~ ~ ~

\ . ~ ~ _ . )
Gabay sa Kalusugan
para sa
Mag-aaral
at
PaJDIIya
- ~ ~
' ~ v .....
Ang pcngkoroniwang egos ng koolamon cy nokcgawicng
nagmumulo sa mgo nakakotcnda patungo sa mgo nakobabato, lalung-lolo
no sa mgo kulturang molakas eng tradisyon ng mgo koscbihan. Sa
pagdaong ng kobigla-biglang pogyoman ng pongkolahotang kooloman,
nagkaroon ng nakotutuwong pongyayori no higit no nakasusunod eng mgo
kabatoon so makabogong pamomaraan no naiimpluwensyahan no tuloy nile
ang mga mas nakatatanda, kamukho ng so makapamalayang paggamit ng
kalikasan at mas mainam no pomamaraan ng pagtanim at peg-ani.
Sa kabila nltong umuusbong no situwasyong ito, modeling maisip
kung paano makakapagbahogi eng mga mag-acral so koni-konilang
magulang at kapotid, tungkol sa kalusugan. Sa pamamagitan ng ugnoyan
ng mga guro, anok, of magulang, eng Gabay so Kalusugan para sa Mag-
acral at Pamilya oy makapogbibigay ng mayamang impormasyon so
pansoriling kalinisan, wastong pogkain, ehersisyo, bakuna at pagkolinang so
paligid. Pofi Basic First Aid oy sokop ng libretang ito.
Ang tulong ng Deportment of Education, Culture and Sports (DECS) ay
napakaholaga, hindi lamang sa pogkalat ng mga literoturang
pangkalusugan, ngunit pati rin so pagmungkahi ng wastong kalusugan sa
mga kabataan.
Noniniwola oko no so pomomagitan ng libretang ito, magiging
epektibo eng mga mag-coral no togamungkahi ng wastong pamomaroon
upang mopanatili eng kolusugan ng kani-konilang pamilya at barangay.
S E ~ . M
Jo: C h o ~
Chairman, Committee on
Chalrmon, Committee oo
iii
IV
Ang "Gabay sa Kalusugan Para sa Mag-aaral at Pamilya" ay
kinakailangan para sa mablsang pagtaguyod ng was1ong
pangangalaga ng kalusugan. Kinapapalooban ito ng mga
pahatid o bilin no modeling isakatuparan at isagawa sa
paghadlang at pagkontrol ng mga pangkaraniwang sal<it at iba
pang makabuluhang mga alalahanin ng mga beta at matatanda.
Maaari itong magsilbing mahusay no sangguniang materyal para
sa paglaganap at proteksyon ng kalusugan. hindi lamang para sa
mga manggagawang pangkalusugan, kundi para rin sa mga
mag-aaral , titser at l<anilang mga pamilya.
lnaasahan kong gagamiting mabuti ang Gabay no ito upang
mapaunlad ang positibong kaugaliang pangkalusugan sa afing
mga eskwelahan.
~ L ..... / ~
ANDREW G O , ; ; ~
Secretary
Department of Educ ation, Cu/tvre and Sports
MGA NILALAMAN
Page
Paunang Sa/ita . . . ... . ... . ... .. . ...... .. . ...... .. . . ... . . . . . .iii
Mensahe .. .. .. . . ... .. ... .. . ... . . .... ... .. .. . . .. ...... . .. . IV
Mga Uga/ing Pangkalusugan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Kallnisang Personal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Was tong Nutrisyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Eherslsyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Mollnls no Kopa/lglran .... ..... . . ... ......... ... .... .. ... 4
Bal<una . .. .. ... ..... . . ... . ... . .. ... . . ... ........ .... .. 5
Mgo Sa kit ng Bat a ..... .. ..... . ...... . ... .. .. .. .... .... . .... 6
Mgo Sakit no Koraniwan sa Tag-init . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Bulutong-Tubig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Sorefyes .... .... . . ..... ........... . .. .... .. .. . 8
Trangl<aso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Mga Sokit no Dafa ng Kontomlnadong Pagkain at Tubig. . . . . . 10
Ameba . .. .. .. . .... . . .. .. .... .. . . . .. .. . .... . . . . 10
Kolera .. . .......... . . .. . . . ....... . .. . ... 11
Hepatitis A. .... .. .. ..... .. ........ .. . .... . ... .. . 12
Pagtatae . . .. . ... . .. .. . .. ........ . . ... .. .. .. . . . 13
Tipus ... ...... . . ... . . ..... ....... ...... . . ...... 14
Mga Karamd<:mon ruot ng Pagkdng Kulcng sa &Jstonsyo
at Mineral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Anemya oPamumut/a . .. ... . ... .. ....... . . .. . . . . 15
Kol<u/angan sa Bltamlna A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Kak.U/angan sa Iodine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
v
vi
Mga fba ng Pangkaranlwang Sa kit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Karanlwang Sipon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Kuto sa Ulo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Dengue Fever . .. . . .... . . . . .... . . . . .... . . . . . . .. . . . . 20
Hika . . . ... .. . . . .. ... ..... .... .. .. ... ..... ... . .. . 21
Lagnot . . . ... ...... .. . . .. .. . .. . . . ..... . .... .... . . 22
Peptic Ulcer . . . . .. ... .. . . . . .. . . .. . . .... .... . .. . . . . 23
lmpeksyon ng Tenga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Sokit ng Tiyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Sirang Ngipln . . .. . . .. . . ..... . ..... . . . ..... . . . ... . .. 26
Tigdas ... ...... .. ...... .. . .. .. ... . .. .. . . . . .. . .. .. 27
Tuberculosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Ubo ....... . . . .. . . . . . . . .. ... .. . ..... . ... .... .. . . 29
Mgo Sakit so Bolot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Bungong-Ara.v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Buni . . . .. . .. .. . ... .. .. . . .. .. . ... .. .. .. .. .. .. ..... 31
Ekserna . .. .. . . . ... .. .. .. .. .. .. ... . .. .. .. .. . . . . . . 32
Golis-Aso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Pongunahlng Lunas para so Pongkaroniwang Pinsafo . . . . . . . . . . . . . . . 34
Bibig-so-Bibig-na-Poghinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Bali . . .... ... .. . .. ... . . . .. ... . . ... ... . .. .. ... . . . . 36
Hiwo, Kalmot at ibo pong Sugar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Mgo Kogot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Nobulunon{Pogbora ng La/amunon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Pogdurugo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 40
Pogdurugo ng /long . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Pogkagulot/Pagkowoto ng Maloy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Pogkohf/0/Pagkahlmatoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Pogka/oson . . .. ... .... . . . . ..... . .. . .. .... . ... .. .. . 44
Paso .... ... .. . .. .. ... . . . . . . . . . . . ... . .. . . . . . .... . . 45
Pfgso .. . .. .. ... . .. .. . .. . . ... .. .. . ... ... . . ... .. .. . 46
Pl/oy . ... .. . .. . ... . .. . .... . .. . . . . .. . . . . . .... .... 47
Mgo Holamang Gamot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48-50
Ang Kalusugan ay Kayamanan: Ang mabuting kalusugan ay magbibigay ng
mas mahaba, kumpleto at masaganang buhay. Ang isang malusog na tao ~ \ 1 mas may
lakas para makapagtrahaho at makapaglaro. Ang kalusugan V nangangahulugan ng
mabuting pag-iisip at katawan, hindi lang ang kawalan ng saki/ o karamdaman.
Ang pinakamabuting mga paraan upang manatiling malusog ay ang pagiging
!aging malinis sa katawan, pagkain ng wasto, pag-eehersisyo ng regular at sapat na
pahinga.
1. KALINISANG PANSARILI
klg kallnisang ponsarili ay mga gawl at kaugallang pangkallnisan na
nagpapanatlli upang maglng m::llusog ang katawan at maiwas:Jn ang pagl<ak:asaklt.
111> Palaging gumamit ng tublg at sabon
sa poghuhugas ng kamay
pogkatapos gumamlt ng k:ubeta
bago at pagkatapos kumain
bago maghanda ng pagkain
pagkatapos humawak sa
maruming bcgay/maysaklt
Panatlllhing mclinis ang l<uko sa paa at kamay
Pcnatilihing mallnls at tuyo eng tainga
2. WASTONG NUTRISYON
Ang tama at sapat na pagkain kailangan pam sa mab.uting ntltrisyon ng katawan.
"' Kumoln ng lba't-ibang uri ng pagkain araw-araw
"' Kumain ng tama at sapat no uri ng pagkain no galing sa fatl ong grupo ng
pagi<oln
"' Kumoln ng hlnugasang mabuti na hilaw at niluto ng husto no pagkoln
"' Bawasan o iwasan ang pagkaln ng "junk food dahil sa eng mga Ito ay
kulang sa
"' Panatlllhln tomong timbang ng katawan
Ang gat as ng ina ay kumpleto sa nutrisyon at maari ito
lamang ang ipakain sa isang sanggol pagkaluwal
hanggang anim na buwan. Ang bata dopa/
pasusuhin ng ina hanggang dalawang taon.
ANG TATLONG GRUPO NG PAGKAlN
2
"' Pagkalng panoolaka$ no mayan-on sa carbohydrate at taba tulad ng i<anin,
mais, flnapay, k.amofe, gabi, pagkaing matamis, lobo at montlka.
"' ng katawan ay mayaman sa Protlna.
Kailangon ito para sa wastong paglalci, pagkokaroon ng
resistensya at Iekas sa sakif. Ang mga halii'T'OOWa ay:
kame, monok, isda, gatos, keso, iHog, munggo at monl.
"' ng katawan ay moyamon sa
bltomino at mineral. Tumutulong eng mga ito para sa tamang
pagfunaw at pagsipsip ng pogkaln, peg-
ells sa kotawan ng mga dumi,
paghlnga at pagdaloy ng dugo o
slrkulosyon. Hollmbawa, lohat ng uri ng
gulay at prutas
3. EHERSISYO
Ang ehersisyo ~ Y mabuti para sa katawan
al kabuuang pakiramdam ng isang tao:
"' Nagpapalak:as ng puso at baga
"' Nababawasan ang insldente ng
pagkokaroon ng sakit sa puso, alto presyon
at diabetes
"' Tinutunaw eng taba sa katawan para sa pagpapanallli ng tamang
tim bang
"' Plnapatibay eng mgo buto, kasu-kasuan, Iaman at lltid
"' Plnapabutl ang panlaban sa lmpeksyon tulad ng sipon at ubo at
trangkaso
"' Pinagiging alis1o at plnabubOti ang k:onsentrasyon
,. Pinarerelaks eng isip at kalawan at pinahihimbing ang tulog
"' Nllalabanan ang pagkabagabag (stress) at tensyon
"' Tumutulong rnagkaroon ng hlgit na posltlbong
pagtingin at tiwala sa sarili
Mag-ehersi.,yo lamang ng katamtaman.
Ang hustong tulog at pahinga ay
upang mapanatili ang magandang
kalagayan ng katawan. Maganda
ring mayroong paborilong laro o
"sports ". Pumili ng isang /aro o
"sports'' na magugustuhan at
regular itong laruin.
Pamalagiing malinis at maayos ang lahal ng bahagi ng bahay kasama ang
kusina .
.- Tal<pan ang pagkain sa mesa .
.- 11ago ang baso, plato, kutsora, 1inidor at k u f s ~ y o sa isang may takip atligtas
no Iugar .
.- Linisin ang lalagyan ng tubig at laging fakpan ito .
.- Panatilihing malinis ang kasllyas .
.- Panalilihing malinls ang pinagkukunanng tublg .
.- laging alisin ang basura at duml ng alagang hayop sa bakuran .
.- Takpan lagi ang ba&.Jrohan sa loob at labas ng bahay .
.- Huwag magtapon ng duml at basura kung soan-soan .
.- !-recycle ang basura.
5. BAKUNA
Ang pagbabakuna ay nagbibigay ng proreksiyon sa isang bata laban sa mga
sakit na nakakamatay.
CHILDHOOD IMMUNIZATION SCHEDULE
ogd!l$1
OPT
diphlheliO
perrussis
teronus
Qd oganst
(OPVl) pdianyetns
Anft-Hepo8
ogdnsl
hepatitis 6
Anti-Meosles ogdnst
(AMJ) meolles
DIPHTHERIA
TETANO
PERTUSSIS-
TUSPIRINA
HEPATlTIS 8
MEASLES
./ ./
./ ./ ./ ./
./ ./ ./
: dulot ng isong bacteria no bumubuo ng lamad sa
lalamunan no nagpapahirap sa paghinga ng bata
: dulot na impeksyon ng isang bacteria, no mula sa isong
malallm no sugat no nagreresu1ta sa paninigos ng panga at
nagpapakibot ng Iaman, at nagpapahirap sa paglunok
: dulot ng isang bacteria, no nogreresulta sa matindi at
sunod-sunod no ubo no may kasamang tunog (Wheezing sound)
: dulot ng isang virus, nagreresulta sa pamamaga ng atay at
paninllaw ng balat
0 TIGDAS : !sang naok.ahawang sokit no dulot ng isang virus,
nagreresulfa sa lagnat, sipon, ubo, pamamaga at pam..mula
ng mota. llo r3i moaoring humontong so kumpllkasyon so
baga at utak kung hindi maagapan o magogamot
TUBERCULOSIS ; dulot ng loc!ng bacteria no ng ubong may plema,
pagkapogod, pagbawas ng ffmbang, at pawls so gobi.
5
6
- ~ ~
~ - "
Mga Saldt ng Bata
~ ' ~
--- ~ ~ )
BULUTONGTUBIG
... lsang sakit no nakahahawa sanhi ng miktobyo .
..- Nakukuha sa paglanghap ng hanging may mikrobyo mula sa bahln o ubo
ng Ioong may bulutong-tubig.
... Nakahahawa llmang (5) craw bago at limang (5) craw pagkatapos
lumabas ang mga butlig no may tublg sa katawan ng maysakit.
Mga Palatandaan
..- Paglltaw ng mapupulang "rashes" o pantal sa katawan no nagiging butlig
no may tublg sa lkotlo o ikaapot no craw ng oalalclla,an<:Jt
... Masasakit no kalamnan at kasu-kosuan
... Sipon at pananakit ng lalamunan
Anong Gagawinl Agamng Lunas
..- Ang bulutong-tubig ay gumagaling sa
1 -2 linggo kahit walang lnumlng gamot.
..- Kailangan ng hustong pahinga hanggang hindi natutuyo ang mga
bulutong-tublg.
... Huwag papuputukin, kakamutin o babalaton ong butlig upang hindi
kumalat ang lmpeksiyon
Maaaring uminom ng gamot para sa lagnat. leoti o kirot.
Uminom ng moraming tubig at juice .
..- Kumoin ng masustansiyang pagk.ain .
..- Kumunsulta sa dok.tor.
Pag-iwas at Pagsugpo
..- Umlwos sa mga Iugar no moramlng tao kapag may epidemya .
..- Kumunsulta sa doktor para sa pagbobakuna laban sa bulutong-tublg.
7
8
SORE EYES
; .
........
.
11> tmpeksyon ng mga matC? no mobilis makohawa, sanhl ng mlkrobyo o ng
iritasyon o allergy.
Mga Palantandaan
11> Pamumula at pangangatl ng mota
11- Pagmumuta ng mota
11> Paglabo ng paningin
.,. Mooring magkal agnat
11> Pananok.it ng uto
"' Panghihlna
Anong Gagawin!Agarang Lunas
11- Hugasan ang lumalabas sa mota ng malinis, maligamgam no tublg.
11- lwasan ang panghihiram ng tuwalya, panyo, unan, l<umot, 'make-up' sa
mota . salamln o sunglasses, upang maiwasan ong pogkatat ng mik.robyo.
... Ugaliin maghugas ng mga kamay.
... Kung ang pamumula ng mota o paglabo ng panlngin ay patuloy
pagkatapos ng 2 linggo, l<umunsutta sa doldor.
Pag-iwas at
... Tamang paglatapon ng mga bagay no naipahid sa sore eyes.
"' Kapag panahon ng sore eyes, iwasan ang motaong Iugar at bawasan ang
'hand to eye contact'.
... Huwag kusutin ang mga mota kapag nangangati o napuwing.
TRANGKASO
.,. lmpel<syon ng lolomunon at dibdib (upper respiratory) sonhi ng virus
.,. Nogtotogol ng 1 honggang sampung araw
.,. Kumol<olot so pamomogitan ng poglonghap ng hanging may mlkrobyo o
tuwlrong "contact" so isang may trangl<aso
Mga Palatandaan:
.,. Lognat
.,. Mosasol<it no kolomnan at---=..:.;==.:..:.:...::::.:
.,. Mosokit no lolomunan o ubo
.,. Mopupula at nogluluhang mota
.,. Barodong ilong
.,. Pagkawolong ganang kumain
.,. So ilong pogkokataon, minsan pagtatae
Anong GagawinAgarang Lunas
.,. Mogpohlnga, manalili sa bahay upang hindi magkalot ng impel<siyon .
.,. Kumoin ng mosustansiyang pagkoin .
.,. Uminom ng moraming tublg at juice.
.. Moaaring bigyan ng gamot para so lognal, sokit o klrot ng kotowan o para
saubo .
.,. Huwag magbigay ng 'aspirin' sa mga batang labing-anim no taon pobabo .
.,. Kumunsullo so doklor.
Pag-iwas at Pagsugpo
.,. lwasan ong mgo Iugar no moraming tao .
.,. Kumaln ng mosustansiyang pagkoin at mog-eherslyo ng regular .
.,. Mag-ingot sa pabigla-biglang pagpapalit ng temperatura (init at lcmig)
9
10
AMEBA
~ lsang impeksyon ng malal<ing bituka sanhi ng parasitiko.
"" Nal<ukuha sa pagkain at tublg no kontomlnado ng dumi ng tao no may
ameba.
Mga Palatandaan
"" ~ g t a t a e no may kasamang
dugo o bahid sipon
~ Pananakit ng tiyan
~ Lagnat
~ Paglaki ng atay, kung ito'y r.nP irtr.rtnl
Anong Gagawin!Agarang Lunas
~ Kumunsulla sa doktor kung ang duml ay may dugo o bahid sipon.
"" Uminom ng maramlng tubig no hindi kontaminado.
Pag-iwas at Pagsugpo
"" Pakuluan ang inuming tubig.
~ > Hugasang maigi ng malinis no tubig ang mga kasangkapang ginagamit sa
pagkain.
~ Maghugas ng kamay bago l<umaln, bago maghanda ng pogkain, at
pagkagamil ng kubeta.
~ Hugo san malgi ang mga gulay at prutos.
~ Takpan ang mga pagkain upang hindi dopuan ng langaw at lba pang mga
insekto.
~ lwasan ang pagblll ng pagkaing illnltlnda sa bangketa.
. "
.. ' < . : : : .
y. . ,:: ;; '
. '
. .._ .. ... . -.. \ I'
KOLERA
11- lsang malubhang impeksyon ng malllt no bituka sonhi ng mikrobyo .
., Nakukuha sa kontaminadong pagkain at inuming tublg.
Mga Palatandaan
11- Biglaang pagtatae no malimit at matublg
11- Pagsusuka
., Mobilis na pagl<awala ng tublg at sustansya sa
katawan o 'dehydration' (hal. panlalallm ng mota,
pangungulubot at panunuyo ng balat, panunuyo
ng lobi , matinding uhaw at hindi pag-ihi).
Anong Gagawin/Agarang Lunas
., Palitan agad ang nawalang sustansya ng katawan sa pamamagitan ng
pag-inom ng ORESOL o magtlmpla ng isang litrong tubig na may isaog
ku1soritang asin at opal na kutsarllang asukal .
,. Kapag nagpatuloy ang pogtatae, dalhin ang maysakit sa plnakamalapit no
ospital.
Pag-iwas at Pagsugpo
"' Uminom I among ng llgtas sa mikrobyo at malinis no tubig. Kung hindi tiyak na
llgtas ito, pakuluan ang tublg at hayaang kumu1o ng 3 minuto bago ito inumin.
"' Tal<pan ang pagkain upang hindi ito puntahan ng daga, dapuan ng ipis at
lnselcto.
"' Gamitin ng wasto ang kubeta at panatlllhlng malinls ito.
"' Gumamit ng sobon sa paghuhugas ng kamay bago kumaln, bago humawal<
ng pagkain at pagkatapos gumamit ng kubeta .
., Panatilihing malin is ang kapaligiran upang hindi pamahayan ng langaw, ipis,
daga at mga iba pang mga inseklo.
11
12
HEPATITIS A
"' lmpel<syon ng atay sanhi ng Hepatitis A Virus'
-. ~ -t.
""' ):
-
:'!' ..
"' Karaniwang nakul<uha sa pagkain at inuming tubig na kontaminado ng
dumi o ihi ng taong may sal<lt ng Hepatitis A
Mga Palatandaan
... Lagnat
"' Sintomas tulad ng sa trangkaso - panghihina, pananal<it ng
kasu-kasuan at kalamnan, pagkahilo
"' Pagkawala ng ganang kumain
"' Sakit ng !lyon. mooring magkaroon ng pagsusuka
Mooring manilaw ang balat at mga mota pagkaraan ng ilang araw
Anong Gagawin!Agarang Lunas
"' Pagpahlngahin, at pakainin ng masustansyang pagkaln ang maysakit.
"' Painumln ng maraming tubig at iwasan ang mgo pagkaing mataba o
mamantika.
"' Walang go mot no tuwlrang makapagpapagallng ng saklt no Hepatitis A.
Gumagallng sa roob ng l hanggang 2 ling go kahit hindi ginagamot.
Walang pangontra.
PAGTATAE
1> Ang madalas at matubig na pagtatae: tatlong beses o mahigit sa loob ng
lsangaraw .
.,. Sakit no dulot ng maruming pagl<ain o inuming tubig. Macari ring maging
sanhi ng 'allergy' sa gamot, 'food poisoning'. ameba, o 'Intestinal flu'.
Mga Palatandaan
Madolas at matubig no pagtatae
Matinding uhaw
Kabag o hangln sa tiyan
Pananakit ng tiyan
Lag nat
Pagsusul<a .-
Nangangalumata at molallm no b u m b ~ t i n
ng bate
Anong Gagawin!Agarang Lunas
Bigyan ng ORESOL, lugaw, am o sabaw no walang mantil<a upang
mapa\ilan ang nawalang sustansya ng l<alawan.
lpagpatuloy ang pagl<ain no regular .
.,. lwasan eng pagkaing mamantika .
.,. Kumunsulta sa doktor kung hindi bumubuli ang kalagayan o !along tumitindi
ong pogtatae.
Pag-iwas at Pagsugpo
Kumain !among ng pagkaing maayos at mallnis ang pagkakahanda at
natutong mabuti.
.,. lwasan ang pagkain tinitlnda sa kalye .
.,. Uminom ng ligtas at malinis no tubig. Kung hindi tiyak ang kalinisan nito,
pakuluan ng hindi bababa sa tatlong minuto .
.,. Takpan ang lahat ng pagkain upang hindi dapuan ng langaw, ipls o inseldo.
1> Maghugas ng kamay bago kumain at pagkatapos gumamit ng kubeta.
Gumamit ng kubeta.
13
TIPUS
Ang sakit o lmpeksyon no ito ay unang umaatake sa bituka; pagkatapos ay
l<umakalat sa atay, lapay, apdo, bato (kidneys) o 'central nervous system'
NokukUha so l<ontaminadong pagl<ain at inuming tubig
Mga Palatandaan
Mota as no lag nat, panghlhino ng katawon at pagkahopo ,
Pananokll ng ulo, pananakit ng lolamunon at ubo
Walang ganang l<umoin at pongongoyayat
Pagtatoe o paglflibi
Pananaklt ng tiyan
.,. Paglobas ng motombok no "pink spots
sa tiyan at dibdib habong nowawalo
ang lagnct

IT"f ___ _

Anong Gagawin!Agarang Lunas
.. r :
Dolhin ogod ong moysokit so pinakomal apit no ospitol
Pag-iwas at Pagsugpo
lwason magpunta sa madudumlng Iugar o mga Iugar no balitong may mga maysakit
ng Tlpus.
Pokuluan ong tubig no iinumin ng hindi bobabo so totlong minuto.
Kumain lamcng ng pagkoing bOgong luto at prutas no bogong hiwo .
.,. lwasang kumain ng mga pagkalng linilinda sa kolye kung hindi sigurodo eng kalinisan nlto .
.,. Ang taong may Tipus ay hindi depot payagang humowak o maghanda ng pagkoin .
.,. Gumcmit ng sa bon at malin is no tubig sa paghugas ng kamay pagkatapos gumamlt ng
kubeta at bogo kuma in .
.,. Hugasong mobuli ong mgo guloy at prutas no kinakaing hi law.
PonatiNhing maHnls ang kopaligiran upong malwasan eng pagdoml ng langaw .
.,. Loging gumamit ng kubeto sa pogduml.
Ang bakuna ay hindi goonong epektibo, ngunit mokokatulong so mga kasombahoy ng
taong moysol<it ng Tipus, o mga biyoherong nagpupunta sa mgo Iugar no maramlng
may Tipus o sa mgo ponahong !oganap eng soldt ng Tipus.
14
ANEMYAOPAMUMUTLA
.,. Ang sanhi ay kakulangan ng 'iron' sa pagkain at ng Bitamina C no
tumutulong sa pagsipsip ng 'iron' sa katawan ng tao .
.,. Ang matagalang pagkawala ng dugo dahil sa bulate .
.,. Mga kundisyon na nangangailangon ng mas moraming 'iron' sa katawan,
tulad ng pagbubuntis at pagpoposuso .
...
Mga Palatandaan
.,. Ponghihina
Pomumutla
.,. Pogkohihilo
.,. Polpitosyon at kinakapos no paghlnga
.,. Ponanakit ng dibdib
... Pagl<awala ng gana at pagbaba ng ...
.,. Marupol< at modeling maputol ang mga l<ul<o
Anong Gagawin/Agarang Lunas
.,. Kumunsulto sa dol<tor.
Pag-iwas at Pagsugpo
11> Kumain ng mga pogl<oing mayoman sa 'iron' tulad ng malunggay, dahon
ng kamote, dahon ng gabe, pechay, saluyot, kongkong, dilis, atay at ibang
lamang-loob .
.,.. Uminom ng 'iron' tablets ayon sa hatol ng doktor .
.,. Purgahln ang bata para maalis ang bulote.
15
16
KAKULANGAN SA BITAMINA A
Kakulongan ng pagkaing may Bifomina A
Kakulongon ng taba sa pogkoin no turrutulong sa pagsipsip ng Bitamlno A
Mgo l<oramdaman no nagiging sanhi ng mabagal no pagslpsip ng
Bltomina A, o ng lobis no paggamll ng katawan ng nasabing bltamino.
tulad ng pagtatce at ti gdas.
Mga Palatandaan
Panlalabo ng paningin sa gabi
Pagkakaroon ng animoY butlig sa puti ng mota
., Tuyot at magaspang no bola!
Mahinang buto at morurupok no ngipin
Pagkawal a ng ganang kumain
Mahina ang resistensya sa sakit at
lmpel<syon
Pogkabulag. sa molulubhang koso
Anong Gagawin:Agarang Lunas
Kumoin ng pagkaing mayamon so Bltamino A tulad ng itlog, gatos, l<eso,
atay, dills, malunggoy, alugbati, kolabasa, karol, dahon ng kamote at
monggong hinog.
Uminom ng kapsula no Bllamina A oyon sa hatol ng doktor.
KAKULANGAN NG IODINE
.,. Ang sanhi ay kakulangan ng Iodine sa kinal<ain .
.,. Pagkaln ng mga 'goitrogans' tulad ng rapolyo at kamoteng \<ahoy na
humahadlang sa pagtunaw ng iodine sa katawan ng tao.
Mga Palatandaan
._ Goiter o eng paglal<l ng 'thyroid gland' sa harap
ngleag .
.,. Hirap sa paglunok o paghinga
.,. Hindi lumolakl (pandak) at mahina eng ulo
Anong Gagaw in
.,. Kumunsulta sa dol<tor
Pag-iwas at Pagsugpo
.,. Bigyan ng 'Iodized' no kapsula .
.,. Kumain ng pagkaing mayaman sa iodine tulad ng
dills, pusit, l<uhol, lato, hipon, alimango, talaba,
tahong (kung walang Red Tide) .
.,. Gumamlt ng iodized no asin sa pagluto.
Bakit mahalaga ang .. iodine., sa tao?
Ang iodine ay mahalaga upang ang l<otawan ay makagawa ng 1hyroid
hormone' no kinok.ailangan sa paghubog ng uta!<, ng mga Iaman at ibang
bahagi ng katawan.
17
18
KARANIWANG SIPON
.,. lmpeksyon sa ilong at lalamunan sanhi ng virus.
... Modeling kumalat at makahawa sa mga ka1abi sa pamamagi1an ng pag-
ubo o pagbahln at direktang konlak.
Mga Palatandaan
.,. Masaklt no lalamunan at pamamaos
... Tumutulong sipon
... Nagbabahin
... Nagluluha ang mga mota
. Masaki! ang ulo at katawan
... Umuubo
.,. Lagnat at pangangatog ng katawan
Agarang Lunas
,.. Kumain ng masustansyang pagkain.
... Magpahinga.
... Umlnom ng maraming tubig at juice.
: ~ , "' Magpausok upang Jumuwag ang
plema.
"' Maaarlng uminom ng gamot no
mogpapatuyo so sipon.
Pag-iwas ar Pagsugpo
... lwosan ang mateo at moslsildp na
Iugar.
"' Kumaln ng hus'lo of mog-ehersisyo ng
regular.
....

:- ,_ .&-
..
KUTOSAULO
.,. Ang kuto ay maim no lnsektong namamahay sa buhok ng ulo at
nabubuhay sa pagslpslp ng dugo .
.,. Nakakahawa kung gumagamlt ng suklay, sombrero, unan, tuwalya at iba
pang kogamitoo ng taong may kulo.
Mga Palatandaan
"' Motinding pangangati ng ulo at ng batok.
... Marko ng l<agat ng kuto .
.,. Mga lisa ng kuto no kumakapit sa buhok.
"' Pamamaga ng mga kulane sa lll<od ng tenga.
Agarang Lunas
"' Gumomit ng gugo o shampoo no nakamamatay
ng kuto .
..,. lbabad ang suklay, brush ng buhok sa alcohol ng
ilang oras at pagkatapos, hugasan at banlawang
maigi.
"' Labhan ang mga ginamit no punda, tuwa!ya at
kumot sa malnlt no tubig.
"' Palaging linisin ang kutson at unan.
"' Kumunsulta sa doktor kung ang ulo ay gagalisin o
magbubutllg-bullig.
Pag-iwas at Pagsugpo
..,. lwasan ang panghihiram ng suklay, brush, sombrero, tuwalya at lba pang
kagamitan sa ibang tao, lalo no kung may kuto.
19
20
:;;{.:.
....
DENGUE FEVER
.,. Soklt no dolo ng lamol< no kumal<ogat so or ow at noninirahon at
lumalaganop so mga Iugar no may tubig no hindi dumodaloy.
Mga Palatandaan
.,. Lognot
... Motlnding panonal<lt ng l<otawan
Pamumulo at mainit na poklramdam so mota
... Ubo at slpon
.,. Palonoldt ng lolam..man
.,. Pagtotae
... Pantel
.,. Kung 'Dengue Hemorrhagic Fever' - may kasomong
pananaklt ng tiyan at pagsusuka, mapula at maliliit
no pantal sa bolat, at
:>=t;:,.>
Anong Gagawin/Agarang -j_:::-
1JJ> Aged kumunsulto sa doklor. r-
.,. Pumunto sa plnakamolapit no ospitol. _ ,
'
Pag-iwas at Pagsugpo
... Panotilihlng molinis eng kopoflglran sa lahot ng orcs.
"" llopon ang mgo lata, bote at ibo pang mga nakakolat no mga bogey no
mooring pag-itlugan ng lamok kapag naipunon ng tubig .
.,. Palltan ang tublg ng plorera minsan lsang linggo .
.,. Unlsin ang mga lalagyan ng tubig mlnsan isong llnggo at takpon nang
maayos eng mga dram. timbo at lbo pang lpunan ng tublg upong hindi
pamahayan ng lamok .
.,. Tamang pagtalapon ng basura.
::
-
...

.,
HIKA
Sa kit na naglging sonhi ng malngay at mahigpit na paghinga bunga ng
pamamaga ng daanan ng hangin sa baga.
Maaing ataklhln ng hlka kung nakakalanghap ng alikcbok, gas, usok ng
sigarltyo; maaari rin hikaln kung labls na napagod; sa pagpapallt ng klima.
Mga Palatandaan : Banayad na Atake
Panlnlklp ng dlbdlb
Nahlhlrapang humlnga
Animo'y sumisipol kapag humlhlnga
Pag-ubo na mooting walang plema o
mayroong plema
Mga Palatandaan: Malubhang Atake
.,. Nangingltlm ong labl at mga kuko
.,. Hindi makahlga ng lapat
Matinding paged at pagkohapo
Maingay eng paghlnga
Lumulubog na mgo todyang kapag
humlhlnga
Anong Gagawin
Kumunsulta so doldor
Pag-iwas at Pagsugpo
Ala min Ieung ano ong noglglng san hi ng atake at iwason eng mga Ito .
.,. Mag-eherslsyo nang regular upang lumokas ong katowon, baga at puso.
.. Gowing regular ong pog-lnom ng garnet pore so hiko.
21
LAG NAT
... Ang pagtaas ng temperatura ng katawan no higit sa normal na 37.4
sentegrada kung ito'y klnuha sa biblg o 37.9 sentigrada kung lto'y kinuha sa
puwit.
11- Karaniwang nagkakalagnat kung may lmpeksyon o may kapansanan o
pagkawala ng IUbig so katawan.
Mga Palatandaan
11> Pamumula ng mukha, pag-lnlt ng
paklramdam ng balat, malnlt na singaw ng
hinlnga at lba pang lumolabas sa kafawan
....
111> Pananakit ng ulo a1 katawan
Pagpapawls at panglnginlg ng llt"!1tnu.,,.-,rtl\.
... Pagka-uhaw at walang ganang kumaln
... Mobilis no paghinga
Agarang Lunas
Mogpc;ihinga. Pababain af"\g lagnat sa pamamagltan ng pagpunas o
pagpallgo ng malamig no tubig o tubig gripo .
.,. Huwag ba.lutin ng makapal na damit o kumot ang may lag nat.
... ng maraming tubig .
.,. Kunin ang temperatura tuwing ika-4 no or as at blgyon ng go mot no
pampababa ng lagnat kung ang temperatura ay 38.5 sentigrada o mataas
pa.
Kumunsulla.sa doktor kung ang lagna1 ay tumagal ng mahigit sa tatlong araw
o kung ang lagnat ay may kasamang ubo f"\O may plemo, saki! ng tenga o
matinding saldt ng ulo o ng lba pang bahagi ng katawan.
Pag-iwas at Pagsugpo
11> Panatilihin ong kolusugan.
... Uminom ng 6 honggang 8 baso. ng tublg arow-oraw.
22
Mgg
PEPTIC ULCER
., Ito ay lsang kundlsyon ng pagkakaroon ng sugat o ulsera sa tiyan o bahagi
ng mallit no bituka.
Mooring maging sanhi ang impeksyon, pag-lnom ng aspiri na o iba pong
gamot na nakakadulot ng t.Jsera.
Mga Palatandaan
.,. Kung ang ulsera ay malllt lamang, maaaring walang maramdaman .
.,. Pananakit ng sikmura, lalo no sa pagitan ng oras ng pagkaln at sa gabl
kung kailan walang Iaman eng tiyan.
.. Pagl<owala ng gana at pagbaba ng timbang o
pongangayayat kung eng pagkaln ay nagdudulot ng
sakit ng tiyan.
"' Nopapadalos eng k.oin kung eng pagkaln ay
nagdudulot ng ginhawo at naaalls ang saklt ng
sikmure.
"' Madalas ang pegdighey.
"' Pagsusuka kung eng kundlsyon ey malubha o
komplikodo no.
Agarang Lunas
.,. Kumunsulte sa doldor
Pag-iwas at Pagsugpo
lwasen eng pag-lnom ng aspirin a o lbeng gamot no C::::==::::::;J't<:.,...,.
nagpepehapdl ng slkmura lalo no kung waleng loman ang
tlyen o kung gutom.
lwasan eng panlnlgarllyo.
23
24
: .
... :
..
IMPEKSYON NG TENGA
.,.. Ito ay impeksyon ng labas o gitnang bahagl ng tango no maoorlng sanhl
ng dating lmpel<syon ng respiratory tract, paglangoy, paggamlt ng cotton
buds o anumang pagsundot, o pagkapinsalo ng tengo .
.,.. Sakit ay nagmumula sa mukha, llong. lalamunan o biblg.
Mga Palatandaan
.,.. Pamumula at pomomago ng tango
.,.. Togas no nogmumulo so tenga
.,.. Pangangati
.,.. Masakit o maklrot ang loob ng tenga
.,.. Pansamontolang pagkabingl, kung mlnsan ay may ugong sa tenga
... Lognat
Agarang Lunas
.,.. Hoyaang tumagas ang tubig mula sa tango at
punosan.
... Kumunsulta sa doktor kung maging matlndl
ang saklt ng tenga.
Pag-iwas at Pagsugpo
... Gamutin ong impeksyon ng respiratory tract .
.,.. Tuyutng maigi ang tenga pogkalopos
swimming o moligo
.,.. Molngat no linlsln/ollsln ong tutute .
.,.. Huwog magpasok ng onumang
bogay sa loob ng tango
.,.. Kumunsulto sa doktor no aspesyallsta sa
tango kung naplnsala ang tengo o may kakalbong
amoy o togas no nagmumula sa tango
. .. , .... ' ; ( ~
. - ~ 'i< tl\t
SAKIT NG TIYAN
.,. lritasyon ng tiyan o bituka sanhl ng maanghang o mamantikang pagkaln,
hindi regular no pagkaln (kauntl o naporomi), pagkalason (food
poisoning), impek.syon, alak at mga lba pang sustansyang nakakairila sa
liyon at bituka, bLJale at maglng ang bagabag (sfress).
Mga Palatandaan
.. Kirot at saklt ng tlyan .
.,. Pakiromdam no loglng busog .
.,. Madalas no pagdlghay at pag-utot .
.,. Pagsusuko.
Agarang Lunas
.. Uminom ng gamotlaban sa pananakit ng tiyan .
.,. Kumunsulta sa dok:tor para malaman ang tunay no sanhi ng
saklt ng tiyan at ang karampatang hatol at gamot para
Pag-iwas at Pagsugpo
.,. SUndin ang magandang kaugallan sa
pagkain; kumoin ng was1o, sapo! at
tamang orcs
.. Huwag humlga. yumuko, tumingkayad
o magbuhat ng mablgat pogkatopos
kumaln.
.. lwasan ang pagl<alng hindi
modo ling matunaw at mga gamot
no nagdudulot ng hindi
pagkotunow ng pogkain.
25

<II< ''-' :;,. ''

...... _. .. ..... .
SIRANG NGIPIN
..,. Ang pagkasiro ng ngipin oy sanhi ng di-wostong pongangaloga at poglilinls
ng ngipin.
Mga Palatandaan
..,. Pangingilo pog nasosayaran ng molamig o mainl1 no tubig; ng maasim o
matamis no pagkaln
..,. Pananakit kapag ngumunguya o nogsesepilyo
11> May butas ong ngipin
11> Mobohong hininga
..,. Pamomaga ng gilagid at pogkirot ng nglpln
Anong Gagawin/ Agarang Lunas
..,. Umlnom ng gomot para sa kirot.
11> Kumunsulta sa dentista.
26
Pag-iwas at Pagsugpo
..,. Mogsepilyo pogkatopos l<umaln taflong beses so
maghapon. Sepilyuhin poti dUo .
..,. lwosan ang matatamis at mologkit no pogkain.
Mogpolinis ng ngipln sa dentlsta 2 beses sa isang taon.
Gumomif ng 'dental floss' upong maolis Ia hat ang
tlngo.
7. ........
.;:
. L: :::' . .., , -
'
. ":
..... ,
..
__ t, _; :. : . . Y<<<wx: ,_ .
TIGDAS
.. Mobilis makahawang sakit sanhi ng virus
Pangkaranlwong sakit ng bate; maori ring makuha ng matando
.. Unong pagkokasakit oy proteksyon no sa hobong buhay
Mga Palatandaan
.. Motoas no lognot
.. Pantel sa balot
.. Pomumula ng malo
.. Sipon
.. Tumutulong ilong
..
Anong Gagawin!Agarang Lunas
, I
.. Monatlli sa bahay ng !sang l!nggo pogkowola ng pantal.
.. Uminom ng maraming tubig.
.. Magpunos ng maligomgom no tubig hanggong bumaba ang lognot.
.. Kurrunsulto sa dokfor.
Pag-iwas at Pagsugpo
.. Pabolcunohan ang bote laban sa 1igdas sa edod 9-24 buwon.
27
TUBERCULOSIS o TB
~ Saklt no modeling makahawa.
~ Madalas ang naapektuhan ay ang bago.
~ Kumakalat sa pamamagitan ng tilamsik ng laway no may delong mikrobyo .
.,. Modeling talaban ng tuberculosis ay eng mga Ioong mahihina ang
resislensyo tulad ng mga may-edod no, beta. taong may ibang sakit sa
katawan tutod ng diabetes, AIDS.
Mga Palatandaan
~ Sinat sa hapon
.,. Ubong tumatagal ng 2 linggo o mahlgit pa, no mooring moyroon o
wolong plema.
~ May bohld ng dugo eng plemo.
~ Pananakit ng dibdib at ng likod no nagtatagol ng isong
buwan o mahigit po .
.,. Pamamawis lalo no sa gobi.
_. Pogkowolo ng gena sa pagk.ain at
unti-unting pomamayat .
.,. Pangongopos ng hininga.
~ Panghihina at pagkapogod .
.,. Pogkakaroon ng kulane sa leeg.
A n o n ~ Gagawin/Agarang Lunas
.,. Kumunsullo so doktor.
~ Sunding mabutl ong tagubilin ng doktor sa pog-inom ng
gamot.
.,. Kumain ng masustonsyang pagkoin.
.... Pangalagaan eng k.atawan at kalusugan.
Pag-iwas at Pagsugpo
28
.,. Pabakunahon ng BCG ang bata pagkapanganak. Ulitin eng bakuna sa
edad no labindalawa o loblng-anlm no taon (booster dose) .
.,. Pabakunahan ong lahat ng kasombahay ng pasyenteng may tuberculosis.
UBO
Biglang labas ng hangin mula sa baga kapag may bumara o na-irita ang
daanan ng hininga (haL alil<abok, plema, usok., pagkain, allergy, impeksyon).
Mga Palatandaan
11> Nangangati o masakit no lalamunan
11> Pag-ubo na mooring maging matindi at sunod-sunod
Mooring may kasabay na pananakit ng tiyan
Agarang Lunas
,. Umlnom ng maraming tubig.
... Magpasingaw sa palayok na may kumukulong
tubig.
Ill> Magmumog ng maligamgam no tubig.
11> Laging isinga ang plema.
"' Kumunsulta sa doktor kung ang ubo ay tumitlndl
at nagtagal ng mahlglt sa 7 araw.
Pag-iwas at Pagsugpo
11> Panalilihing malusog ang katawan; kumain ng balanseng
pagkain at mag-ehersisyo ng regular.
11> lwasan ang mga bagay na mal<apagsisimula ng atake ng
pag-ubo.
29
~ > . ~ ; (.
; ~ . ~ . :...<
BUNGANG ARAW
.,.. Hindi nokapipinsala ngunit napakol<ating bullig sa balat sanhi ng barado at
namamagang daanan ng pawls
.,.. Kalimflang lumilitaw sa tag-inil
Mga Palatandaan
.,.. Mallllit no butlig sa mga bahagl ng katawan no pinag-lipunan ng pawls,
tulad ng nco, leeg, kili -klli. dibdlb at baywang
.. Pongangati
.. Pomumula at katamtamang pamamaga ng apelctadong balat
Agarang Lunas
.,. Lagyan ng lotion o pampahld laban sa katl.
.. lwasan eng inlt at pogpapawis.
Pag-iwas at Pagsugpo
.. Gumamit ng malutuwang, maninipis at hlndllnolmirol
no demit.
.. lwasan ang mainit at rna-craw no Iugar.
.. Mallgo nang malimlt.
30
BUN I
.- lmpel<syon ng bola! na lubhang nakal<ahawa.
Mga Palatandaan
,.. Ngangalisl<is, namumulang bilugang pantal no ang sentro ay namumutl at
ang gilid ay nal<aalsa
,.. Matlndlng pangangatl
,.. lmpel<syon ng an it na nagbubunga ng bilog-bilog
na pangangalba ng anit
,.. lmpel<syon ng kuko na naglglng sanhi ng pangangapal,
pangingitim at pagtuklap ng l<uko
Agarang Lunas
Lagyan ang bahagi ng katawan na may
impeksyon ng crema, pulbo o lotion na
gamot sa buni.
,.. lwasang l<amutin ang apel<tadong Iugar .
.,.. Kumunsul1a sa dol<tor.
Pag-:iwas at Pagsugpo
... Jwasan ang madll<it sa taong may buni.
,.. Huwag gamilin ang mga kagamltan ng taong may bun!.
.- Pamalagiing malinis ang kafawan.
31
32
EKSEMA
..
.,-,. ;, .
.. >
/Ill.,.';-. X
... Kati sa balat no nagiging mapupulang pantal no karaniwang nakikita sa
leeg, kamay, mga gilit ng braso, binti at hita
,.. Paulit-ulit
... Kalimitan ay may kaugnay no allergy sa pamilya, tulad ng hika at allergy sa
balat
Mga Palatandaan
.,. Pamamaga at pamumulo
... Pangangali
Pananakitatpanghahapd
Pagbubullig-butlig, o kayo naman ay panunuyo ng balat
... Nangangaliskls at pangangapal ng bola!
Agarang Lunas
... lwasan ang pagkakamot ng apektadong
bola! .
11> Lagyan ng 'lotion' ang balat upang maiwasan
ang panunuyo.
1> Umlnom ng gomot para sa 'allergy'.
11> Lagyan ng 'ointment' ang apektadong bola!
kung nanunuyo, at crema naman kung
nagtutubig.
... Kumunsulta sa doktor.
Pag-iwas at Pagsugpo
Alamin at twasan ang mga bagay no nagiglng
sanhi ng 'allergy' o nagdudulof ng iritasyon sa
bola!.
' , .. -e.
.. ,
.. ;

GALISASO
"' lmpeksyon ng balat na dulot ng kagat (bile) na maaaring malipat ng taong
may galis-aso sa ibang tao sa pagdirikit ng kanilang balat
"' Maaaring mahawahan ang buong pamilya
Mga Palatandaan
.,. Pagkakaroon ng singaw sa pagitan ng mga dalirl, sa may pulsuhan, sa
singit, kili-kili, puwit, sil<o
"' Matinding pangangati, lalo na sa gabt
"' Nagkakasugat-sugat ng dahll sa dl-maplgllang pagl<amot ng balat
Agarang Lunas
"' Lagyan ng pomahld ng balat (lotion) laban sa
galis-aso ong buong katawan, mula leeg
hanggang talampakan. at iwan sa
magdamag.
"' Bago labhan ang mga demit at kagamitan ng
pasyente. buhusan muna ng lcumukulong tubig.
"' Kumunsulta sa doktor.
Pag-iwas at Pagsugpo
"' lwasang madikit sa taong may galis-aso.
"' Huwag manghlram ng demit, tuwalya, mga
gamit sa pagtulog at mga iba pang gamit sa
katawan.
"' Kallangang gamutin ng sabay-sabay ang lahat
ng miyembro ng pamilya.
33
.34
Pangunahlng Lunas (First Aid}
para sa
Pangkaranlwang Plnsala
Ang pangunahing lunas ay ibinibigay sa isang
napinsala o maysakit bago dumating ang tulong ng isang
propesyonal na nanggagamot. Ang kaalaman sa
pangunahing lunas ay makapagliligtas ng buhay sa loob at
labas ng tahanan .
BIBIG-sA-BIBIGNAPAGHINGA
Bibig-sa-bibig-na-paghinga sa pamamagitan ng pagbubuga ng hangin
sa bibig ng isang tao.
MgaHakbang
lhiga ang tao
langat nang kaunti ang ulo so pamamagitan ng poglalagay ng kamay
sa batok at noo ng isa pang kamay (blnubul<san nito ang daanan ng
hangln).
Alisin ang kamay sa batol< at angatln ang baba (ltlnataas nito ang dlla).
Kapag hindi pa ito huminga, itagilld ang ulo at alison ng bora sa loob ng
blblg sa pomamagltan ng dalawang datiri.
Siguruhing nakaangat no mabuti ang uto at baba upang pamatogllng
nokobukas ang daanan ng hangin. Plndutln ng mga dallrl ong llong
upang sumara.
Mobilis no bugahan ng hangin (nang bibig-sa-bibig) nang apot na beses
at tsekin ang pulso sa leeg (kung bata, parehong sarahan ang blblg at
ilong).
Bantayan ang pagbaba ng dibdib. Ulitin ang ginagawang pagbuga ng
hangln ngunit marahan lamang ngayon tuwing 3-4 no segundo (kung
bola, higit no marahang pagbugo ng hangin tuwlng 2-3 segundo).
~ Kung hindi posible ang artlplsyot no pagbuga ng hangin sa bibig, sa
llong iyon gawin habang nakatakip naman ang blblg.
35
BALl
Siguroduhin no wolang bare sa daanan ng hangin (respiratory) eng
36
pasyente.
Luwagon ang demit.
Huwag galawln ang blldlma kung hindi kallangan.
Gamutln muna ang olin mang pagdurugo, pogl<awalang-maloy-tao o hirap
no paghinga, bogo gamutln ang bali.
Bigyan ng kung eng biktima ay walang
malay at hindi humlhlnga.
Huwag galawln eng bali para malwasan eng sakit at paglala nito.
Takpan ang bali ng malinls no tela o demit.
Kung nagdurugo, gumamit ng malinls no tela at dilnan ang sugat hanggang
tumigll ang pagdurugo, lagyan ng mahigpit no benda ang sugat para
mabawasan ang daloy ng dugo.
Huwag galawin ang bali:
Gumamit ng pirasong kahoy, k.arton, o tinuping diaryo o unan para
magbigoy ng suporta sa bali.
lwasong golowin ang kasu-kasuan sa taos at llallm ng bali.
Dalhin eng tao sa ospita1.
HIWA, KALMOT AT IBA PANG SUGAT
~ Hugasan nang maigl ng sabon at tubig.
~ Alisin \ahat ng dumi.
Hindi dapat deretsong lagyan ng alcohol, tincture of iodine, merthiolate ang
bukas no sugat.
~ Takpan ang sugat ng mallnls o lsterlllsadong gasa or benda.
Pumunta sa doktor Ieung may lmpeksiyon ang sugat.
37
38
MGAKAGAT
I<AGAT NG HAYOP
Agarang Lunas
Agad no hugasong mabuti ng tubig ang sugat para maalis ang
!away ng hayop.
to Linising mabull ang sugat ng maramlng sobon at tublg sa Joob ng limang
minuto.
Alisin ang umusling Iaman para malwasan ang impeksyon.
... lagyan ng antisepto (1 0% povidone iodine).
... Huwag takpon ang sugat.
Tumawag kaagad ng doktor.
KAGAT NG INSEKTO
Agarang Lunas
Hugasan ang l<inagat na bahagi ng sobon at tubig, alcohol, sul<a o katas
ng lemon o kalamansi.
,. Maaarl ring pahiran ng bawang ang may l<agat na Juga.
Kung ang l<agat ay nasa braso o bintl. talian ng tourniquet eng parteng
nasa taos ng kagat.
Kung mayroong yelo, lagyan at balutln ng yelo eng paligid ng kagat.
Pagkatapos hugasan, !agyan ng lotion o krema.
Puwedeng bigyan ng gamot laban sa kall.
Kung matlndi ang l<ati at kagat, kumunsulta sa dol<tor.
NABULUNAN/PAGBARA NG LALAMUNAN
~ Kung beta ang nal<alulon ng pagl<ain o isang bogey, paubuhin upang
lumabas ito,
~ 0 kayo, hawakan ang bola ng pataob sa lyong braso o binti, ibaba ang
ulo at alisln ng mga dallri ang bora sa lalamunan at hilahin palabas ang
dila.
~ Kung ang blkfima ay may edad no, pahigain siya ng patagllid no mas
mababa ang ulo sa kanyang tiyan, o kayo pasandalin habang nakaupo
sa silya, mas mababa ang ulo sa !!yon. Alisin ng mga dallri ang bora sa
lalamunan a1 hilahin ang dila.
~ Macari ring hawakan sa tiyan, pana1111hing nal<aboba
ang ulo, taplkln nang molakas ng mgo apat no bases
ng gllid ng kamay ang dalawang balil<at.
Kung wolo nang bora ang lolomunan,
pagpohingahin ong bikfima sa isong
komportableng posisyon at pasipsiping
malimit ng tublg.
~ Kung nahihirapang humlnga
pagkatapos moans ang bora gawln
ong bibig-sa-bibig-no-paghlngo. ~
.39
PAGDURUGO
Agarang Lunas
.. Kung ang apektado oy ong broso o binti, at walang bali sa buto, itaas ong
broso o binti .
.,. Diinan ang rugat ng molinls no goso o dressing o damif hanggong fumigil
ang daloy ng dugo.
Lagyan ng mahigplt no bendo ong sugat .
.,. Kung ang gosa o dressing ay basa no ng dugo, l<umuho ng bogong gasa at
idiin ito sa ibabaw ng dating dressing .
.,. Kung hindi po rin tumigil ong pagdurugo, itoos ang nosugatang porte at
dlinon ong artery o doluyan ng dugo habang inililipat ang pasyente sa
isang health center upong malingnon itong mabuti.
... Upang maiwasan ang impei<Siyon, huwag hawal<on ng moruming kamay
ang sugot .
40
PAGDURUGO NG ILONG
"' Paupuin ang tao so sllya ng nakatungo ng l<aunti ang ulo; pindutin ang
dalawang butas ng ilong ng mga labinlimang minulo
.. Luwogan ang ano mang masiklp no pananomit so may leeg
.,. lpadura ang dugo no nanggagallng sa llong
"' Allsin nang dahon-dahon ang pagpisil ng ilong. Kung ang pagdurugo oy
tumigil no. panatilihing nakaupo at huwag sisinga sa loeb ng tatlong eras
"' Kung magpatuloy ang pagdurugo, o may pamumutlc, dalhln sa doldor
41
42
PAGKAGULAT /PAGKAWALA NG MALAY
11> Pahlgaln ang tao na ang ulo ay mas mababa sa pea .
.,.. Kung mayroong pinsala sa ulo o sa dlbdib, at nahihirapang humiga, ltaas
ang ulo at balikat ng sampung pulgada no mas mataas sa pea.
~ ~ > luwagan ang damit .
.,.. Balutin siya ng blanket o kumot.
.,.. Panatagin ang kanyang kalooban at pelok.asin ang kanyang loob .
.,.. Basaln ng tubig eng k.anyang mgo lobi kung siyo oy nouuhow; huwog
bibigyon ng anumang lnumin o pogkoin .
.,.. lwosan ang di-kinokallngang paggolow .
.,.. Oolhin sa ospitol. kung mooori isakoy sa ambulanslya.
)
.. ~ ~
........... @
---
--
--------
1, L-- - ~ - - - - - - - - -
'0 ___ _
PAGKAHILO/PAGHIMATAY
.,. Kung nahlhilo lamang, paupuin kcagad.
... Seguruhlng mal<ahihinga nang mcbuti. Luwagan ang demit sa may leeg
at baywang para makahinga ng maigi at lbaba ang ulo sa may tuhod.
"' Kung hinimatay na, ang paa ay depot na mas mataas sa ulo upang
modeling makadaloy ang dugo sa ulo .
.,. ltaas eng blntl sa !sang upuan o ano mang bogey.
"' Buksan eng bintana upang makasagap ng sariwang hangin; kung siya ay
nasa labas ng bchay, iwcsan eng sikat ng c raw.
"' Ang pagbabalik ng malay cy depot no mobilis at kumpleto.
"' SUriin muli sa maaarlng l<apansanan kung nahulog.
"' Kung tumama eng ulo dahll
sa pagkahulog o
pagkatumba no nogi ng
dohilan ng pogl<asugat,
pumunta kaagad so dol<tor.
4.3
PAGKALASON
.,. Kung ang blktlma ay gising o may malay, at hindi alam kung ano ang
nakalason at ang pang-kontra dlto, bigyan ang biklima ng dalawang baso
ng galas o tubig para labnawan ang lason sa 11yan (lsang base kung ang
bola ay wala pang llmang l oon) .
.,. Kung nasunog ang lobi, bibig o dila, huwag pasUI<ahin. Bagkus, blgyan ng
dalawang baso ng galas o lubig (lsang baso kung ang bola ay wala pang
llmang taon) .
.,. Para sa lbang Jason, pasukahln ang bildlma sa pamamagllan ng paglagay
ng dallrl sa konyang loiamunan. Pagkatopos sumuka, blgyan ng allnman sa
sumusunod: gatos no may sarl wang lllog, arlna no may tublg o dinurog no
ttnopay, tsaa o milk of magnesia .
.,. llagay ang mga mapanganlb no kemikal sa lsang Iugar no hind maaabot
ng bala at huwag sa bote ng soNdrinks para huwag mapagkamalan.
RED TIDE POISONING
44
gkain ng konlaminadong lamang-dagal tulad ng tahong,
, holaon ay nagdudulot ng:
.- Pamamanhld ng mukha o
bibig
.. Pagkahilo
.. Tumutusok no paklramdam,
pamamanhld ng kamay at paa
11> Panghlhlna
.,. Mobilis no pulse
.,. Hirap sa pagsasaUta o paglulon
Darhln k.aagad ang bikllma sa ospitol.
PASO
.,. lbabad l<aagad ang nasunog no balat sa tublg no malamig o lagyan
ng damit o telang blnosa sa malamig no tubig.
"' lpagpotuloy Ito hanggong mawala ong sal<it.
.. Logyon ng "burn ointment" kung mayroon.
PASO NA MAY PALTOS
.. Huwog sundulin o pililing bul<san o poputu!<in .
.,. Kung pumutok no ang paltos, hugo san ong bolot ng sobon at tublg o
plnol<ulong tubig at asin o liang potok ng iodine no hlnolo so wolong
baso ng maligomgom no pinokulong lubig.
.. Gumamit ng moluwog no benda para maiwosan ong pogdopo ng
insel<to at olikobol<.
"' Kung moyroong impeksyon, hugoson ng olinman sa solusyong
nabanggit no at dampion ng telang lblnabod so moligamgom no
lsterlsadong tubig no may asln ng 3 o hlgif no beses sa isong araw.
MALALIM NA PASO
.. Alisin o gupitin ang damit sa nasunog no part e ng
l<atawan. Huwog ollsin oog doi'TVt no nakodil<it so
sunog no parte .
.,.. Bosaln ang nasunog no parte so pamamogiton
ng malinis no gosa o dressing no ibinobod
sa anumong solusyong nobangglt .
.,.. Takpan ang nasunog no parte ng
islerilisodo o malinis no lela o
gaso.
45
46
+ ~
.. Gng .Pinsclfa
" ' ~ , ' ~
PI GSA
Agarang Lunas
.. lbabad sa maligamgam no 1ubig ang isang piraso ng demit o pamunas at
ilagay ito sa plgsa ng maramlrlg ulit sa isang craw .
.,. Pabayaang pumutok ong pigsa upang lumabas ang nona.
.. Pohiran ang nona ng malinis na goso no lblnobod sa solusyon
(plnakuluang 1 pint no 1ubig no may kosomong I song kutsaritang osln) .
.,. Pumunta sa dok1or:
kung moloplt ong plgsa sa mota o ilong.
kopog hlndllumobos ang nona.
kapag ang kuloni oy nomoga.
kung may logno1.
<t J .. 1 * .
...#": .. " ... ... 'it
.. ' .. ..
PILAY
ltaas ang napinsalang kasu-kasuan sa isang komportabl eng posisyon.
Lagyan kaagad ng yelo o "cold compress" ng dalawampu hanggang
tatlumpong minuto para mabawasan ang sakit at pamamaga.
Lagyan ng "warm compress sa mga sumusunod na araw hanggang
mawala ang pamamcgc .
.,.. lpahinga ang pllay sa loob ng isang linggo.
"' Balutln ng mallnls na benda eng napilayang parte.
lpa x-ray kung hindi naaalis ang saklt at pamomaga.
47
AKAPU LCO - Para so poggomot ng golis-oso, alipungo, buni. an-an
Pag/whanda
- Magdikdik ng sapot no daml ng sariwong dohon. (Gumomit !among ng mogulang at
malusog no dohon)
- Para sa mga Ioong may allergy mag honda ng dekoksyon sa pomomagilan ng
pagpapai<Uio ng dinikdik no dahOn so 2 basong tubig sa loob ng 15 minuto.
Paggamil
- Pogl<atapO$ maligo, ipahid ang del<oksyon sa apel<ladong bola! 1-2 beses sa lsang oraw.
AMPALAYA - Para sa paggomot ng diabetes mell itus
Paghahanda
- Hugasan ang mga dohon. Pakuluan sa mahlnang opoy ang 1 bosong dahon sa 2
basong tublg so loob ng 15 minuto. Huwag tal<pan ang kaserola. Palomigin at salaln.
(Gomitin !among ong murong dohon)
Paggamit
- Hotiin so tatlong bahagi at inurn in ang bawa1 bohagi ng dekoksyon 30 minuto bogo
kuma in o tallong beses sa isong a raw.
- Ang murong dohon ay maaoring posingawan at kainin. (1/2 boso ng pinasingowang
dohon 2 beses so isang arow).
BAYA BAS - Panghugas so sugot, namamagang gilagid, impeksiyon sa bibig at sirang
ngipin.
Paglwlwnd<l
- Hugasan ang mga dahon at dll<dlkln. Pakuluon sa mahlnang apoy ong 2 basong dinikdlk
no dahon sa 5 basong tubig so loeb ng 15 mlnuto. Huwog takpan ong kaserolo.
(Gumamit lamong ng murang dahOn galing so "native no puno ng boyabos.
Paggamit
- Para sa sugot, gomitin ong dekoksyon bilong panghugos ng sugat. Gowin ito 2 beses so
isang araw .
. Para sa so kit ng ngipin, namamagang gilagld at lmpeksiyon sa bibig. gomitin ang
dekoksyon no pangmumog.
BAWAN G Porrpabobo ng kolesterol
Paglwha11da
-lgisa (so konti o warang manlike) o
-lihow o
-lbabod ang bowang sa suka sa loob ng 30 minuto o so molnil na tub!g sa loob ng 5 minuto.
l'aggamit
48
- Kumaln ng 2 bUiil ng boWang tuwing pagl<atapos kumoin. (Siguraduhing laglng may Iamon
ong sikmuro bago kuma in ng bawong).
.' <r.'jlj. ...
;;.
.... .... ,.. ..
: ....
, .i
LAG UN 01 - Para sa paggamot ng ubo, hlka at lag nat
Paghahanda
Hugasan ang mga dohon at dlkdildn. ?okuluon sa mahlnang apoy ang kinakallangan
dahon sa 2 basong tublg sa loob ng 15 minuto. Huwag takpan ang kaserolo. Palamlgln
atsalain.
Paggamit
Edad
Matanda
7-12 taon
2-6 taon
Kailangang dami 11g dahon
Sarlwa Tuyo
6 kutsara 4 kutsara
5 kutsara 2 kUtsara
1 112 kutsara 1kutsara
- Para sa ubo at hike. Hatiin ong dekoksyon sa tatlong bahagi. lnumln ang bawat bahagi
sa umaga, tanghali at gabi.
Para so lagnat. lnumin ang bowat lkaflong bohagi tuwing makollpas ong apat no oras.
*Babalo: Huwog gumamit ng tagundl no merong 1 3 dahon sa !sang tangkay
N IYUG-N IYUGAN - Para sa paggamot ng bUioting askoris
Paghahanda
Gumamit !among ng butong magulang, tuyo at kabubukas pa lomang no bungo.
Paggamit
Edad
Matcnda
9-12 taon
6-8 taon
3-Staon
Kailaugtmg buto
8-10
6-7
5-6
4-5
Koinin ong mga buto 2 orcs pogkotapos kumain ng hapunan. Kung wolang biso so
unong paggamit, uiilin ang porehong dosls pagkaraon ng lsong linggo.
- May t<onting masamang epekto no moaarfng maromdoman gaya ng pagsisinok,
pogtotoe at pogsokil ng tiyon.
SAM BONG - ?oro so poggomot ng monas, pompotunow ,ng bato
Paghahanda
Hugason ong mga dohon at todtorin. ?okuluan sa mahinang apoy ang kinokoilangang
dami ng dahon so 2 boso ng tubig sa loeb ng 15 minuto. Poiomigin at solo in
Paggamit
Edad
Matanda
7-12foon
Kailangang dami ng tinadtad na dahon
Sar/Wo Tuyo
6 kutsara 4 kutsara
3 kutsara 2 kutsara
Hollin ong dekdcSyon so 3 bahagl. lnumin eng bawat bahagi so umaga, tangholi at gobl.
49
TSAA N G G u BAT, - para sa paggamot ng sa kif ng tiyan
Paglrahanda
- Hugosan ong mgo dohon at tadtarin. Pakuluon so mohinong apoy ong klnakailangang
dami ng dohon sa 2 boso ng tubig so loob ng 15 mlnuto. Huwag tokpan ong kaserola .
Palomigin at sarain
Edad
Matanda
7-12 loon
Kailangang dami ng tliwdtad na dahon
Sarlwa
4 kutsara
2 kutsara
Tuyo
3 kutsora
1 1/2 kutsara
Paggamit
- Hotlln ang dekoksyon sa 2 bahagl. lnumin ong bowot bahagi tuwing iko-4 no oras
- no ay puwede ring gamiting pongmumog para sa pagpapatlbay ng ngipin.
U LAS 1 MAN G BAT 0 - Pampababa ng uric acid" sa dugo (rayuma, gout}
Paghahauda
- Dekoksyon. Hugasan ang mgo dohon. Pokuluon sa mahinong apoy ang 1 '/2
sariwang dahon sa 2 baso ng tubig sa loob ng 15 minuto. Huwag takpan ong l<aserola.
Palamigin at sa lain.
- Salad. Hugasan ang mga dahon. Maghanda ng 1 V2 baso ng sarlwang dahon.
Paggamil
- Hatiin ang dekoksyon sa 3 bahogi. lnumin ang bawat bahagi sa umaga, tanghall. at
gobi.
YE R B A BUENA - para sa paggomot ng saki! ng kola won
50
Paghnhanda
- Hugasan ang mga dahon ot tadtarin. Pakuluan sa mohinang apoy ong kaHangang
dami ng dahOn so 2 basong tubig so loob ng 15 minuto. Huwag tokpon ang k.oserola.
Polomigin at saloin.
Paggamil
Edad
Malan do
7-12 taon
Kailangang dam/ ng rinadtad na dahon
Sariwa Tuyo
6 kul$ara 4 kutsaro
3 kutsara 2 kutsaro
- Haliin ang dekoksyon sa 3 bahogi. lnumin ang baWat bahogl sa umaga, tanghali at gabi.
- Dikdikin ang soriwang dohon at ipohid so apektadong bahagi ng katawan.