OBANDEDE KPRS

ANALZ RAPORU

Abdulkadir Cneyt AYDIN, Yrd.Do.Dr.

Eyll, 2010

ERZURUM

1
1. Giri : Tarihi yaplar toplum tarafndan sanatsal yada kltrel nemleri sebebi ile sayg ve deer
gren yaplardr. ou 20. yzyl ncesi dneme ait olan bu yaplar, gelecek nesillere
tanabilmeleri asndan korunmakta veya restore edilerek mrleri uzatlmaktadr. Kimi zaman
mze haline getirilen bu yaplar, kimi zaman kullanmda kalmakta ve gemiten gelecee bir
kpr oluturmakta ve kimi zamansa yeni bir kullanm ekli ile bir anlamda yeniden
domaktadrlar. Tarihi yaplarn deerini veren zaman faktr dier taraftan savalmas gereken
bir dmandr. Genel anlamda malzemenin zamanla eskimesi ve bozulmas, orijinal tasarmn
yetersizlii yada zamanla yetersiz kalm olmas, kullanm amacnda zaman ierisinde meydana
gelen deiiklikler sebebi ile oluan hasarlar ve zorlanmalar ya da revizyonlar ve gemi byk
afetler sonras oluan hasarlar tarihi yaplarn ortak problemleridir.

2. Tanm : obandede kprs 1297-1298 yllar arasnda lhanllatn veziri Eir oban Salduz
tarafndan yaptrlmtr. Aras nehri zerinde bulunan kpr zamanmza alt gzl olarak
ulaabilmitir. Yaklak 193 metre aklnda, 15 metre yksekliinde ve 9 metre geniliindedir

3. obandede Kprs Hakknda Genel Bilgi : Erzurum da Hasankale nin 15 km. dousunda
bulunan kpr, Erzurum - Karayaz yolundadr. Bingl ay ile Hasankale aynn birletii yerde
yaplmtr. Birlemeden sonra suyun ad Aras olur. Kprnn kitabesi zamanla, d
etkenlerle anma uram olduundan okunmaz haldedir. Tarihlemede, baz kaynak ve
yaynlardan da yararlanmak suretiyle, kpry, XIII. y.y. sonu XIV. y.y. bana oturtabiliriz.

Kpr, Bingl ve Hasankale aylarnn birletii yerde yapld iin, teknik tedbir olarak, bir doru
zerinde yaplmamtr. Nehrin geli ynne dik gelecek ekilde kpr yapm gerekli olduundan
burada da kpr bu eri kuruluu ile iki suyun geli ynlerine ayr ayr dik getirilmitir.

Membada, dier kprlerde de alageldiimiz burunlar, temelde gen prizma, mansap tarafta
ise silindiriktir. Ancak bu alt ekil, zeminden yaklak olarak 1,50 m. ykseklikten sonra, memba
tarafnda alt keli, mansapta ise drt keli trbeleri andran bir hacimle ykselmektedir.
Kmbet gvdelerine benzeyen orta blmler, gene kmbet klahlar gibi, pramidal atlarla
rtldr. Memba tarafndakilerin sade iddiasz grnmlerine kar mansaptakiler dairesel
kesitli kaideleri zerindeki keli gvdeleri ile daha bir ykseklik kazanyorlar. Silindirik tabandan
okgen gvdeye gei, plastik grnl, yuvarlak kesitli kaln bir kuakla belirtilmi olup,
kuaklar eitli geometrik ve bitkisel arabesk motiflerle sslenmitir. Bazlarnda, kaide ile gvde
arasndaki yksek kabartma ilk kua, daha dar iki baka kuak izlemekte, sonra gvdeye
geilmektedir. Ancak baz ayaklarda, silindirik kaide bitiminde de dekoratif eritler dolanrken bir
tanesinde ise, gvde stnde ortalarda bir ss kua bulunmaktadr. Klah altn gene sslemeli
saak frizi dolanr. O halde esas olan, deimeyen, kaideden gvdeye geiteki l profilli kuak
demeti olup, kaide ve gvde stndeki ss eritleri, bazlarnda var bazlarnda ise yoktur. Bu
mimari kurulular ile ortaya ayak kmalar, kemer kilit tana ulaan ykseklie sahiptirler. Bir
ksmnda klah tepesinde, alem veya baz iaretler vardr.

Kprnn tarihlenmesine yarayacak baz kaynak ve yaynlara gelince; Mesela Karzumi nin
Pasinler hakkndaki yazma eserlerinin baz paralarndan, kprnn H. 697 (1298) ylnda, Gazzan
Han n veziri olan oban Selduz tarafndan Gazzan n da yardm ile tamamlandn ve
inaatnn 2,5 yl srd, ve Emir oban (oban Noyan) eskisinin yerine obandede Kprsn
yaptrd edinilen bilgilerdendir. Kprden birka defa getiini rendiimiz Evliya elebi de
oban Kprsn Al-i obaniyan dan bir Melik bina ettii iin oban Kprs derler.
demektedir.

2
 ekil 1. obandede Kprs Ayak Enine Kesitleri

4. obandede Kprsnn Dijital Ortama Aktarlmas : Karayollar 12. Blge Mdrlnden

temin edilen kprnn izimleri ve yerinde yaplan lm, inceleme ve laboratuar almalar
neticesinde bilgisayar ortamnda kprnn boyutlu modeli kat modelleme teknikleri
kullanlarak oluturuldu.

ekil 2. Karayollar 12. Blge Mdrlnden Temin Edilen obandede Kprs izimleri

3
5. Yapsal Analiz ve Modelleme: Binlerce yllk gemie sahip olan tarihi yaplar deprem gibi
beklenmedik doal afetler karsnda zarar grmekte ya da yklmaktadrlar. Ancak, tarihi
yaplarn zarar grmesinin ya da yklmasnn tek nedeni depremler deildir; yap
malzemelerinin dayanmn yitirmesi, zamana bal deformasyonlar, yanl kullanmn neden
olduu ar ve dzensiz ykleme, zemin oturmalar, sel felaketleri, yangnlar, sava ve
vandalizm tarihi yaplarn yava yava yok olmasnn dier nedenleridir. Tarihi yaplarn
korunmas ve onarlmas iin ncelikle strktrel davranlarnn tam olarak bilinmesi gereklidir.
Yaplarn davrann gelimi hesap yntemleriyle ayrntl bir ekilde incelemek mmkndr.
ou erisel geometrik formda olan yma ta ve tula sistemli tarihi yaplarn yk tayan
elemanlarnn 3-boyutlu yapsal davran sergilemesi sonlu elemanlar analizini, tarihi yaplarn
davrannn incelenmesinde en elverili hesap yntemi haline getirmektedir. Kemer formu,
yma yaplarda hem yapsal hem de estetik kayglara ynelik olarak ska kullanlmaktadr.
Geni aklklar gemek iin olduka uygun olan bu form, geometrik biiminden dolay genellikle
basn kuvvetlerinin etkisinde kalr. Ta ve tula gibi yap malzemeleri olduka byk basn
dayanmna sahip olduklarndan, kemer formunun temel yap malzemeleri olmulardr. Zaman
ierisinde kullanlan malzeme ve inaat tekniklerinde nemli bir deiiklik olmamasna ramen
kemer tiplerinde byk gelimeler gzlenmitir. Deiik kltr ve uygarlklarda, hem ilevsel
hem de dekoratif amal ok farkl kemer formlar kullanlmtr. Ta kemer kprler, basit
geometrik formlarndan dolay kubbe, tonoz ve kemerlerden oluan dier tarihi yaplara oranla
daha kolay yorumlanabilen yapsal davrana sahiptirler. Kprler, 3-boyutlu yapsal davran
sergileyen dier yaplarn tersine, kpr ana ekseni ve yerekimi dorultusundaki dey eksenin
oluturduu dzlem ierisinde asl yk aktarma mekanizmasn gerekletirirler. Deprem ve sel
gibi doal afetlerin neden olduu yk etkilerinden dolay, elbette bu dzleme dik dorultuda da
nemli deformasyon ve i kuvvetler olumaktadr. Ancak kemerli ta kprlerin geometrik
formunu belirleyen yapsal davran unsurlar sz konusu dzlem ierisinde gerekleir. Tarihi
ve kltrel mirasmzn korunmas ve bu yaplarn yanl olmayan yntemlerle onarlabilmesi
iin, eksiksiz ve doru yapsal analiz yntemleri gelitirilmelidir.

Gnmzde braktklar etkiler ve toplumsal deerleri asndan tm tarihi yaplarn farkl bir yeri
ve ncelii vardr. Uzman kurum ve kiiler yardm ile snflandrlm olan bu tarihi miras farkl
nceliklerle korunmakta ve yaplan incelemelerde olas zorlanmalar altnda farkl performans
beklentileri ile kontrol edilmektedirler. Bir deprem lkesi olan ve tarihi miras asndan olduka
zengin olan lkemizde, mevcut tarihi mirasn tm dier zorlamalarn yannda, olas deprem
afetlerine kar da korunmas gerekmektedir. Tarihi yaplarn yeterliinin incelenmesinde eitli
tanml performans seviyeleri belirlenerek yapsal analiz ve kontrollerin bir metodoloji dahilinde
yaplmas salanabilir. Ancak nemli olan her bir yap iin, o yapnn eitli d etkenlere ve
zorlamalara kar beklenen performansnn tarif edilmesidir. Henz yeni yerlemekte olan bir
kavram olan yapsal sistemlerin performans tabanl olarak analizi yannda tarihi yaplarn
incelenmesinde benzer yaklamlarn kullanlmas uygulamada olduka nadir rastlanan bir durum
olup konu ile ilgili kresel bilgi birikimi henz olduka kstldr. Ancak kstl almalarda
rastlanan [Terenzi vd , 2002], ortak kullanlan terminoloji ve tanmlamalar dahilinde tanml
performans seviyeleri aada verilmitir.

Hasarszlk beklentisi (ND) : hmal edilebilecek kadar az bir yapsal hasar oluumuna msaade
edilebilir. Yap sanatsal deerini kaybetmemeli ve hem yapsal elemanlarda hem de ihtiva edilen
tarihi deerlerde ancak ok kk ve ihmal edilebilir kayp veya hasar olumaldr. zel durumlar

4
hari, bu performans beklentisi sk meydana gelen (50 ylda almas olasl 20-50% )
depremlerde beklenmelidir.

Kltrel deerin korunmas (CVS) : Tamir edilebilir az miktar yapsal hasarlara izin verilir. Tamir
genel gvenlik nlemleri almay gerektirmemelidir. Blgesel hasar kabul edilebilir ancak yapnn
tamamna dalm bir hasar durumu olumamaldr. Yapnn sanatsal deerinde ve ihtiva edilen
tarihi deerlerde kayp kabul edilebilir ancak bu kayp yok olma boyutuna ulamamaldr. Tamir
edilebilmeli veya olduu gibi kullanlmaya-sergilenmeye devam edilebilmelidir. zel durumlar
hari, bu performans beklentisi orta sklkta meydana gelen (50 ylda almas olasl 10-20% )
depremlerde beklenmelidir.

Gmenin engellenmesi (CP) : Yapda genel ya da blgesel gme durumu olumamaldr. Yap
sanatsal deerini kaybedebilir ve hem yapsal elemanlarda hem de ihtiva edilen tarihi deerlerde
kayp veya hasar oluabilir ancak yap ayakta kalmaldr. zel durumlar hari, bu performans
beklentisi ok ender meydana gelen (50 ylda almas olasl 2-10% ) depremlerde
beklenmelidir. Yaplarn analizinde ve gerekli ise restorasyonunda yukarda tanmlanan
performans seviyelerine ulalabilmesi iin malzeme ve zemin zelliklerinin olabildiince iyi
tanmlanmas ve zayflklarn belirlenerek rehabilitasyonun buna gre yaplmas gerekmektedir.

Eski alarda yma yap tasarmnn belirleyici kriterleri, baz deneysel uygulamalar ve oran-
orant ilikileri olmutur. 17. yzyln sonlarnda Galileonun mukavemet analizine ynelik
almalar, Ortaa strktrel teorilerinin sonunu getirmitir. O alarda, bilimsel ilgi genel
olarak kemer formunu artran bir sicimin dey ykler altndaki analizine ynelik olmutur.
1826da Navier, yaplarn ayakta durmasnn birtakm geometrik kurallarn uygulanmas yerine,
yap elemanlarndaki gerilme deerlerinin hesaplanmasyla salanabileceini ne srmtr.
Yapsal kavramn basn izgisi analizine doru gelimesinden sonra, 1936da Pippard tarafndan
ortaya konan te-bir kural gibi daha bilimsel yaklamlar grlmtr. 1981de Heyman,
eski teoremlerin birounu yeniden incelemi, plastik mafsal kavramn da dahil ederek yeni bir
kme mekanizmas analizi gelitirmitir. Son yllarda bilgisayar teknolojisi sayesinde yapsal
analiz tekniklerinin gelimesiyle, klasik analiz yntemleri tamamen terk edilerek dorusal
olmayan malzeme zelliklerinin de dikkate alnd, ta bloklar birbirine balayan harta oluan
atlaklarn neden olduu mafsal davrannn gz nne alnd plastik analiz yaklam daha
yaygn olmaya balamtr. Ta veya tula tayc sisteme sahip tarihi yaplarn yapsal analizi
olduka karmak bir ilemdir. ncelikle yap elemanlarn oluturan malzemelerin mekanik
zellikleri ok iyi bir ekilde tanmlanmaldr. Yma ta veya tula teknii ile yaplm yaplarn
analizi iin, yapnn tarihine, kltrel ve sanatsal deerine herhangi bir zarar verilmeden
tahribatsz rnek alnmal ve laboratuvar ortamnda zelliklerini incelemek amacyla deneyler
yaplmaldr.

Tarihi yaplarn yapsal analizinde karlalan belli bal sorunlar aada sralanmtr:

Geometrik boyutlarla ilgili veri eksiklii,

Olduka byk kesit boyutlarna sahip yap elemanlarnn dardan grnmeyen i
blmlerinin malzeme zellikleri,
Yap malzemelerinin zelliklerinin belirlenmesindeki glkler,
Ayrntl laboratuvar analizlerinin yksek maliyeti,
Yapm tekniinden ve doal malzeme kullanmndan kaynaklanan veri eitlilii,

5
 Yapm sresinin ok uzun olmas nedeniyle ayn eleman kesiti iinde bile deiebilen
malzeme zellikleri,
Yapm srecinin ve srasnn tam olarak bilinmemesi,
Yapdaki mevcut hasarn neden olduu genel stabilitenin ve dayanm srekliliinin tam olarak
saptanamamas,
ada yap malzemesi, yapsal analiz, tasarm ve yk artnamelerinin uygulanamamas.

Tarihi yaplarn korunmas ve restorasyonu zel eitim gerektiren bir disiplindir. Gelien malzeme
ve yapm teknikleri, geleneksel yapm tekniklerinin ok abuk unutulmasna neden olmakta ve
yaplarn restorasyonunda modern yapm tekniklerinin kullanlmasn zendirmektedir. Ta veya
tula yma yapm teknii ile yaplm yaplar iin eitli analiz yntemleri uygulanmaktadr. Belli
bal yapsal analiz teknikleri, elastik analiz, plastik deformasyonlarn da gz nne alnd
dorusal-elastik olmayan analiz ve kme mekanizmasnn incelendii limit analiz yntemleridir.
Dorusal-elastik olmayan analiz ve limit analiz yntemleri hem karmak olup hem de
malzemelerin gerek gerilme-birim deformasyon zelliklerinin ok iyi tanmlanmasn zorunlu
kldklarndan, hesap ynteminin uygulanmasnda ok dikkatli olunmas gerekmektedir. Aksi
halde ok yanl sonular elde edilebilir. Bu tr hesap yntemlerinde dorusal olmayan malzeme
zelliklerinin yannda dorusal olmayan geometrik biimlerin de ok iyi tanmlanmas
gerekmektedir. rnein, yma yaplarda oluan bir atlan geliimi ok iyi tanmlanmaldr.
zellikle har ile tula ya da har ile ta arasndaki balant ok deiik ekillerde modellenebilir.
Bu nedenle, ok karmak geometrik formlara sahip olan tarihi yaplar, yk aktarma
mekanizmalarnn belirlenebilmesi iin ncelikle elastik hesap yntemi ile analiz edilmelidir.
Elastik hesap ynteminde, yap malzemesinin basn ve ekme gerilmelerine kar dorusal-
elastik davran zellikleri gsterdikleri kabul edilmektedir. Yma yap elemanlarnda, bu
yaklam basn gerilmeleri altnda kabul edilebilir sonular verirken, hesap sonucunda elde
edilen ekme gerilmeleri yap elemannn dayanmnn hesaplanmasnda baz sorunlar
oluturabilmektedir. Ancak, zellikle deprem gibi dinamik yk etkileri altnda yapnn atlamaya
yatkn yerlerinin belirlenebilmesinde elastik hesap yntemi byk nem tamaktadr. Tarihi
yaplarn korunmas ve onarm iin yaplacak analizlerde, ilk olarak elastik hesap yaplmas daha
uygundur. Dorusal elastik analiz yapan bilgisayar programlarnn kullanm daha yaygn,
sonularnn yorumlanmas daha kolay ve bu programlarda hata yapma riski daha azdr. lk analiz
sonucunda belirlenen zayf blgeler, daha sonra bu blgeler iin hazrlanan, dorusal olmayan
malzeme zellikleri ve geometrik dzensizliklerin gz nne alnd ayrntl modeller ile tekrar
analiz edilebilir. zellikle atlaklarn ilerlemesini gzlemek amacyla, yma yap sistemini
oluturan ta veya tula gibi birim elemanlarn birbirine balayan har, baz zel balant
elemanlaryla modellenebilir. Yalnz ekme kuvveti alabilen kanca, yalnz basn kuvveti
alabilen boluk ve belli bir limite kadar deformasyona izin veren damper elemanlar
sayesinde geometrik dzensizliklerin yapnn strktrel davrannda neden olduu deiiklikleri
doru bir ekilde izlemek mmkndr.

Yma yaplarn ayrntl yapsal analizlerinde genellikle sonlu elemanlar analizi yntemi kullanlr.
Yapsal analiz, yapnn tamam ya da belirli bir elemannn matematiksel modelinin
hazrlanmasyla balar. Bu ileme yapnn ayrtrlmas denir. Yap, ayrtrma srasnda, analizin
amacna uygun bir ekilde ve sayda sonlu elemanlara ayrlr. Yapy oluturan strktrel
elemanlar, yapnn geometrik boyutlar, yap zerine etki eden ykler, mesnetlerin ve
elemanlarn birleim noktalarnn hareket yetenekleri ve serbestlik derecesi gz nne alnarak
model ierisinde tanmlanr. Matematiksel modellemenin amac, yapnn tamamnn, belli bir
blmnn ya da strktrel elemanlarnn eitli ykler veya fiziksel etkiler altnda gerek
davrannn gzlenmesini salamaktr. Yapnn gerek davran genellikle ok karmaktr. Bu
nedenle, yapy modellemek iin birok sadeletirmenin yaplmas zorunludur. Yaln ve basit bir
model elde etmek iin, yap elemanlarn oluturan malzemenin mekanik zelliklerinin de uygun

6
 bir ekilde tanmlanmas gereklidir. Yaplarn eitli yk ve evresel etkilerden dolay gsterecei
davran, deformasyonlar ve yap elemanlarnda oluan kuvvetleri doru bir ekilde elde etmek
iin yaplacak olan matematiksel modellemenin temel prensipleri unlardr:

En iyi sonucu veren model her zaman en basit olandr. Analizin amacnn ve kapsamnn
dna kan daha ayrntl ve karmak modeller hata riskini artrr.
Matematiksel modeli oluturan elemanlarn boyutlar seilirken, analiz iin gerekli olan
btn strktrel etkiler gz nnde bulundurulmaldr. rnein, bir kemerin analizinde eer
burulma momentinden dolay oluan deformasyon hesaplanacaksa, modelde kemeri
tanmlayan eleman, eksenel kuvvet, kesme kuvveti, eilme momenti ve burulma momenti
deerlerini verecek ekilde boyutlandrlmal ve kesit zellikleri bu deerlerin sonularn
verecek ekilde tanmlanmaldr.
Yapnn tamamn tanmlayan byk bir modelin bir blmn ayrarak yaplan model, o
blmn ya da elemann ayrntl davrann incelemek iin yeterli deildir.

Ayrntl davran iin snr koullarn ve balant ekillerini doru bir ekilde tanmlayan
modeller gereklidir. Bir yapnn matematiksel modelini oluturmak iin aada belirtilen temel
aamalar izlemek gerekmektedir:

i. Malzeme davran ile ilgili olarak yaplan kabuller, diferansiyel eleman olarak da bilinen,
malzemenin ok kk bir parasnn davranna gre belirlenir. Diferansiyel eleman
malzeme modelini oluturur. Malzeme modelinde, malzemenin gerilme-birim deformasyon
zellikleri gz nne alnr.
ii. Yapnn snrlar belirlenmi bir blmn tanmlayan ve sonlu eleman olarak adlandrlan
elemanlarn davrann sergilemesi iin diferansiyel elemanlar btnletirilir.
iii. Bir sonraki aama, yapnn tamamnn davrann yanstmas iin sonlu elemanlarn bir araya
getirilmesidir.
iv. Son aamada ise, snr koullar, mesnetlerin ve dm noktalarnn hareket yetenekleri ve
model zerine etki edecek olan ykler belirlenir.

Sonlu elemanlar analizinde ncelikle modeli oluturan elemanlarn bireysel davran, sonra da
matematiksel modelin tamamnn davran nemlidir. Kusursuz bir model oluturmak iin
malzeme davran ve elemanlarn bireysel davrannn ok iyi incelenmesi gereklidir.

Kemer formunun ilk rnekleri M.. 3000 yllarnda Mezopotamyada Smerlere ait yeralt
mezarlarnda grlmtr. Msrllara ait olan rnekler, bu uygarln da ayn dnemlerde kemer
formunun yapsal potansiyeli hakknda bilgi sahibi olduklarn gstermektedir. Ancak, kemer
formunu bulanlar her ne kadar Smerler ya da Msrllar olsa da, en etkin ve gz alc ekilde
kullanmay baaranlar Romallar olmutur. Milattan nceki son yzyllarda kemer, cephelerde,
portik girilerin zerlerinde ve kent giri kaplarnda yaygn bir ekilde kullanlarak bu uygarln
geleneksel yapsal formu haline gelmitir. Geni ve dik vadilerden ehirlere su getirmek amacyla
ina edilen Roma sukemerleri, kemer formunun kamu mimarisindeki kullanmnda nemli bir
devrim olmutur. lk rnekleri yeralt yaplar olarak ina edilen sukemerlerinin en iyi korunmu
ve bilinen rnekleri Segiovadaki iki katl su kemeri ve farkl kemer konfigrasyonundan
oluan Pont du Garddr. Daha kk lekte ve yayalara ynelik yaplm olsalar da kprler de
sukemerleriyle karlatrlabilir niteliktedirler. Suyun ak iddetine gre ynlendirilen kemerleri
ve ayaklarda yer alan mkemmel hesaplanm su kesicileriyle, 2. yzyln balarnda ina edilen
Mulvian Kprs en nemli rneklerden biridir. 6. yzylda ina edilen Ponte Vecchio
Romallarn, karakteristik yuvarlak kemerlerinden sonra bask kemer formuyla yaptklar iyi

7
korunmu nemli rneklerdendir. Ancak Roma mparatorluunun knden sonra uzun
yzyllar boyunca kprlerde nemli bir gelime olmamtr. Trkiyede Cender Suyu Kprs,
Karamaara Kprs ve Justinianus Kprs Roma devrinden kalan yaptlar arasndadr. Kesme
ta iiliindeki incelikleri, ounluu sivri kemerli olan Seluklu kprlerinin ne kmasn
salamaktadr. Ancak yine de, kpr mimarisinin lkemizdeki en gzel rnekleri 16. yzylda ina
edilen Mimar Sinan eserleridir. Eserlerinin zerine adn yazmamas birtakm karklklara neden
olsa da, mimari ve yapsal benzerlikler zerinde yaplan almalar byk ustann 11 kpr ina
ettiini gstermektedir. Silivri Kprs dnda btn kprlerinde sivri kemeri tercih eden
Sinan, ayak formlar iin ise suyun iddetini dikkate alarak deiik uygulamalar yapmtr. Ta
kemerli kprler kullanlan malzemenin dayanm snrlarndan dolay karakteristik geometrik
formlara sahiptirler. zellikle aklk ve kemer kalnl arasnda ok belirgin bir oran vardr. Daha
nce de sz edildii gibi, ta veya tula yma yapm teknii ile ina edilmi yaplarn yapsal
analizi ok karmak ve zenle yrtlmesi gereken bir ilemdir. zellikle bu tr yaplarn
restorasyon ve yapsal onarm ileri iin yaplan hesaplarda, dorusal olmayan malzeme
zelliklerinin, ta veya tulann rg deseninin, har veya dier balayc malzemelerin mekanik
zelliklerinin ok iyi bir ekilde tanmlanmas gereklidir. Bu bilgilerin tam olarak elde
edilememesi ya da gz ard edilmesi yaplan analizlerin doruluu ve gvenilirlii hakknda
spheler oluturabilir. Bu nedenle, yapnn strktrel davrannn belirlenmesi ve tayc
sistemin zayf olduu yerlerinin saptanmas amacyla, ncelikle yapnn geometrik boyutlar
doru bir ekilde gz nne alnarak elastik analiz yaplmaldr. Bu erevede konuyla ilgili
gerekletirilen almalarn nemli bir ksm aada verilmitir.

Erdik, M., ve Durukal, E., (1993); Yaklak 15 yzyldr ayakta duran Ayasofya Mzesini
incelemilerdir. Sap90 kullanlarak yaplan sonlu eleman modeli iin 363 ereve eleman, 720
kabuk eleman, 2826 kat cisim eleman kullanlmtr. Tanmlanan 5000e yakn dm noktas
yaklak 17000 serbestlik dereceli bir sistem oluturmutur. Model yapda gerekletirilen evrel
titreim deneyleri sonular nda dzeltilmitir. 1992 Karacabey depremi, Ayasofyada bulunan
ivmeler ile kayt edilerek gerek dinamik davrann belirlenmesinde etkili olmutur. Sonlu
eleman modelinin analizi sayesinde Ayasofyann genel yapsal zellikleri ve yapsal elemanlar
arasndaki etkileim belirlenmitir. Modelin dinamik analizinin evrel titreim deneyleri ve
deprem kaytlar sonularyla uyum iinde olmas saysal model almalarnn bu tip
aratrmalarda nemli bir yeri olduunu gstermitir.

akmak, A.., ve dierleri (1994); yaplndan itibaren sekiz yzyl sre ile dnyann en byk
kubbeli mekan olan Ayasofya mzesinin mevcut durumundaki deprem davrann
incelemilerdir.Yapnn saysal modeli sonlu eleman yntemiyle oluturulmutur. Disiplinler aras
yaklam Ayasofyann dinamik davran ile ilgili almalara uygulanarak, yapsal analiz, geoteknik
ve malzemeye ynelik yaplan aratrmalarla birletirilmitir. Malzeme alanndaki almalar
yapda kullanlan harcn karakteristikleri ve tula duvarn younluk, rijitlik ve dayanm hakknda
fikir sahibi olunmasn salamtr. Bu disiplinler aras alma Ayasofyann deprem davrann
kontrol etmek ve glendirmede yaplmas gerekenleri detaylandrmak iin nemlidir.

Selahiye A., ve dierleri (1995); 1549-1557 yllar arasnda Mimar Sinan tarafndan Kanuni Sultan
Sleyman adna ina edilmi Sleymaniye Camiini incelemilerdir. 1993 ylnda evrel titreim
deneylerinden yapsal sistemin doal titreim frekanslarn saptamlardr. Caminin tayc sistemi
tm ile sonlu elemanlar metodu kullanlarak modellenmi ve serbest titreim analizi yaplmtr.

8
1994 ylnda ise camiye dokuz adet kuvvetli yer hareketi kaydedicisi yerletirerek gerek deprem
kaytlarndan doal titreim frekanslarn elde etmilerdir. Analiz sonucu bulunan deerlerle
gerek deprem kaytlarndan elde dilen sonular karlatrlmtr. Elde edilen doal titreim
frekanslar, baz kk farklar dnda evrel titreim deneylerinde ulalan verilerle ayn olduu
grlmtr. Bu sonu, gerek yaplan evrel titreim deneylerinin ve gerekse uygulanan analiz
yntemlerinin sal hakknda iyi bir fikir vermektedir.

Yzgll ., ve dierleri (1997); M.S. 527 -536 yllar arasnda ina edilmi ve istanbulda
kullanlabilir durumdaki en eski yaplardan biri olan Kk Ayasofya Camisini incelemilerdir.
Duvar dayanmlar belirlenerek sonlu eleman modellemesi yaplmtr. Analiz neticesinde yer
deitirmelerin bir ksmna mesnet hareketi, bir ksmna da nceki yllarda meydana gelen
deprem kuvvetlerinin neden olduu ortaya konmutur.

Timur T., (2001); 1562 -1565 yllar arasnda ina edilmi ve eitli depremlere maruz kalm
Edirnekap Mihrimah Sultan Camisini incelemitir. Yapnn serbest titreim modlarn belirlemek
amac ile sonlu eleman modeli oluturulmutur. Hasar tespiti yapldktan sonra, 1999 Marmara
Depremine ait iki ayr ivme kayd kullanlarak analizi yaplmtr. Analiz sonularna gre yapnn
kuzey cephesinin, gney cephesine oranla daha az yatay yer deitirme yapt grlmtr.
Bylece bu cephenin daha rijit olduu, gney cephesinin daha ok zorland ve hasarn byk
ksmnn burada olutuu grlmtr.

zcan Z., (2004); MS. 558 -562 yllar arasnda Sakarya nehrinin eski yata zerine ina edilen
Tarihi Sangarius (Sakarya) Kprsn incelemitir. Bu almada kullanlan malzeme
parametreleri yapya ait ta ve balayc numuneler zerinde yaplan basn testlerinden
belirlenmitir. Yapnn dinamik analizlerinde sonlu eleman yntemi kullanlmtr. Kpr
gvdesinin 3 boyutlu modeli SAP2000 program ile oluturulmutur. Yapnn Sonlu Eleman
yntemi kullanlarak serbest titreim periyotlar ve 1999 Marmara depremine cevab
incelenmitir.

Teomete E., Akta E., (2004); Urla Kamanl Camii zerinde aratrmalar yapmlardr. Yapsal
analizleri sonlu eleman yntemi ile gerekletirilmitir. Yapnn test ve gzlemler sonucu elde
edilen geometrik ve malzeme verileri bu modelde kullanlmtr. Yapnn sonlu eleman analizi,
LUSAS program ile yaplmtr. Yapya z yk, sismik ykler ve olas oturma senaryolar iin elastik
lineer analizler uygulanm ve yapdaki sorunlu blgeler irdelenmitir. Ayrca dorusal olmayan
analizler sayesinde yapdaki mevcut durum aklanmaya allmtr.

Akan A. E., zen ., (2005); 1421 ylnda Yldrm Beyaztn olu elebi Sultan Mehmed
tarafndan yaptrlm olan, sekizgen planl Yeil Trbeyi incelemilerdir. 1855 ylndaki depremde
trbenin d cephesi hasar grmtr. Yeil Trbenin deprem analizi Sonlu elemanlar yntemi ile
yaplmtr. Hazrlanan sonlu eleman modelinde, 6384 adet solid eleman oluturmak iin 8013
adet dm noktas kullanlmtr. Elde edilen modelin mod biimleri belirlenerek, uygulanacak
olan deprem ykne karar verilmitir. Deprem davran EUROCODE8 tepki spektrumu
kullanlarak belirlenmitir. Yap, analiz sonucunda basn gerilmelerine kar beklenen dayanm
gstermitir. ekme gerilmelerin kap ve pencere boluklarnn kelerinde ve yatay yk
cephesinde olutuu gzlenmitir.

9
Ural A., (2005); ta kemerli kprlerin yapsal davrann incelemek amacyla Trabzonun Maka
ilesinde bulunan Coandere (Knal) kprsn SAP2000 yapsal analiz programnda
modellemitir. Hazrlanan modelde 4394 adet 3-boyutlu (solid) eleman kullanlmtr. Yap
modelinin kendi arlndan meydana gelen davrann belirlemek iin statik analiz, mod
ekillerinin ve yap periyotlarn belirlemek iinde modal analizleri yaplmtr. Yap Modeline 1940
-ELCENTRO depreminin kuzeygney bileeni uygulanarak bu yapnn dinamik etkiler altndaki
davran izlenmitir. Analiz sonucunda yap, kendi arlndan meydana gelen gerilmeleri
gvenle tayabildii dnlmektedir.

Yaplan analizlerde kprnn mevcut durumuyla maruz kalabilecei etkilere kar tepkisi
incelendii gibi, temellerdeki onarmlarn yaplarak tamamlanmas durumlar ve dere yatandaki
zemin kotunun deimesi durumlarndaki tepkileri de incelenmektedir. Yapsal modelde
altlarnda ahap zgaralar olan temeller bu zgaralara oturtulmutur. Gerekletirilen yapsal
analizlerde kpr sonlu elemanlar yntemiyle modellenmitir. Sonlu Eleman Yntemi; yaplarn
boyutlu dorusal ve dorusal olmayan, statik ve dinamik analizlerinin yaplabildii saysal bir
yntemdir. Sonular saysal ve grafik ortamda elde edilebilmektedir.

Sonlu eleman ynteminin stnlklerini sralamak gerekirse;

Bitiik elemanlardaki malzeme zellikleri ayn olmayabilir. Bu zellik bir ka malzemenin

birletirildii cisimlerde uygulanabilmesine imkan vermektedir. -Dzgn olmayan snrlara
sahip ekiller, eri kenarl elemanlar kullanlarak analiz edilebilirler.
Eleman boyutlar kullanc tarafndan deitirilebilir. Bylece nemli deiiklikler beklenen
blgelerde daha kk elemanlar kullanlarak hassas ilemler yaplabilirken, ayn parann
dier blgeleri byk elemanlara blnerek ilem hz arttrlabilir.
Snr artlar kolayca uygulanr.
Sonlu eleman metodunun ok ynllk ve esneklii karmak yaplarda, srekli ortam, alan ve
dier problemlerde sebep sonu ilikilerini hesaplamak iin ok etkin bir ekilde kullanlabilir.

Sonlu eleman ynteminde uygulanan temel admlar aadaki gibi zetlenebilir.

Tayc sistem kk paralara (sonlu eleman) blnr.

Sonlu eleman ekil fonksiyonlar belirlenir.
Eleman matrisleri belirlenir.
Eleman matrisleri birletirilerek sistem matrisleri elde edilir.
Snr artlar uygulanr. -Sistem denge denklemi zlr.
zmlerin ve istenilen deerlerin ileri hesaplamas yaplr.

Sonlu eleman analizinin en nemli adm, bir takm elemanlar tarafndan verilen alan
tanmlamaktr. Problemin analizi ve istenen doruluk derecesi iin eleman tipinin, eleman
saylarnn ve eleman younluunun seilmesi alann geometrisine baldr.

Bir yapnn yer hareketi altnda incelenmesi srasnda ilk adm, basit bir modelle temsil

10
edilmesidir. Bir yapnn titreim durumundaki konumunun belirlenmesi iin gerekli olan
parametre says serbestlik derecesi olarak isimlendirilir. Gnmzde yaygn olan bilgisayar
zm iin sistem ayrklatrlr ve ok serbestlik dereceli sistem haline getirilir. Bunun yannda
ok serbestlik dereceli sistemlerin ou, basit yaklamla, tek serbestlik dereceli kabul edilerek
uygun yaklaklkta sonular elde edilir. zellikle yma tal tarihi yaplarda ise sonlu elemanlarda
ayrk elemanlar kullanlr. Bu yaklamda, yap ayr bloklarn (kat ya da deforme olabilen) birleimi
olarak kabul edilir. Yntem byk yer deitirme (balar iin) ve kk ekil deitirmeler (bloklar
iin) zerine kuruludur. Her bir blok geometrik ve malzeme olarak modellendikten, hacim ve
yzey kuvvetleri tanmlandktan sonra, zamana bal hareket denklemleri saysal olarak zlr.
Sonlu eleman yntemi ve ayrk eleman ynteminin birlikte uygulanrken kat elemanlar sonlu
eleman yntemi ile modellenirken balayc harlar iin ayrk eleman yntemi kullanlmaktadr.
Byk yer deitirme olduunda bu yntemi kullanmak glemektedir. Bu yntemdeki en byk
zorluk, uygun malzeme parametrelerini belirlemektir. Tula / blok ve har balarnn tespit
edilmesinde pratikte zorlanlmaktadr. nk rme yapl elemanlar genellikle al, sva gibi
malzemeler ile kapatlmaktadr. Bu nedenle kullanm parametrelerinin belirlenmesi gereklidir.

Tarihi yaplarn yapsal sistemini bozan unsurlar; zemin problemleri ve depremlerdir. Yzyllar
boyu var olduklarndan dolay dardan fiziksel bir etki olmadka fazla bir zemin hareketi
beklenmez ancak deprem ar bir ktleye sahip ta ve tuladan yaplm bu tr yaplar iin bir
tehlike oluturmaktadr. Yapnn dayanm ve tayc elemanlarnn zellikle deprem yklerine
kar yk tama kapasiteleri hesaplanmaldr. Ancak ta, tula ve har gibi malzemelerin ok
deiken ve dorusal olmayan mekanik zelliklerinden dolay, yapnn gerek tama gcn
hesaplamak olduka gtr. Ta ve tula yaplar depremden kaynaklanan hasarlara daha
yatkndrlar. Bunun en nemli nedeni bu tr yaplarn boyut ve biimlerinden dolay ktlelerinin
daha ar olmasdr.

Gemite, yma yaplar, yklan yaplardan alnan dersler veya hasar grm yaplarn onarm
srasnda renilen bilgilere gre yaplrd. Tarihi yaplarn inaat srasnda kullanlan malzemeler,
gnmzn modern inaat artnamelerine gre seilmedii iin, ayni yapnn benzer
elemanlarnda bile deiik malzeme zelliklerine rastlanmaktadr. Yma yap elemanlarnn
tama gc, farkl malzemeler ve kesit iinde olabilecek boluklar en ayrntl bir biimde gz
nne alnarak bilgisayar programlaryla hesaplanabilir. Ayn eleman kesiti iinde farkl malzeme
zelliklerinin bulunmas, kesit boyutlar byk olan yma yap elemanlarn tama gcn daha
fazla etkiler.

te yandan, kubbe, tonoz ve pandantif gibi boyutlu geometriye sahip elemanlar dey ykler
ve dier d etkilerden dolay oluan ykler altnda yapsal ilev asndan kabuk gibi alr. Yma
yap elemanlar ekme kuvvetlerine kar ok zayf olduklarndan, kabuk davran altnda oluan
ekme kuvvetlerinin etkisi altnda teorik olarak atlarlar. Ancak yapnn genel geometrik
formundan dolay hemen kmezler. Birok kubbe ve tonoz, kabuk teorisine gre yklmalar
gerekirken yzyllar boyunca ayakta durmaktadr. Tama gc belirlenirken, eksenel kuvvet ve
eilme momentine ek olarak, kesme kuvveti ve burulma momentinin de dikkate alnmas
gerekmektedir. Tarihi yma yaplarn tayc elemanlarnn boyutlarnn ok byk olduu gz
nne alnarak beklenmedik yk etkileri dnda, kayma gerilmesi ve burulma momentine kar

11
gvenlik dzeylerinin yeterli olduu kabul edilebilir.

Tarihi yaplarda kullanlan malzemeler ve zellikleri yaplacak analizin gerekci olabilmesi

asndan olduka nemlidir. Bu balamda inceleyecek olursak, tarihi yaplardaki malzemelerin
aadaki gibi olduunu grrz.

Doal Ta Malzeme : Ta, en eski yap malzemelerinden birisidir ve kalc olmas dnlen
yaplarn inasnda zellikle tercih edilmitir. Tarihi yaplarda tan yaygn olarak kullanlmasnn
nedeni, hemen hemen her yerde ve arazi koullarnda kolaylkla temin edilebilir olmasdr (nay,
2002).

Doal ta, tama gc ve basn dayanm yksek; ekme dayanm zayf olan bir malzemedir. Bu
zelliinden dolay, yalnz basn kuvveti alan kemerler, tonozlar ve kubbelerde kullanlmas
uygundur. Basn yklerini alan duvarlar ve ayaklar da ta malzemeden yaplmtr. Basn altnda
baz talarn deformasyonu, betonla benzer zellikler gsterir. Betonun elastisite modl E =
3 3
(14~30) x 10 MPa iken, granitin elastisite modl E = (15~70) x 10 MPa mertebesindedir.
Elastisite modlnn bilinmesi, tayc elemann yklenmesi sonucu yapt sehim hesab iin
gereklidir (amlbel, 2000a).

Talarda genleme atlaklarna da rastlanr. Bu durum; ekme gerilmelerinin, malzemenin ekme

mukavemetini gemesi halinde meydana gelir. Talarda, d etkenlerden (scaklk deiimleri,
rzgar, su...) kaynaklanan atlaklar, anmalar ve bozulmalar meydana gelebilir.

Kfeki ta, %93-100 orannda CaCO3 iermektedir. Yalnz rg ve d cephe kaplama malzemesi
olarak deil, i mekanlarda, duvarlarda, tayc elerde, deme kaplamalarnda, kemerlerde,
mihraplarda ve parmaklklarda kullanlmtr. Bakrky, Sefaky, Sazlbosna, Haznedar, Yenibosna
civarndaki ta ocaklarndan karlan bu ta, ocaktan ilk karldnda birim hacim arl =2.2
2 3
t/m , porozitesi = %12-13, su emmesi w= %1.5 (arlka), basn dayanm f = 20-30 MPa (15 cm )
tr. Atmosfer koullarnda bekletildiinde bnyesine CO2 alarak hzl karbonatlama sreci ile
boluklarn bir blm kalsiyum bikarbonat ile dolar Ca(HCO3)2, porozitesi azalp birim hacim
arl artarken, su emmesi azalr. Sz konusu karbonatlama sonucunda basn dayanmndaki
artn geliimi beton ile byk benzerlik gsterir. Yaplan deneylerde, ocaktan ktktan otuz gn
sonra dayanmnn 45 MPa olduu gzlenmitir. Bunun yan sra, basn dayanm/ekme
dayanm oran 11-12 olarak belirlenmitir. Bu deer, enerji yutma kapasitesi yksek baka bir
deyile snek malzeme yapsn iaret etmektedir (Arolu ve di. 1999).

Harlar :
Kire Harc ve Svalar :Kire kullanlarak elde edilen sva ve harlar, Eski Yunan, Roma ve
onu izleyen dnemlerden, imentonun bulunmasna kadar geen srede, yaplarn
inalarnda kullanlmtr. Balayc madde olarak kire, dolgu malzemesi olarak da
agregalarn kartrlmasyla kire harc ve svalar elde edilir. Kire harlarnn
hazrlanmasnda kirecin veya harcn zelliklerini gelitirmek amacyla kirece veya harca
organik ve inorganik maddelerin katld da bilinmektedir (Bke ve di. 2004) .Kirecin

12
hammaddesi, kalsiyum karbonat (CaCO3) minerallerinden oluan kire talardr. Bu
talar s ile kalsine olup karbondioksit gaznn (CO2) yapdan ayrlmas sonucunda
kalsiyum okside (CaO) dnrler. Elde edilen bu rne snmemi kire ad verilir.
Kalsinasyon sonucunda elde edilen snmemi kire (Cao), su veya havada bulunan nem
ile reaksiyona girerek kalsiyum hidroksite (Ca(OH)2) dnmektedir. Bu rn, snm
kire olarak adlandrlmaktadr. Kirecin snmesi iin havada %15 orannda nisbi nemin
olmas yeterlidir Boynton (1980). Kirecin kalitesini etkileyen birok etken bulunmaktadr.
Kire talarnn yumru bykl, gzeneklilii, kalsiyum karbonat kristallerinin
bykl snmemi kirecin reaktifliine etki eden en temel etkenlerdir. Bu etkenlerin
yan sra, su/kire oranlar, snmemi kirecin safl, parack bykl, kartrma,
sndrmede kullanlan suyun safl da kirecin zelliini etkilemektedir (McClellan ve
Eades, 1970). Sndrlm kirecin uzun yllar hava ile temas etmeden bekletildikten
sonra kullanlmas, Roma ve onu izleyen dnemlerden bu yana bilinmektedir. Roma
dneminde kirecin en az yl bekletildikten sonra kullanlmas gerektii ileri srlmtr
Peter (1850). Kirecin bekletilme sresi uzadka, plastik zellii ve su tutma kapasitesi
artmaktadr (Cowper, 1850). Agregalar, kire harc ve svalarnn yapmnda dolgu
malzemesi olarak kullanlrlar, kire ile reaksiyona girmeyen (etkisiz) ve reaksiyona giren
(puzolan) agregalar olarak snflandrlabilirler. Etkisiz agregalar, ta oca, dere ve
denizlerden elde edilen agregalardr. Puzolanik agregalar kire ile reaksiyona girerek har
ve svalarn nemli ortamlarda, hatta su altnda da sertlemesini salayan amorf silikatlar
ve alminatlardan oluan agregalardr. Puzolanlar doal ve yapay olarak iki grupta
incelenebilir. Doal puzolanlar (tf, tras, opal vb.) genelde volkanik kllerden
olumaktadr. Tula, kiremit vb. piirilmi malzemeler ise yapay puzolan olarak birok
tarihi yapnn har ve svalarnda kullanlmtr (Lea, 1940). Kire harlarnn
hazrlanmasnda kirecin veya harcn fiziksel zelliklerini gelitirmek, karbonatlamay
hzlandrmak amacyla kirece veya harca organik ve inorganik maddelerin katld
bilinmektedir. Bunlardan bazlar, kan, yumurta, peynir, gbre, arap zamk, hayvan tutkal,
bitki sular, kazein gibi malzemelerdir (Sickels, 1981).

Katk malzemelerinden arap zamk, hayvan tutkal ve incirin stl suyu yapkan olarak
kullanlmtr. avdar hamuru, domuz ya, kesik st, kan ve yumurta beyaz kirecin daha
abuk sertlemesini salamaktadr. Arpa, idrar ve hayvan tyleri dayankll
arttrmaktadr. eker, suyun donma-erime periyotlarnda meydana getirdii bozulmalar
yavalatmaktadr. Balmumu, hartaki bzlmeyi nlemektedir. Yumurta ak, hayvan
tutkal, eker, st, keten tohumu gibi yalar ise kirecin plastik zelliini arttrp krlganl
azaltarak, harcn alabilirliini arttrmaktadrlar (Medici ve di, 2000). Kire har ve
svalarn sertlemesi, kirecin havada bulunan karbondioksit gaz ile karbonatlamas
sonucu sonucu gereklemektedir. Karbonatlama, gaz-sv-kat reaksiyonu ile
aklanabilir Moorehead (1986). Gaz halindeki karbondioksit (CO2) kirecin yzeyindeki
veya gzeneklerindeki youmu su (H2O) iinde znr. Bu znmede, hidrojen iyonu
+ -2
(H ), bikarbonat (HCO3 ) ve karbonat (CO3 ) iyonlar oluarak su asidik hale gelir. Oluan
+2 +2 -2
asidik suda kire (Ca(OH)2) znerek kalsiyum (Ca ) iyonlar oluur. Ca iyonlar ile CO3
iyonlar birleerek kalsiyum karbonat (Ca(CO3)) oluturur. Karbonatlama kirecin d
yzeyinden i yzeyine doru olmaktadr. Bu nedenle, kire harlarnn ve svalarnn

13
kalnl, kire/agrega oranlar, agrega dalmlar, kartrma ve bunlarn sonucunda
oluan gzenekli yap karbonatlamaya etki etmektedir (Bke, ve di. 2004).

Horasan Harc ve Svalar :Topraktan elde edilen tulann ve kerpicin, yap malzemesi
olarak kullanlmas harcn domasna neden olmutur. Tarihte ilk olarak amur
kullanlmtr. amurun ardndan, Romallarla birlikte, kire harc kullanlmaya
balanmtr. Kire harcndan sonra, kum kire karmnn iine pimi kil veya puzolan
denilen volkanik tfn kartrlmas ile su karsnda sertleen bir balayc elde edilmitir.
Tarihi yma-kargir yaplarda zellikle, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl mimarisinde ise
horasan harc ad verilen balayc kullanlmtr (Kuban, 1998). Kire harlar hidrolik ve
hidrolik olmayanlar olarak iki grupta tanmlanmaktadr. Hidrolik olmayanlar, kire ile
etkisiz agregalarn karmyla elde edilmektedir. Bu harlar; kirecin, havann
karbondioksiti ile kalsiyum karbonata dnmesi sonucu sertlemektedir. Hidrolik harlar
ise hidrolik kire kullanlarak veya saf kire ile puzolanlarn kartrlmasyla elde
edilmektedir Lea (1940). Hidrolik kire kullanlarak elde edilen harlar, kirecin kalsiyum
karbonata dnmesi ve iinde bulundurduu kalsiyum alminat silikatlarn su ile
kalsiyum silikat hidrat ve kalsiyum alminat hidratlarn oluturmas sonucu
sertlemektedir. Puzolan kullanlarak elde edilen hidrolik harlarda ise kire, puzolanlar
ile reaksiyona girerek kalsiyum silikat hidrat, kalsiyum alminat hidrat vb. rnleri
oluturur Lea (1940). Hidrolik harlarn mukavemetleri, oluan bu rnlerden dolay
hidrolik olmayanlardan daha byktr (Lea, 1940, Akman ve di, 1986, Tunoku, 2001).
Kirecin puzolanlarla olan reaksiyonu iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir. Bu
nedenle, hidrolik harlar su altnda da mukavemet kazanabilmektedir. Yzey alan byk
puzolan kullanm Shi ve Day (2001), ortam scaklnn yksek olmas Shi ve Day (1993),
karma al eklenmesi, bu harlarn sertleme srecini hzlandrarak daha byk basn
dayanmna sahip olmalarn salamaktadr (Lea, 1940). Tula, kiremit ve benzeri
malzemeler, kire ile kartrlarak birok tarihi yapnn har ve sva malzemesinin
hazrlanmasnda kullanlmtr. Bu har ve svalar hidrolik olup lkemizde, horasan harc
ve svalar olarak bilinmektedir. Horasan, krlm tlm kiremit ve tula tozu benzeri
pimi kildir. Horasan harc ise, horasan ve kire (hava kireci) ile retilen harca denir.
Horasan deyimi, rann dousundaki Horasan blgesinden gelmektedir. Bu harlar Roma
dneminde Cocciopesto Massazza ve Pezzuoli (1981), Hindistanda Surkhi Spence
(1974), Arap lkelerinde Homra, Yunanistanda Korassa adn almaktadr. Gnmzde
Suudi Arabistanda betona horasan denilmektedir (amlbel, 1998). Horasann dayanm,
kirecin kalitesine ve tula tozunun inceliine baldr. Horasan harcnn dayanmnn
yksek olmas, harca katlan ince akl takviyesi ile orantldr. Bunun nedeni; harca katlan
kirecin zamanla sertlemesi olaydr.. Ayrca horasan harcnn iine rtreyi engellemesi
iin saman da katlabilir. Horasan ok ge sertleen bir malzemedir. Dayanmn ok uzun
zamanda kazanr. Malzemenin bu zelliini bilen eski mimarlar yapnn temelini
bitirdikten sonra st yapya balamalar iin, uzun bir sre yapma ara verirlerdi.
Horasann sertleme srecini azaltmak ve dayanmn ksa srede kazanabilmesi iin
eitli katk maddeleri kullanlabilir (Sara, 2003). Hidrolik zelliklerinden dolay bu har
ve svalar Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl dnemi sarn, su kuyusu, su kemerleri ve
hamam yaplarnda kullanlmtr ( Akman ve di, 1986, Gle ve Tulun, 1996, Bke ve
di, 1999, Moropoulou ve di. 2000a, Moropoulou ve di. 2002a). Horasan harlarnn

14
zellikleri bir ok tarihi yapdan alnan rneklerde incelenmitir. Bunlardan Rodos,
Venedik ve Giritteki baz Bizans ve daha ge dnem yaplar ile stanbulda Ayasofyada
kullanlan horasan harlarnn, kire/tula tozu oranlarnn 1:4 ile 1:2 arasnda deitii
saptanmtr (Livingston, 1993, Moropoulou ve di, 1995 ve 2000b, Gle ve Tulun,
1996, Biscontin ve di, 1995 ve 1996). Agrega olarak kullanlan tulalarn younluklar,
kire ta, granit, bazalt vb. agregalardan daha dktr. Bu nedenle, horasan harlar
daha hafif ve daha yksek ekme dayanmna sahiptir. Ayasofyann kubbesinde kullanlan
horasan harlar bu durumu rneklemektedir. Horasan harlarnn yan sra kubbede
kullanlan tulalarn da ok gzenekli ve dk younlukta olmas, kubbenin depreme
daha dayankl olmasn salamaktadr Livingston (1993), Moropoulou ve di (2002a).
Bunun yannda har kalnl ince olan yaplarda st yapdaki tayc sistem dayanm daha
yksektir. Dier yaplara oranla ince horasan harl yaplar, daha az hasar grmlerdir.
lkemizde horasan harlar ve svalar zerine yaplm almalar snrl saydadr. Konu
ile ilgili ilk alma, Sheyl Akman ve arkadalar tarafndan yaplmtr Akman ve di
(1986). Bu almada, Bizans devrinden kalma bir sarnta kullanlan horasan harlarnn
basn dayanm deerleri belirlenmi ve onarm amal horasan harlar retilerek
bunlarn basn dayanm zellikleri incelenmitir. Bu alma, ayn zamanda horasan
harlaryla ilgili eski yazl kaynaklar iermesi bakmndan da nemli bir almadr.
Onarm amal horasan harc hazrlamaya ynelik almalarn ksa sreli olmas ve kire
ile kartrlan tulalarn doru seilememesinden dolay amacna ulatn sylemek
gtr (Bke, ve di. 2004). Osmanl dneminde horasan harc hazrlamada kullanlacak
tulalarn yeni ve iyi piirilmi olmas koulu artnamelerde belirtilmitir Denel (1982),
Akman ve di (1986). Buradaki iyi piirilme, tulalarn hammaddesi olan killerin
tamamnn amorf hale dnmnn salanmasnn gereklilii ile aklanabilir Bke, H.,
ve di. (2004). En fazla amorf malzemenin elde edildii scakln 550-6000 C da
gerekletii bilinmektedir Moropoulou ve di (2002a). Yeni piirilmi olmas ise tulann
su ile temas etmeden kullanlarak reaktifliini yitirmemesinin gereklilii ile aklanabilir,
nk su ile aktif hale gelen amorf silikatlar, silisik asit reterek tulada olmas muhtemel
karbonatlarla reaksiyona girerek reaktifliini yitirmektedir Lynch ve di (2002). Bu
koullarn eski artnamelerde yer almas, horasan harc ve svas hazrlanmas ile ilgili
oluan yllarn deneyimini ve birikimini ifade etmektedir. Bu birikim, imentonun yap
malzemesi olarak kullanlmaya balanmas ile birlikte yok olmutur (Bke, ve di. 2004).
Horasan harc ve svas hazrlamada kullanlacak modern veya geleneksel yntemlerle
retilen tulalarn puzolanik olup olmadklarnn kontrol edilmesi, har ve sva
hazrlamada kullanlacak tulalarn puzolanik zellie sahip olmas gerekmektedir. Bu
zellik, har ve svalarn hidrolik olmasn salayan en temel zelliktir. lkemizde
yrtlen koruma almalarnda bu konu gz ard edilmekte, gnmzde retilen
modern tula veya harman tulalarnn horasan harc ve svas yapm iin uygun olduu
sanlmaktadr (Bke, ve di. 2004).

Horasan harcyla ilgili yaplan aratrmalarda ayn amal; fakat deiik adlarla anlan
karmlar saptanmtr.Bunlar,

Geleneksel Horasan Harc : a) Dinlendirilmi kire + Yumurta ak + Horasan pirinci + Su b)

15
1 Kire Kayma + 1 Ykanm kavrulmu kum + Al + Su c) 2 Kire + 1 Horasan + Bir
miktar dili kum + Bir miktar mee kl + Su

Kum Horasan Harc : a) Dvlm kire + Yumurta ak + Kum + Horasan pirinci + Su olup,
karma sresi uzundur.

Lkn : a) Dvme Kire + ayda suda rtlm pamuk + Su b) Dvme kire +

Zeytinya + Keten elyaf + Su c) Dvme kire + Kzgn zeytinya + Koyun yn elyaf + Su

Horasan Svas : a) Yumurta ak + Al + Tuz + Kire b) 2 Horasan + Perdah kumu +

Beyaz imento + Kire erbeti (neri)

olarak snflandrlmtr (Eri ve di. 1990). obandede kprsnden alnan harlar

zerinde yaplan analizlerde kullanlan harcn geleneksel Horasan harcna yakn nitelikte
olduu anlalmaktadr.

Kargir Malzeme :Doal ta veya pimi topran (tulann), bir balayc harla birlikte
kullanlmas ile elde edilen malzemeye kargir ad verilir. Monolitik tayc elemanlar
(duvar, destekler), kemer, tonoz ve kubbe vb. kagir malzeme ile yaplr. Kargir malzeme,
heterojen bir malzemedir. Birim arl 21 22 kN/m arasnda deimektedir. Kargir
malzemenin tama gc, yapmnda gsterilen zene, yap tana, harca, yapm
tekniine, evre artlarna ve zamana baldr (amlbel, 2000a). Kargir malzeme, basnca
belli limitlerde dayanr. Kargirin ekmeye kar dayanm ok azdr. Kargir malzemenin
mukavemeti, iindeki balayc harcn mukavemetine edeerdir. Balayc kire harc
olan kargir malzemede basn emniyet gerilmesi, = 0,2 0,6 MPa, horosan harl kargir
malzeme de ise tahmini = 1,5 ~ 3 MPa mertebesindedir. Horosann dayanmnn, dk
dozajl bir imento harcn dayanm civarnda olmas gerektii varsaym yaplabilir (Sara,
2003).

Ahap Malzeme :lenmesi ve tanmas kolay bir malzeme olan ahap, yalnz konut
mimarisinde yap malzemesi olarak kullanlmtr. Hafif, ekme, basn ve eilmeye kar
dayanm olduundan byk aklklar ahapla rahata geilmitir. Tarihi yma kargir
yaplarda tavan ve deme tayc sistemi malzemesi olarak ahap kullanlmtr. Ayrca
ekmeye kar dayanmndan dolay duvarlarda hatl olarak, eilmeye kar dayanmndan
dolay kma (saak, cumba, tama) olarak kullanlmtr. rnein ele aldmz obandede
kprsnn ayaklarnda kullanlan ahaplar sayesinde ift dorultuda kayc mesnet
oluturulmutur.

Tula :Tarihi yaplarda, piirilmi kilden retilen tulay oluturan malzemeler genellikle
dere yataklarnda yzeysel olarak biriken kum talarnn kalntlarndan elde edilirdi.
Pimi kilden retilen tulalar, grnmleri ve ilevlerine gre snflandrlr; frnlarda
yksek s altnda piirilir; frn teknolojisinin bulunmad yerlerde ise gne ssndan
yararlanlarak retildii bilinmektedir. Tulay oluturan malzemenin kalitesi, kullanlan
har ve tulann rlme dzeni; tulann dayanmn belirler. Tulalarn basn dayanm,
malzeme zelliklerine bal olarak 10 MPa dan 30 MPa a kadar deiir. yi frnlanm

16
 tula, iyi frnlanmam tulaya gre kat daha fazla dayanma sahip olabilir. Genel
olarak tulann ekme dayanm basn dayanmnn %10u, kayma dayanm ise basn
dayanmnn %30u kadardr (nay, 2002).

Bu modellemelerde ve gerekletirilen analizlerde ANSYS yapsal analiz program kullanlmtr.

ANSYS yazlm mhendislerin mukavemet, titreim, akkanlar mekanii ve s transferi ile
elektromanyetik alanlarnda fiziin tm disiplinlerinin birbiri ile olan interaksiyonunu simule
etmekte kullanlabilen genel amal bir sonlu elemanlar yazlmdr.

Bu sayede gerekletirilen testlerin ya da alma artlarnn simule edilmesine olanak salayan

ANSYS, rnlerin henz prototipleri retilmeden sanal ortamda test edilmelerine olanak salar.
Ayrca sanal ortamdaki 3 boyutlu simulasyonlar neticesinde yaplarn zayf noktalarnn tespiti ve
iyiletirilmesi ile mr hesaplarnn gerekletirilmesi ve muhtemel problemlerin ngrlmesi
mmkn olmaktadr.

Moduler yaps sayesinde ANSYS yazlm sadece ihtiya duyulan zelliklerin alnmasna frsat
vererek ilave edilebilen CAD ve FEA balant modulleri ile masa stnde kullanlan dier
mhendislik yazlmlar ile entegre bir ekilde alabilmektedir.

ANSYS yazlm hem dardan CAD datalarn alabilmekte hem de iindeki preprocessing
imkaanlar ile geometri oluturulmasna izin vermektedir. Gene ayn preprocessr iinde
hesaplama iin gerekli olan sonlu elemanlar modeli yani mesh de oluturulmaktadr. Yklerin
tanmlanmasndan sonra ve gerekletirilen analiz neticesinde sonular saysal ve grafiksel olarak
elde edilebilir.

ANSYS yazlm ile zellikle contact algoritmalarnn eitlilii, zamana baml ykleme
zellikleri ve nonlinear malzeme modelleri sayesinde yksek mhendislik seviyedeki analizleri
hzl, gvenilir ve pratik bir ekilde gerekletirilebilmektedir.

Ansys Program le Sonlu Eleman Analizi

Bu ksmda ANSYS modellerinin oluturulmas iin gerekli nbilginin verilmesidir. Daha ayrntl
modelleme bilgisi iin ANSYS kullanm klavuzlarna ve program ierisindeki yardm mensne
bavurulmas gerekmektedir.

Sonlu elemanlar modeli aslnda fiziksel sistemin matematiksel bir modelini oluturma demektir.
Bu model; fiziksel sistemin geometrisini dm noktalar ve elemanlar ile oluturmak, sistemde
kullanlan malzemelere ait zellikleri, deplasman snr artlarn ve dier zellikleri kapsar.

Modellemeye balamadan nce; fiziksel sistemin geometrisinin tanmlanmas, modellenmenin iki

boyutlu mu yoksa boyutlu mu olacana karar verilmesi, bunun iin simetri zelliklerinden
yararlanlp yararlanlamayacann tespit edilmesi, snr artlar ve yklerin nceden belirlenmesi,
hangi tr analize ihtiya duyulduunun nceden kararlatrlmas gereklidir.

Bir Modelin Oluturulmas (Modelling mens)

17
Modelleme iin ANSYSte eitli seenekler mevcuttur. Dm ve dmlere bal elemanlardan
oluan bir sonlu eleman modeli, nce dmlerin, sonra da elemanlarn oluturulmasyla
meydana getirilebilir. Her bir dm noktasna ait global koordinatlar verilerek dm noktalar
oluturulabildii gibi, otomatik dm noktas tretme imkan da vardr. ANSYSte, dm
noktas ve elemanlarn otomatik tretilmesi (generation) iin ok sayda faydal seenekler vardr.
Bunun yannda, karmak ekillerin daha ksa zamanda modellenmesi iin eitli yardmc
geometrik nesneler mevcuttur. Bu nesneler en kk birimden byk birime srasyla: keypoint,
line, area ve volumedur. Bir line iki keypoint ve bunlar birbirine balayan bir dorudan meydana
gelir. Bir area, en az linedan oluan kapal bir yzeydir. Bir volume ise en az drt areadan
oluan kapal bir hacimdir.

ekil ANSYS model oluturma nesneleri

Bahsedilen ANSYS nesneleri, model geometrisini oluturmak iin kullanlr ve oluturulan

geometrik eklin sonlu eleman blmlemesinin gerekletirilmesi yani mesh edilmesi ile dm
noktalar ve elemanlar oluturulur. Mesh ilemi; line, area ve volume nesnelerini uygun sonlu
eleman nesnelerine dntrr. rnein, bir linen mesh edilmesinden ancak tek boyutlu bir
eleman, bir volumeun mesh edilmesinden ancak boyutlu bir eleman oluturulabilir. Mesh
sonras oluacak elemanlarn uzunluklarnn ve/veya dier boyutlarnn belirlenmesi iin SizeCntrls
mensnden modele uygun olan blmlendirme seenei seilmelidir. ManuelSize mensnde
blmlendirilmesi istenen nesne tr belirlenir. Bu almadaki rnek modeller iin linelarn
blmlendirilmesi ngrlmtr. Bir volumeu evreleyen linelarn blmlendirilmesi ile,
volumeda oluturulacak hacimsel elemanlarn says da belirlenmi olmaktadr. Linelarn
blmlendirilmesi iin ister linen blmlenme says, ister her bir blmn uzunluu verilebilir.

Elemanlara blme ilemi iki ekilde gerekletirilebilir:

Serbest elemanlara blme

Planlanm elemanlara blme

Serbest elemanlara blme ileminde eleman ekli, elemanlara blnecek olan modelin
geometrisine ve kullanlan elemann alabilecei ekillere bal olarak ANSYS tarafndan en dk
eleman younluuna sahip olacak ekilde otomatik olarak ayarlanr.

18
 ekil Serbest elemanlara blnm bir sonlu eleman modeli

Halbuki ayn alan modelin analiz sonras sonu dalmn da tahmin ederek daha uygun bir tarz
yanstacak ekilde drtgenlerden oluan, yani planlanmekilde elemanlara blmek istenilirse
(ekil 6.3) de ki gibi mesh tercih edilir.

ekil Planlanm elemanlara blnm bir sonlu eleman modeli

19
Modelleme srasnda karmak geometriye sahip ekillerin oluturulabilmesi iin sperpozisyon
prensibinden faydalanlabilmektedir. Bu amala, ANSYS, eitli boolean (mantk) ilemleri
sunmaktadr. Bunlardan bazlar, divide, subtract ve gluedur. rnein, divide ilemi ile bir volume
bir area ile iki ayr volumee blnebilir, subtract ilemi ile birbiri iine girmi iki volumedan biri
dierinden kartlabilir ve glue ilemi ile de iki ayr nesnenin birleme noktalar/arayzeyleri
ortak hale getirilerek mesh ilemi sonrasnda bu ortak noktalarda tek ortak dm olumas
salanabilir.

Modelleme iin gerekli olan koordinatlar, kesit ve malzeme zellikleri gibi verilerin ANSYSte
tanmlanmas srasnda herhangi bir birim sistemi semek gerekli deildir. Bunun yerine kullanc,
verilerin birimleri arasndaki uyumu gzeterek kendi seecei herhangi bir birim sistemini
kullanmakta serbest braklmtr.

Eleman Tiplerinin Belirlenmesi (Element Type mens)

Bir modelde kullanlacak eleman tipleri nceden tanmlanmaldr. ANSYS kullanlan eleman
tiplerine bir numara atamaktadr. Bir modelde, ayn eleman tipi bir defadan fazla tanmlanabilir.
Bu genellikle ayn eleman tipinin farkl eleman tipi seenekleri ile modelin farkl blgelerinde
kullanlmas amacyla uygulanr. ANSYS te kullanlan elemanlar genel olarak u analiz tipleri iin
hazrlanmlardr: yapsal analiz, termal (s) analiz, elektromanyetik analiz ve hesaplamal
akkanlar mekanii analizi, vb. Yap analizinde kullanlan eleman tiplerinden en yaygn
kullanlanlar arasnda beam, plane, shell, solid ve link elemanlar yer almaktadr. ANSYSte bahsi
geen elemanlarn ok eitli biimleri (rnein 2-boyutlu, 3-boyutlu, lineer, nonlineer vb.)
mevcuttur. Genel olarak elemanlar iin 4 ekil geerlidir. Bunlar nokta, izgi, alan ve hacimdir. Bir
nokta eleman tipik olarak bir dm noktas ile belirlenen bir elemandr. rnein ktle (mass)
eleman noktasal ekle sahip bir elemandr. izgi eleman, bir izgi veya yay ile tanmlanan ve iki
veya dm noktasn birbirine balayan bir elemandr. Alan eleman, gen veya drtgen
ekle sahip bir kat eleman veya bir kabuk (shell) elemandr. Hacim eleman ise, drtkenarl
(tetrahedral) veya tula (brick) ekle sahip ve genellikle 3 boyutlu olan kat elemandr.

Hemen her eleman tipine ait eitli anahtar seenekleri (Key Options) vardr. Bu seenekler,
elemanlara ait baz zelliklerin aktif hale getirilmesi veya iptal edilmesi iin kullanlan dmeler
gibidirler. Kimi zaman analiz srasnda elemann davrann, kimi zaman ise elemana ait verilerin
hesaplanma ve sonu ktlarnn nasl olacan belirler. Anahtar seenekler KEYOPT(1),
KEYOPT(2),... eklinde numaralandrlmtr ve her bir anahtar seenek iin bir deer belirlemek
mmkndr.

Eleman Sabitlerinin Belirlenmesi (Real Constants mens)

Eleman rijitlik matrislerinin hesaplanmasnda gerekli olacak, ve dm noktalar yerleimi veya

malzeme zellikleri verileri haricindeki tanmlamalara eleman gerek sabitleri denilmitir. Bir
model iin oluturulmu eleman tiplerine ait kesit zellikleri (enkesit alan, kesit ykseklii, atalet
momentleri, vb.) ve kuvvet-deplasman ilikisi (rnein, nonlineer yay davrann tanmlamak
amacyla) gibi eleman sabitleri, Real Constants mens yardmyla tanmlanabilir. Her bir eleman
sabitine bir numara verilir. Bir eleman tipi iin birden fazla eleman sabiti tanmlanmas
mmkndr.

20
Malzeme zellikleri (Material Props mens)

Analiz srasnda gerekli her malzeme tr iin bir malzeme modeli oluturulmaldr. Her malzeme
modeline bir numara verilmelidir. Her bir eleman tipi iin eitli malzeme zellikleri mevcuttur.
Lineer-elastik bir malzeme iin izotropik, ortotropik veya anizotropik tanmlamalarndan uygun
olan seilebilir. Nonlineer bir malzeme iin ise, elastik, inelastik veya viskoelastik davran
seenekleri mevcuttur. Malzemeye ait plastik davrann tanmlanmasnda bir ka seenek vardr.
Bunlardan bazlar: -BISO(Bilinear Isotropic Hardening) -MISO(Multilinear Isotropic Hardening) -
BKIN (Bilinear Kinematic Hardening) -MKIN (Multilinear Kinematic Hardening) Bilinear
modellerde gerilme ile birim deformasyon arasndaki iliki iki doru ile ifade edilirken, multilinear
modellerde ikiden fazla doru ile idealize edilmektedir. Isotropic ve kinematic hardening hakknda
detayl bilgi Blm 3te verilmitir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tanmlanan erinin ilk
noktas iin tespit edilen elastisite modl/doru eimi ile lineer malzeme modelinde girilen
elastisite modl (bu deer nonlineer analiz iin de verilmek zorundadr) deerinin ayn olmas
gerektiidir. Malzeme zelliklerinin sya bal deiimi sz konusu ise, scaklk ve ilgili malzeme
sabiti arasndaki ilikinin verilmesi mmkndr.

ANSYS programnda Drucker-Prager malzeme modeli parametre ile tanmlanr. Bunlar,

kohezyon deeri(sfrdan byk olmal), i srtnme as ve genleme asdr. Akmadan dolay
malzeme hacminde meydana gelen genlemenin miktar genleme as ile kontrol edilebilir. Eer
genleme as ile srtnme as ayn ise akma kural ilikili akma kural / associated flow rule
(plastik akma, akma kriterine bal veya ilikilidir; ve plastik birim ekil deitirme akma yzeyine
diktir) tipindedir. Eer genleme as sfr ise (veya srtnme asndan kkse), akma srasnda
malzeme hacminde art yoktur veya azdr, ve akma kural ilikisiz akma kural / nonassociated
flow rule tipindedir. (Calayr ve Karaton, 2002)

Belirlenen malzeme zellikleri ve malzeme modeli ile bu malzeme modelini kullanan elemann
tanmlanm davran arasndaki iliki ok nemlidir. rnein, bir nonlineer malzeme modelini
desteklemeyen bir eleman tipi, nonlineer bir malzeme modelini kullanmaya alrsa, eleman
kendisinden beklenen davran gstermeyecektir.

Bunlarn yannda, ktle younluu (density) ve s genleme katsays, srtnme katsays ve

snmlenme katsays gibi malzeme sabitleri de gerektiinde verilebilir.

Malzeme zelliklerinin girilmesi; seilen malzemenin lineer ya da nonlineer olmasna baldr.

Lineer malzeme zelliklerinde malzemeye ait girilen deerler sabit ya da scakla bal olarak
girilir. rnek olarak; Elastisite modl, younluk, s genleme katsays, Poisson oran, s
iletkenlik katsays deerleri verilebilir. Nonlineer malzeme zellikleri ise genelde izelge eklinde;
plastisite (farkl yumuama kanunlar iin gerilme-birim deformasyon erisi), snme, genleme,
hiperelastik malzeme verileri olarak girilir. Verilen nonlineer zellikler anizotropik malzeme iin
ise; bu tip malzemeler farkl dorultularda farkl davrana sahip olduu iin matris formunda
girilir.

Snr Koullar ve D Ykler (Define Loads mens)

ANSYS'te bir modelin mesnet artlarn tanmlamak; ilgili dm noktalarna deplasman

(dnmeler de dahil) yklemek ile mmkndr. lgili dm noktalar seilerek hangi deplasman

21
engellendiyse, o deplasman deeri sfr olarak verilir. Sfrdan farkl deplasmanlar ise deplasman
yklemesi olarak deerlendirilir. Deplasmanlar dmlere atanabildii gibi, line, area, keypoint
gibi geometrik nesnelere de atanabilir. Ancak, bu deplasmanlarn analiz srasnda dikkate alnmas
iin sonlu eleman modeline transfer edilmesi gereklidir.

Herhangi bir kuvvet/moment eklindeki d yk de, benzer ekilde dmlere veya keypointlere
atanabilir. Keypoint yklemeleri sonlu eleman modeline transfer edilmelidir. Basn, scaklk
deiimi ve atalet kuvvetleri de eleman dmleri veya elemanlar ile geometrik nesnelere
yklenebilmektedir.

boyutlu model yklemeleri srasnda, gerek hayatta olduu gibi, noktasal yklerin belirli bir
blgeye yaylmas, gerilme ylmalarn ve bunlardan doabilecek lokal gmeleri engelleyecektir.

Zamana bal ykleme

Yklemeler, ister statik isterse dinamik bir analiz iin zaman-yk gemii (time-load history)
eklinde uygulanabilir. Bunun iin yk adm/virtel zaman ve buna karlk gelen yk bir izelge
biiminde hazrlanp, bu izelge istenen nokta/noktalara yklenebilir.

Ykleme zaman gerek zaman olmak zorunda deildir ve yklemenin gerekleecei bir adm
numaras olarak da varsaylabilir. Ykn birimi ise ykleme eidine gre farkllk gsterebilir. Bu
zamana bal ykleme dm noktalarna etkiyen kuvvet veya deplasman olabilir. Kuvvet veya
deplasmann birimi ise modelde kullanlan malzeme zellikleri ve uzunluk birimleriyle uyumlu
olmaldr.

ekil 6.5 Zik-zak ykleme iin dosyas ve zaman-yk grafii

Veriler veri dosyasna yazlrken araya boluk konularak ayrlabilir. Bu veri dosyas daha sonra
notepad gibi bir yazm program ile kaydedilir. ANSYS modeline bu ykleme yaplrken Apply as
seenei olarak New table seilir. Daha sonra oluturulacak ykleme izelgesi iin isim verilir. Veri
satr says (veri bal satr dahil) verildikten sonra Read from file seenei seilir. Yk dosyann
konumu seilir ve balk satr says belirtilir. Balk satr verilerden bylece ayrt edilmi olur.

Deneysel olarak bir ereveye tersinir tekrarlanr ykleme uygulanrken, erevenin ayn ucuna
hem itme hem ekme uygulanamaz, bunun yerine bir ucunda itme uygulandktan sonra dier
ucundan ters ynde itme uygulanarak ekme etkisi oluturulur. Bylece ereve her iki yne

22
hareket eder ve sadece itme kuvvetleri uygulanm olur. Ayrca bir deney srasnda ykn bir
nokta yerine belirli bir alana yayl olarak uygulanmas olaynn sonlu elaman modeline
uygulanacak yk iin de aynen geerli olaca grlmtr. Teorik olarak boyutlu bir modele
noktasal bir yk uygulamak mmkn olsa da, bu ekil bir ykleme istenmeyen sonular
douracaktr. Bu yzden yk ister kuvvet olsun isterse deplasman olsun, eleman yzeyleri zerine
veya dm noktalar grubuna uygulanmaldr. D kuvvet ykleri dm noktalarna tek tek
uygulanabildii gibi eleman yzeyleri zerine yayl olarak da uygulanabilir. Tersinir-tekrarlanr bir
yklemenin ANSYS modeline uygulanmas iin farkl yntemler kullanlabilir.

Modelin en tepedeki dm noktalarna tersinir-tekrarlanr yk direk olarak uygulanabilir. Ancak

bu durumda, modelin tm st dmlerinin ayn deplasman yapt varsaylm olacaktr. Bunun
yerine modelin bir ucuna pozitif bir ykleme yaplr, bylece model itilmi olur. Daha sonra
Solution mensn terk etmeden, modelin ayn ucuna sfr yklemesi yaplr. Ardndan yine
Solution mensn terk etmeden, modelin dier ucuna yine modelde itme tesiri oluturacak
ekilde ve nceki yklemenin ters ynnde ykleme yaplr. Ve bu ilem her ykleme-boaltma
iin tekrarlanr.

Analiz

ANSYS program ile lineer ve nonlineer yap analizi yaplabilmektedir. Analiz tipi modelde
kullanlan malzeme modeline ve eleman tipine baldr. Nonlineer bir malzeme tanmnn
yaplmas analizi nonlineer yapacaktr. Ayrca rijitlii deiken elemanlar tanmlamak (rnein:
contact eleman) da analizi nonlineer hale getirir. Geometrik nonlineerliin dikkate alnmas analiz
zm seenekleri (Solution Controls) mensnden ayarlanabilir. Analizler ayrca Statik, Modal,
Dinamik (Transient Dynamic) vs. olarak da farkllk gsterir. Lineer veya nonlineer olan bir Statik
veya bir Dinamik analiz yapmak mmkndr. Bu men ile analizde "Large Displacement"
seenei seilerek geometrik nonlineerlik dikkate alnabilir. Zaman kontrol, hem statik hem de
dinamik analiz iin tanmlanabilir. Lineer statik bir analizde zaman admlar gereksizdir. Nonlineer
statik analizde ise zaman admlar ykleme aralklarn tanmlar. Nonlineer dinamik analizde
(Nonlinear Transient Dynamics), dinamik denge denklemleri kullanlr, dolaysyla ktle, hz ve
ivme gibi dinamik parametreler analiz srasnda dikkate alnm olur. Ayn men yardmyla sonu
dosyasnda yer almas istenilen veri gruplar ve bu veri gruplarnn hangi sklkla dosyaya
kaydedilecei belirlenir. zm srasnda kullanlacak denklem sistemi zm yntemi (Sparce
Direct, Iterative vs.), Nonlineer dngye ait eitli seenekler ve yaknsama kriterleri
(convergence criteria) bu men araclyla verilebilir. Kullanlacak Nonlineer analiz prosedr
(Full Newton-Raphson, Modified Analiz ile ilgili eitli seenekler iin Solution Newton-Raphson,
Initial Stiffness vs.) ise yalnzca ilgili komut yardmyla belirlenebilir, bunun iin mevcut bir men
yoktur.

Statik analiz

Bu almada nonlineer analiz kullanldndan nonlineer statik analiz prosedrnden

bahsedilecektir. Geometrik nonlineerlii dikkate almak iin Large Displacement Static, ihmal
etmek iin ise Small Displacement Static analiz kullanlr. Malzeme nonlineerlii malzeme modeli
oluturulmas srasnda tanmlanr.

23
Bir analizde birden fazla Yk Adm (Load Step) bulunabilir. Her bir yk admnda, ykn balang
deerinden itibaren belirli art admlar (substep) ile ykleme yaplr (Lineer bir analizde 1 yk
art adm yeterlidir). Art admlar zamana bal olarak, zaman adm veya art adm says
olarak verilebilir. Zamana bal yk art verilirken; Time step size (Zaman adm bykl):
Yk admnn son sresine (Time at end of load step) hangi zaman artyla ilerleneceini belirler.

Minimum time step (En kk zaman adm bykl): Zaman admlarnn otomatik olarak
ayarlanmas durumunda, program tarafndan belirlenebilecek en kk zaman adm.

Maximum time step (En byk zaman adm bykl): Zaman admlarnn otomatik olarak
ayarlanmas durumunda, program tarafndan belirlenebilecek en byk zaman adm deerleri
belirlenmelidir.

Yk art adm saysna bal tanmlamada;

Number of substeps: Art adm says

Max. num. of substeps: Maksimum art adm says (Otomatik adm ayar kullanlmas
durumunda)

Min. num. of substeps: Minimum art adm says (Otomatik adm ayar kullanlmas durumunda)

Zamana bal art adm tanmlanmas dinamik analiz yaplaca anlamna gelmez. Bir statik analiz
iin, zaman adm yk art adm olarak dnlmektedir.

Dinamik (transient) analiz

Dinamik analiz yaplacaksa Transient seenei seilir. Daha sonra ne tr dinamik analiz yaplaca
belirlenir. Sol'n Controls mensnde geometrik nonlineerliin dikkate alnmas Large
Displacement Transient, ihmali ise Small Displacement Transient seenekleri ile olur. Transient bir
analizde dinamik karakteristikler (ivme vb.) dikkate alnmadan da analiz yaplabilir. Bunun iin
Sol'n Controls mensnde Transient Effects kutucuu bo braklr. Bu durumda analiz statik
analize edeer hale gelir. Yklemenin bir admdan dierine geii iki ekilde olabilir. Yk bir
zaman adm boyunca sabit varsaylacaksa Stepped loading, zaman adm balangcndaki
deerinden zaman adm bitiindeki deerine kadar lineer deiiyor varsaylacaksa Ramped
loading seenei iaretlenmelidir. ANSYS sonlu eleman analizinde viskoz snm katsay matrisi
[C] iin [M] + [K] toplam kullanlr. Buradaki alfa ve beta deerleri Sol'n Controls mensnde
verilir. Transient bir analizde de art admlar belirlenmelidir.

Analiz prosedrleri

ANSYS sonlu eleman program, geometrisi veya malzeme gerilme-birim deformasyon ilikisi
dorusal olmayan sistemlerin zmnde eitli iterasyon prosedrleri kullanr. Herhangi bir
seim yaplmad takdirde otomatik olarak Newton-Raphson yntemini kullanr. ANSYS sonlu
eleman program, nonlineer analiz zmleri iin Newton-Raphson yntemini kullanr. Newton-
Raphson yada deiken rijitlik prosedr olarak da bilinen bu yntem, d ykler etkisinde
deplasman yapan sistemin dm noktalarnda oluacak kuvvet farkn dikkate alr. lk
deplasmanlar yapnn deforme olmam konumunda hesaplanan rijitlik matrisinden bulunur.
Daha sonraki her iterasyon admnda yapnn deforme olmu hali dikkate alnarak teet rijitlik

24
matrisi hesaplanr. Newton-Raphson prosedr dengelenmemi yk vektrn (uygulanan d
kuvvet ile elemanlar zerindeki gerilmeyi oluturan kuvvet arasndaki fark) kullanarak dorusal
zm yapar. Yaknsama olup olmamasna gre dengelenmemi yk vektr yeniden hesaplanr.
zm yaknsama salanncaya kadar devam eder. Yaknsama salanamazsa daha kk yk
artlar kullanlr.

ekil Newton Raphson ynteminde zmn ilerleyii

Aklamalar srasnda Nuholu (2004) , ng (2005) kaynaklarndan faydalanlmtr. Her iterasyon

hesap admnda rijitlik matrislerinin yeniden kurulmas zaman ve bellek sorunlarn beraberinde
getirecektir. Bu sorunlar azaltmak amacyla Deitirilmi Newton Raphson Yntemi
gelitirilmitir. Bu yntemde, her iterasyon iin ykleme adm balangcndaki sistem rijitlii
kullanlr. Bylece her yk ar iin bir kereye mahsus oluturulan ve depolanan rijitlik matrisi
deimemektedir. ANSYS programnda Deitirilmi Newton Raphson yntemi zellikle statik ve
transient analizler iin nerilmektedir. zm Newton Raphson yntemine gre daha zaman
alc olmasna kar daha az matris ilemi gerektirir.

Nonlineer zm algoritmalarndan bir dieri Balang Rijitlii yntemidir. Bu yntem ile

Deitirilmi Newton Raphson yntemi birbirine benzemektedir. Ancak her yk art iin yeni bir
rijitlik hesaplanmas yerine sistemin tm ykleme admlarnda analiz balangcnda oluturulan
rijitlik matrisi kullanlr. En ok iterasyon says bu yntemde gerekir. Ancak baz yk-deformasyon
ilikilerinin elde edilmesi iin bu yntem gerekli olabilmektedir.

25
 ekil Deitirilmi Newton Raphson Metod

ANSYS programnda Newton Raphson ynteminden farkl bir yntem seebilmek iin NROPT
komutundan faydalanlr.

Hesaplarmza konu olan kpr iin hem dorusal elastik, hem de dorusal olmayan analizler
gerekletirilmitir. Bu kapsamda toplam on farkl yapsal analiz gerekletirilmitir. Bunlar:

I. Analiz: Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz- Bu analizle kprnn hasarl olan ksmlarn
dikkate alarak mevcut durumuyla kendi arl altndaki davran belirlenmektedir.
II. Analiz: Mevcut Durumda Hidrolik Yk in Analiz- Bu analizle kprnn hasarl olan ksmlarn
dikkate alarak muhtemel sel afetinde hidrolik kuvvetler etkisindeki kpr davran
belirlenmektedir.
III. Analiz: Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz-Bu analizle hasarlarn tamir edildii ve
tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumda kendi
arl altnda kpr davran belirlenmektedir.
IV. Analiz: Hasarsz Durumda Hidrolik Yk in Analiz-Bu analizle hasarlarn tamir edildii ve
tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumda hidrolik
kuvvetler etkisindeki kpr davran belirlenmektedir.
V. Analiz: Mevcut Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) - Bu analizle kprnn hasarl olan
ksmlarn dikkate alarak mevcut durumuyla 0.4g lik bir yer hareketi ivmesine maruz kalmas
halinde deprem davran belirlenmektedir.
VI. Analiz: Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) - Bu analizle kprnn onarld
dnlerek 0.4g lik bir yer hareketi ivmesine maruz kalmas halinde deprem davran
belirlenmektedir.

26
VII. Analiz: Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.3g) - Bu analizle hasarlarn tamir edildii
ve tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumuyla 0.3g
lik bir yer hareketi ivmesine maruz kalmas halinde deprem davran belirlenmektedir.
VIII. Analiz: Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz Bu analizle kprnn hasarl
olan mevcut durumunu dikkate alarak lineer olmayan analiz yaplarak kprnn ne kadar bir
yke dayanabilecei irdelenmektedir.
IX. Analiz: Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz -Bu analizle hasarlarn tamir
edildii ve tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumda
lineer olmayan analiz yaplarak kprnn ne kadar bir yke dayanabilecei irdelenmektedir.

ekil 3. Erzurum li Deprem Haritas

27
 ekil 4. obandede Kprsnn boyutlu modeli

ekil 5. obandede Kprsnn rnek bir matematiksel modeli

6. Sonu: Ta yma yap teknii ile ina edilmi tarihi yaplarn korunmas veya restorasyonu iin
yapsal davrannn belirlenmesi ve eitli yk etkileri altnda oluan gerilme ve kuvvetlerin
hesaplanmas amacyla yapsal analizlerinin doru bir ekilde yaplmas ok nemlidir. ok
karmak geometrik zelliklere ve malzeme eidine sahip bu tr yaplarn matematiksel
modelleri iin zel yntemler kullanlmaldr. Betonarme, elik ve ahap yaplar iin uygulanan
modelleme teknikleri yma yaplar iin geerli deildir. Bu tr yaplarn gerek davrann
anlayabilmek iin dorusalelastik olmayan malzeme ve geometrik zelliklerini dikkate alan hesap
yntemleri gereklidir. Ancak, ok karmak ve zel bilgisayar programlar gerektiren bu hesap
yntemleri iin ok dikkatli bir ekilde hazrlanmas gereken ayrntl matematiksel modellere
gereksinim vardr. Yma yapm teknii ile ina edilmi tarihi yaplarn strktrel davrann
incelemek iin, anlalmas kolay ve ok belirgin bir yk aktarma mekanizmasna sahip olan
kemerli ta kprler en uygun yap tipidir. Kemerli yaplarn genel stabilitesi ve eitli ykler
altnda oluabilecek olas hasarlar iin kritik blgelerin belirlenmesi amacyla ilk nce dorusal-
elastik analiz ve tat ykleri iin de lineer olmayan analiz yaplmtr.

obandede kprs iin yaplan analizlerde gvenlik katsays olarak 3 dnlm ve bu

nedenle 6 kemerli olarak tayabilecei kritik elastik tat yk deeri olarak 50 kN/m2 nin
yeterince emniyetli olduu yaplan analizlerde grlmtr.

28
I. Analiz: Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz- Bu analizle kprnn hasarl olan ksmlarn dikkate
alarak mevcut durumuyla kendi arl altndaki davran belirlenmektedir.

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz I) - Yerdeitirmeler

29
Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz I) - En byk (ekme) asal gerilmeler

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz I) - En kk (basn) asal gerilmeler

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz I) En byk Kayma gerilmesi

30
Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz I) En byk asal birim ekildeitirme (ekme)

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) En kk asal birim ekildeitirme (basn)

31
II. Analiz: Mevcut Durumda Hidrolik Yk in Analiz- Bu analizle kprnn hasarl olan ksmlarn
dikkate alarak muhtemel sel afetinde hidrolik kuvvetler etkisindeki kpr davran belirlenmektedir.

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz II) - Yerdeitirmeler

32
Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz II) - En byk (ekme) asal gerilmeler

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz II) - En kk (basn) asal gerilmeler

33
Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz II) En byk Kayma gerilmesi

Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz II) En byk asal birim ekildeitirme (ekme)

34
Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz II) En kk asal birim ekildeitirme (basn)

35
III. Analiz: Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz-Bu analizle hasarlarn tamir edildii ve
tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumda kendi arl
altnda kpr davran belirlenmektedir.

Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) - Yerdeitirmeler

36
Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) - En byk (ekme) asal gerilmeler

Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) - En kk (basn) asal gerilmeler

37
Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) En byk Kayma gerilmesi

Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) En byk asal birim ekildeitirme (ekme)

38
Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz III) En kk asal birim ekildeitirme (basn)

IV. Analiz: Hasarsz Durumda Hidrolik Yk in Analiz-Bu analizle hasarlarn tamir edildii ve
tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumda hidrolik
kuvvetler etkisindeki kpr davran belirlenmektedir.

39
Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz IV) - Yerdeitirmeler

Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz IV) - En byk (ekme) asal gerilmeler

40
Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz IV) - En kk (basn) asal gerilmeler

Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz IV) En byk Kayma gerilmesi

41
Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz IV) En byk asal birim ekildeitirme (ekme)

Hasarsz Durumda Zati Yk in Analiz (Analiz IV) En kk asal birim ekildeitirme (basn)

42
V. Analiz: Mevcut Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) - Bu analizle kprnn hasarl olan
ksmlarn dikkate alarak mevcut durumuyla 0.4g lik bir yer hareketi ivmesine maruz kalmas halinde
deprem davran belirlenmektedir.

Mevcut Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VI) - Yerdeitirmeler

43
Mevcut Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VI) - Normal gerilmeler

Mevcut Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VI) - Kesme gerilmeleri

44
Mevcut Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VI) Normal Birim ekildeitirme

V. Analiz: Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) - Bu analizle hasarlarn tamir edildii ve
tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumuyla 0.4g lik bir yer
hareketi ivmesine maruz kalmas halinde deprem davran belirlenmektedir.

45
Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VII) - Yerdeitirmeler

Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VII) - Normal gerilmeler

46
Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VII) - Kesme gerilmeleri

47
Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.4g) (Analiz VII) Normal Birim ekildeitirme

VI. Analiz: Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.3g) - Bu analizle hasarlarn tamir edildii ve
tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumuyla 0.3g lik bir yer
hareketi ivmesine maruz kalmas halinde deprem davran belirlenmektedir.

Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.3g) (Analiz VIII) - Yerdeitirmeler

48
Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.3g) (Analiz VIII) - Normal gerilmeler

Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.3g) (Analiz VIII) - Kesme gerilmeleri

49
Hasarsz Durumda Depreme Gre Analiz (ag=0.3g) (Analiz VIII) Normal Birim ekildeitirme

VII. Analiz (Yk aklklar zerine yayl olarak uygulanmtr) : Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer
Olmayan Analiz Bu analizle kprnn hasarl olan mevcut durumunu dikkate alarak lineer olmayan
analiz yaplarak kprnn ne kadar bir yke dayanabilecei irdelenmektedir.

50
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Dey yer deitirmeler

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Dey yer deitirmeler

51
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Basn (dey) gerilmeleri

52
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) ekme (yatay) gerilmeleri

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Kayma gerilmeleri

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Basn (dey) ekil deitirme

53
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) En byk (ekme) asal
ekildeitirme

VIII. Analiz (Yk tm kpr yzeyine yayl olarak uygulanmtr) : Mevcut Durumda Tat Yk in
Lineer Olmayan Analiz Bu analizle kprnn hasarl olan mevcut durumunu dikkate alarak lineer
olmayan analiz yaplarak kprnn ne kadar bir yke dayanabilecei irdelenmektedir.

54
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Dey yer deitirmeler

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Dey yer deitirmeler

55
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Basn (dey) gerilmeleri

56
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) ekme (yatay) gerilmeleri

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Kayma gerilmeleri

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) Basn (dey) ekil deitirme

57
+

Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) En byk (ekme) asal gerilmeler

58
Mevcut Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz IX) En byk (ekme) asal gerilmeler

IX. Analiz: Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz -Bu analizle hasarlarn tamir
edildii ve tamamlamalarn yaplarak kprnn yapsal olarak orijinal haline getirildii durumda lineer
olmayan analiz yaplarak kprnn ne kadar bir yke dayanabilecei irdelenmektedir.

59
Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Dey yer deitirmeler

Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Dey yer deitirmeler

60
Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Basn (dey) gerilmeleri

Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) ekme (yatay) gerilmeleri

61
Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Kayma gerilmeleri

Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) Basn (dey) gerilmeler

62
Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) En byk (ekme) asal gerilmeler

63
Hasarsz Durumda Tat Yk in Lineer Olmayan Analiz (Analiz X) En byk (ekme) asal gerilmeler

64
 ekil Deitirmeler Gerilmeler (MPa)

mm
Tepki
x10-5

ekme Basn Kayma Basn ekme

Deplasman,
1.Mevcut Durumda Zati Yk in Analiz

3.47
14.18
1.286
3.526
0.574
0.652
2.Mevcut Durumda Hidrolik Yk in

4.54
4.93
0.49
Analiz

20.24
13.54
0.971
3.Hasarsz Durumda Zati Yk in

6.28
Analiz

14.22
1.435
3.722
0.741
0.802

4.Hasarsz Durumda Hidrolik Yk in

7.39
Analiz

18.44
1.752
5.016
1.087
1.244
(dey) (dey) (dey) (dey)

5.Mevcut Durumda Depreme Gre

3.71
7.99

Analiz (ag=0.4g)

64.44
64.44
15.89
15.89

3.87 6.Hasarsz Durumda Depreme

66.03
66.03
19.06

Gre Analiz (ag=0.4g)

7.Hasarsz Durumda Depreme

2.91
11.202 8.40

14.3
19.06 14.3

49.51
49.51
Gre Analiz (ag=0.3g)
1

8.Mevcut Durumda Tat Yk in

237
1.44
5.51
3.07

21.4

Lineer Olmayan Analiz

1

30

9.Hasarsz Durumda Tat Yk in

126
2.14
6.44
3.60

Lineer Olmayan Analiz

(yatay) (yatay) (dey) (dey)

65
66
67
Mod Frekans (s-1) Peryot
1 6.2285 0.1606
2 7.4695 0.1339
3 9.5042 0.1052
4 10.969 0.0912
5 12.406 0.0806
6 15.87 0.0630
7 17.017 0.0588
8 17.368 0.0576
9 18.719 0.0534
10 19.333 0.0517
11 19.574 0.0511
12 20.013 0.0500
13 20.832 0.0480
14 21.442 0.0466
15 24.056 0.0416
16 24.363 0.0410
17 25.798 0.0388
18 26.292 0.0380
19 26.783 0.0373
20 27.151 0.0368
21 27.671 0.0361
22 28.037 0.0357
23 28.497 0.0351
24 28.687 0.0349
25 30.302 0.0330

Abdulkadir Cneyt AYDIN, Yrd. Do. Dr.

06.09.2010

68
Geniletilmi Referanslar

Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Bayndrlk ve iskan Bakanl, Ankara,
1997.

AKAN, A. E., ZEN, ., 2005 Bursa Yeil Trbenin Sonlu Elemanlar Yntemi ile Deprem Analizi,
Deprem Sempozyumu, Kocaeli, 2005.

Akman, M.S., Gner, A., Aksoy, .H., 1986. The History and Properties of Khorosan Mortar and
Concrete, Turkish and Islamic Science and Technology in the 16th.Century, Vol. I, s.101-112, I.T.U.
Research Center of History of Science and Technology, stanbul.
Akz, F., 2005. YGDA 2005-Yma Kagir Yaplarda Hasar Tespiti, ODT, Ankara
ANTHOINE A., Homogenzaton Of Perodc Masonry: Plane Stress, Generalzed Plane Stran Or 3d
Modellng?, International Journal of Solids and Structures, 1997.

APAY, A., Yap Bilgisi, iT, Mh. Fak., Sakarya, 1992.

Ar-Ge Konular Hazrlk Raporu, Ulusal Deprem Konseyi nay, A.., 2000. Tarihi Yaplarn Depreme
Dayanm, ODT, Ankara Vincent, J, M., 2002. Kltr Mirasnn Korunmas ve Deerlendirilmesi
Ycesoy, L., 2001. Temeller Duvarlar Demeler, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, Birsen Yaynevi, 2.
Bask, stanbul.
Arolu, E., Arolu, N., 1998. st ve Alt Yaplarda Beton Karot Deneyleri ve Deerlendirilmesi, Evrim
Yaynevi, stanbul.
Arolu, N., Turul, A., Zarif, .H., Girgin, C. ve Arolu, E., 1999. Kfeki tann dayankllk analizi:
ehzade Camisi rnei-I, Yap Dergisi, No.214, 109-113.
Arun, G., 2005.YGDA 2005-Yma Kagir Yap Davran, ODT, Ankara
ASTM C 1196-92 (Reapproved 1997). Standart Test Method for In Situ Compresive Stress Within Solid
Unit Masonary Estimated Using Flatjack Measurements.
ASTM C 1531-03. Standart Test Method for In Situ Measurement of Masonary Joint Shear Strength
Index.
Baylke, N., 1992. Yma Yaplar, T.C. mar ve skan Bakanl Deprem Aratrma Enstits, Ankara
Baylke, N., 2002. Yaplarn Deprem Titreimlerinden Yaltm, Sistem Ofset Yaynlar, stanbul.
Betondan Numune Alnmas ve Basn Mukavemetinin Tayini, Tahribatl Metod.
Bildiriler Kitab, 2002. Prof.Dr. Kemal zdeni Anma Semineri, Yaplarn Onarm ve Glendirilmesi
Alannda Gelimeler.
Binan, M., 1990. Ahap atlar, Doan Ofset, stanbul
Boynton, R.S., 1980. Chemistry and Technology of Lime and Limestone, 2nd Edition, John Willey &
Sons, New York

69
Bke, H., Akkurt, S., pekolu, B., 2004. Tarihi Yaplarda Kullanlan Horasan Harc ve Svalarnn
zellikleri, Yap Dergisi, stanbul
Bke, H., Saltk, E.N., Ghan N.., zgnl, N., 1999. Osmanl Dnemi Yaplarnda Kullanlan Horasan
Svalarn zelliklerinin Belirlenmesi, AFP projesi, 98.02.01.08, ODT.
Carino, N.J., 1991. Nondestructive Testing Of Concrete: History and Challenges, Concrete Technology
Past, Present, and Future, Proceeding of V.Mohan Malhotra Symposium, sp-144-30 pp 623-678.
CELEP, Z., KUMBASAR, N., Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme Dayankl Yap Tasarm,
Beta Datm, istanbul, 2000.

Celep, Z., Kumbasar, N., 2000. Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme Dayankl Yap Tasarm, II.
Bask, stanbul.
Cowper, A., 1998. Lime and Lime Mortars, Donhead Publishing Ltd, Dorset ( first published in 1927
for the Building Research Station by HM Stationary Ofiice, London
AKMAK, A. ., MOROPOULOU, A., MULLEN, C. L., Interdisciplinary Study of Dynamic Behavior and
Earthquake Response of Hagia Sophia Department of Civil Engineering and Operations Resarch,
Princeton Universty, Princeton, NJ 08540, USA National Technical Universty of Athens, Greece, 1994.

AMLIBEL, N., Geleneksel Yaplarda Stabilitenin iyiletirilmesi ve Temellerin Takviyesi, Birsen

Yaynevi, istanbul, 2000.

amlbel, N., 1998. Sinan Mimarlnda Yap Strktrnn Analitik ncelenmesi, YT Basm-Yayn
Merkezi, stanbul
amlbel, N., 2000. Temellerin Takviyesi, Birsen Yaynevi, stanbul.
amlbel, N., 2000. Yaplarn Tama Gcnn yiletirilmesi, Birsen Yaynevi, stanbul (a)
DBYBHY
Denel, S., 1982. Batllama Srecinde stanbulda Tasarm, D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri,
ODT Yayn, s.XL-XLV. Ankara.(Ebniye Beyannamesi, 28 Zilhicce 1264/1848).
Doangn, A., Kiisel Grme
Doratl, N., 2000. A model of Conservation and Revitalization of Historic Urban Quarters in Northern
Cyprus, (Unpublished Ph.D.Dissertation), Easten Mediterranean University, Gazimagusa.
ERDiK, M., ve DURUKAL, E., Ayasofyann Deprem Davran, 2. Ulusal Deprem Mhendislii
Konferans, istanbul,1993.

Eri, M., nver, A., Ersoy, Y.H., 1990. Horasan Harcnn Gnmzde de Kullanmn Salamak Amacyla
Yaplan Bir Aratrma. stanbul.
ERTRK O., AROLU F., ERTRK K .,Sapancadaki Yap Ve Yerleimlerin Depremsellik Inda
irdelenmesi, Deprem Sempozyumu, Kocaeli, 2003.

LTER, F., Osmanllara Kadar Anadolu Trk Kprleri, Karayollar Genel Mdrl, 1978, Ankara.

Gavrilovic, P., gnatiev, N., Kremezis, P., Laszlo, N., Nedli, P., and zmen, G., 1983. Repair and
Strengthening of Reinforced Concrete, Stone and Brick Masonry Buildings, Building Construction

70
Under Seismic Conditions in the Balkan Region, Vienna.
GIORDANO, A., MELE, E., LUCA DE, A., Modelling of Historical Masonry Structures: Comparison of
Different Approaches Through a Case Study, italya, 2002.
Kanca, A.G., 2004. Yma Yaplarn Depreme Kar Dayanmlar Beyolu Postane Hizmet Binas ve
Beyolu Han Binas, Yksek Lisans Tezi, Y.T. Mimarlk Fakltesi, stanbul.
KANIT R., IIK N S., Horosan Harc Kullanlarak Yaplan Model Kemerin Performansnn Deneysel Ve
Saysal Olarak Belirlenmesi, Politeknik Dergisi, Cilt 7, Say:2, s. 179-183, 2004.

Kele, R., 2003. Kltr Miras nsanln Ortak Maldr, Mimar.st. 2003/4
Kseolu, S., 1986. Temeller Statii ve Konstrksiyonu II Yzeysel Temeller, Matbaa Teknisyenleri
Basmevi, stanbul
Kuban, D., 1998. Mimarlk Kavramlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul.
Lea, F.M., 1940. nvestigations on Puzzolanas, Building Research, Technical Papers No. 27, s.1-63.
Li, G., Kidane, S., Pang, S., Helms, J.E., Stubblefield, M.A., 2003, Investigation into FRP repaired RC
columns, Composite Structures 62 (2003) 83-89

Livingston, R., 1993. Materials Analysis of the Masonary of the Hagia Sophia Basilica, Structural
Repair and Maintenance of Historic Buildings, II, s.15-32. (ed.C.A.Brebbia, R.J.B Frewer),
Computational Mechanics Publications, Southampton, U.K.
LOURENO, P.B., VASCONSCELOS, G., RAMOS, L., Assessment of the Stability Conditions of a
Cistercian Cloister, 2nd International Congress on Studies in Ancient Structures, Yldz Technical
University, istanbul, 2001.

Lundgren, K., Gustavson, R., Manusson, J., 2002, Finite Element Modelling as tool to Understand the
Bond Mechanisms, In "Proceedings Bond in Concrete -from research to standards", Budapest,
Hungary, 2002

Lynch, G., Watt, D., Colston, B., 2002. The Conservation and Repair of Historic Decorative Brickwork,
Proceedings of the RICS Foundation Construction and Building Research Conference, Nottingham
Trent University, 5-6 September 2002
Mardan, E., 2001. Kltrel Varlklarn Korunmas, ODT Mimarlk Fakltesi, Ankara
Massazza, F., Pezzuoli, M., 1981. Some Teachings of a Roman Concrete Mortars, Cement and Grouts
Used in the Conservation of Historic Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s.219-245.
McClellan, G.H., Eades, J.L., 1970. The Texture Evolution of Limestone Calcinas, ASTM Special
Technical Publication 472, American Society for Testing and Materials, s.209-227, Philadelphia.
Medici, F., Piga, L., Rinaldi, G., 2000. Behaviour of Polyaminophenolic Additives in the Granulation of
Lime and Fly-Ash, Waste Management, 20, s.491-498.
Miller, C., Hofmayer, C., Wang, Y., Chokshi, N., Murphy, A., Kitada, Y., 2001, Prediction of NUPECs
Multi-Axis Loading Tests of Concrete Shear Walls, Conference Transactions, International Association
For Structural Mechanics In Reactor Technology SMiRT 16, Washington DC, August.

Moorehead, D, R., 1986. Cemantation bye the Carbonation of Hydrated Lime, Cement and Concrete
Research, 16, s.700-708.

71
Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 1995. Characterization of Ancient, Byzantine and Later
Historic Mortars by Thermal and X-ray Diffraction Techniques, Thermochimica Acta, 269/270, s.779-
795.
Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 2000a. Investigation of the Technology of Historic Mortars,
Journal of Cultural Heritage, 1, s.45
Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 2000b. Physico-chemical and Cohesion Bonds in Joint
Mortars Imparting Durability to the Historic Structures, Construction and Building Materials, 14, s.35-
46.
Moropoulou, A., Cakmak, A., Biscontin, G., Bakolas, A., Zendri,E., 2002a. Advanced Byzantine Cement
Based Composites Resisting Earthquake Stresses : The Crushed Brick-Lime Mortars of Justinianss
Hagia Sophia, Construction and Building Materials, 16, s.543-552.
Naml, M., 2001. Tarihi Yaplarn Temel Sistemleri ve Temel Takviyesi Yntemleri, Yksek Lisans Tezi,
.T.. naat Fakltesi, stanbul
NATH, B., Sonlu Elemanlar Metodunun Temelleri, eviren: GNAY, D., Sakarya niversitesi, 1993.
Nuholu, A., 2004, Kablolu Sistemlerin Geometrik Nonlineer Statik Hesab, DE Mhendislik Fakltesi
Fen ve Mhendislik Dergisi,1,17-38

ZCAN, Z., Tarihi Sangarius (Sakarya) Kprs zerine Bir alma Sixth International Congress on
Advances in Civil Engineering, Bogazici University, 2004.

ZMEN, B., NURLU, M., GLER, H., Corafi Bilgi Sistemi ile Deprem Blgelerinin incelenmesi,
Ankara, 1997.

Parvin, A., Granata, P., 2000, nvestigation on the Effects of Fiber Composites at Concrete Joints,
Composites: Part B 31 (2000) 499-509

Penelis, G., Venkov, V., Zambas, C., Csak, B., Popp, T., and Kuban, D., 1984. Repair and Strengthening
of Historical Monuments and Buildings in Urban Nuclei, Building Construction under Seismic
Conditions in the Balkan Region, Vienna.
Peter, N., 1850. Encylopedia of Architecture, 2 Vol., Fry & Co., New York
PETYT, M., Introduction to Finite Element Vibration Analysis, Cambridge University, 1990.

Postacolu, B., 1981. Cisimlerin Yaps ve zellikleri- Yap ve Mekanik zellikler Cilt 1, T Matbaas
Rahman, A., Mahamid, M., Abu-Hanna, J., Malhas, F., 2003, FE Nonlineer Analysis of Reinforced
th
Concrete Thin Shells, ASCE 16 Engineering Mechanics Conference, Jully 16-18, University of
Washington, Seattle, USA

REDDY, J., An Introduction to the Finite Element Method, McGraw Hill International Editions, 1993.

Saatiolu, M., zcebe, G., 1989, Response of Concrete Coulmns to Simulated Seismic Loading, ACI
Structural Journal, 86(1), 3-12.

Sara,M.M., 2003. Tarihi Yma Kargir Yaplarn Glendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, .T.. Mimarlk
Fakltesi, stanbul

72
SELAHiYE, A., AYDINOLU, N.M., ERDiK, M., Sleymaniye Camiinin Dinamk zelliklerinin Deneysel ve
Analitik Yntemlerle Belirlenmesi, istanbul, 1994.

Shi,C., Day, L.R., 1993. Acceleration of Strenght Gain of Lime Puzzolan Cements by Thermal
Activation, Cement and Concrete Research, 23, s.824-832 .
Shi,C., Day, L.R., 2001. Comparison of Different Methods for Enhancing Reactivity of Puzzolans,
Cement and Conctere Research, 31, s.813
Sickels, L.B., 1981. Organics and Synthetics: Their Use as Additives in Mortars, Mortars, Cements and
Grouts Used in the Conservation of Historic Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s.25-52,
Rome
Soygeni,M., 1999. Yap 2, Birsen Yaynevi, stanbul
Spence, R., 1974. Lime and Surkhi Manufacture in ndia, Apropriate Technology, 1 (4), s.6-8.
TEOMETE, E., AKTA, E., Structural Assessment of a Historical Masonry Structure: Urla Kamanl
Mosque, Sixth International Congress on Advances in Civil Engineering, Bogazici University, 2004.

TiMUR, T., Edirnekap Mihrimah Sultan Camii Tayc Sistem Davrannn incelenmesi, Yksek
Lisans Tezi, YT in. Mh. Blm, istanbul, 2001.

Torol, E., 1994. Temel Takviyesi Yntemlerine yeni bir bak, Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii
V. Ulusal Kongresi, ODT, Ankara, cilt III, 887-917.
Torol, E., zkan M.T., ren, F., zbatr, M., 1996. Fethi Ahmet Paa Yals Temel Takviyesi, Zemin
Mekanii ve Temel Mhendislii Altnc Ulusal Kongresi, Dokuz Eyll niversitesi Matbaas, zmir, 426
431.
TS 704, 1979. Harman Tulas ( Duvarlar iin ) TS 705, 1985. Fabrika Tulalar-Duvarlar in Dolu ve
Dey Delikli TS 2510, 1977. Kargir Duvarlar Hesap ve Yapm Kurallar TS 4563, 1998. Fabrika
Tulalar-Duvarlar in Yatay Delikli TS 10465, 1992. Beton Deney Metodlar, Yap ve Yap
Bileenlerinde Sertlemi
Tunoku, S.S., 2001. Characterization of Masonary Mortars Used in Some Anatolian Seljuk
Monuments in Konya, Beyehir and Akehir Yaynlanmam Doktora Tezi, ODT Fen Bilimleri
Enstits, Ankara
Ulkay, S., 1978. Yap Bilgisi, YT Mimarlk Fakltesi Bask lii, stanbul UDAP, 2005. Ulusal Deprem
Aratrma Program, Strateji, Aratrma Alanlar ve
URAL A., 2005 Tarih Kemer Kprlerin Sonlu Eleman Metoduyla Analizi Deprem
Sempozyumu, Kocaeli, 2005.

Uysal, H., A, N., Uzman, ., 2004, Dzlem Elastisite Problemi Olarak Ele Alnan Bir Kiriin Yapsal
th
ekil Optimizasyonu , Advances in Civil Engineering, 6 International Conference, ACE 2004, 6-8 Ekim,
stanbul.

NAY A. i., Tarihi Yaplarn Depreme Dayanm, ODT Mimarlk Fakltesi, 2002.

Wasti, T., 1990, Sonlu Eleman Ynteminin Betonarme Elemanlarna Uygulanmas, MO Teknik Dergi,
199-208.

73
Willam, K. J., Warnke, E. D., 1975, "Constitutive Model for the Triaxial Behavior of Concrete",
Proceedings, International Association for Bridge and Structural Engineering, Vol. 19, ISMES,
Bergamo, Italy, p. 174.
YZGLL, ., DURUKAL, E., The Effects of the Train Traffic on the Kk Ayasofya Mosque in
Istanbul, International Conference on Studies in Ancient Structures, YT, Faculty of Architecture,
istanbul, 1997

ZUCCHiNi A., LOURENO P.B., A micro-mechanical model for the homogenisation of masonry,
International Journal of Solids and Structures, 2002.

74