ¸üÆüÖ £ÖÖ… ¸üÖ¾Öß êú ŸÖ™ü ¯Ö¸ü ¯ÖæÖÔ
þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ úÖ ÃÖӍú»¯Ö »Öê−Öê ¾ÖÖ»Öê −ÖêÆü¹ý, ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ²Ö−Ö−Öê êú ²ÖÖ¤ü Ö´Ö»Öê †Öî¸ü ™ü²ÖÖë úß
²ÖÖŸÖë ú¸ü ¸üÆêü £Öê! ÖÖÓ¬Öß êú ¯ÖÏןÖ×−Ö×¬Ö úÖ “Ö׸ü¡Ö ²Ö¤ü»Ö “ÖãúÖ £ÖÖ… ˆÃÖê Ö§üß ×¯ÖÏμÖ £Öß,
•Ö−ÖŸÖÖ −ÖÆüà…
‘³Öæ×´Ö¤ü¿ÖÔ−Ö úß ³Öæ״֍úÖ’ ¿ÖßÂÖԍú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ÃÖ−ÖË 1966 ‡Ô. ´ÖÓêÓ ¤ü×ÖÖ ×²ÖÆüÖ¸ü ´Öë
¯Ö›Íêü ÃÖæÖê ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æîü… μÖÆü ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö 6 ™ãüú›ÍüÖÓê ´Öë 9 פüÃÖ´²Ö¸ü 1966 ÃÖê »Öêú¸ü 13
•Ö−Ö¾Ö¸üß 1967 ŸÖú ‘פü−Ö´ÖÖ−Ö’ ¯Öס֍úÖ ´Öë ¬ÖÖ¸üÖ¾ÖÖ×Æüú ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö £ÖÖ…
‘úÖêÖ •Ö»Öß ¬Ö¸üŸÖß’ úÖ ¤ü¿ÖÔ−Ö ú¸ü−Öê ‘¸üêÖã’ †–ÖêμÖ êú ÃÖÖ£Ö ÖμÖÖ, −Ö¾ÖÖ¤üÖ, ´ÖãӐÖê¸ü,
ײÖÆüÖ¸ü¿Ö¸üß±ú †Öî¸ü †ÓŸÖ ´Öë ¯Ö»ÖÖ´Öæ •ÖÖŸÖê Æïü…
¤ü×ÖÖ ×²ÖÆüÖ¸ü ´Öë †ÖúÖ»Ö úÖ ¯ÖύúÖê¯Ö ‹êÃÖÖ ¯Ö›ÍüÖ ×ú ÆüÖê™ü»ÖÖë úÖ †ÖúÖ»Ö ¯Ö›Íü
ÖμÖÖ… ÆüÖê™ü»ÖÖë êú †ÖúÖ»Ö úÖ ¸üÆüÃμÖ ÆüÖê™ü»Ö ´Öî−Öê•Ö¸ü ÃÖ´Ö—ÖÖŸÖÖ Æîü– “ŸÖÓ¤æü¸üß ŒμÖÖ, úÖê‡Ô ³Öß
ד֍ú−Ö −ÖÆüà… ›êüœÍü ÃÖÖî ´ÖãِÖμÖÖë êú †Ö›Ôü¸ü ŸÖÖê ¸üÖê•Ö ‘ˆ¬Ö¸’ ÃÖê μÖÖ−Öß ²ÖÖÆü¸ü ÃÖê ×´Ö»ÖŸÖê
Æïü...¯»Öß•Ö ¾Öê™ü ×™ü»Ö ™Ëü¾Öê™üß ×±úŒ£Ö…”35 ‡−Ö ÆüÖê™ü»ÖÖë ´Öë – “¸üÖê•Ö פü»»Öß †£ÖÖÔŸÖ êú−¦ü ÃÖê
úÖê‡Ô-−Ö-úÖê‡Ô ‘†®Ö¤üÖŸÖÖ’ ˆ›Íüú¸ü †ÖŸÖÖ Æîü ‘›ÒüÖˆ™ü’ ¤êüÖ−Öê… (”û¢Ö¸ü úÖ ´Öê»ÖÖ ÆüÖê ÖμÖÖ
μÖÆü ›ÒüÖˆ™ü!) ”36 Æü´ÖÖ¸êü †®Ö¤üÖŸÖÖ†Öë êú ×»Ö‹ †ÖúÖ»Ö ´Ö−ÖÖê¸Óü•Ö−Ö úÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö Æîü… †Ö²ÖÖ¸üÖë
´Öë ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úÖ ²ÖÖ¸ü-²ÖÖ¸ü Öã»ÖÖÃÖÖ ×úμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü ׍ú – “¸üÖ•Ö¬ÖÖ−Öß ´Öë, ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë
¤ü߯ÖÖ¾Ö×»ÖμÖÖÓ ÃÖ•ÖŸÖß Æïü… ¯Ö™ü֏Öê ±æú™üŸÖê Æïü, ±ãú»Ö—Ö×›ÍüμÖÖÓ ”æû™üŸÖß Æïü…...ˆ¬Ö¸ü, ÖμÖÖ êú ÖÖÓ¾ÖÖë
´Öë, ´ÖÓãÖê¸ü êú ¤üׁ֝Öß ×ÆüÃÃÖê ´Öë, ¯Ö»ÖÖ´Öæ †Öî¸ü Æü•ÖÖ¸üß²ÖÖÖ úß ¯ÖÆüÖ×›ÍüμÖÖë †Öî¸ü •ÖӐֻÖÖë úß
¬Ö¸üŸÖß úß ”ûÖןÖμÖÖÓ ¤ü¸üúŸÖß Æïü, ¯ÖÖ−Öß ¯ÖÖŸÖÖ»Ö úß †Öê¸ü ׏ÖÃ֍úŸÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… †Ö¤ü´Öß
³ÖæÖ ÃÖê ‹ëšü-‹ëšüú¸ü ´Ö¸ü−Öê »ÖÖŸÖê Æïü…”37 ÃÖæÖê ´Öë •Ö−ÖŸÖÖ •Ö»Ö êú †³ÖÖ¾Ö úÖê —Öê»Ö ¸üÆüß £Öß
†Öî¸ü Æü´ÖÖ¸êü ¯ÖÏןÖ×−Ö×¬Ö ‘Û¾ÆüÍúß †Öî¸ü ÍúÖ“Ö’ êú †³ÖÖ¾Ö úÖê… †Ö•ÖÖ¤üß êú ¤üÖê ¤ü¿ÖúÖë êú
†Ó¤ü¸ü úß μÖÆü ÃÖ““ÖÖ‡Ô Æîü… ‘¸üêÖã’ úÖ μÖÆü ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö −Ö֐ÖÖ•ÖãÔ−Ö úß “ÖÙ“ÖŸÖ ú×¾ÖŸÖÖ
‘†úÖ»Ö †Öî¸ü ˆÃ֍êú ²ÖÖ¤ü’ úß μÖÖ¤ü פü»ÖÖ ¤êüŸÖÖ Æîü–

295
 “ú‡Ô פü−ÖÖë ŸÖú “Öæ»ÆüÖ ¸üÖêμÖÖ, “ÖŒúß ¸üÆüß ˆ¤üÖÃÖ
ú‡Ô פü−ÖÖë ŸÖú úÖ−Öß ãúןÖμÖÖ ÃÖÖê‡Ô ˆÃ֍êú ¯ÖÖÃÖ
ú‡Ô פü−ÖÖë ŸÖú »ÖÖß ³ÖßŸÖ ¯Ö¸ü ×”û¯Öú×»ÖμÖÖë úß Ö¿ŸÖ
ú‡Ô פü−ÖÖë ŸÖú “ÖæÆüÖë úß ÆüÖ»ÖŸÖ ¸üÆüß ×¿ÖúÃŸÖ …”38

1952 êú ‡ÃÖ †úÖ»Ö ÃÖê ³ÖßÂÖÖ †úÖ»Ö £ÖÖ 1966 úÖ… −Ö֐ÖÖ•ÖãÔ−Ö êú †úÖ»Ö ´Öë ú‡Ô
פü−ÖÖë ŸÖú Æüß “Öæ»ÆüÖ, “ÖŒúß, ãúןÖμÖÖ, ×”û¯Öú»Öß †Öî¸ü “ÖæÆüÖë úß ÆüÖ»ÖŸÖ ×ÃÖ¿ÖŒŸÖ ¸üÆüŸÖß
Æîü… ‘ú‡Ô פü−ÖÖë êú ²ÖÖ¤ü’ ‘Ö¸ü ´Öë ¤üÖ−Öê ³Öß †ÖŸÖê Æïü †Öî¸ü †ÖӐÖ−Ö ´Öë ¬Öã†ÖÓ ³Öß ˆšüŸÖÖ Æîü…
»Öê׍ú−Ö ‘¸üêÖã’ êú †úÖ»Ö ´Öë †Ö¿ÖÖ úß úÖê‡Ô “ִ֍ú −ÖÆüà פüÖŸÖß… ÃÖæÖê ¬Ö¸üŸÖß úß ŸÖ¸üÆü
»ÖÖêÖÖë úÖ Æéü¤üμÖ ³Öß ÃÖæÖŸÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ £ÖÖ… úÖêÃÖ»ÖÖ ÖÖÓ¾Ö ´Öë ÃÖÖŸÖ ×¤ü−Ö úß ´ÖÖÓ ‘ÖêÃÖÖ¸üß’
Ö֍ú¸ü ¸üÆüŸÖß Æîü †Öî¸ü Æü¾Öê»Öß êú ´ÖÖ׻֍ú êú ‘Ö¸ü ÃÖŸμÖ−ÖÖ¸üÖμÖÖ ³ÖÖ¾ÖÖ−Ö úß ¯Öæ•ÖÖ ´ÖÓê ¯Öæ›Íüß-
²ÖÓãפüμÖÖ †Öî¸ü •Ö»Öê²Öß úß ¬Öæ´Ö ´Ö“Öß Æãü‡Ô Æîü… וÖÃÖ †−ÖÖ•Ö úÖê ׍úÃÖÖ−Ö †¯Ö−Öß Æüøüß Ö»ÖÖ-
Ö»ÖÖ ú¸ü ¯Öî¤üÖ ú¸üŸÖÖ Æîü, †Ö•Ö ¾ÖÆüß †−ÖÖ•Ö ˆÃ֍êú ×»Ö‹ −ÖÆüà Æîü… ¬Ö¸üŸÖß úß ”ûÖŸÖß “Ö߸ü
ú¸ü †−ÖÖ•Ö ¯Öî¤üÖ ú¸ü−Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ×úÃÖÖ−Ö †Ö•Ö †¯Ö−Öß ´ÖÖÓ, ¯ÖŸ−Öß, ²ÖÆü−Ö †Öî¸ü ²Öê™üß úß ±ú™üß
”ûÖןÖμÖÖë úÖê ¤êüÖŸÖÖ Æîü… †−ÖÖ•Ö ´ÖÖӐÖ−Öê ¯Ö¸ü ´ÖÖ׻֍ú úÆüŸÖÖ Æîü – ““ÖÖê¸üß ´Öë ¯Öú›ÍüÖ ¤êüÖÖ…
›üîúŸÖß ´Öë ±ÓúÃÖÖ ¤êüÖÖ… •ÖêÆü»Ö ¤êü ¤êüÖÖ…”39 ãú”û פü−ÖÖë ²ÖÖ¤ü ‡ÃÖ ÖÖÓ¾Ö ´Öë †®Ö −ÖÆüà †ÖμÖêÖÖ,
ÃÖÖŸÖ ×¤ü−Ö úß ´ÖÖÓ −ÖÆüà ¸üÆêüÖß, ˆÃ֍úÖ ²Ö““ÖÖ −ÖÆüà ¸üÆêüÖÖ †Öî¸ü ¿ÖÖμÖ¤ü úÖêÃÖ»ÖÖ ÖÖÓ¾Ö ³Öß −Ö
¸üÆêü…
−Ö¾ÖÖ¤üÖ úÖ ‹ÃÖ.›üß.†Öê. •Ö−ÖÖ²Ö †²¤ãü»Ö Öî¸ü úÖ †úÖ»Ö ÃÖê ãú”û »Öê−ÖÖ-¤êü−ÖÖ −ÖÆüà
Æîü… †–ÖêμÖ †Öî¸ü ‘¸üêÖã’ úÖê ¾ÖÆü ‘׸ü»Öß±ú’ ¤êü−Öê ¾ÖÖ»ÖÖ ÃÖ´Ö—ÖŸÖÖ Æîü… úÆüŸÖÖ Æîü – “´Öï−Öê
ÃÖ´Ö—ÖÖ ×ú †Ö¯Ö »ÖÖêÖ úÖê‡Ô ׸ü»Öß±ú ¤êü−Öê †Ö‹ Æïü…... Öî¸ü ! ŸÖÖê, ´ÖÆüÖ¿ÖμÖ, ׸ü»Öß±ú μÖÖ−Öß
‘ÃÖÆüÖμÖê úÖ úÖ´Ö ¤êüÖ−Öê êú ×»Ö‹ ŸÖÖê ...†Öî¸ü ÆüÖÓ, ‘׸ü»Öß±ú’ úÖ ŒμÖÖ ´ÖŸÖ»Ö²Ö ÃÖ´Ö—ÖŸÖê Æïü,
†Ö¯Ö ? ÃÖÆüÖμÖŸÖÖ ? •Öß −ÖÆüà ! Ö»ÖŸÖ ! ׸ü»Öß±ú úÖ ÃÖÆüß ´ÖÖ−Öê Æîü ‘ÃÖ-ÆüÖ-μÖ’!... ÃÖ´Ö—ÖÖ
? ”40 μÖÆüÖÓ ‘׸ü»Öß±ú’ ¿Ö²¤ü úÖ †£ÖÔ ×²ÖÆüÖ¸ü êú ŸÖŸúÖ»Öß−Ö ´ÖãμÖ´ÖÓ¡Öß éúֲֻ»Ö³Ö ÃÖÆüÖμÖ
ÃÖê Æîü… ‹ú Æüß ¿Ö²¤ü ´Öë ‘¸üêÖã’ ¸üÖ•Ö−Ößן֖ÖÖë †Öî¸ü ÃÖ¸üúÖ¸üß ú´ÖÔ“ÖÖ׸üμÖÖë êú “ÖêÆü¸üÖë úÖê
ˆ•Ö֐ָü ú¸ü ¤êüŸÖê Æïü… ‹ÃÖ.›üß.†Öê. ¤îü×−֍ú †Öú›ÍüÖ ³Öß Ö»ÖŸÖ ²ÖŸÖÖŸÖÖ Æîü… ÃÖ¸üúÖ¸ü úß

296
ŸÖ¸ü±ú ÃÖê »ÖÖÖŸÖÖ¸ü μÖÆü ‘ÖÖêÂ֝ÖÖ úß •ÖÖŸÖß Æîü ׍ú »ÖÖêÖ ³ÖæÖ ÃÖê ´Ö¸ü −ÖÆüà ¸üÆêü Æïü… •Ö²Ö׍ú
– “...24 •Öã»ÖÖ‡Ô, 1966 úÖê ÃÖãÖÖ›Íüß ´ÖÆüŸÖÖê −Öê ³ÖæÖ-¯μÖÖÃÖ ÃÖê ›üÖ»™ü−֐ÖÓ•Ö ´Öë ¤ü´Ö
ŸÖÖê›Íüú¸ü ³ÖãÖ´Ö¸üß úß ‘ÖÖêÂ֝ÖÖ ú¸ü ¤üß… 26 •Öã»ÖÖ‡Ô úÖê ÃÖãÖ¤üμÖÖ»Öß ³Öæ‡μÖÖÓ… 27 úÖê
ו֢Ö−Ö ³Öæ‡μÖÖÓ…...´Ö®Öæ ´ÖÖÓ—Öß úß †Öî¸üŸÖ… ‹ú †Öî¸üŸÖ ŸÖß−Ö ²Ö““ÖÖë êú ÃÖÖ£Ö æú¯Ö ´Öë אָüú¸ü
´Ö¸ü Ö‡Ô… ‹ú †–ÖÖŸÖ ¾μÖÛŒŸÖ...‹ú †Öî¸üŸÖ...‹ú ²Ö““ÖÖ...!! ”41 »Öê׍ú−Ö ÃÖ¸üúÖ¸ü úÖ
úÆü−ÖÖ Æîü ׍ú †úÖ»Ö úß ÃÖ´ÖÃμÖÖ ˆŸÖ−Öß ³ÖßÂÖÖ −ÖÆüà Æîü ו֟Ö−ÖÖ Æü»»ÖÖ ×úμÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ
Æîü… ³ÖæÖß †ÖӏÖÖë úÖê ¾Öê ³ÖÖê•Ö−Ö êú ²Ö¤ü»Öê ³ÖÖÂÖÖ ÃÖã−ÖÖŸÖê Æïü…
‘¯Öã¸üÖ−Öß úÆüÖ−Öß : −ÖμÖÖ ¯ÖÖšü’ ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö 8 −Ö¾ÖÓ²Ö¸ü, 1964 úÖê ‘¬Ö´ÖÔμÖãÖ’ ´Öë
¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü†Ö £ÖÖ… ²ÖÖœÍü úÖ †Ö−ÖÖ ‘¸üêÖã’ êú ×»Ö‹ ‘¯Öã¸üÖ−Öß úÆüÖ−Öß’ úß ŸÖ¸üÆü Æî »Öê׍ú−Ö
ˆÃÖÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †−Öã³Ö¾Ö ²ÖÛ»ú μÖæ úÆëü – †Ö´Ö †Ö¤ü´Öß ÃÖê »Öêú¸ü ¸üÖ•Ö−Ößן֖ÖÖë ŸÖú êú “ÖêÆü¸üÖë
úÖê ¯ÖÆü“ÖÖ−Ö−ÖÖ ‘−ÖμÖÖ ¯ÖÖšü’ Æîü… úÖêÃÖß ´Öë †ÖμÖê ²ÖÖœÍü êú úÖ¸üÖ ÖÖÓ¾Ö úÖ ÖÖÓ¾Ö •Ö»Ö´Ö−Ö Æîü,
“ÖÖ¸üÖë ŸÖ¸ü±ú •Ö»Ö Æüß •Ö»Ö Æîü… ˆÃÖ ¯ÖÖ−Öß ´Öë ÖÖÓ¾Ö ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ™üÖ¯Öæ úß ŸÖ¸üÆü פüÖŸÖê Æïü…
‹ú ŸÖ¸ü±ú •Ö»Ö ÃÖê •Ö−Ö´ÖÖ−ÖÃÖ ´ÖÓêÓ ÆüÖÆü֍úÖ¸ü ´Ö“Öß Æãü‡Ô Æîü †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú Öê¡Ö êú
¯Ö¸üÖ×•ÖŸÖ ˆ´´Öߤü¾ÖÖ¸ü •Ö−Ö ÃÖê¾Öú•Öß úÖ ÃÖ¯Ö−ÖÖ ÃÖ֍úÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ −Ö•Ö¸ü †Ö ¸üÆüÖ Æîü… ²ÖÖœÍü êú
×»Ö‹ ³ÖÖ¾ÖÖ−Ö úÖê ¤ãüÆüÖ‡Ô ¤êüŸÖê Æïü… “Öß−Öß †ÖÎú´ÖÖ êú ÃÖ´ÖμÖ ¾ÖÆü ³ÖÖÂÖÖ ¤êü−Öê †Öî¸ü ±Óú›ü
¾ÖÃÖæ»Ö−Öê ´ÖÓê ¯Öß”êû ¸üÆü ÖμÖê £Öê »Öê׍ú−Ö ‡ÃÖ ²ÖÖ¸ü “ÖæúŸÖê −ÖÆüà Æïü… ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü¤üÖŸÖÖ úÖê ¯Ö“ÖÖÃÖ
²ÖÖœÍüÖÏÃŸÖ ÖÖÓ¾Ö êú ²Ö¤ü»Öê ›êüœÍü ÃÖÖî ÃÖӏμÖÖ ²ÖŸÖÖŸÖê ÆÓüîÓ, ‡ÃÖ ˆ´´Öߤü êú ÃÖÖ£Ö ×ú –
“...•μÖÖ¤üÖ ÖÖÓ¾Ö ²ÖÖœÍüÖÏÃŸÖ ÆüÖêÖÖ ŸÖÖê ׸ü»Öß±ú ³Öß •μÖÖ¤üÖ-•μÖÖ¤üÖ ×´Ö»ÖêÖÖ, ‡ÃÖ ‡»Ö֍êú úÖê…
†¯Ö−Öê Öê¡Ö úß ³Ö»ÖÖ‡Ô êú ×»Ö‹ ´Öï Ãֲ֍ãú”û ú¸ü Ã֍úŸÖÖ ÆæÑü… †Öî¸ü —Öæšü ŒμÖÖë ? ³ÖÖ¾ÖÖ−Ö −Öê
“ÖÖÆüÖ ŸÖÖê ú»Ö ŸÖú ¤üÖî ÃÖÖî ÖÖÓ¾Ö •Ö»Ö´Ö−Ö ÆüÖê •ÖÖ Ã֍úŸÖê Æïü! ”42 †¯Ö−Öê úÖμÖԍúŸÖÖÔ†Öë ÃÖê
״ֻ֍ú¸ü ²Ö¸ü¤üÖÆüÖ-²ÖÖÓ¬Ö ŸÖã›Íü¾ÖÖ ›üÖ»ÖŸÖê Æïü, וÖÃÖÃÖê úòÖÖ ¸üÖ´Ö¯Öã¸ü ³Öß ²ÖÖœÍüÖÏÃŸÖ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü
†Öî¸ü †±ú¾ÖÖÆü μÖÆü ±îú»ÖÖŸÖê Æïü ׍ú “ÖæÆüÖë −Öê ²ÖÖœÍü ´Öë ×²Ö»Ö ú¸ü פüμÖÖ £ÖÖ… ¤æüÃÖ¸êü פü−Ö ÃÖã²ÖÆü
ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü¤üÖŸÖŸÖÖ †¯Ö−Öê ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü ´ÖÓê ³Öê•ÖŸÖÖ Æîü– “†Ö•Ö ¸üÖŸÖ ²Ö¸ü¤üÖÆüÖ ²ÖÖÓ¬Ö ™æü™ü •ÖÖ−Öê êú úÖ¸üÖ
ú¸üß²Ö ›êüœÍü ÃÖÖî ÖÖÓ¾Ö ×±ú¸ü ›æü²Öê...… ”43
¸üÖ•Ö−Ößן֖ÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ¾μÖÖ¯ÖÖ¸üß †Öî¸ü ²Ö›Íêü ´ÖÆüÖ•Ö−Ö ³Öß ‡ÃÖ ÃÖㆾÖÃÖ¸ü úÖê ÖÖê−ÖÖ
−ÖÆüà “ÖÖÆüŸÖê… ‘¸üêÖã’ úÆüŸÖê Æïü– ““Öß−Öß †ÖÎú´ÖÖ êú ÃÖ´ÖμÖ ¾Öê ÆüÖ£Ö ´Ö»Öú¸ü ¸üÆü Ö‹…...μÖÆü
†úÖ»Ö úÖ Æü»»ÖÖ “Ö»Ö Æüß ¸üÆüÖ £ÖÖ ×ú ³ÖÖ¾ÖÖ−Ö −Öê ²ÖÖœÍü ³Öê•Ö פüμÖÖ… ¤ü¸ü¾ÖÖ•Öê êú ¯ÖÖÃÖ
ŸÖú †Ö‡Ô Æãü‡Ô ÖӐÖÖ ´Öë úÖî−Ö −ÖÆüà ÆüÖ£Ö ¬ÖÖꋐÖÖ ³Ö»ÖÖ… ˆ−֍êú ÖÖê¤üÖ´Ö ÖÖ»Öß ÆüÖê Ö‹,
297
¸üÖŸÖÖë¸üÖŸÖ ²ÖÆüß-ÖÖŸÖê ¤ãü¹ýßօ †úÖ»Ö-¯Öß×›ÍüŸÖÖë êú ×»Ö‹ ±Óú›ü êú ¯ÖîÃÖê ¤êü−Öê úß ÃÖ¸üúÖ¸üß
Öî¸ü-ÃÖ¸üúÖ¸üß †¯Öß»Ö, ¯Ö¸ü ˆ−ÆüÖë−Öê פü»Ö ÖÖê»Öú¸ü ¯ÖîÃÖê פü‹…...†−ÖÖ•Ö ? †−ÖÖ•Ö úÆüÖÑ ?
”44 ¾Öê²ÖÖœÍü ¯Öß×›ÍüŸÖÖë úÖê ¯ÖîÃÖÖ ŸÖÖê ¤êüŸÖê Æïü ¯Ö¸ü †−ÖÖ•Ö −ÖÆüà… ¤üÖê ÃÖÖî ²ÖÖœÍüÖÏÃŸÖ ÖÖÓ¾ÖÖë ´Öë
ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ãú”û ³Öß ´ÖãÆîüμÖÖ −ÖÆüà ú¸ü¾ÖÖμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖê ²ÖÖ¸ü-
²ÖÖ¸ü μÖÆü ‘ÖÖêÂ֝ÖÖ úß •ÖÖŸÖß Æîü ׍ú– “...†Öî¸ü ׸ü»Öß±ú ³Öê•ÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… “ÖÖ¾Ö»Ö-†Ö™üÖ-
ŸÖê»Ö-ú¯Ö›ÍüÖ- ׍ú¸üÖÃÖ−Ö-ŸÖê»Ö-´ÖÖדÖÃÖ-ÃÖÖ²Öæ¤üÖ−ÖÖ-“Öß−Öß ÃÖê ³Ö¸êü ¤üÃÖ ÃÖ¸üúÖ¸üß ™Òüú ¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ÆüÖê
“Öãêú Æïü…”45 »Öê׍ú−Ö ‡−Ö´Öë ÃÖê ãú”û ³Öß •Ö−ÖŸÖÖ êú ¯ÖÖÃÖ −ÖÆüà ¯ÖÆãÓü“ÖŸÖÖ Æîü… ¤üÖê פü−Ö êú ²ÖÖ¤ü
”û¯¯Ö¸üÖë, ¯Öê›ÍüÖÓê †Öî¸ü ™üß»ÖÖë ¯Ö¸ü ²Öîšêü ¯ÖÖ−Öß ÃÖê בָêü ³ÖæÖê-¯μÖÖÃÖê †Öî¸ü †ÃÖÆüÖμÖ »ÖÖêÖÖë úß †ÖӏÖë
ãú”û −ÖÖ¾ÖÖë úÖê ¤êüÖŸÖß Æî… ˆ−֍úß †ÖяÖÖë ´Öë “Ö´Öú †Ö •ÖÖŸÖß Æîü, ¯Ö¸ü ¾ÖÆü “ִ֍ú ŸÖã¸ÓüŸÖ Æüß
ÖÖμÖ²Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü… ¯ÖÆü»Öß −ÖÖ¾Ö ¯Ö¸ü úÖӐÖÏêÃÖ úÖ —ÖÓ›üÖ £ÖÖ †Öî¸ü †Ö׏ָüß −ÖÖ¾Ö ¯Ö¸ü ³Öß…
¯ÖÖ™üá ˆÃÖ ¾ÖŒŸÖ ³Öß †¯Ö−Öê ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü úÖμÖÔ ÃÖê ¯Öß”êû −ÖÆüà Æü™üŸÖß… ³ÖæÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ³ÖÖê•Ö−Ö −ÖÆüà
³ÖÖÂÖÖ ÃÖã−ÖÖμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…
‘¯Ö™ü−ÖÖ-•Ö»Ö¯ÖÏ»ÖμÖ’ ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö úÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖ−ÖË 1975 ´Öë †ÖμÖê ¯Ö™ü−ÖÖ úß ²ÖÖœÍü ÃÖê
Æîü… ‡Ã֍úÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö ‘פü−Ö´ÖÖ−Ö’ ÃÖÖ¯ŸÖÖ×Æüú êú 21 ×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü 1975 ÃÖê 20 †Œ™æü²Ö¸ü
1975 ŸÖú “ÖÖ¸ü ׍ú¿ŸÖÖë ´Öë Æãü†Ö £ÖÖ… ‡ÃÖ´Öë ¯ÖÖÓ“Ö †¯ÖμÖÖ−Ö Æïü - (1) ãú¢Öê úß †Ö¾ÖÖ•Ö
(2) •ÖÖê ²ÖÖê»Öê ÃÖÖê ×−ÖÆüÖ»Ö (3) ¯ÖÓ”ûß úß »ÖÖ¿Ö (4) ú»Ö֍úÖ¸üÖë úß ×¸ü»Öß±ú ¯ÖÖ™üá (5) ´ÖÖ−ÖãÂÖ
²Ö−Öê ¸üÆüÖê… ‡ÃÖ´Öë •Ö»Ö úß ×¾Ö−ÖÖ¿Ö»Öß»ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ŸÖ֝›ü¾Ö −ÖéŸμÖ úÖê פüÖÖμÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ‡ÃÖ
׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë ÃÖ¸üúÖ¸üß †´Ö»Öê †Öî¸ü ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú úÖμÖԍúŸÖÖÔ†Öë êú †ÃÖ»Öß “ÖêÆü¸üÖë úÖê ÖÖê»ÖÖ
ÖμÖÖ Æîü… ˆ−֍êú ×»Ö‹ ´Ö−ÖãÂμÖ úß μÖÖŸÖ−ÖÖ úÖ úÖê‡Ô ´ÖÖê»Ö −ÖÆüà Æîü… ¾Öê •Ö´Öú¸ü •Ö−ÖŸÖÖ úÖ
¿ÖÖêÂÖÖ ú¸üŸÖê Æïü… ‹ú ŸÖ¸ü±ú •Ö»Ö úß ×¾Ö−ÖÖ¿Ö»Öß»ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ŸÖ֝›ü¾Ö −ÖéŸμÖ Æîü ŸÖÖê ¤æüÃÖ¸üß †Öê¸ü
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú †´Ö»ÖÖë úß †´ÖÖ−Ö¾ÖßμÖ ¾Öéרü… ¯Ö™ü−ÖÖ úß •Ö−ÖŸÖÖ ²ÖÖœÍü úÖê ³ÖÖêÖŸÖß †Öî¸ü —Öê»ÖŸÖß
Æîü… ²ÖÖœÍü êú ¯ÖÖ−Öß ´Öë ¯Ö™ü−ÖÖ úÖ ÃÖãÆüÖÖ ×´Ö™ü •ÖÖŸÖÖ Æîü… ¯ÖÖ−Öß Ö¸üß²ÖÖë úß ×úÃ´ÖŸÖ ´Öë †ÖÖ
»ÖÖÖŸÖß Æîü…
²ÖÖœÍü úß ÃÖӍú™ü úÖê ãú¢Öê †¯Ö−Öê ‘×ÃÖŒÃ£Ö ÃÖëÃÖ’ ÃÖê ³ÖÖÓ¯Ö ú¸ü ¸üÖê−ÖÖ ¿Öãºþ ú¸ü ¤üêŸÖê
Æïü… “ÖÖ¸üÖë ŸÖ¸ü±ú úÖ¹ýם֍ú †Ö¢ÖÔ−ÖÖ¤ü úß ³ÖμÖÖ−֍ú ¯ÖÏן֬¾Ö×−ÖμÖÖÓ ÖæÓ•Ö ˆšüŸÖß Æïü… ãú¢Öê
†Ö¿ÖӍúÖ ‹¾ÖÓ ÖŸÖ¸êü úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖӍêúŸÖ ú¸ü ¸üÆêü £Öê… ¾Öê ´Ö−ÖãÂμÖÖë úÖê ÆüÖê׿ÖμÖÖ¸ü ú¸üŸÖê Æïü…

298
 ¸üÖŸÖ úÖê ÃÖÖê−Öê úß ¯ÖÏŸÖ߁ÖÖ ´Öë μÖÖ μÖæ úÆëü–²ÖÖœÍü úß †Öãú»Ö ¯ÖÏŸÖ߁ÖÖ ´Öë »ÖêÖú úß
ôÖéןÖμÖÖë ´Öë ãú”û ²ÖêŸÖ¸üŸÖß²Ö ¥ü¿μÖÖë êú “Ö»Ö×“Ö¡Ö ˆ³Ö¸üŸÖê Æïü… ˆÃÖê 1947 êú ´Ö×−ÖÆüÖ¸ü (ŸÖ²Ö
¯ÖæٝÖμÖÖ †²Ö ú×™üÆüÖ¸ü וֻÖÖ) ‡»Ö֍êú êú ²ÖÖœÍü úß μÖÖ¤ü †ÖŸÖß Æîü, •ÖÆüÖÓ ¾ÖÆü †¯Ö−Öê
ÃÖÖ×ÆüÛŸμ֍ú Öã¹ý ÃÖŸÖß−ÖÖ£Ö ³ÖÖ¤ãü›Íüß êú ÃÖÖ£Ö ÃÖÆüÖμÖŸÖÖ úÖμÖÔ ÆêüŸÖ㠐ÖμÖÖ £ÖÖ… ˆÃ֍êú ˆ¯Ö¸üÖÓŸÖ,
1949 úß ´ÖÆüÖ−ÖÓ¤üÖ úß ²ÖÖœÍü ÃÖê בָêü ²ÖÖ¯ÖÃÖß £ÖÖ−Öê êú ‹ú ‡»Ö֍êú ´Öë »ÖêÖú ¯ÖÆãÓü“ÖŸÖÖ Æîü…
¾ÖÆü ¤êüÖŸÖÖ Æîü ׍ú úß“Ö›Íü-¯ÖÖ−Öß ´Öë »Ö£Ö¯Ö£Ö ³ÖæÖê-¯μÖÖÃÖê-−Ö¸ü-−ÖÖ¸üß †¯Ö−Öê »ÖÖêúÃÖÓÍéú×ŸÖ †Öî¸ü
»ÖÖêúÖߟÖÖë ´ÖêÓ ´Ö−Ö Æïü… ˆ−֍êú ´Öã¸ü—ÖÖμÖê †Öî¸ü ÃÖæÖê “ÖêÆü¸üÖë ¯Ö¸ü ´ÖãŒŸÖ ×Ö»Ö׏ֻÖÖÆü™ü Æîü…
»ÖêÖú ÃÖÖê“ÖŸÖÖ Æîü– “Æü´Ö ׸ü»Öß±ú ²ÖÖÓ™üú¸ü ³Öß ‹êÃÖß ÆÓüÃÖß ˆ−Æëü ¤êü Ã֍ëúÖê ŒμÖÖ ! ”46
´Ö”û»Öß †Öî¸ü “ÖæÆüÖë úÖê —Öã»ÖÃÖ֍ú¸ü Ö֍ú¸ü ׍úÃÖß ŸÖ¸üÆü •Öß×¾ÖŸÖ ¸üÆü−Öê ¾ÖÖ»Öê ´ÖãÃÖÆü¸ü »ÖÖêÖ
ˆÃÖ ×¾Öú™ü ÃÖӍú™ü êú ¤üÖî¸ü ´Öë ³Öß †¯Ö−Öê ×»Ö‹ £ÖÖê›Íüß-ÃÖß ´ÖãÍãú¸üÖÆü™ü ”ûß−Ö Æüß »ÖêŸÖê Æïü †Öî¸ü
×¾Ö−ÖÖ¿Ö êú ‡ÃÖ ¤üÖî¸ü ´Öë ‘¸üêÖã’ ˆÃÖ ´ÖãŒŸÖ ´ÖãÍãú¸üÖÆü™üÖë úÖê ¯ÖÆü“ÖÖ−Ö ³Öß »ÖêŸÖê Æïü… ŸÖ¤üˆ¯Ö¸üÖÓŸÖ
»ÖêÖú 1937 ú ×ÃÖ´Ö¸ü¾Ö−Öß, ¿ÖӍú¸ü¯Öã¸ü êú ²ÖÖœÍü ‡»Ö֍êú ´ÖÓê ¯ÖÆãÓü“ÖŸÖÖ Æîü, ˆÃ֍êú ²ÖÖ¤ü ÃÖ−ÖË
1967 êú ¯Öã−Ö¯Öã−Ö −Ö¤üß êú ²ÖÖœÍü úß ˆÃÖê μÖÖ¤ü †ÖŸÖß Æîü, וÖÃÖ´ÖÓêÓ ¯Öæ¸üÖ ¸üÖ•Öê−¦ü−֐ָü ›æü²Ö
ÖμÖÖ £ÖÖ… •ÖÆüÖÓ μÖã¾Öú μÖã¾ÖןÖμÖÖÓ −ÖÖ¾Ö ¯Ö¸ü ²Öîšü ׯ֍ú×−֍ú ´Ö−ÖÖ−Öê ×−֍ú»Öê £Öê †Öî¸ü ‘™ÒüÖÓוÖÙü¸ü’
¯Öæ¸êü ‘¾ÖÖò»μÖã´Ö’ ´Öë ÖÖ ¸üÆüÖ £ÖÖ– “Æü¾ÖÖ ´Öë ˆ›ÍüŸÖÖ •ÖÖ‹, ´ÖÖê¸üÖ »ÖÖ»Ö ¤ãü¯Ö¼üÖ ´Ö»Ö´ÖÖ−Ö úÖ, ÆüÖê
•Öß ÆüÖê •Öß…”47 μÖÆüÖÓ †×³Ö•ÖÖŸÖ ¬Ö¸üÖ−ÖÖë úÖ ¾ÖÖÔ−Ö Æîü, וÖ−֍êú ×»Ö‹ ²ÖÖœÍü ׍úÃÖß ×¯Öú×−֍ú
ÃÖê ú´Ö †Ö−ÖÓ¤ü¤üÖμ֍ú −ÖÆüà… •Ö−֍ú×¾Ö −Ö֐ÖÖ•ÖãÔ−Ö ‡−Ö †×³Ö•ÖÖŸÖ ‘Ö¸üÖ−ÖÖë úÖê »ÖμÖ ú¸ü
‘²ÖÖœÍü : 67-¯Ö™ü−ÖÖ’ ¿ÖßÂÖԍú ú×¾ÖŸÖÖ ´Öë ׻֏֟Öê Æïü–

“¾ÖÖÆü -¾ÖÖÆü ¸êü ”ûÖêú¸üÖë úß •Ö´ÖÖŸÖ !

ŸÖã´Ö−Öê ú¸ü ¤üß ´ÖÖŸÖ
²ÖæœÍüÖë úß “֍ú»»ÖÃÖ ´ÖÖ−Ö Ö‡Ô ÆüÖ¸ü
¤êüÖ êú ŸÖã´ÆüÖ¸üÖ −ÖÖîúÖ -×¾ÖÆüÖ¸ü
îú´Ö¸üÖ £ÖÖ Ö»Öê ´Öë, ™ÒüÖÓוÖÙü¸ü ²ÖÖÓÆü ´Öë
´ÖãÖ¸ü £Öß ´Öã¦üÖ‹Ó, ´ÖãÍúÖ−ÖÖë úß ”ûÖÓÆü ´Öë

299
 ˆ”û»Ö ¸üÆêü £Öê “ÖæŸÖ›Íü, ´Ö™üú ¸üÆêü £Öê æú»Æêü
−Ö¾ÖÖ²Ö êú −ÖÖŸÖß £Öê, ¸üÖ•ÖÖ êú ¤æü»Æêü
»ÖÖŸÖÖ £ÖÖ úÆüÖÓ
׍ú ÃÖӍú™ü-¯ÖӍú™ü Æîü μÖÆüÖÓ ”48

†šüÖ¸üÆü ‘ÖÓ™üÖë ´Öë ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖê ãú”û ³Öß ¸üÖÆüŸÖ ÃÖִ֐ÖÏß −ÖÆüà ¯ÖÆãÓü“ÖŸÖß Æîü…
¸êü×›üμÖÖë ÃÖê ÃÖ´ÖÖ“ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃÖÖ׸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü– “¯Ö™ü−ÖÖ úß ²ÖÖœÍü úß ÛãÖ×ŸÖ ´Öë úÖê‡Ô ÃÖã¬ÖÖ¸ü −ÖÆüà
Æãü†Ö Æîü… ׯ֔û»Öê †šüÖ¸üÆü ‘ÖÓ™êü ÃÖê ¯Ö™ü−ÖÖ úÖ ÃÖӯ֍Ôú ¤êü¿Ö êú ¿ÖêÂÖ ³Ö֐ÖÖë ÃÖê ú™üÖ Æãü†Ö Æîü…
¤æü¸üÃÖÓ“ÖÖ¸ü êú ÃÖ³Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö ³ÖÓÖ ÆüÖê Ö‹ Æïü… ÖÖ×›ÍüμÖÖë úÖ †Ö−ÖÖ-•ÖÖ−ÖÖ ²ÖÓ¤ü Æîü, ŒμÖÖë׍ú
¯Ö™ü−ÖÖ •ÖÓŒ¿Ö−Ö ¸êü»Ö¾Öê Ùêü¿Ö−Ö úß ¸êü»Ö úß ¯Ö™ü׸üμÖÖÓ ¯ÖÖ−Öß ´Öë ›æü²Ö Ö‡Ô Æïü… †Ö•Ö ‹μÖ¸ü
‡Ó×›üμÖÖ úÖ ×¾Ö´ÖÖ−Ö ¯Ö™ü−ÖÖ Æü¾ÖÖ‡Ô †øêü ¯Ö¸ü −ÖÆüà ˆŸÖ¸ü Ã֍úÖ...… ”49 †šüÖ¸üÆü ‘ÖÓ™üÖë ÃÖê ¯ÖÖ−Öß
ÃÖê בָêü Æãü‹ »ÖÖêÖÖë úÖê ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖê ãú”û ³Öß ´ÖãÆîüμÖÖ −ÖÆüà ú¸ü¾ÖÖμÖÖ •ÖÖŸÖÖ…
׸üŒÃÖÖ¾ÖÖ»Öê, ÖÖê´Ö“Öê¾ÖÖ»Öê, ¸ü§üß ú֐֕Ö-¿Öß¿Öß-²ÖÖêŸÖ»Ö Ö¸üߤü−Öê ¾ÖÖ»Öê ŸÖ£ÖÖ ×³ÖÖÖ¸üß †Öפü
ÃÖ³Öß úÖê ³ÖÖê•Ö−Ö ´ÖãÆîüμÖÖ ú¸ü¾ÖÖŸÖê Æïü, ¯Ö™ü−ÖÖ êú ãú”û ÃÖ¸ü¤üÖ¸ü •Öß… ‡−֍úß ÃÖê¾ÖÖ ³ÖÛŒŸÖ ¤êüÖ
»ÖêÖú êú ´ÖãÓÆü ÃÖê †−ÖÖμÖÖÃÖ Æüß ×−֍ú»Ö ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü– “•ÖÖê ²ÖÖê»Öê ÃÖÖê ×−ÖÆüÖ»Ö ÃÖŸÖ ×ÃÖ¸üß
†úÖ»Ö…”50
¸üÖŸÖ ´Öë ãú¢ÖÖë úß ÃÖÖ´Öæ×Æüú ¹ý¤ü−Ö, ³ÖμÖ †Öî¸ü †ÖŸÖӍú êú ²Ö¤ü»Öê ´ÖÖîŸÖ úÖ
ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü ú¸ü¾ÖÖŸÖß Æîü… ´ÖÖîŸÖ úÖê ú¸üß²Ö ¤êüÖ ¾Öê ÃÖÛ´´Ö×»ÖŸÖ ÃÖã¸ü ´Öë ¸üÆü-¸üÆüú¸ü ¸üÖêŸÖê Æïü…
ˆÃÖß ÃÖ´ÖμÖ †×¾Ö¸üÖ´Ö ¾ÖÂÖÖÔ ¿Öãºþ ÆüÖêŸÖß Æîü… ¯Öύéú×ŸÖ úÖ ˆ−´ÖŸÖ −ÖéŸμÖ ¤êüÖ »ÖêÖú úÖê ‹ú
¯ÖÓÛŒŸÖ μÖÖ¤ü †ÖŸÖß Æîü– “ŸÖã´Ö Æüß ŒμÖÖë ²Ö֍úß ¸üÆüÖêÖê †ÖôÖÖÓ ! úÆü¸ü ²Ö¸üÃÖ֍ú¸ü ¿ÖÆü¸ü ¯Ö¸ü
¤êüÖ »ÖÖê…”51 Öã»Öê †ÖÃÖ´ÖÖ−Ö ¯Ö¸ü ¯Ö−ÖÖÆü ¯ÖÖμÖê »ÖÖêÖ †×¾Ö¸üÖ´Ö ¾ÖÂÖÖÔ ´Öë ´ÖÖîŸÖ ÃÖê •Öæ—Ö ¸üÆêü £Öê…
²ÖÖœÍü ´Öë ãú”û »ÖÖêÖÖë úÖ ³ÖÖê•Ö−Ö £ÖÖ- ÃÖㆸü †Öî¸ü ´ÖãÖá úß »ÖÖ¿Ö, ˆ−֍êú ×»Ö‹ ¾ÖÆü »ÖÖ¿Ö
−ÖÆüà ²ÖÛ»ú ˆ¯Ö³ÖÖêÖ úß ¾ÖßÖã £Öß… •Öß−Öê úß “ÖÖÆü ´Öë »ÖÖêÖ ´ÖéŸÖ •ÖÓŸÖã†Öë úÖê ÖÖ ¸üÆêü £Öê,
†Öî¸ü ÃÖ¸üúÖ¸ü Æü¾ÖÖ‡Ô ×−Ö¸üßÖÖ ÃÖê ¯ÖÛ²»Öú úÖ ˆ¨üÖ¸ü ú¸ü ¸üÆüß £Öß…
†ÖúÖ¿Ö¾Ö֝Öß ÃÖê »ÖÖÖŸÖÖ¸ü ¯ÖÏŸμÖêú ²Öã»Öê×™ü−Ö ´Öë μÖÆü úÆüÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ £ÖÖ ×ú ÃÖê−ÖÖ êú
×¾Ö´ÖÖ−Ö †Öî¸ü Æêü׻֍úÖò¯™ü¸üÖë «üÖ¸üÖ ²ÖÖœÍü ´Öë ±ÓúÃÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ÃÖã¸ü×ÖŸÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓê ¯Ö¸ü ¯ÖÆãÓü“ÖÖμÖÖ •ÖÖ
300
¸üÆüÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ˆ−Æëü ¯Öêú-¯ÖúÖ‹ ³ÖÖê•Ö−Ö êú ¯Öîêú™ü פü‹ •ÖÖ ¸üÆêü Æïü… ¯Ö¸ü ¾ÖÖßÖ׾֍ú ÛãÖןÖ
ãú”û †Öî¸ü £Öß, »ÖÖÖŸÖÖ¸ü ¤üÖê פü−ÖÖë ÃÖê ¯Öß×›ÍüŸÖ »ÖÖêÖÖë úÖê ‡Óפü¸üÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖê ãú”û
³Öß −ÖÆüà ×´Ö»ÖŸÖÖ… ¯Ö™ü−ÖÖ êú ²ÖÖœÍü ¯Öß×›ÍüŸÖÖë úÖê ¤üÖê פü−ÖÖë ÃÖê ÃÖ¸ü¤üÖ¸ü †Öî¸ü ãú”û ú»Ö֍úÖ¸ü
Æüß •Öß×¾ÖŸÖ ¸üÖê Æãü‹ £Öê…
†Ö²ÖÖ¸ü ´Öë μÖÆü Ö²Ö¸ü Æîü ׍ú– “פü»»Öß ÃÖê ‡ŸÖ−Öê Æü•ÖÖ¸ü ׍ú»ÖÖêÖÏÖ´Ö ´ÖÖò›ü−ÖÔ ¸üÖê™üß
†Ö ¸üÆüß Æîü… פü»»Öß¾ÖÖ»ÖÖë êú ¤îü×−֍ú ¸üÖ¿Ö−Ö ´Öë ¸üÖê™üß úß ú™üÖîŸÖß : ×¾Ö¤êü¿Ö ÃÖê ‘êú’ †Öî¸ü
‘“Öß•Ö’ ³Öß : †ÖÖ¸êü êú ¯Öêšêü ; ú»Öú¢Öê ÃÖê ³Öß ¸üÖê×™üμÖÖÓ : ¯ÖÏÖÖ ¸üÖú ¤ü¾ÖÖ‡μÖÖÓ †Öî¸ü
ú¯Ö›Íêü…”52 ¯Ö¸ü †Ö´Ö •Ö−ÖŸÖÖ úÖê ×ÃÖ±Ôú דֈ¸üÖ, ³Öã−Öê “Ö−Öê, ¯ÖÖò¯Ö úÖò−ÖÔ ŸÖ£ÖÖ ¤üÖ»Ö´ÖÖê™ü ×´Ö»ÖŸÖê
Æïü †Öî¸ü ¿ÖÆü¸üß Óú™ÒüÖŒ™ü¸ü úß ”ûŸÖ ¯Ö¸ü ‘‹-¾Ö−Ö’ úß ×“Ö•ÖÓê, ²ÖÎê›ü-²Ö™ü¸ü-“Öß•Ö Ãֲ֍ãú”û
אָüÖμÖê •ÖÖŸÖê Æïü… †Ö´Ö •Ö−ÖŸÖÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü úß −Ö•Ö¸ü ´Öë ãú›Íêü ú¸üú™ü úß œÍêü¸ü ÃÖê †×¬Öú ãú”û
−ÖÆüà Æîü… ¾ÖÆü ³Öß ³Öã−Öê Æãü‹ דֈ¸êü †Öî¸ü “Ö−Öê úß ŸÖ¸üÆü Æîü •ÖÖê £ÖÖê›Íüß ¤êü¸ü ²ÖÖ¤ü −Ö¸ü´Ö ¯Ö¸ü
•ÖÖŸÖß Æîü , ˆÃ֍úß ãú¸ü´Öã¸üÖÆü™ü ÖŸ´Ö ÆüÖê •ÖÖŸÖß Æîü… ‹ú †Öê¸ü ÃÖ¸üúÖ¸ü – “Öã¹ý-ÖÖî¸ü¾Ö
Ö•ÖÔ−Ö êú ÃÖÖ£Ö ‰ú¯Ö¸ü ÃÖê ú¹ýÖÖ †Öî¸ü ¤üμÖÖ ...(²Ö¸üÃÖÖ ¸üÆüß £Öß) … ¤æüÃÖ¸üß †Öê¸ü þÖμÖÓÃÖê¾Öß
ÃÖÓãÖÖ‹Ó “Öã¯Ö“ÖÖ¯Ö ™ÒüúÖë, −ÖÖ¾ÖÖë †Öî¸ü šêü»ÖÖë ¯Ö¸ü ׏֛֓Íüß, “ÖÖ¾Ö»Ö, ¸üÖê™üß, ¤æü¬Ö, −ִ֍ú, ¯ÖÖ−Öß,
´ÖÖê´Ö²Ö¢Öß, פüμÖÖÃÖ»ÖÖ‡Ô, ú¯Ö›Íêü †Öî¸ü ¤ü¾ÖÖ‡μÖÖÓ – Ã»Ö´Ö ŸÖ£ÖÖ Ö¸üß²Ö ´ÖãÆü»»ÖÖë ´Öë ²ÖÖÓ™ü ¸üÆüß
(£Öß) ”53 ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ÃÖê »ÖÖÖŸÖÖ¸ü —Öæšüß ÃÖæ“Ö−ÖÖ‹Ó •Ö−Ö´ÖÖ−ÖÃÖ ´Öë ¯ÖÏÃÖÖ׸üŸÖ úß •ÖÖ
¸üÆüß £Öß… ‘¸üêÖ㒠׻֏֟Öê Æïü – “¸üÖê•Ö-¸üÖê•Ö úÖê‡Ô −Ö úÖê‡Ô −Ö‡Ô ¸üÖÆüŸÖ úß ‘ÖÖêÂ֝ÖÖ ÆüÖêŸÖß
¸üÆüŸÖß Æîü… ¯ÖÏŸμÖêú úÖ›Ôü ÆüÖê»›ü¸ü úÖê ¯ÖÖÓ“Ö ×ú»ÖÖê ÖêÆæü ´Öã°ŸÖ: ׸üŒ¿ÖÖ“Öֻ֍úÖë úÖê ³Öß… ¯ÖÖÓ“Ö
׍ú»ÖÖê †−ÖÖ•Ö ´Öã°ŸÖ ´Öë ×´Ö»ÖêÖÖ… ÃÖ¸üúÖ¸üß ú´ÖÔ“ÖÖ׸üμÖÖë úÖê ¯Ö−¦üÆü פü−ÖÖë úÖ ¾ÖêŸÖ−Ö †×ÖÏ´Ö
×´Ö»ÖêÖÖ… ×ÃÖ±Ôú ¯Ö−¦üÆü Æüß ×¤ü−ÖÖë úÖ −ÖÆüà...¯Öã−ÖÙ¾Ö“ÖÖ¸ü êú ²ÖÖ¤ü ±îúÃÖ»ÖÖ ×»ÖμÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ‹ú
´ÖÆüß−Öê úÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ²ÖŸÖÖî¸ü †×ÖÏ´Ö ×´Ö»ÖêÖÖ, וÖÃ֍úÖ ³ÖãÖŸÖÖ−Ö ²ÖÖ¤ü ´Öë ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü ׍úμÖÖ •ÖÖ
Ã֍êúÖÖ… ÃÖê−ÖÖ êú ÃÖ³Öß †ÓÖ ¸üÖÆüŸÖ ´Öë »ÖÖê Æãü‹ Æïü… •Ö»ÖÃÖê−ÖÖ (−Öê¾Öß) úÖê ³Öß Ã֟֍Ôú †Öî¸ü
ŸÖîμÖÖ¸ü ¸üÆü−Öê úÖ †Ö¤êü¿Ö פüμÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ²Öß.‹ÃÖ.‹±ú. êú •Ö¾ÖÖ−Ö ›üÖŒ™ü¸üÖë úÖê »Öêú¸ü
ÃÖӍÎúִ֍ú ¸üÖêÖÖë ÃÖê ²Ö“Ö−Öê êú ×»Ö‹ »ÖÖêÖÖë úÖê ™üߍêú...… †Öî¸ü ‹Û´±úײÖμÖ−Ö (´ÖêœÍüú ÖÖ›Íüß) †Ö
¸üÆüß Æîü •ÖÖê •Ö»Ö †Öî¸ü £Ö»Ö ´Öë ÃÖ´ÖÖ−Ö ºþ¯Ö ÃÖê ¤üÖî›ÍêüÖß ...… ”54 »Öê׍ú−Ö ‹êÃÖÖ ãú”û ³Öß −ÖÆüà
ÆüÖêŸÖÖ Æîü… ²ÖÖœÍü êú ˆ¯Ö¸üÖÓŸÖ ‘¸üêÖã’ úÖê ¯Öæ¸üÖ ¯Ö™ü−ÖÖ ¿ÖÆü¸ü ²Öß´ÖÖ¸ü −Ö•Ö¸ü †ÖŸÖÖ Æîü… ˆ−Æüà êú
¿Ö²¤üÖë ´Öë – “‡Ã֍êú ‹ú ²ÖÖÓÆü ´Öë Æîü•Öê úß ÃÖæ‡Ô úÖ †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸üß ´Öë ™üÖ‡±úÖ‡›ü êú ™üߍêú úÖ
‘ÖÖ¾Ö ÆüÖê ÖμÖÖ Æîü… ¯Öê™ü ÃÖê ‘™êü¯Ö’ ú¸üêú •Ö»ÖÖê¤ü¸ü úÖ ¯ÖÖ−Öß ×−֍úÖ»ÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… †ÖяÖë

301
•ÖÖê Óú•ÖÛŒ™ü¾ÖևיüÃÖ (•ÖÖêμÖ ²ÖÖӐ»ÖÖ) ÃÖê »ÖÖ»Ö Æãü‡Ô £Öà- ŸÖ¸üÆü-ŸÖ¸üÆü úß −֍ú»Öß ¤ü¾ÖÖ†Öë êú
¯ÖÏμÖÖêÖ êú úÖ¸üÖ ÖßÖ •μÖÖê×ŸÖ ÆüÖê Ö‡Ô Æïü… úÖ−Ö ŸÖÖê ‹ú¤ü´Ö “ÖÖî¯Ö™ü Æüß ÃÖ´Ö×—Ö‹ -
×ÆüμÖظüÖ ¹ý›üÃÖê ³Öß úÖê‡Ô ±úÖμÖ¤üÖ −ÖÆüà… ²ÖÃÖ, ‘†Ö‡¸ü−Ö »ÖӐÃÖ’ †£ÖÖÔŸÖ ×¸ü»Öß±ú úß ÃÖÖÓÃÖ êú
³Ö¸üÖêÃÖê †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö êú ²Öê›ü ¯Ö¸ü ¯Ö›ÍüÖ Æãü†Ö ׍úÃÖß ŸÖ¸üÆü ‘Æãüú-Æãüú’ ú¸ü •Öß ¸üÆüÖ Æîü…”55
‘¸üêÖã’ êú ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•ÖÖë ´Öë ×ÃÖ±Ôú ²ÖÖœÍü μÖÖ ÃÖæÖê úß •ÖÖ−֍úÖ¸üß −ÖÆüà ³Ö¸üß ¯Ö›Íüß Æîü, ²ÖÛ»ú ‡ÃÖ´Öë
†¯Öæ¾ÖÔ •Öß¾Ö−ŸÖŸÖÖ Æîü… ‡ÃÖ´Öë †Ö´Ö •Ö−ÖŸÖÖ ÃÖê »Öêú¸ü ¸üÖ•Ö−Ößן֖ÖÖë ŸÖú êú †ÃÖ»Öß ´ÖãÖÖî™üÖê,
ˆ−֍úß ÃÖÖê“Ö †Öî¸ü ´ÖÖ−Ö×Ã֍úŸÖÖ úÖê ¤ü¿ÖÖÔμÖÖ ÖμÖÖ Æîü… ‘¸üêÖã’ †¯Ö−Öê ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ×¸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö ´Öë
³ÖÖ¸üŸÖßμÖ μÖ£ÖÖ£ÖÔ úÖê μÖÖ μÖæÓ úÆëü– †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü êú ²Ö¤ü»Öê Æãü‹ ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ μÖ£ÖÖ£ÖÔ,
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú “ÖêÆü¸üÖë †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖו֍ú úÖμÖԍú¢ÖÖÔ†Öë êú †ÃÖ»Öß ºþ¯Ö úÖê ˆ•Ö֐ָü ú¸üŸÖê Æïü…

302
 פü−Ö´ÖÖ−Ö úß ¸ü¯Ö™êÓ (ÃÖ−ÖË 1965 ÃÖê 1967 ŸÖú)

‘׸ü¯ÖÖê™Ôü’ †Öî¸ü ‘׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ´ÖÓêÓ ‹ú ¯ÖŸÖ»Öß ¸êüÖÖ úÖ ±úÔú Æîü… ‘׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö’ ´Öë
ú»ÖÖŸ´ÖúŸÖÖ ÆüÖêŸÖß Æîü, •Ö²Ö׍ú ‘׸ü¯ÖÖê™Ôü’ ÃÖê ú»ÖÖŸ´ÖúŸÖÖ ÖÖμÖ²Ö ¸üÆüŸÖß Æîü… ‘׸ü¯ÖÖê™Ôü’ ´Öë
׍úÃÖß ÃÖ´ÖÖו֍ú μÖÖ ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ‘Ö™ü−ÖÖ†Öë úÖê μÖ£ÖÖ¾ÖŸÖË ¸üÖ פüμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü, ‡ÃÖ´Öë
ú»¯Ö−ÖÖ ¿ÖÛŒŸÖ úÖ ¯ÖÏμÖÖêÖ −Ö êú ²Ö¸üÖ²Ö¸ü ׍úμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… μÖÆü ÃÖÖ×ÆüŸμÖ úß −ÖÆüà ²ÖÛ»ú
¯Ö¡ÖúÖ׸üŸÖÖ úß ¾ÖßÖã ÃÖ´Ö—Öß •ÖÖŸÖß Æîü †Öî¸ü ×Æü−¤üß ´Öë †Ö•Ö ³Öß ÃÖÖ×ÆüŸμÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö¡ÖúÖ׸üŸÖÖ
´Öë ¤æü¸üß ²Ö¸üú¸üÖ¸ü Æîü… »Öê׍ú−Ö ¬Ö´ÖÔ¾Ö߸ü ³ÖÖ¸üŸÖß, †–ÖêμÖ †Öî¸ü ×−Ö´ÖÔ»Ö ¾Ö´ÖÖÔ †Öפü »ÖêÖúÖë −Öê
‡ÃÖ ¤æü¸üß úÖê ú´Ö ú¸ü−Öê úß úÖê×¿Ö¿Ö úß Æîü… ‡ÃÖ ¤æü¸üß úÖê ¯ÖÖ™ü−Öê úß úÖê׿ֿÖ
±úÖß¿¾Ö¸ü−ÖÖ£Ö ‘¸üêÖã’ ³Öß ú¸üŸÖê ÆÓüîÓ… “Ö׍úŸÖ ú¸ü−Öê ¾ÖÖ»Öß ²ÖÖŸÖ μÖÆü Æîü ׍ú μÖê “ÖÖ¸üÖë »ÖêÖú
‹ú-¤æüÃÖ¸êü ÃÖê ÖÆü¸êü •Öã›Íêü Æãü‹ Æïü…
‘¸üêÖã’ −Öê 28 ±ú¸ü¾Ö¸üß, 1965 ÃÖê »Öêú¸ü 24 ×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü, 1967 ŸÖú ‘†–ÖêμÖ’ êú
ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Öë ×−֍ú»Ö−Öê¾ÖÖ»Öß ‘פü−Ö´ÖÖ−Ö’ ¯Öס֍úÖ ´ÖÓ ‹ú ׸ü¯ÖÖê™Ôü¸ü úß Æîü×ÃÖμÖŸÖ ÃÖê ײÖÆüÖ¸ü úÖ
¯ÖÏןÖ×−Ö׬֟¾Ö ׍úμÖÖ £ÖÖ… μÖê ¸ü¯Ö™ëü ‘פü−Ö´ÖÖ−Ö’ êú ‘“Ö¸ü“Öê †Öî¸ü “Ö¸üÖê’ −Öִ֍ú ãÖÖμÖß
ßִ³Ö ´Öë ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ Æãü‹ £Öê… μÖê ׸ü¯ÖÖê™Ôü ײÖÆüÖ¸ü êú ¤üÖê ¾ÖÂÖÖí êú ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ÖןÖ×¾Ö׬ÖμÖÖë êú
¤üßÖÖ¾Öê•Ö Æïü… ‡ÃÖ´Öë úÆüà ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¯ÖÖÙ™üμÖÖë úÖ −֐−Ö ºþ¯Ö Æîü ŸÖÖê úÆüà ÃÖ´ÖÖו֍ú
ÃÖ´ÖÃμÖÖ‹Ó, ŸÖÖê úÆüà ³ÖæÖ ÃÖê ´Ö¸üŸÖê ׍úÃÖÖ−Ö… ‘¸üêÖã’ †¯Ö−Öß ×¸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë ÃÖ´ÖÖ•Ö úß ÃÖ³Öß
†“”ûÖ‡μÖÖë ‹¾ÖÓ ²Öã¸üÖ‡μÖÖë úÖ ×¸ü¯ÖÖê™Ôü ¯ÖÏßÖãŸÖ ú¸üŸÖê Æïü… ‡−Ö ×¸ü¯ÖÖê™üÖí êú ´ÖÖ¬μÖ´Ö ÃÖê ‘¸üêÖã’
ÃÖ´ÖμÖ úß −Ö²•Ö †Öî¸ü ˆÃ֍úß ¬Ö›Íüú−Ö úÖê ¯Öú›Íü−Öê úß úÖê×¿Ö¿Ö ú¸üŸÖê Æïü… ‘¸üêÖã’ êú
×™ü¯¯ÖםÖμÖÖë êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ¸üÖ•Öê−¦ü ¸Óü•Ö−Ö ×ŸÖ¾ÖÖ¸üß úÖ ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æîü – “‡−Ö ×™ü¯¯ÖםÖμÖÖë ´Öë •ÖÆüÖÓ
ÃÖÖê−Öê úß ú»Ö´Ö¾ÖÖ»Öê ×Æü¸üÖ´Ö−Ö êú ÃÖÓ¾Öê¤ü−Ö¿Öᯙ ´Ö−Ö †Öî¸ü ¸üÃÖ¾Ö֝Öß úÖ ‹ÆüÃÖÖÃÖ ×²ÖÖ¸üÖ
¯Ö›ÍüÖ Æîü, ¾ÖÆüà ײÖÆüÖ¸ü úß ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú Öà“ÖŸÖÖ−Ö, ˆšüÖ¯Ö™üú, ¾Ö•Ö߸ü †Öî¸ü ¯μÖÖ¤üÖë úÖ
“Ö׸ü¡Ö, †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖë úÖ “ÖÖ׸üס֍ú ¯ÖŸÖ−Ö, ³ÖæÖ †Öî¸ü †úÖ»Ö úÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ³Öß ¤ü•ÖÔ Æîü…”56
‘¸üêÖã’ êú ׸ü¯ÖÖê™Ôü úÖê ÃÖÖ×ÆüŸμÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö ÃÖê †»ÖÖ ú¸üêú −ÖÆüà ¤êüÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ… ‘¸üêÖã’
ÃÖÖ×ÆüŸμÖ úß ¿ÖÖê¬Ö-”ûÖ¡ÖÖ ›üÖò. ÃÖã−ÖߟÖÖ Ö㯟ÖÖ úÖ ‘¸üêÖã’ êú ׸ü¯ÖÖê™Ôü ‹¾ÖÓ ×™ü¯¯ÖםÖμÖÖë êú ²ÖÖ¸êü
´ÖÓê ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æî– “†Ö•ÖÖ¤üß úß ³ÖÖê¸ü ²Öê»ÖÖ ´Öë •Ö²Ö Æü´ÖÖ¸üÖ ¤êü¿Ö ׍úÃÖß −Öî×−ÖÆüÖ»Ö úß ŸÖ¸üÆü
»Ö›ÍüÖ›ÍüÖ ú¸ü “Ö»Ö−Öê úß úÖê×¿Ö¿Ö ú¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ, ŸÖÖê ˆÃ֍êú “ÖÖî²ÖßÃÖ ¯ÖÏÖÓŸÖÖë ´Öë ÃÖê ‹ú

303
¯ÖÏÖӟ֖ײÖÆüÖ¸ü êú ׍úÃÖß úÖê−Öê ´Öë ²ÖîšüÖ ‹ú ÃÖÖ×ÆüŸμ֍úÖ¸ü †¯Ö−Öß Ã¾Ö¯−Ö-×−Ö´Öß×»ÖŸÖ †ÖяÖÖë †Öî¸ü
ÃÖ•ÖÖ ¥üÛ™ü ÃÖê ˆ−Ö ‘Ö™ü−ÖÖ†Öê êú ³Öߟָü “Ö»Ö−Öê ¾ÖÖ»Öß ¬ÖÖ¸üÖ†Öë †Öî¸ü †ÓŸÖ¬ÖÖÔ¸üÖ†Öë úÖ
†¾Ö»ÖÖêú−Ö ú¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ †Öî¸ü ‡ÃÖ ŸÖ¸üÆü ¾ÖÆü ”ûÖê™üß-”ûÖê™üß ¯Ö¸ü”ûÖ‡μÖÖë úÖê ¯Öú›Íü−Öê úß
úÖê×¿Ö¿Ö ú¸ü ¸üÆüÖ £ÖÖ… ‡ÃÖ ¯ÖÏμÖÖÃÖ ´Öë ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ •Ö−ÖŸÖÖ úß †Ö¿ÖÖ‹Ñ-†ÖúÖӁÖÖ‹Ó ³Öß ”ãû¯Öß
Æãü‡Ô £Öà… ‡ÃÖ×»Ö‹ ‡−Ö ¸ü¯Ö™üÖë ´Öë ‘¸üêÖã’ úÖê Æü´Ö ú³Öß ¿ÖÓ׍úŸÖ ¯ÖÖŸÖê Æïü, ú³Öß ×−Ö¸üÖ¿ÖÖ...†Öî¸ü
ú³Öß †Ö¿ÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ»»ÖÖÃÖ ÃÖê ³Ö¸êü Æãü‹… ²ÖÛ»ú úÆëü ׍ú ÃÖÖ¸êü ÃÖÓ‘ÖÂÖÖí, ™æü™ü−Ö êú ²ÖÖ¾Ö•Öæ¤ü ¾Öê
†Ö¿ÖÖ úÖ ¤üÖ´Ö−Ö −ÖÆüà ”ûÖê›Íü ¯ÖÖŸÖê ŸÖÖê †¯μÖãÛŒŸÖ −Ö ÆüÖêÖß… μÖÆüß úÖ¸üÖ Æîü ׍ú •ÖÆüÖÓ úÆüà
†Ö¿ÖÖ úÖ ”ûÖê™üÖ-ÃÖÖ †Óãú¸ü ˆ−Æëü פüÖÖ»ÖÖ‡Ô ¯Ö›Íü •ÖÖŸÖÖ Æîü ŸÖÖê ¾Öê †¯Ö−Öê †Ö¯ÖúÖê ˆ»»Ö×ÃÖŸÖ
ÆüÖê−Öê ÃÖê ¸üÖêú −ÖÆüà ¯ÖÖŸÖê… ‘¸üêÖã’ úß μÖÆü ¸ü¯Ö™ëü ÃÖÖ×ÆüŸμÖ úß ×−Ö×¬Ö Æïü μÖÖ −ÖÆüà μÖÆü ¿ÖӍúÖ
úÖ ×¾ÖÂÖμÖ ÆüÖê Ã֍úŸÖÖ Æîü, ¯Ö¸ü μÖê ¸ü¯Ö™ëü ‘¸üêÖã’ úß ÃÖ´ÖÖ•Ö úß ´Öæ»Ö ¬ÖÖ¸üÖ ÃÖê •Öã›Íêü ¸üÆü−Öê úÖ
¯ÖÏ´ÖÖÖ Æïü– ‡ÃÖ´Öë úÖê‡Ô ¿Öú −ÖÆüà…”57 Ãִ֐ÖÏŸÖÖ ´ÖÓêÓ ¤êüÖë ŸÖÖê ‘¸üêÖã’ «üÖ¸üÖ ×»Ö×ÖŸÖ ×¸ü¯ÖÖê™Ôü
úÖ±úß ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Æîü, ‡ÃÖÃÖê ײÖÆüÖ¸ü úß Æüß −ÖÆüà ²ÖÛ»ú ÃÖÓ¯ÖæÖÔ †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß
ÃÖ´ÖÃÖÖ´Ö×μ֍ú ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ‹¾ÖÓ †Ö٣֍ú ¯Ö׸üÛãÖןÖμÖÖë úÖ †ÖӍú»Ö−Ö-´Öæ»μÖÖӍú−Ö
׍úμÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü…
‘¸üêÖ㒠þÖÖ¬Öß−ÖŸÖÖ †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö êú ¤üÖî¸ü êú »ÖêÖú Æïü… ¾Öê ¤êü¿Ö úß †Ö•ÖÖ¤üß êú ×»Ö‹
ú‡Ô ²ÖÖ¸ü •Öê»Ö Ö‹ ‹¾ÖÓ †−ÖאÖ−ÖŸÖ ²Ö×»Ö¤üÖ−ÖÖë úÖê †¯Ö−Öß †ÖӏÖÖÓêÓ ÃÖê ¤êüÖÖ ³Öß… ¤êü¿Ö úß
†Ö´Ö •Ö−ÖŸÖÖ úß ŸÖ¸üÆü Æüß ‘¸êüÖã’ êú ×»Ö‹ ³Öß †Ö•ÖÖ¤üß ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›ÍüÖ Ã¾Ö¯−Ö Æîü… ¤êü¿Ö †Ö•ÖÖ¤ü
Æãü†Ö, »Öê׍ú−Ö †Ö´Ö •Ö−ÖŸÖÖ êú ×»Ö‹ −ÖÆüà… ¾ÖÆü †Ö•ÖÖ¤ü Æãü†Ö ¤êü¿Öß −Ö¸êü¿ÖÖë †Öî¸ü •Ö´Öà¤üÖ¸üÖë
êú ×»Ö‹, ¸üÖ•Ö−ÖêŸÖÖ†Öë †Öî¸ü ³ÖÏ™üÖ“ÖÖ׸üμÖÖë êú ×»Ö‹… †Ö•ÖÖ¤üß êú ãú”û Æüß ¾ÖÂÖÖí ²ÖÖ¤ü
þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ ÃÖê−ÖÖ×−ÖμÖÖë êú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ “ÖêÆü¸êü ¬Öæ×´Ö»Ö ¯Ö›Íü Ö‹… ¾Öê ׍úÃÖß ×²ÖŸÖê •Ö´ÖÖ−Öê úß ²ÖÖŸÖ
ÆüÖê Ö‹… ÖÖÓ¬Öß ¯ÖÏןִÖÖ ´Öë ãÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê Ö‹ ŸÖ£ÖÖ ×¤ü»ÖÖë ÃÖê ÖÖμÖ²Ö… ¾Öê Íæú»Ö-úÖò»Öê•Ö ´Öë
¯ÖœÍü−Öê-¯ÖœÍüÖ−Öê úß ¾ÖßÖã ²Ö−Ö Ö‹, μÖÖ ×úÃÖß “ÖÖî¸üÖßÖê ¯Ö¸ü Ö›Íêü ú¸ü פü‹ Ö‹, úÖî¾ÖÖë †Öî¸ü
ú²ÖãŸÖ¸üÖë úÖê ²Öß™ü ú¸ü−Öê êú ×»Ö‹…
¤êü¿Ö úß †ÖŸ´ÖÖ ¯Ö¸ü •Ö²Ö-•Ö²Ö “ÖÖê™ü Æãü‡Ô ‘¸üêÖã’ úß †ÖŸ´ÖÖ ú¸üÖÆü ˆšüß… ‘¸üêÖã’
†ÓŸÖ´ÖãԏÖß £Öß, ‡ÃÖ×»Ö‹ ¾Öê †¯Ö−Öß ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ†Öë úÖê ׻֏֍ú¸ü Æüß ¾μÖŒŸÖ ú¸ü ¯ÖÖŸÖê Æïü… ˆ−֍êú
׸ü¯ÖÖê™Ôü ‘ú´Ö ÃÖã−ÖÖê ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´Ö—ÖÖê †×¬Öú’ ¾ÖÖ»Öê úÆüÖ¾ÖŸÖ úÖê “Ö׸üŸÖÖ£ÖÔ ú¸üŸÖê Æïü…

304
 †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßμÖ ÃÖß´ÖÖ ÃÖ´ÖÃμÖÖ†Öë úÖê »Öêú¸ü ×»Ö×ÖŸÖ ‘Æü¸üß ŸÖ¸üÖ‡μÖÖë êú ¯Öß»Öê “ÖêÆü¸êü’
(28 ´ÖÖ“ÖÔ,1956) †Öî¸ü ‘דÖ×−ÖμÖÖÑ ¤êü¿Ö êú ÃÖ´Ö−Ö¾ÖÖÑ’ (18 †¯ÖÏî»Ö, 1965) −Öִ֍ú ׸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë
‘¸üêÖã’ μÖÆü ²ÖŸÖÖŸÖê Æïü ׍ú †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ŸÖÍú¸üß ¾μÖÖ¯ÖÖ¸ü ²ÖœÍüÖ Æîü… ¤ü¸ü†ÃÖ»Ö ‡Ã֍úß
¿Öã¹ý†ÖŸÖ ÃÖ−ÖË 1947 ‡Ô. ´Öë Æüß ÆüÖê Ö‡Ô £Öß, †Ö•ÖÖ¤üß úß ÖÖê¤ü ´Öë… ‘¸üêÖã’ ‘´Öî»ÖÖ †ÖÓ“Ö»Ö’
´Öë Æüß ‡ÃÖ ŸÖÍú¸üß êú ¾μÖÖ¯ÖÖ¸ü úÖ Öã»ÖÖÃÖÖ ú¸ü ¤êüŸÖê Æïü… †Ö•ÖÖ¤üß êú פü−Ö Æüß ²ÖÖ¾Ö−Ö¤üÖÃÖ
úß ´ÖéŸμÖã ‡ÃÖ ²ÖÖŸÖ úß ÃÖæ“֍ú Æîü ׍ú ÖÖÓ¬Öß êú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë úß ´ÖéŸμÖã ÆüÖê ÖμÖß… ײÖÆüÖ¸ü êú
“Ö´¯ÖÖ¸üÖ, ¯ÖæٝÖμÖÖ,¤ü¸ü³ÖӐÖÖ †Öפü וֻÖÖë ´Öë ²ÖœÍü ¸üÆüß ŸÖÍú¸üß úß ÃÖ´ÖÃμÖ úÖê ‘¸üêÖã’ ²Ö›Íêü
±ú»Öú ¯Ö¸ü פüÖÖŸÖê Æïü… “Ö´¯ÖÖ¸üÖ, ¯ÖæٝÖμÖ μÖÖ ¤ü¸ü³ÖӐÖÖ úÆü−Öê ÃÖê μÖÆü ³ÖÏ´Ö −ÖÆüà ÆüÖê−ÖÖ
“ÖÖ×Æü‹ ׍ú ŸÖÍú¸üß ×ÃÖ±Ôú ‡−Æüà ‡»Ö֍úÖë ´Öë ÆüÖê ¸üÆüß £Öß, ²ÖÛ»ú ŸÖÍú¸üß ¾μÖ֯֍ú ßָü ¯Ö¸ü
ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÆüÖê ¸üÆüß £Öß… “ÖæÓ׍ú ‘¸üêÖã’ ×ÃÖ±Ôú ײÖÆüÖ¸ü úÖ ¯ÖÏןÖ×−Ö׬֟¾Ö ú¸ü ¸üÆêü Æïü
‡ÃÖ×»Ö‹ ‡ÃÖ´Öë μÖê Æüß −ÖÖ´Ö †Ö‹ Æïü… ‡Ã֍úÖ †£ÖÔ μÖÆü ³Öß −Ö »ÖÖÖμÖÖ •ÖÖ−ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ׍ú
þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ úß †Û−Ö ´Öë ‡−Ö ×•Ö»ÖÖë êú »ÖÖêÖÖë −Öê †ÖÆãü×ŸÖ −ÖÆüà ¤üß… ‘¸üêÖã’ êú Æüß ¿Ö²¤üÖë ´Öë –
“μÖÆü úÆü−ÖÖ Ö»ÖŸÖ ÆüÖêÖÖ ×ú “Ö´¯ÖÖ¸üÖ, ¯ÖæٝÖμÖÖ, ¤ü¸ü³ÖӐÖÖ †Öפü וֻÖÖë êú ‡−Ö †Ó“Ö»ÖÖë ´Öë
ú³Öß ‘−ִ֍ú úÖ−Öæ−Ö’ ŸÖÖê›Íüú¸ü ¤ü»Ö-êú-¤ü»Ö »ÖÖêÖ •Öê»Ö −ÖÆüà ÖμÖê, μÖÖ ×ú μÖÆüÖÓ ú³Öß
×¾Ö¤êü¿Öß ¾ÖáÖÖë úß ÆüÖê»Öß −ÖÆüà •Ö»Öß †£Ö¾ÖÖ ÖÖÓ¾Ö-ÖÖÓ¾Ö ´Öë ‘ÃÖã¸üÖ•Öß Ã¾ÖμÖÓÃÖê¾ÖúÖë’ −Öê †»ÖÖ
•ÖÖ֍ú¸ü ¤êü¿Ö³ÖÛŒŸÖ êú ÖßŸÖ −ÖÆüà ÖÖμÖê ; μÖÖ ×ú ¾μÖÛŒŸÖÖŸÖ ÃÖŸμÖ֐ÖÏÆü ´Öë ‘−Ö ‹ú ¯ÖÖ‡Ô ,
−Ö ‹ú ³ÖÖ‡Ô’ †Öî¸ü ‘42 ´Öë’ ³ÖÖ¸üŸÖ ”ûÖê›ÍüÖê, −ÖÖ¸êü −ÖÆüà »ÖÖê… ¯Ö¸ü ‡−Ö ÃÖÖ¸üß ²ÖÖŸÖÖë êú
²ÖÖ¾Ö•Öæ¤ü ‡−Ö Öê¡ÖÖë êú †×¬ÖúÖÓ¿Ö »ÖÖêÖ ‘ײ֍úÖ‰ú’ ÆüÖê ÖμÖê Æïü… úÖ¸üÖ •ÖÖê ³Öß ÆüÖë, ׍ú−ŸÖã
úÆüÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü ׍ú ÃÖß´ÖÖ¾ÖŸÖá Öê¡Ö ´Öë ú´Ö-ÃÖê-ú´Ö ŸÖß−Ö Æü•ÖÖ¸ü ‹êÃÖê ¾μÖÛŒŸÖ
׍ÎúμÖÖ¿Öᯙ Æïü וÖ−Æëü ¤êü¿Ö úÖê ²Öê“Ö−Öê ´Öë ³Öß úÖê‡Ô ‹ŸÖ¸üÖ•Ö −ÖÆüà ÆüÖêÖÖ…”58 †Ö•ÖÖ¤üß êú 18
¾ÖÂÖÖí êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖË Æüß “ÖêÆü¸êü ²Ö¤ü»Ö Ö‹, ×¾Ö“ÖÖ¸ü ²Ö¤ü»Ö Ö‹ †Öî¸ü ¤êü¿Ö ¯ÖÏê´Ö ŸÖ£ÖÖ ¤êü¿Ö³ÖÛŒŸÖ úß
¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ‹Ó ³Öß ²Ö¤ü»Ö ÖμÖß… ‡ÃÖ ŸÖÍú¸üß ´Öë ×ÃÖ±Ôú †¯ÖœÍü μÖÖ Ö¾ÖÖ¸ü »ÖÖêÖ Æüß ¿ÖÖ×´Ö»Ö −ÖÆüà
Æïü, ²ÖÛ»ú Íæú»Ö-úÖ»Öê•Ö ´Öë ¯ÖœÍü−Öê-׻֏Ö−Öê ¾ÖÖ»Öê ”ûÖ¡Ö ‹¾ÖÓ ×¿ÖÖú ÃÖ×ÆüŸÖ ÃÖ¸üúÖ¸üß
´ÖÆüú´ÖÖë êú ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ÆüÖ׍ú´Ö †Öî¸ü ú»Ö´Ö•Öß×¾Ö ³Öß ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æïü… ÃÖß´ÖÖ êú †ÖÃÖ-¯ÖÖÃÖ êú
ÖÖÓ¾ÖÖë ´Öë – “¯Ö“ÖÖÃÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ‹êÃÖê »ÖÖêÖ ²ÖÃÖŸÖê Æïü •ÖÖê ¸üÖ™ÒüßμÖŸÖÖ úÖ †£ÖÔ −ÖÆüà ÃÖ´Ö—ÖŸÖê
†£Ö¾ÖÖ –¤êü¿Ö ÃÖê ²ÖœÍüú¸ü ¹ý¯ÖμÖê úÖê ¯μÖÖ¸ü ú¸üŸÖê Æïü…”59 ‘¸üêÖã’ úÆüŸÖê Æïü ‡−֍êú ×»Ö‹ “Öß−Öß
ú´Öß•Ö †Öî¸ü “Öß−Öß ú»Ö´Ö Æüß ÃÖ¾ÖÖì¯Ö׸ü Æîü… μÖÆüß ¾Ö•ÖÆü Æîü ׍ú ‡−Ö ‡»Ö֍úÖë ´Öë úÖê‡Ô
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¤ü»Ö −ÖÆüà ¯Ö−Ö¯ÖÖ… ‡−Ö ‡»Ö֍úÖë ´Öë “Öß−Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö êú ×¾Ö¸üÖê¬Ö ´Öë ú³Öß −ÖÖ¸êü −ÖÆüà
»ÖÖê… “...׍úÃÖß ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¤ü»Ö úß †Öê¸ü ÃÖê †²Ö ŸÖú úÆüà úÖê‡Ô ‹êÃÖß †Ö´Ö μÖÖ ÖÖÃÖ
305
ÃÖ³ÖÖ úÖ †ÖμÖÖê•Ö−Ö −ÖÆüà Æãü†Ö וÖÃÖ´Öë ‘“Öß−Öß ÃÖÖ´ÖÖ−Ö ”æû−ÖÖ ¯ÖÖ¯Ö Æîü, Ö§üÖ¸üß Æîü, ¤êü¿Ö¦üÖêÆü
Æîü, ÖÖêÆüŸμÖÖ ŸÖã»μÖ Æîü, Æü¸üÖ´Ö Æîü’ – “μÖÆü −ÖÖ¸üÖ ÃÖ²Ö»Ö-úšü †Öî¸ü ײ֐Ö×»ÖŸÖ-Çü¤üμÖ úÖê‡Ô
¾ÖŒŸÖÖ ¤êüŸÖÖ †Öî¸ü ³ÖÖ¾ÖÖ¾Öê¿Ö ´Öë úÖê‡Ô ×¾ÖªÖ£Öá μÖÖ −Ö֐Ö׸üú †£Ö¾ÖÖ úÖê‡Ô ³Öß †¯Ö−Öß •Öê²Ö ÃÖê
‘“Öß−Öß ú»Ö´Ö’ ×−֍úֻ֍ú¸ü ŸÖÖê›ÍüŸÖê Æãü‹ ¯ÖÏÖμÖÛ¿“ÖŸÖ êú †ÖÓÃÖæ ²ÖÆüÖŸÖÖ, †£Ö¾ÖÖ úÖê‡Ô “Öß−Öß
ú¯Ö›Íêü úß ú´Öß•Ö ±úÖ›Íüú¸ü ‘³ÖÖ¸üŸÖ ´ÖÖŸÖÖ úß •Öî’ úÆüŸÖê Æãü‹ †ÖÖ »ÖÖÖ ¤êüŸÖÖ… ¾Ö¸ü−ÖÖ, Æü¸ü
‘•Ö»ÖŸÖß ÃÖ´ÖÃμÖÖ’ ¯Ö¸ü »ÖÖêúÖßŸÖ ¸ü“Ö-”û¯Ö֍ú¸ü, ÖÖ-Ö֍ú¸ü ²Öê“Ö−Öê¾ÖÖ»Öê »ÖÖêú-ú×¾ÖμÖÖë úÖê †²Ö
ŸÖú ¯ÖÏê¸üÖÖ ×´Ö»Ö “Öãúß ÆüÖêŸÖß †Öî¸ü Ö»Öß-Ö»Öß, ÖêŸÖ-Ö×»ÖÆüÖ−Ö, ´Öî¤üÖ−ÖÖë ´Öë ²Ö““Öê-²Ö““Öê ÖÖŸÖê
×±ú¸üŸÖê – “³Ö‡μÖÖ ”ãû¸üÆüÖê ´Ö×ŸÖ ×“Ö×−ÖμÖÖÓ ¤êü¿Ö êú ÃÖ´Ö−Ö¾ÖÖÓ, ²Ö›Íü ¤ãüÃÖ´Ö−Ö¾ÖÖÓ ²ÖÖ ...! ”60 ¯Ö¸ü
†Ö•Ö “Öß−Öß ¤êü¿Ö êú ÃÖ´Ö−Ö¾ÖÖÓ êú ײÖ−ÖÖ úÖ´Ö −ÖÆüà “Ö»Ö Ã֍úŸÖÖ… †Ö•Ö ³ÖÖ¸üŸÖ êú Æü¸ü ÆüÖ£Ö
†Öî¸ü •Öê²Ö ´Öë “Öß−Ö Æîü, “Öß−Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ¯Ö¸ü ¯Öæ¸üß ŸÖ¸üÆü ÃÖê ú²•ÖÖ •Ö´ÖÖ “ÖãúÖ Æîü… †Ö•Ö ³ÖÖ¸üŸÖ
´ÖÖŸÖÖ ¤êü¿Ö úß ¤ãü¤Ôü¿ÖÖ ¯Ö¸ü ‘•ÖÖ¸ü-²Öê•ÖÖ¸ü’ ¸üÖê ¸üÆüß Æîü… ˆÃ֍êú −ÖμÖ−ÖÖë ÃÖê ‘ÖӐÖÖ-•Ö´Öã−ÖÖ’ úß
¬ÖÖ¸ü ²ÖÆü ¸üÆüß Æîü…
´Ö‡Ô, 1965 ´Öë ײÖÆüÖ¸ü ´Öë †®Ö úÖ ÃÖӍú™ü ¯Öî¤üÖ Æãü†Ö £ÖÖ, »Öê׍ú−Ö ´ÖãμÖ´ÖÓ¡Öß
éúֲֻ»Ö³Ö ÃÖÆüÖμÖ úß ÃÖ¸üúÖ¸ü ‡Óפü¸ü֐ÖÖÓ¬Öß úß Ã¾ÖÖÖŸÖ ‹¾ÖÓ ×²ÖÆüÖ¸ü êú ²ÖÖÖ Æü•ÖÖ¸üß²Ö֐Ö
´Öë ‘´ÖÆüÖ¾Ö−Ö ³ÖÖê•Ö’ úÖ †Ö−ÖÓ¤ü ˆšüÖ ¸üÆüß £Öß… ‘¸üê Öã’ éúֲֻ»Ö³Ö ÃÖÆüÖμÖ úß ¾μÖÛŒŸÖ êú
ŸÖÖî¸ü ¯Ö¸ü ¯ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ ŸÖÖê ú¸üŸÖê Æïü, ¯Ö¸ü ´ÖãμÖ´ÖÓ¡Öß êú ¤üÖ×μÖŸ¾Ö êú ÃÖ¾ÖÖ»Ö ¯Ö¸ü ú‡Ô ¯ÖÏ¿−Ö ³Öß ¤ü֐Ö
¤êüŸÖê Æïü… μÖÆü ‘¸üêÖã’ úß ŸÖ™üã֟ÖÖ Æîü, ˆ−֍úß †Ö»ÖÖê“Ö−ÖÖ ú´ÖÔ ÃÖê, ÃÖÖê¿Ö×»ÖÙü †Öî¸ü
ú´μÖã×−ÖÙü ³Öß −ÖÆüà ²Ö“Ö ¯ÖÖŸÖê… ³ÖæÖê ײÖÆüÖ¸üß »ÖÖêÖÖë úÖê †®Ö úß ²Ö•ÖÖμÖ ³ÖÖÂÖÖ ×Ö»ÖÖμÖÖ
•ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü ¹ý¯Ö¾ÖŸÖß ‡Óפü¸ü֐ÖÖÓ¬Öß êú ¤ü¿ÖÔ−Ö ú¸ü¾ÖÖμÖê •ÖÖŸÖê Æïü… ¤æüÃÖ¸üß ŸÖ¸ü±ú —ÖÖ¸üÖ›ü êú
†Öפü¾ÖÖ×ÃÖμÖÖë úÖê †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö êú ×»Ö‹ ˆúÃÖÖμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ´ÖãμÖ´ÖÓ¡Öß ÃÖÆüÖμÖ †¯Ö−Öê
†¬μցÖßμÖ ³ÖÖÂÖÖ ´Öë úÆüŸÖê Æïü – “μÖÆü ÃÖ“Ö Æîü ׍ú †®Ö úÖ ÃÖӍú™ü Æîü… »Öê׍ú−Ö μÖÆü ³Öß
ÃÖ“Ö Æîü ׍ú ׍úÃÖÖ−ÖÖë úß †Ö´Ö¤ü−Öß ²ÖœÍüß Æîü… ´Öã−ÖÖ±úÖ †×¬Öú »Öê−Öê êú ×»Ö‹ ˆ−ÆüÖë−Öê Ö»»ÖÖ
¸üÖêú ¸üÖÖ Æîü… ÃÖ´ÖÖ•Ö êú ãú”û ŸÖŸ¾Ö †³ÖÖ¾Ö úß ÛãÖ×ŸÖ ¯Öî¤üÖ ú¸ü ¸üÆêü Æïü…”61 ÃÖÆü•Ö ²Öãרü
êú ¯Ö׸ü“ÖÖμ֍ú ×´ÖÙü¸ü ÃÖÆüÖμ֍ú úŸÖÔ¾μÖ †Öî¸ü −Öîן֍úŸÖÖ êú −ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ´Ö¤ü¤ü ´ÖÖӐ֟Öê ÃÖ´ÖμÖ μÖÖ
³ÖÖÂÖÖ ¤êüŸÖê ÃÖ´ÖμÖ μÖÆü ³Öæ»Ö •ÖÖŸÖê Æïü ׍ú “ÖÖê¸ü²ÖÖ•ÖÖ¸üß †Öî¸ü ãúéúŸμÖÖë ´Öë ÃÖ²ÖÃÖê †×¬Öú ÆüÖ£Ö
úÖӐÖÏê×ÃÖμÖÖêÓ úÖ Æüß Æîü… ײÖÆüÖ¸ü ÃÖê ‘†®Ö¯ÖæÖÖÔ’ êú †−ŸÖ¬μÖÖÔ−Ö ÆüÖê−Öê úß ¾Ö•ÖÆü ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú
‹¾ÖÓ ÃÖ¸üúÖ¸üß ú´ÖÔ“ÖÖ׸üμÖÖë úß ²Öê¯Ö¸ü¾ÖÖÆüß ‹¾ÖÓ »ÖÖ¯Ö¸ü¾ÖÖÆüß Æîü… †¯ÖÏî»Ö-´Ö‡Ô, 1965 ´Öë ±úÃÖ»Ö
†“”ûß Æãü‡Ô £Öß, ‡Ã֍êú ²ÖÖ¾Ö•Öæ¤ü ³Öß †®Ö úÖ ÃÖӍú™ü ÆüÖê ÖμÖÖ… ‘¸üêÖ㒠׻֏֟Öê Æïü– “úÆüà

306
‹ú “Öã™üúß −Ö “ÖÖ¾Ö»Ö Æîü −Ö ÖêÆÑæÓü… »Öæ úß »Ö¯Ö™ü ´Öë ÃÖÖ¸êü ¯ÖϤêü¿Ö úß Æü׸üμÖÖ»Öß —Öã»ÖÃÖ ¸üÆüß
Æîü… ³ÖæÖ úß •¾ÖÖ»ÖÖ ´Öë »Ö֏ÖÖë »ÖÖêÖ •Ö»Ö ¸üÆêü Æïü… וÖ−Ö »ÖÖêÖÖë úÖê ¬ÖÖ−Ö-“ÖÖ¾Ö»Ö úÖ
³Ö›üÖ¸ü úÆüÖ •ÖÖŸÖÖ £ÖÖ – ¾ÖÆüÖÓ êú ÖÖÓ¾ÖÖÓê ´Öë ú‡Ô ÃÖ¯ŸÖÖÆü ÃÖê “Öæ»Æëü −ÖÆüà ÃÖã»ÖÖ ¸üÆêü Æïü…
ú““Öê †Ö´Ö, ú™üÆü»Ö, •ÖӐֻÖß ú−¤ü †Öî¸ü ú¸ü´Öß úÖ ÃÖÖÖ ³Öß †²Ö ´ÖμÖÍú¸ü −ÖÆüà… ³ÖæÖÖë
úß ×²Ö»ÖײֻÖÖŸÖß ™üÖê×»ÖμÖÖÓ úòÖÖë †Öî¸ü ¿ÖÆü¸üÖë úß †Öê¸ü ²ÖœÍü ¸üÆüß Æïü…”62 †®Ö êú †³ÖÖ¾Ö ´Öë
»ÖÖêÖ ÖÖÓ¾Ö ”ûÖê›Íü ¿ÖÆü¸ü úß ŸÖ¸ü±ú ³ÖÖÖ ¸üÆêü £Öê… ×²ÖÆüÖ¸ü êú ÖÖª´ÖÓ¡Öß ´ÖãӐÖê¸üß»ÖÖ»Ö »ÖÖêÖÖë úÖê
×ÃÖ±Ôú †®Ö êú ÃÖӍú™ü úÖ úÖ¸üÖ ²ÖŸÖÖŸÖê “Ö»ÖŸÖê Æïü… ³ÖæÖß •Ö−ÖŸÖÖ úÖê Æü´Ö¤ü¤üá ¤êüŸÖê ÃÖ´ÖμÖ ¾Öê
μÖÆü ³Öæ»Ö •ÖÖŸÖê Æïü ׍ú ³ÖæÖê ¯Öê™ü úÖê Æü´Ö¤ü¤üá −ÖÆüà †®Ö “ÖÖ×Æü‹… ˆ−Æëü ³ÖÖÂ֝Ö, ÃÖŸÃÖÓÖ †Öî¸ü
³Ö•Ö−Ö −ÖÆüà ³ÖÖê•Ö−Ö “ÖÖ×Æü‹… ³ÖæÖ ÃÖê ´Ö¸ü ¸üÆêü »ÖÖêÖÖë úÖê μÖÆü –ÖÖŸÖ Æîü ׍ú – “ÆüÖ»Ö Æüß ´Öë
Æü•ÖÖ¸üß²ÖÖÖ ´Öë ‘ÖÖ-¯Öߍú¸ü †‘ÖÖμÖê’ Æãü‹ »ÖÖêÖÖë −Öê ‘×¾Ö¿ÖÖ»Ö †®Ö¬¾ÖÓÃÖ μÖ–Ö’ ÃÖ´¯Ö®Ö ׍úμÖÖ
Æîü…”63 ‘ÖÖ-¯Öߍú¸ü †‘ÖÖμÖê’ Æãü‹ »ÖÖêÖ úÖê‡Ô †Öî¸ü −ÖÆüà ²ÖÛ»ú ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¯ÖÖ™üá ¾ÖÖ»Öê ÆîüÓ…
Æü´ÖÖ¸êü ¯ÖÏןÖ×−Ö׬օ
ײÖÆüÖ¸ü ´Öë †®Ö úÖ ÃÖӍú™ü Æîü, »ÖÖêÖ ³ÖæÖ ÃÖê ´Ö¸ü ¸üÆêü Æïü, »Öê׍ú−Ö −Öê¯ÖÖ»Ö ŸÖ£ÖÖ †−μÖ
ÃÖß´ÖÖ¾ÖŸÖá ¸üÖ•μÖÖë ´Öë “ÖÖê¸üß-×”û¯Öê “ÖÖ¾Ö»Ö ³Öê•ÖÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… ²Ö›Íêü ׍úÃÖÖ−ÖÖë «üÖ¸üÖ ‘Ö»»ÖÖ’
¸üÖêúÖ •ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… μÖê ÃÖ³Öß “Öß•Öë – “ײÖÆüÖ¸ü úÖê ×¾Ö¯»Ö¾Ö êú «üÖ¸ü ¯Ö¸ü »Öê”64 •ÖÖŸÖß Æîü…
‘¸êüÖã’ úÆüŸÖê Æïü– “μÖÆü ‘×¾Ö¯Ö×¢Ö’ ²Ö−ÖÖ¾Ö™üß ÆüÖê μÖÖ †ÃÖ»Öß, ³ÖæÖ −֍ú»Öß −ÖÆüà…”65 ¯Ö¸ –
“ײÖÆüÖ¸ü úß •Ö−ÖŸÖÖ úÖê †²Ö ³Öß ³Ö¸üÖêÃÖÖ Æîü ׍ú éúֲֻ»Ö³Ö ÃÖÆüÖμÖ ³ÖæÖÖë úÖê †®Ö Æüß ¤ëüÖê
- »ÖÖšüß- ÖÖê»Öß −ÖÆüà…” 66
†®Ö úß ÃÖӍú™ü ÃÖê ²Ö“Ö−Öê êú ×»Ö‹ ¯ÖϬÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß »ÖÖ»Ö²ÖÆüÖ¤ãü¸ü ¿ÖÖáÖß ¤êü¿Ö¾ÖÖ×ÃÖμÖÖë úÖê
‘†£Ö †®Ö¯ÖæÖÖÔ ¾ÖΟִÖË’ (12 −Ö¾Ö´²Ö¸ü, 1965) ú¸ü−Öê úß ÃÖ»ÖÖÆü ¤êüŸÖê Æïü… ˆ−֍úÖ †ÖÖÏÆü Æîü
׍ú »ÖÖêÖ ÃÖ¯ŸÖÖÆü ´Öë ‹ú ¿ÖÖ´Ö ×−Ö¸üÖÆüÖ¸ü ¸üÆëü – “‡ÃÖ ¾ÖÎŸÖ êú ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÃÖê ‘†®Ö¯ÖæÖÖÔ’ ¯ÖÏÃÖ®Ö
ÆüÖëÖß †Öî¸ü Æü´Ö ‘¯Ö¸üÖ®Ö³ÖÖê•Öß’ −ÖÆüà ¸üÆëüÖê…”67 ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú úÖμÖԍú¢ÖÖ†Öë êú ×»Ö‹ μÖÆü ¾ÖΟÖ
×ÃÖ±Ôú ´Ö−ÖÖê¸Óü•Ö−Ö úÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö Æîü, úÖê‡Ô ‘´ÖӐִֻÖμÖ’ êú ×»Ö‹ ´ÖӐֻ־ÖÖ¸ü úß ¿ÖÖ´Ö “Öã−ÖŸÖÖ Æîü
ŸÖÖê úÖê‡Ô, ¿Ö×−Ö úß ‘¾ÖÎú¥üÛ™ü’ ÃÖê ²Ö“Ö−Öê êú ×»Ö‹ ¿Ö×−Ö¾ÖÖ¸ü úß ÃÖã²ÖÆü… ¿ÖÖμÖ¤ü ˆ−Æëü –ÖÖŸÖ
−ÖÆüßÓ ×ú †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß †Ö•ÖÖ¤ü •Ö−ÖŸÖÖ úß ×ÃÖ±Ôú ‹ú ¿ÖÖ´Ö Æüß −ÖÆüà ²ÖÛ»ú ú‡Ô ¿ÖÖ´ÖêÓ
ײÖ−ÖÖ ³ÖÖê•Ö−Ö úß Öã•Ö¸üŸÖß Æîü… ¾ÖÆü ‹êÃÖê ¾ÖΟÖÖë úÖ ¯ÖÖ»Ö−Ö ¾ÖÂÖÖí ÃÖê “Öã¯Ö“ÖÖ¯Ö ú¸üŸÖß †Ö ¸üÆüß
Æîü…

307
 †Ö•ÖÖ¤üß ÃÖê ¯ÖÆü»Öê Æü´ÖÖ¸êü þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ-ÃÖê−ÖÖ−Öß Ã¾Ö¸üÖ•Ö ¯ÖÖ−Öê êú ×»Ö‹ ‘¯ÖÏ»ÖμÖӍúÖ¸üß
×¾ÖñúÖê™ü’ úÖ ‡ÃŸÖê´ÖÖ»Ö ×úμÖÖ ú¸üŸÖê £Öê… ¯Ö¸ü †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ãú”û þÖÖ£Öá ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú
‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú úÖμÖԍú¢ÖÖÔ †¯Ö−Öê ×ÆüŸÖ êú ×»Ö‹ †¯Ö−Öê Æüß ³ÖÖ‡Ô ²ÖÓ¬Öã†Öë úÖê ˆ›ÍüÖ−Öê êú ×»Ö‹
– ‘¯ÖÏ»ÖμÖӍúÖ¸üß ×¾ÖñúÖê™ü’ ú¸üŸÖê Æïü… 6 •Öæ−Ö, 1965 úÖê ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ‘¯ÖÏ»ÖμÖӍúÖ¸üß ×¾ÖñúÖê™ü’
¿ÖßÂÖԍú ׸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë ‘¸üêÖã’ ¬ÖÖê¸üß úÖêμÖ»ÖÖ ÖÖ−Ö ´Öë , ‹ú ³ÖμÖÖ−֍ú ×¾ÖñúÖê™ü ´Öë, œÍüÖ‡Ô ÃÖÖî ÃÖê
‰ú¯Ö¸ü ´Ö•Ö¤æü¸üÖë êú ´ÖÖîŸÖ úÖ úÖ¸üÖ ¤ãü‘ÖÔ™ü−ÖÖ −ÖÆüà ²ÖÛ»ú ÃÖÖ×•Ö¿Ö ²ÖŸÖÖŸÖê Æïü… μÖÆü ³Öß
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß ‹ú ÃÖ““ÖÖ‡Ô Æîü…
³ÖÖ¸üŸÖ †Öî¸ü ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Ö êú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ‘¸üêÖã’ êú ¤üÖê ׸ü¯ÖÖê™Ôü ×´Ö»ÖŸÖê Æïü -
¯ÖÆü»ÖÖ- ‘²Ö−¬Ö †Öî¸ü ×−Ö²ÖÔ−¬Ö’ (27 †ÖßÖ, 1965) †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸üÖ – ‘‹ú ¯Ö֍ú¿ÖÖ»ÖÖ ´Öë ‹ú
¯Ö֍ú-−ÖÖ¯Ö֍ú ²Öæ“Ö›Íü’ (5 −Ö¾Ö´²Ö¸ü, 1965)… ‡−Ö ×¸ü¯ÖÖê™üÖí ´Öë ‘¸üêÖã’ ×Æü−¤æü-´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−Ö êú
†Ö¯ÖÃÖß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë úß ¯Ö›ÍüŸÖÖ»Ö ú¸üŸÖê Æïü… ´ÖãμÖ´ÖÓ¡Öß éúֲֻ»Ö³Ö ÃÖÆüÖμÖ êú ÃÖ´ÖμÖ ´ÖÓêÓ, •Ö−ÖŸÖÖ
†¯Ö−Öê ˆ§êü¿μÖ úß ¯ÖæÙŸÖ êú ×»Ö‹– “¸êü»Ö úß ¯Ö™ü׸üμÖÖÓ ˆÖÖ›Íüú¸ü, ¯Öê™ÒüÖê»Ö †Öî¸ü ›üß•Ö»Ö úß
™Óü׍úμÖÖë ´Öë †ÖÖ »ÖÖ֍ú¸ü, ™êü×»Ö±úÖê−Ö êú ŸÖÖ¸ü úÖ™üú¸ü ›ü֍ú‘Ö¸üÖë ¯Ö¸ü Æü´Ö»ÖÖ ²ÖÖê»Öú¸ü †Öî¸ü
ÃÖ¸üúÖ¸üß ‡´ÖÖ¸üŸÖÖë ÃÖê ¸üÖ™ÒüßμÖ ¬¾Ö•Ö ˆŸÖÖ¸üú¸ü”68 ×¾Ö¸üÖê¬Ö ¯ÖϤüÙ¿ÖŸÖ ú¸üŸÖß Æîü… ‡ÃÖ
†ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö êú úÖ¸üÖ ïÖ™ü ú¸üŸÖê Æãü‹ ‘¸üê Öã’ úÆüŸÖê Æïü– “†ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö úÖ Ã¯Ö™ü úÖ¸üÖ
ú“”û-ÃÖß´ÖÖ ÃÖ´Ö—ÖÖîŸÖê úÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö, †−ÖÖ•Ö úß ú´Öß †Öî¸ü “ÖÖê¸ü-²ÖÖ•ÖÖ¸üß ŸÖ£ÖÖ ”ûÖ¡ÖÖë úß
²ÖœÍüß Æãü‡Ô ±úßÃÖ ³Ö»Öê Æüß ¸üÆüÖ ÆüÖê †Öî¸ü ”ûÖ¡ÖÖë ŸÖ£ÖÖ −ÖêŸÖÖ†Öë −Öê ³Öß ´ÖÖ¡Ö ×¾Ö¸üÖê¬Ö êú ‡¸üÖ¤êü ÃÖê
‹êÃÖÖ ×úμÖÖ ÆüÖê »Öê׍ú−Ö •Ö−Ö³ÖÖ¾Ö−ÖÖ úÖê ˆÃÖ †Öê¸ü ÃÖê Æü™ü֍ú¸ü †¯Ö−Öß ´Öã½üß ´ÖÓê ú¸ü »Öê−Öê
ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸üÛãÖ×ŸÖ úÖê †¸ü֕֍úŸÖÖ úß ÃÖß´ÖÖ ŸÖú ¯ÖÆãÓü“ÖÖ ¤êü−Öê úÖ ²ÖéÆü¢Ö¸ü ÁÖêμÖ ¾ÖÖ´Ö¯ÖÓ×£ÖμÖÖë
†Öî¸ü ¯Ö֍ú¯Ö¸üßÖÖë úÖê £ÖÖ…”69 †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö ”ûÖ¡Ö ‹¾ÖÓ •Ö−ÖŸÖÖ úß ÆüÖ£ÖÖë ÃÖê ×−֍ú»Öú¸ü ãú”û
Ö»ÖŸÖ »ÖÖêÖÖë êú ÆüÖ£ÖÖë ´Öë †Ö ÖμÖÖ £ÖÖ… ”ûÖ¡ÖÖë úÖ ˆ§êü¿μÖ ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë †¿ÖÖÓ×ŸÖ ±îú»ÖÖ−ÖÖ −Ö £ÖÖ,
¯Ö¸ü ãú”û ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×μ֍ú ŸÖ֍úŸÖÖë −Öê ³ÖμÖÖ−֍ú ÃÖã×−ÖμÖÖê×•ÖŸÖ ÂÖ›ü¶Ó¡Ö êú ŸÖÆüŸÖ ‡ÃÖê Ö»ÖŸÖ ×¤ü¿ÖÖ
¯ÖϤüÖ−Ö úß… ‘¸üêÖã’ êú Æüß ¿Ö²¤üÖë ´Öë – “•ÖÖÓ“Ö ÃÖê ³Öß ‹êÃÖê Æüß ŸÖ£μÖ ÃÖÖ´Ö−Öê †ÖμÖê Æïü ‡Ã֍êú
¯Öß”êû ¯Ö֍ú¯Ö¸üßÖÖë †Öî¸ü ¾ÖÖ´Ö¯ÖÓ×£ÖμÖÖë úÖ Æüß ÆüÖ£Ö ¸üÆüÖ Æîü…”70 ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Ö Öã»Öê†Ö´Ö ³ÖÖ¸üŸÖ
êú ³Ö֐μÖ ÃÖê Öê»Ö ¸üÆüÖ £ÖÖ, †Öî¸ü ‡ÃÖ Öê»Ö ´Öë ÃÖÆüÖμ֍ú ²Ö−Ö ¸üÆêü £Öê Æü´ÖÖ¸êü Æüß »ÖÖêÖ… Ö»ÖŸÖ
´ÖãÛÃ»Ö´Ö ŸÖ֍úŸÖë Æüß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−ÖÖë úß ÃÖ³ÖÖ†Öë †Öî¸ü ÃÖ´´Öê»Ö−ÖÖë úÖê ÃÖ±ú»Ö −ÖÆüà ÆüÖê−Öê ¤êüŸÖß… ¾Öê
Æü´Öê¿ÖÖ ‹ú ³Öß›Íü ²Ö−֍ú¸ü ˆÃ֍úÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ú¸üŸÖß Æïü, †Öî¸ü ³Öß›Íü úß úÖê‡Ô •ÖÖ×ŸÖ −ÖÆüà ÆüÖêŸÖß…
ãú”û ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×μ֍ú ŸÖ֍úŸÖë ×Æü−¤æü-´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−Ö êú −ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ´ÖãÛûִÖ-ÃÖ´´Öê»Ö−ÖÖë úÖê ¬¾ÖßÖ

308
ú¸üŸÖß †Ö‡Ô Æîü… ˆ¤æÔü úß †Ö›Íü ´Öë ¾Öê ¤êü¿Ö úß †ÖÓ›üŸÖÖ úÖê ÖÓ×›üŸÖ ú¸ü−Öê úß úÖê׿ֿÖ
ú¸üŸÖê †Ö‹ Æïü… úÖӐÖÏêÃÖß †Öî¸ü Öî¸ü-úÖӐÖÏêÃÖß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−ÖÖë êú ÃÖ´´Öê»Ö−Ö ´Öë ¯ÖϤêü¿Ö êú þÖÖãμÖ
´ÖÓ¡Öß †²¤ãü»Ö úμμÖæ´Ö †ÓÃÖÖ¸üß −Öê úÆüÖ – “ˆ−Ö ÃÖ³Öß ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Öß ‘ÖÖëÃÖ»ÖÖë úÖê −Ö™ü ú¸ü−ÖÖ
ÆüÖêÖÖ ×•Ö−֍úÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü ײÖÆüÖ¸ü - ´ÖÓ¡Öߴ֝›ü»Ö ŸÖú Æîü…” ‹ú ¯Ö֍ú-ÃÖ´Ö£Öԍú −Öê ×»Ö׏֟Ö
¯ÖÏ¿−Ö ×úμÖÖ, ‘ŸÖã´Ö ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Ö úß ×¿ÖúÖμÖŸÖ ú¸üŸÖê ÆüÖê, ‡ÃÖ×»Ö‹ Öã¤üÖ −Öê ´ÖÖê™ü¸ü ¤ãü‘ÖÔ™ü−ÖÖ
ú¸ü֍ú¸ü ŸÖã´ÆüÖ¸üÖ ÆüÖ£Ö ŸÖã›Íü¾ÖÖ ×¤üμÖÖ…’ †ÓÃÖÖ¸üß −Öê ˆ¢Ö¸ü ¤êüŸÖê Æãü‹ úÆüÖ – “μÖÆü Öã¤üÖ úß
−ÖÖ¸ü֐֕Öß úÖ Æüß ÃÖ²ÖæŸÖ Æîü ׍ú ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Ö úÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üÖ−Öê¾ÖÖ»Öê ו֮ÖÖ êú ´ÖãÓÆü ´Öë
ÃÖÖÓ‘ÖÖן֍ú ïúÃÖ¸ü ÆüÖê ÖμÖÖ £ÖÖ…” ˆ−ÆüÖë−Öê •ÖÖê¸ü ¤êüú¸ü μÖÆü ²ÖÖŸÖ ¤ãüÆü¸üÖμÖß ×ú ¯ÖϤêü¿Ö ´Öë
ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×μ֍ú ŸÖŸ¾Ö ŸÖê•Öß ÃÖê ÃÖ׍ÎúμÖ ÆüÖê ¸üÆêü Æïü †Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−ÖÖë úÖê ¸üÖ™Òü êú ¯ÖÏ×ŸÖ ¾Ö±úÖ¤üÖ¸ü
−ÖÆüà ÆüÖê−Öê ¤êü ¸üÆêü Æïü… ‡−Æëü ŸÖŸúÖ»Ö ÖŸ´Ö ú¸ü−Öê úÖ ¯ÖÏμÖŸ−Ö ú¸ü−ÖÖ “ÖÖ×Æü‹…”71 ˆÃÖ ÃÖ´ÖμÖ
ãú”û ú¼ü¸ü Ö§ü¸ü¬ÖÖ¸üß úÖӐÖÏêÃÖ ´Öë ×¾Öª´ÖÖ−Ö £Öê, •ÖÖê ¸üÖ™Òü úÖ ×ÆüŸÖ −Ö ÃÖÖê“֍ú¸ü ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤üß
´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−ÖÖë úÖê ²ÖÆü»ÖÖ−Öê †Öî¸ü ²Ö¸üÖ»ÖÖ−Öê úÖ úÖ´Ö ú¸ü Æêü £Öê, †Öî¸ü †Ö•Ö ³Öß ú¸ü ¸üÆüê Æïü…
Ö§ü¸ü ¯ÖÆü−֍ú¸ü −Ö ÃÖÆüß úÖê™ü-¯Öï™ü †Öî¸ üÆîü™ü ¯ÖÆü−֍ú¸ü Æüß ÃÖÆüß…
¸üÖ™Òü úÖ ×ÆüŸÖ −Ö ÃÖÖê“Ö−Öê¾ÖÖ»ÖÖ, Ö»ÖŸÖ ŸÖ֍úŸÖÖë êú ²ÖÆüúÖ¾Öê ´Öë †Ö •ÖÖ−Öê ¾ÖÖ»ÖÖ
¯Ö™ü−ÖÖ ×−Ö¾ÖÖÃÖß ×Ö•Ö¸ü ¬μÖÖŸÖ úÖ¤ü¸üß – “‹−Ö.ÃÖß.ÃÖß.(¸üÖ™ÒüßμÖ ÃÖî−μÖ ×¿ÖÖÖ), −Öî¾Öê»Ö ؾ֐Ö
(−ÖÖîÃÖê−ÖÖ-†ÓÖ) êú 600 ÃÖî−μÖ ×¾ÖªÖÙ£ÖμÖÖë êú “ÖêÆü¸üÖë ¯Ö¸ü (×Æü−¤æü, ´ÖãÛûִÖ, ×Ã֏Ö, ‡ÔÃÖÖ‡Ô) êú
ÖÖ−Öê ´Öë •ÖÆü¸ü ×´Ö»ÖÖ ¤êüŸÖÖ Æîü… ¾ÖÆü ‘úÖêú−Ö¤’ •ÖîÃÖê ׏ֻÖê 600 ÃÖã׿Ö×ÖŸÖ ‘−Öî×−ÖÆüÖ»Ö’ úÖê
´ÖÖ¸ü ¤êü−ÖÖ “ÖÖÆüŸÖÖ Æîü… ¾ÖÆü ˆ−Æëü ×¾ÖÂÖ úß •¾ÖÖ»ÖÖ ´Öë —Öã»ÖÃÖÖ ¤êü−ÖÖ “ÖÖÆüŸÖÖ Æîü… ³ÖÖ¸üŸÖ
ÃÖ¸üúÖ¸ü êú ÖéÆü ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖμÖ ÃÖê ÃÖæ“Ö−ÖÖ †ÖμÖß Æîü ׍ú ¾ÖÆü ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Öß Æîü, ¯Ö¸ü ¾ÖÆü Æîü ¯Ö™ü×−ÖμÖÖ
Æüß, ¯Ö™ü−ÖÖ ´Öë Æüß ¯Ö»ÖÖ-²ÖœÍüÖ Æîü… ׏ָ֕ü úß ŸÖ¸üÆü −Ö •ÖÖ−Öê ׍úŸÖ−Öê ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−Ö †¯Ö−Öê »ÖμÖ
ÃÖê ³Ö™üú ú¸ü †¯Ö−Öê Æüß ³ÖÖ‡Ô -²ÖÓ¬Öã†Öë êú ¤ãü¿´Ö−Ö ²Ö−Öê Æãü‹ Æïü…
‘³Ö−Ö×ÆüË ×¾Ö−ÖÖê²ÖÖ, ÃÖã−ÖÆãü ÃÖã•ÖÖ−Ö’ (3 פüÃÖ´²Ö¸ü, 1965) −Öִ֍ú ׸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë ‘¸üêÖã’
×¾Ö−ÖÖê²ÖÖ ³ÖÖ¾Öê êú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë úÖê ¾μÖŒŸÖ ú¸üŸÖê Æïü… ‘¸üêÖã’ úÖ ´Ö−Ö ÖÖÓ¾ÖÖÓêÓ ´Öë ¸ü´ÖŸÖÖ £ÖÖ, ˆ−Æëü
ÖÖÓ¾Ö ÃÖê ¯μÖÖ¸ü £ÖÖ… ÖêŸÖ-Ö×»ÖÆüÖ−Ö úß ´ÖÆüú ˆ−Æëü †ÖúÙÂÖŸÖ ú¸üŸÖß £Öß… ‘¸üêÖã’ Æü´Öê¿ÖÖ
ÖÏÖ´ÖßÖ •Öß¾Ö−Ö êú ú»μÖÖÖ ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ μÖÖê•Ö−ÖÖ†Öë êú ÃÖÖ£Ö ¸üÆêü… ‡ÃÖ×»Ö‹ ×¾Ö−ÖÖê²ÖÖ úÖ
ÖÏÖ´Ö-¤üÖ−Ö, ³Öæ-¤üÖ−Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö ˆ−Æëü ׯÖÏμÖ Æîü… ×¾Ö−ÖÖê²ÖÖ ³ÖÖ¾Öê úÖ ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æîü – “¸üÖ•Ö−Öîן֍ú
¤ü»ÖÖë −Öê ÖÖÓ¾ÖÖë úÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü−Öê êú ²Ö¤ü»Öê ¿ÖÖÓŸÖ ÖÏÖ´ÖßÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ úÖê ú»Öã×ÂÖŸÖ ×úμÖÖ Æîü… Æü¸ü
†Ö¤ü´Öß úÖê ¤ü»Ö²ÖÓ¤üß êú ¤ü»Ö¤ü»Ö ´Öë ±ÓúÃÖ֍ú¸ü, ‘•ÖÖן־ÖÖ¤ü’ úß ÃÖӍúߝÖÔ ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ†Öë úÖê
309
³Ö›Íüú֍ú¸ü “Öã−ÖÖ¾Ö •ÖߟÖê •ÖÖŸÖê Æïü… Æü¸ü ¤ü»Ö úÖ −ÖêŸÖÖ †¯Ö−Öê-´ÖãÓÆü †¯Ö−Öß ŸÖÖ¸üß±ú ú¸üŸÖÖ Æîü
†Öî¸ü ¤æüÃÖ¸êü ¤ü»ÖÖë êú −ÖêŸÖÖ†Öë ¯Ö¸ü úß“Ö›Íü ˆ”ûÖ»ÖŸÖÖ Æîü… †Öî¸ü, —Öæšêü ¾ÖÖμÖ¤êü ú¸üŸÖÖ Æîü...… ”72
þ֟ÖÓ¡Ö ³ÖÖ¸üŸÖ êú ‘¯Ö¸üŸÖÓ¡Ö’ ÖÖÓ¾ÖÖë úß ¤ãü¤Ôü¿ÖÖ êú ×»Ö‹ ¸üÖ•Ö−Öîן֍ú ¯ÖÖÙ™üμÖÖÓ Æüß ×•Ö´´Öê¤üÖ¸ü Æïü…
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ êú ÖÏÖ´Ö ¯ÖÓ“ÖÖμÖŸÖ úÖ ¯Ö¤üÖÔ±úÖ¿Ö ú¸üŸÖê Æãü‹ †Ö“ÖÖμÖÔ úÆüŸÖê Æïü – “‡−Ö
¯ÖÓ“ÖÖμÖŸÖÖë −Öê ÖÖÓ¾Ö úÖê ŸÖÖê›ÍüÖ Æîü, ²Öê¸üÆü´Öß ÃÖê… ÆüÖÓ, ‡ÔÂμÖÖÔ-›üÖÆü-¾Öî¸ü-×¾Ö¸üÖê¬Ö †Öפü úÖ
¸üÖ™Òüßμ֍ú¸üÖ †Öî¸ü ¿ÖÖêÂÖÖ úÖ ×¾Öêú−¦üߍú¸üÖ ú¸ü−Öê ´Öë μÖê †¾Ö¿μÖ ÃÖ±ú»Ö Æãü‡Ô Æïü…”îü73
ÖÏÖ´Ö-׾֍úÖÃÖ êú −ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ÆüÖê−Öê ¾ÖÖ»Öê þÖÖ£ÖÔ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ úÖ −ÖӐÖÖ −ÖéŸμÖ ‘¸üêÖã’
†¯Ö−Öß †ÖӏÖÖë ÃÖê ¤êüÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö—Ö ¸üÆêü £Öê… ÖÏÖ´ÖßÖ ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ êú †ÃÖ»Öß Ã¾Öºþ¯Ö úÖ
¯Ö¤üÖÔ±úÖ¿Ö ú¸üŸÖê Æãü‹ ‘¸üêÖ㒠׻֏֟Öê Æïü – “ÖÖÓ¾ÖÖë ¯Ö¸ü †Ö•Ö ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¤ü»ÖÖë êú ²ÖÖӍêú
‘»ÖšîüŸÖÖë’ úÖ ¸üÖ•Ö Æîü… ÃÖîú›ÍüÖë ¤ü¸ü²ÖÖ¸üÖë ´Öë פü−Ö-¸üÖŸÖ —Öãú-—Öãúú¸ü ÃÖ»ÖÖ´Ö ú¸üŸÖê ÖÖÓ¾Ö êú
»ÖÖêÖÖë úß ¸üßœÍü úß Æü×øüμÖÖÓ —Öãú ÖμÖß Æïü… ‹êÃÖê ´Öë ×ÃÖ¸ü ŸÖÖ−֍ú¸ü †−μÖÖμÖ êú ×¾Ö¸üÖê¬Ö ´Öë
†Ö¾ÖÖ•Ö ˆšüÖ−Öê¾ÖÖ»Öê úÖê †¯Ö−Öß Ö¤Ôü−Ö Æü£Öê»Öß ¯Ö¸ü »Öêú¸ü ×−֍ú»Ö−ÖÖ ¯Ö›ÍüŸÖÖ Æîü…”74 ‘¸üêÖã’
†ÖÖê ¾Öß³ÖŸÃÖ ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ êú “ÖêÆü¸üÖë úÖê £ÖÖê›ÍüÖ †Öî¸ü ÖÖê»ÖŸÖê Æïü – “ÖÖÓ¾Ö ¾ÖÖ¯ÖÃÖ “Ö»ÖÖê êú −ÖÖ¸êü
´Öë ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ú¸ü−Öê¾ÖÖ»Öê, †ÖÓÃÖæ ÃÖê ³ÖߐÖß Æãü‡Ô ¬Ö¸üŸÖß ¯Ö¸ü »ÖÖ¸ü úß ÖêŸÖß ú¸ü−Öê úÖ ÃÖ¯Ö−ÖÖ
¤êüÖ−Öê¾ÖÖ»Öê ׍úÃÖß ÖÏÖ´ÖßÖ úÖê ¿ÖÆü¸ü ´Öë ²ÖÃÖ−Öê êú ×»Ö‹ ‘¤üÖê Ö•Ö •Ö´Öà’ œæÓüœÍüŸÖê ¤êüÖú¸ü Æü´Öë
†Ö•Ö †“Ö¸ü•Ö −ÖÆüà ÆüÖêŸÖÖ… Æü´Ö •ÖÖ−ÖŸÖê Æïü ׍ú ˆÃ֍úß úÆüÖ−Öß ãú”û ‹êÃÖß Æüß ÆüÖêÖß –
“±ú»ÖÖ−Öê ²ÖÖ²Öæ −Öê “Öã−ÖÖ¾Ö êú ÃÖ´ÖμÖ †Öú¸ü ¾ÖêÖ™ü ´ÖÖӐÖÖ, ´Öï−Öê −ÖÆüà פüμÖÖ… ŸÖ™üÃ£Ö ¸üÆüÖ †Öî¸ü
±ú»ÖÖ−Öê ²ÖÖ²Öæ ÆüÖ¸ü ÖμÖê… ¬Ö¸ü−Öê êú ²ÖÖ¤ü ׏Ö×ÃÖμÖ֍ú¸ü Ö´³ÖÖ −ÖÖê“Ö−Öê »ÖÖê ...… ”
†Öî¸ü, ‡−֍úÖ Ö´³ÖÖ −ÖÖê“Ö−ÖÖ ? ÃÖÖ»Ö-³Ö¸ü ´ÖêÆü−ÖŸÖ ú¸üêú »ÖÖÖμÖß ÖμÖß ÖêŸÖß ‹ú
Æüß ¸üÖŸÖ ´Öë ¯ÖÖ¸ü ! ´Ö¾Öê¿Öß úß “ÖÖê¸üß, ±úÃÖ»Ö úß “ÖÖê¸üß, ±ú»ÖÖë úß “ÖÖê¸üß †Öî¸ü ÃÖß−ÖÖ•ÖÖê¸üß…
“ÖæÓ׍ú úÖêŸÖ¾ÖÖ×»ÖμÖÖë êú úÖêŸÖ¾ÖÖ»Ö êú þÖÖ´Öß ‘±ú»ÖÖ−Öê ²ÖÖ²Öæ’ Æïü – “‡ÃÖ×»Ö‹ Öæ−Ö ú¸ü ¤êü−Öê
¯Ö¸ü ³Öß úÆüßÓ “Ö“ÖÖÔ −ÖÆüà ÆüÖêŸÖß…”75 μÖÆüß Æîü †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ êú ÖÖÓ¾ÖÖë úß †ÃÖ»Öß †Ö•ÖÖ¤üß…
ÖÖÓ¬Öß −Öê †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úÖ ×¾ÖúÖÃÖ ÖÖÓ¾ÖÖë ÃÖê “ÖÖÆüÖ £ÖÖ, ¯Ö¸ü †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ³Öß ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ
ÖÖÓ¾Ö ¯Ö¸üŸÖÓ¡Ö Æüß ¸üÆêü… †ÓÖÏê•ÖÖë †Öî¸ü •Ö´Öà¤üÖ¸üÖë úß •ÖÖÆü ¸üÖ•Ö−Öîן֍ú ¯ÖÖÙ™üμÖÖë −Öê ˆÃÖ ¯Ö¸ü
ú²•ÖÖ •Ö´ÖÖμÖÖ… »ÖÖêÖ ÖÖÓ¾Ö ”ûÖê›Íü ¿ÖÆü¸ü úß †Öê¸ü ³Ö֐Ö−Öê »ÖÖê, †¯Ö−ÖÖë ÃÖê ײ֔ãû›Íü−Öê »ÖÖê… μÖê
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ êú †Ö•ÖÖ¤ü ÖÖÓ¾ÖÖë úÖ †ÃÖ»Öß “ÖêÆü¸üÖ Æîü •ÖÖê †Ö•Ö †Öî¸ü ³Öß †×¬Öú ¾Öß³ÖŸÃÖ
ÆüÖê “Ö»ÖÖ Æîü… †Ö•Ö ‘ŸÖ™üÃ£Ö ¾μÖÛŒŸÖ’ úÖê ãú”û ³Öß ×»ÖÖ−Öê †Öî¸ü ²ÖÖê»Ö−Öê ÃÖê ¯ÖÆü»Öê – “ú»Ö´Ö

310
´Öë ¸üÖê¿Ö−ÖÖ‡Ô ³Ö¸ü−Öê ÃÖê ¯ÖÆü»Öê ׸ü¾ÖÖ»¾Ö¸ü ´Öë ÖÖê×»ÖμÖÖÓ”76 ³Ö¸ü−Öß ¯Ö›ÍüŸÖß Æïü… ¯ÖŸÖÖ −ÖÆüà ú²Ö ˆÃÖê
†¯Ö−Öß ŸÖ™üã֟ÖÖ úß úß´ÖŸÖ “ÖãúÖ−Öß ¯Ö›Íü •ÖÖ‹…
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß ¯Öã×»ÖÃÖ, úÖêŸÖ¾ÖÖ»Ö ÖÖÓ¾ÖÖë úß ¸üÖÖ ú¸ü−Öê úß ²Ö•ÖÖμÖ ÖÖÓ¾Ö¾ÖÖ»ÖÖë
êú ²ÖÆãü-²Öê×™üμÖÖë úß ‡••ÖŸÖ »Öæ™ü ¸üÆêü £Öê… ˆ−Æëü ÃÖ¸êü†Ö´Ö ²Öꇕ•ÖŸÖ ú¸ü ¸üÆêü £Öê… ‘¸üê Öã’
׻֏֟Öê Æïü– “ÃÖÆü¸üÃÖÖ êú ÃÖÖî¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü £ÖÖ−ÖÖ ´ÖÓê ¯ÖÖ´ÖÖ ÖÖÓ¾Ö úß ‹ú ´Ö×Æü»ÖÖ ¯Ö¸ü ¸üÖŸÖ êú
¾ÖŒŸÖ £ÖÖ−ÖÖ êú ÃÖÆüÖμ֍ú ¤ü¸üÖêÖÖ −Öê ²Ö»ÖÖŸúÖ¸ü ú¸ü−Öê úß “Öê™üÖ úß… ÖÖÓ¾Ö êú »ÖÖêÖÖë −Öê
¤ü¸üÖêÖÖ ÃÖÖÆü²Ö úÖê ¸ÓüÖê ÆüÖ£ÖÖë ¯Öú›ÍüÖ †Öî¸ü ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖ: ‘´Ö¸ü´´ÖŸÖ’ ³Öß úß… ¤æüÃÖ¸êü פü−Ö ÃÖ¿ÖáÖ
¯Öã×»ÖÃÖ êú ×ÃÖ¯ÖÖ×ÆüμÖÖë úÖê »Öêú¸ü ‹ú ´ÖוÖÙÒêü™ü ÃÖÖÆü²Ö †ÖμÖê †Öî¸ü ÃÖÖ¸êü ÖÖÓ¾Ö úÖê ‘Öê¸üú¸ü
ú‡Ô ‘ÖÓ™üÖë ŸÖú ²Öã¸üß ŸÖ¸üÆü »Öæ™ü-¯Öß™ü ´Ö“ÖÖμÖß ÖμÖß… †Öî¸üŸÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ¤ãü¾μÖÔ¾ÖÆüÖ¸ü ³Öß ×úμÖÖ
ÖμÖÖ…”77 ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ ¯Öã×»ÖÃÖ †Öî¸ü ÖÖê¸êü ×ÃÖ¯ÖÖ×ÆüμÖÖë ´Öë ×ÃÖ±Ôú ¸ÓüÖ úÖ Æüß ±úÔú Æîü… ³ÖÖ¸üŸÖßμÖÖë
êú ÃÖÖ£Ö ¤üÖê−ÖÖë úÖ ¾μÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‹ú •ÖîÃÖÖ Æüß Æîü…
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ²ÖӐֻÖÖ-ÃÖÖ×ÆüŸμÖ úß ‘³ÖæÖß-¯ÖßœÍüß’ êú •Ö−´Ö¤üÖŸÖ †Öî¸ü −ÖêŸÖÖ ú×¾Ö
´Ö»ÖμÖ ¸üÖμÖ “ÖÖî¬Ö¸üß úÖê ú»Öú¢ÖÖ êú ²ÖïúÃÖÖ»Ö úÖê™Ôü −ÖμÖß ¿Öî»Öß úß ú×¾ÖŸÖÖ ×»ÖÖ−Öê êú
úÖ¸üÖ ¤Óü×›üŸÖ ú¸üŸÖß Æîü… ˆ−֍êú «üÖ¸üÖ ×»Ö×ÖŸÖ ú×¾ÖŸÖÖ úÖê †¿»Öᯙ úÆüÖ ÖμÖÖ, •Ö²Ö׍ú
²ÖӐֻÖÖ »ÖêÖúÖë ‹¾ÖÓ ú×¾ÖμÖÖë úÖ ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æîü ׍ú μÖÆü – “ú×¾ÖŸÖÖ ŸÖ×−֍ú ³Öß †¿»Öᯙ −ÖÆüà
²ÖÛ»ú ú»ÖÖ úÖ ‹ú −Ö´Öæ−ÖÖ Æîü…”78 ¯Ö¸ü †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ ´ÖëÓ ú×¾ÖμÖÖë ‹¾ÖÓ »ÖêÖúÖë úß ²ÖÖŸÖ
−ÖÆüà ÃÖã−Öß •ÖÖŸÖß, ˆ−Æëü ¤üÖê úÖî›Íüß úÖ †Ö¤ü´Öß ÃÖ´Ö—ÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü…
ÃÖ−ÖË 1966 êúú †Ó×ŸÖ´Ö ×¤ü−ÖÖë ´Öë ײÖÆüÖ¸ü ´Öë ³ÖßÂÖÖ ÃÖæÖÖ †Öî¸ü †úÖ»Ö ¯Ö›ÍüÖ £ÖÖ…
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¥üÛ™ü ÃÖê μÖÆü ÃÖ´ÖμÖ ˆ£Ö»Ö-¯Öã£Ö»Ö úÖ £ÖÖ… ´ÖãμÖ´ÖÓ¡Öß ÃÖÆüÖμÖ úÖ †Ó×ŸÖ´Ö ÃÖ´ÖμÖ
“Ö»Ö ¸üÆüÖ £ÖÖ †Öî¸ü “Öã−ÖÖ¾Ö −Ö•Ö¤üߍú £ÖÖ… ÃÖæÖÖ †Öî¸ü †úÖ»Ö êú “Ö»ÖŸÖê Æü•ÖÖ¸üÖêÓ-Æü•ÖÖ¸ü ÖÖÓ¾ÖÖê
êú »ÖÖêÖ ¤üÖ−ÖÖ-¯ÖÖ−Öß êú ײÖ−ÖÖ ³ÖæÖ ÃÖê ´Ö¸ü ¸üÆêü £Öê †Öî¸ü Æü´ÖÖ¸êü ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú úÖμÖԍú¢ÖÖÔ,
•Ö−ÖŸÖÖ êú ÃÖê¾Öú “Öã−ÖÖ¾Öß ¤ÓüÖ»Ö ´Öë ±ÓúÃÖê Æãü‹ £Öê… ×²ÖÆüÖ¸ü úß •Ö−ÖŸÖÖ †³Öß †úÖ»Ö ÃÖê •Öæ—Ö
Æüß ¸üÆüß £Öß ×ú •Ö−Ö¾Ö¸üß 1967 êú ¯ÖÆü»Öê ÃÖ¯ŸÖÖÆü ´Öë Æüß ¤ÓüÖÖ ¿Öãºþ ÆüÖê •ÖÖŸÖÖ Æîü †Öî¸ü
‘ÖÖ¤üß ³Ö¾Ö−Ö’ •Ö»ÖÖ ×¤üμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ‘“Öã−ÖÖ¾Öß-»Öß»ÖÖ ×²ÖÆüÖ¸üß ŸÖ•ÖÔ’ ¿ÖßÂÖԍú ׸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë
‘¸üêÖ㒠׻֏֟Öê Æïü – “...1930-31 ´Öë ×¾Ö»ÖÖμÖŸÖß ú¯Ö›Íêü úß ÖÖÓšüÖë ´Öë †Öî¸ü ‘μÖæ×−ÖμÖ−Ö •Öîú’
´Öë †ÖÖ »ÖÖ֍ú¸ü »ÖÖêÖ ‘¤êü¿Ö³ÖÛŒŸÖ’ úÖ ¯Ö׸ü“ÖμÖ ¤êüŸÖê £Öê… 1967 ´Öë ÖÖ¤üß, ןָÓüÖÖ —ÖÓ›üÖ
†Öî¸ü ÖÖÓ¬Öß-™üÖê¯Öß ´Öë †ÖÖ »ÖÖ֍ú¸ü…”79 μÖÆü ÃÖ−ÖË 1967 úß ‘¤êü¿Ö-³ÖÛŒŸÖ’ Æîü !

311
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¤ü»ÖÖë úÖ “Öã−ÖÖ¾Ö-»Öß»ÖÖ †ÖÖ•Ö−Öß, »Öæ™ü-¯ÖÖ™ü †Öî¸ü ú¸üÖê›ÍüÖë ¹ý¯ÖμÖê úß ÃÖÓ¯Ö×¢Ö
•Ö»Ö֍ú¸ü ¿Öãºþ ÆüÖêŸÖÖ Æîü… “ú¸üÖê›ÍüÖë ¹ý¯ÖμÖê ÃÖê ³Öß †×¬Öú úß μÖÆü ÖןÖ, ‹êÃÖê ¤ãüÙ¤ü−Ö ´Öë,
•Ö²Ö ׍ú •Öê.¯Öß. “ÖÖ¸ü †Ö−Öê, †Öšü †Ö−Öê ¯ÖîÃÖê “ÖÓ¤üÖ ˆÖÖÆü ¸üÆêü Æïü…...”80
‘¸üêÖã’ †¯Ö−Öê ׸ü¯ÖÖê™Ôü ŸÖ£ÖÖ ×™ü¯¯ÖםÖμÖÖë ´Öë †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ êú ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ úÖ −֐−Ö
ºþ¯Ö ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ú¸üŸÖê Æïü… ÃÖ−ÖË 1965 ÃÖê »Öêú¸ü 1967 ‡Ô. ŸÖú úÖ μÖÆü ׸ü¯ÖÖê™Ôü ײÖÆüÖ¸ü êú
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ÖןÖ×¾Ö׬ÖμÖÖë úÖ ¤üßÖÖ¾Öê•Ö Æîü… ŸÖïŸÖßÃÖ ×¸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë ÃÖê †×¬ÖúŸÖ¸ü ׸ü¯ÖÖê™Ôü
¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ˆšüÖ-¯Ö™üú ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ Æïü… ‡Ã֍úß ¾Ö•ÖÆü μÖÆü Æîü ׍ú ‘¸üêÖã’ úÖ ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú
•Öß¾Ö−Ö ˆ−֍êú ÃÖÖ×ÆüÛŸμ֍ú ¾μÖÛŒŸÖŸ¾Ö ¯Ö¸ü ³Öß ÆüÖ¾Öß ¸üÆüÖ… ¾Öê ÃÖÖ×ÆüŸμÖ ´Öë ³Öß ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ–Ö ²Ö−Öê
¸üÆêü…

312
 ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü

‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü’ †ÓÖÏê•Öß ¿Ö²¤ü ‡Ó™ü¸ü¾μÖæ úÖ ×Æü−¤üß ºþ¯ÖÖ−ŸÖ¸ü Æîü… ×Æü−¤üß ´Öë ‡Ã֍êú ×»Ö‹
‘³ÖêÓ™ü¾ÖŸÖÖÔ’ ¿Ö²¤ü ³Öß ¯ÖÏμÖãŒŸÖ ×úμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… †Ö•Ö ×¾Ö¿¾Ö úß ÃÖ³Öß ¯ÖÏ´ÖãÖ ³ÖÖÂÖÖ†Öë ´Öë
‘‡Ó™ü¸ü¾μÖæ’ ‹ú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ×¾Ö¬ÖÖ ²Ö−֍ú¸ü ˆ³Ö¸üß Æîü… ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü ´Öë ú»ÖÖ, ÃÖÖ×ÆüŸμÖ, ¸üÖ•Ö−ÖßןÖ,
¤ü¿ÖÔ−Ö, †¬μÖÖŸ´Ö, ×¾Ö–ÖÖ−Ö †Öפü ÃÖ³Öß Öê¡ÖÖë êú ×¾Ö³ÖæןÖμÖÖë ÃÖê ״ֻ֍ú¸ü ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ´Öã§üÖë ¯Ö¸ü
¯ÖÏ¿−Ö ×úμÖÖ •ÖÖŸÖÖ Æîü… ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü ¤üÖê μÖÖ ¤üÖê ÃÖê †×¬Öú ¾μÖÛŒŸÖμÖÖë ´Öë ³Öß ÆüÖêŸÖÖ Æîü…
ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖ: ²Ö−ÖÖ¸üÃÖߤüÖÃÖ “ÖŸÖã¾Öì¤üß ¯ÖÆü»Öê ¾μÖÛŒŸÖ Æïü וÖ−ÆüÖë−Öê ‘¸üŸ−Ö֍ú¸ü•Öß ÃÖê
²ÖÖŸÖ“Öߟ֒ (×¾Ö¿ÖÖ»Ö ³ÖÖ¸üŸÖ, ×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü, 1931 ‡Ô.)†Öî¸ü ‘¯ÖÏê´Ö“ÖÓ¤ü•Öß êú ÃÖÖ£Ö ¤üÖê פü−Ö’
(×¾Ö¿ÖÖ»Ö ³ÖÖ¸üŸÖ, •Ö−Ö¾Ö¸üß 1932 ‡Ô.) ¯ÖύúÖ×¿ÖŸÖ ú¸üêú ‡ÃÖ ×¾Ö¬ÖÖ úß ¿Öã¹ý†ÖŸÖ úß £Öß…
²Öê−Öß´ÖÖ¬Ö¾Ö ¿Ö´ÖÖÔ úß ‘ú×¾Ö¤ü¿ÖÔ−Ö’ ‡ÃÖ ×¾Ö¬ÖÖ úß ¯ÖÏ£Ö´Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö éú×ŸÖ ´ÖÖ−Öß ÖμÖß Æîü…
‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü’ êú ׾֍úÖÃÖ ´Öë ¯Öס֍úÖ†Öë úÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ μÖÖêÖ¤üÖ−Ö ¸üÆüÖ Æîü… ‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü’ êú
´ÖÖ¬μÖ´Ö ÃÖê ŸÖŸúÖ»Öß−Ö ¯Ö׸üÛãÖןÖμÖÖë úÖ †Öú»Ö−Ö ú¸üŸÖê Æãü‹ ¸ü“Ö−Ö֍úÖ¸ü úß ´Ö−Ö:ÛãÖןÖ
úÖê •ÖÖ−ÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü…
‘¸üêÖã’ êú ãú»Ö 17 ‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü’ Æïü… ‡−֍êú ¯ÖÏ¿−֍ú¢ÖÖÔ Æïü– (ÃÖãÁÖß) ÖÖî¸üÖ,
‹´Ö.‹.(þÖμÖÓ ‘¸üêÖã’), »Ö×»ÖŸÖÖÓ¿Öã´ÖμÖß, ÃÖã¾ÖÖÃÖ ãú´ÖÖ¸ü, ¸üÖòײÖ−Ö ¿ÖÖò ¯Öã¯Ö, ¸ü‘Öã¾Ö߸ü ÃÖÆüÖμÖ,
´Ö¬Öãú¸ü ØÃÖÆü, •ÖãÖ−Öæ ¿ÖÖ¸ü¤êüμÖ, ³Öæ¯Öê−¦ü †²ÖÖê¬Ö, ›üÖò. »ÖÖêšüÖ¸ü »Öã™ËüÃÖê, סֻÖÖêú ¤ü߯Ö, ÃÖæμÖÔ
−ÖÖ¸üÖμÖÖ “ÖÖî¬Ö¸üß, μÖÖ¤ü¾Öê−¦ü ¯Ö֝›êüμÖ, ÃÖ´Ö߸ü ¸üÖμÖ “ÖÖî¬Ö¸üß, ×¾Ö¿¾Ö−ÖÖ£Ö †Öî¸ü ÁÖß´ÖŸÖß ÖߟÖÖ
¯ÖãÂ¯Ö ÃÖ×ÆüŸÖ ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÖšüú… ‡−Ö ‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸üÖë’ ´Öë Æü´Öë ‘¸üêÖã’ êú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖμÖÖ´ÖÖë êú
¤ü¿ÖÔ−Ö ÆüÖêŸÖê Æïü… μÖê ‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü’ ‘¸üêÖã’ êú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë úÖê ÃÖ´Ö—Ö−Öê ´Öë ÃÖÆüÖμ֍ú ²Ö−ÖŸÖê Æïü…
‘¸üêÖã’ †¯Ö−Öê ‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸üÖë’ ´Öë ÃÖÆü•Ö, ˆ−Ö´ÖãŒŸÖ †Öî¸ü ²Öê²Ö֍ú פüÖÖ‡Ô ¤êüŸÖê Æïü… ˆ−֍êú
‘ÃÖցÖÖŸúÖ¸üÖë’ úÖê ¯ÖœÍü−ÖÖ ˆ−ÖÃÖê ÃÖÓ¾ÖÖ¤ü ú¸ü−Öê úß ŸÖ¸üÆü Æîü… ‘¸üêÖã’ êú ÃÖցÖÖŸúÖ¸üÖë êú
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´ÖÓê ³ÖÖ¸üŸÖ μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü úÖ ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æîü ׍ú – “ ‘¸üêÖã’ êú ÃÖցÖÖŸúÖ¸üÖë úÖê – ¯ÖœÍü−ÖÖ –
ˆ−ÖÃÖê ×´Ö»Ö−Öê úß ŸÖ¸üÆü Æîü… ¾ÖÆü ´Öæ»ÖŸÖ: ‹ú ׍úÃÖÖ−Ö Æïü – šêüšü ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ ×úÃÖÖ−Ö ! ‘¸üêÖã’
úÖ ¯Öæ¸êü ×Æü−¤ãüßÖÖ−Ö êú •Ö−Ö-•Öß¾Ö−Ö úÖê ¤êüÖ−ÖÖ – ˆÃÖß ¥üÛ™ü ÃÖê Æîü… ‹ú ¸ü֐ֳָüß éúÂ֍ú-
¥üÛ™ü ! ´Ö¬μ֍úÖ»Öß−Ö ÃÖÓŸÖ-ú×¾ÖμÖÖë úÖê ¯ÖœÍü−Öê ¯Ö¸ü ˆ−֍úß ”û×¾Ö ²Ö−ÖŸÖß Æîü ‘¸üê Öã’ ÃÖê

313
ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü ú¸üŸÖê Æãü‹ ¾ÖÆüß ”û×¾Ö ! ”81 ²Ö−ÖŸÖß Æîü… ‘¸üêÖã’ ÃÖÓŸÖ Æüß Æïü ŒμÖÖë׍ú ˆ−֍êú ×»Ö‹
¤ãü×−ÖμÖÖ úß úÖê‡Ô ³Öß ¾ÖßÖã ŸμÖÖ•μÖ −ÖÆüà Æîü… ¾ÖÆü ÃÖ³Öß úÖê ˆÃ֍êú ÃÖ““Öê †Öî¸ü þÖÖ³ÖÖ׾֍ú
ºþ¯Ö ŸÖ£ÖÖ ˆÃ֍úß ÃÖ³Öß †“”ûÖ‡μÖÖë, ²Öã¸üÖ‡μÖÖë †Öî¸ü ãú׸üןÖμÖÖêÓ êú ÃÖÖ£Ö Ã¾ÖߍúÖ¸ü ú¸üŸÖê Æïü…
†Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖßμÖ ÖÖÓ¾ÖÖë úÖ ×¾Ö‘Ö™ü−Ö ¿Öãºþ Æãü†Ö… ׍úÃÖÖ−ÖÖë úß
†Ö¾Ö¿μ֍úŸÖÖ†Öë úß ¯ÖæÙŸÖ ÖÖÓ¾ÖÖë ´Öë −ÖÆüà ÆüÖê ¸üÆüß £Öß, ‡ÃÖ×»Ö‹ −ÖμÖß ¯ÖßœÍüß ¸üÖê•Öß-¸üÖê™üß úß
ŸÖ»ÖÖ¿Ö ´Öë ¿ÖÆüü¸ü úß ŸÖ¸ü±ú •ÖÖŸÖß Æîü… †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ¿ÖÆü¸üÖë úß ÃÖӏμÖÖ ²ÖœÍüß… ¿ÖÆü¸üß
´Öæ»μÖÖë ´Öë úÖ±úß ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö †ÖμÖÖ… ‘×´Ö×»Ö‹ ±úÖß¿¾Ö¸ü−ÖÖ£Ö ‘¸üêÖã’ †Öî¸ü ˆ−֍êú ¯Ö׸ü¥ü¿μÖ ÃÖê’
(–ÖÖ−ÖÖê¤üμÖ, †Œ™æü²Ö¸ü, 1968) −Öִ֍ú ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü ´Öë ¸êüÖ㠍ú×¾Ö-ú£Ö֍úÖ¸ü ÃÖã¾ÖÖÃÖ ãú´ÖÖ¸ü
úÖê ÖÓ¾Ö‡Ô †Öî¸ü ¿ÖÆü¸üß ´Ö−ÖãÂμÖ êú ²Öß“Ö êú ™æü™üŸÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ˆ−֍êú ¾μÖÛŒŸÖŸ¾Ö êú ™æü™ü−Ö êú
ÃÖÖ£Ö Æüß ˆ−֍úß ´ÖÖ−μÖŸÖÖ‹Ó †Öî¸ü ´Öæ»μÖÖë êú ×¾Ö‘Ö™ü−Ö ¯Ö¸ü ¯ÖύúÖ¿Ö ›üÖ»ÖŸÖê Æãü‹ úÆüŸÖê Æïü –
“ŒμÖÖ ¿ÖÆü¸ü, ŒμÖ ¤êüÆüÖŸÖ –Æü¸ü “Öß•Öë, ÃÖÖ¸üß “Öß•Öë †¾Ö´ÖæÛ»μÖŸÖ Æãü‡Ô Æïü… ¤êü׏֋, †Ö¯Ö−Öê •Ö²Ö
“Ö“ÖÖÔ ”êû›Íü Æüß ¤üß ŸÖÖê ´Öï ‘¯Ö¸üŸÖß : ¯Ö׸üú£ÖÖ’ úß †Öê¸ü †Ö¯ÖúÖ ¬μÖÖ−Ö »Öê •ÖÖ−ÖÖ “ÖÖÆæÓüÖÖ…
ˆÃÖ´Öë ¾μÖÛŒŸÖ êú ™æü™üŸÖê Æãü‹ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë ¯Ö¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü ׍úμÖÖ ÖμÖÖ £ÖÖ… ÃÖ¾Öì êú ÃÖ´ÖμÖ
¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ™æü™üÖ… •ÖîÃÖê »Öøèü ÃÖê ²ÖãÓפüμÖÖ —Ö¸üŸÖÖ Æîü −Ö, ˆÃÖß ŸÖ¸üÆü —Ö¸ü-—Ö¸ü —Ö¸üŸÖê Æãü‹ »ÖÖêÖ-
ÃÖ´ÖÖ•Ö ÃÖê †Öî¸ü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ÃÖê… ´Öï−Öê ׻֏ÖÖ £ÖÖ– úÖê‡Ô ‘Ö¸ü ÃÖÖ²ÖæŸÖ −ÖÆüà, ŒμÖÖ Ö¸üß²Ö, ŒμÖÖ
†´Ö߸ü… †²Ö ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü úÖ ‹ú ¯ÖÏ֝Öß ¤æüÃÖ¸êü úÖê ÃÖÓ¤êüÆü³Ö¸üß ×−֐ÖÖÆüÖë ÃÖê ¤êüÖ ¸üÆüÖ Æîü… ‹ú-
‹ú †Ö¤ü´Öß †¯Ö−Öê úÖê ‹ú ׍ú»ÖÖ ²Ö−ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… ÃÖ³Öß ú”ãû‹ Æãü‹ •ÖÖ ¸üÆêü Æïü…”82 †ÖÖê
úÆüŸÖê Æïü – “³ÖÖ‡Ô-³ÖÖ‡Ô ´Öë ²Ö−ÖŸÖß −ÖÆüà, šü−ÖŸÖß •Öºþ¸ü Æîü; ŒμÖÖë׍ú úÆüÖ¾ÖŸÖ ²Ö−Ö Ö‡Ô Æüî...
“³ÖÖμÖ-³ÖîμÖÖ¸üß ³ÖîÃÖß úß ÃÖà‘Ö… •ÖÖ−Öê •Ö−Ö´Ö»Ö ŸÖÖ−Öê ׳֮օ” ´ÖÖ−Ö ×»Öו֋ ׍úÃÖß ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü
´Öë “ÖÖ¸ü ³ÖÖ‡Ô Æïü… ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´Öë ‡´Ö»Öß úÖ ‹ú Æüß ¯Öê›Íü Æîü… †Ö¯ÖÃÖ ´Öë »Ö›Íü-—֐֛Íüú¸ü “ÖÖ¸üÖë
³ÖÖ‡Ô ‹ú-‹ú ‡´Ö»Öß ³Öß −ÖÆüà ŸÖÖê›Íü ¯ÖÖŸÖê Æïü, ׍ú−ŸÖã ¤æüÃÖ¸êü †Ö¤ü´Öß ‡ÃÖ ±æú™ü ÃÖê ±úÖμÖ¤üÖ
ˆšü֍ú¸ü ¾ÖÆü ‡´Ö»Öß ŸÖÖê›Íü »Öê •ÖÖŸÖê Æïü…”83 †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü Æü¸ü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ´Öë ¤ü¸üÖ¸ü Æîü –
“úÆüà ¾ÖÆü ïÖ™ü ¯Ö׸ü»Ö×ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü ŸÖÖê úÆüà ˆÃÖê ×´Ö¼üß ÃÖê »Öê¯Ö פüμÖÖ ÖμÖÖ Æîü »Öê׍ú−Ö
¤ü¸üÖ¸ü ŸÖÖê Æîü…”84 †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ÖÖÓ¾ÖÖë úÖ ×¾ÖúÖÃÖ −Ö ÆüÖê−Öê úß ¾Ö•ÖÆü ÃÖê Æüß ÖÓ¾Ö‡Ô »ÖÖêÖÖë
úÖê ¿ÖÆü¸ü −Öê †ÖúÙÂÖŸÖ ×úμÖÖ… ÖÖÓ¾Ö úÖ– “´Ö•Ö¤æü¸ü-¾ÖÖÔ ¿ÖÆü¸ü êú ²ÖÖ¸êü ´Öë ÃÖÖê“ÖŸÖÖ Æîü ׍ú
¾ÖÆüÖÓ ÃÖÖ»ÖÖ ‘¸üŒ¿ÖÖ ×›ü»ÖËî¾Ö¸üß’ ³Öß ú¸ëüÖê ŸÖÖê 300 ¹ý. ´ÖÆüß−ÖÖ ”. ...¿ÖÆü¸ü ´Öë ŒμÖÖ −ÖÆüà Æîü
? ¯ÖîÃÖÖ úÖ ŸÖ´ÖÖ¿ÖÖ Æîü– “ ‘ÖÖê»ÖÖê ¯ÖîÃÖÖ’ ¤êüÖÖê ŸÖ´ÖÖ¿ÖÖ…” ÖÖÓ¾Ö ´Öë ¯ÖîÃÖÖ ÖÖê»Öú¸ü ³Öß
ŸÖ´ÖÖ¿ÖÖ ¤êüÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü ? ‡ÃÖ×»Ö‹ ŸÖÖê ´ÖãÖá ÖÖÓ¾Ö ´Öë ²ÖÖê»ÖŸÖß Æîü, ´ÖÖ¸ü †›üÖ ¿ÖÆü¸ü ´Öë

314
ײ֍úŸÖÖ Æîü…”85 †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ÖÓ¾Ö‡Ô »ÖÖêÖÖë úÖê ¿ÖÆü¸üß ¾ÖßÖã†Öë ‹¾ÖÓ ‘²ÖÖ²Öæ’ ¿Ö²¤ü −Öê
†ÖúÙÂÖŸÖ ×úμÖÖ Æîü…
†Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ³Öæ×´ÖÆüß−ÖÖë úÖê •Ö´Öß−Ö ¤êü−Öê úß ²ÖÖŸÖ £Öß… ˆ−Æëü ±úÃÖ»Ö úß úß´ÖŸÖ
êú ÃÖÖ£Ö −֍ú¤ü Öן֯ÖæÙŸÖ †Öî¸ü ŸÖß−Ö ÃÖÖ»Ö ŸÖú ÃÖ¸üúÖ¸üß ÃÖÆüÖμÖŸÖÖ ×´Ö»Ö−Öê úß ²ÖÖŸÖ £Öß…
ÃÖ¸üúÖ¸ü úß ‡ÃÖ ‘ÖÖêÂ֝ÖÖ ÃÖê »ÖÖêÖÖë êú ´Ö−Ö ´Öë ¯Ö›Íüß Æãü‡Ô ¯Ö¸üŸÖß úß ¯Ö¯Ö›Íüß Æü™ü ÖμÖß £Öß,
•Ö−ÖŸÖÖ Ã¾ÖÙÖ´Ö ÃÖãÖ úß ú»¯Ö−ÖÖ ú¸ü ¸üÆüß £Öß… ¯Ö¸ü †Ö•ÖÖ¤üß êú ‹ú ¤ü¿Öú ²ÖÖ¤ü Æüß
ˆ−֍úß ú»¯Ö−ÖÖ úß ³Öæ×´Ö †−μÖÖμÖ ÃÖê ¸üÖï¤ü ¤üß ÖμÖß… »ÖêÖú ŸÖ£ÖÖ •Ö−ÖŸÖÖ úÖ ³Ö¸üÖêÃÖÖ
Ö»ÖŸÖ ÃÖÖ×²ÖŸÖ Æãü†Ö… ¸ü‘Öã¾Ö߸ü ÃÖÆüÖμÖ úÖê פü‹ Ö‹ ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü ‘™æü™üŸÖÖ ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ’
(פü−Ö´ÖÖ−Ö, 3 ´Ö‡Ô, 1970) ´Öë ‘¸êüÖã’ úÆüŸÖê Æïü – “´Öã—Öê ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ £ÖÖ ×ú •Ö²Ö úÖêÃÖß
μÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖ±ú»Ö ÆüÖêÖß ŸÖÖê וÖ−Æëü †³Öß •Ö´Öß−Ö −ÖÆüà ×´Ö»Öß Æîü ˆ−Æëü †ÖÖê “Ö»Öú¸ü ×´Ö»Ö
•ÖÖ‹Öß »Öê׍ú−Ö ¾ÖîÃÖÖ −ÖÆüà Æãü†Ö”. ...†³Öß ³Öß 100 ¯Öß”êû 75 »ÖÖêÖ ‹êÃÖê Æïü וÖ−֍êú ¯ÖÖÃÖ
úÖê‡Ô ³Öæ×´Ö −ÖÆüà Æîü,...‡Ã֍êú ×»Ö‹ ãú”û ÆüÖêÖÖ, ‹êÃÖÖ ´Öã—Öê ÃÖ“Ö´Öã“Ö †Ö¿ÖÖ £Öß; ¯Ö¸ü ׍úÃÖß −Öê
ãú”û ׍úμÖÖ −ÖÆüà…”86 ¾ÖÖμÖ¤üÖ †Öî¸ü ×¾Ö¿¾ÖÖÃÖ ™æü™ü−Öê ÃÖê »ÖÖêÖÖë úÖ úÖ−Öæ−Ö ¯Ö¸ü ÃÖê ³Ö¸üÖêÃÖÖ ˆšü
ÖμÖÖ… †Öî¸ü »ÖÖêÖÖë −Öê †ÖŸÖӍú úÖ ¸üÖßÖÖ †ÛŸÖμÖÖ¸ü ׍úμÖÖ, וÖÃÖê ‘−ÖŒÃÖ»Ö¯ÖÓ£Öß’ −ÖÖ´Ö ×¤üμÖÖ
ÖμÖÖ… Æü´ÖÖ¸üê ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ¤ü»ÖÖë ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú úÖμÖԍú¢ÖÖ†Öë −Öê ³Öæ×´ÖÆüß−ÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ¬ÖÖêÖÖ
׍úμÖÖ…
†Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¤üÖê •ÖÖןÖμÖÖÓ ×¾Öú×ÃÖŸÖ Æãü‡Ô, ‹ú-†´Ö߸ü †Öî¸ü ¤æüÃÖ¸üß
Ö¸üß²Ö… †´Ö߸ü †Öî¸ü †´Ö߸ü ÆüÖêŸÖê Ö‹ †Öî¸ü Ö¸üß²Ö ˆ−Æëü ™ãüãú¸ü-™ãüãú¸ü ¤êüÖŸÖÖ ¸üÆüÖ… þ֟ÖÓ¡Ö
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë – “׍úÃÖß ³Öß ¯ÖÖ™üá ´Öë ¾ÖÆü ¤ü´ÖÖ´Ö −ÖÆüà Æîü ׍ú •Ö´Öß−Ö êú ÃÖ¾ÖÖ»Ö úÖê »Öêú¸ü
»Ö›Íêü ...… ”87 ÃÖ²Ö †¯Ö−Öê þÖÖ£ÖÔ úÖê ×ÃÖ¨ü ú¸ü−Öê ´Öë »ÖÖê Æãü‹ Æïü… ²Ö›Íêü-²Ö›Íêü ׍úÃÖÖ−Ö †Ö•Ö
³Öß ”ûÖê™êü ŸÖ£ÖÖ ´Ö—ÖÖê»Öê ׍úÃÖÖ−ÖÖë úÖ ¿ÖÖêÂÖÖ ú¸ü ¸üÆêü Æïü, ˆ−֍êú ²Öß“Ö †Ö•Ö ³Öß ÃÖÖ´ÖÖו֍ú
†ÃÖ´Ö−ÖŸÖÖ †Öî¸ü ¤ãü¾μÖÔ¾ÖÆüÖ¸ü ²Ö¸üú¸üÖ¸ü Æîü… †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›Íüß ÃÖ´ÖÃμÖÖ ³Öæ×´Ö
ÃÖ´ÖÃμÖÖ Æîü… †Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ‘‘¤êü¿Ö ²ÖÆãüŸÖ ŸÖê•Öß ÃÖê ²Ö¤ü»Ö ¸üÆüÖ Æîü...¤ü»Ö-²Ö¤ü»Ö, ³Öæ×´Ö-
Æü›Íü¯Ö, ãúÃÖá-Æü›Íü¯Ö êú ²ÖÖ¤ü ¤êü׏֋ †Öî¸ü ŒμÖÖ-ŒμÖÖ ÆüÖêŸÖÖ Æîü…”88 ‘¸üêÖã’ úÖ ´ÖÖ−Ö−ÖÖ Æîü ׍ú
−ÖŒÃÖ»Ö¾ÖÖ¤ü ³Öæ×´Ö »Öê−Öê úÖ ÃÖÆüß ÃÖÖ¬Ö−Ö −ÖÆüà Æîü– “ −ÖŒÃÖ»Ö¾ÖÖ¤ü ŸÖÖê ‹ú ¯ÖÏŸÖߍú Æîü, ‹ú
ÖãÃÃÖÖ Æîü… ‡−֍êú ¯ÖÖÃÖ úÖê‡Ô −ÖμÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö −ÖÆüà Æîü… •Ö´Öß−Ö êú ×»Ö‹ ÃÖÆüß »Ö›ÍüÖ‡Ô †³Öß
²Ö֍úß Æîü…”89 ÃÖÆüß ´ÖÖμÖ−Öê ´Öë −ÖŒÃÖ»Ö¾ÖÖ¤ü ׍úÃÖß ÃÖ´ÖÃμÖÖ úÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö −ÖÆüà Æîü, ²ÖÛ»ú
Öã¤ü ‹ú ÃÖ´ÖÃμÖÖ Æîü, •ÖÖê †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß ¸üÖ•Ö−Ößן֖ÖÖë úß ¤êü−Ö Æîü…
315
 •ÖãÖ−Öæ ¿ÖÖ¸ü¤êüμÖ úÖê פü‹ Ö‹ ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü “¤ãüÖ-ÃÖãÖ ´Öë ÃÖÖ—Öê¤üÖ¸üß êú ×»Ö‹”
(פü−Ö´ÖÖ−Ö, 27 •Ö−Ö¾Ö¸üß, 1972) ´Öë ‘¸üêÖã’ μÖÆü ²ÖŸÖÖŸÖê Æïü ׍ú †Ö•ÖÖ¤üß úß ”ûÖÓ¾Ö ´Öë וÖÃÖ
ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×μ֍úŸÖÖ −Öê •Ö−´Ö ×»ÖμÖÖ ¾ÖÆü ¬Ö߸êü-¬Ö߸êü, ”ûÖê™êü-”ûÖê™êü ÖÖÓ¾ÖÖÓê ´Öë ³Öß ±îú»ÖŸÖß ÖμÖß… ÃÖ−ÖË
1970 êú ²ÖÖ¤ü úß ¸üÖ•Ö−Öß×ŸÖ −Öê ×Æü−¤æü-´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖ−Ö êú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë úÖê ú»Öã×ÂÖŸÖ ×úμÖÖ Æîü…
†Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü úß–“¸üÖ•Ö−Ößן֍ú (?) “ÖêŸÖ−ÖÖ −Öê ‡ÃÖ ÃÖÖîÆüÖ¦Ôü¯ÖæÖÔ ´ÖÖÆüÖî»Ö úÖê ‹êÃÖÖ
ú»Öã×ÂÖŸÖ ú¸ü פüμÖÖ ×ú ׯ֔û»Öê ÃÖÖ»Ö ¾Öê †Ö¯ÖÃÖ ´ÖÓ »Ö›Íü ¯Ö›Íêü… »Ö›Íü ¯Ö›Íêü −ÖÆüà, ²ÖÛ»ú μÖÖë
ú×Æü‹ ׍ú ˆ−Ö ¸üÖ•Ö−Ößן֍ú ŸÖŸ¾ÖÖë «üÖ¸üÖ »Ö›ÍüÖ ×¤ü‹ Ö‹ •ÖÖê ÖÏÖ´Ö ¯ÖÓ“ÖÖμÖŸÖ ÃÖê »Öêú¸ü ×¾Ö¬ÖÖ−Ö
ÃÖ³ÖÖ †Öî¸ü »ÖÖêúÃÖ³ÖÖ êú “Öã−ÖÖ¾ÖÖë ´ÖÓêÓ †»¯Ö-ÃÖӏμ֍ú †Öî¸ü ²ÖÆãü-ÃÖӏμ֍ú ¾ÖÖÔ úÖê ú““Öê ´ÖÖ»Ö
úß ŸÖ¸üÆü ‡ÃŸÖê´ÖÖ»Ö ú¸üŸÖê Æïü…”90
†Ö•ÖÖ¤üß êú ²ÖÖ¤ü ³ÖæÖ †Öî¸ü †úÖ»Ö †¯Ö−Öê “Ö¸ü´Ö ÃÖß´ÖÖ ŸÖú ²ÖœÍüß… ‘¸üêÖã’ úÆüŸÖê
Æïü –“ׯ֔û»Öê Æüß ÃÖÖ»Ö ×ÃÖŸÖ´²Ö¸ü-†Œ™æü²Ö¸ü ´ÖÆüß−Öê ´Öë †Ö²ÖÖ¸üÖë ´Öë ‹ú Ö²Ö¸ü ¯ÖœÍü−Öê úÖê
×´Ö»Öß ´Öê¸üê Æüß ÖÖÓ¾Ö êú ¤üÖê ´ÖãÃÖÆü¸ü ³ÖæÖ ÃÖê ´Ö¸ü ÖμÖê… ÃÖ´ÖÖ“ÖÖ¸ü ´Öë μÖÆü ³Öß £ÖÖ ×ú ÃÖ¸üú¸üß
›üÖòŒ™ü¸ü −Öê ¯ÖÖêÙü´ÖÖ™Ôü´Ö ׸ü¯ÖÖê™Ôü ´Öë ‡ÃÖê ³ÖæÖ ÃÖê Æãü‡Ô ´ÖÖîŸÖ ú¸üÖ¸ü פüμÖÖ Æîü ŸÖ£ÖÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü úß
†Öê¸ü ÃÖê ‡−Æëü Æîü•ÖÖ ÃÖê Æãü‡Ô ´ÖéŸμÖã ‘ÖÖê×ÂÖŸÖ ×úμÖÖ ÖμÖÖ Æîü…”91 ÃÖ¸üúÖ¸ü ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê —Öæšü úÖ
•ÖÖ´ÖÖ ¯ÖÆü−ÖÖ ¤êüŸÖß Æîü…
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¯ÖœÍêü-׻֏Öê μÖã¾Öú ²ÖêúÖ¸ü ‘Öã´Ö ¸üÆêü Æïü… ÃÖÖ¸üß ×›üאÖÏμÖÖêÓ êú ²ÖÖ¾Ö•Öæ¤ü
ˆ−Æëü −ÖÖîú¸üß −ÖÆüà ×´Ö»Ö ¸üÆüß Æîü, ŒμÖÖë׍ú ˆ−֍êú ¯ÖÖÃÖ μÖÖ ˆ−֍êú ÃÖÖ£Ö úÖê‡Ô −ÖêŸÖÖ μÖÖ ´ÖÓ¡Öß
−ÖÆüà Æîü… ¾Öê ¯ÖœÍüÖ‡Ô ´ÖÓê ‘ÖÖê»›ü ´Öê›ü×»ÖÙü’ ÆîüÓ, “ÖŸÖã¸üÖ‡Ô μÖÖ “ÖÖ¯Ö»ÖæÃÖß ´Öë −ÖÆüà… ‹êÃÖê Æüß ‹ú
¯ÖÏÃÖÓÖ úÖ Öã»ÖÖÃÖÖ ‘¸üêÖã’ •ÖãÖ−Öæ ¿ÖÖ¸ü¤êüμÖ ÃÖê ú¸üŸÖê Æïü –“ׯ֔û»Öê Æüß ÃÖÖ»Ö úß ²ÖÖŸÖ Æîü ׍ú
´Öê¸êü ÖÖÓ¾Ö úÖ ‹ú −ÖÖî•Ö¾ÖÖ−Ö ´Öê¸êü ›êü¸êü ¯Ö¸ü †ÖμÖÖ †Öî¸ü ‘ÃÖ“ÖÔ»ÖÖ‡™ü’ êú ´ÖãÖ ¯Öéšü úß
ú¸üŸÖ−ÖÖê úÖê ´Öê¸êü ÃÖÖ´Ö−Öê ײ֏Öê¸ü ú¸ü Ö›ÍüÖ ÆüÖê ÖμÖÖ… ¾ÖÆü ¯ÖÏןֳÖÖ¾ÖÖ−Ö −ÖÖî•Ö¾ÖÖ−Ö ¯ÖÖšü¿ÖÖ»ÖÖ
ÃÖê »Öêú¸ü ×¾Ö¿¾Ö×¾ÖªÖ»ÖμÖ ŸÖú ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö †ÖŸÖÖ ¸üÆüÖ Æîü… ÖÖê»›ü ´Öê›ü»Ö ³Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ׍úμÖÖ Æîü…
ÖŸÖ ¤üÖê ¾ÖÂÖÖí ÃÖê ²ÖÖ¸ü-²ÖÖ¸ü ‡Ó™ü¸ü¾μÖæ ÆüÖêŸÖÖ Æîü, ú‡Ô ²ÖÖ¸ü “Öã−ÖÖ ÖμÖÖ ¯Ö¸ü −ÖÖîú¸üß ×´Ö»Ö •ÖÖŸÖß Æîü
׍úÃÖß ¤æüÃÖ¸êü μÖÖ ŸÖßÃÖ¸êü úÖê…”92 ú×¾Ö-ú£Ö֍úÖ¸ü ˆ¤üμÖ ¯ÖύúÖ¿Ö úß “ÖÙ“ÖŸÖ úÆüÖ−Öß
‘´ÖÖêÆü−Ö¤üÖÃÖ’ ³Öß ãú”û ‹êÃÖß Æüß Æîü… ´ÖÖêÆü−Ö¤üÖÃÖ úÖê ³Öß †Ö•Öß¾Ö−Ö −ÖÖîú¸üß −ÖÆüà ×´Ö»ÖŸÖß Æîü…
μÖÆüÖÓ ŸÖú ׍ú ˆÃ֍êú −ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ¤æüÃÖ¸üÖ úÖê‡Ô −ÖÖîú¸üß ³Öß ú¸ü »ÖêŸÖÖ Æîü… †Ö•ÖÖ¤üß úß ‡ÃÖ
ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê ‘¸üêÖã’ ÃÖ×ÆüŸÖ ˆ¤üμÖ ¯ÖύúÖ¿Ö ³Öß ˆšüÖŸÖê Æïü…

316
 †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß ‡−Æüà ÃÖ²Ö ÃÖ´ÖÃμÖÖ†Öë ÃÖê •Öæ—Ö−Öê êú ×»Ö‹ ‘¸üêÖã’ −Öê “Öã−ÖÖ¾Ö »Ö›ÍüÖ
£ÖÖ… ¾ÖÆü †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß •Ö−ÖŸÖÖ úÖê μÖÆü ²ÖŸÖÖ−ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê £Öê ׍ú »ÖÖšüß, ¯ÖîÃÖÖ †Öî¸ü •ÖÖןÖ
úß ŸÖ֍úŸÖ êú ײÖ−ÖÖ ³Öß “Öã−ÖÖ¾Ö •ÖߟÖÖ •ÖÖ Ã֍úŸÖÖ Æîü, »Öê׍ú−Ö μÖÆü †Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ úß
ÃÖ²ÖÃÖê ²Ö›Íüß ÃÖ““ÖÖ‡Ô Æîü וÖÃÖê ‘¸üêÖã’ —Öãšü»ÖÖ−ÖÖ “ÖÖÆüŸÖê £Öê, ¯Ö¸ü ¾ÖÆü ˆÃÖê —Öãšü»ÖÖ −ÖÖ Ã֍êú…
ÃÖ´ÖÖ•Ö úß ‡−Ö ×¾ÖéúןÖμÖÖÓêÓ −Öê ˆ−Æëü Æü¸üÖ ×¤üμÖÖ… ¾ÖÆü ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×μ֍úŸÖÖ úß •ÖÆü¸ü úÖê ×´Ö™üÖ−ÖÖ
“ÖÖÆüŸÖê £Öê ¯Ö¸ü Öã¤ü Æüß ˆÃ֍êú ׿֍úÖ¸ü ÆüÖê ÖμÖê… ¾Öî»Öê™ü úß •ÖÖÆü ²Öã»Öê™ü úß •ÖßŸÖ Æãü‡Ô…
†Ö•ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖ êú ²Ö¤ü»Öê Æãü‹ μÖ£ÖÖ£ÖÔ úÖê ÃÖ´Ö—Ö−Öê ´Öë ‘¸üêÖã’ êú ÃÖցÖÖŸúÖ¸ü
´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ ³Öæ״֍úÖ †¤üÖ ú¸üŸÖê Æïü… ‘¸üêÖã’ ‡−Ö ÃÖցÖÖŸúÖ¸üÖë ´Öë †Ö•ÖÖ¤üß úß ÃÖ““ÖÖ‡Ô úÖê
¯Ö¸üŸÖ-¤¸üü-¯Ö¸üŸÖ ÖÖê»ÖŸÖê Æïü…

317
 ÃÖÓ¤ü³Ö-ÃÖæ“Öß

1 ´ÖÖ“Ö¾Öê ¯ÖϳÖ֍ú¸ü, ×Æü−¤üß ÃÖÖ×ÆüŸμÖ úß úÆüÖ−Öß, †Öê׸ü‹™ü»Ö ²Öãú ×›ü¯ÖÖê, −Ö‡Ô ÃÖ›Íüú,
פü»»Öß, ¯ÖÏ£Ö´Ö ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 1956 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-74
2 ן־ÖÖ¸üß, ›üÖò. ×ÃÖμÖÖ¸üÖ´Ö (ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú), ¸êüÖã : úŸÖéÔŸ¾Ö ‹¾ÖÓ éúןÖμÖÖÓ, −Ö¾Ö−ÖߟÖÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
¯Ö™ü−ÖÖ, ¯ÖÏ£Ö´Ö ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 1983 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-277
3 †Ö»ÖÖê“Ö−ÖÖ (¡Öî´ÖÖ×Ã֍ú), ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú- ׿־֤üÖ−Ö ØÃÖÆü “ÖÖîÆüÖ−Ö, »ÖêÖ-×Æü−¤üß ´Öë ¸êüÖÖד֡Ö
†Öî¸ü ׸ü¯ÖÖêŸÖÖÔ•Ö- ›üÖò. ×¾Ö¿μÖ¾Ö´³Ö¸ü−ÖÖ£Ö ˆ¯ÖÖ¬μÖÖμÖ, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −Ö‡Ô ×¤ü»»Öß,
†Óú-36, †¯ÖÏî»Ö 1966, ¯Öéšü ÃÖÓ.-83
4 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-85
5 μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü, ³ÖÖ¸üŸÖ (ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú), ¸êüÖã ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-4, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üúßμÖ, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö
¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖμÖß ×¤ü»»Öß-‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2007 ‡Ô.,
¯Öéšü ÃÖÓ.-9-10
6 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖ0-9-10
7 ‘¸üêÖã’, ±úÖß¿¾Ö¸ü−ÖÖ£Ö, ŠúÖ•Ö»Ö-¬Ö−Ö•Ö»Ö, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖμÖß ×¤ü»»Öß-
‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ¯ÖÆü»ÖÖ ¯Öê¯Ö¸ü²Öîú ÃÖÓÍú¸üÖ, 2005 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-11
8 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-13
9 ¸êüÖã ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-4, ³ÖÖ¸üŸÖ, μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü (ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú), ÃÖÓ¯ÖÖ¤üúßμÖ, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö
¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖμÖß ×¤ü»»Öß-‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2007 ‡Ô.,
¯Öéšü ÃÖÓ.-35
10 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-37
11 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-38
12 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-39

318
13 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-39
14 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-40
15 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-41
16 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-42
17 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-42
18 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-43
19 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-43
20 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-44
21 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-44
22 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-47
23 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-49
24 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.49
25 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-64
26 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-66
27 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-54
28 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-51
29 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-53
30 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-52
31 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-53
32 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-64

319
33 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-64
34 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-41
35 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-158
36 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-158
37 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-158
38 −Ö֐ÖÖ•ÖãÔ−Ö ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-1, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú-¿ÖÖê³Ö֍úÖÓŸÖ, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖμÖß
פü»»Öß-¯Ö™ü−ÖÖ, ¯ÖÆü»ÖÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2003 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖ0-266
39 ¸êüÖã ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-4, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú- ³ÖÖ¸üŸÖ μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
−ÖμÖß ×¤ü»»Öß-‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2007 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-170
40 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-173
41 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-183
42 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-131
43 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-131
44 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-131
45 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-132
46 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-256
47 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-256-257
48 −Ö֐ÖÖ•ÖãÔ−Ö ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-1, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú-¿ÖÖê³Ö֍úÖÓŸÖ, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
−ÖμÖß ×¤ü»»Öß-¯Ö™ü−ÖÖ, ¯ÖÆü»ÖÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2003 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-443
49 ¸êüÖã ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-4, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú- ³ÖÖ¸üŸÖ μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
−ÖμÖß ×¤ü»»Öß-‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2007 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖ0-

320
 263
50 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-365
51 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-281
52 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-284
53 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-290
54 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-290
55 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-294
56 μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü, ³ÖÖ¸üŸÖ (ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú), ±úÖß¾Ö¸ü−ÖÖ£Ö ¸êüÖã †£ÖÖÔŸÖ ´Öé¤ÓüאÖμÖê úÖ ´Ö´ÖÔ, ¾Ö֝Öß
¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖμÖß ×¤ü»»Öß, ¯ÖÏ£Ö´Ö ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 1991 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-273
57 Ö㯟ÖÖ, ›üÖò. ÃÖã−ÖߟÖÖ, ¸êüÖ㠍úÖ ú£ÖêŸÖ¸ü ÃÖÖ×ÆüŸμÖ, †−Öã¯Ö´Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ¯Ö™ü−ÖÖ, ¯ÖÏ£Ö´Ö
ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2007 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-256
58 ‘¸üêÖã’, ¸êüÖã ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-4, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú- ³ÖÖ¸üŸÖ μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü, ¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö,
−ÖμÖß ×¤ü»»Öß-‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË 2007 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-308
59 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-304
60 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-309
61 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-320-321
62 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-323
63 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-323
64 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-323
65 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-323
66 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-324

321
67 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-333
68 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-324
69 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-324
70 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-325
71 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-325-326
72 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-336
73 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-336
74 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-336
75 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-336
76 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-340
77 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-340
78 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-347
79 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-353
80 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-354
81 ‘¸üêÖã’, ±úÖß¿¾Ö¸ü−ÖÖ£Ö, ¸êüÖã ¸ü“Ö−ÖÖ¾Ö»Öß, ³Ö֐Ö-4, ÃÖÓ¯ÖÖ¤üú- ³ÖÖ¸üŸÖ μÖÖμÖÖ¾Ö¸ü,
¸ü֕֍ú´Ö»Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖμÖß ×¤ü»»Öß-‡»ÖÖÆüÖ²ÖÖ¤ü-¯Ö™ü−ÖÖ, ŸÖßÃÖ¸üÖ ÃÖÓÍú¸üÖ, ÃÖ−ÖË
2007 ‡Ô., ¯Öéšü ÃÖÓ.-15-16
82 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-399
83 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-399-400
84 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-400

322
85 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-400
86 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-413
87 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-415
88 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-422
89 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-424
90 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-432
91 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-426
92 ˆ¯Ö¸üÖꌟÖ, ¯Öéšü ÃÖÓ.-427

323