Singgayan Iyan so Pagltan Iyo sa

Inisurat i
" Abu Raed"
Faculty of Shari'ah and Islamic Studies
Umm Al-Qura University
Makkah, Saudi Arabia

2
 Giyai a Maito a Kitab na ibbgay a Waqf, a suasuat
ko Allah, na sadn sa khabayaun tumumbok, odina
somerox sa para sa ginawa niyan, odina iphamgay
niyan sa libre; a arap iyan ko balas o Allah, odina
phakibayadan iyan ko diyangka o miyanggasto ron, na
kiyaidinan, na aya sarat na da a pagalin niyan a
satiman bo a batang ko mapapadalmon.
3
4
 Pitharo o Allah :
‫ﮋﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ‬
‫ﮓ ﮔ ﮕ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮊ‬
]٢١ :‫[الروم‬

{ Go pd ko manga tanda o Allah

a inadnan kano niyan
a poon ko manga ginawa niyo
sa manga darodopa;
ka an makarnk a mokarna niyo kiran, go
singgayan iyan so pagltan iyo sa
kabaya ago limo,
mataan a adn a matatago roo man
a titho a tanda ko pagtaw
a pphamimikirann niran oto }

5
 MAPAPADALMON

PAMKASAN ...................................................................................................................................... 8
PINTO A PAGANAY ...................................................................................................................... 9
KAPANGAROMA ................................................................................................................................. 9
 Maana O Kapangaroma ............................................................................................. 9
 Dalil Sa Kisusugoon Ko Kapangaroma ......................................................... 9
 Hukuman O Kapangaroma .................................................................................. 10
 Hikma Sa Kinisugoon Ko Kapangaroma .................................................. 11
 Kalbihan O Kapangaroma .................................................................................... 12
 So Kapangaroma Na Simba ................................................................................. 14
 Kasambot Mangaroma ............................................................................................ 15
 Katabangi Ko Phangaroma ................................................................................. 16
PINTO A IKADOWA .................................................................................................................. 17
KAPAMILI SA PHANGAROMAAN ....................................................................................... 17
 Iphili Ko Phangaromaan ....................................................................................... 17
 Estikharah ......................................................................................................................... 20
 Kapamagidaan ............................................................................................................... 22
 Dialaga .................................................................................................................................. 24
 Sayat........................................................................................................................................ 27
 Kapanoksam .................................................................................................................... 29
 Kailaya O Mama Ko Phanuksaman .............................................................. 30
 Kathawakim ..................................................................................................................... 35
 Kaodasi Ko Babay........................................................................................................ 37
 Kapaniwaka...................................................................................................................... 38
 Manga Haram So Kapangaromaaun ............................................................ 39
PINTO A IKATLO ........................................................................................................................ 45
MAHAR .................................................................................................................................................... 45
 Maana A Mahar .............................................................................................................. 45
 Manga Dalil Sa Kisusugoonon........................................................................... 45
 Hukuman O Btang ....................................................................................................... 45
 Hikma Ko Kabtang ...................................................................................................... 46
 Manga Sarat Ko Btang.............................................................................................. 47
 Diyangka O Btang ........................................................................................................ 48
 Oras A Kimbgan Ko Btang .................................................................................... 49
 Katndoa Ko Btang ....................................................................................................... 50
 Kakhamiliki Ko Btang.............................................................................................. 52
 Kallb O Btang ................................................................................................................... 52
PINTO A IKAPAT ........................................................................................................................ 54
KAKHAWING ...................................................................................................................................... 54
 Kapakalangkapaun .................................................................................................... 54

6
  Kalantongi Ko Khawingn ...................................................................................... 55
 Darpa Go Oras O Kakhawing ............................................................................. 57
 Manga Rokon O Kakhawing................................................................................ 57
 Sarat O Kakhawing ..................................................................................................... 58
 Ropaan O Kakhawing ............................................................................................... 60
 Wakil Sii Ko Kakhawing......................................................................................... 62
 Kakhawing Sa Cellphone....................................................................................... 62
 Kasarat Ko Kakhawing ........................................................................................... 63
 Inisapar A Kapangaroma ...................................................................................... 65
 Dokomento O Kapangaroma ............................................................................. 67
 Kakhalamilami Ko Kakhawing ........................................................................ 67
 Kakhawing Sa Function Hall .............................................................................. 69
 Kazmansmanga Ko Kiyawing ............................................................................ 76
 Kandori Ko Kapangaroma ................................................................................... 77
 Imbitar Ko Kandori Ko Kapangaroma ...................................................... 78
 Kapogad ............................................................................................................................... 79
 Paawing A Phakapka Ko Kawing ................................................................... 80
PINTO A IKALIMA...................................................................................................................... 81
RARAD O KIYAKAWING ............................................................................................................ 81
 Manga Kabnar O Ndarodopa ............................................................................. 82
 Kauuna O Kabnar O Mama .................................................................................. 87
 Paganay A Kakhatimo O Kiyawing ............................................................... 88
 Hukuman O Kanjima ................................................................................................ 91
 Dadabiatan Ko Kanjima ......................................................................................... 92
 Hukuman O Kakhontrol ........................................................................................ 97
 Kangginawai O Kharomai .................................................................................... 98
PINTO A IKANM ....................................................................................................................... 108
KANDOWAY ..................................................................................................................................... 108
 Hukuman O Kadoway ........................................................................................... 108
 Kalbihan O Kadoway ............................................................................................. 109
 Sarat O Kadoway ....................................................................................................... 111
 Kipkhagowadn Ko Kadoway ........................................................................... 112
 Kadoway A Di Katawan O Muna................................................................... 113
 Kapaginontolan Ko Manga Karoma .......................................................... 114
 Okit O Kapagalongan ............................................................................................. 116
 Phakaugop Ko Kapaginontolan.................................................................... 119
 Kabgi Ko Isa Ko Manga Karoma ................................................................... 120
 Kapiya A Bibir.............................................................................................................. 121
POLIMPOSAN ........................................................................................................................... 122
‫ وصف الكتاب‬....................................................................................................................................... 123

7
 PAMKASAN
.‫ نبينا حممد وعلى آله وصحبه أمجعني‬،‫ والصالة والسالم على أشرف األنبياء واملرسلني‬،‫احلمد هلل رب العاملني‬
Oriyan o podi ko Allah, go so salawat ko Nabi tano a
Muhammad ‫ ﷺ‬, na mataan a so kapphakaliwanaga ko manga
hukoman go suguan o Allah go so kipphanampayinon ko
manga manosia, na giyanan i mala a galbk o manga Nabi, go
giyanan i pd a makallbi a galbk o miyamaratiyaya. Go mataan
a pd ko okit a kipphanampayin san na so kipzuratn ko manga
kitab, a pkhabatiya o pagtaw, na pkhasabotan iran –
Biidznillah – so patot a katokawan iran ko Agama iran.
Sabap san, go sabap ko panamar akn sa kapakatompok
akn ko galbk o manga loks akn, pagari akn, a gii nggalbk sa
kapakarayag o manga hukoman go ndaowan o Agama Islam,
na inisurat akn angkai a maito a kitab, a tinimo aknon go
inusay aknon sa makampt so manga kinanglan a manga
hukuman go manga ndaowan o Islam sii ko kapangaroma; ka
arap akn sa kapakaogop iyan ko manga bangnsa kn a
pphangnal ko manga hukuman o Agama, go arap akn sa
kabaloy niyan a palatiko ko manga loks akn, pagari akn,
babay akn a adn a pamilya niyan, aya mala na so manga
kangodaan, a makaphipikir a pphamilya.
Phangnin akn ko Allah a baloyin iyan aya a makanggay a
gona, go baloy niyan a pd ko manga galbk a ikhlas rkaniyan,
go tiyarima iyan, go thaktakp niyan so balas iyan a mapiya sa
donya, aya mala na sa alongan a mauri.

Alimodin "Abu Raed" Usman Abdulhalim

Umm Al-Qura University
Makkah Al-Mukarramah, Saudi Arabia
alimohalim7@gmail.com
13/08/1441H - 06/04/2020G
8
 Pinto a Paganay
KAPANGAROMA
Mataan a so Allah na inadn iyan so manosia na
pizakasakaw niyan go piyakaumbao niyan ko langowan o
manga kaadn, go inirza iyan ko kiyaadna niyanon a tabiat
iyan so kabaya. Na sabap ko siyap iyan ko manosia sa katatap
o kapakauumbao niyan go kasslaaun, na inibtad iyan so
atoran a domadait sangkoto a kabaya a inirza iyanon, na
piyayag iyan so manga hukuman o kapangaroma; ka an
katiyokopi angkoto a tabiat o manosia a kabaya, na
minggulalan iyan oto ko okit a mapiya a sslaan, a
makaphapasod ko kasusuat, go so kangginawai, go so
kapagadata, a ikasusuat o Allah.
 MAANA O KAPANGAROMA
So Kapangaroma: na skaniyan so kapasadan(1), a
miyapakay niyan ko mama ago so babay a pakapthapiin so
kapamakaya(2) o oman i isa kiran ko pd iyan, nggulalan ko
okit a makaaayon ko Agama(3).
 DALIL SA KISUSUGOON KO KAPANGAROMA
Miyakatoro ko kisusugoon ko Kapangaroma so Qur-an, go
so Hadith, go so Ejma'.
 So pman so Qur-an na sabnar a madakl so Ayat a maka-

(1) Giyoto so Kawing.

(2) Maana: So kausara o isa ko pd iyan ko iphakapiya ginawa niyan, datar o
Kakapti niyan ko pd iyan, odina kagaksa niyanon sa kabaya, odina so
kambabangonan sa walay, odina so salakaw san.
(3) Maana: Di makaliyo ko limiti o Agama, datar o kambabangonan sa walay
ko darpa a pkhailay siranon o salakaw a taw, odina so kisoldn o mama ko
piyamalongan iyan ko diyobor o babay, odina so salakaw san a inisapar
o Agama so kanggalbkaun o dowa a ndarodopa.

9
totoro san, pdon so katharo o Allah:
]٣ :‫ﮋ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏﮐ ﮑ ﮒﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘﮊ [النساء‬

]٣٢ :‫ﮋﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﮊ [النور‬

Maana: {Na pangaroma kano ko mapiya rkano ko manga

babay, dowa odina tlo, odina pat; na amay ko ikhawan iyo
uba kano di makapaginontolan na sanai niyo so sakatao}. Go
so katharo iyan: {Go pakipangaromaan iyo so da a manga
karoma niyan rkano, go so manga bilangataw a pd ko manga
oripn iyo a manga mama go so manga oripn iyo a manga
babay}.
 So pman so Hadith na madakl mambo, pdon so: Katharo
o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Hay manga ngongoda, sa phakagaga rkano
ko gasto ko kapangaroma na pangaroma; ka mataan a giyoto
i lbi a phakarnding ko mata ko ikhadosa, go lbi a phakadi-
pinsa ko piyamalongan ko kadosa. Go sataw a di niyan oto
khagaga na phowasa; ka mataan a giyuto na rnding; ka
pkhapotol iyan so kitataralo o kabaya) Bukhari & Muslim.
 So pman so Ejma' na sabnar a miyataayon so langowan
o manga muslim sa kisusugoon ko Kapangaroma.
 HUKUMAN O KAPANGAROMA
Mbidabida so hukuman o Kapangaruma ko oman i pitha-
nggisaan; sabap ko kapakambibidabida o btad o oman i isa:
❶ Sunat, sii ko taw a adn a kabaya iyan go adn a khigaga
niyan mangaruma, go knaaba niyan ipkhalk a ginawa niyan
uba makazina; ka pkhagng'gn iyan so kabaya iyan.
❷ Wajib, sii ko taw a adn a kabaya iyan, na ikhalk iyan a
ginawa niyan uba badn makasilay, na maulog ko kazina, rakz
a adn a khigaga niyan mangaruma.
❸ Mubah, maana: mapapakay, sii ko taw a adn a tamok -

10
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
iyan a khigaga niyan mangaroma, ogaid na da a kabaya iyan.
❹ Makroh, sii ko taw a knaba niyan kailangan, datar o taw
a da a piyamalongan iyan, odina di phakagaga mbabangonan
sa walay; sabap ko kaloks odina sakit.
❺ Haram, sii ko taw a miyatarotop a pat a kapapantagan
a karoma niyan, odina dapn mapat, ogaid na masisigurado
niyan a di makapaginontolan kiran. Pitharo o Allah:
]٣ :‫ﮋ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮊ [النساء‬

Maana: {Na amay ko ikhalk iyo uba kano di makapaginon-

tolan na sanai niyo so isa}.
 HIKMA SA KINISUGOON KO KAPANGAROMA
Inisugo so Kapangaroma; sabap ko manga hikma, pdon:
❶ So kaparoliya ko karrnk a mokarna, go so katimo, go
kakhalayama a kakhalimuay, go kapagogopa, ko ndolonan o
dowa a kharomai. Pitharo o Allah
‫ﮋﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ‬
]٢١ :‫ﮖ ﮊ [الروم‬

Maana: {Go pd ko manga tanda o Allah a inadnan kano

niyan a poon ko manga ginawa niyo sa manga darodopa; ka
an makarnk a mokarna niyo kiran, go singgayan iyan so
ndolonan iyo sa kabaya ago limo}.
❷ So kasoti o muslim go so kasiyap iyan, go kapakawatan
iyan ko parangay a piyakasisingay go iphakadapanas, a
giyuto so kazina go kapakikhoniksiyona sa di halal. Sabap sa
inirza o Allah ko manosia a tabiat iyan so kabaya, a giyoto i
kiyaplagidan o manosia ago so binatang, na inator o Allah so
okit a kipnggulalann o manosia sangkoto a tabiat iyan a
kabaya, na inisugo iyan so kapangaruma; ka an minggulalan
o muslim so tabiat iyan a kabaya sii ko okit a ikasusuat o

11
Allah, go makawatan ko tabiat a binatang, na an matanto so
kapakauumbaw niyan ko langowan o manga kaadn.
❸ So katatap o kambabawata, go so kapakadakl o
bilangan o manga muslim; ka an matanto a kiphangandagn o
Rasulullah ‫ ﷺ‬sa alongan a mauri ko kadakl o umat iyan.
❹ So kasiyap o manga bangnsa, go so kagakot o
kathotonganaya, ka an maadn so kathatabanga.
]٧٢ :‫ﮋ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﮊ [النحل‬

Pitharo o Allah: {Go inadn iyan a bagian iyo phoon ko

manga karoma niyo so manga wata go manga apo}. Na
miyabaloy a oman i sakataw a manosia na adn a mattndo a
loks iyan go tonganay niyan go bangnsa niyan, oriyan iyan
na piyayag o Allah so manga kabnar o omani isa ko pd iyan;
ka an magakot so kathotonganaya.
❺ So kabangon o kaphagingd a thatagompiya; sabap sa so
manga pamilya na siran i gii makanggaganapa a gii mbaloy a
magingd, na anday kaadn o khakaromai a manga pipiya, a
mimbabawata sa manga moriatao a miyangambibiat ko
Agama, na miyakatindg so kaphagingd a thatagodaya.
 KALBIHAN O KAPANGAROMA
So kalbihan o kapangaroma na tanto a madakl, pdon a
giyangkanan a miyangaaaloy a hikma ko kisusugoon ko
kapangaroma, go pdon pn:
❼ So kapangaroma na sunnah o manga nabi.
]٣٨ :‫ﮋ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮊ [الرعد‬

Pitharo o Allah: {Go sabnar a siyugo ami so manga sugo ko

miyaunaan ka, go biyaloy ami a bagian iran so manga
karoma go manga moriatao}.
❽ So kapangaroma na phakaugop ko kapakabagr o para-

12
tiyaya, go kapakandakl, go kakomplito o simba ko Allah.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa taw a rizqian o Allah sa karoma a
bilangataw, na sabnar a khaogopan iyan skaniyan ko midiya
ko Agama niyan, na kalkn iyan so Allah ko midiyaun a lamba)
Tabarani, Hakim & Baihaqi.
❾ So Kapangaroma na khasabapan sa kaparoliya ko limo
go kapipiya ginawa ko kapakailay sa moriatao; sabap sa so
kapakailay sa moriatao na iniitong o Allah sa mala a limo go
mala a gii zasakoyaan o manga manosia ko donya, go biyaloy
niyan a tabiat o manosia so kapkhababayai niyan ko
kapakailay niyan sa moriatao. Pitharo o Allah ko kiniropaan
iyan ko manga oripn iyan a thitiyagaran iyan ko Surga:
]٧٤ :‫ﮋ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮊ [الفرقان‬

Maana: {Go siran so gii ran tharoon: Kadnan ami, bgi kami
nka ko manga karoma mi go manga moriataw ami sa
kapipiya ginawa}, datar o kabaloy iran a maonotn a manga
karoma, go bilangataw a manga wata, go datar o
kapakakowa iran sa kasibisibiyan; ka ipkhasonor oto o loks.
❿ So kapangaroma na pkhasabapan ko kakhawasa go
kapphakadakl a rizqi. So sabaad ko manga salaf na igira
miyailay iran so kapopobriyan, na aya iphmosawer iranon
na: "Pangaroma ka". Pitharo o Allah:
‫ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ‬
]٣٢ :‫ﭡ ﭢ ﭣﮊ [النور‬

Maana: {Go pakipangaromaan iyo so da a manga karoma

niyan rkano, go so manga bilangataw a pd ko manga oripn
iyo a manga mama go manga babay, amay ko aya btad iran
na manga pobre na di kiran oto phakaalang ko
kaphangaroma iran ka mbgan siran o Allah ko kakawasaan
iyan; na so Allah na Maginawa a Matao}.

13
 Go pitharo o Abu bakr Assiddiq: "Onoti niyo so Allah ko
kinisugoon iyan rkano ko kapangaroma, na pangaroma
kano; ka ithoman rkano o Allah so iniphramis iyan rkano a
kakhawasa" Tafser Ibn Kather.
⓫ So kapangaroma na iphakapiya o kambobolawasan.
Sabnar a miyatanto o sabaad ko manga doctor a mataan a
madakl so manga problima ko kambobolawasan a aya
phakabolongon na so kapangaroma.
 SO KAPANGAROMA NA SIMBA
So kapangaruma na inisugo, na so langon a inisugo o
Agama na so kinggulalan non na simba go thitiyagaran sa
mala a balas. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Go sii ko
kapmbabangonan sa walay o isa rkano so sadaqah), na iniiza
o manga sahaba: "Ya Rasulallah, ipnggulalan o isa rkami so
kabaya a ginawa niyan, na makapmbagianon pn sa balas?
Pitharo iyan: (Ay dapat iyo o nggulalan niyan oto ko okit a
haram, ino adn a dosa niyanon? Na izan anan a o nggulalan
niyan oto ko okit a halal na adn a balas iyanon) Muslim.
So Rasulullah ‫ ﷺ‬na inipanguyat iyan so kapangaruma, go
inisapar iyan ko phamakagaga mangaroma so di
kaphangaroma sa dayon sa dayon. Go so kapangaroma a
rakz o kasimbaa ko Allah na lbi a mapiya adiso kibagakn ko
kapangaroma na katulabosa ko simba. Pitharo o isa ko
manga sahaba: "Sakn na phanambayang ako ko manga
gagawii dayon sa dayon", na pitharo o isa: "Sakn na
pamowasaan ko so tnday o masa na di akodn mboka sa
dayon sa dayon", na pitharo o isa: "Sakn na mblagn ko so
manga babay, maana: di ako phangaroma; ka thulabosn ko
so simba sa dayon sa dayon".
Na miyakauma kiran so Rasulullah ‫ ﷺ‬na pitharo iyan: (Ba
di mataan ko Allah a sakn i lbi a mala rkano i kalk ko Allah?

14
ogaid na sakn na phamowasa ko go mboka ako, go
phanambayang ako go phakatorog ako, go phrmbangn ko so
manga karoma ko, na sataw a ikagowad iyan so sunnah akn,
na di rakn pd) Bukhari.
Sabap san, na miyapatot ko mama ago so babay a pniatn
iran sangkoto a kapndarodopa iran a mataan a suasuat iran
oto ko Allah, sa kapakawatan iran ko inisapar o Allah a galbk
a piyakasisingay, ka pakimbagian kiran o Allah so balas, go
pakisurat o Allah a sadaqa iran ko oman siran mbabangonan
sa walay.
 KASAMBOT MANGAROMA
So Islam na da niyan limitadowi so edad ko kapangaroma;
ka apiya so maito a wata a mama, a dapn kabaligi na korek
so kapangaruma niyan, go so wata a babay a maito na korek
so kapangaromaaun.
Go sunat so kasambot mangaroma, o mama antaaka
babay; sabap ko kadakl o manga kamapiyaan a matatago ko
kapangaroma; aya mala na an skaniyan masiyap, na
makawatan ko manga rarata a galbk, batabolabaw a
skaniyan na kangodaan, a pananabowan so kabaya iyan, a
rakz o kangoda o lalag iyan, na go batabolabaw sa giyangkai
a masa a kiyandakl o manga fitna; ka malbod a kapkhaolog
iyan ko marata a kabaya o ginawa niyan.
 Kapagiskuwela: So oras a kangodaan so manosia, na
giyoto i miyakapiyapiya a oras a kaphangaruma niyan; sabap
ko katatabowi ko bagr iyan. Go knaaba phakaalang ko
kapagiskuwela odina kapangadi so kapangaruma; ka
phakaugop ko mama ago so babay a pphagiskuwela; sabap
sa so adn a karoma niyan, na makatitikna a pikir iyan, na
maiisaisa so antap iyan, na knaaba pkhatmbang ko
kapakimbobolayoka, go kapakikhoneksiyuna sa

15
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
khalalongon, go pphakasowa mator ko oras iyan go so
manga kinanglan iyan, na gii niyan mapakaznggaya o
antonaa i importante a pagunaan iyan?
Sabap san, na anday katagoi sa aqal ko kangodaan, go
kabaloy niyan a khagaga niyan so kaawidi ko
atastanggongan ko kapangaroma, na ayadn a taralbi na so
kapakasambot iyan mangaroma; ka an miyasigurado a
mithakna so kauyaguyag iyan, go lbi a mawatan ko manga
galbk a manga rarata. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Hay manga
ngongoda, sa phakagaga rkano ko gasto ko kapangaroma na
pangaroma; ka mataan a giyoto i lbi a phakarnding ko mata
ko ikhadosa, go lbi a phakadipinsa ko piyamalongan ko
kadosa) Bukhari & Muslim.
 KATABANGI KO PHANGAROMA
So Islam na inisugo iyan so kathatabanga. Pitharo o Allah:
]٢ :‫ﮋ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﮊ [املائدة‬

Maana: {Go thatabanga kano ko galbk a mapiya go kalk go

simba ko Allah}. Na pd ko manga galbk a mapiya go mala a
simba ko Allah, a patot so kapthatabangai ron na so
kapangaroma; sabap ko kalbihan o kapangaroma go so
kadakl o matatagoon a manga kamapiyaan, go aya mala a
hadapon na so kasiyap poon ko piyakasisingay a galbk.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Tlo a haqq ko Allah so katabangi
niyanon: So gii njihad sa lalan ko Allah, go so phangaruma
poon sa siyap iyan sa ginawa niyan ko marata a galbk, go so
bisaya a kabaya iyan a kaaona niyan sa ginawa niyan ko
khibisayaun) Tirmidzi, Baihaqi, Nasai & Ibn Majah.
Miyakanggunanao angkai a hadith ko kisusugoon ko
katabangi ko phangaroma; sabap sa haqq ko Allah so
kathabangi niyan ko phangaroma, na so kiyatabangi nkaun
na kiyasaliyantiyan ka so Allah ko kininggulalan o haqq
16
rkaniyan, na skaniyan dn i pndidiyangka ko imbalas iyan rka,
na pabila so Allah i pndidiyangka ko balas, na miyatangkd a
mala a tanto; sabap ko kasakaw o Allah.
Pinto a Ikadowa
KAPAMILI SA PHANGAROMAAN
So kapamili na giyanan i paganay a lakadan ko
kambangona o muslim ko pamilya niyan, na go isadn a kalilid
a pkhasabapan ko kapkhagba o pamilya na so kapkharibat o
muslim sii ko kiyapamili iyan. Sabap san, na miyapatot ko
phangaroma so kapanamari niyan ko kaphamili iyan, sa
iphagogopa iyan ko kaphakatindga niyan ko pamilya niyan,
sa aya mapili iyan na so iphagayon iyan ko kaphagintaw
niyan, a ipthompok iyan ko kauyaguyag iyan, taman sa
kapatay niyan.
 IPHILI KO PHANGAROMAAN
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (So donya na parahiyasan go badn
sagad a kapipiya ginawa, na aya pirmiro a parahiyasan go
iphakapiya a ginawa ko donya na so kapakapangaroma sa
babay a bilantadi) Muslim. Sabap san, na patot dn so kapamili
sa phangarumaan, nggulalan ko manga pakayan a miyaaloy
ko Agama, pdon:
 Agama: Sunat a iphili ko babay so katatagoon o Agama,
go so kasisiyapa niyan sa ginawa niyan ko marata a galbk a
phakaboring ko kababaloy niyan a babay a mapiya a taw, go
phoon ko pamilya a mapiya i pakaasal, go adn a daradat iyan,
go adn a kataid iyan; sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Pphangarumaan so babay poon ko pat btad(1): So tamok
iyan, go so daradat iyan(2), go so kataid iyan, go so Agama

(1) Maana: Kiyalayaman a aya gii ipamili ko babay na giyai a pat btad.
(2) Maana: Bangnsa niyan odina pamilya niyan.

17
niyan. Na kagiya kiyatokawan ka anan na pangilaya nka so
baraagama; ka o di nka matoon; ka aya pangilay nka na so da
a Agama niyan, na mitarngangas ko botha so dowa a lima
nka(1)) Bukhari & Muslim. Sabap san, na miyapatot so kapanamari
o mama a phangaruma ko kapilia niyan ko babay a
baraagama, go so kabaloya niyan san a unayan a iphili iyan
ko babay.
 Bilangatao a maonotn: Iniiza ko Rasulullah ‫ﷺ‬:
Antawaa ko manga babay i pirmiro? Pitharo iyan: (So
mapphakapiya niyan a ginawa o mama igira a inilay niyan,
go phagonotan niyan igira a siyugo iyan, go di niyan zopakn
go zangkaan ko kabaya iyan ko ginawa niyan(2) go tamok
iyan, na di pnggalbk sa ikhaguwad iyanon) Ahmad & Nasai.
 Talibata: Sunat so kapilia niyan ko babay a talibata(3);
sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Pangaromaa niyo so mala
i gagaw a talibata; ka mataan a sakn na iphangandag akn
sabap rkano so kadakl akn i umat) Abu Dawod.
 Raga: Taralbi so kapilia ko raga, inontabo igira a adn a
hadap iyan a mapiya a sii niyan khatoon ko knaba raga(4);
sabap ko katharo o Rasulullah ‫ ﷺ‬ko Jabir gowani ko panothol
niyanon a miyangaroma sa knaba raga: (Ino di raga a
piyangaroma nka, a gii nka minggitagita, go gii ka niyan
minggitagita), na pitharo i Jabir: "Miyawafat so dowa a loks
akn, na adn a manga babay akn a maroni, na inikaguwad akn
ubako pangaroma sa lagid iran a kangodaan, a di niyan siran

(1) Ilat oto ko kalapis go kamrmr.

(2) Maana: Di niyan zangkaan so mama igira adn a kabaya iyanon ko ginawa
niyan, datar o kambabangonan sa walay, ago so salakaw ron.
(3) Maana: Madakl i kambawata, na sii anan pkhatokawi ko kadakl i kamba-
wata o manga loks iyan odina manga pagari niyan.
(4) Maana: Knaaba miyabitowann odina miyabalo.

18
mapmbiat, go di niyan siran khasiyap" Bukhari & Muslim.
 Mataid: Taralbi pn a aya piliin iyan ko oriyan o Agama
na so mataid(1); sabap sa giyuto i lbi a pthiknaun a pikir iyan,
go lbi a phakadipinsaun ko kailay sa ikhadosa, go lbi a
kakhatanto o kangginawai go kakhalimuay.
 Knaaba madazg: Taralbi so kapilia ko knaaba
tonganay, go apiya tonganay na so knaaba madazg. Sabap sa
an pphakaulad so bangnsa, go giyoto i lbi a khasabapan ko
kambabawata sa manga babagr i badan go otk, go pangali sa
igira a miyaadn so talaq na di pkhaoparik so thotonganaya;
ka kagiya igira miyakamblag so kharomai a thonganaya, na
pkhaoparik mambo so manga loks go pagari iran a
thotonganaya. Giyanan i sabap a miyatharo: "Pakawatan
kano mangaroma; ka di kano phmoriyataw sa malobay".
Ogaid na ijtihad anan o manga ulama; ka da a dalil sa
karata o kapangaroma sa madazg, go aya ladiyawan san na
so 'Ali ago so Fatimah a wata o Rasulullah ‫ﷺ‬, a mithapi siran
na madazg siran, na inuyag siran o Allah sa mapiya, go
rinizqian iyan siran sa manga wata a manga pipiya.
 Marani sa edad: Taralbi a aya piliin o mama na so
mikhakaraniya iyan sa edad; sabap sa so kakharaniya iran sa
edad na giyoto i kakharaniya iran sa manga ulaula go manga
kabaya, na amay ko kharaniya siran sa ulaula go manga
kabaya na giyoto i lbi a kapakapzorot iran, go kakhatatap
iran. Piyanothol i Buraida: "Piyanoksaman o Abu Bakr go so
'Omar so Fatima, na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mataan a
skaniyan na maito), na piyanoksaman o 'Ali, na piyaki-
pangaroma niyanon" Nasai.

(1) Go mbidabida so omani isa ko kailay sa kataid, adn a mataid ko isa a

knaba mataid ko isa, na adn a knaba mataid ko isa a mataid ko isa.

19
 Ogaid na knaaba marata so kapangaroma o taw sa
mawatanon sa edad; ka aya ladiyawan san na so Rasulullah
‫ﷺ‬, a piyangaroma niyan so Khadijah a mawatan a kauuna
niyan sa edad, go piyangaroma niyan so 'Aishah a mawatan
a kaito iyan i edad.
 Aya pamontosan iyan na patot ko mama odina so babay,
odina so taw a maawid kiran a akal, a kapakandakla iran ko
kapangni ko Allah sa aya ibgay kiran o Allah na so mapiya, go
pangni sa mosawer so mama odina babay ko manga taw a
sasarigan iyan; sabap sa khapakay a mapangaroma niyan so
aya ilayan iyanon na mapiya rkaniyan, oriyan iyan na
miyaklid so btad na mimbaloy a knaaba mapiya rkaniyan.
]١٥٩ :‫ﮋ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﮊ [آل عمران‬

Pitharo o Allah: {Go pakimosawer ka kiran ko

pnggulaulaan, na amay ka mathkz ka so zowaan, na sarig ka
ko Allah, mataan a so Allah na pkhababayaan iyan so manga
thatawakalon}. Go pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di khalapis so
miyangni ko Allah sa mapiya, maana: miyag-Estikharah, go
di makapzndit so miyangni sa mosawer) Tabarani.
 ESTIKHARAH
Sunat ko mama a phanoksam, odina so babay a
phanoksaman, odina so taw a maawid kiran a akal, so
kapamangni iran ko Allah sa mapiya a mapili o mama odina
mapiya a makapangaroma ko babay, nggulalan ko
kazambayang sa Estikharah.
Piyanothol i Jaber bin Abdillah: "Aya btad o Rasulullah ‫ﷺ‬
na ipphangndao niyan rkami so kapagistikhara ko langon a
galbk, sa izan o kipphangndao niyan rkami ko surah sa
Qur-an, gii niyan tharoon: (Igira a khabayaan o isa rkano so
galbk, na zambayang sa dowa rakaat, a aya phniat niyan na -

20
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
Estikharah, oriyan iyan na tharoon iyan(1):
،‫َّك تَ ْق ِد ُر َوََل أَقْ ِد ُر‬
َ ‫ك الْ َع ِظي ِم؛ فَِإن‬
ِ ْ َ‫ وأَسأَلُك ِمن ف‬،‫ وأَست ْق ِدرَك بِ ُق ْدرتِك‬،‫"اللَّه َّم؛ إِِّن أَست ِخري َك بِعِْل ِمك‬
َ ‫ضل‬ ْ َ ْ َ َ َ ُ َْ َ َ ُ َْ ِ ُ
ِ ‫ خري ِل ِِف ِد ِيِن ومع‬.... ‫أن ه َذا ْاْلَمر‬ ِ ‫ت َع ََّّلم الْغُي‬
‫اشي‬ َ ََ ‫َ ْر‬ َْ َ َّ ‫ت تَ ْعلَ ُم‬ َ ‫ اللَّ ُه َّم؛ إِ ْن ُكْن‬،‫وب‬ ُ ُ َ ْ‫ َوأَن‬،‫َوتَ ْعلَ ُم َوََل أ َْعلَ ُم‬
ِِ ِ ِِ
‫أص ِرفْهُ َع ِِِن‬
ْ َ‫ َشٌّر ل ف‬.... ‫َمر‬ َ ‫َن َه َذا اْل‬ َ ‫ َوإِ ْن ُكْن‬،‫ فَاقْ ُد ْرهُ ِل َويَ ِسْرهُ ِل ُُثَّ ََب ِرْك ِل فيه‬،‫َو َعاقبَة أَْم ِري‬
َّ ‫ت تَ ْعلَ ُم أ‬
"‫ض ِِن بِِه‬
ِِ ‫اْلَْ َري َحْي ثُ َما َكا َن ُُثَّ َر‬
ْ ‫ل‬ ِ ِ ْ ‫َوا‬
َ ‫ َواقْ ُد ْر‬،ُ‫صرفِِْن َعْنه‬
Maana: Ndowa'a ko oriyan o kapakazalam iyan, a tharoon
iyan: "Ya Allah, Mataan a sakn na phangnin ko Rka a taufiqi
ako nka na aya pakipiliin ka rakn na so mapiya; sabap ko Ska
i Matao, ago phangnin ko Rka a bgi ako nka sa bagr a migaga
ko ron; sabap sa Ska i Mabagr, ago phangni ako Rka sabap ko
gagaw nka a mala, ka mataan a Ska i phakagaga, go di ako
phakagaga, ago Ska i Matao, go di ako matao, ago Ska i lbi a
Matao ko khigagaib, Ya Allah, na amay ka aya katawi nka
sangkai a pnggolawlaan ko (mbthon iyan so kadiyat iyan) na
aya rakn mapiya sii ko Agama ko, ago sii ko kapphagintaw
akn, ago so khabolosan o pnggolawlaan ko, na aya nka rakn
okorn, ago lboda nka rakn, oriyan iyan na pakambarakata
nka rakn.
Na amay pman ka aya katawi nka sangkai a pnggolawlaan
ko (mbthon iyan so kadiyat iyan) na aya rakn marata sii ko
Agama, ko ago sii ko kapphagintaw akn, ago so khabolosan
o pnggolawlaan ko na pokasa nka rakn, go pokasa ko nkaun,
sa aya okora nka rakn na so mapiya sa apiya andadn
matatago, oriyan iyan na baloya ko nka a masosoaton) Bukhari.
Piyanothol i Anas: "So Zainab binti Jahsh gowani ko
isampay ron i Zaid a mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na

(1) Ptharoon iyan angkai a dowa'a sa basa Arab, na amay ko di matao sa basa
Arab na khapakay a aya indowa'a niyan na so basa Mranaw niyan. Go
amay ko khagaga niyan a basa Arab, na khapakay a sii niyan aya
pndowa'an ko kapakapasad iyan thahayat, ko unaan o kapzalam iyan.

21
phangaromaan iyan skaniyan, na aya miyatharo iyan: "Da a
mapnggalbk akn, maana: di akn maptharo a oway antaakadi,
taman sa makapangni ako sa sugo ko Allah, na mizambayang
sa Estikharah" Nasai.
 KAPAMAGIDAAN
Da a dalil sa ba haram so kalalayaman a pkhagdam o
mama ko puso iyan a kapkhababayai niyan ko babay, odina
so kapkhagdama o babay ko kapkhababayai niyan ko mama,
go so kimbitiyarain o mama ko babay sii ko kalalayaman a
kambitiyarai ko bitiyara a kailangan go adn a gona niyan, go
knaaba siran somisibay ko darpa a da a pd iranon. So
Rasulullah ‫ ﷺ‬na gii niyan imbitiyarai so manga babay a
pzongon, a pphangingiza sa manga hukuman.
Ogaid na aya asal na isusugo ko mama antaaka babay so
kibabaan ko kailay, go isasapar ko mama so kaphapakarani
niyan, odina kaphagilaya niyan, odina kikhoniksiyonaan
iyan, odina kimbitiyarai niyan, odina kisibay niyan sa darpa
ko babay a knaaba niyan karoma odina mahram.
Sabap sa giyuto na pkhasabapan sa kapakapkhalayama
iran, taman sa kalkaan iyan kiran so lalan ko galbk a
piyakasisingay, batabolabaw sii ko manga kangodaan; ka lbi
a mala a kapipiligro iran ko kapakasilay; sabap ko
kapananabo o kabaya iran. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Da a
minibagak akn ko oriyan akn a fitna a ba niyan kalawani sa
kala i kaphakamorala ko manga mama so fitna o manga
babay) Bukhari & Muslim, maana: So manga babay na fitna a lbi a
piligro, go lbi a mala so kaphakabinasa niyan ko manga
mama, go datar oto mambo, a so mama na fitna a mala odina
tpng sii ko manga babay.
Go kapoporbaan a andadn i kapakakhoniksiyona o
zalakawa a mama ago so babay a makalampas ko limiti a

22
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
kapakindolona o mama go babay na aya kalilid na adn a
pkhaadn ko pagltan iran a galbk a piyakasisingay; sabap sa
so shaytan na di niyan dn bblagn so oripn o Allah, na
pphagayanan iyan so btad a kakhisomkn iyan ko oripn o
Allah sii ko galbk a ipkhararangit o Allah.
➢ So kailaya o mama sii ko babay na sii bo piphakay sii ko
taw a makaphipikir sa kaphanoksami niyan sangkoto a
babay, rakz a minikarang iyan a pagiyogan iyan, ko diyangka
a kailangan iyan so kailaya niyanon, na di niyan oto zobraan,
maana: Sii ko Islam na kiyasanaan dn a kailaya o mama ko
phangaromaan iyan: so kailaya niyanon sa knaaba malndo a
oras odina apiya kathapotapok ko onaan o kapanoksam, go
so kailaya niyanon sa formal ko masa a kapanoksam, go
khapakay a phaparumanan iyan mamisita ko oriyan o
kiyapanoksam, taman sa matangkd iyan o khababayaan iyan
go tharosn iyan, antaaka di.
➢ So pman so gii kapamagidaana o mama ko babay sa
malndo a oras, a iphraot sa phipira ragon a katataraganday
o gii ran kapranona, go kathalaboka ko manga darpa, na di
khapakay. Go lbi a haram amay ko giyabo a gii niyanon
kapamagidaana, a knaaba niyan antap oba niyan
phangaromaa, odina apiyapn aya antap iyan na
phangaromaan iyan ogaid na miyakasobra ko limiti o
kalalayaman a kapakimbitiyarai odina kapakikhoniksiyona
ko babay a knaba mahram.
➢ Go so sabaad ko manga muslim, na kiyadaan sa
maratabat ko manga warisan iran a manga babay, ka
ipkhasuat iran a kapphamagidaana kiran, go so kaphliyo iran
a khisasawaan so manga awrat iran, go so gii ran gii
kapakinggiginawai sa mama; sabap sa aya dalil iran na so
kaunot ko kiyapangimprob o masa, go so kiyapakaporo o
manga elmo, go so kabbgi sa freedom ko wata a miniraut sa
23
legal age. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Tlo a di pagilayin o Allah
sa kailay a limo sa alongan a Qiyamah, pdon a inaloy niyan:
So da a maratabat iyan ko manga warisan iyan) Nasai.
 DIALAGA
So manga adat a andang a kalalayaman ko oman i darpa,
na aya asal a hukoman iyan na so katantowaun odina
kapapakay niyan, amay ko da a masosopak iyan ko manga
hukuman o Agama, go da a karorompakan iyan a lalangan o
Islam, go da a baun kapananayan ko manga saruang.
Go pd ko manga adat a kiyalayaman o manga muslim sa
pilipinas ko kapangaroma, na so kandiyalaga.
 So Dialaga, na giyanan so tamok a salakaw ko btang, a
ipmbgay o mama ko wali o babay ko kiyapagizaiza iyan, a aya
diyangka iyan na 10% ko iphagizaiza o mama, opama ko aya
iphagizaiza iyan na 100 nggibo, na aya khibgay niyan a
dialaga na 10 nggibo, go di khasmbag so kiyapanoksam iyan,
taman sa di niyan oto mibgay.
Aya hikmaun o manga loks ko kinibtadnon ko taritib sa
Ranao, na pangali sa an di maphagokhapokhap o mama so
babay, ka uba badn giya bo a gii niyan kapagizaiza na asar bo
a pkhatokawan iyan o pira i khibtang ko bae, na di bo tharos,
na inopn mtad sa dialaga ka nanao sa kathatanto niyan
sangkoto a kaphangaroma niyan.
Go aya taritib iyan: Na kagiya knaaba oto pd ko btang, na
opama ko makaptharosa siran na knaaba oto khiitong ko
tamok, na opama ko di siran makaptharosa, na da a kabnar
o mama uba niyan oto mapakikasoy rkaniyan.
 So marani a hukuman anan ko Islam:
Paganay ron: So ipmbgay o mama ko babay odina
pamilya niyan, a manga pammgayan, na amay ko knaaba pd

24
ko btang na phakasold ko pammgayan. Na so pammgayan na
da a kapakasosopak iyan ko Agama; ka pd anan ko mapiya a
parangay a ipphanguyat o Islam. Sabap san, na miyapakay so
dialaga, ugaid na knaba sarat odina wajib, maana: khapakay
ko adn a tamok iyan a ibgay niyan so dialaga, a aya niat iyan
na pammgayan, na so di ron phakagaga na knaabaun khaskat
o phanoksaman iyan.
Ikadowa: So kababaloy o dialaga a igira a da taros
mangaroma so mama na di ron khikasoy, na kataya so
marani a hukuman iyan, Wallaho A'lam:
Sabap sa kagiya skaniyan na pammgayan ko
piyanoksaman, na miyakazosopaka so tindg o manga ulama
o ino khapakay a pakikasoy o mama so inibgay niyan a
pammgayan ko piyanoksaman iyan antaaka di? Na aya
mabagr a tindg: na kabnar o mama so kapakikasoyin iyan ko
inibgay niyan; sabap sa so pammgayan ko piyanoksaman na
makaiiring ko pammgayan a adn a badal iyan; ka giyangkoto
a kinitabo niyan ko kapanoksam na miyakaturo sa
pammgayan oto a aya sarat iyan na matarotop so
kapangaroma. Na kagiya da matarotop so kapangaroma,
mlagid o so mama antaaka so babay i khikabaya sa da niyan
katarotop, na kabnar o mama a kapakikasoy niyan roo.
Ogaid na aya taralbi na so di niyanon kapakikasoyin;
sabap sa pd oto ko kapiya a parangay, batabolabaw amay ka
so babay na knaaba skaniyan i kiyasabapan sa da kitaros o
kapangaroma; ka iphrinarinaw ron angkoto a di kazkata ko
miyauna a minibgay, na amay ko skatn oto o mama na
khatakp so kiyasakiti ko puso iyan.
Ikatlo: So kababaloy o dialaga a di khasmbag so
miyagizaiza taman sa di niyan mibtad so dialaga: na giyanan
na miyakasopak ko Agama; ka kagiya da a miyaaloy ko Islam
a kasasangkotan a tamok a imbgay, ko kazmbaga ko
25
miyanoksam, go da a inipaliyogat o Agama sii ko
phangaroma ko kaphanoksam iyan a imbgay niyan ko babay
odina so pamilya niyan a rowar ko btang.
Ikapat: Aya hikma ko dialaga na an di kapzandasandagi o
mama so babay, a ba niyan pagizaizai a di bo thatanto
mangaroma: na so kaplindinga ko maratabat o pamilya na
biyantog anan o Agama, go piyaawingan o Islam so manga
taw a da a maratabat iyan ko warisan iyan a manga babay,
ogaid na sii sangkai a kapanoksam na piyakay ron o Allah so
kapagizaiza o mama ko babay, na hiyalal yanonpn a kailaya
niyanon, ko manga limiti a mattndo, rakz a inisarat ko mama
a phagizaiza ko kapagilaya niyan ko babay so kabaloy niyan
a totoo a phangaromaan iyan o khabayaan iyan.
Ikalima: Pd a hikma ko dialaga na ronon pkhatokawi o
thatanto so phangaroma antaaka di; na inopn mtad sa
dialaga; ka sigurado a totoo a kaphangaroma niyan, aya
maana niyan: na pabila phanoksam ka na sigurado dn a
phangaroma ka; ka o di ka tharos na kiyailangan ka sa tamok,
a giyoto so dialaga: na giyanan na makasosopak ko Islam; ka
kagiya so Islam na bbgan iyan sa lauda paro so miyanoksam,
sa di niyan kataros mangaroma, amay ko di niyan khabayaan
so babay.
Na amay ko giyanan a pkhailangan so mama sa tamok
amay ko di tomaros, na khapakay a makataros mangaroma
sa tgl, a knaba niyan titho a pkhabayaan so babay, na
khapakay a maadn ko oriyan o kakawing iran so pamilya a
da a kalilintad iyan, go ragaor a kaphagintaw o dowa a
miyakathapi; sabap sangkoto a di kapakaiiklas o kharomai
ko kiyapakathapi iran.
Ikanm: Giyai a dialaga na pkhasabapan sa kapphakargn o
kapangaroma; ka sabap ko kapkhaumani ko kalalayaman a
kambtanga, sa di ron pd, a khapakay a margn a kapkhari-
26
paradowaun o kalilid a manga mama. Na aya turoan o
Rasulullah ‫ ﷺ‬ko kapangaroma na so kapakalbodaun.
Ikapito: Aya okit o Islam na so kapanoksam o mama,
nggulalan ko kambibitiyarai a kalalayaman, go so kailaya
niyan ko babay, nggulalan ko manga atoran a mattndo, a
pagaloyin tano, so sabaadon, In sha Allah, na o phagayon
siran na thndoon so bontal go diyangka o btang, oriyan iyan
na pkhawing siran, sa katharosa antaaka pthaalik siran.
Giyanan i katimbl o atoran iyan go okit iyan ko Islam, go da
a baun kandiyalaga, wallaho A'lam. Na ino ba adn a
phakalawan sa kapiya ko okit o Islam?
 SAYAT
Pd pn ko manga adat a kiyalayaman o manga loks sa
Ranao, go taman imanto ko sabaad, na so Sayat.
 So sayat; na giyoto so gii kapreparado o mama sa
manga pammgayan, a aya bontal iyan na manga mamis, a gii
phandaraan sa manga parahiyasan, a ipphalad oto ko babay
go so pamilya niyan, a pammgayan, ko masa a kaphanoksam;
ka arap ko kasuat iran, go tanda ko kathatanto o mama sa
kaphangaroma niyan.
 So marani a hukuman anan ko Islam:
Paganay ron: Adat anan a kiyalayaman ko darpa, go adn
a kaaayonan anan ko manga hukuman a rangkom ko Islam,
a khapayag sagiyai a phakatondog a pagaloyin.
Ikadowa: So kababaloy niyan a pammgayan, na
mapapakay ko Islam so kabgi o mama ko phanoksaman iyan
sa manga pammgayan(1).

(1) Go adn a marani a lagid aya ko adat o sabaad ko manga arab; ka igira
piyanoksaman o mama so babay, na miyailay niyan na kiyabayaan iyan =

27
 Ikatlo: Pd sa hadap ko kipphaladn ko sayat, na arap ko
kasuat o babay go so pamilya niyan. Na so gii kanggalbka o
mama ko galbk a mapapakay a panamar iyan sa kasuaton o
babay na da a karata iyan, go pd sa kapiya parangay sii ko
Islam so kapanamari o mama sa kasuat o babay go so
pamilya niyan, nggulalan ko manga pammgayan. Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mbbgaya kano sa manga pammgayan, ka
makapkhakababayai kano) Bukhari.
Sabap san, na so kipmbgan o mama ko sayat, na marani ko
kapapakay niyan, ogaid na adn a manga diyangka iyan, sa di
niyan kapakazubra, pdon:
➢ So di ron kabaloya a paliyugat, maana: khapakay a
nggulaulaan oto o phakagagaun, na so pman so di ron
phakagaga na knabaun phakaalang ko kaphakadayona ko
kaphanoksam iyan; sabap sa da a inipaliyugat o Allah ko
phangaroma a rowar ko btang.
➢ So kathangkai ko diyangka iyan, maana: di makalawan
ko kailangan, datar o gii ron kaphandarai sa tonganay a
makataralo; ka phakasold ko kapangangarig go kathakabor.
Na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di dn phakasold ko Surga so taw
a aya btad iyan na adn a matatago ko puso iyan a izan bo sa
timbang o kolpong a kathakabor) Muslim.
➢ Go amay ko aya antap ko sayat na so kapphangilaya ko
kasuat o babay ago so pamilya niyan, na madakl so okit a
katoona ko kasuat iran, na aya tomo na aya okitan o muslim
na so okit a mathangka a kalalayaman, a sigurado a da a
misusupak iyan ko Agama.

= na pmbagakan iyan sa sising, na o di miyog so babay ka da niyan kaba-

bayai so mama, na ipkhasoy angkoto a sising ko mama.

28
 KAPANOKSAM
So Kapanoksam: na giyuto so kaphakitukawi o mama ko
khiwarisan ko babay ko kakhabayai niyan mangaroma
sangkoto a babay, go san so kakhailaya o mama sa formal ko
babay a phangaromaan iyan. Go pd ko manga atoran go
ndaowan o Agama ko makapantag san na:
❶ Haram ko muslim uba niyan panoksami so
kapanonoksaman o pagari niyan a muslim; sabap sa
pkhasabapan oto sa kapkhaadn o rido ko lt o muslim go so
pagari niyan a muslim. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di
phanoksami o mama so kapanonoksaman o pagari niyan,
taman sa mapangaroma niyan odina ibagak iyan) Bukhari.
❷ Haram so kapanoksami sa mabathk ko babay a iidaan;
poon ko kiyawafat o karoma niyan, odina kiyatalakaun sa
talaq a ba-en(1); ogaid na khapakay so kailati ron, datar o
katharuaun o mama: "Pangnin ko ko Allah a lbod niyan rakn
a kapakapangaruma kn sa mapiya bae" a iphangilat iyanon.
So pman so babay a iidaan poon ko kiyatalakaun sa talaq a
raj'e(2) na di khapakay so kailati ron, na ayapn oba bathk;

(1) Aya maana a Talaq ba-en: na so kathalaq a diron khaparo so kambalinga,

aya ibarat iyan na so miyakatlo niyan matalak si karoma niyan, na sii ko
oriyan o ikatlo na didn khapakay ko mama uba niyan balingi angkoto a
tiyalak iyan, inontabo ko oriyan o kalti kiran sa salakaw a mama, maana:
mapangaroma angkoto a babay a salakaw, na makamblag siran odina
matay so karoma niyan, na giyutopn ka mapakay a pangaromaan
zaroman o tumiyalaqon a miyauna a karoma niyan.
(2) Aya Talaq Raj'e: na so katalak a paganay a talaq, odina ikadowa, na
bithowan sa raj'e; ka aya maana a raj'e na kakasoy, maana: khapakay a
kasoyan iyan angkoto a babay a tiyalaq iyan, sa didn kailangan so idin
angkoto a babay odina so wali niyan, go didn kailangan uba siran
khawinga zaroman, go didn kailangan oba mgay sa btang, go dipn
kailangan oba kaplimodi a kambalingi niyanon, asara dapn mapopos so
'eddah niyan.

29
sabap sa aya hukoman iyan ko kiphapantag niyan ko mama
a tumiyalakon na izan bo o karoma niyan.
❸ Miyapatot ko mama a phangaruma so kipangingizaan
iyan ko phangarumaan iyan, go sa taw a iizaun so
phangarumaan a babay na miyawajibon a kaaloya niyan ko
mama a phangaruma ko katawan iyan a kapiya go karata
angkoto a babay, go knaaba oto khiitong sa kapamaganta.
❹ Mataan a pd ko manga lbi a importante a paparangayan
o muslim na so karayag o gii niyan kapakindolona, go
kapphakawatani niyan ko kaplilimpang. Sabap san, na
miyapatot ko khiwarisan ko babay a di niyan kapndalongi ko
paawing o warisan iyan, go knaaba sarat a phanothol niyan
ko mama so manga paawing o babay, ogaid na amay ko adn
a mattndo a sifat a ipagiza iyan na miyapatot ko khiwarisan
so kasmbaga niyanon sa titho, go di niyan limpangn; ka so
kapagmaa niyan roo na giyoto i miyakalala a piligro a
khabalak ko kandarodopa angkoto a pakapndarodopaan.
Go datar oto mambo so mama, a amay ko adn a iiza o
babay odina khiwarisan a sifat angkoto a mama, na aya patot
na so kasmbagaun sa titho, go di ron pagmaan; ka an
mabaloy a marayag so gii ran kandodolona.
❺ Wajib ko loks o babay so kipamiliin iyan ko wata iyan a
babay sa mapiya mama a baraagama, go so miyaaloy a iphili
o mama ko babay, na datar otodn mambo a iphili o babay ko
tharimaan iyan a phangarumaun, go knaaba marata ko
khiwarisan ko babay so kipangoraw niyanon ko taw a
ndodon so sipat o mapiya a mama.
 KAILAYA O MAMA KO PHANUKSAMAN
Giyanan so kapagilaya o mama ko babay; ka an iyan
katokawi o khababayaan iyan antaakadi.

30
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
  Hukuman iyan: Sunat so kailaya o mama ko babay a
phanuksaman iyan. Go datar oto mambo so babay a sunat a
kailaya niyan ko mama a miyanoksamon.
 Hikma: Aya hikma san, na kagiya mataan a so
kapakapagilaya iran odina kapakakhilalai iran na lbi a
phakasogo sa kapakapagayon iran go so katatap a
kapakangginawai iran. Pitharo o Rasulullah ‫ ﷺ‬ki Mogira
gowani a makapanoksam: (Ilaya nka skaniyan; ka mataan a
giyuto i lbi a kakhaadn o kapakaphagayon go kangginawai
ko pagltan iyo a dowa, go so kakhatatap iyo) Tirmidzi.
 Sarat iyan: Ayabo a kakhapakay a kailaya o mama ko
babay na o adn a pamikiran iyan a totoo sa kaphangarumaa
niyanon o khababayaan iyan, go aya ilayan iyanon na
khapakay a iyogan iyan; ka amay ko matatangkd iyan a di
niyan bo pagiyogan na di khapakay; ka da a sabap a
kinanglan a ipagilay niyanon, go knaaba niyan zibayin ko
darpa a da a pd iranon a mahram iyan, go sii bo ko diyangka
a kailangan para sa kapakadisisyon iyan o tharosa niyan
mangaroma antaaka di.
 Diyangka a pagilayin: Khapakay a ilayin iyan so paras
iyan, go so dowa a raun a lima niyan, go so dowa a palo niyan,
go so salakaw san a kalalayaman a khapakay a pkhailay ron
o mahram iyan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Igira a
piyanuksaman o isa rkano so babay, na o khagaga niyan a
kailaya niyan ko nganin a phakasugoon sa kapangarumaa
niyanon na nggulaulaa niyan) Abu Dawod & Hakim.
 Kaudas: Knaaba kinanglan so kapakaidin o babay
odina so khiwarisanon ko kapagilayaun o mama a
khabayaun mangaroma, maana: apiya niyan mapphaman-
khaw a kapkhailaya niyanon; sabap sangkanan a miyaaloy a
hadith, go pitharo i Jaber: "Na piyanoksaman akn a babay, na
gii ako thapotapok, taman sa miyakailay ako rkaniyan sa
31
shayi a miyakasogo rakn sa kapangarumaa koron, na
piyangaroma akn" Abu Dawod & Hakim.
 Oras a kapagilaya niyanon: Aya asal na aya
kapagilaya niyanon na ipoon ko oras a kapayaga niyan ko
khiwarisanon ko kaphangaromaa niyanon, ogaid na
khapakay a ilayin iyan ko unaan o da niyan pn kapanoksam,
sa apiya niyan mapphamankhaw milay; sabap sangkanan a
miyaaloy a hadith. Na aya gona oto na sii ko di niyanon
katharosa manoksam, na da a khaadn a rata a ginawa ko
babay go so khiwarisanon; ka da kiran pn misampay angkoto
a pamikiran o mama sa kaphangaromaa niyanon.
 Kapharomani ko kailayaun: Khapakay a phaparo-
manan milay o mama so babay, maana: mamisitaun
zasaroman ko oriyan o paganay a kiyailaya niyanon, ko
diyangka a khasanaan sa kailaya niyan ko langon o kailangan
iyan a mailay niyanon, go diyangka a makilala niyan; ka an
iyan manggdagda o khababayaan iyan, na aniyan mathkz sa
pamikiran iyan o tharosa niyan mangaroma.
 Kambitiyarai: Khapakay so kambitiyarai iran, sa datar
o kapapakay a kailaya niyan rkaniyan, asara a knaaba
mitaralo, go nggulalan sangkanan a manga sarat a miyaaloy
ko kiyapakay a kapagilaya niyanon.
 Kathatanosan o babay: khapakay ko babay so
kathatanosan iyan; amay ko pagilayin o phanoksamon,
mlagid o raga skaniyan antaaka bitowann odina balo.
 O di khaparo uba niyan mailay: Amay ka di khaparo
oba niyan mailay so phanoksaman iyan na khapakay a
somogo ko manga dadazg iyan a babay a sasarigan iyan, na
pakiilay niyanon so phanoksaman iyan, oriyan iyan na iropa
niyan rkaniyan so kabaya iyan a katokawan iyan ko btad o
piyanoksaman iyan.

32
  Kazkhoa niyanon: Aya asal na di khapakay ko mama
so kailaya niyan ko babay; sabap sa kalk ko fitna. Na ayabo a
kiyapakay niyan ko phanoksam na kagiya kinanglan, go
ayabo a miyapakay ron na so diyangka a kinanglan. Sabap
san; na di khapakay ko mama a miyanoksam ago so babay a
piyanoksaman so datar o di khapakay ko zalakawa, di
khapakay uba misibay o mama skaniyan ko darpa a da a pd
iranon a mahram o babay, go uba niyan ilaya so piyagma ko
lawas iyan, go uba niyan komosa, go uba niyan zkhoa, go so
salakaw san a inisapar ko zalakawa.
 Katokawi ko kaiyog: Khatokawan so kapakaiyog o
babay ko manga okit a kalalayaman, datar o kaprangkowa
niyan sa marayag ko kapagiyog iyan, odina so di niyan
kaptharo opama ko raga; sabap ko kapkhaya iyan oba niyan
payaga so kiyababayai niyan ko mama. Pitharo o Rasulullah
‫ﷺ‬: (Di pikiphangarumaan so babay a knaba raga(1) taman sa
makasogo(2), go so raga taman sa di makaiyog), pitharo iran:
Ya Rasulallah, andamanaya i kaphakaiyog iyan? Pitharo
iyan: (So katatarg iyan) Bukhari & Muslim.
 O pkhabayai siran: Miyapatot so kapakaya go katari-
maa ko miyanoksam a baraagama, amay ko iniyogan o
babay; sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Amay ko makauma
rkano so taw a phanoksam a khasuat kano ko parangay
niyan go Agama niyan na pakapangaromaa niyo; ka amay ko
di niyo oto nggulaulaan na khaadn so fitna ko lupa go
kabinasaan a mala) Tirmidzi.
Go di patot uba aya kasabapi sa di katarima o phanoksam
na so kapopobre niyan, odina kada a degree niyan; sabap sa

(1) Maana: Bitowann odina balo.

(2) Datar o katharua niyan sa "Pakaya niyo si polan ka pagiyugan ko odina
pkhabayaan ko".

33
so kakhawasa na gii mambago, go sii phoon ko Allah; go
giyanan i sabap a adn a kharomai a pobre sa paganay, oriyan
iyan na biyaloy siran o Allah a kawasa. Pitharo o Allah ko
oriyan o kinisugoon iyan ko kapangaroma:
]٣٢ :‫ﮋ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟﭠ ﭡ ﭢ ﭣﮊ [النور‬

Maana: {Amay ko aya btad iran na manga pobre na - di

kiran oto phakaalang ko kaphangaroma iran; ka - mbgan
siran o Allah ko kakawasaan iyan; na so Allah na Maginawa,
a Matao}.
 O di niyan kababayaan: Go amay ka so mama na da
niyan kababayai so babay a piyanoksaman iyan, odina so
babay na da niyan kababayai so miyanoksamon, na aya patot
na so kapayaga niyan a pranko sa di niyanon kakhabayai, na
di niyan tharosn mangaroma, ka pangali sa ba di siran
makapagayon, na khaadn ko pkhauri a masa so samok, na
aya lbi a margn na igira a aya kiyasamok iran na sii ko oriyan
o kiyambabawata iran; ka kagiya aya mala a pthagoraran o
kasakit o kakhaoparik iran na so manga wata iran.
Datar oto mambo so babay, a amay ko miyatangkd a didn
magiyog, na miyapatot ko khiwarisanon a kaprangkowa
niyan ko mama, a mataan a di pagiyog, na di khapakay ko
Islam so katgla ko warisan ko di niyan khabayaan.
So Rasulullah ‫ ﷺ‬i ladiyawan ko makapantag san; ka
piyanothol i Sahl bin Sa'ad: "Miyakauma ko Nabi ‫ ﷺ‬a babay,
na pitharo iyan: Mataan a inibgay akn a ginawa kn ko Allah
ago so Sugo iyan, maana: inipangoraw niyan a ginawa niyan
ko Rasulullah ‫ﷺ‬, na iniporo o Rasulullah ‫ ﷺ‬a pangilailayan
iyan rkaniyan, go inibaba iyan, oriyan iyan na tomiyolong, na
pitharo iyan: (Da a kailangan akn sa manga babay)(1) Bukhari &

(1) Sompat angkaya Hadith: Na kagiya ko mailay oto o babay na miyaka-

untod; na tominindg a sakataw ko manga sahabah, na pitharo iyan: =

34
Muslim, maana: Pirangko niyanon a di niyan skaniyan
khabayaan, obadi so babay i miyangoraw.
➢ Haram ko mama a miyanoksam oba niyan pamanothola
sa salakaw so miyailay niyan ko babay a piyanoksaman iyan,
mlagid o tharosn iyan mangaroma antaakadi.
 KATHAWAKIM
Knaaba marata ko khiwarisan ko babay so kipangoraw
niyanon ko taw a ndodon so sipat a mapiya a mama. Aya
ladiyawan san, na so 'Omar, gowani ko mabalo so wata iyan
a so Hafsah, na minithoona iyan so Uthman, na inipangoraw
niyanon so Hafsah, na da niyan tarimaa, na miyakapira gawii
na minithoona iyan so Abu Bakr, na inipangoraw niyanon, na
dadn smbag. Na oriyan o miyakapira gawii, na piyanoksa-
man o Rasulullah ‫ ﷺ‬so Hafsah, na miyapangaroma niyan.

= "Ya Rasulallah, o da a kailangan ka rkaniyan na pakipangarumaan ka

rakn", na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Ino adn a rk ka a shayi a khibtang ka?),
na pitharo iyan: "Da, ebt ko Allah! Ya Rasulullah", na pitharo iyan: (Song
ka ko pamilya nka na ilaya nka uba adn a matoon ka a shayi). Na
lomiyalakaw, oriyan iyan na komiyasoy, na pitharo iyan: "Da, ebt ko
Allah! Ya Rasulullah, dadn a miyatoon akn a shayi". Na pitharo iyan:
(Pangilay ka, apiya sising a potaw). Na lomiyalakaw, oriyan iyan na
komiyasoy, na pitharo iyan: "Da, ebt ko Allah! Ya Rasulullah, apiya sising
a potaw na da, ogaid na giyai a tambd akn", na pitharo iyan: (Antonaa i
ikhidia nka sa tambd ka? A opama nditara nka na da a mapnditar iyanon,
na opama ko nditarn iyan na da a mapnditar ka). Na miyakauntod
angkoto a mama sa malndo a oras, oriyan iyan na tominindg, na miyailay
o Rasulullah ‫ ﷺ‬a pthalikhod, na piyakitalowan iyan, na kagiya ko
makauma na pitharo iyan: (Antonaa i zisii rka ko Qur-an?), na piyangaloy
niyan so manga Surah a milalangag iyan, na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Milalangag ka anan ko poso oka?), pitharo iyan: "Oway". Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sungowi nka; ka sabnar a piyakipangaroma ko rka, sa aya
btang ka na so zisii rka ko Qur-an).

35
 Oriyan iyan na kagiya ko makathoona siran ago so Abu
Bakr, na pitharoon o Abu Bakr: "Da a miyakaalang rakn sa
kasmbaga ko rka ko inipangoraw nka rakn a rowar sa kagiya
kiyatokawan akn a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na miyaaloy niyan so
Hafsah, na dakn rkadn tharua; ka inikawan akn obakn
mapamakalangkap so sekreto o Rasulullah ‫ﷺ‬, ka opama bo
ko inibagak iyan, na mataan a tarimaan akn a kinipangoraw
nkaun rakn" Bukhari.
Go knaaba marata o sodn so babay i mangoraw sa ginawa
niyan ko mama, amay ko maiilay ron so kapiya niyan i Agama
go so kasasarigi ron; ka aya ladiyawan san na so Khadijah a
inipangoraw niyan a ginawa niyan ko Rasulullah ‫ﷺ‬.
 So pman so kathawakim, na so kapakipangaromaan o
khiwarisan ko warisan iyan ko mapiya a mama, a sasarigan
iyan, sa da a zkatn iyanon a btang.
Na giyanan na pd ko manga pipiya a galbk, a miyakaayon
ko kabaya o Agama sa kapakalboda ko kapangaroma. Ogaid
na so pman so da a btangon na di khapakay; ka ayadn a wajib
na adn a matndo a btang iyan. Sabap san, na aya kaphakaokit
iyan a kakorek iyan, na pakabtangn sa apiya maito a khagaga
niyan, odina tndoon so khibtang iyan, na pakauriin; ka
kagiya pkhapakay so kapakauriya ko btang ko apiya antunaa
i kathay niyan, na sii ko oriyan o kakawing iran, na uba
prilaan o babay ko mama so kabnar iyan a btang, na miyada
so kipapaliyugatnon ko btang, odina baloyin a aya btang iyan
na so datar o kipangndao niyan ko babay ko surah sa Qur-an.
Piyanothol i Sahl bin Sa'ad ko hadith a makapantag ko bae
a inipangoraw niyan a ginawa niyan, na kagiya ko
phangaromaan o mama a pd ko manga sahaba, na
piyakaploba o Rasulullah ‫ ﷺ‬sa imbtang iyan, apiya maito, na
kagiya ko dadn a miyatoon iyan, na iniiza iyanon o antonaa i
khilalangag iyan ko Qur-an? Na piyangaloy niyan so manga
36
surah, oriyan iyan na pitharo iyanon: (Sungowi nka; ka
sabnar a piyakipangaroma ko rka, sa aya btang ka na so zisii
rka ko Qur-an) Bukhari & Muslim.
 KAODASI KO BABAY
Wajib ko loks so kaodasi niyan ko warisan iyan a
kiyabaligan, batabolabaw so bitowann odina balo, go di ron
khapakay so katgla niyanon ko di niyan khabayaan. Pitharo
o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di pikiphangarumaan so babay a knaba raga
taman sa makasogo, go so raga taman sa di makaiyog) Bukhari
& Muslim.
➢ Go amay ko kawing niyan sa tgl ko di niyan khabayaan,
na kabnar o babay a kapangni niyan sa faskh, maana: kapka
angkoto a kawing. Piyanothol i Khansa bint Khadam Al-
Ansariyyah: "Mataan a so ama iyan na piyakipangaroma
niyan skaniyan, a skaniyan na bitowann, na inikagowad iyan
oto, na somiyong ko Rasulullah ‫ﷺ‬, na piyakakasoy niyan
angkoto a kiyakawing iyan) Bukhari, maana: biyaroba iyan
angkoto a kawing iran.
➢ Go khapakay ko ama so kapakipangaromaan iyan ko
wata iyan a babay, a dapn masiyaw ragon a edad iyan, ko
mama a makatitingkiun sa daradat, apiyapn di niyan
inodasan, go di makaiiyog. Aya sarat na aya makiphangaro-
maun na so ama iyan, knaaba so pd a wali niyan a salakaw ki
ama iyan, go mabaloy oto a para ko kamapiyaan angkoto a
wata, a knaaba kamapiyaan o ama iyan odina salakaw ron.
➢ Go knaaba kharmbang dn o miyangaromaun; ka
khanayaw niyan a kabaligan, a arangan a khagaga niyan so
kambabangonan sa walay, na gobo khipalad ko
miyangaromaun. Piyanothol o 'Aishah: "Mataan a so
Rasulullah ‫ ﷺ‬na piyangaroma niyan skaniyan, na aya edad
iyan na pito ragon, go miyarmbang iyan na skaniyan na

37
siyaw ragon a edad iyan, go miyawafat skaniyan, na so
'Aishah na sapolo ago walo ragon a edad iyan" Muslim.
 KAPANIWAKA
Khapakay so kabgi o mama ko piyanoksaman iyan a babay
sa pammgayan, datar oto so babay a khapakay ron so kabgi
niyan sa pammgayan ko mama a miyanoksamon. Na amay
ko giyoto na aya pipikir non na pammgayan, go knaaba aya
kalalayami ron ko ingd na so ipmbgay o mama ko
piyanoksaman a pammgayan na iphagitong ko btang, go
knaaba iran pasad a ipagitong oto ko btang, maana: inibgay
niyanon oto a ikhlas, a knaba adn a badal iyan, na aya
hukoman iyan na hukuman o pammgayan.
Maana: di niyan maphakandod, mlagid o miyakatharosa
siran antaaka da; sabap sa so pammgayan na anday
katanganaun o biganon na mimbaloy a kiyamilikan iyan, na
di khapakay so kakowaa ko kamimilikan o taw inontabo o
kabaya iyan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (So pkhasoyan iyan so
inipammgay niyan na izan o aso a minggowa, oriyan iyan na
kiyasoyan iyan so gowa iyan na kiyan iyan) Bukhari & Muslim.
➢ So pman so kapphamgi o mama ko babay ko onaan o da
niyanon pn kapanoksami, na so hokoman iyan na sii moonot
ko hokoman o kapakikhoniksiyona o mama ko babay a
knaba niyan mahram, odina so gii niyanon kapamagidaana,
ka kagiya aya kapphamgi niyanon sa manga pammgayan na
poon sangkoto a gii niyanon kapamagidaana; ka arap iyan sa
kakowaa niyan ko puso iyan, na kagiya haram so
kapamagidaana o mama ko babay, na haram mambo so
kapphamgi niyanon sa manga pammgayan.
➢ So pman so uba adn a minibolog a miyakowa o babay a
pammgayan a phoon sangkoto a mama, na o dapn mada, ka
datar o kasangkapan, odina pirak a dapn mausar, na

38
miyapatot ko babay a mipagawa iyan oto, nggulalan ko
kipamgay niyanon ko manga miskin. Go knaaba kabnar o
mama a kapakakasoyaun sangkoto a tamok; ka kagiya
inibgay niyan oto ko babay a sambi o kikhokoniksiyonaan
iyanon sa haram a kakhoniksiyona, na so pkhasukat sa
haram na aya hukuman iyan na iphamgay ko manga miskin,
odina ipmbaal sa manga shayi a gii kanggonaan o publiko.
Na opman o da a lambaun ka miyausar iyan odina miyagba
opama ko kasangkapan, na da a wajibon a shayi, maana: da
a iphammgay niyan ko manga miskin, go da pn a kabnar o
mama a ikhasoy niyanon.
 MANGA HARAM SO KAPANGAROMAAUN
So manga haram so kapangarumaaun na dowa bagi:
 Paganay: So manga haram sa dayon sa dayon, poon ko
tlo a sabap: Katotonganayi ron, go so Kinikhamongaanon, go
so Kinizosowaanon.
 So miyaharam poon ko Katotonganayi ron, na:
❶ So asal a phoonan o mama a phangaroma, giyuto so: Ina
iyan, go so Ina iyan a bae, go so Ina o Ina iyan a bae, go so
kaporoan iyan, maana: apiya ikapira lapis a ina a bae, mlagid
o Ina iyan a bae ki Ama iyan antaaka ki Ina iyan.
❷ So mbawataan o mama a phangaroma, giyutu so: Wata
iyan a Babay, go so Apo iyan, go so Wata o Apo iyan, go so
kababaan iyan, maana: apiya ikapira lapis a mbawataan.
❸ So mbawataan o dowa loks iyan, giyuto so: Pagari niyan
a Babay a lonson sa ina ama, go so Pagari niyan a Babay sa
ama, odina Pagari niyan a Babay sa ina.
❹ So Pakiwataan a Babay, maana: wata o pagari odina
babay niyan a lonson sa ina ama, odina ama bo, odina ina bo.
❺ So manga mbawataan o ina iyan a bae go ama a datu,
giyuto so: Babo ko ama, go so Babo o ama, go so Babo ko ina,
39
go so Babo o ina.
 So miyaharam poon ko Kiyakhakamonga na:
❶ So Karoma o Ama, go so Karoma o Ama a datu, mlagid
o Ama a datu ko Ama antaaka ko Ina.
❷ So Karoma o Wata a mama, go so Karoma o Apo a
mama, mlagid o apo ko wata a mama antaaka apo ko wata a
babay, go apiya ikapira lapis a apo.
❸ So Ina o Karoma, go so manga Ina a bae o Karoma,
maana: so manga panogangan a babay. Miyaharam ko mama
so kapangaromaa niyan ko isa sangkai a miyaaloy a manga
panogangan ko oriyan o kiyakawing iyan ko karoma niyan.
❹ So Wata a Babay o Karoma, maana: patalilowan a
babay. Miyaharam ko mama uba niyan pangaromaa so
patalilowan iyan amay ko miyarmbang iyan so karoma niyan
a ina a giyangkai a patalilowan iyan; opman o giyabo a
kiyakawing iran, na da niyan marmbang na khapakay a
pangaromaan iyan so patalilowan ko oriyan o katalaka niyan
odina oriyan o kiyawafat angkai a karoma niyan a da niyan
marmbang.
 So miyaharam poon ko kiyapakazosowa, na:
❶ So Ina sa Sosowa, giyoto so babay a miyapakasoso ka
niyan, go pd san so ina go ina a bae niyan, a langon rka haram
uba nka pangaromaa.
❷ So Babay sa Sosowa, giyoto so babay a miyamakasoso
ki ina aka, odina miyakasoso ka ki ina iyan, odina
miyakasoso skaniyan ki ina aka sa sosowa. Pitharo o Allah:
‫ﮋ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺﭻ ﭼ ﭽ ﭾ‬
‫ﭿ ﮀﮁﮂﮃﮄﮅ ﮆﮇﮈ‬
‫ﮉﮊ ﮋﮌﮍﮎﮏ ﮐ ﮑﮒ‬

40
‫ﮓﮔﮕ ﮖﮗﮘﮙﮚﮛ ﮜ‬
‫ﮝﮞﮟﮠﮡﮢﮣ ﮤﮥﮦﮧﮨ‬
‫ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬
]٢٣ – ٢٢ :‫ﯙ ﯚ ﮊ [النساء‬

Maana: {Go di niyo phangaromaa so miyapangaroma o

manga ama iyo ko manga babay, inontabo so andang a
miyaipos ko masa a Jahiliyyah ko dapn kapakatalingoma o
Islam; mataan aya a miyabaloy a pakasisingay go rarangit go
miyakaratarata a okit. Hiyaram rkano oba niyo pangarumaa
so: Manga ina iyo, go so manga wata iyo a babay, go so manga
babay niyo, go so manga babay o ama iyo, go so manga pagari
o ina iyo, go so manga wata a babay o pagari niyo a mama, go
so manga wata a babay o pagari niyo a babay, go so manga
ina iyo a so miyapakasoso kano iran, go so manga babay niyo
ko sosowa, go so manga ina o manga karoma niyo, go so
manga patalilowan iyo a so phaguyagn iyo, a phoon ko
manga karoma niyo a kiyasoldan iyo siran, na o da niyo siran
kasoldi na da a dosa niyo ko kaphangaromaa niyo kiran; go
hiyaram rkanopn oba niyo pangaromaa so miyapangaroma
o manga wata iyo a so titho a manga wata iyo; go hiyaram
rkanopn so kapakandowayaa niyo ko magari, inontabo so
andang a miyaipos; mataan a so Allah na tatap a Manapi a
Makalimoon}.
❸ So Wata a babay o pagari sa sosowa.
❹ So Wata a babay o babay sa sosowa.
❺ So Babo sa sosowa, giyoto so babay a miniplonson sa
sosowa i ama aka odina miniplonson sa sosowa i ina aka.
❺ So Wata a babay sa sosowa, giyoto so babay a
miyakasoso ko karoma nka, na mimbaloy ka a ama iyan sa
sosowa.
41
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mataan a so kiyapakazosowa na
pkhaharam iyan so pkhaharam o kambawata) Bukhari & Muslim,
maana: Pkhaharam ko kiyapakazosowa so datar o
pkhaharam ko kambatabataa odina kathonganaya sa rogo.
 Ikadowa: So manga haram a knaba dayon sa dayon:
Giyanan so manga babay a hiyaram ko mama so
kapangaromaa niyanon poon ko kiyapakandowaya o dowa
odina poon ko minitalmba a sabap.
 So manga haram poon ko kapakandowaya na:
❶ So kapakandowayaa ko dowa a magari, mlagid o
magari sa rogo antaaka sa sosowa, aya maana na di
khapakay oba niyan pangaromaa so babay ko masa a
kakakaromai niyan ko pagari angkoto a babay, ugaid na o
matay so karoma niyan odina mimblag iyan na khapakay a
thpasan iyan so pagari angkoto a miyauna a karoma niyan,
oriyan o kapoposi ron sa 'iddah.
❷ So kapakandowayaa ko babay ago so babo iyan.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di pakapndowayaan so babay ago
so babo iyan ki ama iyan, go di pakapndowayaan so babay
ago so babo iyan ki ina iyan) Bukhari & Muslim.
 So haram poon ko minitalmba a sabap na:
❶ So babay a i'iddah-an poon ko kiyatalakaun o salakaw
a mama, maana: di rka khapakay uba nka pangaromaa
taman sa di mapopos so 'iddah iyan poon ko tomiyalakon.
]٢٣٥ :‫ﮋ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮊ [البقرة‬

Pitharo o Allah: {Go di niyo phakatanaa so katangkd o

kakhawing taman sa di iraut so 'iddah ko tataalikanon}.
❷ So babay a miyatalak ka sa miyakatlo, maana: haram
rka uba nka pangaromaa zaroman taman sa di kano kaltan
sa salakaw a mama. Opman o oriyan o kiyatalaka nkaun sa

42
miyakatlo, na miyapangaroma skaniyan a salakaw a mama
sa titho go korek a kapangaroma, oriyan iyan na miyatay
angkoto a mama odina tiyalak iyan skaniyan, na khapakay a
pangaromaan ka zaroman, oriyan o kapopos o iddah iyan.
]٢٣٠ :‫ﮋ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﮊ [البقرة‬

Pitharo o Allah: {Na o talak niyan skaniyan - sa ikatlo – na

di khahalal rkaniyan ko oriyan oto – uba niyan pangaromaa
– taman sa makapangaroma – angkoto a babay – sa karoma
a salakaw rkaniyan}.
❸ So babay a magi-ihram sa Hajj odina Umra, ogaid na
amay ko makanda sa ihram a mapasad iyan so Hajj odina
Umra niyan, na khapakay a panoksaman iyan go
pangaromaan iyan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di Phangaroma
so mama a magi-ihram, go di phangarumaan so babay a
magi-ihram, go di phanoksaman) Muslim.
❹ Haram uba mapangaroma o mama a kafer so muslima
a babay. Pitharo o Allah:
]٢٢١ :‫ﮋ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮊ [البقرة‬

Maana: {Go di niyo pakiphangarumaan ko manga

pananakoto a mama so miyamaratiyaya a manga babay,
taman sa di siran maratiyaya}.
❺ Haram ko muslim a mama uba niyan pangaromaa so
kafer a babay, inontabo so pd ko tiyoronan sa kitab, maana:
so manga taw a tiyoronan ko Taurah ago so Injel, a giyoto so
Cristian go Yahodi; ka khapakay ko muslim a mama so
kapangaroma niyan ko manga bilangatao ko manga babay
kiran; sabap ko katharo o Allah:
‫] ﮋ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ‬٢٢١ :‫ﮋ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﮊ [البقرة‬
]٥ :‫ﯲ ﮊ [املائدة‬

43
 Maana: {Go di niyo phangarumaa so manga babay a manga
pananakoto taman sa di siran maratiyaya}. go so katharo
iyan: {Go – halal a pangarumaan iyo – so manga bilangataw
a babay ko siran a bigan sa kitab ko miyaunaan iyo}.
So pman so kafer a knaaba pd ko bigan sa kitab, datar o
manga taw a pphamanimba sa apoy odina ator, odina
pzimba sa manga pangangayamn, odina salakaw san, na di
khapakay ko muslim so kapangaroma niyan kiran.
❻ Haram ko muslim a mapiya a taw so kapangarumaa
niyan ko babay a oripn a mapaparatiyaya, inontabo o ikhalk
iyan uba maolog ko kazina, na da a tamok iyan a khigaga
niyan mangaroma sa mapiya a taw; ka miyapakay ron a
mangaroma sa oripn a mapaparatiyaya.
‫ﮋﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ‬
]٢٥ :‫ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﮊ [النساء‬ .... ‫ﮐ ﮑ‬
Pitharo o Allah: {Na sataw a di phakagaga rkano sa
kakawasaan, a miphangaroma niyan ko manga pipiya a taw
a miyamaratiyaya, na sii pangaroma ko miyakhapaar o
manga tangan iyo a manga oripn iyo a miyamaratiyaya},
taman ko katharo iyan: {Giyoto man na sii ko taw a inikalk
iyan so kazina a pd rkano}.
❼ Haram ko oripn a muslim uba niyan pangaromaa so
khioripnon a babay a mapiya a taw; sabap sa miyataayon san
so manga Ulama.
❽ Haram ko mama a mapiya a taw uba niyan pangaromaa
maana: ba kawinga ko oripn iyan a babay; sabap sa so
kamimiliki niyanon na lbi a mala i bisa adiso kapangaromaa
niyanon. ugaid na khapakay ron a pphamakay niyan sabap
ko kaooripni niyanon.

44
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 Pinto a Ikatlo
MAHAR
Inipuro o Agama so daradat o manga babay, go bigan iyan
siran sa manga kabnar, go inisugo iyan a kapagadati kiran,
na go so kabgi kiran sa btang ko kaphangaromaa kiran; poon
ko kaslaslaa kiran.
 MAANA A MAHAR
Aya "Mahar" odina btang: na so tamok a wajib ko mama a
kipalad niyanon ko babay a piyangaruma niyan; sabap ko
kiyakawing iyanon.
 MANGA DALIL SA KISUSUGOONON
Aya Asal odina Dalil sa Kisusugoon ko kibgan ko Btang na:
So Qur-an, go so Hadith, go so Ejma', izan o kakhaaloy niyan
sii ko bitiyara ko Hukuman o Btang.
 HUKUMAN O BTANG
Wajib ko mama a miyangaroma so kibgan iyan ko
piyagayunan a tamok a btang; sabap sa kabnar oto o babay.
‫] ﮋ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬٤ :‫ﮋ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮊ [النساء‬
]٢٤ :‫ﭰﮊ [النساء‬

Pitharo o Allah: {Na bgan iyo ko manga babay so manga

btang kiran a pammgayan}. Go pitharo iyan pn: {Na sadn sa
zawitan iyo kiran - maana: phamakay niyo nggulalan ko
kapangaruma a korek – na bgan iyo kiran so manga mahar
iran a so inipaliyugat rkano o Allah a imbgay kiran}.
Go so Hadith a makapantag ko babay a inipangoraw niyan
a ginawa niyan ko Rasulullah ‫ ﷺ‬na da niyan tarimaa, na
pitharo o isa a mama: "Pakipangaromaan ka rakn Ya
Rasulallah", na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Bgi nka sa nditarn),

45
na da a miyatoon iyan, na piyakapangilay niyan sa apiya
sising a potaw, na dadn a miyatoon iyan, na inizaan iyan:
(Antunaa i zisii rka ko Qur-an?), na piyangaloy niyan so
milalangag iyan ko Qur-an, na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Piyakipangaroma ko rka skaniyan sabap ko matatago rka
ko Qur-an) Bukhari & Muslim, maana: inipatoray niyan sangkoto
a mama a kabgay niyan sa btang, a apiya maito.
Go so Hadith i Anas bin Malik, pitharo iyan: Mataan a so
Rasulullah ‫ ﷺ‬na miyailay niyan ko 'Abdurrahman bin 'Awf so
rarad a ikhakamotan a Za'faran, na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Antunaa i siyuwa aka?), na pitharo iyan: "Ya Rasulallah
miyangaruma ko", na pitharo iyan: (Antunai inibtang kaun?),
pitharo iyan: "Timbang a nawat(1) a Bolawan") Bukhari & Muslim.
 HIKMA KO KABTANG
Aya hikma ko kinisugoon ko kabgay sa btang na: so
kapayaga ko katatanto o kiyabayai o mama sa kipthapiin
iyan ko karoma niyan sa kathapi a kababantogan, go so
kiyabayai niyan sa kambangona iran ko kauyaguyag a
ndarodopa a pagaadatan, go makanggugunanao angkoto a
btang sa kasslaa ko babay, go so kasasakawaun, go khabaloy
angkoto a btang a khasabapan sa kariparadowa o babay ko
kinanglan iyan sa kaphangarumaaun a manga nditarn go so
pd a pnggastowan iyan.
➢ Go sii inipaliyugat o Islam so btang sii ko mama; sabap
sa siyap ko babay; ka an di phakadapanas ko kaphanimo iyan
sa imbtang iyan opama ko skaniyan i piyaliyugatan ko btang,
na miyakaayon mambo anan ko unayan o bitikan o Agama a:
so kababaloy o mama a aya kapapaliyugatan ko gasto, go

(1) Aya maana nawat na od a korma, ogaid na aya pakaaantapan saya na

ipmbtho anan ko mattndo a diyangka a kala a bolawan sangkoto a masa
iran, a aya arangan a arga iyan na lima lad a Dirham.

46
miyakaayon pn ko tabiat o kamamanosiyai; ka kagiya so
mama na aya tabiat iyan na skaniyan i lbi a mala i bagr adiso
babay, sa kapzukat sa imbtang.
 MANGA SARAT KO BTANG
So manga Sarat ko btang, go antunaa i khapakay a ibtang:
❶ Mabaloy angkoto a btang a tamok a pkhaarga, go
mapapakay so kapamaroliyanaun, a pd ko manga shayi a
khapakay so kamiliki ron go so kaphasaaun, go so kanggunai
ron. sabap san, na di khapakay a btang so pakabrg go so
baboy; ka kagiya knaba mapapakay so kapamaroliyanaun,
go so tamok a giyasab odina piyamankhaw; sabap sa knaba
mapapakay so kamiliki niyanon.
❷ Mabaloy angkoto a btang a da a kapagakalaun, maana:
mabaloy a makamomoayan a katawan. sabap san, na di
khapakay a btang so di katawan, datar o walay a dapn
mambalay, odina pangangayamn a dapn makamuayan, ka
ibarat o tharoon iyan a: "aya btang na so khadakp akn a
manga saladng amay ko mapita a phanganop ako, odina so
ipagonga angkai a manga pamomolan ami sangkai a ragon"
odina so miphlagid anan sa okit.
Sabap san, na miyapakay so kibtangn ko apiya antunaa a
shayi a khapakay a ipamasa odina isukay; mlagid o
matatangan antaaka matatago sa tangan o salakaw, datar o
maootang, go mlagid o adn a lawas iyan; ka datar o manga
kasangkapan, antaaka da a lawas iyan, datar o taw a aya
biyaloy niyan a btang na so kapzerbisyowi niyan ko
panogangan iyan sa saragon, odina so aya inibtang iyan na
so kinilangagn iyan ko Qur-an.
Gowani ko makauma ko Nabi ‫ ﷺ‬so babay, a inipangoraw
niyan a ginawa niyan, na da tarimaa o Rasulullah ‫ﷺ‬, na
piyangni o isa ko manga sahaba a skaniyan i pakapangaro-
47
maanon o Rasulullah ‫ﷺ‬. Na piyakaploba o Rasulullah sa
imbtang iyan, apiya maito, na kagiya ko thaman a dadn, na
pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Antonaa i zisii rka ko Qur-an?), na
piyangaloy niyan so manga Surah a milalangag iyan, na
pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Milalangag ka anan ko poso oka?),
pitharo iyan: "Oway". Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sungowi nka;
ka sabnar a piyakipangaroma ko rka, sa aya btang ka na so
zisii rka ko Qur-an) Bukhari & Muslim.
 DIYANGKA O BTANG
Da a diyangka o kaito odina kala o btang. Pitharo o Allah:
]٢٤ :‫ﮋ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﮊ [النساء‬

Maana: {Hiyalal rkano so salakaw sangkoto a

miyangaaaloy a haram so kapangaromaaun; ka an iyo
mambabanog so kalimpiyo niyo go kapakalidas iyo ko kazina
nggulalan ko manga tamok iyo}. Sii sangkanan a Ayat na
inaloy niyan so tamok a imbgay a btang na da a siyangkotan
iyanon, go da niyan diyangkaa sa limiti a mattndo, na
miyakanggunanao anan sa so diyangka iyan na sii magndod
ko phagayonan o makambabala.
Go sabap ko Hadith i Sahl bin Sa'ad, a miyaaloy ron a
mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na pitharo iyan makapantag ko
babay a inipangoraw niyan a ginawa niyan: (Bgi nka sa
btang, apiya sising a potaw) Bukhari & Muslim.
➢ So pman so Dalil sa khapakay so kapakalaaun, na so:
]٢٠ :‫ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﮊ [النساء‬

katharo o Allah: {Na amay ko kabaya iyo so kisambi o isa

a karoma ko darpa o isa a karoma, maana: thalak niyo so isa
ka phangaroma kano sa salakaw, go adn a minibgay niyo ko
isa kiran a tamok a madakl a btang, na di kano ron khowa sa
maito bo}.

48
 ➢ Ogaid na sunat so kapakaitoa ko btang; sabap ko
katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya lbi a mala i baraka ko manga
babay na so lbi a malbod kiran i btang) Ahmad & Nasai. Go
pitharo o 'Omar: "Di niyo pakapzubraa so manga btang o
manga babay; ka mataan a opama ko giyoto na bantogan ko
donya odina kalk ko Allah na mataan a lbi ron so Rasulullah
‫( ﷺ‬1), da btangi o Rasulullah ‫ ﷺ‬so isa ko manga karoma niyan,
go da niyan pakibtangi so isa ko manga wata iyan a manga
babay sa ba kiyalawani so sapolo ago dowa ka awqiyah" Abu
Dawood, Ahmad, Tirmidzi & Ibn Majah.
Go miyakathitayan ki Abi Salamah, pitharo iyan: "Iniiza
akn ko Aishah so btangon o Rasulullah ‫ﷺ‬, na pitharo iyan:
"Sapolo ago dowa ka awqiyah go midiya, na langon oto na
lima gatos a Dirham(2), na giyanan i btang o Rasulullah ‫ ﷺ‬ko
manga karoma niyan" Muslim.
 ORAS A KIMBGAN KO BTANG
Da a mattndo a oras a kiphaladn ko btang, khapakay a
ibgay dn ko oriyan o kapanoksam, a unaan o kakhawing, go
khapakay ko oras a kakhawing, go khapakay ko oriyan o
kakhawing, go khapakay pn a iuna mgay so sabaadon, na

(1) Maana: Mataan a opama ko giyoto na bantogan ko donya go iphakala a

kalk go paratiyaya go balas sii ko Allah na lbi a maunaun nggalbk so
Rasulullah ‫ﷺ‬.
(2) Aya Awqiyah na timbangan a phagusarn ko masa o Rasulullah ‫ﷺ‬, so isa
ka awqiyah na 40 a Dirham a Silver, samanan na so 12 go media ka
awqiyah na 500 a Dirham. Pitharo i Shiekh Muhammad Al-Tuwaijiri ko
kitab iyan a "Mukhtasarol Fiqhil Islami": "So 500 Dirham na aya timbang
iyan imanto na 140 Saudi Riyals", na aya kinisuratn iyan sangkoto a kitab
iyan na ragon a 2010G. maana: arangan a 2000 taman sa 2600 a Phil.
Pesos. Giyanan i arangan o btang o Rasulullah ‫ﷺ‬. Matag aya arangan, go
margn oba madiyangka so titho a timbang o btang o Rasulullah ‫ ;ﷺ‬sabap
ko kapakambibida o arga o pirak ko oman i masa.

49
khauri so sabaadon, dipindi ko kalalayaman a adat ko ingd;
sabap sa adn a ingd a aya adat o manga tao ron na khapakay
a mataakir so btang, go adn mambo a manga tao a aya adat
iran na di khapakay so kapthaakira ko btang.
 Ogaid na sunat so kiunaan mgay ko langon o btang ko
unaan o dapn kakhawing; ka an miyasigurado a minipalad
ko babay so btang a kabnar iyan, go aniyan mausar uba adn
a kinanglan iyan ko kapkhawing.
 Khapakay so kataakiraun langon, odina kataakira ko
sabaadon, maana: khapakay a pangniin o mama a kawingn
dn imanto go matimo sirandn ago so babay, rakz a so btang
langon odina so sabaadon, na aya kiphalad niyanon na sii ko
oras a thndoon. Na aya sarat na di mabaloy angkoto a oras a
tiyaalikanon a oras a mitataralo a di katawan, go di mabaloy
a oras a tanto a malndo; sabap sa kagiya giyangkoto a
kitataralo a diron katawi go kathay niyan, na oba badn
kasabapi sa kalimbani sangkoto a btang.
 KATNDOA KO BTANG
Aya asal na so katndo go kadiyangka o btang a
piyagayonan o mbala, go so kipaladnon ko babay odina
khiwarisanon ko unaan odina sii ko oras o kakhawing.
 Na amay ko da mipalad ko unaan o kakhawing odina sii
ko oras a kakhawing na khapakay a khawing siran, ogaid na
sunat a tndoon so klasi a tamok a imbtang go so diyangka a
kala iyan, na pagaloyin ko kiplapiyatn ko kawing; sabap sa
so Rasulullah ‫ ﷺ‬na langon a kiyawing iyan na langon
mattndo so btangon, so klasi o btang go kala iyan, go kagiya
giyangkoto a katndo iyan ko kawing odina katndo iyan ko
dapn kakhawing na khasabapan sa kaphakarayag iyan, na o
khaadni sa samok so btang ko mori a gawii na malbod a
kakhakdg o bnar a ropaan go kadakl iyan; ka kagiya andang

50
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
a katawan go kiyasaksian.
 Go amay ka so btang na da matndo so klasi niyan a
tamok, go so diyangka iyan, na mikhawing siran, na daun
aloya so btang, na korek dn so kawing, na bagian o babay so
datar o btang ko lagid iyan(1). Go opama ko phagayon siran a
kharomai, ko oriyan o kiyakawing iran, a tndoon iran so klasi
niyan a tamok, go diyangkaan iran so kala iyan na khapakay,
maito antaaka mala a piyagayunan iran, na giyoto a
piyagayunan iran i khipalad iyanon.
 Na o makamblag siran ko oriyan angkoto a
kiyapakaprmbang iran go kiyatndoa iran ko btang, a da
niyan pn mipalad, na khibgay niyan ko babay angkoto a
diyangka a piyagayunan iran. Na o matay so mama ko da
niyan roo pn kibgan, na mimbaloy oto a bayadan, a khalbat
ko khibagak iyan a tamok.
 Na o makamblag siran odina matay so mama ko unaan
o da pn katndo o klasi o btang a tamok go so diyangka iyan,
go miyarmbang iyan skaniyan, na bagian iyan so datar o
btang ko lagid iyan.
 Na o makamblag siran ko unaan o dapn katndo o btang,
go da niyan pn marmbang go da niyan misibay sa darpa a
siran bo a dowa i tao ron, na da a bagian iyan a btang, ogaid
na kabnar iyan so pammgayan a phakapoon ko mama a
pmbthowan sa "Mut'atu Talaq"(2). Na o matay so mama ko
unaan o dapn katndo o btang, go da niyan pn marmbang, go

(1) Maana: Pagilayin o pira i miningibbtang ko lagid iyan ko manga babay a

madazg iyan ki ama iyan, datar o pagari niyan, odina so babo iyan, na
giyoto i thimbangn, a khibgay ron a btang rkaniyan.
(2) Aya maana a Mut'atot Talaq: na skaniyan so pammgayan a imbgay o
mama ko babay a tiyalaq iyan; ka iphrinarinaw niyanon ko kiyakharata a
ginawa niyan; sabap ko kiyatalaqa niyanon.

51
da niyan misibay sa darpa a siranbo i tao ron, na bagian iyan
so datar o btang ko lagid iyan, rakz a makaphangwaris pn.
 KAKHAMILIKI KO BTANG
So btang na soboso babay a piyangaroma i phakamilikon,
na da a kabnaron o sakataw bo ko manga wali niyan odina
tunganay niyan, inontabo so khirila iyan.
‫] ﮋ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬٢٠ :‫ﮋ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﮊ [النساء‬
]٤ :‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﮊ [النساء‬

Pitharo o Allah: {Na di kano ron khowa sa maito bo, ati

khowa kano ron sa kapanganiyaya go dosa a mapayag?}, go
pitharo iyan: {Na amay ko ba mapiya sa ginawa iran a
kakhowa niyo sangkoto a pd ko btang kiran, na paroliya niyo
sa mapiya a da a margnon go da a dosa niyoron}.
 Go pthakna a khamilikan o babay so sabagi ko btang ko
oras a kakawing iran, na pthakna a khamilikan iyan so
langon o btang ko oriyan o kapakaprmbang iran odina
kisibayin o mama rkaniyan a babay sa darpa a siran bo,
maana: o manggulaula a makamblag siran ko da iran pn
kapakaprmbang odina da niyanpn misibay sa darpa a siran
bo, na khikasoy o babay so sabaadon opama ko miyatangan
iyan, odina ayabo a khipaladon o mama na so sabagiun
opama ko da niyanon pn mipalad.
 Go khapakay ko babay a kirilaan iyan ko btang iyan sii
ko karoma niyan; sabap sa skaniyan i khirk roo a kabnar, na
amay ko irila iyan na khada so kipapaliyugatnon ko mama.
 KALLB O BTANG
Pd ko kiyalayaman a adat sa Ranao, na igira a miyagayon
so pamilya o mama agoso pamilya o babay, go minipalad so
btang sii ko pamilya o babay, na opama ko di tomaros so

52
mama, na khallb so tamok iyan odina so sabaadon.
Na giyanan na makasosopak ko hukuman o Islam; sabap
sangkai a khaaloy:
Paganay ron: Sii ko Islam na aya kakhawajib o btang, na
sii ko oriyan o kakawing o kharomai, go roodn khatanto a
khamilikan o babay so midiyaun, na aya kakhatanto a
kakhamiliki niyan ko langon o btang na sii ko
kapakaprmbang iran, odina kisibayinon o mama sa darpa a
siran bo i taw ron. Na da a kabnar o babay sangkoto a btang
ko unaan o dapn katarotop o kakhawing.
Sabap san, na amay ko aya kiyatimoan sa lalag o mama na
di tharos mangaroma, na dapn mitana so kakhawing, na
kabnar iyan so kikasoy ron langon o minipalad iyan a btang;
ka kagiya aya hadap sa kinibgan iyan roo na para ko
kaphangaroma niyan, na da niyan makowa so hadap ko
kinibgan iyanon, go giyanan na mlagid o adn a kasalaan o
babay odina so pamilya niyan sa kiyapmardod o mama,
antaaka da a miyanggulaula iran a kasalaan a kiyasabapan sa
di katharos o mama.
Ikadowa: So kapanoksam na aya hikmaun o Islam na
pagilayin o mama so babay, na o di niyan khababayaan; ka
daun so pphangilayin iyan ko phangarumaan iyan, na kabnar
iyan a di niyan kataros, go ayapn a mapiyaun na so di niyan
kataros; ka pangali sa di siran magayon, na mabaloy so
kauyaguyag iran a binasa; sabap ko di iran kapzorot.
Ikatlo: Da a inibtad o Islam a kasalaan o mama; poon
sangkoto a da niyan kataros; sabap sa so kakhawing odina
kapangaroma na kapasadan a pakapphasodn ko kasusuat o
dowa a makambabala, na amay ko di masuat so isa, na
kabnar iyan a di niyan kitarosn ko kapasadan.

53
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 Pinto a Ikapat
KAKHAWING
So Kakhawing na giyuto so kithanaan ko kapasadan ko
pagltan o mama ago so khiwarisan ko babay, sa khiidinn
niyanon ko mama a karoma niyan, nggulalan ko mattndo a
okit a inibtad o Agama.
 KAPAKALANGKAPAUN
Sunat so kapakalangkapa ko kapangaroma, go so
kapayagaun, go so kapakitokawi ron; ka kagiya giyoto i
mbidaan iyan ago so kazina; ka so kazina na sekrito, na so
kapangaroma na pphakalangkapn.
Go miyapakay so kadbaki ron sa doff(1); ka an marayag a
kapakalangkap iyan. Go mabaloy so kapndbaki ko doff a sii
ko manga babay, ka knaaba oto sunat ko manga mama.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Miyapakambida so haram ago so
halal o sowara go so doff sii ko kapangaroma)(2) Ahmad, & Nasai.
Go miyapakay roo so kapagidaida sa manga idaida a
halal(3), go da a instrumento ron.

(1) Aya Doff na klasi a boniboniyan a aya kapphakauniaun na pndbakan, aya

mbidaan iyan ago so dadabowan na so dadabowan na mala a ibbtad a
pndbakan a stick, na so Doff na kakaptan a diyowang a lima na pndbakan
a kawanan a lima.
(2) Aya mapipikir sangkai a hadith na so kisusugoon ko kapakalangkapa ko
kapangaroma go kakhawing nggolalan ko sowara, sowara ko
kaphamanothola roo ko manga taw, go sowara o khipakadadarpa ko
kapzmanga ko kiyawing, go nggulalan ko kadbaki ko manga doff.
(3) So manga idaida na dowa bagi: Paganay: Idaida a kapapadalman sa
manga ongangn, go manga thoma, go manga ndaowan, go manga
panguyat ko mapiya a galbk, go manga wasiyat, go so makasasaginda
san, na giyanan na halal. Ikadowa: Idaida a kapapadalman sa manga
kakhikinabayai, manga katharo a phakabiyag sa kabaya, go manga =

54
 KALANTONGI KO KHAWINGN
Pd ko manga adat a kiyalayaman rkitano a manga muslim
sa Pilipinas na so kalantong go lka sa gibon, phlantongan so
phangaroma o manga mama a warisan o babay a
phangarumaan, ko da niyan pn kirampay ko darpa a
pkhawingan, go pzkatan o manga babay a tonganay odina
ginawai o babay a phangarumaan amay ko mbatal.
➢ Amay ko miyagayon so mama ago so wali o babay, sa
aya khibtang iyan na lima polo nggibo a pirak, a soldon so
zkatn sa lantong go lka sa gibon, na ayabo a patot a khibgay
o mama na lima polo ngibo, go da a kabnaron o phankat; ka
da a inipaliyugat o Agama a imbgay o mama a rowar ko
btang. Na o adn a imbgay kiran o mama a pirak a di niyan
miririla, na sabnar a haram oto a tamok, a di khapakay so
kapamaroliyanaun, ka miyakasold oto ko kapanganiyaya.
‫ﮋﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ‬
]٢٩ :‫ﭶ ﭷ ﮊ [النساء‬

Pitharo o Allah: {Hay so miyamaratiyaya, di niyo khana so

manga tamok iyo ko ndolondolonan iyo sa mokit sa di ontol,
inontabo o mabaloy a kandagang a pagayonan iyo}. Pitharo
o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mataan a so manga rogo iyo, go manga
tamok iyo, go manga maratabat iyo, na haram ko pagltltan
iyo) Bukhari & Muslim.
➢ Amay ko miyagayon so mama ago so wali o babay, sa
aya btang na lima polo nggibo a liyo ron so zkatn sa lantong
a dowa nggibo odina lima nggibo, go so lka sa gibon a

= katharo a iphropa niyan so kataid odina so manga anggawta a pakabim-

ban sii ko babay, go so manga katharo a dadn a maitobo a khinggay niyan
a gona ko manosia ko elmo iyan, kambobolawasan iyan odina
kapakindolona iyan, na giyanan na haram.

55
sanggibo odina tlo nggibo, go makaaayon so babay sangkoto
a zkatn, na aya hukoman iyan na khapakay, maana: khibgay
o mama so zkatn iran; sabap sa giyoto a sikat iran na pd oto
ko mahar o babay a piyagayunan, a inibgay oto o babay
sangkoto a manga dadazg iyan a phankat roo, go datar oba
aya pitharo o babay odina so wali a aya btang na lima polo
nggibo ago so pirak a khibgay ko phankat(1).
Go pd a dalil sa pd oto ko btang, na khapakay a kisoldnon
ko btang. Ogaid na miyapatot ko zkat a thangkaan iran so
zkatn iran, ko diyangka a mathangka a kalalayaman, go diran
pakapzubraa; ka uba badn oto kasabapan sa kargni ko
mama, na aya patot na so kapakalbodi ko mama; sabap ko
katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya lbi a mala i baraka ko manga
babay na so lbi a malbod kiran i btang), ikadowa riwayah na:
(So lbi a kiyalbodan sa gasto so mama ko kiyapangaromaa
niyanon) Ahmad & Nasai.
Go pitharo o 'Omar: "Di niyo pakapzubraa so manga btang
o manga babay; ka mataan a opama ko giyoto na bantogan
ko donya odina kalk ko Allah na mataan a lbi ron so
Rasulullah ‫"ﷺ‬, go pitharo iyan: "Go mataan a so mama na
pphakasubraan so kala o btang iyan ki karoma niyan, taman
sa pkhaadn ko puso iyan so rarangit ki karoma niyan, taman
sa tharoon iyan: Minipatoray rakn so langowa tamok akn,
maito mala, taman sa ikt o pthagoan sa ig, na minibgay akn
sa kiyapangaromaa ko rka(2)" Abu Dawood, Ahmad, & Ibn Majah.

(1) Miniiza akn angkai a mas-alah ko sabaad ko manga guro sa Umm Al-Qura
University sa Makkah, na datar aya a inismbag iyan. Go adn a marani a
lagid aya ko manga adat o manga arab, a pirak a ipmbgay ko loks o babay
odina pagari niyan, a salakaw ko ipmbgay ko babay a miyatndo a btang.
(2) Maana: khapakay a poon sangkoto a gii kazubra o btang na gii kapama-
gitaan o mama so babay; sabap sangkoto a tunganay ron a kiyargni go
kiyawiswisi sa kiyapangarumaa niyanon.

56
 ➢ Go haram so kaphagosara ko manga sinapang odina
apiya antonaa a gomaan, a iphagalang go iphagadang ko
phlantongan; sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa taw a ialo
iyan ko pagari niyan so potaw; na mataan a so manga
malaikat na pmorkaan iran skaniyan, taman sa di niyan
gnkan, apiyapn pagari niyan ki ama iyan ago si ina iyan)
Muslim. Go pitharo iyan pn: (Di khahalal ko muslim oba niyan
pangangalka so muslim) Abu dawod.
 DARPA GO ORAS O KAKHAWING
So gii kaplobaa ko barakah na kinanglan o muslim; sabap
san, na sunat so kaadn o kakhawing sii sa masgit, amay ko
khaparo, go malbod; sabap sa giyoto i lbi a mapiya a darpa
ko donya, go lbi a mala i barakah. Go sunat a itabo ko gawii a
jumaat; sabap sa gawii oto a sslaan go mala i barakah, a fista
o manga muslim ko oman pito gawii.
Go taralbi so kitabo onon ko ulanulan a Shawwal; ka
iphrawat ko kiyakawinga ko Nabi ‫ ﷺ‬ko 'Aishah. Piyanothol o
'Aishah: "Piyangaroma ko o Rasulullah ‫ ﷺ‬ko Shawwal, go
rimbang ako niyan ko Shawwal, na ino ba adn ko manga
karoma o Nabi ‫ ﷺ‬a ba ako niyan kalawani ko Nabi ‫ ﷺ‬sa kala
i ontong" Muslim.
 MANGA ROKON O KAKHAWING
Aya manga Rokon o Kapangaruma odina Kakhawing na:
❶ So mama ago so babay a pakapthapiin.
❷ So ijab odina kaidin, giyuto so katharo a phakapoon ko
wali o babay odina wakil iyan, go mabaloy a aya lapiat iyan
na kapangaroma, datar o katharua niyan ko:
"Piyakipangaruma ko rka so wata akn a si Fatimah"; sabap
san na di khapakay uba aya tharoon iyan na: "Inibgay akn
rka so wata akn…", odina "Iniidin akn rka so wata akn…" a
da niyanon pakatanaa a karoma.
57
 ❸ So Katarima, giyuto so katharo a phakapoon ko
phangaroma odina wakil iyan, datar o katharua niyan ko:
"Tiyarima akn…". Go amay ka so mama na di makaptharo ka
amang, na khapakay so tiniyas, amay ko pkhasabotan so
tiniyas iyan. Go kinanglan a adn a maunaan o katarima a ijab
odina kaidin, maana: o mauna so katarima a dapn miidin o
wali na da makorek so kawing.
Giyangkai a kaidin go katarima na phakaokit sa katharo,
na di khapakay so surat, datar opama o isurat so dukomento
ko kiyapakathapi iran, oriyan iyan na minirma so mama ago
so babay odina so wali niyan, na da oto makorek a kawing,
dayon sa makaokit oto sa katharo a mabals o dila.
Sabap san, na di khatarotop so kakhawing taman sa di
maadn angkai a miyangaaaloy a manga rokon.
 SARAT O KAKHAWING
Isasarat sa kakhakorek o kakhawing:
❶ So katndo o mama ago so babay a pakapthapiin,
nggulalan ko kabthowa ko ngaran iran, odina so ropaan iran
a mibibida iran ko manga pd, datar o katharua o ama o babay
sii ko mama: "Piyakipangaroma ko rka hay Muhammad so
wata akn a si Khadijah".
➢ Go di khapakay so da matndo, datar o: "Piyakipanga-
ruma ko rka so wata akn a babay", amay ko adn a pd a wata
iyan a babay; odina tharoon iyan ko ama o mama:
"Piyakipangaruma kn so wata akn a si Khadijah ki wata aka
a mama" amay ko adn a pd a wata iyan a mama. Opman o
knaaba adn a wata iyan a pd na khapakay a di niyan dn balsn
so ngaran iyan odina ropaan iyan.
❷ So kapakaiiyog o dowa a pakapthapiin.
❸ So kapakadarpa o wali o babay. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:

58
(Da a kawing a korek, inontabo o adn a wali a makadadarpa)
Tirmidzi. Go isasarat ko wali so kabaloy niyan a mama,
kiyabaligan, adn a 'aqal iyan(1), mapiya a taw(2), mauntol
apiya sii bo ko kapapayag iyan(3).
 Go aya wali o babay na: So ama iyan, go skaniyan i lbi a
mala i kabnar sa kitindgn ko wali, oriyan iyan na so
piyanginsana o ama iyan a saliyante niyan, oriyan iyan na so
ama iyan a datu ki ama iyan, oriyan iyan na so wata iyan,
oriyan iyan na so laki niyan, oriyan iyan na so bapa iyan ki
ama iyan, oriyan iyan na so lbi a marani ron ko
phamakawarison a mama ko manga tonganay niyan.
Tiyaritib o Islam a kapakathotondotondog anan, na di
khapakay so kaunai o mauuri ko unaan iyan, inontabo o
mgay sa idin.
Sabap san, na so babay a kiyamblagan a sii miyakala ko ina
iyan, na so kiyapakamblag i ama iyan ago si ina iyan, ago so
da ron kakomplitowi i ama iyan sa gasto, na knaaba
phakapotol ko kawawalii rkaniyan i ama iyan odina so
manga dadazg iyan ki ama iyan(4), na di khakorek so kawing
amay ko aya tomindg a wali na so salakaw ko ama, a
mapaparo so ama, inontabo o mgay sa idin.
 Oriyan iyan na amay ko dadn a khaparo a makadarpa
sangkanan a miyangaaaloy na aya phakatindg a wali niyan
na so datu ko ingd. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (So datu na wali
o taw a da a wali niyan) Ahmad & Baihaqi.
 Go amay ka so babay na cristian odina yahodi, na aya

(1) Maana: Knaaba pmbthanga.

(2) Maana: Knaaba bisaya.
(3) Maana: Aya kailangan na aya katawi ron na mauntol, apiya knaba
mauntol a titho.
(4) Salakaw dn a dosa niyan ko da niyanon kanggastowi.

59
wali niyan na so wali niyan a cristian odina yahodi, go amay
ko da a khaparo kiran na khapakay a komowa ko apiya
antawaa mama ko manga pd iyan sa Agama, na aya tomindg
a wali niyan; sabap ko katharo o Allah:
]٧٣ :‫ﮋ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮊ [اْلنفال‬

]٧١ :‫ﮋ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕﮊ [التوبة‬

Maana: {Go so siran oto a miyamangongkir na so sabaad

kiran na panarigan o sabaad}, {Na so miyamaratiyaya a
manga mama go so miyamaratiyaya a manga babay, na so
sabaad kiran na panarigan o sabaad}.
Go khapakay pn a aya mabaloy a wali niyan na so datu;
sabap sangkanan a hadith a miyaaloy. Amay pman ka
giyangkoto a babay na miyagislam, na di khapakay uba
mabaloy a wali niyan so wali niyan a kafer, na aya
phakatindg a wali niyan na so datu odina so saliyante niyan
a datar o judge, odina so a-authorize niyan.
❹ So kapakadarpa o dowa a saksi, a muslim, a kiyabaligan,
go mauntol apiya sii bo ko kapapayag iyan. Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Da a kawing a korek, inontabo o adn a wali go
dowa a saksi a mauntol a makadadarpa, makaliyoliyo san na
so kawing na ribat go binasa a da a bisa niyan) Ibn Hibban.
❺ So kada a balamban a phakarn ko kapakapthapi iran,
maana di mabaloy so isa kiran a pd ko manga haram so
kapangaromaaun, datar o kabaloy iran a magari sa rogo
odina sosowa, odina so kabaloy o isa kiran a magi-ihram a
nomanayk odina umra. Go knaba sarat so kabaloy o babay a
masosoti ko haydh, maana: khapakay so kakhawing a so
babay na mahahayd.
 ROPAAN O KAKHAWING
Sunat ko unaan o kawing – maana: unaan o kapagidin o
60
 wali go katharima o phangaroma - so kabatiyaa ko Khutbatol
Hãjah. Pitharo i 'Abdullah bin Mas'od: "Inipangndao rkami o
Rasulullah ‫ ﷺ‬so Khutbatol Hajah:
ِ‫ من ي ه ِده‬،‫ات أ َْعمالِنَا‬ ِ َ‫ ونَعوذُ َِبهللِ ِمن ُشروِر أَنْ ُف ِسنَا وِمن سيِئ‬،‫اْلم َد ِلِلِ ََْنم ُده ونَستَعِينُه ونَستَ ْغ ِفره‬ َّ
َْ ْ َ َ َِ ْ َ ُ ْ ُ َ ُُ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ْ َْ ‫إن‬
ِ ِ ْ ‫ ومن ي‬،‫ض َّل لَه‬
ِ ‫هللا فََّلَ م‬
َ ‫ َوأَ ْش َه ُد أَ ْن َلَ إِلَهَ إَِلَّ هللاُ َو ْح َدهُ َلَ َش ِر‬،ُ‫ى لَه‬
َّ ‫ َوأَ ْش َه ُد أ‬،ُ‫يك لَه‬
‫َن‬ َ ‫ضل ْل فََّلَ َهاد‬ ُ ْ ََ ُ ُ ُ
‫ ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬.ُ‫ُُمَ َّم ًدا َعْب ُدهُ َوَر ُسولُه‬
‫ ﮋﭤ‬.]١ :‫ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﮊ [النساء‬
‫ ﮋ ﮥ ﮦ‬. ]١٠٢ :‫ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﮊ [آل عمران‬
‫ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬
.]٧١ – ٧٠ :‫ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﮊ [اْلحزاب‬
Pitharo i 'Abdullah bin Mas'od: "pmbatiyaan ko
kakhawing ago so salakaw ron" Abu Dawod, & Nasai. Go amay ko
di anan khagaga, na aya pinakaminos na mabatiya iyan so:
"Alhamdulillãh, Wassalãtu wassalãmo 'alã Rasulillãh".
Oriyan oto, na iidin o wali so babay sii ko phangaroma,
datar o katharoa niyan: "Piyakipangaroma akn rka si wata
akn a si Zainab", na o roo niyan bo tamana na kiyasanaandn,
go khapakay a isumpat iyanon: "Nggulalan ko Kitab o Allah
ago so Sunnah o Rasulullah ‫"ﷺ‬. Odina so kalalayaman a gii
tharoon o pkhawing: "Piyakipangaroma ko rka si babay akn,
a si Roqayyah, sabap ko kinibtad nka ko mahar a
piyagayunan, a aya diyangka iyan na lima polo ngibo a peso,
a minggulalan ko Shari'ah Islamiah".
Oriyan iyan, na tarimaan oto mambo o mama, na tharoon
iyan: "Tiyarima akn", na o roo niyan bo tamana na
kiyasanaandn, ogaid na o zumpatn iyanon a khasoy niyan so
pitharo o minidinon na khapakay pn.

61
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 WAKIL SII KO KAKHAWING
Khapakay ko mama a khawingn odina so wali o babay a
phangarumaan so kakowa niyan sa wakil iyan ko
kapkhawing, datar igira a di skaniyan khaparo dumarpa;
sabap ko katatago iyan ko mawatan a ingd, datar o abroad sa
Saudi, odina so salakaw san a sabap.
 Na so wakil o wali o babay na skaniyan i pagidin ko
babay sii ko phangaroma, sa aya lapiyat iyan na izan o
katharua niyan ko: "Piyakipangaruma ko rka so
panginginsanaan rakn a si Fatima", odina "Piyakipangaroma
ko so isasarig rakn a si Fatima, ki pagari nka a si Zaid", odina
so makasasaginda san a katharo.
 Na so wakil o phangaroma na skaniyan i tomarima ko
ipagidinon a karoma, sa aya lapiyat iyan na izan o katharoa
niyan ko: "Tiyarima akn si wata aka a Fatima, a karoma o
wawakilan akn a si Zaid", odina so lagid anan sa maana.
 KAKHAWING SA CELLPHONE
Aya ropaan anan na amay ka so mama na kapapantagan
ko mawatan a ingd, datar a Saudi, na mathay pn mauma so
oras o vacation iyan, na ino khapakay a khawing siran a
pakaokitn sa cellphone?
Aya bontal iyan na tomawag so mama, a pakala-loud
speaker-n: na tharoon o wali o babay: "Piyakipangaroma ko
rka si wata akn a si Rahmah", na tharoon o mama: "Tiyarima
akn", rakz a so manga saksi na makadadarpa, a pkhan'g iran
a gii ran kambitiyarai, go gii ran kapagidina, go so babay na
katawan iyan oto go makaiiyog, rakz a minibgay so btang.
Go datar anan so kakhawing a aya usarn iran na video call
sa cellphone, odina enternet, izan o video call sa Facebook
messenger, odina Skype, odina Yahoo, odina Imo, odina G-
mail, ago so makasasaginda san.
62
 Na so sabaad ko manga ulama, na aya tindg iranon na
khapakay anan, amay ko kailangan; sabap sa maaasaun so
manga sarat. Ogaid na so kadaklan ko manga ulama, aya
mala na giya Allujnah Addaimah lil-ifta sa Riyadh (Fatwa 1216),
go giya Mujamma' Al-fiqhi Al-Islamie sa Jeddah, na aya tindg
iran: na di khapakay; sabap sa so kapangaroma na mala anan
a galbk, na llnganan sa pangali.
Go aya khi-solve sangkanan a kawawatani ko mama, na so
kakowa niyan sa wakil iyan, a aya phakadarpa ko kakhawing.
Na giyaya i taralbi; ka an masigurado a korek so
kiyakhawing, na miyakaliyo siran ko galbk a kiyazosopakaan
sa tindg o manga ulama.
 KASARAT KO KAKHAWING
Maana: so kaaloy o mama sii ko kakhawing sa sarat a
inisarat iyan sa kaphangarumaa niyan ko babay, odina so
kaaloy o babay sa sarat a inisarat iyan sa kiyaiyogi niyan ko
mama. Na giyanan na dowa bagi:
 Paganay: Manga sarat a korek, maana: khapakay, na
wajib so kitumannon, Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya lbi a patot
sii ko manga sarat so kitomannon, na so sarat a ini-halal iyo
ko manga piyamalongan) Bukhari & Muslim, maana: aya lbi a
wajib so kitomannon ko manga sarat, na so sarat ko
kapangaroma. Na dowa anan ka klasi:
❶ Sarat a makaayon ko hadap ko kapangaroma, datar
o kisaratn o mama ko kipaladnon ko babay, odina isarat o
babay a kibganon ko btang. Na giyanan na makaaayon anan
ko rarad o kawing, a apiya di miyaaloy na khitoman dn.
❷ Sarat a adn a gonaun o babay odina so mama, a
knaba makasosopak ko rarad o kawing, datar o kisaratn o
babay sa kaumani ko btang iyan, odina kapakalaa ko
ipmbgay ron a gasto, odina isarat iyan a diron kidowayin o
63
mama, odina isarat iyan a katalaqa niyan ko pd a karoma
niyan, odina di niyan pakabalingn ko salakaw a ingd.
Na giyanan na sarat a korek go paliyugat so kitomannon,
na o sogoka o mama na kabnar iyan a kapangni niyan sa
kapka o kawing iran opama ko kabaya iyan, rakz a khakowa
niyan so langon o kabnar iyan datar o komplito a btang.
Datar oto mambo so mama a opama ko isarat iyan ko
kawing a kabaloy o babay a raga, oriyan iyan na o katokawan
iyan a knaba bs raga ka bitowann odina miyazamok, na
kabnar iyan a kapkaa niyan ko kawing, na mikasoy ron so
tamok iyan langon oda niyanpn marmbang, odina
miyarmbang iyan ogaid na kagiya skaniyan i
lominimpangon. Opman o aya miyakal ko mama na so
salakaw ko babay, datar o khiwarisanon, na di khaskat o
mama ko babay so btang; sabap ko kiyarmbanga niyanon, na
sii niyan oto khaskat ko taw a lominimpangon.
 Ikadowa: Manga sarat a binasa, na dowa anan:
❶ Sarat a binasa rakz a khabatal iyan so kawing,
maana: khadaan iyan sa bisa so kawing, datar o kisaratn o
babay odina mama sa giyoto a kapkhawing iran na asarbo a
kawing, ka ayabo a antapon na an siran kalti ago so
tomiyalaqon sa miyakatlo, odina isarat iran a adn a limiti a
kalndo o kakhakaromai iran maana: mut'ah, odina isarat o
babay a di niyan kharmbang, odina isarat iyan a aya
kakhitaros a kakharomai iran na o miyog so pagari niyan a
pakatatalingomaan a phakapoon sa Saudi.
Na giyanan na binasa a sarat go khabatal iyan pn so
kawing; ka kagiya masosopak iyan so rarad o kiyakhawing;
ka aya rarad o kawing na pmbaloy so babay a karoma o
mama ko ipoon ko kakawing iran, go knaaba sasangkotn sa
kabaya o apiya antawaa a salakaw ko babay.

64
 ❷ Sarat a binasa go di niyan khabatal so kawing, datar
o kisaratn o mama ko kakhawing ko kirilaan o babay ko
sabaad ko kabnar iyan, izan o kisaratn o mama sa di niyan
pnggastowan so babay, odina da a btang iyan, odina di niyan
phagalonganan, na giyanan a sarat na da makorek ogaid na
da mabatal so kawing, maana: korek so kawing iran, ogaid
na knaba wajib so kitoman niran sangkoto a manga sarat.
 INISAPAR A KAPANGAROMA
Pd ko manga bontal o kapangaroma a inisapar o Agama:
❶ So "Shigar": giyanan so datar o kapakipangaromaan i
Zaid ko warisan iyan ki Ahmad, sa aya sarat iyan na
pakipangaroma mambo i Ahmad ki Zaid so warisan iyan. Na
giyanan na binasa anan a kakhawing, mlagid o adn a btang o
omani isa, antaaka da a bitho iran a btang ka ayadn btang o
isa a kiyapakapangaromaa niyan ko isa.
Opama ko manggulaula anan na wajib a kapharomani
sangkoto a kawing o omani isa kiran, na pakaokitn ko korek
a kakhawing, a adn a mahar o oman i isa kiran, go knaba
sasaratn so isa ko kakawing o isa. Pitharo o 'Omar: "Inisapar
o Rasulullah ‫ ﷺ‬so Shigar" Bukhari & Muslim.
❷ So "Muhallil" maana: miyakikawing so mama, a
isasaraton a knaba niyan bo prmbanga; ka knaba aya antap
iyan na titho a kapangaroma, ka aya antap iyan na asarbo a
makawing na thalaq niyan so babay; ka an mahalal ko
tumiyalakon sa miyakatlo. Pmbthowan angkoto a kiyawing
sa "muhallil" na pmbthowan so mama a miyahalalon so
tiyalak iyan misabap roo sa "muhallal laho". Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Pimorkaan o Allah so muhallil ago so muhallal
laho) Abu Dawod & Tirmidzi.
❸ So "Mut'ah": giyanan so kakawinga ko mama ko babay,
sa aya sarat na salongan bo a kakakaromai niyanon, odina
65
sadn sa diyangka a kathay a phagayonan, na mbgay sa btang,
na oriyan o katarotop o diyangka a piyagayunan na
miyapopos so kakakaromai niyanon. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Hay manga taw, mataan a sakn na iniidin akn rkano so
kapangaroma niyo ko manga babay sa mut'ah, na mataan a
imanto na hiyaram oto o Allah, taman sa kapakatindg o
alongan a Qiyamah) Muslim.
❹ So kapangaroma a sekreto: giyanan so kapangaroma a
miyaasaun so manga rokon go sarat o kapangaroma, datar o
kapakadarpa o wali ago so dowa saksi, ogaid na ipthatapaosa
iran a kasikretowa roo. Na aya tindg san o kadaklan ko
manga ulama na korek anan ogaid na makro; sabap ko
katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Pakalangkapa niyo so
kapangaroma) Ahmad. Ogaid na aya iftaun a Allujnah
Addaimah Lil-ifta sa Riyadh (Fatwa 18612) na: di khapakay; go
iniitong iran sa datar o kazina; sabap ko kapphag'maaun.
❺ So kapangaroma rakz a pniniatn o mama a thalaq niyan
bo so babay, datar o mama a tomiyarg ko ingd sabap ko galbk
iyan, na miyangaroma roo sa aya niat iyan na thalaq niyan bo
amay ko mapasad so galbk iyan roo a mbaling ko ingd iyan.
Na giyanan na aya iftaun a Allujnah Addaimah Lil-ifta sa
Riyadh (Fatwa 21140) na: haram so datar anan a kapangaroma;
sabap ko kapakasasayan iyan ko mut'ah.
❻ So Kapangaromaa ko miyakazina a babay: Di khahalal
ko mama uba aya niyan pangaromaa so barazina a babay, go
izan oto mambo so babay a diron khahalal oba
pakipangaroma ko barazina a mama, inontabo ko oriyan o
kiyathaubat iran. Pitharo o Allah:
‫ﮋ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮊ‬
]٣ :‫[النور‬
Maana: {So barazina a mama na di phangaroma inontabo

66
so barazina a babay odina pananakoto a babay, na so
barazina a babay na da a phangaromaun inontabo so
barazina odina pananakoto a mama, ka hiyaram anan sii ko
miyamaratiyaya}.
 DOKOMENTO O KAPANGAROMA
So kipndokomentoon ko kapangaroma, datar o ki-
register-non, odina kakowa sa Marriage Contract, na da a
karata iyan; ka pd anan ko kapiya niyan; sabap sa pd a gona
oto na so kasiyap o manga kabnar o babay. Go katawan tano
so kaiimportante o kidokumentoon ko kapangaroma, ko
datar o kakowa sa benefit a mbarambarang sa goberno, go
so kapamasport, go so salakaw san.
Ogaid na knala nka a mataan a so kapangaroma na knaaba
misasangkot ko kidokumentoonon; ka anday kinggulalan o
kakhawing ko inibtad o Agama a okit iyan, a maasaun so
manga rokon go manga sarat, na miyatarima oto a kawing a
korek, apiyapn da midokumento.
Go di khasanaan so dokumento, maana: apiya adn a
dukomento na di khatanto so kiyathapi o dowa taman sa di
matarotop so kawing ko manga rokon iyan go sarat iyan a
miyaaloy.
 KAKHALAMILAMI KO KAKHAWING
Da a marata ko kakhalamilami ko kakhawing, ogaid na adn
a manga limitado niyan, a pdon angkai a khaaloy:
❶ Khapakay so kadbak sa doff sii ko kakhawing, go so
manga idaida a da a instrumento niyan, go da a misasaogon
a katharo a iphropa niyan so kataid odina iphropa niyan so
manga anggawta a pakabimban ko manga babay.
❷ Di khapakay so kausar sa manga kasangkapan a
instrumento odina manga music, go haram so kasokay sa

67
manga singer a pakaphamagidaidaan roo. Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Khisugat sa giyangkai a ommah so
kapkhalandng o manga lupa a pkhalna, go so pphamaloyin,
go so oran a ator), Na miniiza o mama: Ya Rasulallah, anda i
kakhaulaula oto? Pitharo iyan: (Amay ko mapayag a ndakl so
manga babay a manga onor, go so manga kasangkapan a
music, go ndakl so kaphaginoma ko pakabrg) Tirmidzi.
❸ Di khapakay so kazmbor o manga mama go manga
babay ko isaisa a darpa; sabap san na pakapznggayaan so
darpa o manga bisita a manga mama go so manga bisita a
manga babay, go di khapakay ko kiyawing oba niyan soldi so
karoma niyan ko kambatali niyanon, a adn a manga pd iyan
a manga babay a khisasawa sa awrat.
❹ Haram ko mama so kasolot iyan sa sising a para ko
kiyapanoksam iyan odina kiyakawing iyan, "Engagement
Ring" odina "Wedding Ring"; sabap sa kapananayan anan ko
manga sarowang. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa taw a iringan
iyan so pagtaw, na skaniyan na pd kiran) Ahmad & Abu Dawod.
❺ Haram ko babay a khawingn ko kapthatanosan iyan so
kapamanaas, kapamadot sa kiray, kasolot sa pimbaalan a
bok odina kiray "Wig".
❻ Haram so kazayaw o manga babay a pd o manga mama,
odina so kazayaw o babay a adn a makadadarpa a mama;
sabap sa mala a kapphakapokaw oto sa fitnah.
❼ Haram ko babay so kasolot iyan sa nditarn a
kapangangarig, go kapagisrap, go so kasawa sa awrat.
❽ Haram so kipthuladn ko kapmbatali o mama ko
piyangaruma niyan, go lbi a haram so kipmbidiyonon, go
piyakasisingay so kapphamakiilayinon ko manga taw; sabap
sa aya asal ko gii nggulaulaan o kharomai na so
kasisikritowaun.

68
 KAKHAWING SA FUNCTION HALL
So Islam na inisugo iyan so kapakalangkapa ko
kapangaroma, go so kakhalamilami ron, ogaid na tiyaguan
iyan sa manga atoran go manga limiti, a miyaaloy tano so
sabaadon. Go so kapphamili sa darpa a mapiya a
pkhawingan na makasosold anan ko hukoman o manga adat
a kiyalayaman, na aya asal na so manga adat na mapapakay,
inontabo so adn a dalil ko kiyaharam iyan.
So manga hotel odina function hall na izan o kalilid a darpa
a gii thimotimoan, na da a karata o kaplimolimodon, go
kakhawingon amay ko di makaliyo ko manga atoran go limiti
o Islam, batabolabaw ko pamilya, a mala a mibabatogon a
atastanggongan ko kaphagingd, a margn a kapphakasnggay
niyan sa oras ko kaphagiyasaa niyan ko darpa a pkhawingan,
na aya kapkhalbodi ron na so kipndarpaan iyan roo ko hotel
odina function hall.
Na sabap ko aya komakalilid ko ropaan o gii kakhawing ko
manga function hall, na so kapkhaadnon o mbarambarang a
manga galbk a kabinasaan, na giyoto i kapkhabaloy niyan a
di mapiya, a taralbi so kibagaknon. Go pd ko manga
kabinasaan a pkhaadnon na:
❶ So kapkhaisrap, na katii so pd a bontal anan:
 Kaphagapini ko function hall, a phagilangnon so mala a
tamok, a pkhirampay sa gatosan nggibo, na pkhada ko di
khasapotol sa salongan, go di khirampay sa lima ka oras, a
iphagosaron odina iphagontodon ko function hall, oriyan
iyan na miyaling sa walay so piyakathapi, na ayabo a
miyalamba kiran na so mankt iran, na da a kakakaptan iran
a khapakay a pangapital niran sa kapagphoon iran phamilya.
 Inapinan so manga nditarn, sa phipira nggibo, a ayabo
a ipagosaron na di khirampay sa lima ka oras, a aya kalilid
na kapangangarig bo ka adn a khaparo a sambi iyan a
69
malbod odina libre ka datar o kapanmbay, na knaaba
paawing so kapanmbay.
 Kinowa a artist a pakaphagartiin ko babay, na
inibayadon so pira nggibo, na ayapn a kalilid na knaaba
babay ka mama a mimbabababay, na pkhaskho iyan
skaniyan a knaba niyan mahram, na miyaadn so dosa na
miyadapn so tamok; a obadi khapakay a pagartiyan o pagari
niyan, ginawai niyan, sa maito a bayad odina libre.
 Biyayadan so pangn'ngkn a pira polo nggibo, na ayabo
a khanat na isa ka serve ko omani isa, a di ron khausog so
mathangkai kakan a mama, go ayabo a phakakanon na so
pira i lawan o magatos ko manga tonganay iran, a obadi
opama ko ipaninda oto ko ingd iran, na pthoon a khn o isa ka
ingd sa pira gawii.
 Iniorder so manga invitation, na inosaran sa mala a
tamok, a pkhiraut sa pira nggibo, a obadi khapakay a
pakaokitn sa text odina tawag so invitation, na ayabo a
khada na sawati a pirak, odina isurat sa kalilid a karatas
amay ko ba kinanglan dn, go aya kadaklan na dapn kambaali
so invitation na miyamakatokaw dn so pagimbitarn.
 Siyukayan a manga photographer, a ipphanulad iyan so
kiyawing ko oman tomangkiri, go oman khaukaug, go
ipphanolad iyan so manga babay a khisasawa sa awrat, go so
zmbosmbor a mama babay, na inibayadon so piphira nggibo,
a obadi adn a manga pagari iran, tunganay iran, a khapakay
a manulad kiran oba kailangan.
➢ Oriyan iyan na miyada so pirak a maito, a miyakapira
ragon a inipanimoon o mama a miyangaroma, go
minidapanas iyan a kiyapamakitabang iyan sa kinibtad
niyanon, ka iniontod sa da mapira ka oras ko function hall,
oriyan iyan na magndod siran sa walay ko manga loks iran,
na ayabo a miyasakm iranon na manga tuladan. Go antonaa

70
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
i pd iyan? Antaa i miyakasawit a titho a miyagontong ko
tamok iran? miyakasawiton so manga tonganay iran ko ingd
iran? knaaba kabnar o manga tonganay a kapakakan iran ko
btang, ogaid na kagiya sigit iyan bo ka pagilang nka, na
pakaantapa nka so kalaanon ko manga tonganay nka.
‫ﮋﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻﯼ‬
]٢٧- ٢٦ :‫ﮊ [اإلسراء‬ ‫ﯽﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ‬
Pitharo o Allah: {Go bgan ka ko tonganay so kabnar iyan,
go so miskin go so makakalang sa lalan, go di ka phamagola
sa samporna a kapamagola. Mataan a so manga tao a
mapasang i kapamagola, na miyabaloy siran a manga pagari
o manga shaytan, na aya btad o shaytan na sii ko Kadnan iyan
na moongkir}.
➢ Miyakowa a basa: "Anday sokor magantag, na so
katatangkai ron", na inisugo o Agama so kakhalamilami ko
kakhawing na aya patot ko muslim na so kitoman niyan roo
ko diyangka a sugoan o Agama, na di niyan lampasan so
manga limiti a ikasusuat o Kadnan iran. Pitharo o Allah ko
kiniropaan iyan ko manga oripn iyan a pithiyagaran iyan ko
Surga iyan:
]٦٧ :‫ﮋ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﮊ [الفرقان‬

Maana: {Go siran so igira minggasto siran na di siran

phamagola, go di iran phakasimpitan a ginawa iran, go
miyabaloy ko pagltan oto a katatangkaan}.
Miyasabot san so kiyapakipananggilai o Allah ko muslim
ko kapagisrap apiyapn magagaga niyan; ka adn a rk iyan, na
ay dapat ka ko taw a gii niyan prasarasayan, taman sa gii
mangotang sa para bo sa kithoman niyan sangkoto a
kakhawing ko okit a khadosaun! a obadi khagaga niyan a
itoman iyan oto ko okit a khasanaan, a knabaun

71
makapndamar go knabaun khapaawingi, Rakz a
kiyalambaan siran ko tamok iran.
❷ So kapangandag go kapangangarig, na aya manga
bontal iyan, na datar a giyanan a manga bontal o kapagisrap,
go pdon pn:
 So gii kipangandagn ko kala i bangnsa go kala i tamok;
ka aya kalilid ko gii khakawingkawing ko manga function
hall na knaaba di khaparo khawing ko manga darpa iran,
ogaid na ipndapo iran ko manga function hall, sabap ko
kipphangandagn ko kaporo, na taman ko manga pobre a da
a rk iyan, na phlangoy niran a kapkhidapoon iranon ko
manga function hall na phramigan iran i pkhalnganon so
inibtang, go phramigan iran i mipphangotang iran.
 Piyakathondotondog so pira polo a trak, a aya kalilid na
da a tao ron, ka nggaisa nggadowa a khipakaadaun, ka ayabo
a hadapon na asar bo a mailay a madakl a mabibinntay a
thotondotondog a manga trak. Pitharo o Allah:
]٣٧ :‫ﮋ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﮊ [اإلسراء‬

Maana: {Na di ka plalakaw ko lupa a kambantogan, mataan

a ska na di nka dn mabnsad so lopa, go di nka dn marpng so
manga palaw sa kaporo}.
‫ﮋ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﰊ‬
]١٩ – ١٨ :‫ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﮊ [لقمان‬

Maana: {Go di ka plalakaw ko lopa a mangangandag;

mataan a so Allah na di niyan khababayaan so oman i
takabor, a masalibantog. Go zokodi nka so kaplalakaw nka,
go pakainaya nka so sowara nka}.
 So kippharadaan ko babay a pakathatanosn phiyapiya,
go pakathataisn ko pithamanan a arti niyan, go
pakakhakamotann, na pphakarampaan, a ipphangangarig
72
iyan so parahiyasan iyan go kataid iyan, go pkhilang niyan so
awrat iyan, so bok iyan, ago so lig iyan, go rarb iyan, na
ipphangangarig iyan ko nggatosan a malilimod a
mbarambarang a manga mama, a zaosaogon so manga
mama a bilangatao, go so manga mama a manga baradosa,
Na giyanan na hiyaram anan o Allah ko babay oba niyan
nggulaulaa ko hadapan o manga mama a knaaba niyan
manga mahram; ka aya isusugoon na so kasapngi niyan ko
badan iyan go awrat iyan sii ko manga mama a salakaw, na
ayabo a miyapakay a pangangarigan iyan ko kataid iyan na
so karoma niyan. Na go giyanan na galbk anan o manga
saruwang, ipoon dn ko masa a jahiliyyah, ko dapn
kapakauma o Islam. Pitharo o Allah:
]٣٣ :‫ﮋ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﮊ [اْلحزاب‬

Maana: {Di niyo phangangarign a manga babay so manga

parahiyasan iyo sa datar o kapangangarig o manga babay ko
masa a jahiliyyah a kada a plng a paganay}.
❸ Pkhalimod roo so manga babay, a khindiditar sa
nditarn a matatalandiyang siranon, a bnar ko maggdam iran
a kadadalongan so manga lawas iran, ogaid na
pkhasorongon so manga taks o manga lawas iran, sabap ko
kaligt o nditarn, go pkhailay ron so sabaad ko awrat iran,
datar o manga barokan iran, go lig iran, go bok iran, go
pamosoan iran, sabap ko kababa o nditarn, a izan o dapn
mapasad mamanai, a pkhasorongon so lawas iran, odina
izan o piyamagrot a pikhorangan a dinis, na di niyan
khasapngan so langon o awrat iran. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Manga babay a khindiditar, a khitatalandiyang, gii
khikinikini, a gii ran ipangdao so kakhinikini, so manga olo
iran na izan o poro a likod a onta a makikiling, di siran
phakasold ko Surga, go di ran khatoon so baw niyan) Muslim.

73
 ❻ Na manubra so kakhalamilami, amay ko
miyakatalingoma so dowa a piyakathapi, a pakarampaan, go
pakapagubayin ko bangko a phapandaraan, na ogiyab lalis
dn o mama babay a zmborzmbor dn ko darpa, na lbi a
kalamilami amay ko phakanggaksaan iran siran; ka
misagorong dn so lalis go palakpak o mayto mala a taw. So
langon anan na da ko paparangayan o manga bilangatao, a
khipaparatiyaya.
❼ Na rrzaan a music, kiyalayaman, go mimbaloy a di
khablag ko kakhawing, a pkhabota niyan so puso, go
pkhapadng iyan so maratabat, go pkhagba iyan so mapiya a
parangay, go pkhabiyag iyan so kabaya, na mapphakakadg
iyan so manga fitnah. So sabaad na aya phagosarn iyan na
arabic a manga music; ka aya tangkap iranon na basta a
arabic na halal, ogaid na opama ko pzabota iran na so
sabaadon na lbi a marata adiso tagalog odina english.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Khisugat sa giyangkai a ommah
so kapkhalandng o manga lupa a pkhalna, go so
pphamaloyin, go so oran a ator), Na miniiza o mama: Ya
Rasulallah, anda i kakhaulaula oto? Pitharo iyan: (Amay ko
mapayag a ndakl so manga babay a manga onor, go so manga
kasangkapan a music, go ndakl so kaphaginoma ko pakabrg)
Tirmidzi.
❽ So kapkhadai sa maratabat ko manga mama sii ko
manga warisan iran a babay, na mapipiyapiya a ginawa o
mama a miyangaroma, ko gii kaphakaradiyaani o madakl a
tao ko parahiyasan o piyangaroma niyan, na masosonosonor
ko kipphanuladn go gii kithulatuladn o mbarambarang a
manga mama ko karoma niyan a sasawaan iyan so awrat
iyan. Na datar oto mambo so manga loks o babay go manga
laki niyan, a miyakapiyapiya a kaggdma iran sa gii kaphistai
o mbarambarang a manga tao sii ko warisan iran a zasawa
74
sa awrat. Pitharo o rasulullah ‫ﷺ‬: (Tlo a di pagilayin o Allah
sa kailay a limo sa alongan a Qiyamah – pdon -: So da a
maratabat iyan ko manga warisan iyan) Nasai.
❾ Aya sunat ko kapkhandori ko kakhawing na
pagimbitarnon so manga miskin; sabap ko katharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya miyakaratarata a pangnngkn na so
pangnngkn ko kandori, a phagimbitarnon so manga kawasa,
na phagalanganon so manga miskin) Bukhari & Muslim. Na sii
sangkanan a manga function hall, na aya kalilid na di ron
phakadarpa so manga tonganay a manga pobre ka da a
khigaga iranon somong; ka da a mapnditar iran, odina da a
khisukay iran sa phagdaan iran. Na ay dapat ka? Da mabaloy
a kandori a sunnah a ikasusuat o Allah; ka mimbaloy a
miyakaratarata a kandori.
➢ So sabaad na pmbokaan iran sa lauda paro so manga
warisan iran sangkanan a okit a kakhawing a lagid anan; ka
makaisaisa kon anan somagad ko tnday o omor, a datar o aya
tangkap iranon na tiyabiya oto a di khapd ko pphagitongn a
amal iran, a ipzorat o manga malaikat. Go so sabaad ko
manga babay na aya daawa niyan na btang kiran oto, na
apiya miyalngan na rk iyan oto a pirak, na da niyan mapikir
a giyangkoto a kapagilanga niyan roo ko makasasapotol sa
salongan, na lbi a malaun i kabnar so loks iyan adiso manga
taw a tinimo iyan a inosaran iyan ko langon o inibtangon,
oriyan iyan na phagndod ko loks iyan, a pzkat ko loks iyan sa
gasto iran a kharomai, ka da a miyalamba ko btang.
➢ So langon anan na da ko minitalingoma rktano o Islam,
ka inisonggiring anan ko manga saruang; ka da tano kaonsri
ko rk tano a okitokit, na aya tano tiyalapanan so rk o manga
saruang. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mataan a pkhtdaan iyodn
so manga okitokit o taw a miyaunaan iyo, sa sarangkaw
sarangkaw, diyangka a katas a barokan ko oman i diyangka
75
a katas a barokan, maana: pkhtdn iyodn so manga ulaula o
manga cristian go manga yahodi, go pagiringan iyodn sa
komplito, taman sa o solk siran ko girb a parangan na zolk
kanoron mambo) Bukhari.
➢ Sabap san, na amay ko aya btad o kakhawing sangkanan
a function hall na matatagoon angkanan a miyangaaaloy a
kabinasaan, na di khapakay ko muslim so kapndarpa iyanon,
go knaabaun wajib so katarimaa niyan ko imbitaron.
Inontabo o aya kandarpa iyanon, na pantag ko
kaphakatiolina niyan ko manga ribaton. Pitharo o Rasulullah
‫ﷺ‬: (Sa taw a mailay niyan so marata, na alina niyan nggulalan
ko lima niyan, na odi niyan khagaga na nggulalan ko dila
iyan, na o di niyan khagaga na nggulalan ko puso iyan) Muslim.
➢ Aya patot ko muslim na so kinggulalan niyan, ko
kakhawing ko okit a limpiyo ko manga rarata a dadabiatan;
sabap sa so kapangaroma na limo a phoon ko allah, na
inongka phakaokita ko ma'asiya go kandosa?
➢ Go aya mala a muskila na so kiyabaloya ko marata a
galbk a normal ko manga muslim, na biyaloy a adat, na
iniitong ko manga pipiya a gii pagoradoradan go gii
zisigiyaan, taman sa gii zumansomann so pzapar roo; ka aya
gii tharoon na kagiya skaniyan na da a degree niyan, go di
niyan katawan i mauulaula, go di pagonot sa oso, odina na di
phakisakay, ka di mamoliyas.
 KAZMANSMANGA KO KIYAWING
Sunat so kazmansmanga a mapiya a katharo ko kiyawing,
go aya lbi a mapiya a izmangon na so datar o ipzmang o
Rasulullah ‫ ﷺ‬ko kiyawing. Piyanothol i Abu Hurairah:
"Mataan a so Nabi ‫ ﷺ‬na igira pizmansmang iyan so kiyawing
na gii niyan tharoon: (Bãrakallãho lakom, wa bãraka
'alaikom, wa jama'a bainakomã fĩ khayr, maana:

76
pakambarakatn rkano o Allah so piyangaroma nka, go
timoon kano niyan a dowa sii ko mapiya) Abu Dawod & Ibn Majah.
 KANDORI KO KAPANGAROMA
Sunat so kakhandori ko kapangaroma(1). Go sunat so
kasombaliun sa kambing a satiman odina kalawanan, dipindi
ko khagaga. Go aya asal na sii isusugo ko mama so
kakhandori; sabap ko hadith i 'Abdir Rahman bin 'Awf, a
mataan a skaniyan na miyangaroma, na pitharoon o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Khandori ka apiya satiman bo a kambing)
Bukhari & Muslim, go "Mikhandori so Nabi ‫ ﷺ‬ko kiyapangaromaa
niyan ko Zainab sa roti go sapo a karni" Bukhari & Muslim. Ogaid
na aya adat tano na so babay i gii nggasto ko kandori; ka
kagiya iphrngan oto ko kakhawing, go ipkharang oto o mama
ko ipmbgay niyan a btang.
 Go khapakay so kinggulalann ko kandori ko apiya
antonaa a pangn'ngkn. Go haram so kapagisrap odina
kitaralo o kapriparadowi ko kandori. Go sunat so kaimbitara
roo ko manga miskin. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya
miyakaratarata a pangn'ngkn na so pangn'ngkn ko kandori,
a phagimbitarnon so manga kawasa, na phagalanganon so
manga miskin) Bukhari & Muslim.
 Go sunat so kakan ko kandori, go amay ko skaniyan na
gii phowasa sa wajib, datar o samaya, na asara makadarpa

(1) Aya adat rktano na iphrngan so kandori sii ko oras a kakhawing; sabap sa
aya kalalayaman rktano na sii ko oriyan o kakhawing na pkhatimodn go
gii dn makaprmbang so mindarodopa, so pman so sabaad a datar o
manga arab sa Saudi na aya adat iran na knaaba sarat o kakhawing na
makaprmbang dn so mindarodopa, ka khapakay a makawing so mama
imanto oriyan iyan na taalikn so kakhatimo iran a ndarodopa ko oras a
kapakariparado o babay; sabap san, na aya kipnggulalann ko kandori na
sii sangkoto a gawii a taalik a kakhatimo iran, a bithowan sa Zifaf.

77
na ipangni niyan ko Allah sa mapiya so mindarodopa na
malingdn, so pman so gii phowasa sa sunat na sunaton a
moka na koman sangkoto a kandori; sabap sa iphakapiya oto
a ginawa o pagari niyan a minimbitaron.
 IMBITAR KO KANDORI KO KAPANGAROMA
Paliyugat ko taw a inimbitar ko kandori o kiyawing so
katarimaa niyanon; sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Igira
inimbitar so isa rkano ko kandori na songon) Bukhari & Muslim,
go so katharo iyan: (Sa taw a di niyan tarimaan so imbitar na
sabnar a miyasopak iyan so Allah ago so Sugo iyan) Muslim.
Manga sarat o kawawajib a katharimaa ko imbitar ko
kandori ko kapangaroma:
❶ Mabaloy so miyangimbitar a tindo iyan skaniyan,
maana: piyakaantap iyanon so imbitar, amay pman ko knaba
niyan tindo, ogaid na miyangimbitar sa langkap a imbitar, na
daun mawajib so katarimaa niyanon.
❷ Mabaloy oto a giyoto i paganay a kandori angkoto a
kiyawing, amay pman ka miyakapira makakhandori na o
miyakadarpa ko paganay na sunat so katarimaa niyan ko
imbitaron ko ikadowa, na makroh sii ko ikatlo; sabap ko
hadith i Ibn Mas'od, a mataan a so Nabi ‫ ﷺ‬na pitharo iyan:
(So pangn'ngkn ko gawii a paganay na haqq(1), na so
pangn'ngkn ko gawii a ikadowa na sunat, na so pangn'ngkn
ko gawii a ikatlo na kapakin'g'n'gn go kapakiilayilayin, na sa
taw a makin'g'n'gn na pakin'g'n'g mambo o Allah)(2) Ahmad &
Tirmidzi.

(1) Maana: Kabnar so kinggulalan non ago so katarimaa ko inbitaron.

(2) Maana: Sa taw a ipagambog iyan a kasakaw niyan na pakiilay mambo o
Allah ko manga kaadn sa alongan a mauri a kakowaa niyanon a diyaman,
go payagn iyan a mataan a skaniyan na bokhag go makiilayilayin.

78
 ❸ Mabaloy angkoto a pphangimbitar a muslim; maana:
Knaaba paliyugat so katarimaa ko imbitar o kafer.
❹ Mabaloy angkoto a pphangimbitar a knaaba pd ko
manga taw a baradosa, a papayagn iran a gii ran kambara-
dosa, odina tanganiyaya, odina tatamokn sa poon sa haram.
❺ Mabaloy a aya antap sangkoto a imbitar na
kapakingginawai go kapakikharaniya, amay pman ko aya
antapon na sabap ko kalk iyanon, odina inam iyan ko
parahiyasan ko donya, na knaaba paliyugat so katarimaaun.
❻ Mabaloy so inimbitar a da a ba niyan odjor.
❼ Mabaloy angkoto a kandori a da a baun maadn a marata
a galbk, datar o kainom sa pakabrg, music, kazaog o manga
mama go manga babay, amay pman ko adn a manga galbk
roo a marata na knaaba paliyugat so katarimaa ko imbitaron.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa taw aya btad iyan na
paparatiyayaan iyan so Allah ago so alongan a mauri na di
pagontod ko dolang a iphlibton so pakabrg) Ahmad.
 Amay pman ka so inimbitar na khagaga niyan a
kasangkaa niyan go kapakadaa niyan sangkoto a marata a
galbk sangkoto a kandori, odina so kapakadarpa iyan na
khasabapan sa kada a giyangkoto a marata a galbk sangkoto
a kandori, na miyawajib rkaniyan a katarimaa niyan ko
imbitar, go so kapakadarpa iyan, go so kapakadaa niyan
sangkoto a galbk a marata. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa taw a
mailay niyan so marata na alina niyan nggulalan ko lima
niyan, na odi niyan khagaga na nggulalan ko dila iyan, na odi
niyan khagaga na nggulalan ko puso iyan, go giyuto i lbi a
malmk a paratiyaya) Muslim.
 KAPOGAD
Pd pn ko kiyalayaman a okit ko kapangaroma sa Ranao, na

79
so kapogad. Giyoto so kapreparado o pamilya o mama sa
pangn'ngkn a margas go so pd a barang iyan, a phagwitn iran
ko kharomai, ko oriyan o kakawing iran.
Go pd a taritib iyan na di khapakay ko mama uba niyan
pakaunota ko darpa iyan odina ingd iyan so babay, taman sa
di mibgay angkanan a pogad.
Na aya marani a hukuman anan ko Islam na:
Paganay ron: Giyanan a kababaloy niyan a pammgayan,
na adat anan a knaaba miyakasopak ko Islam; ka
miyakaayon anan ko parangay a mapiya, a ipphanguyat o
Agama, go miyabaloy oto a panabang ko bago a miyakathapi,
a di pn layam ko gii kanggiragiraya ko kakhauyagan. Na so
adat a mapiya a kalalayaman ko darpa, a da makasopak ko
Islam, na aya hukuman iyan na so katantowaun a mapiya.
Ikadowa: So kisasaratnon sa di maphakaunot o mama so
babay, taman sa di niyan anan mipalad, na makasosopak ko
Agama; sabap sa aya atoran o Islam, na anday kakawing o
mama, na kabnar iyan a kipaladnon ko babay, go so
kapakaunota niyanon ko mbalingan iyanon. Wallaho A'lam.
 PAAWING A PHAKAPKA KO KAWING
So manga paawing ko kharomai na dowa bagi:
 Paganay: Paawing a khaalangan iyan so kambabango-
nan sa walay; sii ko mama na datar o kabaloy niyan a da a
piyamalongan iyan, odina di thindg so piyamalongan iyan.
Go sii ko babay na so kabaloy niyan a andang iyan dn a
maooln a sapo odina tolan so darpa o kambabangonan sa
walay ko piyamalongan iyan, odina miyabagoron a mithoon
a miyaoln iyan oto, odina adn a phliyo ron a ig a pkhasabapan
sa kapkhada o kapiya o kambabangonan sa walay.
 Ikadowa: Paawing a knaaba niyan khaalangi so kamba-

80
bangonan sa walay, ogaid na pkhalbatan iyan so kakomplito
o kapiya o kambabangonan sa walay, odina pkhasabapan oto
sa di kakhaubaya o isa ko pd iyan, datar o kabthang, go so
sakit a pphangogalin, lagid o panggal, go kabowa, go AIDS, go
so manga sakit sa piyamalongan, go so phamakasaginda san.
➢ So langon o paawing a phakaalang ko hadap ko
kapangaroma, datar o kabalk; ka kagiya pd a mala a hadap
so kambawata, go datar a giyangkai a miyaaloy a paganay a
manga paawing, go so langon o paawing a khasabapan sa di
kakhaubaya o isa ko pd iyan, datar angkai a ikadowa bagi a
manga paawing, na o zisii anan ko mama odina babay na
kabnar o karoma niyan a kapkaa niyan ko kandarodopa iran.
➢ Go opama ko katokawan o babay a so mama na di
thindgan, na phnayaw niyan sa saragon, na o matarotop so
saragon na dadn mada angkoto a paawing iyan a miyaaloy,
na kabnar iyan a kapangni niyan sa kapka o kandarodopa
iran. Na opman o masuat sangkoto a paawing na khada so
kabnar iyan ko kapka o kawing, na khatatap a karoma niyan.
 Opama ko aya kitana o kaphka na sii ko onaan o da iran
pn kapakaprmbang, na khikasoy ko mama so langon o btang,
na opman o miyarmbang iyan na di ron khikasoy o babay so
btang iyan, na sii niyan oto khaskat ko taw a miyakalon sa
kiyapangaromaa niyanon, datar o wali niyan amay ko iniakal
iyanon angkoto a warisan iyan.
Pinto a Ikalima
RARAD O KIYAKAWING
Anday katarotop o kawing, ko manga rokon iyan go manga
sarat iyan a miyaaloy, na ron phagphoon a kiyabaloy iran a
kharomai, na minipatoray ko omani isa kiran a kharomai so
atastanggongan iyan ko karoma niyan.

81
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 MANGA KABNAR O NDARODOPA
Igira a miyatarotop so kandarodopa, nggulalan ko kawing
a korek na aya onga niyan na so kapkhaadn o madakl a
manga kabnar ko pagltan o dowa a ndarodopa. Skaniyan so:
 Paganay: Manga kabnar o Bae:
Rk o babay ko karoma niyan a mama so manga kabnar a
tamok, datar o btang ago so gasto, go so manga kabnar a
knaaba tamok, datar o kipaginontolan niyanon, go so
kaphiyapiyai niyanon ko kithimoon iyanon, go so kapiya
kindolonaan iyanon. Na so gogodan anan na sangkai a
phakatondog:
❶ So Btang: skaniyan na kabnar o babay sii ko karoma
niyan a mama; sabap ko katharo o Allah:
]٤ :‫ﮋ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮊ [النساء‬

Maana: {Go bgan iyo ko manga babay so btang a

pammgayan}, go so salakaw san a manga dalil.
❷ So Gasto, go Nditarn, go Babalingan, go so salakaw san
a kalalayaman so kakhikinanglanaun o babay, na wajib ko
mama so kapagiyasaa niyanon, ko diyangka a domadait ko
btad iyan, ko kaloloagi ron antaaka karrgni ron.
‫ﮋ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬
‫] ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ‬٢٣٣ :‫ﯛ ﯜﮊ [البقرة‬
]٣٤ :‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﮊ [النساء‬

Pitharo o Allah: {Na so manga ina na pakasosowa iran so

manga wata iran sa dowa ragon a tarotop, sii ko taw a kabaya
iyan a katarotopa niyan ko kapakasoso, go paliyugat ko ama
so pagpr kiran go so nditarn iran sii ko btad a kalalayaman}.
Go pitharo iyan pn: {So manga mama i pakathatandingann
ko manga babay, sabap ko kiyapakalbiya o Allah kiran a

82
manga mama sii ko manga babay, go sabap ko
kiyanggastowa iran ko manga tamok iran}.
Go sabap ko hadith i Hakim bin Mu'awiyah Al-Qushairy, a
phoon ki ama iyan, a pitharo iyan: Pitharo akn a: Ya
Rasulallah antonaa i kabnar o karoma a babay? Na pitharo
iyan: (So kapakakana nkaun igira komiyan ka, go so
kapakanditara nkaun igira minditar ka) Abu Dawod & Hakim.
Go sabap ko hadith i Jaber sii ko khutbah o Rasulullah ‫ ﷺ‬a
miyaaloy niyanon: (Go bagian iran a paliyugat rkano so
pagpr kiran go so nditarn iran ko adat a kalalayaman go
katatangkaan) Muslim.
Wajib ko mama so gasto o babay, mlagid o muslima
antaaka cristian, pobre antaaka kawasa, inontabo so babay a
di phangungunotan, ka knaba wajib so kanggastowi niyanon.
❸ Kabnar o babay ko karoma niyan so kambabangonan
sa walay; ka an iyan makowa so kamapiyaan a hadap ko
kapangaroma, go an makawatan ko fitnah; sabap ko
kapakararangkom o katharo o Allah:
‫ ﮋ ﯡ ﯢ ﯣ‬:‫] وقوله تعاىل‬٢٢٢ :‫ﮋ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﮊ [البقرة‬
]٢٢٣ :‫ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﮊ [البقرة‬

Maana: {Na amay ko masoti siran na song kano kiran sa

sadn sa inisugo rkano o Allah}(1). Pitharo iyan pn: {So manga
karoma niyo a manga babay na babasoka iyo, na song kano
ko babasoka iyo sa sadn sa kabaya iyo}. Go sabap ko katharo
o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Go mapapadalm sii ko kambabangonan sa
walay o isa rkano so sadaqah) Muslim.
❹ So kapiya kithimoon rkaniyan, go so kindolonaanon sa

(1) Maana: amay ko miyasoti siran ko oriyan o kiyahayd iran na mbaba-

ngonan kano sa walay ko okit a di makasopak ko lalangan o Allah.

83
okit a mapiya a kalalayaman; sabap ko katharo o Allah:
]١٩ :‫ﮋ ﯢ ﯣ ﮊ [النساء‬

Maana: {Na pakipagoganapa kano kiran ko okit a mapiya

a adat a kalalayaman, a mapiya a kapakindolona}, maana:
mabaloy so mama a mapiya i parangay ko karoma niyan a
babay go malaun i kapdi, a sasabarn iyan so pphakapoonon
a ringasa, a pakapipiyaan iyan so antangan iyanon. Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya pirmiro rkano na so mapiya rkano ko
pamilya niyan) Ahmad & Abu Dawod.
❺ So kapaginontolan ko manga karoma sii ko gii kiran
kapagalongani go kanggastowi, ko taw a adn a karoma niyan
a kiyalawanan so sakataw; sabap ko katharo o Allah:
]٣ :‫ﮋ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮊ [النساء‬

Maana: {Na amay ko ikhalk iyo uba kano di makapaginon-

tolan na sanai niyo so isa bo a karoma}. Go miyakathitayan
ki Anas a pitharo iyan: "Aya btad o Rasulullah ‫ ﷺ‬na adn a
siyaw a karoma niyan, na igira a piyagalonganan iyan siran
na di khirampay ko paganay zaroman inonta ko oriyan o
kapopos o siyaw a gagawii" Muslim.
 Ikadowa: Kabnar o mama:
So kabnar o mama ko karoma niyan a babay na lbi a mala
adiso kabnar o babay rkaniyan; sabap ko katharo o Allah:
]٢٢٨ :‫ﮋ ﮞ ﮟ ﮠ ﮊ [البقرة‬

Maana: {Go adn a bagian o manga mama a mioombaw iran

ko manga babay}. Go sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Opama ko aya btad akn na isusugo akn ko isa a kasujod iyan
ko isa, na mataan a isugo akn ko babay a kasujod iyan ko
karoma niyan, go didn khitunay o babay so langon o kabnar
rkaniyan o Allah taman sa mitunay niyan so langon o kabnar
o karoma niyan rkaniyan) Ibn Majah & Baihaqi.

84
 Go pd ko manga kabnar o mama ko karoma niyan:
❶ So kasiyapa o babay ko sekrito i karoma niyan, go di
niyan payagn odina pakitokawan ko isabo. Pitharo o Allah:
]٣٤ :‫ﮋ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﮊ [النساء‬

Maana: {Na so mimbibilangataw a manga babay na manga

maunotn ko Allah ago so karoma iran, go sisiyap niran sa
masoln so piyakisiyap o Allah}.
❷ Paliyugat ko babay so kapangongonotani niyan ko
karoma niyan a mama ko izugo iyanon odina phangniin
iyanon a kalalayaman a mapiya; sabap ko katharo o Allah:
]٣٤ :‫ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﮊ [النساء‬

Maana: {So manga mama i pakathatandingann ko manga

bae}. Opman o aya izugo iyanon go phangniin iyanon na so
marata sii ko Agama na knaabaun paliyugat a kaunoti
niyanon. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Da a kapangungunotan ko
kaadn sii ko kapzopaka ko Miyangadn) Tabarani.
❸ So kipalad niyan sa ginawa niyan ko mama igira
diyolon iyan ko kambabangonan sa walay, asar ka da a
maaadn a makaalang, a so biyaloy o Agama a alang, datar o
kabaloy o babay a mahahayd; sabap ko katharo o Rasulullah
‫ﷺ‬: (Igira a diyolon o mama si karuma niyan sii ko igaan iyan,
maana: diyolon iyan ko kambabangonan sa walay, na
sangkaan iyan a kasong iyanon, na matatap sangkoto a
kagagawii a pkhararangitan iyan skaniyan, na mataan a
pmorkaan skaniyan o manga malaikat taman sa mapita,
odina mada so rarangit iyan ka masuaton) Bukhari & Muslim.
❹ So kasiyapa o babay ko walay niyan, go so tamok iyan,
go so kasiyapa niyan go kambiata niyan ko manga wata iyan;
sabap ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Langon kano pphagipat,
na langon kano pagizaan ko pphagipat niyo… na so babay na

85
pphagipat ko sold a walay i karoma niyan, na skaniyan na
ipagizaun so pphagipat niyan) Bukhari & Muslim. Go so katharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Go kabnar iyo a manga mama kiran a manga
babay a dadn a makadapo ko igaan iyo a sakataw bo a
ipkhagowad iyo) Muslim.
❺ So kapakithimo o babay rkaniyan a mama ko okit a
mapiya a kalalayaman, go so kapiya a parangay, go so kignk
niyan ko shayi a phakaringasa rkaniyan; sabap ko katharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Dadn a karingasaa o babay ko karoma niyan
sa donya a badi tharoon o karoma niyan ko manga midadari
a: "Di nka phringasaa skaniyan, kiyamorkaan ka o Allah! ka
skaniyan na matag bisita a magaan dn na mipmblag ka, na sii
rkami phakasong!) Ahmad & Ibn Majah. Go pitharo pn o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sadn sa babay a kapantagan a kapatay a
masosoaton si karoma niyan, na phakasold ko Surga) Tirmidzi.
 Ikatlo: Kabnar a kathotompokan o ndarodopa:
Kadaklan sangkanan a miyaaloy a manga kabnar na
kathotompokan o dowa ndarodopa, batabolabaw so kabnar
ko kambabangonan sa walay, go so mitataalokon a manga
kabnar, go datar o kaphiyapiyai o omani isa ko ndarodopa ko
parangay niyan ko pd iyan, go so kasabara niyan ko ringasa
iyan, go so kithimoon iyanon ko mapiya a okit, na di niyan
plalima so kabnar iyan, go di mabaloy a tgl a kipthunay niyan
ko kabnar iyan, go igira a initunay niyan so kabnar iyan na di
niyan pthondoga a ringasa go kapanonongka.
]٢٢٨ :‫] ﮋ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮊ [البقرة‬١٩ :‫ﮋ ﯢ ﯣ ﮊ [النساء‬

Pitharo o Allah: {Na pakipagpda kano kiran ko okit a

mapiya a adat a kalalayaman, a mapiya a kapakindolona}, go
so katharo o Allah: {Go rk o manga babay a kabnar so lagid o
kabnar kiran o manga mama, sii ko okit a mapiya a
kalalayaman, a di makasosopak ko Agama}. Go so katharo o

86
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya pirmiro rkano na so mapiya rkano ko
pamilya niyan) Ahmad & Abu Dawod.
➢ Go sunat ko mama so kitataros niyan ko kakakaromai
niyan ko babay apiyapn skaniyan a mama na ikakagowad
iyan skaniyan a babay, datar o di mapiya i parangay a babay.
‫ﮋ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ‬
]١٩ :‫ﯯ ﮊ [النساء‬

Pitharo o Allah: {Na pakithimo kano kiran ko okit a mapiya

a kalalayaman, na amay ka inikagowad iyo siran poon ko
manga sabap a kadodoniyai na zabar kano; ka adn a
ipkhagowad iyo a shayi a pthagoan o Allah sa mapiya a
madakl}.
 KAUUNA O KABNAR O MAMA
Madakl so manga dalil a makanggugunanao ko kawawajib
go kauuna go kapakallbi o kapphangongonotani o babay ko
karoma niyan, go mataan a so kabnar iyan na lbi a mauuna
adiso kabnar o salakaw ron ko manga kaadn.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Siran man a manga babay na sii
rkano na izan o manga biyag a madadakp) Ibn Majah & tirmidzi,
maana: datar o mabibiyag a di phakaliyo ko walay iran a
kharomai inontabo o idinan o mama.
Giyanan i sabap a miniiza o anday taralbi a pagunotan o
babay, so dowa a loks iyan o so karoma niyan? Na aya
inismbag i Ibn Taymiyah na: "So kaunoti niyan ki karoma
niyan i lbi ron a wajib"(1). Maana: amay ko makaphantag so
suguan o loks o babay ago so suguan o karoma niyan, na aya
pagunaan iyan na so suguan o karoma niyan, amay mambo
ka giyoto a mama na bilangataw a inggugulalan iyan so

(1) Ilaya nka so kitab a: Al-Fatawa Al-Kubra 32/261.

87
kabnaron o babay, go aya inisugo iyan na so di makasosopak
ko Agama.
Go Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sadn sa babay a pangni niyan
ko karoma niyan a katalaka niyanon, a kna uba adn a sabap
a khasanaan, na haram rkaniyan so baw o Surga) Abu Dawod &
Ibn Majah. Sabap san, na wajib ko babay so kapangongonotani
niyan ki karoma niyan ko suguan iyan go pangni niyan a
knaaba makasosopak ko Agama, go wajib rkaniyan a
kazirbisiyowi niyan ki karoma niyan ko kalalayaman a gii
izerbisiyo o babay ko mama, ko diyangka a khagaga niyan.
Go so salakaw saya a manga dalil a miyaaloy tano sa
miyauna. Go madakl mambo so manga dalil ko kaphpramisi
o Allah sa balas a mapiya ko manga bae a gii mangongonotan
ko manga karoma iran, pdon so katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Amay ko siyapn o babay so sambayang a lima wakto, go
powasaan iyan so Ramadan, go siyapn iyan so piyamalongan
iyan, go onotan iyan so karoma niyan, na tharoonon sa
alongan a Qiyamah: Sold ka ko Surga sa sadn sa khabayaan
ka somold ko manga pinto iyan) Ahmad & Tabarani.
 PAGANAY A KAKHATIMO O KIYAWING
Aya pakaaantapan saya: na so paganay a gagawii a
kakhatimo go kaphrmbang o mama ago so babay a kiyawing,
na adn a manga ndaowan san o Agama, pdon:
 Paliyugat ko babay so kaplimpiyo niyan go kathanos
iyan para ki karoma niyan, go so kanditar iyan sa mapiya, go
so kakhakamotan iyan, go so langon o kalalayaman a galbk a
kathanos, rakz o kausara niyan ko miyapakay a kasangkapan
ko kathanos go kaplimpiyo sa lawas, a khasabapan sa
kakowaa niyan ko babaya o karoma niyan go kasosoat iyan
go kapaparo niyan; ka an matanto so kababaloy o babay a
pirmiro a parahiyasan ko donya. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (So

88
donya na parahiyasan go badn sagad a kapipiya a ginawa, na
aya pirmiro a parahiyasan go iphakapiya a ginawa ko donya
na so kapakapangaroma sa babay a bilantadi) Muslim.
Inisugo mambo ko mama so kaplimpiyo niyan, go
kathanos iyan, go so kakhakamotan iyan, go so kausara
niyan ko mapapakay a kasangkapan ko kaplimpiyo sa lawas
go kathanos; ka onotonot ko katharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Mataan a so Allah na mataid, na pkhababayaan iyan so
kathanos) Muslim, go sabap sa kagiya wajib rkaniyan so datar
o wajib ki karoma niyan a para rkaniyan. Pitharo o Allah:
]٢٢٨ :‫ﮋ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮊ [البقرة‬

Maana: {Go rk o manga babay a kabnar so lagid o kabnar

kiran o manga mama, sii ko okit a mapiya a kalalayaman, a
di makasosopak ko Agama}. Maana: kagiya kabnar o mama
ko babay so kathanos iyan para rkaniyan, na kabnar mambo
o babay ko mama so kathanos iyan para rkaniyan.
 Sii sangkai a paganay a kakhatimo o kharomai na sadn
sa zariatn o mama, a mapiya antaaka marata, na aya kalilid
na giyotodn i maphamola ko puso o babay; sabap san na
sunat ko mama sii ko paganay a kaprmbanga niyan ko babay
so kapakigdam niyanon ko tanto a kapkhababayai niyanon,
a knaaba ayabo a inipangaroma niyanon na so kipnggulalan
niyan ko kabaya iyan.
Pakigdamn iyanon so kapakatatayaa niyanon; ka giyanan
na tanto a ipphakapiya a ginawa o babay, go ipphakabagr o
babaya iyan ko mama, na didn makapndingandingan sa
salakaw a mama, go pakalinanka niyan so kipndolonaan
iyanon, maana: da a mapayag rkaniyan a maitobo a karangit,
na pakigdam iyanon so kapagaadati niyanon, go
pananggilaan iyan oba adn a mazariat iyan a
makanggonanao sa kakokorang iyan odina kababa iyan i

89
daradat, na pakalangasn iyan so bontal iyan rkaniyan, go
tharo sa mangaamis a katharo, go zakasakawa niyan, datar o
kadawagi niyanon sa inomn iyan.
Piyanothol i Asma binti Yazid bin Sakan: "Mataan a sakn
na pithatanosanan akn so Aishah; para ko kambatali ron o
Rasulullah ‫ﷺ‬, oriyan iyan na tiyalowan akn; ka an mailay o
Rasulullah ‫ﷺ‬, na miyontod so Rasulullah ‫ ﷺ‬ko ubay niyan, na
bigan skaniyan sa sakdo a adn a gatason na mininomon,
oriyan iyan na inibgay niyan so sakdo sii ko Aishah, na
tomiyolong so Aishah ka miyaya". Pitharo i Asma: "Pimbong-
tan akn, a pitharo akn: Kawaa nka ko lima o Rasulullah ‫ﷺ‬, na
kinowa niyan na mininomon sa maito" Ahmad.
 Sunat a ibtad iyan so lima niyan ko bn'ng i karoma
niyan, na mbismillah, na pangniya niyan ko Allah a
pakambarakatn iyan rkaniyan si karoma niyan, go batiyaan
iyan so: "Allãhumma innĩ as-aloka khayrahã wa khayra mã
jabaltahã alayhi, wa a'ũdzo bika min sharrihã wa sharri mã
jabaltahã alaihi", maana: 'Ya Allah, mataan a sakn na
phangnin akn rka so kapiya niyan go so kapiya o nganin a
inadn kaon, ago mlindong ako Rka phoon ko karataan iyan
ago so karataan o nganin a inadn kaon'.
 Sunat kiran a ndarodopa so kazambayang iran sa dowa
rakaat, a pagiimaman o mama so babay. Pitharo i Hariz ki
Abdullah bin Mas'od: Mataan a miyangaroma ko sa
kangodaan a raga, na ipkhalk akn oba ako niyan kagowadn.
Na pitharo i Abdullah bin Mas'od: Mataan a so
kapakangginawai niyo a kharomai na phoon ko Allah, na so
kikagowadn o isa rkano ko pdiyan na phoon ko shaytan, a
kabaya iyan a kikagowad niyo ko nganin a hiyalal o Allah
rkano, na amay ko makauma rka si karoma nka na sugoon
kaun a kazambayang iyan sa likod ka sa dowa rakaat" Tabarani
& Abdurrazzaq.

90
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
  Na oba siran makapmbabangonan sa walay sangkai a
oras na sunat so kinggulalan niran ko manga dadabiatan ko
kanjima, a khaaloy so sabaadon, In sha Allah.
➢ Go di thgla o mama sangkai a oras so kakhowaa niyan
ko babay nggagaan, ogaid na tharo odina nggalbk sa ilat iyan
sangkoto a kabaya iyan, datar o kapanaundaongi niyanon sa
mapiya a manga katharo go malinank a galbk, na amay ko ba
di khatrang na di niyan thgla; sabap sa waraan o babay a
kailangan iyan so oras sa kapakariparado niyan sa
kiphlomamkaan iyan sa tarotop ko bago niyan a minithimo
a mama.
 Sii ko kapipita ko gawii a phakatondog sangkai a
paganay a gagawii a kapakaphrmbang iran a kharomai na
sunat ko mama a kandadalakaw niyan ko khagaga niyan ko
manga tonganay niyan a mindadarpa ko kiyakawingaun
odina kiyakhandori iyan. Piyanothol i Anas: "Mikhandori so
Rasulullah ‫ ﷺ‬ko paganay a kakhatimo iran ago so
piyangaroma niyan a so Zainab, na piyakausog iyan so
manga muslim sa paan ago sapo a karni, oriyan iyan na
lominiyo na somiyong ko manga karoma niyan ko manga
darpa iran, na siyalam iyan go inindowa'a niyan siran, go
siyalam iran go inindowa'a iran skaniyan, na aya btad iyan
na gii niyan anan nggulaulaan ko kapipita ko kiyarmbanga
niyan ko piyangaroma niyan" Nasai.
 HUKUMAN O KANJIMA
So kabaya ko kambabangonan sa walay odina kanjima, na
datar o kabaya ko kakan, a mirrza ko manosia a tabiat iyan.
Na sabnar a limo o Allah go sakasakaw niyan ko manosia so
kinisugoon iyan ko kapangaroma; ka an minggulalan o
manosia a giyangkai a tabiat iyan, ko okit a halal a
pagaadatan; ka an malinding ko pagrg go marata a galbk.

91
 So kanjima na wajib sii ko mama, go wajib mambo ko
babay so kipalad niyan sa ginawa niyan ko karoma niyan. Go
aya hadapon na: so kambabawata; ka an ndakl so bilangan o
manga muslim, go an makaliyo so ig a giyoto so mani, a
phakabinasa ko lawas so kattntang iyanon, go so
kinggulalann ko kabaya go kataama ko mapiya a inilimo o
Allah ko manosia, ogaid na so kakhatarotop anan na sii bo
khagdam o manosia sii ko Surga ko taw a phakasoldon.
 DADABIATAN KO KANJIMA
So manga dadabiatan ko kanjima na tlo baad:
 Paganay: Manga dadabiatan ko unaan o kanjima, pdon:
 So kapniat sa ikhlas ko Allah, nggulalan ko kapamikira
nka ko hadap o Islam ko kanjima, go so katangkda nka sa
mataan a mbalasan ka o Allah apiyapn aya pnggulaulaan ka
na so iphakapiya a ginawa nka; ka an mbaloy angkoto a
kiyambabangonan sa walay a simba. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Go sii ko kapmbabangonan sa walay o isa rkano so
sadaqah), na pitharo iran: "Ya Rasulallah, ipnggulalan o isa
rkami so kabaya a ginawa niyan na makapmbagianon sa
balas? Pitharo iyan: (Ay dapat iyo o nggulalan niyan oto ko
okit a haram, ino adn a dosa niyanon? Na izan anan a o
nggulalan niyan ko okit a halal na adn a balas iyanon) Muslim.
 So kathanos nggulalan ko nganin a khagaga o kharomai
a okit a mapapakay sa kalimpiyo iran go kapakataid iran,
datar o kanditar sa mapiya, go so kakhakamotan. Piyanothol
o 'Aishah: "Aya btad akn na gii akn khakamotanan so
Rasulullah ‫ﷺ‬, na ndalakawan iyan(1) so manga karoma niyan,
oriyan iyan na kapitaan a pphamanogaun so mamot" Bukhari
& Muslim.

(1) Maana: Elat oto ko gii niyan kambabangonan sa walay kiran.

92
  So kapakizaliya o mama ko babay, nggulalan ko manga
katharo odina galbk a makatotoro sa kapkhababayai
niyanon, datar o mangaamis a katharo, izan o katharoa
niyanon ko kapkhababayai niyanon, go so kapanothola
niyanon ko manga sifat iyan a mapiya a inikababaya iyanon,
go so kaizai niyanon o antonaa i kabaya iyan odina
iphakapiya a ginawa niyan, go so manga katharo a
kasandagan go khisinga iyan, go so makasasaginda san.
Pitharo o Rasulullah ‫ ﷺ‬ki Jaber gowani a mangaroma sa
knaaba raga: (Ino di raga a piyangaroma nka, a gii nka
minggitagita, go gii ka niyan minggitagita, go gii nka
miprarka sominga, go gii ka niyan miprarka sominga) Bukhari
& Muslim.
Giyanan na liyopn ko kababaloy anan a phakalka ko
katrang o babay go katarotop o kapakariparado niyan ko
kanjima, na pkhasabapan pn anan sa kapphakala go
kapkhagakot o gii kangginawai o ndarodopa.
 So kindowa'an ko miyaaloy a dowaa ko kanjima.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Opama ko so isa rkano na igira a
kiyabayaan iyan a kaprmbanga niyan ki karoma niyan na
tharoon iyan a: "Bismillãh, Allãhumma jannibnas shaytãn, wa
jannibis shaytãna mã razaqtanã", maana: 'Ya Allah,
pakawatana kami nka ko kaphakabinasa o shaytan, go
pakawatana nka ko kaphakabinasa o shaytan so inirizqi nka
rkami', na mataan a o adn a ibgay kiran o Allah a moriataw
misabap roo na didn kabinasaan o shaytan sa dayon sa
dayon) Bukhari & Muslim.
 Wajib ko kharomai ko kapnjima iran so kinggulalan
niran roo ko darpa a masisigurado a da a pphakailay kiran a
salakaw kiran a dowa.
 Haram so kambantay sa video a kanjima, apiyapn aya

93
mapipikiron na ipphokaw ko kabaya. Go haram so kituladn
ko gii nggulaulaan o kharomai ko gii iran kaprmbang, na lbi
a piyakasisingay uba iran video-on.
 Ikadowa: Manga dadabiatan ko masa a kanjima, pdon:
 Halal ko kharomai so kanggulaulaa iran ko apiya
antonaa a okit a kakhatarotop o kapipiya a ginawa iran;
sabap sa isa a mala a hadap na so kinggulalann o mama ago
so babay ko tabiat iran a kabaya sii ko okit a halal a giyoto so
kanjima o kharomai. Pitharo o Allah:
]٢٢٣ :‫ﮋ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﮊ [البقرة‬

Maana: {So manga karoma niyo a manga babay na

babasoka iyo, na talingoma kano ko babasoka iyo sa sadn sa
kabaya iyo}. Na da paarn o Islam so ropaan odina okit a
kazawiti o kharomai ko pd iyan, inontabo so dowa okit a di
khapakay: so kisoldn o mama ko piyamalongan iyan ko
diyobor o babay, go so kisold niyanon ko piyamalongan o
babay ko oras a kahahayd iyan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa
taw a mbabangonan sa walay ko oras a kahahayd o babay,
odina sii ko diyobor o babay, odina somong ko paririmar, na
sabnar a miyaongkir iyan so initoron ko Muhammad ‫ )ﷺ‬Abu
Dawod & Tirmidzi.
 Sii ko oras a kahahayd o babay(1), na khapakay ko mama
so kasawiti niyan ko babay ko lawas iyan a salakaw ko

(1) Di khapakay so kisoldn o mama ko piyamalongan iyan ko piyamalongan

o karoma niyan a mahahayd odina maninipas, dayon sa mada so rogo go
makazoti so babay a makaphaigo. Na opama ko manggulaula a da niyan
matigr na miyasogok iyan angkai a lalangan, na sabnar a miyadosa
skaniyan, go makapthaubat ko Allah, go makapkhiparat sa aya diyangka
iyan na salad a Dinar odina medyaun, na aya timbang o salad a Dinar na
4.25 grams a bolawan, na ipagiza iyan ko padagang sa bolawan o pira i
kapapantagan a arga o bolawan, na sa arga o 4.25 grams na giyoto i
mipkhiparat iyan, odina so midiyaun, a imbgay niyan oto a sadaqah ko =

94
piyamalongan iyan. Piyanothol o 'Aishah: "Aya btad o
Rasulullah ‫ ﷺ‬na ipzugo iyan rakn a kathinamd akn sa tinamd
a makaalang ko pagltan o posd ago so lb, oriyan iyan na
phrmbang nako niyan, a sakn na mahahayd ako" Bukhari &
Muslim.
 So kapanamari o mama ko katiyokopi niyan ko kabaya
o karoma niyan, na amay ko thaman so kabaya o mama na di
niyanon phokasa so kasangkapan iyan, odina di niyan
ngganati so babay, dayon sa masigurado niyan a mithaman
mambo so kabaya iyan.
 Go amay ko di riparado so kharomai oba maugat so
babay, na khapakay so kapakaliyowa o mama ko mani niyan
ko liyo o piyamalongan o babay, go khapakay so kausar iyan
sa condom, odina kausar o babay sa bolong a phakarn ko
kaugat, amay ko da a khibinasa niyan ko lawas o babay, ogaid
na aya taralbi na so di niyan roo kausar; sabap sa aya kalilid
ko manga bolong na adn a side effect iyan a phakabinasa ko
lawas. Piyanothol i Jaber: "Aya btad ami na iphliyo ami so
mani, na minisampay oto ko Rasulullah ‫ ﷺ‬na da niyan rkami
saparn" Bukhari & Muslim.
 Amay ko kabaya o mama a pnjima zaroman, na sunat a
magabdas daan, nagobo zaroman; sabap ko katharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Igira a minjima so isa rkano ko karoma niyan,
oriyan iyan na khabayaan iyan a zaroman, na pagabdas ko
pagltan angkoto a dowa a kanjima, ka mataan a giyoto na
khabaloy niyan skaniyan a lbi a makasag sangkoto a

= miskin. Sangkai a kapapantagan na aya arga o bolawan na arangan a

2,000 pesos, na aya mipkhiparat iyan na 4.25 x 2000 = 8,500 pesos, na
aya midiya niyan na 4,250 pesos, maana: phamili o aya ipkhiparat iyan
na 8,500 antaaka 4,250 pesos. Go amay ko so babay na kabaya iyan oto
na makapthaubat mambo go makapkhiparat.

95
kapzaroman iyan) Muslim.
➢ Go o khagaga niyan na phaigo, maana: knaaba
phagabdas ko kapzaroman iyan ka pphaigo; ka giyanan i
taralbi; sabap ko hadith i Abi Rafi: "Mataan a so Nabi ‫ ﷺ‬na
miyakaisa alongan na linibt iyan so manga karoma niyan,
maana: somiyong ko isa na rimbang iyan, oriyan iyan na so
isa pman na rimbang iyan, na gii phaigo ko oman i isa
sangkoto a manga karoma niyan", na pitharo i Abi Rafi: "Ya
Rasulallah, inoto di nka mbaloya a kaphaigo a makaisa?"
Maana: makaisaisa makaphaigo ko oriyan o kalibta niyan ko
manga karoma niyan, na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Giyaya i lbi
a soti, go lbi a mapiya) Ahmad, Abu Dawod & Nasai.
 Ikatlo: Manga dadabiatan ko oriyan o kanjima, pdon:
 So kapananggilai o mama uba kharata a ginawa o babay,
na di niyan ngganati nggagaan ko oriyan o kiyapakapasad
iran, ka oba niyan badn mapikir a ayabo bs a sangan iyan go
bali niyan na kanjima; sabap san na panamari niyan a
mapakigdam iyan ko babay so kapkhababayai niyanon,
taman sa masipat iyan a khapakay dn a ganatan iyan.
 Wajib so kaphaigo o kharomai ko oriyan o
kiyambabangonan iran sa walay, amay ko miyakasold so
piyamalongan ko piyamalongan, apiyapn da a lominiyo a
mani. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Igira a mimbabangonan sa
walay so kharomai, a makazkhoay so dowa a piyamalongan,
na sabnar a miyawajib so kaphaigo) Muslim.
➢ Go so kasambot iran phaigo, opama ko paganay a gawii
a kiyanjima iran, go khapakay a aya kaphaigo iran na amay
ko mapita, ogaid na sunat kiran a magabdas siran daan ko
onaan o kaphakatorog iran.
➢ Go khapakay a mrngan phaigo so kharomai, a isa isa a
pananaguay o ig a ipphaigo iran; ka knaaba haram a

96
kapkhailaya o isa ko awrat o karoma niyan. Piyanothol o
'Aishah: "Sakn ago so Rasulullah ‫ ﷺ‬na gii kami phaigo ko
pananaguay a satiman ko pagltan ami, na phaguradn ako
niyan, taman sa gii akn tharoon: Pakaunaa ako nka!
Pakaunaa ako nka!) Muslim.
 Haram ko kharomai oba iran panothola sa salakaw so
nganin a pinggulaula iran ko kiyanjima iran. Pitharo o
Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mataan a pd ko miyamakaratarata a manosia
sii ko Allah, na so mama a gii siran njima ki karoma niyan,
oriyan iyan na gii niyan pamanotholn so sikreto a
pinggulaula iran a kharomai) Muslim.
 HUKUMAN O KAKHONTROL
So kambawata na miyakalala anan a limo a phoon ko Allah,
go inipanguyat anan o Islam; sabap san na di khapakay so
kapotola ko kapmoriataw, go so kaalangi ko kaogat o babay,
amay ko knaaba kinanglan, go haram go mala a dosa amay
ko aya mapipikiron na kalk ko kamrmr.
]٣١ :‫ﮋ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾﭿ ﮀ ﮁ ﮂﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮊ [اإلسراء‬

Pitharo o Allah: {Go di niyo mbonoa so manga wata iyo; sa

kalk iyo ko kamrmr, skami na phrizkian ami siran go
phrizkian ami skano, mataan a so kapmbonoa kiran na
karibatan a miyakalala}.
So kakhontrol na dowa bagi:
❶ Kakhontrol sa tarotop a dadn a kambawata sa dayon
sa dayon, datar o kapotosa ko matris odina kapotolaun sa
tarotop, odina kapotola ko tubo a pkhaokitan o mani ko
mama; ka an didn khaogat so babay, na giyanan na haram,
inontabo ko btad a nisisitadn a di alangalang, datar o aya
btad o babay na adn a cancer ko matres iyan, go aya ilayanon
o doctor a kasasarigan na ayabo a solution iyan na

97
mapotolon so matres iyan.
❷ Kakhontrol a temporary, a aya hadapon na so kaator o
kapkhaugat odina kambawata, datar o kharomai a di siran
reparado uba siran mbawata; sabap ko kapphagiskuwela
iran, go datar o babay a maripz i kambawata na di khagaga o
lawas iyan angkoto a gii kathondotondog o kapkhaugat iyan,
odina adn a sakit iyan a phakaumanon sa kala a sakit so
kaugat iyan, na giyanan na miyapakay ron so kaalangi niyan
pasin sa temporary ko kaugat, amay ko piyagayunan iran a
kharomai, nggulalan ko manga okit a masisigurado a di
phakabinasa, datar o kapphakaliyowa o mama ko mani
niyan ko liyo a piyamalongan o babay, odina so kausar sa
condom, odina bolong a sigurado a knaaba phakabinasa ko
lawas, go da a missmboron a haram.
 KANGGINAWAI O KHAROMAI
Inisugo o Allah ko kharomai so kangginawai iran, go
kakhalimuay iran; ka an makatindg so pamilya a
thatagompiya, go masosonor, a mabagr, a makabbkn, a
margn a kakhaoparik iyan; sabap ko kigagakoton o babaya,
go kasusuat, go kapdi o isa ko pd iyan. Pitharo o Allah:
‫ﮋ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ‬
]١٩ :‫ﯯﮊ [النساء‬

Maana: {Go pakithimo kano kiran ko adat a mapiya; na

amay ko ikagowad iyo siran na zabar kano, na tataros niyo
so kapiphiyapiyai niyo kiran ko taman a khagaga niyo; ka
adn a ikhagowad iyo a shayi a thaguan o Allah skaniyan sa
mapiya a madakl}. Go pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya pirmiro
rkano na so mapiya rkano i bibir ko pamilya niyan) Tirmidzi &
Ibn Majah.
Giyanan so kandayo o kharomai, go so kandolona iran sa

98
kakhalimuay go mapiya a katharo, galbk go parangay, pdon:
 So gii kathanos lalayon: o babay sa walay, para ki
karoma niyan. So 'Aishah na aya btad iyan na
pananagontamanan iyan so lalayon a kapakathatanos iyan
para ko Rasulullah ‫ﷺ‬. Go pitharo o 'Aishah ko babay a iniiza
iyan so kathanos o babay ki karoma niyan: "Kowaa nka sa
ginawa nka so phakaringasa, na nggalbka nka para ki
karoma nka so datar o pzowaan ka igira phamisita ka, go
igira a siyugo ka niyan na onoti nka, go igira a miyakazazapa
na di nka zopaka; ka an di khasapai, go di nka phakasolda ko
walay niyan so taw a ipkhagowad iyan" Abdurrazzaq.
 So kapzalama o mama ko babay: sii ko kapzold
iyanon. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Ino bakn skano
pnggunanaowa ko galbk a amay ko nggalbkn iyo na
makapnggiginawai kano? Pangoraw niyo so salam ko
ndolondolonan iyo) Muslim.
 So kapakatayaa o isa ko pd iyan: na go so kipthawagn
o isa sii ko pd iyan ko pkhababayaan iyan a ngaran, go
khapakay pn a mbaal siran sa khababayaan iran a sinaloda a
gii ran ithawaga, datar o kalalayaman a "Abi niyan, Omi
niyan, Habibi, Habibati, Ahla, Honey" odina so salakaw san.
So Rasulullah ‫ ﷺ‬na gii niyan thayaan so 'Aisha, na aya
ipmbtho niyanon na "'Aysh". Miyapanothol o 'Aisha a pitharo
o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Hay 'Aysh, kataya so Jibrel a pmbatiyaan
iyan rka so salam) Bukhari.
➢ Go di khapakay so kapthawaga o mama ki karoma niyan
a "Omi" odina so lagid anan sa maana, datar o "Mama" odina
"Mommy". Go datar oto mambo so babay a di ron khapakay
uba niyan pthalowi si karoma niyan a "Abi" odina so lagid
iyan sa maana, datar o "Papa" odina "Daddy". Piyanothol i
Abi Tamimah Al-Hujaimi: "Mataan a miyan'g o Rasulullah ‫ﷺ‬
a mama a gii niyan tharoon ko karoma niyan: 'Ya Ukhayyah',
99
maana: 'Hay babay akn', na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Babay
nka skaniyan?), na inikagowad iyan oto go inisapar iyanon"
Abu Dawod & Baihaqi.
 So gii kapakizaliya o mama ko babay: go so gii
niyanon kazandagi ko okit a mapapakay, go so gii niyanon
kapakinggitagita, ko manga katmbangan a mapapakay, datar
o scrabble, kambatalo sa kazurat, go so makasasaginda san.
Piyanothol o 'Aishah: "Miyakaisa a pd ako o Rasulullah ‫ ﷺ‬sa
kaplayalayag, na miyakikhoya akoron malalagoy, na tiyaban
akn skaniyan, na kagiya ko kaulitan ako na miyakikhoya
akoron, na tiyaban ako niyan" Abu Dawod & Ibn Majah.
So 'Omar ibn Al-Khattab, a kiyadayuan a mawaraw a datu
go manga ttgas i galbk, na pitharo iyan: "Miyapatot ko mama
so kabaloy niyan sii ko pamilya niyan a izan o maito a wata,
ko kabobolayoka niyan ko karoma niyan, go so kalbod a gii
niyanon kapakindolona, apiyapn skaniyan na aya btad iyan
na mala a datu ko qawm iyan" Bagawi.
 So gii kapagatoang o kharomai: ko kakan, go so
kaphaginom iran ko satiman a baso. Piyanothol o 'Aishah:
"Aya btad akn na phaginom ako a mahahayd ako, oriyan iyan
na ipndawag akn ko Rasulullah ‫ ﷺ‬so baso, na iphagatod iyan
so ngari iyan ko kiyabtadan ko ngari akn ko baso, na
phaginomon, go pphangosip nakn so khiddkt a sapo ko tulan
a karne igira kiyaalnganan sa sapo, na ipndawag akn ko
Rasulullah ‫ ﷺ‬na iphagatod iyan so ngari iyan ko
kiyabtadanon ko ngari akn, na pphangosipan iyan mambo
angkoto a tolan" Muslim.
 So kapakiprorada o mama ko babay, go so
kapananggilai niyan oba niyan mapakiilay ko babay a
ipkhangingiri niyan, batabolabaw ko oras a kahahayd iyan, a
pkhasalin so baw niyan. So Rasulullah ‫ ﷺ‬na phrmbang ko
karoma niyan apiyapn mahahayd. Iniiza i 'Abdullah bin Sa'ad
100
so makapantag ko kapakipagatoang ko babay a mahahayd,
na pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Pagatoang nka) Ibn Majah & Tirmidzi.
 So kabantoga o mama ko babay: igira a
miyakanggalbk sa mapiya galbk a patot so kapanalamati ron,
datar o kabantoga ko kapaninindaan iyan, go so kaplimpiyo
go kapananagzaan iyan; ka ipphakapiya oto a ginawa niyan.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa taw a da niyan panalamati so
manga manosia, na da niyan kapanalamati so Allah) Tirmidzi.
 So kapphamitowai o kharomai ko pd iyan: igira a
adn a awida akal iyan, na pphanamaran iyan a gii
makanggalbk odina makatharo sa galbk go katharo a
iphakapiya a ginawa niyan; ka an iyan pkhalipati so awida
akal iyan. So Rasulullah ‫ ﷺ‬na aya btad iyan na pphamitowaan
iyan so manga karoma niyan igira a adn a manga awida akal
iran, go phagogopan iyan siran ko kapzolbaun go so
kathoday iron, obadi skaniyan na tanto a madakl so manga
galbk iyan. Na giyanan i maana o kakhalimuay a phagadnn o
Allah ko pagltan o kharomai.
‫ﮋﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ‬
]٢١ :‫ﮖ ﮊ [الروم‬

Pitharo o Allah: {Go pd ko manga tanda o Allah a inadnan

kano niyan a poon ko manga ginawa niyo sa manga
darodopa; ka an makarnk a mokarna niyo kiran, go inadn
iyan ko ndolonan iyo so kabaya ago limo}.
 So kaugop ko galbk sa walay: So kaugopi o mama ko
babay, go so kapmbalai niyanon ko manga galbk sa walay,
datar o kapaninindaan, go kapamipi, go so kaphritana ko
manga wata. Piyanothol o 'Aishah: "Aya btad o Rasulullah ‫ﷺ‬
na pphamanai niyan so bangala iyan, phripir niyan so tinilas
iyan a pthaguan iyan so palad iyan sa lapis, go gii niyan

101
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
nggalbkn so gii nggalbkn o manga mama ko manga walay
iran" Ahmad & Ibn Hibban.
 So kambgaya sa pammgayan: So gii kambgaya o
kharomai sa pammgayan ko sabaad ko manga oras; ka
mataan a giyoto na pkhatakp iyan so gii kakhalimuay o
kharomai, go mapphakabagr iyan so miyakalobay a gii ran
kangginawai. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mbbgaya kano sa
manga pammgayan, ka makapkhakababayai kano) Bukhari.
 So kapmbgi o mama ko babay sa pirak: igira a kabaya
iyan odina kailangan iyan, go pananggilai niyan oba niyan
kaphiktoi; ka opama ko isosogo so kaginawa ko salakaw di
salakaw, na lbi a isusugo sii ko kiphapantagn ko karoma, go
piyakalbi o Allah sa balas so pkhausar a tamok sii ko pamilya.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Aya makallbi a Pirak a Dinar na so
Dinar a gii nka nggastoon ko pamilya nka) Muslim.
 Kapagadati ko manga kiyamongan: So kapagadati go
kasakawa o mama odina so babay ko manga loks go manga
pagari go manga layok i karoma niyan; sabap sa
makanggugunanao oto ko tulabos a kiyatarimaa niyan go
kiyababayai niyan ki karoma niyan, go makasosold oto ko
kisusugoon ko kapharangay sa mapiya. Piyanothol o 'Aishah
makapantag ko kapkhababayai o Rasulullah ‫ ﷺ‬ko Khadijah,
ago so kapagaadati niyan ko manga tonganay niyan go
manga layok iyan: "Mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na pzombali sa
kambing, na gii niyan iploba ko manga bolayoka o Khadijah,
na ipmbgay niyan kiran" Tirmidzi.
 So kapmbgi o mama ko babay sa lauda paro: ko
kapakapphamisita niyan ko manga loks iyan, batabolabaw
ko btad a kailangan, datar o kapkhasakit o isa ko manga loks
iyan. Go di niyan phagrnn so kapphamisitai rkaniyan o
manga loks iyan; ka pd anan ko kapiya a parangay, go kapiya
a kapakindolona sa manga kiyamongan.
102
  So kaphrankowa o kharomai: na payagn o mama ko
babay so manga shayi a di niyan khababayaan; ka an
kapananggilai o babay, go payagn mambo o babay so manga
shayi a di niyan khababayaan; ka an kapakawatani o mama.
Na giyanan na khaadn iyan kiran so kasarig go kathikna, go
so kapakawatan ko manga muskila. Ogaid na knaaba langon
a shayi na khapakay so kaprangkowa niyanon ko pd iyan,
sabap sa adn a manga shayi a masakit ko isa so
kaprangkowaun, na aya patot na so kasiyapa o omani isa ko
kagdam o pdiyan, na go so kausar iyan sa mapiya a katharo
ko kaphayaga niyan ko di niyan khababayaan.
 So kaargaa ko mosawer o babay: Pakiilay o mama ko
babay so kasslaa niyan ko pamikiran iyan go musawer iyan.
So Rasulullah ‫ ﷺ‬na aya btad iyan na ptharimaan iyan so
musawer o manga karoma niyan. Sii ko hadith a matas ko
Sahih Al-Bukhari na: Gowani ko magumra so Rasulullah ‫ﷺ‬
ago so manga sahaba niyan, a da siran makataros; sabap ko
kiyaalangi kiran o manga Qurays, na go miyayon so
Rasulullah ‫ ﷺ‬ko kiyapakipagimasada o manga Qurays sa
amay ko phakatondog a ragon i kaphakadayon iran
magumra, na kagiya ko mapasad so kapasadan a bithowan
sa Sul-hol Hudaybiyyah, na inisugo o Rasulullah ‫ ﷺ‬ko manga
sahaba a ka'nda iran sa ihram, na sombali siran go pagopaw
siran, na da a mikhaokaog kiran.
Na somiyold ko Ummu Salamah, na inaloy niyanon
angkoto a kiyasugua niyan ko manga sahaba a da iran
paratiyayaa, na pitharoon o Ummu Salamah: Ya Rasulallah,
kabaya aka a onotan ka iran? Liyo ka na di kadn ptharo, na
sombali ka, go tawaga nka so pagopaw rka na pakiopaw
kaun. Na lominiyo so Rasulullah ‫ﷺ‬, na dadn tharo, na kagiya
ko mailay o manga sahaba a somiyombali go miyakiopaw, na
miyagoradorad siran manombali go mamagopaw.

103
  So kapagogopa o kharomai ko simba ko Allah: na
mabaloy so isa a pkhauyatan iyan go mapphakatadm iyan so
isa, go phagugupan iyan ko gii niyan kapriparadowi ko
pnggalbkn iyan a simba, giyanan i isa a mala a hadap ko
kapangaroma sa baraagama. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Igira a
miyakanaw so mama ko gagawii, na pokaw niyan so karoma
niyan, na zambayang siran a dowa sa sunat a dowa rakaat,
na isurat siran a pd ko mangaala i tadntadm lalayon ko Allah)
Abu Dawod & Nasai.
 So Kapanaod: na skaniyan so kapkhasalin o puso, go so
kapkhabiyag o rarangit; sabap ko kapkharimapasi ko
maratabat. Sabap san, na biyaloy anan o Islam a mapiya a
parangay, go piyaawingan iyan so mama a pkhailay niyan so
kapkharimpasi ko maratabat iyan ki karoma niyan na di
niyan phlabotn.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Tlo a di pagilayin o Allah sa kailay
a limo sa alongan a Qiyamah: so marata i ongar ko mbala a
loks iyan, go so babay a mhimamamama, go so da a
maratabat iyan ko karoma niyan odina pamilya niyan) Nasai.
So kapanaod na dowa barang:
❶ So kapanaod sii ko kailaya o mama ko pamilya niyan ko
piyakasisingay a galbk, odina kailaya niyanon ko btad a
matotohmaun ko marata a galbk. Na giyanan na kapanaod a
biyantog o Agama.
❷ So kapanaod ko btad odina masa a knaba ron
matotohma so pamilya niyan, datar o giyabo a kiyaliyo o
karoma niyan ko oras a kalalayaman a da a piligro ron, na
kiyararangitan go piyakala iyan a bitiyaraun. Na giyanan na
kapanaod a ipkhararangit o Allah.
➢ So kapanaod na aya sabap iyan na so kasisiyapa o mama
ko pamilya niyan go so kapkhababayai niyanon. Giyanan i

104
sabap a pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (So kapanaod na pd ko
paratiyaya) Baihaqi. Sabap san, na so kada a maratabat ko
karoma na tanda ko kaito i paratiyaya. Pitharo o Sa'ad bin
'Ubadah: "Opama ko mailay akn so mama a pd o karoma kn
na mataan a lakhot nakn a pdang", na pitharo o Rasulullah
‫ﷺ‬: (Ino pkhammsa kano ko maratabat i Sa'ad? Na ebt ko
Allah ka mataan a sakn na lbi ako a mala i maratabat adisi
Sa'ad) Bukhari.
➢ So pman so kapphanaudi o babay ko mama, na tabiat
anan o manga babay, a da a karata iyan, asara di zubra, go
miyapatot ko mama so kasaboti niyan ko karoma niyan, go
kasabari niyanon sangkanan a tabiat iyan. Miyakaisa a so
Rasulullah ‫ ﷺ‬na kapapantagan a alongan iyan ko isa ko
manga karoma niyan, na piyakiwitan o isa a karoma niyan sa
lapad a mala a adn a pangn'ngknon, na tibal o karoma o
Rasulullah ‫ ﷺ‬a pagaalonganan iyan so lima o babay a
talasuguay a maawidon, na miyaolog so lapad na miyaropt,
na piyanimo o Rasulullah ‫ ﷺ‬so miyaropt a lapad, oriyan iyan
na piyanimo iyanon so pangn'ngkn, a gii niyan tharoon:
(Miyanaod odina mizelos si ina iyo) Bukhari.
So pman so kapanaod o babay a mizubra, a maito mala na
gii niyan ipanaod, na di oto khapakay; ka kagiya
pkhasabapan oto sa kapkhasalin o kaphamilya poon ko
kapipiya a ginawa, na gii mbaloy a naraka a kauyaguyag.
 Pakalipatan so miyaipos a karibatan: Igira a adn a
miyaipos a miyanggalbk o isa ko kharomai a karibatan na di
niyanon phagaloya zaroman, batabolabaw so pithaubat iyan
a karibatan iyan a inizndit iyan; ka so kaphagaloya roo na
pkhabiyag iyan so kagowad go gani ko pagltan iran, go
pkhasabapan sa kapthopo niyan na pthakmaran iyan so
marata a galbk.

105
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 Sabap san, na aya patot na pakalipatan iran so miyaipos a
karibatan, na pananggilaan iran oba iran oto pkhaaloy.
Batabolabaw amay ka gii niyan panamaran a kapmbadali
niyan ko miyangauuna a karibatan iyan go so da niyan
kapakatarotop. Pitharo o Allah:
]١١٤ :‫ﮋ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﮊ [هود‬

Maana: {Mataan a so manga pipiya na mapphakada iyan

so manga rarata}.
 Uba mbongti o isa so pd iyan a adn a makasisima:
Igira a adn a muskila ko pagltan o kharomai na pananggilai
o omani isa kiran oba niyan mapakitokawi ko manga loks
pagari niyan; ka pkhasabapan oto sa kapphakala o muskila.
Go pananggilai niyan oba niyan gii kaprangiti go
mapamasong so karoma niyan, go opama ko pkhararangitan
o isa so pd iyan, na pananggilai niyan oba niyan kambongti
ko masa a adn a pphakasima kiran; ka pkhasabapan oto sa
kapkhada o sarig iyan rkaniyan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Di
khararangiti o mapaparatiyaya a mama so mapaparatiyaya
a babay; ka o ikagowad iyanon so satiman a parangay, na
ikhababaya iyanon so salakaw a parangay) Muslim.
 Kapangni sa rila: so katarimaa o mama odina babay ko
karibatan iyan, na pamangni sa rila ko pd iyan; ka
pkhasabapan anan sa kapkhatakp o babaya iyan rkaniyan.
Go patot ko isa so karilai niyanon ko kiyapangni niyan sa rila.
]٢٣٧ :‫ﮋ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﮊ [البقرة‬

Pitharo o Allah: {So kamaap iyo ko manga kabnar ko

pagltltan iyo i lbi a marani ko kalk go unotonot ko Allah}. go
pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Da a khalbat o kazadqa ko tamok, go
da a ipagoman o Allah ko oripn poon ko kamaap iyan a rowar
sa bantogan, go da a mangalimbabaan a sakatao sa suasuat
ko Allah, inonta na iporo o Allah) Muslim.
106
  Kaphagarki ko babay ko kapliyo: igira a mliyo so
mama sa walay na arkan iyan daan so karoma niyan; ka
pkhasabapan oto sa kapkhagakot o gii kangginawai o
kharomai. Piyanothol o 'Aishah: "Mataan a so Rasulullah ‫ﷺ‬
na aya btad iyan na phagarkan iyan so sabaad ko manga
karoma niyan, oriyan iyan na phliyo ka pzambayang, go didn
phagabdas" Tabarani & Daraqutni, maana: di phakabatal ko
andang a abdas so kaphagarki ko karoma.
 Kapamakin'ga ko estorya: So kapamakin'ga o mama
odina so babay ko karoma niyan igira a gii manonotholan.
Sabnar a aya btad o Rasulullah ‫ ﷺ‬na pphamakin'g niyan so
manga tothol o manga karoma niyan, datar o miyaaloy sa
Sahih Bukhari a hadith a matas, a bithowan sa Hadith Ummi
Zar', a giyoto so kiyapakapagistoriya o sapolo ago isa a
manga babay a pdon so 'Aishah, a omani isa kiran na
piyanothol iyan so parangay go btad i karoma niyan, na
kagiya ko makathoona so 'Aisha ago so Rasulullah ‫ﷺ‬, na
piyagistoriya niyanon so langon o miyangaaaloy angkoto a
manga babay, na pphamakin'gn o Rasulullah ‫ﷺ‬, a obadi
matas angkoto a tothol iyan.
 So kazabari o mama ko babay: na igira miyaribat na
tadmi niyan a so babay na manosia a pkharibat, a inadn a
phoon ko gosok a bkhog, go pikira niyan so manga pipiya ko
manga paparangayan iyan, go manga galbk iyan, go manga
katharo iyan, ka phakaogopon oto sa kapakasabar iyan, go
kalipati niyan ko karibatan iyan, na phakawatan ko
kapamikir sa shayi a phakaoparik ko kandarodopa iran.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Go tarimaa niyo a wasiyat akn so
kaphiyapiyai go kaphantangi ko manga babay, ka mataan a
so babay na inadn phoon ko gosok, go mataan a aya lbi a
mabbkhog ko gosok na so gosok a tampar sa poro, opama ko
songowan ka ka phakatithoon ka na ba nka dn miyaropt, na
107
o indarainon ka a di nka dn pakatithon na miyatatap ko
kabbkhog iyan; na pamagosiyataan iyo so kaphiyapiyai go
kazabari ko manga babay) Bukhari & Muslim, maana: Tabiat o
manga babay so kapkharibat iran, na piyanginsana o
Rasulullah ‫ ﷺ‬so kaphiyapiyai kiran go kazabari kiran.
Pitharo iyan pn: (Kalkn iyo so Allah ko kiphapantagn iyo
ko manga karoma niyo, ka mataan a skano na miyatangan
iyo siran, a siran na sarig rkano o Allah, go miyahalal rkano
so kasawiti niyo kiran, minggulalan ko katharo o Allah)
Muslim, maana: so kawing a iniphasod ko kitab o Allah.

Pinto a Ikanm
KANDOWAY
So kapangaroma sa madakl na andang dn anan a ulaula go
atoran o kaphagingd ko miyangauuna a masa, ko mbaramba-
rang a manga ingd go manga agama, taman sa miyakauma so
Islam na da niyan oto sangkaa; sabap ko kapakaaayon iyan
ko tabiat o manosia, ogaid na bitadan iyan sa manga atoran
go manga sarat, go inompiyaan iyan so manga kabinasaan a
matatagoon ko gii ron kinggulalann o manga manosia.
 HUKUMAN O KADOWAY
Miyapakay ko muslim so kapangaroma niyan sa taman sa
pat. Aya asal a dalil anan na so Qur-an, go Hadith, go so Ejma'.
 So pman so Qur-an, na so katharo o o Allah:
]٣ :‫ﮋ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏﮐ ﮑ ﮒﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘﮊ [النساء‬

Maana: {Na pangaroma kano ko mapiya rkano ko manga

babay, dowa odina tlo, odina pat; na amay ko ikhawan iyo
uba kano di makapaginontolan na sanai niyo so sakatao}.
 So pman so Hadith na madakl, pdon so hadith: "Mataan
a si Gaylan bin Salamah Atthaqafy na miyagislam, na adn a

108
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
sapolo a manga karoma niyan, na pitharoon o Rasulullah ‫ﷺ‬:
(Pili ka kiran sa pat, na mblag nka so lambaun) Shafii, Tirmidzi,
Ibn Hibban & Ibn Majah.
 So pman so Ejma', na miyataayon so miyauna go
miyauri a manga ulama angkai a ummah sa kapapakay o
kapangaruma sa di kalawanan so pat.
Giyaya i asal a hukuman o kapangaroma sa kalawanan so
isa. ogaid na adn a pkhitalmba a pkhasabapan sa gii niyan
kambaloy a sunat, odina wajib, odina makroh, odina haram:
❷ Sunat: amay ko khasabapan oto sa kapakadakl o
moriataw; ka kagiya an matanto so kiphangandagn o
Rasulullah ‫ ﷺ‬ko manga umat iyan sa alongan a mauri.
❸ Wajib: amay ko di ron phakatiyokp so karoma niyan, na
ikhalk iyan oba makasilay.
❹ Makroh: amay ko khasabapan sa kapakapnggalbk iyan
sa makroh, datar opama ko khasabapan oto sa kakhatalaqa
niyan ko karoma niyan a bilangataw, odina khasabapan oto
sa kakhatalikhodi niyan ko galbk a makallbi, a datar o
kapaganad sa elmo.
❺ Haram: amay ko masisigurado niyan a di makaphagi-
nontolan ko manga karoma niyan, odina aya indoway niyan
na so haram oba niyan pangaromaa, datar o kapangaromaa
niyan ko pagari odina babo i karoma niyan.
 KALBIHAN O KADOWAY
Madakl so manga kalbihan o kadoway, na pdon so:
❶ Kairingi ko Rasulullah ‫ﷺ‬. Miyawafat so Rasulullah ‫ ﷺ‬na
aya karoma niyan a kapapantagan na siyaw katao. Na da a
sangkaan sa mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬i permiro a ladiyawan
o manga muslim, inontabo ko manga galbk a initulabos o
Allah rkaniyan, datar o kalawani sa pat ko kapangaroma.

109
 ❷ Kaparoliya ko kapagontong go kapipiya a ginawa sa
donya, aya mala na so balas a mala a ithitiyagar o Allah ko
taw a adn a manga karoma niyan, amay ko maginontolan.
Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Mataan a so manga oontol na sii ko
Allah na phakadarpaan iyan siran ko darpa a mipoporo a
phoon sa sindaw ko kawanan o Allah a Makalimoon, goso
dowa a lima o Allah na langon kawanan, siran oto so
khipagiinontolan ko kandatu iran, go sii ko manga pamilya
iran, go sii ko nganin a atastanggongan iran) Muslim.
❸ Mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na iphangandag iyan sa
alongan a Qiyamah ko salakaw a manga pagtaw so kadakl
iyan i omat, na so kandoway na pd ko manga lalan ko
kapakadakl o manga umat o Rasulullah ‫ﷺ‬. Pitharo iyan:
(Pangaroma kano, ka mataan a sakn na iphangandag akn
skano ko manga pagtaw sa alongan a Qiyamah) Baihaqi.
❹ Mataan a aya pirmiro ko manga taw na so madakl kiran
i karoma. Piyanothol i Sa'ed bin Jubair: "Pitharo rakn i Ibn
Abbas: Ino miyakapangaroma ka? na pitharo akn: Da. Na
pitharo iyan: Pangaroma ka; ka mataan a aya pirmiro
sangkai a ummah na so lbi a madakl kiran i karoma) Bukhari.
❺ Mataan a so pagtaw a gii makinjihad, na kailangan iyan
so kapakadakl o bilangan iran, a magawid ko galbk a mala, a
giyoto so kanjihad sa lalan ko Allah.
❻ Mindakl so bilangan o manga babay; sabap ko
kababaloy o manga mama a aya pkhapanmpang ko manga
kathidawa, na lalayon pkhalbatan so bilangan iran, na
inisugo so kandoway; ka an masiyap so madakl ko manga
babay.
❼ Mataan a so bagr o manga mama na knaaba datar o
manga babay, na katawan tano a so bae na pkhasogat a hayd
odina kanifas, a pphakararad ko bagr o bae agoso

110
kanggiginawa niyan, na andamanaya i kakhatiyokopi ko
kailangan o manga mama ko kapangaroma?
❽ Mataan a so kandoway na mababaloy a bolong ko
manga muskila a madakl ko manga bae. Igira a minitolod a
edad iran, odina miyabitowann siran, odina korang so kataid
iran, na da a khabaya kiran mangaroma, na misabap ko gii
kandoway o manga datu, na madakl kiran a
mapphangaroma, na pkhasiyap.
❾ So kandoway na pd a sabap sa di kakhaganati o mama
ko karoma niyan; sabap sa igira na so babay na di niyan
khagaga so kibgan iyan ko manga kailangan o mama, datar o
di pmbawata, na kabaya o mama so kambawata na
dowadowa a pagokitan iyan: thalaq niyan so babay a di
pmbawata, go pndoway; ka uba ron makailay sa wata. Na da
a sangkaan sa mataan a lbi a mapiya a badn doway.
❿ Igira na so babay na pkhasakit, na di niyan khagaga so
kinggulalan niyan ko wajibon ko karoma niyan a kailangan
iyan, na opama ko imblag iyan na tanto a makapndarasag a
akal iyan; sabap ko kapkhasakit iyan go kakhakailangana
niyan ko pnggasto ron go somisiyapon, na misabap ko
kandoway na miyaparo a makapangaroma so mama; sabap
ko kailangan iyan, rakz a da niyan mimblag so karoma niyan
a pkhasakit.
 SARAT O KADOWAY
Isasarat ko kapapakay o kadoway:
❶ Mabaloy a di kalawanan so pat. Pitharo o Allah:
]٣ :‫ﮋ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏﮐ ﮑ ﮒﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘﮊ [النساء‬

Maana: {Na pangaroma kano ko mapiya rkano ko manga

babay, dowa odina tlo, odina pat; na amay ko ikhawan iyo
uba kano di makapaginontolan na sanai niyo so sakatao}.

111
 ❷ Mabaloy so mama a mattkz iyan sa ginawa niyan a
miphaginontolan iyan so manga karoma niyan; sabap
sangkanan a ayat a miyaaloy. Na o ndoway a di niyan
sasarigan a ginawa niyan uba makaphaginontolan, na korek
so kiyapangaroma niyan a ikadowa ogaid na madodosa.
❸ Mabaloy so mama a khagaga niyan oto a tamok ago
badan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Hay manga ngongoda, sa
phakagaga rkano ko gasto ko kapangaroma na pangaroma)
Bukhari & Muslim, maana: inisarat iyan ko mangoda a
phangaroma so kapakagagaga niyan sa tamok go badan, na
lbi a isasarat anan ko ndoway; ka so mangoda na lbi a
kailangan iyan so kapangaroma adiso ndoway.
 KIPKHAGOWADN KO KADOWAY
So kandoway na di niyan mipmblag so manga muskila,
sabap ko tabiat o babay angkoto a di niyan kaphakarila sa
tulabos uba pangaroma so karoma niyan, taman sa
tharoonon o mama ino ako nka di pakaphangaromaa?
Kabaya aka na makazina ako? Na aya ptharoon iyan na: Zina
ka dn, asara a di ka mangaroma!
➢ Patot a katokawan ka a mataan a so kandoway na
piyakay o Allah, na so kasangkaa nkaun go kikagowd nkaun
na timbang a siyangka aka go inikagowad ka so manga ayat
o Allah, go miyasopak ka so Agama. Pitharo o Allah ko
kiniropaan iyan ko da pamaratiyaya:
‫ﮋ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﮊ‬
]٩ – ٨ :‫[ُممد‬

Maana: {Na so siran a miyamangongkir na kalapis go

kalaklak a bagian iran! go inilang o Allah so balas o manga
galbk iran. Giyoto man na sabap sa mataan a siran na
inikagowad iran so initoron o Allah; na inantiyor o Allah so
manga amal iran}.
112
 ➢ So sabaad na knaaba niyan sosopaka so kandoway;
sabap sa kokoman anan o Allah, ogaid na aya sosopak niran
na so karata a gii kinggolalann o manga datu ko
kandowadoway, datar o di niyan kaphaginontolan. Na aya
smbag iyan: na ino ba so di katao musar o isa ko trak, na ba
aya maana niyan na di khapakay so kapamasa sa trak? Na
izan anan so kandoway, so sabaad na di matao ndoway, na
knaaba aya maana oto na di khapakay so kandoway o isa.
➢ So sabaad na aya di niyan kakhasuat ko kandoway na
poon ko manga manosia, oba iran pamagantaa, uba iran
dawaya. Na aya smbag na: Kalk nka so Allah, knaaba so
manga manosia.
➢ Mataan a so titho a mapaparatiyaya na igira a
miyapayagon so suguan o Allah na phagonotan iyan go
ppharatiyayaan iyan, go knaaba gii zangka a atay niyan.
‫ﮋ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠﭡ ﭢ ﭣ‬
]٣٦ :‫ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﮊ [اْلحزاب‬

Pitharo o Allah: {Go da mapatot ko btad o mapaparatiyaya

a mama go da ko mapaparatiyaya a babay, igira a adn a
inisugo o Allah ago so Sugo iyan a suguan, uba kiran khaadn
so kambayabaya ko okit iran, na sa taw a sopakn iyan so
Allah ago so Sugo iyan, na sabnar a miyadadag sa kadadag a
marayag}.
➢ Aya mala na so Rasulullah ‫ ﷺ‬na skaniyan i mala a
ladiyawan san, ka miyangaroma sa madakl.
 KADOWAY A DI KATAWAN O MUNA
Taralbi so katotokawi o muna a karoma ko kaphangaroma
o mama sa ikadowa, go so kaizai niyanon ko pamikiran iyan;
sabap sa khasabapan oto sa kaadn o kalilintad ko ndolonan
iyan ago so manga karoma niyan, ogaid na o pangaroma a di
113
katawan o muna, na knaaba adn a karata iyan; ka knaaba
sasaratn ko kaphangaroma o mama sa ikadowa, so katokawi
ron o muna, go so kapakimosawer iyanon.
Go knaaba kabnar o babay a kapangni niyan sa talaq odina
so kaliyo niyan ko kapangungunotan, sa sabap bo sa
kiyapangaroma o mama. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sadn sa
babay a pangni niyan ko karoma niyan a katalaqa niyanon, a
da a sabap a khasanaan, na haram rkaniyan so baw o Surga)
Abu Dawod & Tirmidzi.

 KAPAGINONTOLAN KO MANGA KAROMA

Wajib ko mama so kapaginontolan iyan ko manga karoma
niyan sii ko kapphagalongani niyan kiran, go so gasto niyan
kiran, ko kakan iran, go kanditar iran, go so babalingan iran,
go so kaphiphiyapiyai niyan kiran sa bibir.
 Gasto: giyanan so kanggastowi niyan ko oman i isa ko
manga karoma niyan, sa gasto a makatitiyokopon ko
kalalayami ron ko darpa iyan, ko pangn'ngkn go inomn go so
manga ganap iyan, datar o manga kasangkapan ko kakan, go
amay ko so isa kiran na adn a manga wata iyanon, na patot
so kaumani niyanon ko gasto; ka giyoto i kapaginontolan.
 Nditarn: giyanan so kapakanditara niyan ko manga
karoma niyan, sa nditarn a kalalayaman go so manga ganap
iyan, datar o manga ithatanosan iyan, na pakaplagilagid
niyan siran roo, na di niyan pakalbiin so isa ko isa.
 Babalingan: giyoto so kabgi niyan ko omani isa ko
manga karoma niyan sa isa a kuwarto rakz o manga ganap
iyan, amay ko titimoon iyan siran ko satiman a walay, go
ikasusuat iran oto, odina amay ko khagaga niyan na bgan
iyan so omani isa sa walay a domadaiton ko btad iyan go
daradat iyan.

114
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 So langon angkanan a miyangaaaloy na aya diyangka iyan
na so kalalayami ron ko darpa, go so kagagagaaun o mama.
‫ﮋ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋﮌ‬
]٧ :‫ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮊ [الطَّلق‬

Pitharo o Allah: {Nggasto so adn a kakawasaan iyan ko

kakawasaan iyan, na sa taw a miyakasimpiton so pagpr na
nggasto ko inibgay ron o Allah, da a inipaliyugat o Allah ko
ginawa a rowar ko inibgay niyanon, sigurado a mbaloyin o
Allah ko oriyan o margn so malbod}.
 Kapagalongan: giyanan so kapakaplagilagida niyan ko
gawii a kaphagiga iyan ko omani isa ko manga karoma niyan.
 Kambabangonan sa walay: So pman so kanjima na
knaba wajib a kapakaplagilagida niyan kiranon, ogaid na o
khagaga niyan na sunat a pakaplagilagid niyan siranon. Go
da a dosa niyan ko kapakambidabida iran ko kapkhababayai
niyan kiran; sabap sa sii oto ko poso, na da a kapaar iyanon.
Giyanan i pakaaantapan sangkai a katharo o Allah:
‫ﮋ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ‬
]١٢٩ :‫ﮀﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ [النساء‬

Maana: {Di niyo dn khagaga oba kano makapaginontolan

ko manga karoma niyo, apiyapn i kapanamar iyo; na di kano
pzoramig sa tanto a kazoramig, sa indarainon iyo so karoma
niyo sa lagid o maaalangalang. Na o mamagimasada kano, go
mananggila kano, na mataan a so Allah na aya btad iyan na
Manapi, a Makalimoon}.
Go piyanothol o 'Aishah: "Aya btad o Rasulullah ‫ ﷺ‬na gii
magalongan na gii maginontolan, na gii niyan tharoon: (Ya
Allah, giyai i kiyapaginontolan akn ko manga shayi a
kamimilikan akn, na di ako nka ndawaya ko kamimilikan ka,

115
go di akn kamimilikan) Abu Dawod & Hakim, maana: so puso; ka
kagiya di niyan mipapaar so gii kazoramig o puso iyan ko isa
ko manga karoma niyan.
➢ Go piyamagitaan o Agama so taw a di niyan iphaginon-
tolan so manga karoma niyan. Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Sa
taw a aya btad iyan na adn a dowa a karoma niyan, na
zoramig ko isa kiran, na makatalingoma sa alongan a
Qiyamah, a so sapotol sa lawas iyan na makikiling) Abu Dawod,
Tirmidzi & Nasai.

 OKIT O KAPAGALONGAN
Aya asal na wajib ko mama so kapakathimbatimbanga
niyan ko manga karoma niyan, na pakaplagilagid niyan siran
ko gii niyan kiran kapagalongani. Piyanothol o 'Aishah: "Aya
btad o Rasulullah ‫ ﷺ‬na di niyan phakalbiin so sabaad rkami
ko sabaad sii ko kapphagalongan iyan" Abu Dawod.
Go pd ko manga atoran o Agama ko kapphagalongani o
mama ko manga karoma niyan na:
❶ Igira so bago a piyangaroma o mama na raga, na sunat
a tomargon sa pito gawii sangkoto a paganay a kaprmbanga
niyanon, oriyan oto na atorn iyan so kambagia niyan ko
manga alongan iyan ko manga karoma niyan sa thingki-
tingki. Na opman o bitowann odina balo, na thargon sa tlo
gawii, oriyan iyan na atorn iyan so kapmbaabaada niyan ko
manga alongan iyan kiran sa ndatadatar.
❷ Go khapakay a pakapitoon iyan gawii ko bitowann
odina balo, sangkoto a paganay a kaprmbanga niyanon,
ogaid na khabayadan iyan oto a manga gawii ko muna a
manga karoma niyan, oriyan iyan na atorn iyan so manga
alongan iyan kiran. Piyanothol o Ummo Salamah: "Mataan a
so Rasulullah ‫ ﷺ‬na kagiya ko pangaromaan iyan so Ummo
Salamah na tomiyargon sa tlo gawii, go pitharo iyan:
116
(Mataan a knaaba adn a kamiminos o pamilya nka, maana:
knaba ka di makatitingki sa daradat go bangsa ko manga
karoma kn a pd, o kabaya aka na pakapito nakn rka gawii,
ogaid na o pakapiton akn rka gawii na khabadalan akn a pito
gawii ko manga pd a karoma kn)" Muslim.
❸ Aya sabap a kiyapakapito gawii ya ko raga, na tlotlo
gawii ko bitowann go balo, na kagiya so raga na di
malalayam ko mama, go di malalayam sa kabblag iyan ko
pamilya niyan; na kinanglan so kaumani ron sa oras sa
kapthagamaun, taman sa mada so di niyanon kalalayam. So
pman so bitowann go balo na knaaba datar oto; sabap sa
kiyatpngan iran sa miyauna so kiyablag iran ko pamilya iran.
❹ Khapakay ko babay so kibgan iyan ko alongan iyan sii
ko dowaya iyan, amay ko phakaayonon so karoma niyan.
❺ Amay ko madakl so manga karoma o mama na khapa-
kay so kapzong iyan ko karoma niyan a knaaba kapapantagi
a khirk ko alongan; sabap sa kailangan so kapkhaipa
niyanon, ogaid na di khapakay ubaun mbabangonan sa
walay, go andadn i kapakasold o gagawii na sii phakaiga ko
khirk ko alongan.
Piyanothol o 'Aishah: "Aya btad o Rasulullah ‫ ﷺ‬na di niyan
phakalbiin so sabaad rkami ko sabaad ko kapagalongan, go
aya btad iyan na kainotan a gawii a ba di pkhalibt kami niyan
langon, a pphakarani ko oman i karoma niyan, a knaaba
niyan pzkhoa, taman sa mirampay ko khirk ko alongan, na
ron miga" Abu Dawod.
❻ Amay ko so khirk ko alongan na mahahayd, odina
miyaloks, odina pkhasakit, odina dapn kabaligi, a di
khapakay ko mama a kanjimai niyanon, na da mada so
kabnar iyan ko alongan, maana: kaphagalonganan iyandn
apiyapn di niyan kapnjimaan; sabap sa knaaba ayabo a antap

117
ko kapphagalongani niyan ko babay na so kanjima; ka pd a
mala a hadapon na so kapipiya ginawa go kasasarig ko
kauubaya o taw ko karoma niyan.
❼ Khapakay ko mama so kambabangonan iyan sa walay
ko isa ko manga karoma niyan a knaaba khirk ko alongan,
igira a mahahayd so isa; sabap ko kakhakailangana niyan sa
kinggolalan niyan ko kabaya iyan, ko okit a halal. Go haram
so kambabangonan iyan sa walay ko isa kiran a pkhailay o
isa ko manga karomaniyan, sa datar o kahaharam o kailaya
kiran o salakaw ko manga karoma niyan.
❽ Khapakay so kapakatorog o mama ago so manga
karoma niyan ko satiman a darpa, ogaid na aya sarat iyan na
masusuat siran roo, go knaaba adn a zasawa kiran sa awrat.
❾ Khapakay so kalibta niyan ko manga karoma niyan
langon ko satiman a gagawii, go makaisaisa makaphaigo.
Piyanothol i Anas: "Mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na phlibtn iyan
so manga karoma niyan ko gagawii a satiman, go kaphaigo a
makaisa" Abu Dawod.
❿ Igira a phlayalayag so mama na kabaya iyan a
phakaunot sa sakataw ko manga karoma niyan, na sunat a
pakaukit niyan sa kabonot sa ripa, na sa makabonot na aya
niyan maphakaunot, inontabo o mrila so manga pd a karoma
niyan ko kaphakaunota niyan ko mattndo ko manga karoma
niyan, odina giyangkoto a phakaunot niyan na adn a
kikokoniksiyon iyan ko sabap a iphlayalayag iran.
Piyanothol o 'Aishah: "Mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na igira
phlayalayag na pphakabonot niyan sa ripa so manga karoma
niyan" Bukhari & Muslim.
⓫ Amay ko pkhasakit so mama na khapakay a mangni sa
idin ko khirk ko manga alongan, na sii mapanizakit ko walay
o kabaya iyan ko manga karoma niyan. Piyanothol o 'Aishah:

118
"Mataan a so Rasulullah ‫ ﷺ‬na sii ko kapkhasakit iyan a giyoto
so ron khawafat, na iphagiza iyan: (Anda ako mapita? Anda
ako mapita), na siyabot o manga karoma niyan a
mazisingayo iyan a kauma o alongan iyan ko 'Aishah, na
inidinan iran a sii mapanizakit ko kabaya iyan, na sii
miyatago ko 'Aishah". Pitharo o 'Aisha: "taman sa tiyarima o
Allah, a so olo niyan na mibbtad sa rarb akn, go miyakazaog
so ayog iyan ago so ayog akn" Bukhari.
 PHAKAUGOP KO KAPAGINONTOLAN
Pd ko phamakaogop sa kapakapaginontolan o mama ko
manga karoma niyan:
❶ So kapangni ko Allah; ka so Allah i pthaufiq go titho a
pthabang ko manosia sa kalboda niyanon ko kinggulalan
niyan ko manga kabnar, go so kapakapaginontolan iyan.
❷ So kasiyapa niyan go katatapa niyan ko tadm ko Allah.
❸ So gii niyan kapamimikirana ko kiyapagintaw o
Rasulullah ‫ﷺ‬, go so kinindolonaan iyan ko manga karoma
niyan, na rawatn iyan. Pitharo o Allah:
‫ﮋﯯ ﯰ ﯱﯲﯳ ﯴﯵ ﯶﯷ ﯸ ﯹﯺﯻﯼ ﯽﯾﯿ ﮊ‬
]٢١ :‫[اْلحزاب‬
Maana: {Sabnar a miyaadn rkano sii ko Rasulullah so
ladiyawan a mapiya; sii ko taw a aarap niyan so balas o Allah,
go so kapakaapas sa alongan a mauri, go tiyadman iyan so
Allah sa madakl}.
❹ So kasabara niyan ko pkhaadn ko manga karoma niyan
a manga galbk go katharo a pakarimorng, a resulta o tabiat
iran a kapphanaod odina kazelos.
❺ Kapphanguyati ko ginawa, ko manga pipiya a
ithitilagad o Allah ko Surga ko manga taw a miyamaginon-
tolan ko manga karoma niyan.
119
" Kabaya ago Limo " Alimodin U. Abdulhalim
 ❻ Kipphangangalkn ko ginawa ko sangat a siksa ko
naraka ko taw a da paginontolan ko manga karoma niyan.
❼ So kapanamari o mama ko kapakanggiginawai o manga
karoma niyan.
❽ So kambagibagia niyan ko manga karoma niyan ko
manga sangan iran, ko kapaninindaan go kapamipi, go so
salakaw san, batabolabaw amay ko isa isa siran sa walay.
❾ So kalimitii ko gii ran kapakizmbor ko manga taw,
balabaw so manga taw a aya kapasangan iran na so
kapmbinasaa iran ko pagltltan o khakaromai go
ndowadowaya.
❿ So kasnggay o mama sa oras a gii niyan
kapanonotholani ko manga karoma niyan sa manga thotolan
go ndaowan o Agama.
 KABGI KO ISA KO MANGA KAROMA
Aya asal na wajib so kapakaplagilagida o mama ko manga
karoma niyan, na o bgan iyan sa pammgayan so isa, na
mbgan iyan mambo so isa sa lagid iyan a pammgayan, ogaid
na amay ko ibida iyan so isa a bgan iyan; sabap ko minibida
iyan ko manga pd iyan, izan o kapakalalawan iyan sa kala i
simba, odina kapiya i kapangungunotan, odina so kasisiyapa
niyan ki karoma niyan, na da a dosa niyan ko kabgi niyanon
sa pammgayan a skaniyan bo, amay ko aya btad iyan na
mitutuman iyan so langon o kabnaron angkoto a manga pd a
karoma niyan.
Go di khapakay ko isa uba niyan pphangangarign ko
dowaya iyan a bigan skaniyan i karoma iran sa pammgayan,
a giyoto na di bnar. Iniiza o babay ko Rasulullah ‫ﷺ‬: Mataan a
adn a dowaya akn, ino adn a dosa akn a ptharoon aknon
iphagarig akn a phoon ko karoma kn so knaba niyan rakn
inibgay? Pitharo iyan: (So taw a gii niyan ipangangarig so
120
knaaba ron inibgay, na izan o minditar sa dowa a nditarn a
di bnar) Bukhari.
 KAPIYA A BIBIR
Miyawajib ko mama so kaphiyapiyai niyan ko oman i
karoma niyan, sa datar o miyaaloy tano a kapiya a gii niyan
kingginawain ko karoma niyan a sakataw, go so
kapaginontolan iyan ko manga karoma niyan.
 So kapakisaboti o mama ko muna a mataan a knaaba
aya kiyapangaroma niyan na poon sa ba adn a korang
rkaniyan; sabap sa isa a sabap a gii kapakandarasag a akal o
muna na sabap ko kapkhapikira niyan sa di niyan
kaphakatiyokop.
 So pman so manga karoma niyan na miyawajib ko oman
i isa kiran so kaphiyapiyai niyan ko karoma iran, na ikalk
iyan so Allah, na masuat ko kabaya o Allah, go so qadar o
Allah, a kiyapakadoway i karoma niyan, go panamaran iyan
a madiyangka iyan so kapphanaod iyan odina gii niyan
kazelos, go di ron oto makaolog ko kapakanggalbk iyan sa di
mapiya ki karoma niyan odina sii ki dowaya iyan.
 Aya lbi a pkhababayaan o mama ko manga karoma
niyan na so lbi a mapiya i parangay ko manga karoma niyan,
a so lbi ron a lomilintad a pamikiran iyan. Sabap san, na
miyapatot ko omani isa kiran so kalngan iyan sa ibatibat, go
kaphiyapiyai niyan ko parangay niyan ki karoma niyan, go
sii ki dowaya iyan.

Wallaho A'lam.

121
 POLIMPOSAN
.‫ نبينا حممد وعلى آله وصحبه األخيار‬،‫ والصالة والسالم على خري الربايت‬،‫تتم الصاحلات‬
ّ ‫احلمد هلل الذي بنعمته‬
Oriyan oto, na so podi go panalamat na rk o Allah, sa
kiyatarotop a kinisurat angkai a maito a usayan, a piyanimo
a phoon ko siyabot akn ko mbarambarang a manga kitab a
kasasarigan. Go aya mala a hadap saya na so manga bangnsa
ko a da makapaganad ko manga paganadan a kaiislami;
sabap san, na piyanamaran akn a ayabo a aloy nakn ko oman
i mas-alah na so manga importante a manga hukuman go
manga ndaowan, a patot so katokawi ron o muslim.
Go Pitharo o Rasulullah ‫ﷺ‬: (Da makapanalamat ko Allah sa
tarotop so taw a da niyan panalamati so manga manosia)
Bukhari. Na sabap san, na phanalamatan akn so darudopa akn,
si Ummu Raed, Hawlah M. Ansary, ko kiyaimpidi niyan
sangkai a kitab, Balasan o Allah sa mapiya a balas.
Aya polimposan iyan, na giyai na galbk a manosia, go maito
a panagontaman, na o adn a miyaaloy akn saya a bnar, na
phoon oto ko tawfiq o Allah, na o adn a miyaaloy akn saya a
karibatan na poon oto ko kamamanosiyai rakn, go so kaito o
elmo akn, na phangnin akn oto a maap. Go iphakapiya
ginawa kn a kapakitukawi nka rakn ko nganin a khain'ngka
akaun a ribat, balasan ka o Allah sa mapiya.
Phangnin akn ko Allah a tarimaan iyan aya a suasuat
rkaniyan, go pakanggay niyan a gona ko manga muslim, go
thaktakpn iyan so balas iyan a mapiya, go phangnin aknon
so rila iyan, go so limo iyan, go so kapakapagingd ko Surga
iyan, rakz o manga pamilya kn, muriataw akn, aya mala na
so manga loks akn, a siran i siyabapan o Allah sa
kiyapakapaganad akn go kiyapakaparoli akn sa maito a ilmo,
a miyakhasangkapan akn sa kinisurat angkai a usayan.

Alimodin "Abu Raed" Abdulhalim

122
 ‫وصف الكتاب‬

‫احلمد هلل وحده‪ ،‬والصالة والسالم على من ال نيب بعده‪ ،‬وعلى آله وصحبه ومن اهتدى هبداه‪.‬‬
‫وبعد‪ :‬فإن مهمة الدعوة إىل هللا سبحانه وتعاىل وبيان شريعته ِمن أعظم وظائف األنبياء واملرسلني‪ِ ،‬‬
‫ومن‬
‫أوجب الواجبات على املؤمنني الصادقني‪ .‬وإن ِمن أهم الوسائل لذلك أتليف الكتب ونشرها بني الناس؛ ليقرأوها‬
‫فيدركوا – إبذن هللا تعاىل – ما يهمهم من أمور دينهم‪.‬‬
‫وحلرصي على املسامهة يف الدعوة ونشر العلم الشرعي‪ ،‬ولرغبيت يف إفادة إخويت من قبيليت املراانوية‬
‫واإليرانونية‪ ،‬بتوضيح أهم األحكام والتعاليم الشرعية‪ ،‬فقمت– بعد أن استخرت هللا عز وجل – بتأليف هذا‬
‫املختصر‪ ،‬وهو عبارة عن جمموعة من الفوائد املختصرة والـمـق ـت ـبسة من الكتب املختلفة واملعتمدة يف الفقه‬
‫اإلسالمي‪ ،‬ومسيته‪ :‬ﮋ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖﮊ ‪ ،‬تربكا ابآلية الكرمية‪ ،‬ورجاء من هللا أن حيقق املودة‬
‫والرمحة والسعادة للمتزوجني ممن اطلع على هذا املختصر‪.‬‬
‫وقد مجعت يف هذا املختصر أهم األحكام والتعاليم والنصائح اإلسالمية يف النكاح‪( ،‬ابتداء من تعريف‬
‫النكاح‪ ،‬ومشروعيته وأدلته وفضائله وما يتعلق بذلك‪ ،‬مث اختيار الزوج والزوجة‪ ،‬واخلطبة‪ ،‬وما يتبع ذلك‪ ،‬ومن‬
‫حيرم نكاحها‪ ،‬مث املهر وأ حكامها‪ ،‬مث عقد النكاح وما يتعلق به‪ ،‬كاحلفل للزواج وما يتبع ذلك‪ ،‬مث آاثر عقد‬
‫النكاح من احلقوق بني الزوجني واملعاشرة ابملعروف‪ ،‬مث أحكام تعدد الزوجات‪ ،‬مع إلقاء الضوء على أهم‬
‫العادات واألعراف يف النكاح‪ ،‬املعمول هبا يف جمتمعات املسلمني يف الفلبني)‪.‬‬
‫وذلك؛ حرصا على إفادة إخويت املسلمني ِمممن يريد ُّ‬
‫التعرف على أحكام دينه‪ ،‬وليكون دليال للمتزوجني‪،‬‬
‫ومرشدا للشباب املقبلني على الزواج؛ املستعدين لبناء أسرة مسلمة جديدة‪.‬‬
‫هذا‪ ،‬وأسأل هللا تعاىل أن جيعل هذا العمل خالصا لوجهه الكرمي‪ ،‬وأن ينفع به املسلمني‪ .‬وصلى هللا وسلم‬
‫على نبينا حممد‪ ،‬وعلى آله وصحبه والتابعني‪ ،‬ومن تبعهم إبحسان إىل يوم الدين‪.‬‬

‫كتبه الفقري إىل عفو ربه‬

‫أبو رائد عامل الدين عثمان عبد احلليم‬

‫مكة املكرمة – اململكة العربية السعودية‬
‫‪alimohalim7@gmail.com‬‬
‫يوم اإلثنني ‪ 13‬شعبان ‪1441‬هـ‬

‫‪123‬‬
‫هذا الكتاب وقف هلل تعاىل‪ ،‬فمن أراد طباعته وتوزيعه أو نشره جمانا‪ ،‬ابتغاء‬
‫وجه اهلل تعاىل‪ ،‬أو مبقابل قدر نفقة طباعته‪ ،‬فقد أُُذن له‪ ،‬بشرط عدم التصرف‬
‫يف حمتواه بدون إذن املرتجم والشارح‪ ،‬أو اجلهة اليت تعتين به‪.‬‬
‫‪124‬‬
 ‫ﮓﮔ‬

‫" أبو رائد "‬

‫كلية الشريعة والدراسات اإلسالمية‬

‫جامعة أم القرى مبكة املكرمة‬
‫اململكة العربية السعودية‬

‫‪125‬‬