TRANSRODNOST U SRBIJI U

21. VEKU – PILOT STUDIJA O

INFORMISANOSTI I ISKUSTVIMA
ZDRAVSTVENIH RADNIKA O PROCESU
PRILAGODAVANJA POLA
Jelena Vidić

Geten, centar za prava LGBTIQ osoba Kratak sadržaj

UDK: 17.029.35:314.6.517 Uvod. U prethodnih deset godina

došlo je do značajnih promena u
doi: 10.5937/engrami41-28757
načinu na koji se u medicini tretira
transrodnost/rodna disforija. Tretman
je individualizovan i u većoj meri
zasnovan na informisanom pristanku,
beleži se sve veći broj obraćanja
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

klinikama i timovima koji rade s

transrodnim osobama, a jedanaesta
revizija MKB transrodnost izmešta
iz kategorije mentalnih poremećaja u
zasebno poglavlje o stanjima u vezi sa
seksualnim zdravljem.
Cilj rada. Imajući u vidu navedene
promene u tretmanu transrodnih osoba
koje su nastupile u prethodnoj deceniji,
kao i predstojeće prilagođavanje
Engrami

jedanaestoj reviziji MKB, možemo

očekivati veće obraćanje transrodnih
osoba ustanovama primarne,
sekundarne i tercijarne zdravstvene
6
zaštite. Zato smo sproveli istraživanje
koje za cilj ima procenu informisanosti
i dosadašnjih iskustava zdravstvenih
radnika i saradnika u radu s transrodnim
osobama.
Metod. Istraživanje je kvalitativno,
a za prikupljanje podataka je korišćen
onlajn upitnik kreiran za potrebe ovog
istraživanja. Uzorak je prigodan.
Rezultati. Konačan uzorak čini
65 zdravstvenih radnika i saradnika.
Podaci pokazuju relativno nizak stepen
upoznatosti sa različitim aspektima
procesa prilagođavanja pola, ali i visok
stepen zainteresovanosti za stručno
usavršavanje u ovoj oblasti.
Zaključak. Dobijeni podaci ukazuju
na potrebu za dodatnom edukacijom
zdravstvenih radnika o radu sa
transrodnim osobama tokom redovnog
medicinskog obrazovanja i kasnijeg
stručnog usavršavanja. Podaci dobijeni
ovim istraživanjem mogu se koristiti kao
osnova za planiranje programa stručnog
usavršavanja, ali i kao osnova za buduća
istraživanja koja će dalje produbljivati i
proširivati ovu temu.
Ključne reči:
transrodnosti, zdravstveni
radnici, prilagođavanje pola,
depsihopatologizacija
UVOD
Iako su transrodne osobe postojale
u različitim društvima i istorijskim pe-
riodima[1], one postaju predmet ozbilj-
nijih medicinskih izučavanja od druge
polovine dvadesetog veka[2]. Prekretnicu
predstavlja objavljivanje Bendžaminove
studije “Transseksualni fenomen”[3] koja
se bavi upravo ovom temom. Više od
deceniju kasnije osnovano je Međuna-
rodno stručno udruženja za rodnu disfo-
riju Hari Bendžamin, koje 1979. godine
objavljuje prvu verziju “Standarda nege
za hormonsko i hirurško prilagođavanje
rodno disforičnih osoba”[4]. Standardi
postavljaju minimalne zahteve za zdrav-
stvenu negu osoba s rodnom disforijom
i predviđaju da u procesu prilagođavanja
pola učestvuju psihijatri i psiholozi, en-
dokrinolozi i hirurzi. Ovim dokumentom
je predviđeno da saglasnost za hormon-
sko-hirurški tretman mogu dobiti osobe
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
koje pokazuju posvećenost životu u ulozi
drugog pola od pripisanog po rođenju[5]
nakon detaljne psihološko-psihijatrijske
procene rodne disforije i testa stvarnog
života (života u ulozi drugog roda) u
trajanju od tri, odnosno šest meseci. Da-
kle, podobnost i spremnost za tretman
procenjuje jedan psihijatar i na osnovu
svoje procene daje pismo preporuke za
Engrami
započinjanje hormonskog tretmana i
negenitalne hirurške intervencije, dok
su za genitalnu operaciju potrebna dva
pisma preporuke od dva različita psihija-
tra. Uslovi za medicinsko prilagođavanje
7
 pola su se u narednih pet verzija “Stan-
darda nege” menjali u manjoj meri, ali
su sve vreme naglasak stavljali na ulogu
stručnjaka za mentalno zdravlje kao ek-
sperta koji vrši procenu i donosi odluku
o ulasku osobe u tretman.
Druga decenija dvadeset prvog veka
donosi značajne promene u tretma-
nu transrodnosti. Tako je 2011. godi-
ne objavljena sedma verzija “Standarda
nege zdravlja transpolnih, transrodnih
i osoba koje se rodno ne konformira-
ju”[6], sada Svetskog stručnog udruženja
za transrodno zdravlje. Iako stručnjaci
za mentalno zdravlje i dalje procenjuju
rodnu disforiju osobe, njenu podobnost
da da informisani pristanak i psihološku
i praktičnu spremnost za tretman, “Stan-
dardi” ističu da je “odluka o hormon-
skom/hirurškom tretmanu pre svega i
najvažnije odluka samog klijenta – kao
i sve druge odluke koje se odnose na
zdravstvenu zaštitu”[7]. Iako ovaj pristup
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
nije u potpunosti zasnovan na informisa-
nom pristanku, odnosno rodno-afirma-
tivnoj nezi[8] , ipak predstavlja značajan
iskorak u odnosu na kritikovani model
uloge stručnjaka za mentalno zdravlje
kao “čuvara kapije” koji imaju konačnu
reč u odlučivanju o započinjanju i nastav-
ku tretmana. Takođe, naglasak se stavlja
na individualizaciju tretmana i odustaje
Engrami
se od prakse obavezne sterilizacije kao
standardne medicinske procedure i uslo-
va za pravno priznanje roda[9]. Značajne
promene prisutne su i u načinu na koji se
ovaj fenomen konceptualizuje: 2013. go-
8
dine Američko psihijatrijsko udruženje
u petoj verziji “Dijagnostičko-statistič-
kog priručnika”[10] dijagnozu Poreme-
ćaja rodnog identiteta zamenjuje manje
patologizujućom dijagnozom Rodne
disforije, a 2019. godine dugoočekivana
jedanaesta verzija isključuje Poreme-
ćaj rodnog identiteta i dijagnozu F64
Transseksualizam[11] iz dela o mentalnim
poremećajima i umesto nje uvodi Rodnu
inkongruentnost u detinjstvu i Rodnu
inkongruentnost u adolescenciji i odra-
slom dobu u zasebnom poglavlju Stanja
u vezi sa seksualnim zdravljem, čime je
transrodnost zvanično depsihopatologi-
zovana[12]. Uporedo sa ovim promenama
istraživački fokus se pomera na iskustva
transrodnih osoba u zdravstvenom si-
stemu[13], kao i na povezanost mentalnih
teškoća i iskustava stigmatizacije[14, 15].
Kada je reč o zdravstvenom tretmanu
transrodnih osoba u Srbiji, Beogradski
tim za rodni identitet postoji već više od
trideset godina[16], a u prethodnih pet go-
dina beleži sve veći broj novih osoba koje
se obraćaju timu[17], što odgovara opštem
trendu u međunarodnim okvirima[18 19].
Imajući u vidu ubrzane promene u ovoj
oblasti, predstojeće usklađivanje naših
praksi sa jedanaestom revizijom MKB,
kao i različita bioetička pitanja u tre-
tmanu transrodnih osoba[20] poput rada
s decom i adolescentima mlađim od 18
godina, očuvanje fertiliteta i roditeljstva,
kao i višedecenijsku tradiciju u procesu
prilagođavanja pola[21], opravdano je oče-
kivati da će zdravstveni radnici na svim
nivoima zdravstvene zaštite imati veći
broj transrodnih pacijenata koji će im
se obraćati ne samo za usluge iz oblasti
transspecifične, već i opšte zdravstvene
zaštite. Zato naše istraživanje za cilj ima
bolje razumevanje iskustava i informisa-
nosti zdravstvenih radnika i saradnika u
zdravstvenim ustanovama u Srbiji o radu
sa transrodnim osobama, kao i njihovih
dosadašnjih iskustava i odnosa prema
stručnom usavršavanju u ovoj oblasti,
sa namerom da ovi podaci predstavljaju
bazu za planiranje programa kontinuira-
ne medicinske edukacije i drugih oblika
stručnog usavršavanja.
METOD
Za potrebe istraživanja kreiran je
upitnik koji se sastoji iz tri celine. U
prvom delu upitnika prikupljani su po-
daci o ispitanicima: socio-demografski
podaci (pol/rod, uzrast, mesto rođenja,
prebivalište) i podaci o profesionalnom
radu (zanimanje, broj godina radnog
staža, nivo i sektor zdravstvene zaštite);
drugi deo upitnika se odnosi na iskustva
i informisanost o radu s transrodnim
osobama, dok se treći deo bavi zastuplje-
nošću ovih tema u redovnom medicin-
skom obrazovanju i kasnijem stručnom
usavršavanju i spremnošću ispitanika da
se uključe u ovakav oblik stručnog usa-
vršavanja.
Prvobitna namera je bila da se poda-
ci prikupljaju u odabranim zdravstve-
nim ustanovama u više gradova Srbije,
ali je zbog otpora prve ustanove da zave-
de pisanu molbu za učešće u istraživanju
odlučeno da se prikupljanje podataka
obavi onlajn. Kako bi se obezbedila va-
lidnost podataka, instrument je prosle-
đivan direktno medicinskim radnicima
i saradnicima, s molbom da ga popune
i proslede svojim kolegama, a u mejlo-
vima je izričito naglašeno da se link ka
istraživanju ne prosleđuje na opšte mej-
ling-liste i da se ne postavlja na naloge
na društvenim mrežama. Upitnik je pro-
sleđen na preko 400 adresa, uključujući
i mejling-liste za stručno usavršavanje
više domova zdravlja. S obzirom na to
da su upitnik popunjavali zdravstveni
radnici i saradnici koji su bili spremni
da odvoje vreme za to, uzorak možemo
smatrati prigodnim.
PRIKAZ REZULTATA
Uzorak
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
Ispitanike u istraživanju čine zdrav-
stveni radnici i saradnici koji zdravstve-
nu delatnost obavljaju na teritoriji Srbije.
Konačan uzorak čini 65 ispitanika (72,3%
žena i 27,7% muškaraca). Prosečna sta-
rost ispitanika je 39 godina, pri čemu naj-
mlađi ispitanik ima 27 godina, a najstariji
66. Ispitanici su mahom iz većih gradskih
sredina: 67,7% je veći deo života provelo
Engrami
u gradu većem od 100.000 stanovnika,
26,2% u manjem gradu, a 6,2% na selu.
Dve trećine uzorka u trenutku ispitivanja
živi u Beogradu.
9
 Tabela 1.
Struktura uzorka prema stručnoj spremi

Profesija Frekvencija %

Lekari – specijalisti 24 36,9

Lekari opšte medicine 24 36,9

Medicinski tehničari/sestre 9 13,8

Zdravstveni saradnici/e 8 12,3

Ukupno 65 100,0

Najveći deo uzorka (73,8%) čine leka- sestre/tehničari i zdravstveni saradnici.

ri, dok prestalu četvrtinu čine medicinske

Tabela 2.
Struktura uzorka prema nivou zdravstvene zaštite u kome rade:

Nivo zdravstvene delatnosti Frekvencija %

Primarna zdravstvena zaštita 23 35,4

Sekundarna zdravstvena zaštita 13 20,0

Tercijarna zdravstvena zaštita 27 41,5

· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

Bez odgovora 2 3,1

Ukupno 65 100,0

Kada je reč o nivou zdravstvene za-
štite, najviše ispitanika (41,5%) radi u
tercijarnoj zdravstvenoj zaštiti, zatim u
primarnoj (35,4%), a najmanje u sekun-
darnoj. Tri četvrtine ispitanika radi is-
Engrami
Uzorak je prema broju godina rada u
struci relativno uravnotežen, s tim što je
najmanje ispitanika koji imaju preko 30
godina radnog iskustva u struci. Nešto
manje od polovine uzorka ima više od 10

ključivo u državnim ustanovama, a 12,3% godina radnog iskustva.

radi u privatnoj, odnosno i u privatnoj i u
državnoj praksi.

10
Tabela 3.
Struktura uzorka prema godinama rada u struci
Godine rada u struci Frekvencija
Do 2 godine
2-5 godina
6-10 godina
11-15 godina
16-20 godina
21-30 godina
Više od 30 godina
Ukupno
Lični i profesionalni
kontakt s osobama iz LGBT
zajednice
Devet od deset ispitanika u našem
uzorku je u nekom trenutku bilo u kon-
taktu sa osobom iz LGBT zajednice. Tako
47,7% ispitanika izjavljuje da su upoznali
osobu homoseksualne orijentacije, 4,6%
je upoznalo transrodnu osobu, a 41,5%
poznaje i osobu homoseksualne orijenta-
cije i transrodnu osobu.
U instrument smo uključili pitanja
koja se odnose na rad s homoseksualnim
i transrodnim pacijentima. U profesio-
nalnom setingu velika većina ispitanika
(83,1%) se u praksi susrela s pacijentima
istopolne orijentacije, a dvostruko manji
broj ispitanika (43,1%) sa transrodnim
pacijentima.
%
11 16,9
15 23,1
8 12,3
7 10,8
9 13,8
13 20,0
2 3,1
65 100,0
Informisanost o procesu
prilagođavanja pola
Mada pojam transrodnosti obuhvata
širok spektar različitih identiteta, odlučili
smo da se u ovom istraživanju fokusira-
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
mo na najvidljiviji deo ove marginalizo-
vane grupe: transpolne osobe, odnosno
osobe koje svoj identitet doživljavaju u
binarnim kategorijama i žele da svoje telo
prilagode rodnom identitetu putem hor-
monsko-hirurškog-tretmana. Pored toga,
Pravilnik koji reguliše rad naše Republič-
ke stručne komisije za transrodna stanja
pre svega se odnosi na transpolne osobe.
Engrami
Ipak, važno je da naglasimo da su rodno
nebinarne osobe i osobe drugih trans
identiteta prepoznate kao posebno oset-
ljiva grupa u zdravstvenom sistemu[22].
Kako bismo bili sigurni da će pitanja biti
11
 razumljiva i onim ispitanicima kojima
ova oblast nije bliska, odlučili smo da za
proces usklađivanja tela s rodnim identi-
tetom/prilagođavanja pola koristimo pri-
hvaćeniji izraz promena pola.
Zdravstveni radnici i saradnici iz na-
šeg istraživanja svoja znanja o procesu
prilagođavanja pola ocenjuju relativno
nisko: 58,5% ispitanika izjavljuje da zna
gde da upiti osobu koja želi da prila-
godi pol, dok značajno manji procenat
(43,1%) procenjuje da su upoznati s
konkretnim koracima. Posebno je važ-
no istaći da svega nešto više od trećine
ispitanika (38,5%) smatra da poseduje
dovoljno znanja o radu s transrodnim
osobama za posao koji obavljaju.

Tabela 4.
Samoprocena znanja potrebnih za rad s transrodnim pacijentima
Godine rada u struci Slažem se Ne slažem se Nisam siguran
Ukoliko bi mi se obratila osoba koja želi
da promeni pol, znao/la bih gde da je 38 (58,5%) 3 (4,6%) 24 (36,9%)
uputim radi procesa promene pola.
Upoznat/a sam sa koracima koje obuhvata
28 (43,1%) 14 (21,5%) 23 (35,4%)
proces promene pola.
Moja znanja o osobama koje žele da
promene pol/jesu promenile pol sasvim su 25 (38,5%) 19 (29,2%) 21 (32,3%)
dovoljna za posao koji obavljam.

Kada je reč o poznavanju procesa isključivo na znanja o procesu prilago-

prilagođavanja pola u Srbiji, vidimo da đavanja pola kod nas, značajno je da
procenat tačnih odgovora (zatamnjeni nijedna osoba nije tačno odgovorila na
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

podvučeni odgovori) varira, kao i da sva pitanja (najveći broj tačnih odgovo-
je generalno visok procenat odgovora ra u ovom istraživanju – 10 od 12 – ima
“Nisam siguran”. Ukoliko posmatramo dvoje ispitanika), a prosečan broj tačnih
prvih dvanaest stavki koje se odnose odgovora je šest.

Tabela 5.
Samoprocena znanja potrebnih za rad s transrodnim pacijentima

Godine rada u struci Slažem se Ne slažem se Nisam siguran

U Srbiji je moguće uraditi hiruršku
Engrami

62 (95,4%) 0 (0,0%) 3 (4,6%)

promenu pola.
Osobe koje promene pol trebalo bi da
29 (44,6%) 12 (18,5%) 24 (36,9%)
doživotno budu na hormonskoj terapiji.
Za proces promene pola u Srbiji
53 (81,5%) 2 (3,1%) 10 (15,4%)
neophodna je saglasnost psihijatra.
12
 Godine rada u struci Slažem se Ne slažem se Nisam siguran
Troškovi hormonske terapije u Srbiji
finansiraju se iz sredstava obaveznog 20 (30,8%) 11 (16,9%) 34 (52,3%)
zdravstvenog osiguranja.
Osobe koje žele da promene pol su pod
34 (52,3%) 13 (20,0%) 18 (27,7%)
većim rizikom da pokušaju suicid.
U por฀฀edjenju s opštom populacijom,
osobe koje žele da promene pol češće
12 (18,5%) 33 (50,8%) 20 (30,8%)
zloupotrebljavaju alkohol i druge
psihoaktivne supstance.
Hormonska terapija za promenu pola
može povećati rizik od različitih bolesti,
40 (61,5%) 8 (12,3%) 17 (26,2%)
kao što su dijabetes, srčane bolesti,
kancer itd.
U Srbiji se 65% troškova hirurške
promene pola finansira iz sredstava 18 (27,7%) 4 (6,2%) 43 (66,2%)
obaveznog zdravstvenog osiguranja.
U Srbiji postoji Pravilnik kojim su
37 (56,9%) 2 (3,1%) 26 (40,0%)
regulisani koraci u procesu promene pola.
Celokupan proces promene pola traje
8 (12,3%) 42 (64,6%) 15 (23,1%)
nekoliko nedelja.
Za hiruršku promenu pola nije neophodno
7 (10,8%) 44 (67,7%) 14 (21,5%)
prethodno uzimanje hormona.
Osobama koje žele da promene pol
obavezno se odstranjuju reproduktivni 13 (20,0%) 26 (40,0%) 26 (40,0%)
organi.
Ukoliko bi mi se javila osoba koja želi

· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

da promeni pol, obraćao/la bih joj se u
30 (46,2%) 19 (29,2%) 16 (24,6%)
skladu sa polom i imenom koje stoji u
dokumentima.

Pitanje: Pred vama se nalazi niz iska- nim načinom oslovljavanja transrodnih
za o proceduri promene pola u Srbiji. osoba.
Molimo Vas da ih procenite kao tačne ili
netačne, odnosno da izaberete odgovor Zastupljenost tema
“Nisam siguran” ukoliko vam odgovor istopolne seksualne
nije poznat. orijentacije i transrodnosti
Engrami

Poslednje pitanje, koje se odnosi na tokom školovanja i stručnog

oslovljavanje transrodnih osoba, nije
formulisano kao da ispituje znanja, već
ponašanje. Kao što vidimo, tek tri od
deset ispitanika je upoznato sa adekvat-
usavršavanja
Jedan od ciljeva ovog istraživanja je
da mapira ne/postojanje LGBT tema to-
13
 kom školovanja i kasnijeg stručnog usa-
vršavanja zdravstvenih radnika/ca i sa-
radnika/ca. Seksualnu orijentaciju i rodni
identitet smo tretirali kao dve odvojene
teme i pitali smo ispitanike da li su se sa
njima susretali tokom školovanja i tokom
stručnog usavršavanja.
Dobijeni rezultati ukazuju na to da
se približno polovina ispitanika nije su-
sretala s temama seksualne orijentacije i
rodnog identiteta niti tokom formalnog
obrazovanja, niti tokom kasnijeg struč-
nog usavršavanja. Ispitanici koji su se to-
kom školovanja susretali s LGBT temama
izveštavaju o većoj zastupljenosti seksual-
ne orijentacije u odnosu na rodni iden-
titet. Sličan odnos postoji i kod stručnog
usavršavanja po završetku formalnog
obrazovanja, s tim što je, u odnosu na
redovno školovanje, veći broj ispitanika
koji su sticali dodatna znanja o ovim te-
mama, a manji je procenat onih koji nisu
sigurni da li su te teme obrađivane na
programima koje su pohađali.

Tabela 6.
Zastupljenost seksualne orijentacije i rodnog identiteta tokom školovanja
Godine rada u struci Da Ne Nisam siguran/a
Seksualna orijentacija/homoseksualnost
24 (37,5%) 29 (45,3%) 11 (17,2%)
tokom redovnog medicinskog obrazovanja
Rodni identitet/transrodnost tokom
18 (27,7%) 38 (58,5%) 9 (13,8%)
redovnog medicinskog obrazovanja
Seksualna orijentacija / homoseksualnost
28 (43,1%) 34 (52,3%) 3 (4,6%)
tokom stručnog usavršavanja
Rodni identitet/transrodnost tokom
22 (33,8%) 36 (55,4%) 7 (10,8%)
stručnog usavršavanja
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

Pitanje: Da li ste se tokom redovnog medicinskog obrazovanja/kasnijeg stručnog

usavršavanja susretali sa navedenim temama.

Stavovi prema uključivanju traju da bi LGBT teme trebalo da budu

LGBT tema u školovanje i
stručno usavršavanje
Set pitanja odnosi se na stavove prema
uključivanju LGBT tema u proces medi-
Engrami
zastupljenije tokom osnovnih studija me-
dicine (75,4%), kao i da budu uključene u
redovne programe stručnog usavršavanja
(90,8%). Takođe, tri četvrtine ispitani-
ka izjavljuje da su spremni da pohađaju

cinskog obrazovanja i stručnog usavrša- kontinuiranu medicinsku edukaciju koja

vanja, kao i identifikovanje tema za koje
bi ispitanici bili zainteresovani da se nađu
u programu stručnog usavršavanja za rad
sa trans osobama. Naši ispitanici sma-
14
bi kao temu imala upravo rad s transrod-
nim osobama.
U upitniku su zatim navedene teme i
od ispitanika se tražilo da se izjasne da li
bi želeli da učestvuju u stručnom usavr- (u proseku preko 80%), nego kada je pi-
šavanju koje obuhvata datu temu. Intere- tanje formulisano uopšteno – o radu sa
santno je da su ispitanici pokazali veću transpolnim osobama.
zainteresovanost za pojedinačne teme

Tabela 7.
Teme za stručno usavršavanje za rad s transrodnim osobama

Ponu฀djena tema Da Ne
opšte informacije o osobama koje su promenile pol/žele da
promene pol (ko su trans osobe, koji sve identiteti se tu nalaze, 61 (93,8%) 4 (6,2%)
kako ih posmatra medicina)
zdravstvene potrebe osoba koje žele da promene pol/jesu
60 (92,3%) 5 (7,7%)
promenile pol
psihološke potrebe osoba koje žele da promene pol/jesu
58 (89,2%) 7 (10,8%)
promenile pol
informacije o procesu promene pola 56 (86,2%) 9 (13,8%)

psihijatrijsko praćenje osobe tokom procesa promene pola 53 (81,5%) 12 (18,5%)

hormonska terapija tokom procesa promene pola 53 (81,5%) 12 (18,5%)

procedure upućivanja osoba koje žele da promene pol timu za
54 (83,1%) 11 (16,9%)
rodni identitet
hirurške intervencije tokom procesa promene pola 49 (75,4%) 16 (24,6%)

Pitanje: Da li biste želeli da navedene teme budu uključene u program stručnog

· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

usavršavanja o radu s transrodnim osobama?

Devet od deset ispitanika je zainte- i dalje nedovoljno zastupljene u našem

resovano da stekne opšta znanja o tran-
srodnim osobama i da bolje razume nji-
hove zdravstvene i psihološke potrebe,
dok je interesovanje za specifične kom-
ponente procesa prilagođavanja pola
nešto niže, mada i dalje veoma visoko.
stručnom obrazovanju i kasnijem struč-
nom usavršavanju, a LGBT osobe su i
dalje jedna od grupa prema kojima je u
istraživanjima javnog mnjenja ispoljena
najveća socijalna distanca[23]. Imajući u
vidu značaj hipoteze kontakta[24] za sma-
Engrami

njenje predrasuda i socijalne distance, u

Diskusija
Teme koje se odnose na seksualnu
orijentaciju i (transrodni) identitet su
istraživanje smo uključili pitanja koja se
odnose na lični i profesionalni kontakt sa
LGBT osobama. Izuzetno visok procenat
ispitanika koji su imali lični ili profesio-
15
 nalni kontakt sa osobama iz LGBT zajed-
nice dramatično odstupa od istraživanja
javnog mnjenja u Srbiji, prema kome sve-
ga 18% ispitanika[25] izjavljuje da pozna-
je osobu iz LGBT zajednice. Na osnovu
ovih rezultata možemo zaključiti da je
naš uzorak visoko selekcionisan u smi-
slu pozitivnijih stavova i boljeg pozna-
vanja tema koje se tiču istopolne seksu-
alne orijentacije i rodnog identiteta. Iako
uzorak nije reprezentativan, u dobijenim
podacima su primetni određeni obrasci
koji nam mogu biti važni za razumeva-
nje informisanosti zdravstvenih radnika
i saradnika o radu sa transrodnim oso-
bama i za planiranje programa struč-
nog usavršavanja i budućih istraživanja.
Mada bismo na osnovu specifične
selekcionisanosti uzorka mogli očekivati
visok stepen poznavanja tema iz oblasti
transrodnosti, iz dobijenih podataka vi-
dimo da to nije slučaj. Najveći procenat
tačnih odgovora je na opštim pitanjima
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
poput informisanosti o mogućnosti pri-
lagođavanja pola i neophodnosti sagla-
snosti psihijatra za započinjanje samog
procesa, dok je manji broj ispitanika upo-
znat sa hormonskom terapijom i teškoća-
ma s mentalnim zdravljem karakteristič-
nim za ovu populaciju. S druge strane,
pitanje mentalnog zdravlja transrodnih
osoba je izuzetno važno pošto istraži-
Engrami
vanja nedvosmisleno pokazuju da je u
ovoj populaciji veća prevalenca mental-
nih poremećaja (pre svega depresivnosti,
anksioznosti i zloupotrebe psihoaktivnih
supstanci)[26], kao i suicidalne ideacije i
16
pokušaja suicida[27] u odnosu na opštu
populaciju, a bitno je imati u vidu i da se
ovakvi podaci danas razumeju pre svega
kao posledica izloženosti različitim as-
pektima stigmatizacije[28], koje su izraže-
ne i u našem društvu. Takođe, zdravstve-
ni radnici bi trebalo da imaju na umu da
je potvrđen pozitivan uticaj medicinskog
prilagođavanja pola na mentalno zdravlje
transrodnih osoba, bilo da je reč samo o
hormonskom tretmanu[29] ili hormon-
sko-hirurškim intervencijama[30].
Pitanje na koje posebno želimo da
skrenemo pažnju jeste način oslovljava-
nja transrodnih osoba. U našem uzorku
manje od trećine zdravstvenih radnika
izjavljuje da bi pratilo princip samoodre-
đenja, odnosno prihvatilo rod i ime koje
je osoba sama izabrala i tako joj se obra-
ćali. Pitanje oslovljavanja transrodnih
osoba i uopšte pitanje jezika kojim se sa
njima i njima govori je prepoznato kao
bitno i unutar zdravstvenog setinga[31], a
podaci ukazuju i da odgovarajuće oslov-
ljavanje ima pozitivan efekat na mentalno
zdravlje[32]. S druge strane, iako je pitanje
usklađenosti dokumenata sa identitetom
osobe veoma važno za mentalno zdravlje
(pa i zaštitu od nasilja i diskriminacije),
kod nas je procedura za dobijanje od-
govarajućih dokumenata dugo godina
bila potpuno neodgovarajuća[33]: sve do
početka 2019. godine transrodne osobe
su mogle da dobiju podatke sa odgova-
rajućim imenom i oznakom pola tek po
završenoj genitalnoj operaciji. Imajući u
vidu da proces medicinskog prilagođa-
vanja pola traje godinama, kao i da nisu
sve transrodne osobe zainteresovane
za ovu invazivnu i ireverzibilnu inter-
venciju[34], jasno je zašto ovakva prak-
sa nije bila odgovarajuća. Zato je važno
da zdravstveni radnici razumeju ovu
specifičnost rada s transrodnim oso-
bama i u komunikaciju s pacijentima
uvedu i pitanje o načinu oslovljavanja.
Kada pogledamo zastupljenost tema
koje se odnose na seksualnu orijentaciju
i rodni identitet tokom školovanja i ka-
snijeg stručnog usavršavanja, uočavamo
veću zastupljenost seksualne orijenta-
cije u odnosu na transrodnost, ali i veći
procenat ispitanika koji se ovim temama
bavio tokom stručnog usavršavanja nego
tokom obaveznog školovanja. Mogući ra-
zlog za ovu diskrepancu možemo tražiti u
interesovanju naših ispitanika za ove teme
i ličnoj inicijativi da se u ovim oblastima
dalje stručno usavršavaju, nasuprot una-
pred propisanom kurikulumu tokom for-
malnog medicinskog obrazovanja. Pored
toga, treba imati u vidu i pozitivne poma-
ke kada je reč o programima formalnog
obrazovanja. U prethodne dve godine su
studenti prve i druge godine Medicinskog
fakulteta u Beogradu pokazali visok ste-
pen zainteresovanosti za izborni predmet
Mentalno zdravlje, u okviru koga je jedna
od tema koje se obrađuju Rodni identitet
i stigmatizacija, a tokom specijalističkih
studija iz psihijatrije, u obavezna preda-
vanja spada i upoznavanje sa radom sa
transrodnim i rodno nekonformiranom
osobama pri Kabinetu za transrodna sta-
nja Klinike za psihijatriju KCS1. Takođe,
veoma ohrabruju visoki procenti zdrav-
stvenih radnika koji su u ovom istraživa-
nju naveli da su zainteresovani za stručna
usavršavanja u oblasti rada s transrodnim
osobama, ne samo kad je reč o sticanju
opštih znanja, već i specifičnih koraka
uključenih u proces prilagođavanja pola.
Mada su članovi našeg tima za rodni
identitet autori brojnih tekstova u časo-
pisima od međunarodnog značaja i ak-
tivni izlagači na domaćim i inostranim
kongresima, naši rezultati ukazuju da je
potrebno intenzivirati rad usmeren ka
kolegama zdravstvenim radnicima i sa-
radnicima u primarnoj, sekundarnoj i
tercijarnoj zdravstvenoj zaštiti u Srbiji.
Jedan od mogućih koraka u smeru bolje
informisanosti o radu s transrodnim pa-
cijentima jeste i objavljivanje radova koji
će se baviti zdravstvenom negom i pro-
cesom prilagođavanja pola kod nas, što
je već praksa u nekim zemljama[35], za-
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
tim zalaganje za veću zastupljenost ovih
tema tokom formalnog medicinskog ob-
razovanja, kao i periodično sprovođenje
istraživanja na većem (po mogućnosti
reprezentativnom) uzorku zdravstvenih
radnika koja bi nam omogućili dublji
uvid u poznavanje ove teme i poslužilo
kao osnova za planiranje daljih aktivnosti.
ZAKLJUČAK
Engrami
Fenomen rodnog identiteta i tran-
srodnosti je i dalje nedovoljno poznat
ne samo među opštom, već i stručnom
1
Zahvaljujem se recenzentu na ovom komentaru. 17
 javnošću. Zbog trenda porasta broja
obraćanja timu za rodni identitet mo- TRANSGENDER
žemo očekivati i veći udeo transrodnih
pacijenata u sistemu opšte zdravstvene
PHENOMENON
zaštite, što aktualizuje pitanje kompeten- IN SERBIA IN THE
tnosti zdravstvenih radnika za rad s ovim
pacijentima. Iako je uzorak u našem
21ST CENTURY –
istraživanju prigodan, stepen upoznato- KNOWLEDGE AND
sti s različitim aspekatima medicinskog
prilagođavanja pola je relativno nizak, EXPERIENCES
uključujući i aspekte koji se odnose na
mentalno zdravlje. S druge strane, zdrav-
OF HEALTH
stveni radnici koji su učestvovali u ovom PROVIDERS
istraživanju jasno artikulišu potrebu za
dodatnim usavršavanjem u ovoj obla-
ON GENDER
sti i jasno pokazuju svoju zainteresova- AFFIRMATION
nost da se uključe u programe stručnog
usavršavanja. Naše istraživanje ukazuje PROCESS
na potrebu za dodatnom edukacijom
zdravstvenih radnika o radu sa transrod- Jelena Vidić
nim osobama tokom redovnog medi-
cinskog obrazovanja i kasnijeg stručnog Geten, centar za prava LGBTIQ osoba
usavršavanja. Dobijeni podaci se mogu
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

koristiti kao osnova za planiranje pro-

grama stručnog usavršavanja, ali i kao
UDK: 17.029.35:314.6.517
osnova za buduća istraživanja koja će
doi: 10.5937/engrami41-28757
dalje produbljivati i proširivati ovu temu.
Engrami

IZJAVA O KONFLIKTU INTERESA

Ne postoji konflikt interesa.

18
 Summary additional professional trainings. Our
data can be used as a basis for planning
Introduction. In the past ten years of various trainings and for future re-
significant changes have happened in search.
conceptualization and treatment of
transgender phenomenon. Treatment Key words:
has been individualized and more transgender, health providers, gender
grounded in the model of informed con- reassignment; depsychopathologization
sent, more referrals to the gender clinics
and gender teams has been recorded,
and the ICD-11 finally removed gender
dysphoria from the chapter on mental
disorders to a separate chapter on sexual
health.
Objective. Having in mind these
changes and the preparation for the up-
coming implementation of ICD-11, we
can expect more transgender patients in
primary, secondary and tertiary health
care. Therefore we conducted this re-
search aiming to assess level of knowl-
edge and experiences of health providers
on working with transgender patients.

· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2

Method of work. We used quali-
tative methodology and online survey
created for this research. The sample is
convenient.
Results. Final sample consists of 65
health providers. Data indicates relative-
ly low level of knowledge on different as-
pects of gender affirmation process, but
also high level of interest in additional
Engrami

professional training in this area.

Conclusion. Data indicates the need
for additional training of health provid-
ers on working with transgender people
during regular medical education and
19
 LITERATURA / LITERATURE
1. Stryker S. Transgender history,
homonormativity and disciplinarity.
Rad Hist Review. 2008;100:145-157. htt
ps://10.1215/01636545-2007-026
2. Drescher, J. (2010). Queer Diagnoses:
Parallels and Contrasts in the History of
Homosexuality, Gender Variance, and the
Diagnostic and Statistical Manual. Arch
Sex Behav 2010, 39: 427–460. https://doi.
org/10.1007/s10508-009-9531-5. PMID:
19838785
3. Benjamin H. The Transsexual
Phenomenon. New York: Julian Press;
1966.
4. Breger J, Green R, Laub D, Reynolds
C, Walker P, Wollman, L. Standards of
Care. The hormonal and surgical sex
reassignment of gender dysphoric
persons, 1st ed. Harry Benjamin
International Gender Dysphoria
Association; 1979.
5. Burke, M. Resisting pathology: GID and
the contested terrain of diagnosis in
the transgender rights movement. In:
McGann, PJ, Hutson, J, editors. Sociology
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
of Diagnosis. (Advances in Medical
Sociology, Vol. 12), Bingley: Emerald
Group Publishing Limited; 2011, pp:.183-
210. https://doi.org/10.1108/S1057-
6290(2011)0000012013
6. Coleman E, Bockting W, Botzer M,
Cohen-Kettenis P, DeCuypere G, Feldman
J, Fraser L, Green J, Knudson G, Meyer
W.J, Monstrey S, Adler RK, Brown GR,
Devor AD, Ehrbar R, Ettner R, Eyler E,
Garofalo R, Karasic DH, Lev AI, Mayer
Engrami
G, Meyer-Bahlburg H, Hall BP, Pfaefflin
F, Rachlin K, Robinson B, Schechter
LS, Tangpricha V, van Trotsenburg M,
Vitale A, Winter S, Whittle S, Wylie KR,
Zucker K (2012) Standards of Care for
20
the Health of Transsexual, Transgender,
and Gender-Nonconforming People,
Version 7, International Journal of
Transgenderism, 13:4, 165-232, DOI:
10.1080/15532739.2011.700873
7. Ibid:181-182.
8. Cavanaugh T, Hopwood R., Lambert
C. Informed consent in the Medical
Care of Transgender and Gender-
Nonconforming Patients. AMA J Ethics.
2016;18(11):1147:1155. https://doi.
org/10.1001/journalofethics.2016.18.11.
sect1-1611. PMID: 27883307.
9. P. Dunne, Transgender sterilization
requirements in Europe. Med Law Rev.
2017;25:554-81. https://doi.org/10.1093/
medlaw/fwx028
10. American Psychiatric Association (APA).
Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders: DSM-V. Washington,
DC: American Psychiatric Association;
2013.
11. Protić ฀. (ur.) ICD-10. Klasifikacija
mentalnih poremećaja i poremećaja
ponašanja. Klinički opisi i dijagnostička
iskustva. Beograd: Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva; 1992.
12. Reed JM, Drescher J, Kruger R. et al.
Disorders related to sexuality and gender
identity in the ICD-11: revising the
ICD-10 classification based on current
scientific evidence, best clinical practices
and human rights consideration. Word
Psychiatry. 2016;15(3):205-221. https://
doi.org/10.1002/wps.20354
13. White BP, Fontenot, HB. Transgender
and non-conforming persons’ mental
healthcare experiences: An integrative
review. Arch Psychiatr Nurs. 2019;33:203-
210. doi: 10.1016/j.apnu.2019.01.005.
PMID: 30927991
14. Verbeek MJA, Hommes MA, Stutterheim
 SE, van Lankveld JJDM. Bos AER.
Experiences with stigmatization among
transgender individuals after transition:
A qualitative study in the Netherlands.
International Journal ofTransgender
Health. 2020;21(2):220-233, https://doi.
org/10.1080/26895269.2020.175052
15. Robles R, Fresan A, Vega-Ramirez H, Cruz-
Islas J, Rodrigues-Perez V, Dominguez-
Martinez T, Reed G. Removing transgender
identity from the classification of mental
disorders: a Mexican field study for
ICD-11. Lancet Psychiatry 2016;3:850-
59. https://doi.org/10.1016/S2215-
0366(16)30165-1.
16. Vujovic S, Popovic S, Sbutega-Milosevic
G, Djordjevic M, and Gooren L.
Transsexualism in Serbia: A twenty-year
follow-up study. J Sex Med. 2009;6:1018–
1023. https://doi.org/10.1111/j.1743-
6109.2008.00799.x. PMID: 18331254
17. Duišin D., Barišić J, Stojanović B,
Kojović V, Bižić M., Vujović S, ฀or฀ević
M. Transgender Health Care in Serbia.
Proceedings of the 2nd EPATH conference
Contemporary Trans Health in Europe:
Focus on Challenges and Improvements;
2017 April 6-8; Belgrade, Serbia.
18. Arnoldussen M, Steensma TD, Popma A,
van der Miesen AIR, Twisk JWR, de Vries
ALC. Re-evaluation of the Dutch approach:
are recently referred transgender
youth different compared to earlier
referrals? Eur Child Adolesc Psychiatry.
2020;29:803–811. doi: 10.1007/s00787-
019-01394-6. PMID: 31473831 PMCID:
PMC7305255
19. Handler T, Hojilla JC, Varghese R.
Wellenstein W, Satre DD, Zaritsky
E. Trends in Referrals to a Pediatric
Transgender Clinic. Pediatrics.
2014;144(5). doi: 10.1542/peds.2019-1368
20. Bizic MR, Jeftovic M, Pusica S, et al.
Gender Dysphoria: Bioethical Aspects
of Medical Treatment. Biomed Res Int.
2018;2018:9652305. Published 2018 Jun
13. doi:10.1155/2018/9652305
21. Duišin D, ฀Ðor฀ević M, editors.
Transseksualizam: multidisciplinarni
fenomen. Beograd: Beogradski centar za
urogenitalnu rekonstruktivnu hirurgiju;
2016.
22. Burgwal A, Gvianshishvili N, Hard V. et
al. Health disparities between binary and
non binary trans people: a community-
driven survey. International Journal of
Transgenderism. 2019;20(2-3):218-229.
https://doi.org/10.1080/15532739.2019.
1629370
23. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti.
Izveštaj o istraživanju javnog mnjenja.
Odnos gra฀ana i gra฀anki prema
diskriminaciji u Srbiji; 2019. Available at:
http://ravnopravnost.gov.rs/wp-content/
uploads/2019/11/izvestaj-o-istrazivanju-
javnog-mnjenja.pdf
24. Pettigrew, TF, Tropp LR, Wagner U,
Christ O. Recent advances in intergroup
contact theory’, International Journal of
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
Intercultural Relations, 2011;35(3):271–
280. https://doi.org/10.1016/j.
ijintrel.2011.03.001
25. National Democratic Institute. NDI
Public opinion poll in the Balkans on
LGBTI communities. (cited 2020 Oct 7).
Preuzeto sa: https://www.slideshare.net/
NDIdemocracy/ndi-public-opinion-poll-in-
the-balkans-on-lgbti-communities.
26. Bockting WO, Miner MH, Swinburne
Engrami
Romine RE, Hamilton A, Coleman E.
Stigma, mental health, and resilience
in an online sample of the US
transgender population. Am J Public
Health. 2013;103:943–951. https://doi.
21
 org/10.2105/ajph.2013.301241. PMID:
23488522.
27. Smiley A, Burgwal A, Orre, C, Summanen,
E, Garcia Niento, I, Vidić J, Motmans J,
Kata J, Gvianishvilli N, Hard V, Kohler
R. Overdiagnosed but Underserved.
Trans Heathcare in Georgia, Poland,
Serbia, Spain, and Sweden: Trans Health
Survey. TGEU. Preuzeto sa: https://
tgeu.org/wp-content/uploads/2017/10/
Overdiagnosed_Underserved-
TransHealthSurvey.pdf
28. Valentine S, Shipherd J. A systematic
review of social stress and mental health
among transgender and gender non-
conforming people in the United States.
Clin Psychol Rev. 2018;66:24-38. https://
dx.doi.org/10.1016%2Fj.cpr.2018.03.003.
PMID: 29627104.
29. Colizzi M, Costa R, Todarello O.
Transsexual patients psychiatric
comorbiditiy and positive effects of
cross-sex hormonal treatment on mental
health: Results from a longitudinal
study. Psychoneuroendocrinology.
2016;39:65-73. https://doi.org/10.1016/j.
· vol. 42 · jul-decembar 2020. · br. 2
ideation, and suicidal behavior among
transgender youth. J Adolesc Health.
2018;63(4):503-505. DOI: 10.1016/j.
jadohealth.2018.02.003 PMID: 29609917
33. Simić J. Medicinsko-pravni aspekti
transseksualnosti - u susret priznavanju
pravnih posledica promene pola u Srbiji.
Pravni zapisi. 2012:3(2):299-322.
34. Hage JJ, Karim RB. (2000). Ought
GIDNOS get nought? Treatment options
for transsexual gender dysphoria. Plast
Recontr Surg. 2000;105:1222-7. https://
doi.org/10.1097/00006534-200003000-
00063. PMID: 10724285
35. Bowman C, Goldberg JM. Care of the
patient undergoing sex reassignment
surgery. International Journal of
Transgenderism. 2006; 9(3-4):135–165.
https://doi.org/10.1300/J485v09n03_07

psyneuen.2013.09.029. PMID: 24275005

30. Bränström, R., & Pachankis, J. E.
Reduction in Mental Health Treatment
Utilization Among Transgender
Individuals After Gender-Affirming
Surgeries: A Total Population Study.
American Journal of Psychiatry,
2019;177(8):727-734. https://doi.
org/10.1176/appi.ajp.2019.19010080.
31. Bouman WP, Schwend AS, Motmans,
J. et al. Language and trans health.
Engrami

International Journal of Transgenderism.

2016;18(1):1-6. https://doi.org/10.1080/1
5532739.2016.1262127
32. Russell S, Pollitt A, Li G, Grossman Jelena Vidić
A. Chosen name use is linked to
reduced depressive symptoms, suicidal vidic.jelena@gmail.com
22