ANG PUNO NG AVOCADO

By: Marcelino A. Foronda

Nag-aatubili siyang tumayo sa harap ng gate at tinitigan ang simpleng istruktura sa kanyang harapan. Ito ay
isang gusali na nasa pagitan ng isang kubo at isang chalet, at mula sa kanyang kinatatayuan, makikita niya
ang mga lumulubog na kahoy na dingding at bahagi ng yero sa bubong na tila bumabagsak mula sa mga biga.
Nang sa wakas ay itinulak niya ang gate at pumasok sa bakuran, napansin niya ang masaganang pagtubo ng
mga damo na tumakip sa lupang dati niyang tinamnan ng mga bulaklak. Umakyat siya sa mababang hagdan,
na nasa proseso na rin ng pagkasira. Sa may sira-sirang balkonahe, nakatayo pa rin ang sinaunang duyan na
natatakpan ng alikabok at sapot ng gagamba. Maraming beses, sa nakaraan, siya ay umupo sa duyang iyon,
nag-iisip ng hinaharap, at, kapag sinasaklot siya ng pangungulila, iniisip niya ang kawayang bahay sa tabi ng
sapa sa lupain kung saan ang mga puno ay matatangkad at malalakas, libu-libong milya ang layo.

Hindi niya alam kung paano siya nagkaroon ng lakas na bumalik sa bahay na iyon nang hapon na iyon: ito ay
isang puwersa na hindi niya kayang labanan. Ang kanyang bayaw at asawa nito ay napakaunawain. Kinupkop
nila siya sa kanilang bubong matapos ang nangyari. “Huwag kang lumingon,” payo ng kanyang hipag.
“Kalimutan mo na ang nakaraan.” At sinabi ng kanyang bayaw: “Ang aming tahanan ay tahanan mo rin. Sa
ilalim ng walang pagkakataon ay bumalik ka sa bahay na iyon. Magdudulot lamang ito ng iyong kalungkutan at
sakit.” Tulad ng hapon na iyon, may iba pang mga pagkakataon na ang puwersa na bumalik ay bumabalot sa
kanya, isang bulag, baliw na pagnanais na halos hilahin siya patungo sa bahay na iyon, ngunit sa ganap na
pag-unawa, palagi siyang sinusundo ng kanyang bayaw. Nasa balkonahe na siya ngayon ngunit hindi na siya
naglakas-loob na pumunta pa sa loob at sa halip ay umupo sa duyan, hindi alintana ang alikabok at sapot ng
gagamba na tumakip dito.

Ang babae ay nasa huling bahagi ng kanyang limampu’t taon. May hitsura siya ng tuberkulosis sa kanyang
nakayukong balikat, sa kanyang manipis na dibdib, sa mga buto-buto niyang kamay, at sa mga hukay na
pisngi na dumidikit sa matatangos na buto ng pisngi na parang siya ay sumisipsip ng isang malaking hindi
nakikitang tabako. Ang kanyang mga mata ay matalas pa rin ngunit may nakakatakot na horror sa mga ito. Tila
wala sa sarili siyang nakatitig sa malayo, lampas sa bakod na naghihiwalay sa bakuran mula sa daan sa harap
ng bahay. at sinuyod niya ng tingin ang malawak na taniman ng ubas na walang katapusang umaabot sa
kalangitan. Malaki ang kahulugan sa kanya ng mga taniman ng ubas. Ang mga ito ay nangangahulugan ng
buhay at mga pag-asa at mga ambisyong matutupad—ngunit iyon ay pangarap ng kahapon. Siya ay
nagbuntong-hininga.

Ang hangin ng hapon ay sandaling dumaan sa bakuran, at narinig niya ang mahinang kaluskos ng mga dahon
ng abokado. Nakatitig siya ngayon sa maliit na puno ng abokado na may kulubot na katawan at manipis na
mga sangang mukhang malungkot. Nakatayo ito nang katawa-tawa sa isang dulo ng harapang bakuran,
malapit sa daan, at ngayon ang matataas na damo ay lumago nang makapal at ligaw sa paligid nito (marahil
ay tinatakpan ang sugat sa katawan, naisip niya.) Ngunit sigurado siyang nandoon pa rin ang sugat—na
mananatili ito hangga’t nabubuhay ang puno.
Mula sa malalawak na taniman, narinig niya ang isang tao na kumakanta ng isang awit na hindi niya agad
naunawaan, ngunit habang papalapit ang mga lalaki sa daan, naging malinaw ang mga salita ito ay isang awit
na nagsasalaysay ng hindi nasukliang pag-ibig, ng pagkadismaya ng mangingibig at ng kanyang kamatayan.

Pag-ibig at kamatayan: noong mga nakaraang taon, wala ang mga itong kahulugan para sa kanya sila ay mga
salita lamang ng isang sentimental na awit ng rehiyong iyon sa lumang bansa kung saan siya nagmula.
Naalala niya, ang mga binatang umiibig sa bario, aawit ng kantang iyon kasabay ng tugtog ng gitara, habang
sila ay nagharana sa kanilang mga kasintahan. Noon ay parang katawa-tawa sa kanya iyon halos bata-bata pa
ang dating ngunit ngayong naririnig niya ang awit na iyon, sa kapaligiran na libu-libong milya ang layo, hindi na
ito tunog katawa-tawa o bata-bata man. At naisip niya ang tahanan. Kasabay ng pag-iisip na iyon ay ibinaling
niya ang kanyang tingin sa sahig na sira-sira na umiingit pa rin habang siya ay nagbabago ng timbang sa
duyan. Siya ang nagtayo ng bahay na ito, naisip niya. Itinayo niya ito gamit ang kanyang sariling mga kamay.

Tumigil ang awit. Tumayo siya mula sa silya at bumaba ng hagdan. Sa ganitong oras, mga taon na ang
nakalipas, naisip niya, sana ay inaalagaan niya ang hardin na kanyang itinanim sa harap ng bahay. Ito ang
nagpapanatili sa kanyang abala habang ang kanyang asawa ay nagtatrabaho sa mga taniman ng ubas.
Ngayon, wala nang mga bulaklak na magpapaliwanag sa medyo malungkot na harapang bakuran, tanging
mga damo lamang na tumubo nang ligaw at walang pigil na tila nagtatago sa katawan ng puno ng abokado.

(At hawak niya ang isang punla na nakalagay sa isang tubong kawayan at sinabi niya, dinala ito ng kapatid.
bumalik na siya mula sa lumang bansa at dapat mong makita ang kanyang asawa, bata pa halos kinuha mula
sa duyan, sasabihin mo, at sinabi ko, sandali lang siyang nawala, at sinabi niya, paano niya matitiis doon?
Walang kuryente, walang radyo, walang anuman, at sinabi ko, nagsasalita ka na parang sanay ka na sa mga
ganoong bagay, at sinabi niya, nangungulila ka pa rin sa lumang bansa, hindi ba? Nahihirapan ka pa rin dito,
ngunit hindi ka na mag-iisa, mayroon ka nang asawa ng kapatid na makakatsismisan mo at sinabi ko, hindi
ang pag-alis sa lumang bansa ang masakit, ang pag-iwan sa eskwelahan, at tumawa siya, palagi mong iniisip
ang eskwelahang iyon, sabi niya, at totoo nga na nahihirapan akong kalimutan ang lumang eskwelahan at ang
mga batang tinuruan, at sinabi niya, alam mo ba na isa sa iyong mga dating estudyante ay nahalal na
kongresista mula sa ating distrito sabi ng kapatid na siya ang naging ninong sa kasal niya at ipinaparating niya
ang kanyang pagbati, at sinabi ko, maganda sa kanya na naalala niya, at sinabi niya, ang mga punla ng
abokado, sa tingin ko itatanim ko ito ngayong gabi at tinanong niya, kahit na malamig? Marahil sabi ko, at nang
gabing iyon siya ay naging maamo tulad noong gabi ng aming kasal, at sinabi ko, ang abokado ay maaaring
maghintay hanggang umaga, walang pagmamadali sa pagtatanim nito)

Nasa patch na ng ubasan malapit sa gilid ng daan sa tapat ng bahay ang mga lalaki. Hindi pa rin niya sila
makita dahil natatakpan sila ng mga trellis na may kumakalat na mga baging, ngunit naririnig niya ang
kanilang tawanan.

May mga pagkakataon na ang katahimikan ay susundan ng biglaang pagsabog ng malakas at masiglang
tawanan. Ang kanyang asawa, naalala niya, ay mahilig din tumawa nang malakas at lahat ay nagustuhan ang
kanyang palakaibigan at hindi mapagpanggap na mga paraan. Ngunit iyon ay bago ang digmaan. Isang araw,
siya ay pumunta sa digmaan at bumalik na isang nagbago na tao.
Muli na namang tumawa ang mga lalaki, at inisip niya na may pang-uuyam na kalidad sa kanilang tawanan,
ngunit malapit nang matapos ang araw ng trabaho at malapit na ring umalis ang mga lalaki, malapit na silang
bumalik sa kanilang bunkhouse para sa maagang hapunan, at hinulaan niya: magmamadali silang pumunta
sa bayan para gastusin ang kanilang pinaghirapang pera sa laro ng poker o gamitin ito sa mga babae. Ngunit
ang kanyang asawa ay umuuwi sa bahay pagkatapos ng trabaho sa mga taniman at mag-aasikaso sa bakuran.
Naalala niya ngayon kung paano ang mga lalaking ito, mga kaibigan ng kanyang asawa, ay pupunta sa
kanilang tahanan at magbibiro: “Iyan ang napapala mo sa pag-uwi ng asawa. Ngayon ay nakatali ka na parang
baboy. Nawawala ka sa lahat ng saya. Para saan ka kumikita ng pera kung hindi para mag-enjoy?” At siya ay
mamumula sa mga salitang ito ngunit magiging masaya dahil sasabihin ng kanyang asawa:

Dapat mong tandaan na may pamilya ako. Ayaw mo naman sigurong sayangin ko lahat ng aking pera at
hayaang magutom ang aking asawa at anak, di ba?" At magpapasalamat siya sa Diyos para sa lahat ng bagay
na ito at para sa kanilang munting anak na, sa mga sandaling iyon ay sentro ng kanilang mundo.

Oo, mahina niyang sinabi sa sarili, hindi siya katulad ng mga lalaking ito, hindi ganoon ang aking asawa

(Pagkatapos ng hapunan, na ibinibigay sa hapon, didiligan niya ang punla ng abokado at sasabihin sa akin,
mukhang ito ay lalaki bilang isang malaki at makapangyarihang puno ng abokado, tulad ng sa lumang bansa,
at matapos patulugin ang aming munting anak, mag-uusap kami tungkol sa maraming bagay habang siya ay
naninigarilyo ng kanyang pipa at ako naman ay nagtatagpi ng kanyang mga damit pangtrabaho, at minsan
sinabi niya, ang puno ng abokado ay dapat lumaki nang sapat upang magbunga sa unang pagkakataon kapag
ang aming anak ay tumuntong na sa tamang edad, at napansin ko ang damdamin ng pagmamalaki sa
kanyang boses at siya ay magkukwento tungkol sa kanyang mga plano para sa bata, at sasabihin, naging
mabuting guro ka: ikaw ang magtitiyak na ang iyong anak ay magiging isang kongresista, at ako ay nakaupo
lamang doon at nakikinig at muli niyang sasabihin, mas maraming oportunidad dito kaysa sa lumang bansa
syempre, hindi maaaring maging kongresista ang iyong anak dito ngunit siya ay magiging isang inhinyero, at
siya ay magtatayo ng mga dam, tulay, at kalsada, oo, gagawin niya kahit na mangangahulugan ito ng
pagbasag ng aking likod para mapag-aral siya sa kolehiyo, at sasabihin niya sa akin na noong mga nakaraang
taon ay pangarap din niyang magtayo ng mga dam, tulay, at kalsada, sasabihin niya sa akin tungkol sa mga
kritiko na nagsasabing ang ating bansa ay primitibo at nagpasya siyang mag-aral at pagkatapos ay umuwi
upang patunayan na mali ang mga kritiko, ngunit hindi ka maaaring mag-aral nang walang pera at wala akong
pera, at magiging masaya ako sa loob, at oo, ang kapatid ko at hipag ay walang anak, sinabi ng doktor na hindi
sila maaaring magkaanak, kaya’t inalagaan nila ang aking anak at isang araw dinalhan ng kapatid ko at hipag
ang aking anak ng mga regalo, ika-apat na kaarawan niya, isang laruan na baril at isang manika ang manika ay
biro lang, sabi ng aking hipag, ngunit itinapon ng aking anak ang baril, at nagsimulang maglaro sa manika,
ngunit hinablot ito ng aking asawa at nagalit, hindi naglalaro ng manika ang mga lalaki, at umiyak ang aking
anak, at umiyak nang umiyak.)

May tawanan sa mga taniman at pagkatapos ay may kumanta ulit ng awiting iyon. ang awit tungkol sa pag-ibig
at kamatayan. Sa maalikabok na daan, may trak na umuusad at bumusina. Narinig niya ang ilan sa mga lalaki
na sumisigaw sa drayber, sinasabi sa kanya na sapat na ang mga kahon ng ubas para sa kanya, at pagkatapos
ay huminto ang makina sa isang lugar na hindi kalayuan sa bahay. At habang ginagawa niya ito, lumipad ang
alikabok sa lahat ng direksyon at siya ay umubo na parang nababahala sa alikabok. Nakatayo pa rin siya
doon, pinagmamasdan ang puno ng abokado, pinagmamasdan ang mga marupok na sanga at ang kulubot na
katawan at sandaling naramdaman niya ang sakit sa kanyang mga binti at gusto niyang bumalik sa bahay.
Binalikan niya ang kanyang mga hakbang pabalik sa balkonahe ngunit nang makarating siya sa mga bituin,
umupo siya sa unang hakbang sa halip.

Habang siya ay nakaupo doon, nakasandal sa kahoy na rehas ng hagdan, nagtaka siya kung paano sana
naging iba ang takbo ng mga bagay. Ngunit ang tadhana, naisip niya, ay isang napakailap na bagay Sa maliit
na bayang libu-libong milya ang layo, sasabihin sa kanya ng kanyang mga kamag-anak na nangyari ang mga
bagay sa paraang iyon dahil sa tadhana. Hindi sana mapipigilan ang mga bagay. sasabihin nila. Kapag ikaw ay
ipinanganak, nakasulat na ang iyong kapalaran sa mga bituin at wala kang magagawa upang baguhin ang
takbo nito. Oo, ang tadhana ay isang napaka-ilap na bagay, sa wakas ay sumang-ayon siya. ngunit siya ay
relihiyoso rin at alam niya na sa bawat kilos ay may kalooban ng Diyos. Sa maliit na bayan na iyon, naalala
niya, sinabi ng pari na nagpapadala ang Diyos ng mga pagsubok upang patunayan ang pananampalataya ng
tao sa Kanya. Bakit ako susubukin? Tanong niya. Palagi akong naging mabuting ina at asawa. Ang mga
kaisipang ito ay pumasok sa kanyang isip habang siya ay muling tumitingin sa puno ng abokado: ang maliit,
munting punong iyon na tila hindi akma sa kanyang dayuhang kapaligiran.

(Nagputol-putol siya ng puno ng abukado tuwing may pagkakataon, pero hindi ito tumubo tulad ng sa
kanilang bayan noong araw. Dumating ang digmaan, lumipas ang mga taon, at lumaki ang kanilang anak.
Ngunit kahit matapos ang labing-walong taon, ang puno ay nanatiling malnourished. Isang hapon, sinabi
niya: “Hindi ko alam kung ano’ng mali sa puno, hindi ito nagmumukhang lumalaki. Dapat sa panahong ito’y
nagbubunga na ito.” Sumagot ako, “Malamig kasi.” At noong gabi, habang kami’y nag-uusap tungkol sa
kinabukasan, tulad ng aming karaniwang gawain, naging usapan namin ang aming anak. Tinanong niya ako,
“Lalabas pa ba siya kasama ang mga kabataan sa bayan?” At ako’y nanahimik. Muling sinabi niya, “Hindi ko
na siya kayang kausapin. Pati ang paraan ng pagsasalita ko ng Ingles at ang pagtawag niya sa akin na ‘dad,’
hindi raw sapat. Hindi ba’t ang katumbas nito sa ating wika ay sapat na para sa kanya?” Marahil ay kasalanan
namin na hindi namin itinuro sa kanya ang wika natin. At bakit nga ba hindi siya lumalabas kasama ang mga
babae? Sinabi ko na lamang na wala namang mga babae ng ating lahi dito. Hindi mo naman aasahan na
makipag-date siya sa mga puting babae, di ba? Ngunit sinabi niya, “Bakit hindi?” At ako’y sumagot, “Alam mo
naman ang dahilan.” Marahil ay doon niya makikilala ang tamang babae para sa kanya, gaya ng nangyari sa
kanyang tiyuhin. At sinabi ko, “Magiging isang ganap na estranghero siya sa sarili niyang bayan. Hindi nga siya
marunong mag-Tagalog.” At sinabi niya, “Gusto ko siyang ipadala sa paaralan, pero paano ko magagawa iyon
sa halagang kinikita ko.”) 123

………………….

Ngunit hindi siya interesado sa pag-aaral, tila mas interesado siya sa paglabas kasama ang mga kabataan. Sa
aking pananaw, baka gaya ko siya, magtatrabaho sa mga ubasan habang buhay. Ngunit ang pinakamasakit sa
akin ay ang kakaibang pag-uugali niya. Anak mo’y kakaiba. Ako’y ikinasal sa iyo noong siya’y labing-walong
taong gulang pa lamang, hindi ba’t ganun? Ikaw ay dalawampu’t limang taong gulang na nang tayo’y
magpakasal, at siya’y labing-walong taong gulang lamang. Sabi niya, “Hindi naman ako lumalabas kasama
ang mga kabataan.” Sinabi ko, “Tinutupad lang niya ang kanyang edad. Tinatawag nila itong ‘teen gangs’.”
Gusto ko sanang sabihin sa ama ng aking anak na kamakailan ay natagpuan ko ang mga maruming panyo na
may mga patak ng pulang tinta, at mga piraso ng liham sa bulsa ng aking anak. Bagamat hindi ko lubos na
nauunawaan ang pangalan at nilalaman, nangangamba ako para sa kanya dahil alam kong may mga biyaheng
babaeng manggagamit mula sa ibang lugar na naglalakbay sa aming lugar. Ngunit ang asawa ko ay matigas
ang ulo: “Anak mo’y isang kahihiyan,” sabi niya. “Isang kahihiyan.” Nakita ko siyang nagngingitngit at muli
niyang sinabi, “Isang tanging anak na hindi magpapalaganap ng kanyang pangalan.”

Biglang huminto ang awit at muli ay may malakas na pagtatawanan. Nagtataka siya kung ano ang kalokohan.
Nakita niya ang mga manggagawa, ilan sa kanila ay naglalagay ng mga kahon sa trak. Nang biglang may isang
binata na lumabas mula sa bukirin, medyo malabo sa una, pero sa wakas ay nakita niya itong lumapit sa
bakuran. May athletic na kilos ito, at nang siya’y dumapo sa bakuran at bumati sa kanya sa sariling wika,
napansin niyang bata pa ito, labing-walo o labing-siyam, o marahil dalawampu’t isa lamang.

“Hindi ko alam na may nakatira dito,” ang binata ay nagsabi. Napansin niya ang isang uri ng pagiging malaya
sa kanya, isang uri ng malambing na pagiging hayop. May kakaibang sombrero ito at ang kanyang damit ay
basang-basa ng pawis, nakakapit sa kanyang mahusay na katawan. Tumayo siya mula sa hagdan. Bigla
niyang naalala: “Ikaw ang estudyante na nagtrabaho dito nitong tag-araw,” aniya. “Sinabi sa akin ito ng aking
bayaw. Siya ang opisyal dito.”

Tinignan siya ng binata na tila nahihiya. “Palagi nila akong binibiro,” sabi niya. “Nagkulang kami ng tubig at
may gripo sa likod ng bahay. Malapit ito sa kulungan ng mga manok.”

Sa Diyos, naisip niya, maaaring siya’y naging anak ko. At bigla siyang naramdaman na parang may kamaong
biglang itinulak sa kanyang lalamunan. Maaaring siya’y naging anak ko. Ang binata ay bumalik upang
magpasalamat sa kanya at biglang bumalik sa mga bukirin tulad ng pagdating niya. Maaaring siya’y naging
anak ko, paulit-ulit na iniisip ng kanyang isipan. Ang kulungan ng mga manok ay nasa likod pa rin, iniisip niya,
at nagtataka kung may mga bakas pa rin ng dugo dito.

Upang siya’y umupo sa upuang nag-uugoy sa veranda, tahimik na tinitingnan ang puno ng abokado. May mga
pagkakataon na aking napapansin siyang nagmumula-mula sa kanyang sarili. Lahat ng aming mga kaibigan
ay nagsabi sa akin na ang digmaan ay lubos na nagbago sa kanya, at minsan ay sinabihan ko siyang
magpakonsulta sa doktor. Ngunit siya’y nagalit at hindi ako pinakinggan. Alam kong hindi dapat siya
masyadong mag-isip, at kailangan kong palaging abalahin siya. Kaya isang araw, sinabi ko, “May espasyo sa
likod ng bahay, bakit hindi mo subukan ang mag-alaga ng manok?” Isa ito sa mga araw na siya’y magaan ang
pakiramdam, at nakita ko pa nga siyang ngumiti. Sabi niya, “Ano bang balak mo? Gusto mo akong mag-alaga
ng mga tandang para maghampasan ako ng pera sa sabong tuwing Linggo?” Hindi ko na lang binanggit na
matagal na siyang hindi nagtrabaho. Sinabi ko na lang, “Siguro kailangan natin ng mga itlog sa bahay, at
marahil ay makakatulong sa iyo ang iyong anak.” Sabi niya, “Ang anak ko?” At nanghihinayang ako na
nabanggit ko ang kanyang anak, dahil nawala bigla ang kanyang pansamantalang kaligayahan, at may pait sa
kanyang boses. “Ang anak ko?” tanong niya. Sinabi ko, “Tutulungan ka niya, di ba?” Bigla siyang nagalit at
sinabi, “Hindi ko alam kung ano ang gagawin ko sa kanya. “Galit na galit ka sa iyong anak,” sabi ko. “Kakaiba
nga siya,” at, Panginoon, ang pinakamalaking kamalasang maaaring abutin ng isang ama ay ang magkaroon
ng isang tanging anak na hindi magpapalaganap ng kanyang pangalan. Bigla siyang huminto at nakita ko ang
pagkukulang, ang pagkabaliw sa kanyang mga mata. Isang hapon bago maghapunan, nakita ko ang ama ng
aking anak na nagdadala ng isang patay na manok, ang ulo nito’y hiwa ng kanyang dalawang talim na kutsilyo
na hawak sa kanyang kanang kamay, at ang leeg ng manok ay dumudulas ng dugo. Nanginginig ang aking
sikmura at napapaungol ako nang bahagya, ngunit sinabi niya, “Hindi mo ba gustong magkaroon tayo ng
manok para sa hapunan mamaya?” At nagsalita siya nang parang walang kabiguan nang idagdag, “Marahil
gusto rin ito ng iyong anak, o hindi na ba siya bumabalik sa bahay?” Sinabi ko, “Nakahanap na ng trabaho ang
iyong anak sa isang restaurant malapit sa istasyon ng tren sa bayan, at siguro mas gusto niyang manatili
malapit sa kanyang trabaho.” Ngunit ang ama ng aking anak ay patuloy na nagmumula-mula sa kanyang sarili,
“Ang anak mo,” sabi niya, “ay isang estranghero.” At nakita ko ang pagkukulang, ang pagkabaliw sa kanyang
mga mata, ang pagiging matapang, demonyakal na anyo nang itapon niya ang ulo ng manok sa kusina, sabay
sabing, “Kakaiba siya, ang pinakamalaking kamalasang maaaring abutin ng isang ama…” At alam kong siya’y
labis na nababahala sa ideyang hindi na nila magagawang magkasama ang kanilang anak, ngunit isang hapon
ay sinabi niya sa akin na pupunta siya sa bayan upang makita ang aming anak. Tinanong ko siya kung gusto
niyang sumama ako, ngunit sinabi niyang hindi, at ako’y naghintay para sa kanya.

Ngunit pagkatapos ng hatinggabi, nang hindi siya dumating, nadama kong may hindi tama: marahil ay
madaling-araw na, at sa pag-aantay, ako’y inantok. Sa pagitan ng pagigising at pagkakatulog, naramdaman ko
ang mga hakbang, at pagkatapos ay ang pagkiskis malapit sa veranda. Tiyak na silang dalawa ang dumating,
ang aking asawa at ang aking anak. Tumayo ako mula sa kama, ilang saglit…at pagkatapos! Narinig ko ang
pagbagsak, isang mahabang ungol, at isang malalim na panaghoy: Tatay, Tatay, Tatay, HUWAG, at naging
ganap na katahimikan, Panginoon, ang katahimikang iyon. At ang boses ng aking asawa: “At huwag mo akong
tawaging Tatay! Huwag mo akong tawaging Tatay!” At siya, ang ama ng aking anak, ay galit na gumugulong ang
dugo sa kanyang dalawang talim na kutsilyo, sa pag-asang putulin ang abokado nang malaya, ngunit biglang
dumating ang mga pulis, at habang pinapanood ko ang lahat ng ito, nakita ko ang mga sugat sa katawan ng
puno ng abokado.)

Nais niyang tumakas, sumigaw nang malakas, sapagkat ngayon ay mga boses at ungol at pag-iyak ang
nagpapahirap sa kanyang isipan, ngunit ang nakakatakot na pagkabaliw na iyon ay pansamantala lamang.
Ang trak ay umalis na, nagtunog ng busina at nagpatuloy sa kanyang daan, at nakita niya ang mga lalaki na
ngayon ay nagbabalik na patungo sa kampo, at sa gitna ng malakas na tawa ng mga lalaki, naririnig niya ang
awit tungkol sa pag-ibig at kamatayan. Nagiging madilim na, at siya’y nanginginig sa lamig. Tumayo siya mula
sa hagdan at nagsimulang umalis. Binuksan niya ang gate, ngunit hindi niya masyadong tiningnan ang puno
ng abokado: ang nakita niya lamang ay ang silweta ng puno, ang malabo at madilim na hugis na ngayon ay
nababalot ng papalapit na kadiliman at takot. Alam niyang darating ang kanyang bayaw at sasabihin sa kanya:
“Kaya ikaw ay narito ulit,” ngunit walang pagkakasaway sa kanyang boses, tanging pang-unawa lamang.
“Halika, umuwi na tayo,” sasabihin niya, at walang pag-aatubiling susundan siya, ngunit alam niyang ang
kanyang tahanan ay palaging ang kawayanang hut sa tabi ng ilog sa lupain kung saan ang mga puno ay
lumalaki nang matatag at malalakas, libu-libong milya ang layo.

Lumabas siya ng bakuran at isinara ang gate.