Kvazizərrəciklər və onların əsas xarakteristikaları

N àòîìäàí èáàðÿò êðèñòàëà áàõàã. Áèð àòîìäàêû åëåêòðîíëàðûí ñàéû Z îëàðñà, êðèñòàëäà
N ñàéäà íöâÿ âÿ ZN ñàéäà åëåêòðîí âàðäûð. Áóíäàí ÿââÿëêè ïàðàãðàôäà ýþñòÿðäèê êè, áåëÿ
áèð ñèñòåìèí íÿçÿðèééÿñèíè ãóðìàã ö÷öí Øðåäèíýåð òÿíëèéèíÿ èñòèíàä åòìÿê ëàçûìäûð.
Íöâÿëÿðè âÿ åëåêòðîíëàðû íþãòÿâè éöêëÿð êèìè ãÿáóë åòñÿê, ñòàñèîíàð щàëäà Øðåäèíýåð
òÿíëèéè áåëÿ éàçûëûð:
Hˆ ψ(r , R) W ψ(r,R) . (1)
bóðàäà Ĥ - ñèñòåìèí Ùàìèëòîí îïåðàòîðó, W - ìÿõñóñè åíåðæèñè,  (r , R) - ñèñòåìèí äàëüà
ôóíêñèéàñûäûð, r, R - óéüóí îëàðàã åëåêòðîíëàðûí âÿ íöâÿëÿðèí ðàäèóñ âåêòîðëàðûäûð.
Ùàìèëòîí îïåðàòîðó
2 N
2
ZN
ˆ  
H 2 
2m

 2  V (r , R)
i 1
ri
2М

k 1
(2)Rk

øÿêëèíäÿäèð. Áóðàäà m -åëåêòðîíóí êöòëÿñè, M -íöâÿíèí êöòëÿñè, 2-óéüóí Ëàïëàñ îïåðàòîðó âÿ

e2 Zk Zn e2 Zk e2
V (r , R)     (3)
i  ri n  k R kn i, k rik
åëåêòðîí âÿ íöâÿëÿðèí Êóëîí ãàðøûëûãëû òÿñèð åíåðæèñèäèð. Áó èôàäÿäÿ ri -íþìðÿëÿðè i âÿ 
îëàí åëåêòðîíëàð àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ, Rkn -íöâÿëÿð àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ, rik íþìðÿñè i îëàí
åëåêòðîí èëÿ íþìðÿñè k îëàí íöâÿ àðàñûíäàêû ìÿñàôÿäèð.
(1) òÿíëèéèíèí щÿëëè îëàí äàëüà ôóíêñèéàñû  (r, R )    (r1 , r2 ,..., rZN ; R1 , R2 ,..., RN ) ÿñëèíäÿ
3( ZN  N ) ñàéäà äÿéèøÿíëÿðäÿí àñûëûäûð. Мàêðîñêîïèê êðèñòàëäà àòîìëàðûí ñàéû N  10 23 см 3
îëäóüóíó õàòûðëàñàã, (1) òÿíëèéèíèí äÿãèã щÿëëèíèí ïðàêòèêè îëàðàã ìöìêöí îëìàäûüûíà
ÿìèí îëàðûã.
Мÿñÿëÿíè òÿãðèáè äÿ îëñà щÿëë åòìÿê ö÷öí áÿçè éàõûíëàøìàëàð åòìÿê ëàçûìäûð. Áèðèíúè
éàõûíëàøìà àäèàáàòèê éàõûíëàøìàäûð. Áó éàõûíëàøìàäà åëåêòðîíóí êöòëÿñèíèí íöâÿëÿðèí
êöòëÿñèíäÿí ÷îõ êè÷èê îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã (m  M ) , (2) èôàäÿñè èëÿ âåðèëÿí Ùàìèëòîí
N

îïåðàòîðóíäà íöâÿëÿðèí êèíåòèê åíåðæèñèíÿ óéüóí ýÿëÿí 2 щÿääè àòà áèëÿðèê.


2M

k 1
2
Rk

Éÿíè íöâÿëÿð ãÿôÿñäÿ щÿðÿêÿòñèç ãÿáóë åäèëèð âÿ åëåêòðîí ñèñòåìè ñöêóíÿòäÿ îëàí
íöâÿëÿðèí ñàщÿñèíäÿ щÿðÿêÿò åäèð. Áó щÿðÿêÿò
 2 
ZN

   2ri  V (r , R)  (r , R)   ( R) (r , R) (4)

 2m i 1 
òÿíëèéè èëÿ âåðèëèð. Áóðàéà äàõèë îëàí (3) ïîòåíñèàëûíäà R -ëÿð àðòûã äÿéèøÿí îëìàéûá,
ñöêóíÿòäÿ îëàí íöâÿëÿðèí âåðèëìèø êîîðäèíàòëàðûíà óéüóí ýÿëÿí ïàðàìåòðëÿðäèð, ε (R) -
êÿìèééÿòè ðàäèóñ âåêòîðëàðû R ( R1 , R 2 , ... , R N ) îëàí íöâÿëÿðèí Êóëîí ñàщÿñèíäÿ щÿðÿêÿò åäÿí
åëåêòðîí ñèñòåìèíèí åíåðæèñè ( V (r , R) ïîòåíñèàëûí (3) øÿêëèíäÿí ýþðöíöð êè,  (R) êÿìèééÿòèíÿ
íöâÿëÿð àðàñûíäàêû Êóëîí ãàðøûëûãëû òÿñèð åíåðæèñè äÿ äàõèëäèð), (r , R) - åëåêòðîí ñèñòåìèíèí
äàëüà ôóíêñèéàñûäûð.
Эþñòÿðìÿê îëàð êè, íöâÿëÿð ñèñòåìè ö÷öí Øðåäèíýår äàëüà òÿíëèéè àøàüûäàêû øÿêèëäÿ
éàçûëà áèëÿð:
 2 
N

 
 2Rk   ( R)  ( R)  W  ( R) , (5)
k 1 2M 
áóðàäà  (R) - íöâÿëÿð ñèñòåìèíèí äàëüà ôóíêñèéàñû, W - åíåðæèñèäèð.
 Áåëÿëèêëÿ, àäèàáàòèê éàõûíëàøìàäà åëåêòðîí-íöâÿ щÿðÿêÿòèíèí êâàíòìåõàíèêè
ìÿñÿëÿñè èêè ìöñòÿãèë ìÿñÿëÿéÿ áþëöíöð:
à) щÿðÿêÿòñèç íöâÿëÿðèí ÿòðàôûíäà éàðàòäûüû Êóëîí sàщÿñèíäÿ åëåê-òðîíëàðûí щÿðÿêÿòè
((4) òÿíëèéè);
á) íöâÿëÿðèí  (R) ïîòåíñèàë ñàщÿäÿ щÿðÿêÿòè ((5) òÿíëèéè), щàðàäàêû  (R) êÿìèééÿòè
âÿçèééÿòëÿðè ôèêñÿ îëóíìóø íöâÿëÿðèí ñàщÿñèíäÿ щÿðÿêÿò åäÿí åëåêòðîí ñèñòåìèíèí
ìÿõñóñè åíåðæèñè âÿ òÿðïÿíìÿç íöâÿëÿðèí êóëîí ãàðøûëûãëû òÿñèð åíåðæèñèäèð.
Эþðöíäöéö êèìè, íöâÿëÿðèí щÿðÿêÿòèíè àðàøäûðìàçäàí, éÿíè (5) òÿíëèéèíè щÿëë
åòìÿêäÿí ÿââÿë åëåêòðîíëàðûí (4) щÿðÿêÿò òÿíëèéèíè щÿëë åäèá  (R) ïîòåíñèàëûíû òàïìàã
ëàçûìäûð.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, (1) òÿíëèéèíèí ÿâÿçèíÿ (4) âÿ (5) òÿíëèêëÿðèíè
щÿëë åòìÿê ëàçûìäûð. Àïàðûëàí áó èøëÿð ïðîáëåìè ñàäÿëÿøäèðìèð. Ïðîáëåì éåíÿ äÿ
÷îõçÿððÿúèêëè ïðîáëåì îëàðàã ãàëûð. ßñëèíäÿ (4) âÿ (5) òÿíëèêëÿðè êâàíò ìåõàíèêàñûíûí
éàðàíäûüû èëê èëëÿðäÿ éàçûëìûøäûð. Àíúàã îíóí àíàëèòèê щÿëëè ìöìêöí îëìàìûøäûð.

Áó ÷ÿòèíëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ áÿðê úèñèìëÿð íÿçÿðèééÿñèíè ãóðìàã ö÷öí

íÿçÿðèééÿéÿ êвàçèçÿððÿúèêëÿð àíëàéûøû äàõèë åäèëìèøäèð. Áó àíëàéûøûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè
êâàíò ìåõàíèêàñûíäàêû äóàëèçì ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð. Çÿððÿúèê-äàëüà èêèëèéè (äóàëèçì)
ïðèíñèïèíÿ ýþðÿ, щÿð áèð ìèêðîñêîïèê âàðëûã щÿì çÿððÿúèê, щÿì äÿ äàëüà õöñóñèééÿòèíÿ
ìàëèêäèð. Мÿñÿëÿí, åëåêòðîí þçöíö áÿçÿí çÿððÿúèê êèìè, áÿçÿí äÿ äàëüà êèìè àïàðûð.
Çÿððÿúèéèí õàðàêòåðèñòèêàëàðû åíåðæè () âÿ èìïóëñäóð ( p ) ; äàëüàíûí õàðàêòåðèñòèêàëàðû èñÿ
òåçëèê () âÿ äàëüà âåêòîðóäóð (k ) -äûð. Áó êÿìèééÿòëÿð Åéíøòåéí âÿ äå-Áðîéë èôàäÿëÿðè
èëÿ ÿëàãÿëÿíèðëÿð:
 
  ,
(6)
p
 k .
Эþðöíäöéö êèìè, çÿððÿúèê âÿ äàëüà õàðàêòåðèñòèêàëàðû áèð-áèðèíÿ Ïëàíê ñàáèòè h èëÿ
áàüëûäûð. Éóõàðûäàêû (6) èôàäÿëÿðèíè щÿì ñîëäàí ñàüà, щÿì äÿ ñàüäàí ñîëà îõóìàã îëàð.
Ñîëäàí ñàüà - Åíåðæèñè , èìïóëñó p îëàí çÿððÿúèéÿ òåçëèéè  âÿ äàëüà âåêòîðó k
îëàí áèð äàëüà óéüóí ýÿëèð.
Ñàüäàí ñîëà - Òåçëèéè  âÿ äàëüà âåêòîðó k îëàí äàëüàéà åíåðæèñè  âÿ èìïóëñó p
îëàí çÿððÿúèê ãàðøû ãîéóëóð.
Êâàçèçÿððÿúèê àíëàéûøû ñàüäàí ñîëà îõóíóøà ÿñàñëàíûð. Áåëÿ êè, êðèñòàëëèê áÿðê
úèñèìäÿ áèð äàëüà щÿðÿêÿòè âàðñà, áó щÿðÿêÿò áèð êâàçèçÿððÿúèêëÿ òÿñâèð åäèëÿ áèëÿð âÿ áÿðê
úèñìèí áó щÿðÿêÿòëÿ ìöÿééÿí îëóíàí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðèíè àðàøäûðìàã ö÷öí ñòàòèñòèê
ôèçèêàíûí ãàíóíëàðûíû áó êâàçèçÿððÿúèêëÿðäÿí èáàðÿò èäåàë ãàçà òÿòáèã åòìÿê êèôàéÿòäèð.
Áó éîëëà áÿðê úèñèìëÿðèí êâàíò íÿçÿðèééÿñè ÷îõ âàõò èäåàë ãàç íÿçÿðèééÿñè äÿðÿúÿñèíÿ
ãÿäÿð ñàäÿëÿøèð. Áóðàäà áÿçè êâàçèçÿððÿúèêëÿðÿ òÿðèô âåðÿê.
Ôîíîí - êðèñòàë ãÿôÿñäÿ éàéûëàí èñòèëèê âÿ éà åëàñòèê (ñÿñ) äàëüàëàðà óéüóí
êâàçèçÿððÿúèêëÿðäèð. Áàøãà ñþçëÿ, ôîíîí áÿðê úèñèìëÿðäÿ èñòèëèê âÿ éà ìåõàíèêè ðÿãñëÿðèí
éàéûëìàñûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí äàëüà ñàщÿñèíèí êâàíòûäûð. Ôîíîí êðèñòàë ãÿôÿñèí åëåìåíòàð
щÿéàúàíëàíìàñû êèìè äÿ áàøà äöøöëÿ áèëÿð. Àêóñòèê âÿ îïòèê ôîíîíëàð îëóð. Ôîíîíëàð
Áîçå-Åéíøòåéí ñòàòèñòèêàñûíà òàáåäèð âÿ áîçîíäóðëàð.
Ìàãíîí - ìàãíèò äöçöëöøö îëàí ãÿôÿñëÿðäÿ (ôåððîìàãíåòèê âÿ éà
àíòèôåððîìàãíåòèê) éàéûëàí ñïèí äàëüàëàðûíà ãàðøû ãîéóëàí êâàçèçÿððÿúèêëÿðäèð. Áàøãà
ñþçëÿ, ìàãíîí ìÿëóì áèð äöçöëöøäÿ èñòèãàìÿòëÿíìèø ñïèí ñèñòåìèíèí åëåìåíòàð
щÿéàúàíëàíìàñûäûð. Мàãíîíëàð äà áîçîíäóð.
 Ïëàçìîí- ïëàçìàäà åëåêòðèê ëîêàë éöê ñûõëûüûíûí äàëüà øÿêëèíäÿ éàéûëìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïëàçìà äàëüàëàðûíà óéüóí êâàçèçÿððÿúèêëÿðäèð.
Êå÷èðèúèëèê åëåêòðîíëàðû вÿ äåøèêëÿð- êâàçèçÿððÿúèêëÿðäèð, îíëàð éàðûìêå÷èðèúè
êðèñòàëëàðäà åëåêòðîí ñèñòåìèíèí åëåìåíòàð îéàíìàëàðûäûð. Áó úöð êðèñòàëëàðäà àøàüû
òåìïåðàòóðëàðäà åëåêòðîíëàð âàëåíò çîíàñûíà ãÿäÿð îëàí áöòöí åíåðæè çîíàëàðûíû
äîëäóðìóøëàð âÿ âàëåíò çîíàñûíäàí éóõàðûäàêû çîíàëàð áîøäóð. Ôÿðç åäÿê êè, èñòèëèê âÿ éà
ôîòîíëàðûí òÿñèðè èëÿ áèð åëåêòðîí âàëåíò çîíàñûíäàí êå÷èðèúè çîíàéà êå÷èð. Áó
щÿéàúàíëàíìà íÿòèúÿñèíäÿ êå÷èðèúè çîíàäà áèð ñÿðáÿñò åëåêòðîí, âàëåíò çîíàñûíäà èñÿ áèð
ñÿðáÿñò äåøèê (hole = áîø êâàíò щàëû) éàðàíûð.
Êå÷èðèúèëèê åëåêòðîíëàðû âÿ ñÿðáÿñò äåøèêëÿð ìöñòÿâè äàëüà ôóíêñèéàñû èëÿ òÿñâèð
îëóíóðëàð. Åëåêòðîí (e) âÿ äåøèê (e) áó äàëüàëàðà óéüóí ìöÿééÿí êöòëÿéÿ ìàëèê
êâàçèçÿððÿúèêëÿðäèð.
Äþðäâàëåíòëè Ge êðèñòàëûíäà åëåêòðîí âÿ äåøèêëÿðèí éàðàíìàñû øÿê.1-äÿ ñõåìàòèê
îëàðàã ýþñòÿðèëìèøäèð. Éàðûìêå÷èðèúèëÿðäÿ êå÷èðèúèëèéè áó êâàçèçÿððÿúèêëÿð òÿìèí åäèð.
Ùÿéàúàíëàíìà íÿòèúÿñèíäÿ âàëåíò åëåòðîíëàðûíäàí áèðè êîâàëåíò ðàáèòÿäÿí ãîïóð âÿ
êðèñòàëäà "ñÿðáÿñò" îëàðàã щÿðÿêÿò åäèð. Åëåêòðîí ñàéû áèð âàщèä àçàëàí ðàáèòÿíèí þçö
ìöñáÿò éöê ÿëäÿ åäèð âÿ êðèñòàë äàõèëèíäÿ ñÿðáÿñò îëóð. Åëåêòðîí âÿ äåøèêëÿð ôåðìèîíäóð.

Şək.1. Yarımkeçirici Ge kristalında keçirici elektronların və deşiklərin k -fəzasında

və r -fəzasında yaranmasının sxematik göstərilməsi.

Áó ñàäÿ êâàçèçÿððÿúèêëÿðäÿí áàøãà, îíëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø êîìïëåêñ

êâàçèçÿððÿúèêëÿð âàðäûð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè àøàüûäàêû êèìèäèð.
Еêñèòîí - éàðûìêå÷èðèúè êðèñòàëëàðäà åëåêòðîí ñèñòåìèíèí åëåìåíòàð щÿéàúàíëàíìà-
ñûäûð. Áó òèï щÿéàúàíëàíìà, åëåêòðîí-äåøèê úöòö éàðàäûëìàñûíäàí áèð ãÿäÿð ôÿðãëèäèð:
åêñèòîí щàëûíäà âàëåíò çîíàñûíäàí ÷ûõàí åëåêòðîí äåøèê èëÿ ÿëàãÿíè èòèðìèð, åëåêòðîí âÿ
äåøèê áèð êâàçèàòîì éàðàäûð. Ùÿð èêèñè åéíè èìïóëñ p èëÿ щÿðÿêÿò åäèðëÿð (øÿê.2), ëàêèí áó
êâàçèàòîìóí þë÷öëÿðè щèäðîýåí àòîìóíóí þë÷öëÿðèíäÿí ÷îõ-÷îõ áþéöê îëóð. Áó
êâàçèàòîì ïîçèòðîíèóìà îõøàéûð âÿ îíóí åíåðæè ñïåêòðè щèäðîýåí àòîìóíóí ñïåêòðèíè
õàòûðëàäûð. Åêñèòîí íåéòðàë êâàçèçÿððÿúèêäèð, áàøãà ñþçëÿ êå÷èðèúèëèêäÿ èøòèðàê åäÿ áèëìÿç,
àíúàã îíëàð êðèñòàëäà èñòèëèê åíåðæèñèíè äàøûéûðëàð. Åêñèòîíëàð äà áîçîíäóð. Òåìïåðàòóðóí
àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ åêñèòîíëàð (êâàçèàòîì) åëåêòðîí âÿ äåøèê úöòëÿðèíÿ ïàð÷àëàíà áèëÿð.
 Şək.2. Ge kristalında eksitonun k - və r -fəzalarında yaranma sxemi.

Ïîëéàðîí - èîí êðèñòàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèð. Сÿðáÿñò åëåêòðîí èîí êðèñòàëûíäà þç

ÿòðàôûíû ãöòáëÿøäèðÿðÿê ïîëéàðèçàñèéà ÷óõóðó éàðàäûð âÿ þçö äÿ áó ÷óõóðà äöøöð.
Ïîëéàðîíó ôîíîí áóëóäó èëÿ ÿщàòÿ îëóíìóø (ôîíîí êöðêö ýåéìèø) ñÿðáÿñò åëåêòðîí
êèìè äÿ òÿñÿââöð åòìÿê ìöìêöíäöð. Åëåêòðîí èîí êðèñòàëäà щÿðÿêÿò åòäèêúÿ ïîëéàðèçàñèéà
÷óõóðó (ôîíîí êöðêö) äà îíóíëà áèðëèêäÿ щÿðÿêÿò åòäèéèíäÿí ïîëéàðîíóí éöðöêëöéö êè÷èê
îëóð. Ïîëéàðîíëàð ôåðìèîíäóðëàð.
Êóïåð úöòëÿðè - èôðàòêå÷èðèúèëÿðäÿ éöêäàøûéûúûñû îëàí
êâàçèçÿððÿúèêäèð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ èôðàòêå÷èðèúè ìåòàëëàðäà
íîðìàë ìåòàëëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã åëåêòðèê àõûíûíû ñÿðáÿñò
åëåêòðîíëàð éåðèíÿ îíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèø åëåêòðîí úöòëÿðè
äàøûéûð. Åëåêòðîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéûá Êóïåð úöòö éàðàäàí Şek.3. Kuper cutleri.
åëåêòðîí-ôîíîí ãàðøûëûãëû òÿñèðèäèð. Åëåêòðîíëàðäàí áèðè ôîíîí
øöàëàíäûðûð, èêèíúè åëåêòðîí èñÿ áó ôîíîíó óäóð; èêèíúè åëåêòðîí ôîíîí áóðàõûð, áèðèíúè
åëåêòðîí óäóð (øÿê.3). Áåëÿëèêëÿ, áèð åëåêòðîí úöòö éàðàäûëûð âÿ áó úöòö ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí щÿð
èêè åëåêòðîí åéíè èìïóëñà ìàëèê áèð çÿððÿúèê êèìè щÿðÿêÿò åäèð. Åëåêòðîí ôåðìèîí îëäóüó
щàëäà Êóïåð úöòö áîçîíäóð. Áîçîí ñèñòåìèíäÿ èñÿ èôðàòàõûúûëûã, éÿíè èôðàòêå÷èðèúèëèê
ìöìêöí îëóð. Òåìïåðàòóð àðòäûãúà Êóïåð úöòö èêè ñÿðáÿñò åëåêòðîíà ïàð÷àëàíûð âÿ
èôðàòêå÷èðèúè ìåòàë íîðìàë ìåòàëà ÷åâðèëèð.
Áÿðê úèñèìëÿðäÿ éóõàðûäà ñàäàëàíàíëàðäàí ÿëàâÿ äÿ êâàçèçÿððÿúèê îëà áèëÿð. Êðèñòàëäà
ìöìêöí îëàí щÿð áèð щÿðÿêÿòÿ áèð êâàçèçÿððÿúèê ãàðøû ãîéóëóð. Áÿðê úèñèìëÿð éàëíûç èêè
íþâ çÿððÿúèêäÿí (íöâÿ âÿ åëåêòðîí) éàðàíäûüûíà áàõìàéàðàã, êâàçèçÿððÿúèêëÿðèí ñàéû
÷îõäóð. Áåëÿ êè, щÿð áèð êâàçèçÿððÿúèê êðèñòàëäà áèð щÿðÿêÿòèí äàøûéûúûñûäûð.
Êâàçèçÿððÿúèêëÿð щÿãèãè çÿððÿúèê äåéèë, áèð çÿððÿúèéèí щÿðÿêÿòèíÿ îõøàð øÿêèëäÿ
äàâðàíûøûäûð. Êâàçèçÿððÿúèéèí щÿãèãè çÿððÿúèêäÿí ÿñàñ ôÿðãè àøàüûäàêûëàðäûð:
1) Êâàçèçÿððÿúèêëÿð êðèñòàëû òÿðê åäÿ áèëìÿçëÿð (âàêóóìäà êâàçèçÿððÿúèê ìþâúóä îëà
áèëìÿç);
2) Оíëàðûí èìïóëñëàðû (êâàçèèìïóëñëàðû) áèðãèéìÿòëè äåéèë, éÿíè êâàçèçÿððÿúèêëÿðèí
èìïóëñó òÿðñ ãÿôÿñ âåêòîðó äÿãèãëèéè èëÿ òÿéèí îëóíóð.
Êðèñòàë ãÿôÿñäÿ щÿðÿêÿò åäÿí êå÷èðèúè åëåêòðîíëàðûí íÿ ö÷öí êâàçèçÿððÿúèê îëäóüóíó
áàøà äöøìÿêäÿí þòðö îíëàðûí ñÿðáÿñò âÿ éà èçîëÿ îëóíìóø àòîìäà îëàí åëåêòðîíëàðäàí
÷îõ ôÿðãëè îëäóüóíó éàäà ñàëìàã êèôàéÿòäèð.