Üsküdar Sempozyumu V – 1-5 Kasım 2007, Bildiriler, c. I, İstanbul 2008, s. 653-664.

XVIII. Yüzy›lda K›z Kulesi

A R fi . G Ö R . M E H M E T S A ‹ T T Ü R K H A N
‹stanbul Üniversitesi

‹stanbul ve Üsküdar’›n en önemli simgesi ve halk tahayyülünde ve nesilden ne-

sile aktar›lan efsaneleri ile edebiyatta önemli bir yere sahip olan K›z Kulesi, ‹s-
tanbul tarihi içerisinde müstesna bir yerde sahiptir. Tarih boyunca ‹stanbul Bo-
¤az›’na hâkim olan gerek Bizans ve gerekse Osmanl›lar, K›z kulesi efsanesini
kendi edebiyatlar›ndan ve tarihlerinden gelen ö¤elerle adeta yeniden yazm›fllar-
d›r.1 Burada meselenin edebî ve efsanevî boyutu d›flar›da b›rak›larak K›z Kule-
si’nin k›sa bir tarihi yan›nda, deniz trafi¤indeki yeri, fener olarak hizmet verme-
si, çeflitli flenlik ve kutlamalara mekân olmas› ve XVIII. yüzy›lda geçirdi¤i baz›
tamiratlar hakk›nda k›sa de¤erlendirmelere yap›lacakt›r.

Kulenin K›sa Tarihi

K›z Kulesi’nin Bizans döneminde gümrük noktas› olarak kullan›ld›¤› bilinmek-

tedir. ‹stanbul’un fethine bizzat flahit olan tarihçi Tursun Bey’in nakletti¤ine gö-
re, kule Fatih taraf›ndan bo¤az›n giriflini koruma amac›yla fetihten sonra yeni-
den infla ettirilmifltir. Tursun Bey, “… ve ‹stanbul liman› a¤z›na mukâbil, Ana-
tol› yakas›nda, deniz içinde dökündi tafl aras›nda bir muhkem kal‘a yapt›rd›, ve
toplar vaz‘ eyledi ki, at›ldukça liman içinde gemi turgurmaz” diyerek ‹stanbul li-
man›n›n güvenli¤inin kule ile pekifltirildi¤ini belirtir.2 Nitekim kulenin bo¤az›
koruma ve gözetim alt›na almak amaçl› olarak yap›ld›¤› binan›n konumu ve
mazgal deliklerinin konumundan da anlafl›lmaktad›r. Kulenin girifl kap›s› Üskü-
dar taraf›na bakmakta ve do¤u taraf› hariç her üç taraf›nda da toplam yedi adet
top mazgal› bulunmaktad›r. Bu mazgallar Sarayburnu ve bo¤az› tarassut alt›na
almak için, kuzey ve bat›daki alt› tanesi duvarlara 90 derece, güneydeki bir ta-
nesi ise daha e¤ik bir aç› ile infla edilmifltir.
XVII. yüzy›l›n meflhur seyyah› Evliya Çelebi ise kuleyi Battal Gazi efsanesiyle
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

‹stanbul ve K›z Kulesi 1584 (Seyyid Lokman, Hünername, 16. yy ortalar›nda ‹stanbul ve K›z Kulesi, G.A.Vavassore
I, vr. 158b-159a)

iliflkilendirerek anlatmaya bafllar3 ve efsanenin Üsküdar ve K›z Kulesi ile ilgili

bölümlerinden sonra kuleyi flöyle tasvir eder: Derya içre karadan bir ok menzili
ba‘îd câr-gûfle bir musanna‘ kule-i bâlâd›r kaddi kâmil seksen z›râ‘d›r, cirmi iki
yüz ad›md›r. ‹çinde yedi kat hücreleri ve âb-› hayât suyu matar-› rahmetden cem‘
olur sah›rn›cd›r.4 Dizdâr› Çelebi Cüce ve yüz neferât› ve leb-i deryâda ejder-i
heft-ser gibi k›rk pâre balyemez toplar› ve mazgal delikleri ve mükemmel cebhâ-
nesi vard›r.5 Evliya Çelebi tasvirinde kuleyi gayet muhkem bir kale gibi tasvir
etmeye çal›flm›flt›r. Bu tasvirde dikkat çeken en önemli iki nokta Çelebi’nin ku-
le neferat›n›n say›s›n› 100 kifli ve kulede bulunan balyemez topu say›s›n› da 40
olarak belirtmesidir.
Çelebi’nin verdi¤i bu bilgilerin arfliv belgeleri ve yeni yap›lan araflt›rmalarla kar-
fl›laflt›r›lmas› K›z Kulesi’nin hakk›ndaki bilgilerin daha do¤ru de¤erlendirilmesi-
ni sa¤layacakt›r. Kulenin kaplad›¤› alan düflünüldü¤ünde her iki verinin de Ev-
liya Çelebi’nin taraf›ndan abart›ld›¤› daha iyi anlafl›l›r. Nitekim 1623-1624 tarih-
li bir kayda göre kulede toplam yevmiyeleri 40 akçe olan 6 nefer bulunmakta-
d›r.6 1647 y›l›na ait bir mevacib kayd›nda ise, toplam neferat say›s› belirtilme-
mekle birlikte, tüm neferâta günlük 46 akçeden 3 ayda toplam 4140 akçe öden-
di¤i görülmektedir.7 Bu miktar›n ayn› tarihlerde donanmada görev yapan yeni-
çerilerin mevacibleri ile karfl›laflt›r›lmas›yla, kule neferat›n›n say›s›n›n 6 veya 7
olabilece¤i anlafl›lmaktad›r.8 1790 y›l›nda ise, kulede bir dizdar yönetiminde bi-

654
 X V I I I . Y Ü Z Y I L D A K I Z K U L E S ‹

ri t›marl›, yedisi yevmiyeli olmak üzere toplam 9 nefer görev yapmaktad›r9.

XVII. ve XVIII. yüzy›la ait tüm bu bilgiler birlefltirilince kule neferat›n›n say›s›-
n›n en fazla 9 olabilece¤i ortaya ç›kmaktad›r. Hizmet s›n›flar›na göre ise, XIX.
yüzy›l bafllar›nda kule de dizdardan baflka bölükbafl›, topçu, kandilci (fenerci)
ve kule ustas› olarak nitelendirilen görevliler bulunmaktayd›.10
Evliya Çelebi’nin varl›¤›ndan bahsetti¤i 40 adet balyemez topu ile ilgili olarak
ise, Osmanl› topçulu¤u ve top döküm teknolojisi hakk›nda son zamanlarda ya-
p›lan çal›flmalar incelendi¤inde K›z Kulesi gibi nispeten küçük bir alanda 40 to-
pun bulunmas›n›n mümkün olamayaca¤› anlafl›lmaktad›r. 1576 tarihli bir kay-
da göre, K›z Kulesi’ndeki kullan›lamaz durumdaki 14 prang› topu Tophane’ye
teslim edilmifl ve yerine 3 adet yeni prang› topu verilmesi emredilmifltir.11 Öte
yandan hem savunma ve hem de flenlik ve kutlama amaçl› top at›fllar›n›n yap›l-
d›¤› kulede bulunan mazgal say›s› da top say›s› konusunda bize bir fikir verebi-
lir. XVIII. yüzy›l Frans›z seyyah› Grelot’un gravürlerinde K›z Kulesi’nde bulu-
nan yedi adet mazgaldan alt›s› aç›kça görülmektedir. Evliya Çelebi’nin varl›¤›n-
dan bahsetti¤i Balyemez toplar› ise, 6 ila 27 kg. a¤›rl›¤›nda gülle atabilen kale
muhafaza ve muhasara toplard›r.12 Seddülbahir kalesinin 1660 y›l›ndaki yeni-
den tahkimat›ndan sonra toplam 13 adet balyemez ve Sultanhisar kalesinde ise,
17 adet balyemez topu bulundu¤u tespit edilmifltir.13 Tüm bu veriler de¤erlen-
dirildi¤inde K›z Kulesi gibi oldukça küçük bir alanda balyemez toplar›n›n varl›-
¤› kabul edilebilir olmakla birlikte, say›s›n›n 40 adet olmas› pek mümkün görün-
memektedir. XVIII. yüzy›l ile birlikte savunmadan ziyade daha çok kutlama ve
flenliklerde top at›fl›na14 mekân olan K›z Kulesi’nde sadece mazgallarda de¤il,
kule etraf›nda da toplar›n›n bulunduruldu¤u görülmektedir.15 Tüm bu tarihsel
veriler de, Evliya Çelebi’nin belirtti¤inin aksine kulede ancak yedi adet mazgal
topu ve kule d›fl›nda da bir miktar flenlik topunun bulundu¤unu ortaya koymak-
tad›r.

655
Sisli ve puslu bir günde
K›z Kulesi K›z Kulesi’nin Deniz Trafi¤indeki Yeri ve Fener Olarak
Hizmet Vermesi

‹stanbul Bo¤az›’n›n Marmara Deniziyle birleflti¤i iki kara ve iki denizin kesiflim
noktas›nda önemli stratejik bir mevkide bulunan K›z Kulesi, tarih boyunca çe-
flitli flekillerde kullan›lm›flt›r. Osmanl›lar taraf›ndan K›z Kulesi, Kulle-i Bahriye
ve Kulle-i Duhter gibi isimlendirmelerle de nitelenen16 kule, bulundu¤u nokta
itibariyle Üsküdar-Salacak’ta karadan yaklafl›k 200 metre aç›ktad›r. Bu co¤rafi
konumu itibariyle de Karadeniz’den gelen ak›nt›n›n en kuvvetli oldu¤u nokta-
dad›r. Helmuth Von Moltke’ye göre bu noktadaki Bo¤az ak›nt›s› 3 çeyrek Alman
Mili h›z›ndad›r.17 Günümüz ölçümlerine göre ise, K›z Kulesi önündeki bo¤az
ak›nt›s› mevsim ve kuzey rüzgârlar›n›n durumuna göre 3 ila 6 mil aras›nda sey-
retmektedir.18 Bu süratli ak›nt› nedeniyle K›z Kulesi önü deniz trafi¤inde tehli-
keli bir nokta olarak kabul edilmektedir. Gerek bo¤aza girifl yapacak ve gerekse
bo¤azdan ç›kacak gemiler için uygun rüzgâr ve hava flartlar›n› beklemek ve ol-
dukça kontrollü bir geçifl yapmak gerekmektedir. Evliya Çelebi Karadeniz’den
gelen ak›nt› sebebiyle ‹stanbul’dan Üsküdar’a geçecek kay›klar›n ilk önce Beflik-
tafl’a kadar gidip ard›ndan Üsküdar’a geçmek zorunda olduklar›n›, özellikle lo-

656
 X V I I I . Y Ü Z Y I L D A K I Z K U L E S ‹

K›z Kulesi

dos rüzgâr›n›n hâkim oldu¤u günlerde Üsküdar-‹stanbul aras› deniz yolunun ol-
dukça tehlikeli oldu¤unu ifade eder.19 XVII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ‹stanbul’u
tasvir eden Frans›z seyyah J. Grelot, Marmara’dan Bo¤aza girecek gemiler için
K›z Kulesi’nin önemli bir noktada bulundu¤unu, girifl yapan geminin rotas›n›
mutlaka kuzeydo¤u istikamette K›z Kulesi’ne do¤ru çevirerek Bo¤aza girifl yap-
mas› gerekti¤ini aksi takdirde bo¤azdan gelen kuvvetli ak›nt›ya kap›larak Saray-
burnu’na do¤ru savrulaca¤›n› belirtir.20 1835 y›l›nda tam da bu noktadan kay›k
ile karfl›ya geçerken bir f›rt›naya yakalanan Miss Pardoe ise, K›z Kulesi’nin ka-
y›k ve gemi geçiflleri için oldukça tehlikeli bir noktada bulundu¤unu ve birçok
deniz kazas›n›n K›z Kulesi yak›nlar›nda meydana geldi¤ini ifade eder.21
Deniz trafi¤i itibariyle bu denli tehlikeli bir noktada bulunan kuleye, XVIII. yüz-
y›l bafllar›nda bir fener kuruldu¤u görülmektedir. Marmara’dan Bo¤az’a girecek
ve Karadeniz taraf›ndan gelip Bo¤az’dan ç›k›fl yapacak olan gemilerin, geceleri
Sarayburnu ve civar›n› görmekte zorlanmalar› ve olas› kazalar›n önüne geçilme-
si için III. Ahmed zaman›nda, Haziran-Temmuz 1719 tarihinde kulenin kuzey
taraf›na bir kandil kulesi eklenerek, kule fener olarak kullan›lmaya bafllanm›fl-
t›r.22 Böylece daha güneyindeki Fenerbahçesi Feneri23 ve XVIII. yüzy›l sonlar›n-
da infla edilecek olan Ah›rkap› Feneri ile birlikte K›z Kulesi feneri de bo¤az tra-
fi¤ini yönlendirmeye bafllam›flt›r. Fenerdeki kandilde yak›t olarak zeytinya¤›
kullan›lm›flt›r. XVIII. yüzy›l müverrihi Silahtar F›nd›kl›l› Mehmed A¤a, fener
için 4 k›yyelik zeytinya¤›n›n tersaneden tayin edildi¤ini belirtmektedir.24 XIX.
657
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

yüzy›la ait arfliv belgelerine göre ise, yaz geceleri için gecelik 2 k›yye, daha uzun
olan k›fl geceleri için ise gecelik 4 k›yye zeytinya¤› verilmekteydi.25
Fener kulenin kuzey köflesinde bulunmaktayd›. Fenerin kandil fitilinin tutufl-
mas› nedeniyle May›s 1721 tarihinde bir gece kulede yang›n ç›km›fl ve kandil
ya¤danl›¤›n›n ahflap olmas› nedeniyle yang›n k›sa sürede büyümüfltür.26 Bu
yang›nda kulenin ne kadar›n›n zarar gördü¤ü konusunda bilgilerimiz s›n›rl›d›r.
Fakat yang›ndan sonra Fenerbahçesi ve Karadeniz bo¤az›ndaki di¤er fenerlerde
de oldu¤u gibi kulenin daha sonraki muhtemel bir yang›na karfl› kârgir olarak
yeniden yap›lmas› uygun bulunmufl ve camlar›n›n çerçevesi mermerden, çat›s›-
n›n ise kubbeli ve kurflun kaplamal› olarak inflas›na karar verilmifltir. K›sa süre-
de bitirilen bu infladan sonra kule 31 May›s 1721 tarihinde yeninden fener ola-
rak hizmete girmifltir.27 Bununla birlikte fenerin zaman zaman hizmet d›fl› kal-
d›¤› da görülmektedir. Nitekim Venezuelal› General Miranda, 5 Eylül 1786 tari-
hinde Üsküdar’dan kiralad›¤› bir kay›¤a binerek K›z Kulesi’ni gezmifltir. Onun
anlatt›klar›na nazaran kule o tarihte hemen hemen hiç yanmayan bir fenere sa-
hiptir.28
K›z Kulesi, yukar›da say›lan bu ifllevsel kullan›mlar› yan›nda Osmanl› dönemin-
de özellikle flenliklerde ve kutlamalarda top at›fllar›na da sahne olmufltur. Cülus,
bayram, veladet-i hümayun,29 donanman›n sefere ç›k›fl› ve dönüflü,30 padiflahla-
r›n saltanat kay›¤› ile bo¤az gezintileri (binifl-i hümâyûn)31 gibi tören, flenlik ve
kutlamalar yan›nda; elçi kabulleri32 gibi diplomatik törenlerde de K›z Kulesi’nde
top at›fllar› yap›lmaktayd›. Ramazan Bayram›’n›n ilan› ve kutlamalar› s›ras›nda
arife günü bayram›n ilan› için bir nevbet, bayram günlerinde ise üçer nevbet ol-
mak üzere Sarayburnu, Tophane, Tersane, Kurflunlu Mahzen, Yedikule ve K›z
Kule’sinden top at›larak bayram kutlamas› yap›lm›flt›.33 Tüm bu kutlamalar için
XVIII. yüzy›lda kuleye cebehane-i amireden y›ll›k üç kantar barut verilmektey-
di.34 Bu tür belli bir olaya ba¤l› kutlamalar yan›nda, Yedikule, Eyüp, Kas›mpa-
658
 X V I I I . Y Ü Z Y I L D A K I Z K U L E S ‹

fla, Galata, Tophane, Befliktafl, Rumeli Hisar›, Yeniköy, Rumeli Kava¤›, Beykoz,
Anadolu Hisar›, Üsküdar ve K›z Kulesi’nde hergün sabah ve akflam vakitlerinde
mehter vurulmas›n›n gelenek haline gelmiflti.35
Bu ifllevsel kullan›mlar› d›fl›nda kulenin Sultan I. Abdülhamid taraf›ndan bir te-
nezzüh mekân› olarak kullan›ld›¤› da görülmektedir. Zaman zaman tebdilen36
veya resmen kuleyi teftifl37 etti¤ini bildi¤imiz I. Abdülhamid, 19 Haziran 1785’te
alaturka saat ile gece saat 3,5’a kadar mehtap seyredip yine kay›k ile saraya dön-
müfltür.38
Kulenin zaman içinde beklenmedik misafirleri de oldu¤u görülmektedir. Bunlar
çeflitli nedenlerle gözden düflen ve sürgün veya siyaseten katl için ‹stanbul’dan
uzaklaflt›r›lmas› gereken kimselerdir. XVIII. yüzy›l Darüssaade A¤alar›n’dan
Moral› Beflir A¤a, hakk›ndaki rüflvet, iltimas ve görevini kötüye kullanma iddi-
alar› neticesinde Sultan I. Mahmud taraf›ndan Temmuz 1752 y›l›nda ilk önce
sürgün edilmek üzere kuleye hapsedilmifl ve ard›ndan burada katledilmifltir.39
Bir K›zlar A¤as›’n›n K›z Kulesi’nde idam› ise talihin garip bir cilvesi olsa gerek-
tir.40 Sürgün hadisesi ise, yine XVIII. yüzy›lda, Sadrazam Hekimo¤lu Ali Pa-
fla’n›n flahs›nda gerçekleflmifltir. Sultan III. Osman, devlet yönetim ve flehzade-
lerin katli konusunda anlaflmazl›¤a düfltü¤ü Hekimo¤lu Ali Pafla’y› May›s 1755
tarihinde siyaseten katl maksad› ile K›z Kulesi’ne göndermifl, fakat daha sonra
araya Valide Sultan’›n girmesi ile Ali Pafla affedilerek K›br›s’a sürgün edilmifl-
tir.41

K›z Kulesi’nin Geçirdi¤i Tamiratlar

Mimari özellikleri itibariyle kule, deniz seviyesinde olup oldukça küçük bir ka-
ledir. Bugün etraf›nda (kuzeyde ve bat›da üçer tane, güneyde ise bir tane olmak
üzere) yedi adet mazgal›, do¤u ve güney taraf›ndaki iki adet kap›s› vard›r ve ku-
le tepesinde pencereli ve etraf› balkonlu barok tarz› bir köflkü bulunmaktad›r. II.
Mahmud devrinde (1832) esasl› bir tamirat geçirmifl ve bugünkü halini alm›fl42
olan kulenin, ilk inflas› 12. yüzy›la kadar tarihlendirilmektedir.43 Kulenin, tari-
hi süreçte belirli aral›klarla tamir edildi¤ini tespit edebilmekteyiz. Fatih zama-
n›nda yeniden infla edildi¤ini gördü¤ümüz44 kule, kaynaklarda küçük k›yamet
olarak da nitelenen 1509 depreminde45 ‹stanbul’un di¤er önemi yap›lar›yla bir-
likte a¤›r flekilde hasar görmüfl ve Mimar Hayreddin b. Murad taraf›ndan tamir
edilmifltir.46
Arfliv verilerine göre, XVIII. yüzy›l ile XIX. yüzy›l’›n ilk y›llar›n› kapsayacak fle-
kilde kulenin belli periyotlarla düzenli olarak tamir edildi¤i görülmektedir. Ku-
lenin en fazla tamirat gerektiren bölümleri r›ht›m yap›lar› ile kule külah›ndaki
kurflunlard›r. R›ht›mlar›n f›rt›nal› günlerde sert dalgalara maruz kalmas› ve ku-
le külah›ndaki kurflunlar›n da yine fliddetli f›rt›nalarda yerinde koparak denize
düflmesi nedeniyle, kulenin özellikle yaz aylar›nda periyodik olarak bak›ma
al›nmas›n› gerekmifltir. Tespitlerimize göre, Kas›m 1766 tarihli deprem tamirat›
659
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

d›fl›ndaki tamiratlar›n tamam› yukarda say›lan çevresel nedenlere dayal› periyo-

dik bak›mdan kaynaklanan tamiratlard›r.
Di¤er miri binalarda oldu¤u gibi K›z Kulesi’nin tamirat› iflleri de XVIII. yüzy›l-
da Hassa Mimarbafl› ve maiyetindeki mimarlar taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.
Tamirata bafllanmas› için ilk olarak kule dizdar› tamirat›n gereklili¤ini belirten
bir arzda bulunur ve bu arz sonunda mimarbafl›n›n tamir ile görevlendirilirdi.
Mimarbafl› da kendisi veya görevlendirece¤i bir mimar halifesi taraf›nda kulenin
genel bir keflfini gerçeklefltirerek binan›n neresinin, ne flekilde tamir edilmesi
gerekti¤i ve bu tamir sonunda ne kadar masraf edilece¤ini gösteren bir tamir ke-
flif defteri haz›rlard›. Söz konusu keflif defteri defterdara sunulduktan sonra, def-
terdar taraf›ndan tamir için gerekli mabla¤›n nereden ve nas›l temin edilece¤i
belirlenirdi.47 Genelde belirtilen mebla¤›n daha da afla¤›s›nda bir fiyata kulenin
Mimarbafl› taraf›ndan tamir edilmesi hakk›nda hüküm ç›kar›ld›¤› görülmekte-
dir.48 Haz›rlanan keflif defterinin bir sureti de gerçekleflen tamirat ve yap›lan
masraflar›n uygunlu¤u yönünden gerekli kontrollerin yap›labilmesi için bafl
muhasebe kalemine kaydedilirdi. Tamir için gerekli keflif bedelleri Hassa Mi-
marbafl› veya onun atayaca¤› bir mimar halifesinin inflaata bafllamas›ndan önce
bir miktar peflin olarak verilebilece¤i gibi49 bazen de hiç para verilmeyip tamir
sonunda tam bir ödeme de yap›labilirdi.50
Bu k›sa aç›klamadan sonra kulede gerçekleflen belli bafll› tamiratlar› s›ras› ile
flöyle belirtebiliriz.
1. Tamirat: Nisan 1761 tarihli tamir keflfine göre, kulenin kurflun kaplamalar›
ile kule üstündeki balkon saçaklar› yenilenmifl ve balkon korkuluklar› mefle a¤a-
c›ndan yeniden yap›lm›flt›r. Pencerelerin gerekli bak›mlar›, kule kap›s› ve fener
ya¤ odas›n›n gerekli tamiratlar›, dalgalar›n fliddeti ile bozulan güney, do¤u ve
güney-do¤u taraflar›ndaki r›ht›mlar›n tamirat› yap›lm›fl ve güney taraf›ndaki de-
mir kap› yenilenmesi planlanm›flt›r.51 Fakat bu tamirat Hassa Mimarbafl› el-Hac
Ahmed A¤a’n›n ölümü üzerine bitirilemeden yar›m kalm›flt›r.
2. Tamirat: 1761 y›l› tamirat›n›n yar›m kalmas› ve kulenin zaman içinde daha
da harap olmas› nedeniyle acilen tamiri gerekmifl ve Nisan 1764 tarihinde keflfi
gerçeklefltirilmifltir. Bu keflifte 2.566 kuruflluk bir tamir keflfi ç›kar›lm›flt›r ve bu
mebla¤ 2.300 kurufla indirilerek tamir gerçeklefltirilmifltir. Bu tamiratta; kulenin
kuzey, güney, güney-bat› ve kuzey-do¤u taraflar›ndaki r›ht›mlar›n›n bak›m› ya-
p›lm›flt›r. Kule üzerinin kurflun kaplamalar›n›n yenilenmesi, kulenin ve fenerci
odas›n›n pencerelerinin tamirleri, kule içerisindeki merdiven basamaklar›n› ta-
miri, kule etraf›nda bulunan toplar›n kötü hava flartlar›nda korunmas› için sü-
tunlu ve sakfl› korunaklar inflas›, do¤u ve güney taraflar›na aç›lan kap›lar›n de-
mir aksamlar›n›n tamiri. Top mazgallar›n›n kapaklar›n tamiri ve nöbetçi odas›-
n›n kiremitlerinin yenilenmesi gerçeklefltirilmifltir. Bu tamirat›n mimar› Hassa
Mimarbafl› Mehmed Tahir A¤a’d›r.52
3. Tamirat: Kas›m 1766 tarihli bu tamirat, 22 May›s 1766 tarihinde meydana ge-
len ‹stanbul depreminden53 sonra gerçeklefltirilmifltir. Depremden yaklafl›k 40

660
 X V I I I . Y Ü Z Y I L D A K I Z K U L E S ‹

gün sonra kulenin tamirat› için Defterdar ve Hassa Mimarbafl›’na emir verildi¤i-
ni görmekteyiz.54 20 Ekim itibariyle binan›n keflfi gerçeklefltirilmifl ve 15 Kas›m
1766 tarihinde de tamirat bitirilmifltir.55 Bu tamiratta bina içerisindeki ba¤lama
kirifllerinin keresteleri yenilenmifl, çat› k›s›mlar›nda zarar gören döfleme tahta-
lar› ve kiremitler de¤ifltirilmifltir. Duvardaki çatlaklar›n s›va tamiratlar› yap›l-
m›fl, külahtaki kurflun eksikleri tamamlanm›fl, mazgallar›n kapaklar› mefle a¤a-
c›ndan yeniden yap›lm›fl ve hasar gören merdiven elemanlar› yenilenmifltir. Ta-
mir masraf› olarak 440 kurufl harcanm›flt›r. Mimar› Hassa Mimarbafl› Mehmed
Tahir A¤a’d›r.56
4. Tamirat: Tamirata Temmuz 1785 tarihinde bafllam›fl ve Aral›k 1785 tarihin-
de bitirilmifltir. Mimar› Hassa Mimarbafl› Haf›z ‹brahim A¤a’d›r. Hazinenin s›-
k›nt›l› oldu¤u bir döneme denk düflen tamirat oldukça dar bir çerçevede gerçek-
leflmifl ve 1.700 kurufl harcanm›flt›r. Tamiratta kule etraf›ndaki tüm r›ht›mlar›n
gerekli bak›m ve düzeltmelerinin yap›ld›¤› ve kule üstündeki kurflun kaplama-
lar›n eksiklerinin tamamland›¤› anlafl›lmaktad›r.57
5. Tamirat: Tamirat keflfi Temmuz 1803 tarihinde Hassa Mimarbafl› ‹brahim Kâ-
mi Efendi taraf›ndan gerçeklefltirmifltir58. Fakat keflif s›ras›nda kule külah›ndaki
kurflunlardan 1.224 k›yye kurflunun eksik oldu¤u tespit edilmifl ve bu kadar çok
miktarda kurflunun nas›l kayboldu¤u hakk›nda tahkikat yap›lmas› istenmifltir.
Temmuz 1803’te bafllay›p Eylül 1803’te biten ve Bostanc›bafl›’n›n nezaretinde
yürütülen tahkikatta, sab›k ve o s›rada görev yapan dizdar, bölükbafl›, topçu,
kandilci, usta ve neferat›n sorgulanmas›nda, kule külah›ndaki kurflunlar›n f›rt›-
nal› havalarda yerineden koparak denize düfltü¤ü ve bu kurflunlar› denizden ç›-
karman›n mümkün olmad›¤› ifade etmifllerdir. Bu durum üzerine kurflunlar›n
korunmas› hakk›nda daha dikkatli davran›lmas› ve binan›n herhangi bir yerin-
de meydana gelecek bir tahribatta Bostanc›bafl›’na haber verilerek hemen tadila-
ta giriflilmesi konusunda baflta dizdar olmak üzere tüm kule neferat› sorumlu tu-
tulmufltur. Tahkikat Eylül 1803’te bitti¤i için yaklaflan k›fl sebebiyle inflaat erte-
lenmifltir.59
Bu tamirat›n keflfinde; kule külah›ndaki eksik kurflunlar›n yenilenmesi, kule
içerisindeki sarn›c›n temizli¤i ve bak›m›, fenerci odas›n›n pencere çerçeve ve
camlar›n›n tamiri, fener odas›n›n çat› ve kiremitlerinin bak›m›, fener odas›nda-
ki ayd›nlatma çerçevesinin daha da geniflletilerek mefle kerestesinden yeniden
yap›lmas›, fenere 70’lik cam tak›lmas›, güney taraf›ndaki duvar yüzüne ketenli
harç ile s›va yap›lmas›, do¤u ve güney do¤u taraflar›ndaki r›ht›mlar›n bak›m› ve
güney-bat› taraf›ndaki liman›n temizlenmesi, kulenin d›fl cephesinin üç kat bo-
ya ile boyanmas› öngörülmüfltür. Tamirat için toplam 6.219 kurufl de¤er biçil-
mifltir.

D‹PNOTLAR

1 K›z Kulesi ve di¤er K›z Kuleleri/Kaleleri hakk›nda daha genifl etimolojik ve efsanevi de¤erlendirmeler için
bk. Tuncer Baykara, K›z Kulesi, Efsaneden Tarihi Gerçe¤e, Ankara 2004.

661
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

2 Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-feth, (haz. M. Tulum), ‹stanbul 1977, s. 75.

3 Evliya Çelebi, Seyahatnâme (haz. O. fi. Gökyay), ‹stanbul 1996, I, 201.
4 XIX. yüzy›l’a ait bir tamirat kayd›nda da bu kuyudan bahsedilmektedir. bk. BOA. Cevdet Belediye (C. BLD.)
1137, (21 Ra. 1218/11 Temmuz 1803).
5 Evliya Çelebi, a.g.e., s. 204.
6 Bu 6 neferat; günlük 20 akçe yevmiye ile bir sertopî, ve gündelikleri 3 ila 5 akçe aras›ndaki di¤er 5 neferât-
tan ibarettir, BOA Maliyeden Müdevver Defter (MAD.) 7456, s. 14. Bu defter eksik bir yoklama defteri olup,
tarihi tespit edilememekle birlikte; içindeki derkenarlar›n en erken tarihlisi 1033/1623-1624 tarihi oldu¤u için
en erken bu seneye tarihlenebilir.
7 BOA ‹bnü’l-Emin Bahriye (‹E. BH.) 344, (7 Ca. 1057/10 Haziran 1647).
8 XVII. yüzy›lda Osmanl› donanmas›ndaki yeniçerilerin maafllar› ile ilgili olarak bk. ‹dris Bostan, Osmanl›
Bahriye Teflkilât›: XVII. yüzy›lda Tersâne-i Âmire, Ankara 1992, s. 236.
9 BOA Hatt-› Hümayun (HAT.) 180/8118 (29 Z. 1204 / 12 Eylül 1790). XVIII. yüzy›l sonlar›nda ‹stanbul’da ya-
flam›fl ve ‹stanbul’daki birçok sanat eserinin esasl› birer tasviri ç›karm›fl olan Cosimo Comidas De Carbognano
(Kozmos Kömürciyan)’a göre ise kulede 17 zaimden oluflan bir garnizon bulunmaktad›r. bk. Cosimo Comidas
De Carbognano (Kozmos Kömürciyan), 18. Yüzy›l›n Sonunda ‹stanbul (çev. E. Özbayo¤lu), ‹stanbul 1993, s. 41.
10 C. BLD. 1137, (21 R. 1218 / 11 Temmuz 1803).
11 Salim Aydüz, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, Ankara 2006, s. 392 ve 395; Prang› toplar› daha
çok kale savunmalar›nda kullan›lan toplar olup 150 gr. a¤›rl›¤›nda mermi atabilen bir çeflit büyük tüfek s›n›-
f›ndan toplardand›r, Gábor Ágostos, Barut, Top ve Tüfek, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Askeri Gücü ve Silah Sa-
nayisi (çev. T. Akad ), ‹stanbul 2006, s. 124.
12 Aydüz, ayn› eser, s. 357, Ágostos, ayn› eser, s. 111-112.
13 Osmanl› kale kuflatmalar›ndaki di¤er balyemez toplar›n›n say›s› hakk›nda bk. Aydüz, ayn› eser, s. 356-359.
14 fienliklerde at›fl yap›lan toplar ise daha çok darbzen, kolonborna türünden orta büyüklükteki toplard›r. Ay-
düz, ayn› eser, s. 470. Toplar› büyüklüklerine göre s›n›fland›r›lmalar› ile ilgili olarak bk. Ágostos, ayn› eser, s.
92-126.
15 Nitekim 1764 tarihli tamir kayd›nda kule d›fl›nda bulunan toplar›n kötü hava flartlar›ndan muhafazas› için
korunaklar yap›ld›¤› görülmektedir. “Kule-i merkûm havlisinde mevcûd toplar› sayf [u] flitâdan h›fz içün sütun-
lu ve tabanl› cedîd sundurma sakf› [yap›lmas›]” C. BLD. 4117, (12 fi. 1177/14 Nisan 1764). Bu belgeden 30 y›l
sonras› için Ermeni müellif Carbognano, kule etraf›nda sadece 6 adet büyük topun oldu¤unu belirtir. Cosimo
Comidas De Carbognano (Kozmos Kömürciyan), 18. Yüzy›l›n Sonunda ‹stanbul (çev. E. Özbayo¤lu), ‹stanbul
1993, s. 41.
16 “Bahriye Kulesi” (‹E. BH. 344); “Kulle-i Bahriye” (BOA Cevdet Bahriye (C. BH.) 11114) ve “Kulle-i Duhter”
(MAD. 8947, s. 304). ‹lk devir Osmanl› kaynaklar›nda ise henüz K›z Kulesi ad›na rastlanmaz; “Kal‘a-i Hümâ-
yûn ki Üsküdar önündeki deryâ içindeki kulledür”, V. L. Ménage, “Edirne’li Ruhi’ye Atfedilen Osmanl› Tari-
hinden ‹ki Parça”, Ord. Prof. ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›’ya Arma¤an, Ankara 1976, s. 326.
17 Helmuth Von Moltke, Moltke’nin Türkiye Mektuplar› (çev. H. Örs), ‹stanbul 1969, s. 76.
18 K›z Kulesi önündeki günümüz deniz ak›nt›s› hakk›nda beni ayd›nlatan, K›y› Emniyeti Genel Müdürlü¤ü
Gemi Trafik Hizmetleri yetkilisi Kapt. Olcay Özgürce’ye teflekkürü bir borç bilirim.
19 Evliya Çelebi, ayn› eser, c. I, s. 202.
20 Josephus Grelot, ‹stanbul Seyahatnamesi (çev. M. Selen), ‹stanbul 1998, s. 58.
21 “… f›rt›na bizi yakalad›¤›nda K›z Kulesi’ne ancak ulaflm›flt›k. Bütün Bo¤az’›n en tehlikeli noktas› buras›; çün-
kü burada Marmara Denizi’ne do¤ru ç›lg›n bir ak›nt› var. Asya da¤lar›ndan kopup gelen rüzgar da tam Üskü-
dar’da olanca fliddeti ile esmeye bafllar. Bu yüzden, bütün Bo¤az’da y›l boyunca kay›klar›na en fazla kaza ge-
çirdi¤i yer K›z Kulesi yak›nlar›d›r.” Miss (Julia) Pardoe, fiehirlerin Ecesi ‹stanbul (çev. B. Büyükkal), ‹stanbul
2004, s. 446.
22 Raflid Efendi, Tarih, ‹stanbul 1153, III, vr. 75a, Silahtar F›nd›kl›l› Mehmed A¤a, Nusretnâme, (sdl. ‹. Par-
maks›zo¤lu), ‹stanbul 1969, II/II, 388.
23 Fenerbahçesi ve feneri hakk›nda bk. M. Münir Aktepe, “‹stanbul Fenerbahçesi Hakk›nda Bâz› Bilgiler” Ta-
rih Dergisi, XXXII/1979 (Ord. Prof. ‹. Hakk› Uzunçarfl›l› Hât›ra Say›s›), s. 349-372.

662
 X V I I I . Y Ü Z Y I L D A K I Z K U L E S ‹

24 Silahtar, ayn› eser, ‹stanbul 1969, II/II, 388.

25 C. BH. 12013, (19 S. 1216/1 Temmuz 1801). Zeytinya¤› mevsimine göre 3’er ayl›k dönemler halinde da¤›-
t›lmaktayd› 1 M.-30 Ra. 1220 /1 Nisan-28 Haziran 1805 tarihleri aras›ndaki 3 ayl›k yaz döneminde toplam
132,5 kurufl tutar›nda zeytinya¤› verilmifltir. C. BH. 11278, (10 B. 1220/4 Ekim 1805). Önceleri zeytinya¤› ter-
sanedeki mahzen-i surbden (C. BH. 12013, (19 S. 1216/1 Temmuz 1801) verilirken bir süre sonra buradaki zey-
tinya¤›n›n yetersiz kalmas› üzerine sadece tutar›n›n tersane hazinesinde karfl›lan›p zeytinya¤›n›n piyasadan
tedariki yoluna gidilmifl ve Ocak 1805 tarihinde bundan da vazgeçilerek zeytinya¤› giderinin tamam›n›n ha-
zine-i amireden karfl›lanmas›na bafllanm›flt›r (C. BH. 11905, (9 M. 1220/9 Nisan 1805). Bu belgeye göre yaz ay-
lar›nda her gece 2 k›yyelik tüketim 177 günlük yaz süresi ile hesap edildi¤inde 354 k›yyeye tekabül etmekte-
dir. K›fl aylar›nda ise bu miktar 4 k›yyelik tüketim ve 117 günlük k›fl süresi ile 708 k›yyeye ç›kmaktad›r. Bu
durumda 354 günlük bir hicri y›l boyunca kule fenerinde toplam 1062 k›yye (1361,5 kg.) zeytinya¤› tüketil-
mekteydi.
26 Raflid, ayn› eser, ‹stanbul 1153, III, vr. 75a.
27 Raflid, ayn› eser, ‹stanbul 1153, III, vr. 75a.
28 Venezuela’l› General Miranda’n›n Türkiye’ye Dair Hat›rat›, (haz. F. Car›m), [y.y.] 1965, s. 58.
29 Sultan I. Abdülhamid’in 28 Ocak 1781 y›l›nda do¤an k›z› Melek-fiâh Sultan ve 22 Ekim 1783 y›l›nda do-
¤an fiehzade Murâd Seyfullah’›n do¤um kutlamalar› için K›z Kulesi’nden yap›lacak top at›fllar› için Cebehâ-
ne’den barut istenmifltir. BOA. Cevdet Saray (C. SM.) 8189, (5 S. 1195/31 Ocak 1781); C. SM. 8996, (26 Za.
1197/23 Ekim 1783). Sultan I. Abdülhamid’i çocuklar› için bk. Fikret Sar›cao¤lu, Kendi Kaleminde Bir Padifla-
h›n Portresi Sultan I. Abdülhamid, (1774-1789), ‹stanbul 2001, s. 14-26.
30 Donanman›n tersaneden ç›k›p mutad oldu¤u üzere önce Befliktafl taraf›na yönelmesi ve ard›ndan Akdeniz’e
do¤ru aç›lmas› s›ras›nda da K›z Kulesi ve Tophane gibi mahallerden selamlamak maksad›yla top at›fl› gerçek-
lefltirilirdi. Bk. fiem’dânîzâde F›nd›kl›l› Süleyman Efendi, Mür’i’t-tevârih, (haz. M. Aktepe), ‹stanbul 1980, II/B,
26; Câbî Ömer Efendi, Câbî Târihi (haz. M. A. Beyhan), Ankara 2003, II, 995.
31 “Padiflah I. Mahmud, Befliktafl saray›ndan Topkapu’ya nakl-i hümâyûn buyurup kendüleri fülüka-i hümâyûn
ve Vâlide Sultân hazretleri sandal-i hümâyûna süvâr olup K›z Kulesi’nden ve Tophane’den ve Yal›köflkü’nden
toplar at›l›p istikbâl ile Vâlide Sultân hazretleri Topkapu’ya yanafl›p ve kendüleri Yal›köflkü’ne vüsûl…, fi 24. fi.
Sene 1224”. Câbî Ömer, ayn› eser, Ankara 2003, I, 551.
32 May›s 1576 tarihinde ‹stanbul’a gelen ‹ran elçisi Tokmak Han’›n karfl›lanmas› ve 30 kad›rga ile Üsküdar’-
dan ‹stanbul’a geçirilifline Kaptan-› derya K›l›ç Ali Pafla refakat etmifltir. ‹stanbul’a geçerken tam da kad›rgada
ikram edilen yeme¤e bafllanaca¤› s›rada K›z Kulesi ve Tophane’den aniden bafllayan top at›fl› ile elçilik heye-
ti neye u¤rad›¤›n› flafl›rm›flt›r. Stephan Gerlach, Türkiye Günlü¤ü (çev. T. Noyan, edt. K. Beydilli), ‹stanbul
2007, I, 335-336.
33 fiem’dânîzâde, ayn› eser, ‹stanbul 1978, II/A, 85. 1789 Ramazan ay›n›n son günü (24 Haziran 1789) akflam›
yeni ay›n görülmesi ile bayram›n bir gün önceden ilan› gerekmifl ve yats› namaz›n› müteakib K›z Kulesi ve di-
¤er yerlerden at›lan toplar ve kandillerle kuflat›lan minareler ile bayram›n geldi¤i halka duyurulmufltur. Tay-
lesanizâde Hâf›z Abdullah Efendi Tarihi ‹stanbul’un Uzun Dört Y›l› 1785-1789 (haz. F. M. Emecen), ‹stanbul
2003, s. 393.
34 BOA. Cevdet Askeriye (C. AS.) 49509, (22 N. 1180); BOA. Cevdet Saray (C. SM.) 8189, (5 S. 1195); C. SM.
8996, (26 Za. 1197); C. AS. 53473, (25 L. 1199).
35 Evliya Çelebi, a.g.e., I, 297. Mehter hakk›nda ayr›ca bk. Nuri Özcan, “Mehter”, D‹A, Ankara 2003, XXVIII,
545-549.
36 12 L. 1203/6 Temmuz 1789 tarihinde I. Abdülhamid bir gece tebdilen K›z Kulesi’ne gitmifl, fakat kulede sa-
dece birkaç nöbetçi oldu¤unu ve dizdar›n›n adet edindi¤i üzere kuleden izinsiz ayr›ld›¤›n› görünce bu duru-
ma sinirlenmifl ve dizdar› azlederek ve yerine Salacak ustas›n› atam›flt›r. Taylesanizâde, a.g.e., s. 399.
37 HAT. 179/7989, (29 Z. 1205/29 A¤ustos 1791). I. Abdülhamid, bu seferki geliflinde de kulede kimsenin ol-
mad›¤›n› görmüfl ve durumu ‹stanbul Kaymakam›’na sorarak kule neferat›n›n say›s› hakk›nda kendisine bilgi
verilmesini istemifltir.
38 TSMA, E. 12360/17, vr. 12a. Söz konusu belge S›rkâtipleri ‹smâil Zihnî, Ebûbekir S›dkî, Bolevî ‹brâhim
Efendiler taraf›ndan kalem al›nan Rûznâme-i Sultân Abdülhamîd Han isimli bir rûzname metnidir. Bu kay›t-
tan beni haberdar eden ve kullanmam› sa¤layan Say›n Hocam Yrd. Doç Dr. Fikret Sar›cao¤lu’na teflekkür ede-
rim. I. Abdülhamid’in tedil ve temafla gezileri için bk. Sar›cao¤lu, a.g.e.
39 ‹. Hakk› Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, Ankara 1995, IV/1, 332. Moral› Beflir A¤a için bk. Ahmed Resmî Efen-

663
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

di, Hamîletü’l-Küberâ (haz. A. N. Turan), ‹stanbul 2000, s. 74, Abdülkadir Özcan, “Beflir A¤a Moral›”, D‹A, ‹s-
tanbul 1992, V, 555-556.
40 Nitekim müverrih ‹zzi, Beflir A¤a’n›n K›z Kulesi’nde idam›n› “letâif-i nevâdirü’z-zuhûr müsta¤ribedendir”
fleklinde izah eder. ‹zzi, Tarih, ‹stanbul 1199, vr. 277b.
41 Olaylar›n tafsilat› için bk. fiem’dânîzâde a.g.e, ‹stanbul 1976, I, 179-181; Uzunçarfl›l›, a.g.e., Ankara 1995,
IV/1, 338. Hekimo¤lu Ali Pafla hakk›nda bk. M. Münir Aktepe, “Hekimo¤lu Ali Pafla”, D‹A, ‹stanbul 1998, XVII,
166-168.
42 Çelik Gülersoy, “K›z Kulesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 12.
43 Wolfgang Müler-Wiener, ‹stanbul’un Tarihsel Topografyas›, 17. Yüzy›l Bafllar›na Kadar Byzantion-Konstan-
tinopolis-‹stanbul (çev. Ü. Say›n), ‹stanbul 1998, s. 334, Çelik Gülersoy, “K›z Kulesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul
Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 12. Bununla birlikte Tuncer Baykara K›z Kulesi için infla tarihi olarak XV. yüz-
y›l› verir. bk. Baykara, a.g.e., s. 101.
44 Tursun Bey, a.g.e., s. 75.
45 1509 depremi ve Osmanl› tarihindeki di¤er depremlerle ilgili genel de¤erlendirmelerle için bk., N. N. Amb-
raseys - C. F. Finkel, “10 Eylül 1509 ‹stanbul Depremi”, Türkiye Günlü¤ü, s. 57, (Eylül-Ekim 1999), s. 58-62 ve
N. N. Ambraseys, C. F. Finkel, The Seismicity of Turkey and Adjacent Areas: A Historical Review, 1500-1800,
‹stanbul 1995.
46 V. L. Ménage, “Edirneli Ruhi’ye Atfedilen Osmanl› Tarihinden ‹ki Parça”, Ord. Prof. ‹smail Hakk› Uzunçar-
fl›l›’ya Arma¤an, Ankara 1976, s. 326. Tarihçi Solakzâde 1509 depreminde hasar görüp tamir edilen yerler ara-
s›nda K›z Kulesi’ni de zikreder. Solakzâde, Tarih, (TSMK. III. Ahmed 3078), vr. 164b.
47 fierafettin Turan, “Osmanl› Teflkilat›nda Hassa Mimarlar›”, Tarih Araflt›rmalar› Dergisi, I/1 (Ankara 1963),
s. 166.
48 Keflif defterleri üzerindeki muamele kay›tlar›nda aç›k olarak zikredilmemekle birlikte bafl muhasebede ke-
flif bedelinin çeflitli yönlerden sorguland›¤› bedellerin mümkün oldu¤unca afla¤› çekilerek masraflar› düflürül-
dü¤ünü tahmin edebiliriz. Nitekim keflif defterlerinin hemen hemen tamam›nda keflif bedelleri genelde afla¤›-
ya do¤ru yuvarlanarak mimarbafl›na tamirat› yapmas› emredilmektedir. Örne¤in, 27 Ra. 1175/26 Ekim 1761
tarihli K›z Kulesi tamir keflfinde Mimar A¤a taraf›ndan toplam 2.525,5 kuruflluk masraf önerilmifl ve bu mas-
rafa mukabil 1.500 kurufl ile tamirin gerçeklefltirilmesi emredilmifl ise de 8 S. 1176/29 A¤ustos 1762 tarihli tez-
kire kayd›nda tamirat bedelinin 2.525,5 kurufltan 2.400 kurufla indirildi¤i görülmektedir, (BOA. Cevdet Mali-
ye (C. ML.) 28211). 1785 tarihli tamirde de hazinenin s›k›nt›l› bir dönemde geçti¤i ifade edilerek mutlaka ta-
mir edilmesi gerekiyorsa tamirat›n yap›lmas› ve masraflar konusunda oldukça dikkatli davran›lmas› istenmifl-
tir. Nitekim keflif sonras›nda ç›kan toplam 1.951,5 kuruflluk masraf da 1.700 kurufla düflürülerek tamirat ya-
p›lm›flt›r. C. BLD. 7036. (15 N. 1199/22 Temmuz 1785).
49 Temmuz 1785 tarihli tamir keflfinde Mimarbafl›’na toplam 1.700 kuruflluk masraf›n 500 kuruflu peflin ola-
rak verilmifl ve ifl bitiminde de kalan 1.200 kurufl ödenmifltir. C. BLD. 7036, (15 N. 1199 / 22 Temmuz 1785).
50 C. ML. 28211, (11 S. 1176/1 Eylül 1762).
51 C. ML. 28211, (3 N. 1174/8 Nisan 1761).
52 C. BLD. 4117, (12 fi. 1177 / 14 Nisan 1764). Mehmed Tahir A¤a’n›n hayat› ve mimari faaliyetleri hakk›nda
bk. Muzaffer Erdo¤an, “Onsekizinci As›r Sonlar›nda Bir Türk Sanatkar› Hassa Baflmimar› Mehmed Tahir A¤a
Hayat› ve Mesleki Faaliyetleri”, Tarih Dergisi, X/1954, s. 157-180. Tarih Dergisi, XIII/1958, s. 161-170, Tarih
Dergisi, XV/1960, s. 25-46.
53 22 May›s 1766 depremi hakk›nda daha genifl bilgi için bk. Erhan Afyoncu-Zekai Mete, “1766 ‹stanbul Dep-
remi ve Toplum Yaflant›s›na Tesirleri”, Tarih Boyunca Anadolu’da Do¤al Afetler ve Deprem Semineri 22-23 Ma-
y›s 2000 Bildiriler, ‹stanbul 2001, s. 85-92 ve Ambraseys-Finkel, a.g.e.
54 Kulenin tamir edilmesi için verilen emir tarihi, 22 Za. 1179/1 Haziran 1766’d›r. C. BH 11114.
55 C. BH 11114 (12. C. 1180/15 Kas›m 1766).
56 C. BH. 11114.
57 C. BLD. 7036, (15 N. 1199 / 22 Temmuz 1785).
58 C. BLD. 1137, (21 Ra. 1218 / 11 Temmuz 1803)
59 C. BLD. 1137.

664