Felicilda Ma Thesis Final

ANG MGA POLITIKAL NA IDEOLOHIYANG
PUMAPALOOB SA MGA NOBELA NI F. SIONIL JOSE
Isang tesis na ihinarap sa

Departamento ng Filipino
Kolehiyo ng Malayang Sining
Pamantasang De La Salle
Bilang bahagi ng kahilingan sa programang

Masterado sa Sining sa Araling Filipino
Ni
Joshua Mariz B. Felicilda
Disyembre 2017
1
TALAAN NG NILALAMAN
KABANATA I: PAGLALAHAD NG SULIRANIN....................................................6

PANIMULA ...........................................................................................................6
PAGLALAHAD NG SULIRANIN ......................................................................... 11
KAHALAGAHAN NG PAG-AARAL..................................................................... 12
SAKLAW AT LIMITASYON ................................................................................ 14
DALOY NG TESIS ............................................................................................. 16
DEPINISYON NG MAHAHALAGANG TERMINO .............................................. 21
KABANATA II: REBYU NG MGA KAUGNAY NA LITERATURA ....................... 24

MGA PAG-AARAL NA TUMATALAKAY SA PANITIKANG PILIPINAS .............. 24
MGA LITERATURA TUNGKOL SA MGA OBRA NI JOSE ................................. 35
MGA PAG-AARAL NA TUMATALAKAY SA PAGSUSURI NG TEKSTO ........... 48
MGA IMPORTANTENG PANAYAM KAY F. SIONIL JOSE ............................... 52
KABANATA III: METODOLOHIYA ....................................................................... 61

PAGBALIK-TANAW SA TEORYA NI SLOMP .................................................... 61
ANG MGA MODIPIKASYON NI DEMETERIO ................................................... 63
MGA TEKSTO NG PAG-AARAL ........................................................................ 67
TEKSTWAL NA PAGSUSURI AYON SA MODIPIKADONG SPEKTRUM NI
DEMETERIO ...................................................................................................... 70
KONSEPTWAL NA BALANGKAS ...................................................................... 72
2
KABANATA IV: ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.
SIONIL JOSE BAGO ANG BATAS MILITAR ....................................................... 73
ANG NOBELANG TREE .................................................................................... 76
Paninindigan ng Nobela tungkol sa Kasalukuyan at Pagbabago .................... 77
Pagpapahalaga ng Nobela sa Indibidwal at Estado........................................ 78
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Tree....................... 80
ANG NOBELANG THE PRETENDERS ............................................................. 81
Pagpapahalaga ng Nobela sa Indibidwal at Estado ........................................ 83
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang The Pretenders .... 85
PAGLALAGOM .................................................................................................. 86
KABANATA V: ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.

SIONIL JOSE NOONG BATAS MILITAR ............................................................. 91
ANG NOBELANG MY BROTHER, MY EXECUTIONER .................................... 94
Pagpapahalaga ng Nobela sa Indibidwal at Estado ........................................ 97
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang My Brother My
Executioner ..................................................................................................... 98
ANG NOBELANG MASS ................................................................................... 99
Paninindigan ng Nobela tungkol sa Kasalukuyan at Pagbabago .................. 100
Pagpapahalaga ng Nobela sa Indibidwal at Estado ...................................... 102
Ang Ideyolohiyang Politikal na ...................................................................... 103
Nakapaloob sa Nobelang Mass .................................................................... 103
ANG NOBELANG POON ................................................................................. 104
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Poon................... 108
PAGLALAGOM ................................................................................................ 109
3
KABANATA VI: ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.
SIONIL JOSE BAGO SA PANAHON NG REBOLUSYON SA EDSA ................ 117
ANG NOBELANG ERMITA (1988) ................................................................... 120
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Ermita................. 124
ANG NOBELANG GAGAMBA (1991) .............................................................. 125
Paninindigan sa Kasalukuyan at Pagbabago ............................................... 126
Pagpapahalaga sa Indibidwal o Estado ........................................................ 127
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Gagamba ........... 129
ANG NOBELANG VIAJERO (1993) ................................................................. 130
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Viajero ................ 135
ANG NOBELANG SIN (1994) .......................................................................... 136
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Sin ...................... 141
PAGLALAGOM ................................................................................................ 142
KABANATA VII: ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.

SIONIL JOSE SA PANAHON NG PAGIGING PAMBANSANG ALAGAD NG
SINING ................................................................................................................ 148
ANG NOBELANG BEN SINGKOL (2001) ........................................................ 149
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Ben Singkol ........ 154
ANG NOBELANG SHERDS (2007) ................................................................. 155
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Sherds................ 160
4
ANG NOBELANG VIBORA! (2007) .................................................................. 161
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Vibora!................ 166
ANG NOBELANG THE FEET OF JUAN BACNANG (2011) ............................ 167
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang The Feet of Juan
Bacnang ....................................................................................................... 172
PAGLALAGOM ................................................................................................ 173
KABANATA VIII: KONGKLUSYON .................................................................... 179

Paghahambing sa Politikal na Ideolohiya ng mga Nobela ni Jose ................... 179
Kongklusyon ..................................................................................................... 190
Rekomendasyon .............................................................................................. 195
BIBLIOGRAPIYA ................................................................................................ 197

Pangunahing Sanggunian ................................................................................ 197
Sekondaryong Sanggunian .............................................................................. 198
APENDIKS: Transkrip ng Panayam kay F. Sionil Jose (2017) ........................... 200
5
KABANATA I:
PAGLALAHAD NG SULIRANIN
PANIMULA
Si Francisco Sionil Jose (3 Disyembre, 1924— ) ang isa sa pinaka-tanyag na
manunulat sa Panitikang Pilipino sa wikang Ingles. Kritikal na kinikilala ang mga
akda niya dahil sa marahas na realismo ng mga ito na nagsilbing komentaryo sa
lipunang Pilipino. Mayaman ang mga akda ni Jose sa historikal, politikal at
panlipunang tema. Pumapabilang siya sa panahon ng panitikang mayaman sa
politikal na adyenda. Sinabi ng batikang kritiko na si Isagani Cruz (1996), na ang
Panitikang Filipino ang isa sa pinakamayamang literatura sa mundo. Isang malawak
na koleksyon ito ng literaturang binubuo ng pre-Kolonyal at Kolonyal na
impluwensya. Mula sa mga mananakop natin, minana natin ang wika, estilo at porma
ng panitikang Kastila at Amerikano, habang taglay pa din ang awtentikong maka-
Pilipinong diwa. Ani Bienvenido Lumbera, ang Panitikang Pambansa ay binubuo ng
mga akda ng awtor na aktibong pumapabilang sa adhikain ng bansa. (Writing the
Nation, 153). Aniya’y ito ang politikal na karakter ng paglikha ng akda. Ang politikal
na karakter ng ating panitikan ay nakaugat sa ating Kolonyal na nakaraan at ang
pagnanais nating takasan ito upang makabuo ng sariling pagkakilanlan na hiwalay
6
sa gahum ng dayuhan. Aniya: “Ang akdang pampanitikan ay ‘pambansa’ kung
mahahango sa akda ang pagkilala, bagamat hindi laging pakikiisa, sa naging
kasaysayan ng sambayanang Filipino, sa mga institusyong kumakatawan sa
Republika ng Pilipinas, at sa kulturang ibinunga ng naging pag-unlad ng lipunang
kinabibilangan ng awtor.” (159) Naging agresibo at aktibo ang mga intelektwal at
manunulat na isulong at tuklasin ang Nasyonalismo sa kanilang mga sulatin at
adhikain. Ani Lumbera, sa kalagitnaan ng dekada 60 ay laganap ang kilusang
makabayan at pakikibaka: “Matuling kumalat sa kalunsuran ang kilusang
makabayan at nagsimula itong maging militanteng pakikibaka para sa pambansang
pagpapalaya at demokratikong pagpapalakas sa masang Filipino.” (168).
Tinatalakay sa panahong ito ang mga tanong ukol sa kung anong wika ang
nararapat gamitin, ano ang ambag ng akda sa pakikibaka, at para kanino sumusulat
ang awtor. (168). Ani F. Sionil Jose sa isang panayam na isinagawa ng mananaliksik
(Jose 2017), una niyang napagtanto ang halaga ng rebolusyon sa gitna ng dekada
60. Sa maagang bahagi ng karera niya, inaamin niyang malaki ang simpatya niya
sa mga adhikain ng mga makakaliwang grupo at mga indibidwal gaya ni Luis Taruc,
Amado Hernandez, Guillermo Capadocia, atbp. Kaya naman sa kanyang mga akda,
hindi nawawala ang paninindigan niya sa halaga ng rebolusyon bilang isa sa
maaaring solusyon sa pagbabago. Wika niya, karamihan sa henerasyon niya ng
Post-war Filipino writers ay binubuo ng mga makakaliwang adhikain. Ang
komunismo aniya ay ang opyo ng intelektuwal: “May kasabihan nga noon na
7
‘communism is the opium of intellectuals,’ like ‘religion is the opium of the masses.’
So, that kind of intellectualism was also an attraction. And then the other of course,
like me, part of the background, is the situation of the oppressed, as well as the
climate also.” (Jose, 2017). Naniniwala siya sa Marxistang konsepto ng rebolusyon
na “the transfer of power from the oppressor to the oppressed.” Halos katulad ito ng
paninindigan ng mga makakaliwang organisasyon sa panahon ni Jose, ngunit doon
na nagtatapos ang kanilang pagkakatulad. Hindi kailanman kinilala ni Jose ang sarili
niya bilang komunista. Ni ang paninindigan niya sa halaga ng rebolusyon, iginigiit
niya, ay hindi naimpluwensyahan ng mga komunistang grupo.
Hindi matatanggal ang makakaliwang mga tema na kung minsa’y dahilan kaya
napagkakamalan siyang komunista. Ang pagiging politikal at, higit pa dito, ang
pagkiling sa rebolusyon ng mga mahihirap, ay mahalagang paksa ng kanyang mga
nobelang nakakuha ng pansin ng mananaliksik. Ayon sa batikang kritiko na si
Isagani Cruz, sa kanyang sanaysay tungkol sa nobelang Pilipino na nailathala sa
Encyclopedia of the Novel, na mayroong apat na tradisyon ang nobela sa Pilipinas:
romantiko, didaktiko, realismo, at radikal (Cruz 1998). Kahit lantarang ipinapahayag
ni Jose sa ilang pakikipanayam sa kanya at sa ilan niyang sanaysay na minsan na
siyang kumiling sa komunismo at na patuloy siyang sumusuporta sa landas ng
rebolusyon bilang isang paraan ng pagbabago, naniniwala si Cruz na sa tradisyong
realismo pa rin nakaugat at umiinog ang mga nobela ni Jose (Cruz 2011, 1163).
Tatlo sa mga nabanggit na tradisyon ng nobelang Pilipino ang malinaw na may
8
kaugnayan na agad sa usapin tungkol sa ideolohiyang politikal: ang didaktiko na
konektado sa konserbatibo at reaksiyonaryong Simbahang Katoliko, ang realismo
na kadalasang ginagamit ng mga liberal na indibidwal na nais magsulong ng
pagbabago, at ang radikal na ginagamit ng mga indibidwal na napababilang nga sa
ilang radikal na kilusan. Batay lamang sa mga tradisyon ng nobelang Pilipino maaari
nang itanong ng papel na ito kung liberal o radikal ba ang ideolohiyang politikal ng
mga nobela ni Jose? Subalit gamit ang mas artikuladong balangkas ng pagsusuri,
hangarin ng papel na ito na tukuyin ang mga ideolohiyang politikal na nakapaloob
sa mga nobela ni Jose. Sa pamamagitan ng pananaliksik na ito, malalaman ng mga
Pilipinong mambabasa kung anong ideolohiyang politikal na ipinalaganap ni Jose sa
pamamagitan ng kanyang mga nobela.
Upang mabigyan ng depenitibong analisis ng politikal na ideolohiya ni Jose,
tumuon ang mananaliksik sa kanyang mga nobela sapagkat ito ang pinaka-
importanteng koleksyon ng mga obrang nilikha niya; ito din ang nag-angat sa kanya
bilang kritikal na kinikilalang awtor sa loob at labas ng bansa.
Mula 1962 hanggang 2011, nakapaglathala siya ng 13 na nobela: ang
nobelang Tree na nagsimula bilang isang seryalisadong serye (1956); The
Pretenders (1968); My Brother, My Executioner (1973); Mass (1976); Po-on (1984);
Ermita (1988); Gagamba (1991); Viajero (1993); Sin (1994); Ben Singkol (2001);
Vibora (2007); Sherds (2007); at The Feet of Juan Bacnang (2011). Dahil saklaw
nito ang mahabang panahon ng karera ni Jose bilang kritiko, mula dekada ’60
9
hanggang kasalukuyan, may substantibong panahon na mahigit 40 na taon na
sasapat upang magkaroon ng lugar sa pagbabago ng politikal na paninindigan nito.
Maaari itong matukoy sa pagtuon sa kanyang mga nobela na nailathala sa iba’t
ibang bahagi ng kanyang karera bilang manunulat.
Gagamitin ng mananaliksik ang Ideolohikal na Spektrum ni Demeterio na
hinango at minodopika niya mula sa Ideolohikal na Spektrum ng teoristang si Hans
Slomp. Una itong ginamit ni Demeterio sa kanyang aklat na pinamagatang Ang Mga
Ideolohiyang Politikal ng Catholic Bishops' Conference of the Philippines (2012). Sa
librong ito, nabigyan ni Demeterio ng masinsinang pagsusuri ang pag-unlad ng
politikal na ideolohiya ng CBCP sa loob ng kalahating siglo. Gamit ang
modipikadong spektrum, tinukoy niya ang politikal na ideolohiya ng mga dokumento
ng CBCP na hinanay sa limang panahon: Ang Panahon Bago ang Batas Militar, Ang
Maagang Panahon ng Batas Militar, ang Huling Panahon ng Batas Militar, Ang
Panahon ng Pag-aalsa sa EDSA, at Ang Panahong Post-Sin. Matapos matukoy ang
politikal na ideolohiya ng bawat panahon ay naipag-ugnay-ugnay ni Demeterio ang
pag-uunlad ng politikal na ideolohiya ng CBCP mula sa panahon ng pagkakatatag
nito hanggang sa kasalukuyan. Sa parehong paraan, layunin ng pag-aaral na
matukoy ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose at ang pag-unlad ng mga
ideolohiya nito sa bawat importanteng panahon ng kanyang karera upang
magkaroon ng depenitibong pagsukat sa politikal na paninindigan nito.
10
PAGLALAHAD NG SULIRANIN
Tutugunan ng pananaliksik ang pangkalahatang suliranin na: Ano ang
politikal na ideolohiya na nakapaloob sa mga nobela ni Francisco Sionil Jose at
paano nagbabago ang politikal na ideolohiya ng mga nobelang ito hanggang sa
kasalukuyan? Bagkus, ang pangkalahatang suliraning ito ay maaaring hati-hatiin pa
sa mas maliliit na tiyak na suliranin: 1) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela
ni Jose bago ang Batas Militar? ; 2) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela
ni Jose noong Batas Militar? ; 3) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni
Jose noong Panahon ng Rebolusyon sa EDSA? ; 4) Ano ang politikal na ideolohiya
ng mga nobela ni Jose noong siya’y naging Pambansang Alagad ng Sining
hanggang sa kasalukuyan?
11
KAHALAGAHAN NG PAG-AARAL
Mulat ang mananaliksik sa lawak ng mga pag-aaral na nagawa na tungkol sa
tanyag na awtor. Isa si Jose sa mga pinakaisinasalin at pinakapinag-aaralang
nobelista sa bansa. Dahil na din ito sa haba at yaman ng karera niya bilang
manunulat sa loob ng mahigit kalahating siglo. Mahalaga ang pag-aaral na ito
sapagkat ito ay pagmamamapa sa kanyang kaisipan sa buong karera niya.
Tinatalakay ng pag-aaral si F. Sionil Jose bilang temporal na pigura sa kasaysayan
ng bansa, na naaapektuhan din ng mga pangyayari sa kanyang paligid. Tinatalakay
nito ang pag-unlad ng kanyang kaisipan mula sa maagang bahagi ng kanyang
karera hanggang sa huling bahagi nito. Sa pag-peryodisa ng mga aklat ni Jose,
natutuklasan kung paano ispesipikong naapektuhan ng kasaysayan niya ang
kanyang ideolohiya. Paglalagom ito hindi lamang sa mahigit kalahating siglong
karera ni Jose bilang awtor, kundi sa buong buhay niya bilang importanteng tauhang
lumahok sa kasaysayan. Pag-unawa ito sa kanya bilang tao na bagamat may
pinanghahawakang ideolohiya, ay nagbabago ito at umuunlad sa pagdaloy ng
panahon.
Ikalawa, ay pagkakataon ito upang masubukan ang ideolohikal na spektrum
na minodipika ni Demeterio, bilang hermenyutikal na lente sa pagsuri ng teksto.
Nauna na itong gamitin ni Demeterio sa kanyang pagsusuri sa politikal na ideolohiya
ng Catholic Bishop’s Conference of the Philippines na tumuon sa pagsusuri ng
12
bawat dokumentong nailathala nito. Nabigyan niya ng depenitibong pagsukat sa
pagbabago ng politikal na ideolohiya ng Simbahang Katolika bilang isang politikal
na institusyong naiimpluwensyahan ng kasaysayan, at hindi ang mala-Diyos na
pigurang may isang salita gaya ng iniisip ng marami. Ngayon nama’y muling
gagamitin ang nasabing instrumento upang suriin ang isang awtor ng maraming
aklat. Nagbubukas ito ng pintuan sa mga susunod na mananaliksik na maaaring
gumamit sa spektrum bilang hermenyutikal na lente sa iba pang mga awtor.
13
SAKLAW AT LIMITASYON
Saklaw ng pag-aaral na ito 13 na nobela ni F. Sionil Jose: ang nobelang Tree
na nagsimula bilang isang seryalisadong serye (1956); The Pretenders (1968); My
Brother, My Executioner (1973); Mass (1976); Po-on (1984); Ermita (1988);
Gagamba (1991); Viajero (1993); Sin (1994); Ben Singkol (2001); Vibora (2007);
Sherds (2007); at The Feet of Juan Bacnang (2011).
Gayundin, hindi kasama sa susuriin ang kanyang maiikling kuwento at
novella gaya ng The God Stealer, Waywaya at Platinum, sapagkat marami ito
masyado na maaaring makabuo ng hiwalay na tesis para dito. Ang kanyang mga
nailathalang sanaysay naman gaya ng mga nasa Why we are Poor (2005), Why we
are Hungry (2008), at We Filipinos: Our Moral Malaise, Our Heroic Heritage (1999),
pati ang mga dayalogo’t panayam sa Likhaan at Conversations with F. Sionil Jose
(1991) ay mahalagang sekondaryang sanggunian upang lalong pagyamanin ang
analisis sa kanyang politikal na ideolohiya.
Dagdag pa nito, iginigiit ng mananaliksik na ang balangkas ng ideolohikal na
spektrum ni Demeterio-Slomp ang pinakagagamiting instrumento ng pagsusuri ng
teksto (tingnan ang Metodolohiya). Batay sa naturang panahong kinalalagyan ng
nobela, ay iuugnay din ng mananaliksik ang politikal na ideolohiyang naungkat sa
bawat panahon at ang mga kaganapan sa buhay ni Jose sa panahong ito.
Pinagpapalagay ng tesis na maaaring gamitin ang balangkas na ito sa kahit anong
14
teksto hangga’t tinatalakay ng mga tekstong ito ang panlipunang pagbabago (o
kakulangan nito), at ang dikotomiya ng indibidwal o estado. Mas maiging talakayin
ang mga politikal na ideolohiya ng mga nobela ni F. Sionil Jose kaysa tanungin pa
kung ano ang politikal na ideolohiya.
15
DALOY NG TESIS
Binubuo ng walong kabanata ang tesis na ito. Sa unang kabanata, ang
panimula, makikita ang kaligiran ng pag-aaral. Inilalarawan ang politikal na kultura
ng panitikang Pilipino na kinabibilangan ni Jose. Bukod dito’y isinalaysay ang buhay
at karera ni Jose bilang magsasaka, manunulat, editor at kritiko. Tinatalakay kung
sino ba si Jose bilang manunulat at kung bakit siya politikal kung sumulat. Nakasaad
din sa kabanatang ito ang kahalagahan ng pag-aaral, saklaw at limitasyon, daloy ng
tesis at mahahalagang terminong gagamitin sa pagsusuri.
Sa ikalawang kabanata naman ay ang Rebyu ng Kaugnay na Literatura.
Tinatalakay dito ang mga akda at pag-aaral na malaking tulong para sa pananaliksik
na ito. Nahahati ito sa mga sumusunod: 1) Ang mga pag-aaral tungkol sa
kasaysayan ng Panitikang Pilipinas; 2) Ang mga pag-aaral na sumusuri sa mga obra
ni F. Sionil Jose; 3) Ang mga pag-aaral na sumusuri sa politikal na ideolohiya ng
teksto 4) Ang mga importanteng panayam kay F. Sionil Jose. Nilalaman ng bawat
talata ang buod ng teksto, ang kaugnayan at pagkakaiba nito sa pag-aaral.
Sa ikatlong kabanata, ipaliliwanag ang metodolohiyang gagamitin sa
paggawa ng tesis. Dito tatalakayin ang Ideolohikal na Spektrum na minodipika ni
Demeterio mula sa orihinal na spektrum ng teoristang si Hans Slomp. Kasama sa
diskusyon ang sumusunod: a) Pagbabalik-tanaw sa Teorya ni Slomp. Isa itong
diskusyon ng pinagmulan ng ideolohikal na spektrum na instrumento ng pagsusuri;
16
b) Pagtalakay sa mga Modipikasyong ginawa ni Demeterio sa Ideolohikal na
Spektrum ni Slomp; 3) Ang mga Teksto na paksa ng Pag-aaral; 4) Ang tekstwal na
pagsusuri ayon sa Modipikadong Spektrum ni Demeterio, kung saan isasalaysay
kung paano gagamitin ang Modipikadong Spektrum ni Demeterio sa pag-analisa ng
Politikal na Ideolohiya ng mga nobela ni F. Sionil Jose; at 5) Ang Konseptwl na
Balangkas ng Pag-aaral.
Sa mga susunod na kabanata, tatalakaying isa isa ang bawat panahon sa
peryodisasyon ng mga nobela ni Jose. Sa ikaapat na kabanata, tatalakayin ang mga
naipalimbag na nobela noong panahon bago ang Batas Militar. Sinasagot nito ang
suliraning “ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose bago ang batas
Militar?” Sakop nito ang dekada 50 hanggang taong 1972, kung kailan idineklara ni
dating Pangulong Ferdinand Marcos ang Batas Militar. Sinuri sa kabanatang ito ang
nobelang Tree, na bago pa man naipalimbag bilang nobela ang unang edisyon
noong 1978, ay naging seryalisado na noong 1956; at ang nobelang The Pretenders
na unang naipalimbag noong 1968. Isasalaysay ang buod ng bawat nobela at
susuriin ang mga nangungunang temang hayag sa naratibo nito. Gamit ang
ideolohikal na spektrum ni Demeterio bilang hermenyutikal na lente, susuriing isa-
isa ang paninindigan tungkol sa kasalukuyan at pagbabago, at susuriin naman ang
pagpapahalaga sa indibidwal at estado. Pagkatapos ay tutukuyin ng mananaliksik
ang pangkalahatang politikal na ideolohiya sa panahong ito.
17
Sa ikalimang kabanata, tatalakayin ang mga naipalimbag na nobela noong
panahon ng Batas Militar. Sakop nito ang panahon mula 1972, kung kailan idineklara
ni Marcos ang Batas Militar, hanggang taong 1986, kung kailan naman naipatalsik
si Marcos sa puwesto kagawan ng Rebolusyon sa EDSA. Sinasagot nito ang
ikalawang suliraning “ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose noong
Batas Militar?” Sinuri sa kabanatang ito ang nobelang My Brother, My Executioner,
na naipalimbag noong taong 1973; ang nobelang Mass na unang naipalimbag
noong 1976; at ang nobelang Poon, na naipalimbag noong taong 1984. Isasalaysay
ang buod ng bawat nobela at susuriin ang mga nangungunang temang hayag sa
naratibo nito. Gamit ang Ideolohikal na Sektrum ni Demeterio bilang hermenyutikal
na lente, susuriing isa-isa ang paninindigan tungkol sa kasalukuyan at pagbabago,
at susuriin naman ang pagpapahalaga sa indibidwal at estado. Pagkatapos ay
tutukuyin ng mananaliksik ang pangkalahatang politikal na ideolohiya sa panahong
ito.
Sa ikaanim na kabanata, tatalakayin ang mga naipalimbag na nobela noong
panahon ng Rebolusyon sa EDSA. Sakop nito ang panahon mula taong 1986, kung
kailan naipatalsik sa puwesto, hanggang taong 2000, ang taon bago pinangaralan
si Jose bilang Pambansang Alagad ng Sining. Sinasagot nito ang ikatlong suliraning
“ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose noong Panahon ng
Rebolusyon sa EDSA?” Sinuri sa kabanatang ito ang nobelang Ermita, na
naipalimbag noong taong 1988; ang nobelang Gagamba na unang naipalimbag
18
noong 1991; ang nobelang Viajero na unang naipalimbag noong 1993; at ang
nobelang Sin, na naipalimbag noong taong 1994. Isasalaysay ang buod ng bawat
nobela at susuriin ang mga nangungunang temang hayag sa naratibo nito. Gamit
ang ideolohikal na spektrum ni Demeterio bilang hermenyutikal na lente, susuriin
isa isa ang paninindigan tungkol sa kasalukuyan at pagbabago, at susuriin naman
ang pagpapahalaga sa indibidwal at estado. Pagkatapos ay tutukuyin ng
mananaliksik ang pangkalahatang politikal na ideolohiya sa panahong ito.
Sa ikapitong kabanata, tatalakayin ang mga naipalimbag na nobela noong
panahon ng pagiging Pambansang Alagad ng Sining ni F. Sionil Jose. Sakop nito
ang panahon mula 2001, kung kailan niya tinanggap ang parangal, hanggang sa
kasalukuyan. Sinasagutan nito ang ikaapat na suliraning “ano ang politikal na
ideolohiya ng mga nobela ni Jose noong siya’y naging Pambansang Alagad ng
Sining hanggang sa kasalukuyan?” Sinuri sa kabanatang ito ang nobelang Ben
Singkol, na naipalimbag noong taong 2001; ang nobelang Vibora! na unang
naipalimbag noong 2007; ang nobelang Sherds na naipalimbag noong 2008; at ang
nobelang The Feet of Juan Bacnang na naipalimbag noong 2011. Isasalaysay ang
buod ng bawat nobela at susuriin ang mga nangungunang temang hayag sa
naratibo nito. Gamit ang Ideolohikal na Spektrum ni Demeterio bilang hermenyutikal
na lente, susuriin isa isa ang paninindigan tungkol sa kasalukuyan at pagbabago,
at susuriin naman ang pagpapahalaga sa indibidwal at estado. Pagkatapos ay
19
tutukuyin ng mananaliksik ang pangkalahatang politikal na ideolohiya sa panahong
ito.
Sa Ikawalong kabanata matatagpuan ang lagom ng pag-aaral, at pagsusuri
sa mga resultang nalikom. Susukatin ang daloy ng pangkalahatang ideolohiyang
natuklasan sa kabanata 4 hanggang 7. Sinasagot nito ang primerong suliraning “ano
ang politikal na ideolohiya na nakapaloob sa mga nobela ni Francisco Sionil Jose?”
Paghahambingin ng mananaliksik ang mga lumitaw na Politikal na Ideolohiya ng
mga nobela ni Jose sa bawat panahon. Susuriin din ang pangkalahatang politikal na
ideolohiya ni Jose batay sa kanyang mga nobela. Makikita sa bahaging ito ang
kongklusyon, buod at rekomendasyon para sa mga sumusunod na pag-aaral
kaugnay sa pananaliksik na ito.
20
DEPINISYON NG MAHAHALAGANG TERMINO
Upang tiyak ang pag-unawa sa pagsusuring tatahakin, minabuting maglagay
ng talasalitaan ng mga terminong gagamitin para sa pag-aaral. Narito ang
mahahalagang terminong bibigyang-depenisyong magkakasunod ayon sa alpabeto:
Ideolohikal na Spektrum: tumutukoy ito sa pigurang unang kinonseptwalisa
ni Hans Slomp, at kalaunan ay minodipika ni Demeterio. Tampok dito ang x at y axis
na batayan upang sukatin ang politikal na ideolohiya ng isang teksto.
Ideolohiya: tumutukoy ito sa walong politikal na ideolohiyang naikategorya
sa spektrum ni Demeterio. Kabilang dito ang 1) radikal na libertaryanismo, 2) radikal
na awtoritaryanismo, 3) liberal na libertaryanismo, 4) liberal na awtoritaryanismo, 5)
moderate, 6) konserbatibong libertaryanismo, 7) konserbatibong awtoritaryanismo,
at 8) reaksiyonarismo.
konserbatibong awtoritaryanismo: pinapaboran ang kasalukuyang
kaayusan habang nagpapahalaga sa kontrol ng estado.
Hal. Pasismo
konserbatibong libertaryanismo: ideolohiyang pumapabor sa
kasalukuyang kaayusan habang nagpapahalaga sa kalayaan at sa indibidwal.
liberal na awtoritaryanismo: pinapaboran ang kalkulado at kontroladong
progresibong pagbabago na nagbibigay halaga sa kontrol ng estado.
Hal. Kontemporaryong Liberalismo
21
liberal na libertaryanismo: pinapaboran ang kalkulado at kontroladong
progresibong pagbabago na nagbibigay halaga sa kalayaan ng indibidwal.
Hal. Klasikong Liberalismo
moderato: pumapabor sa pagtimbang nang mabuti ng pangangailangan ng
pagbabago at ng mga benepisyo ng kasalukuyang kaayusan.
progresibo: lumalarawan sa hanay (batay sa x-axis) ng politikal na
paninindigan na mas kumikiling sa maunlad na pagbabago sa kasalukuyang estado
ng lipunan.
radikal na awtoritaryanismo: pinapaboran ang drastiko at progresibong
pagbabago na nagbibigay importansya sa kontrol ng estado.
Hal. Leninistang Komunismo
radikal na libertaryanismo: pinapaboran ang drastiko at progresibong
pagbabago na nagbibigay importansya sa kalayaan ng indibidwal na tao
Hal. Demokratikong Sosyalismo
reaksiyonarismo: pinapaboran ang retrogresibo o paurong na pagbabago
sa kasalukuyang estado ng lipunan.
retrogresibo: lumalarawan sa hanay (batay sa x-axis) ng politikal na
paninindigan na mas kumikiling sa isang paurong na pagbabago
Rosales Saga: tumutukoy sa unang limang nobelang nailathala F. Sionil
Jose. Kabilang dito ang nobelang The Pretenders; My Brother, My Executioner;
Tree; Mass; at Poon.
22
x-axis: batay sa spektrum ni Demeterio, ang hanay na ito ay tumutukoy sa
paninindigan ng paksa tungkol sa kasalukuyan at pagbabago. Ang kaliwang bahagi
nito ay lumalarawan sa mas progresibong pananaw, at ang kanang bahagi naman
ay lumalarawan sa retrogresibong pananaw.
y-axis: batay sa spektrum ni Demeterio, ang hanay na ito ay tumutukoy sa
paninindigan ng paksa tungkol sa pagpapahalaga sa indibidwal o estado. Ang nasa
itaas na bahagi nito ay nangangahulugang pumapabor ang paksa sa indibidwal na
tao, ang ang ibabang bahagi naman ay nangangahulugang pumapabor sa
pagkontrol ng estado.
23
KABANATA II:
REBYU NG MGA KAUGNAY NA LITERATURA
Tatalakayin sa ikalawang kabanata ang ilang mga akdang makatutulong sa
pag-aaral na ito. Hinanay ng mananaliksik ang mga akdang pinag-aralan sa mga
sumusunod: 1) Mga Pag-aaral na tumatalakay sa Panitikang Pilipinas; 2) Ang mga
pag-aaral tungkol kay F. Sionil Jose at sa mga Obra nito; 3) Ang mga pag-aaral na
tumatalakay sa Pagsusuri ng Teksto; at 4) Diskusyon ng mga importanteng dayalogo
at panayam kay F. Sionil Jose. Sa kada seksyon na ito, ilalahad ang buod, kaugnayan
at kaibahan ng artikulo sa pananaliksik, na inayos din sa isang tematikong diskusyon.
MGA PAG-AARAL NA TUMATALAKAY SA PANITIKANG

PILIPINAS
Upang isakonteksto ang kaligirang kinatatayuan ni F. Sionil Jose, siniyasat ng
mananaliksik ang mga akda nina Bienvenido Lumbera (2000), Isagani Cruz (1996),
Resil Mojares (1983), at ang mga sanaysay ni Salvador Lopez (1940). Tinatalakay
ng mga akdang ito ang kasaysayan at katayuan ng Panitikang Pilipinas (na
kinabibilangan ng panitikang nakasulat sa Ingles at sa bernakular) sa ika-20 na siglo.
Mahalaga ang mga akdang ito sa pagsasakonteksto kay F. Sionil Jose bilang awtor
na naimpluwensyahan ng takbo ng panitikang Pilipino noong panahon nito.
24
Ang librong Writing the Nation—Pag-akda ng Bansa ni Bienvenido Lumbera
(2000), ay koleksyon ng iba’t ibang mga sanaysay na tumatalakay sa kultura, midya,
at iba’t ibang uri ng sining sa bansa. Isang kabanata ng aklat na ito ay nakalaan sa
pagtalakay sa kasaysayan at estado ng panitikan sa bansa. Sa sanaysay niyang
“Harnessing Regional Literature for National Literature”, minapa niya kung ano ang
ibig sabihin ng Pantikang Pilipinas. Aniya, pinagkakaisa ang mga akda sa bansa
hindi lamang ng teritoryo at lahi, kundi ng tinatawag niyang “common experience”
ng mga mamamayang Pilipino na nagtitipon sa mga awtor na ito.
Nationality has left a mark that distinguishes them from the

writing of authors found elsewhere in the world. Juxtaposing
the term “Filipino literature” with “Literature of the Philippines,”
one may note that behind the term lies the assumption that the
literary works produced in one country carry the distinct stamp
of the nationality of the authors. (153)
Sinisipi niya si Benedict Anderson, na nagsabing ang Nasyonalismo ng mga
bansa sa Timog-Silangang Asya ay nakaugnay sa tinagurian niyang “imagined
community” na likha ng isang lahing may pagnanais magkaisa upang bumuo ng
bansa. Sa sanaysay na “Ang ‘Pambansa’ at ang ‘Pampanitikan’ sa Pambansang
Panitikan”, hinimay niya ang dalawang naturang termino. Nilalarawan niya ang
“pambansa” bilang: “katangiang itinatampok ng pamantayang pampolitika.” Dagdag
pa ni Lumbera, “ang mga akdang pampanitikan ay ‘pambansa’ kung mahahango sa
akda ang pagkilala, bagamat hindi laging pakikiisa, sa naging kasaysayan ng
sambayanang Filipino, sa mga institusyong kumakatawan sa estadong tinaguriang
25
‘Republika ng Pilipinas’.” (159) Tila ihinihiwalay naman niya ang ‘pampanitikan’ sa
politika ng terminong ‘pambansa’ sapagkat ang pamantayan ng ‘pampanitikan’ ay
unibersal at nahihigit pa dito. Saklaw nito ang mas malawak pang konsepto ng
batayang estetika at sining, na nangingibabaw sa kahit anong grupo o lahi. Usapin
naman sa sanaysay na “Ang Pag-usbong ng Bago at ang Paglalatag ng Bagong
Pamantayan”, ang tunggalian sa dalawang kritisismo ng panitikan na nagsimula
noong dekada ’60. Sa mga panahong ito, tumaas ang popularidad ng panitikang
makabayan na pumapanig sa demokratikong kilusang pinapalakas ang masang
Pilipino. Sa dekadang ito umusbong ang mga militanteng grupo na aktibong
hinahamon ang gahum ng kolonyalismo sa lahat ng paraan, at malaking instrumento
dito ang panitikan. Hinamon ng kritisismong ito ang noo’y naitatag nang New
Criticism na may sariling estetikong pamantayan na sa mata ng mga nasabing
kilusan, ay gahum ng kolonyalismo at tila hindi nakikialam sa mga isyung
panlipunan. Nagkaroon ng tunggalian sa dalawang kritisismo sapagkat naging
ekslusibo ang pamantayan ng New Criticism na wari’y pamantayang burges.
Humigpit ang problema ng pag-aangkop ng rebolusyonaryong

pagsusulat sa burges na pamantayan ng New Criticism, nang
magbunga na ng mga akdang pampanitikan ang pagkilos sa
kanayunan ng mga manggagawang pangkultura. Narito ang
mga likhang bunga ng gawaing rebolusyonaryo sa hanay ng
mga masang magsasaka at gerilya… kailangan nang harapin
ng kritisismong tunay na radikal ang hamon ng mga likhang
bunga ng gawaing rebolusyonaryo. (168)
26
Mula sa mga sanaysay ni Lumbera, may dalawang batid na natitiyak ang
mananaliksik:
Una, ang Panitikang Pilipino ay lumalarawan sa mga akdang tinipon-tipon at
pinagkaisa ng isang kasaysayan at pagdanas na natatangi lamang sa lahi natin.
Likas ang panitikang ito na talakayin ang panlipunang isyu at kasaysayan ng bansa
sa pag-asang mailarawan ang pagka-Pilipino natin.
Ikalawa, hinahasik na ang mga butil ng rebolusyonaryong pagkilos sa
larangan ng panitikan mula pa sa panahon ng mga Amerikano, ngunit husto itong
namunga ilang dekada matapos silang umalis. Sa pagsapit ng dekada ’60 nang
yumabong ang mga militanteng grupo ay lalong umunlad ang rebolusyonaryong
tema ng panitikan nagkakaisa sa layuning makabuo ng pagkakakilanlang Pilipino na
malaya sa gahum ng kolonyalismo.
Mula naman sa Origins and Rise of the Filipino Novel ni Resil Mojares (1983),
tinalakay niya ang kasaysayan ng nobelang Pilipino magmula pa noong kolonyal na
panahon. Usapin din sa diskusyon ng aklat ang kultura at mga prominenteng temang
ginagamit ng mga may-akda sa bawat panahon, at saka ang mga importanteng
tradisyon ng panitikan na nagmumula pa sa Prekolonyal na panahon. Mahalaga ito
sa pag-aaral sapagkat tinatalakay ang pagsusuri niya sa mga nobela bilang
produkto ng takbo ng panitikan sa naturang panahon. Iniisa-isa niya halimbawa ang
mga partikular na nobela sa dekada ‘30 hanggang ’40; sinusuri niya ang estilo,
wikang ginamit, mga tema at plot at kung paano ito sumusunod (o humihiwalay) sa
27
prominenteng tradisyon sa naturang panahon. Mula sa diskusyon ni Mojares, hindi
maaalis sa kamalayan ng manunulat ang mga kontradiksyong pang-ekonomiko sa
lipunan lalo na sa panitikang bernakular: “All novels are social novels. This is
particularly true in a society like the Philippines where the cruder economic realities
loom large in the general consciousness. Not all novels however are consciously
designed as social novels. Yet even those which are so designed are of such number
as to make the sociological a defining principle of vernacular fiction.” (Mojares 327).
Matutunghayan ding bagamat sumusunod sa ibang kaligiran ang mga manunulat ng
nobela sa wikang Ingles (sa maagang bahagi ng panahon ng Amerikano), baon pa
din nito ang tradisyon ng panitikan sa bansa at hindi biglaang paghiwalay sa
tradisyon. Ang mga naunang Ingles na nobela sa bansa ay naiba lang sa wikang
ginamit ngunit hindi pa nito inaangkin ng tuluyan ang Kanluraning artistikong estilo
hangga’t sa dekada ’40, kung saan ang mga may-akdang gaya ni N.V.M. Gonzales
ay nagpahayag ng pagbabago sa estilo:
It is with N.V.M. Gonzalez’s The Winds of April (1940) that the

Filipino novel takes on a definitive qualitative change,
manifesting the stylistic and thematic traits that have been
taken to be distinctive of the English branch of Philippine
fiction… Gonzalez’s concern for rhythm of life, possibly
inspired by the author’s encounters with such writers as Proust
and Wolfe, is echoed by the narrator… In Gonzalez then is
found a tentative but significant marker in the movement
towards that synthesis that was the ideal of writers of the
period: the fusion of craft and conscience, skill and substance,
Lopez’s truth as well as Villa’s…there is in Gonzalez a
repetition of Rizal’s imaginative act: a Western form is made
part of the native landscape. (345-347)
28
Sa kabilang banda, sa pag-usbong ng Ingles bilang wika ng panitikan, ay naudlot
naman ang pag-unlad ng mga bernakular na wika sapagkat naging usapin ng
panlipunang uri ang pagtangkilik sa wikang ginamit. Nagpatuloy ang wikang
bernakular bilang midyum sa popular na panitikan ngunit nahumaling ang mga lokal
na manunulat sa mas sopistikadong panitikan ng mga nasa Kanluran. Tinatawag ni
Mojares itong colonial syndrome, o “Jones Law syndrome” ani Gonzalez (349). Sa
loob ng apat na dekada, natunghayan ang pag-usbong ng Ingles bilang
makapangyarihang midyum ng panitikan habang naisasantabi ang Kastila at
bernakular na wika. Dagdag sa diskusyong ito, tinalakay din ni Mojares ang mga
mga katangian ng umuusbong na nobelang Filipino. Ito ay mga posibilidad sa
pagbuo ng isang teorya ng nobelang Filipino na sa panahong yaon ay wala pa sa
hustong gulang kumpara sa ibang bansa. Tampok sa mga katangiang ito ang mga
sumusunod:
1) Pangunahing katangian ng nobelang Filipino ay ang pagkakaroon ng
maraming pinag-mulan o polygenesis aniya. (355) Sumasalamin ito sa
kolonyal, Kanluranin, mga lokal na folk na naratibo, atbp.
2) Sinkretiko ang anyo ng nobelang Filipino. (356) nangangahulugan na mula
sa polygenesis ay ang paghahalo-halo ng samu’t saring anyo ng panitikan
batay din sa konteksto ng pagkakasulat.
29
3) May interaksyon ang estruktura ng nobela sa realidad ng lipunan at tradisyon.
(356)
4) Mula sa mga realidad na ito, kolonyalismo ang pinakamahalagang
humuhubog sa panitikang Filipino na nagdudulot ng positibo at negatibong
bunga. (356)
Dagdag pa ni Mojares, ang nobela ay may anyong hindi nakapako. Umaagos ito
kasama ang pagbabago-bago ng kalakaran, estilo at mga usong tema nang batay
sa panahon. “To take the novel of a specific period or a group of novels by a specific
author is an attempt to catch the novel ‘in flight’ as it were, to ‘freeze’ the novel even
as it is in constant flux.” (359) Mahalagang tukuyin ang nobela sa konteksto ng mga
pangyayari at prominenteng tradisyon sa naturang panahon nito. Mahalaga ang
pagtalakay ni Mojares sa kontekstuwalisasyon ng mga nobela ni Jose batay sa
kaligiran at tradisyong sinusunod nito.
Mula sa The Alfredo E. Litiatco Lectures ni Isagani Cruz (1996), usapin sa
kanyang sanaysay na pinamagatang “Ang Kasaysayan ng Literaturang Filipino” ang
tradisyon ng panitikan sa bansa magmula pa noong Prekolonyal na panahon. Tulad
ng diskusyon ni Mojares paglalarawan at kontekstuwalisasyon din ito ng pag-unlad
ng Panitikang Filipino sa ating kasaysayan. Sinisiyasat ni Cruz ang mga trend at
kilusan, bagong teorya at estilo na humubog sa pag-unlad ng Panitikang Filipino.
Kaiba kay Mojares, matalas ang kritisismo ni Cruz sa kolonyalismo ng mga
Amerikano na aniya’y nag-udlot sa Panitikan natin sa kabuuan nito. Aniya, “sumama
30
pa lalo ang tayo ng ating literatura, dahil nauntol ang maganda na sanang hawak
natin sa wikang Kastila. Sa halip ay napilitan tayong mag-aral ng bagong wikang
banyaga, at dahil napakahusay na sa wikang ito ang mga Ingles at Kano ay naging
salimpusa na lamang tayo sa literaturang pandaigdig.” (240) Tila nauulit ang
Marxistang interpretasyon ni Renato Constantino tungkol sa lisyang edukasyon ng
mga Pilipino, sa pananaw ni Cruz tungkol sa pagtuturo ng wikang Ingles bilang
iwkang panliteratura. Wari’y pinapaboran ni Cruz ang Kastilang impluwensya sa atin
sa Panitikan gaya nang sa mga akda ng mga ilustrado gaya ni Rizal noon na dapat
sana ay nag-angat na sa pamantayan ng literature sa bansa.
Sa ikalawang bahagi ng sanaysay, tinalakay naman ni Cruz ang iba’t ibang
paraan ng klasipikasyon: diakroniko at sinkroniko. Sa ilalim ng sinkronikong
klasipikasyon ay ang mga sumusunod: midyum, wika, rehiyon at anyo. Ang
diakronikong klasipikasyon naman ay tumutukoy sa paglalagay ng teksto sa
historikal na panahon at pook. Batid niya, ang pangkaraniwang ginagamit na
peryodisasyon ay ang sumusunod: “Pre-kolonyal (bago 1521); Panahon ng Kastila
(1521-1898); Panahon ng Amerikano (1898-1946); at Post-Kolonyal (tinatawag din
na postwar, modern, o kasalukuyan).” (252) Iginiit niya ang mga problema sa
ganitong klasipikasyon sapagkat hindi ito ganap. Halimbawa, walang depinitibong
katangiang lumalarawan sa bawat panahon. Maraming teksto halimbawa noong ika-
17 na siglo ani Cruz ang walang kinalaman sa mga Kastila bagaman nakapaloob ito
sa Kolonyal na Panahon. Kung tutuusin ay maraming maaaring gamiting batayan
31
ng peryodisasyon na nakaugat sa mga mahahalagang pangyayari sa kasaysayan:
Halimbawa, ang pagpasok ng printing press noong 1593 na naghiwalay sa
panitikang binigkas at sa panitikang sinulat (midyum ang makabuluhang batayan
dito); at ang sumunod na panahon naman ay nagsimula noong 1925 nang nailathala
ang unang maikling kuwento sa Ingles (252); at ang ikatlong panahon mula 1925
hanggang 1960 o ang pagkakatatag ng Philippine Educational Theatre Association,
ani Cruz ay ang paghahari ng tradisyong pasulat; at mula 1970 hanggang
kasalukuyan ang naging ikaapat na panahon dahil naging uso ang paglikha ng
tulang binibigkas sa halip na binabasa. (253) Itong peryodiyodisasyon ay tila
spekulasyon ni Cruz sa napakaraming posibilidad ng pag-peryodisa ng mga akdang
panliteratura.
Maganda din tingnan ang koleksyon ng mga sanaysay ni Salvador Lopez na
pinamagatang Literature and Society: Essays on Life and Letters (1940) na
bagaman luma ay hindi pa lipas sa panahon. Sa sanaysay na “Literature and
Society”, iginigiit niya ang halaga ng literature bilang pinakamakapangyarihang
instrumento ng tao. Nakapanghihinayang ‘ika niya kung gamitin lamang ang
kasanayang ito sa paglalarawan ng estetika at kagandahan na hiwalay sa tunay na
kalagayan ng lipunan. Nararapat na gamitin ang panitikan upang imulat ang tao sa
realidad nito. (175) Ito ang hamon sa mga manunulat na nagsisimula pa lamang;
karamihan sa mga manunulat na ito ay nagsisimula sa pagsulat ng mga akdang
tumatalakay sa mga magagandang bagay-bagay (pag-ibig, pangarap, ilusyon,
32
atbp.) ngunit nahihirapan o hindi na nagpapasyang magpatuloy sa pagsulat ng
realismo. Giit naman ni Lopez na basehan ng tumatagal na kariktan sa panitikan ay
ang kapangyarihan ng nito. (179) Hamon sa manunulat na talakayin ang mga
kagimbal-gimbal na realidad na ito sapagkat sinasala nito ang mangmang at mahina
sa matitibay at naliwanagan. Ang mangmang na manunulat ay nauudyok na maging
manhid sa mga realidad sa paligid niya dahil hindi niya matanaw-tanaw na ang
sining ay hindi hiwalay sa katotohanan ng mundo. Ang balat-sibuyas naman na
manunulat ay madaling maudyok sa sinisismo at kawalan ng pag-asang maiwasto
ang mga baluktot na katotohanang ito, kaya naman mas pinili na lang niyang takas
an ang mga ito sa pinaniniwalaan niyang sining. (180) Naniniwala si Lopez na ang
mga mahuhusay na may-akda ay nananaig sa mga hamong ito. Sa pagtalakay nila
sa mga realidad na ito ay nakakamit nila ang tunay na kariktan ng kanilang sining:
“The greatest writers are ever those whose feet were planted solidly on the earth
regardless of how high up in the clouds their heads might have been.” (183)
Tinalakay naman ni Lopez sa isa pang sanaysay na pinamagatang
“Proleterian Literature: A Definition” ang panibagong uri ng sining na umuusbong
mula sa uri ng manggagawa. Ani Lopez, nakabase ang panitikang proletaryo
(proletarian literature) sa obhektibong realidad na naghahain hindi lamang ng
sanggunian; kinukundisyon din nito ang imahinasyon ng manunulat. (216) Isa isa
niyang nilahad ang mga katangian ng panitikang proletaryo sa mga sumusunod
(isinalin mula sa Ingles):
33
(1) Ang Panitikang proletaryo ay panitikan ng pag-asa at pagyabong” (220)
(2) Ang Panitikang proletaryo ay rebolusyonaryo (220)
(3) Ang Panitikan ay higit pa sa pagiging pampaginhawa at estetika; ito ay
may gamit, at mahalagang instrumento ng panlipunang impluwensya
(220)
(4) Ang Panitikang proletaryo ay realistiko. (220)
Ukol sa ikaapat na katangian, giit ni Lopez ang sumusunod:
The realism of proletarian literature springs from an inner

necessity, for under the tempestuous pressure of modern life,
the proletarian writer cannot evade the responsibility of
portraying the main features of that life for his readers and
interpreting for them the significance that alone can give it unity
despite the diversity and the contradictions that are apparent
on the surface. (222)
Nakatutulong ang sanaysay sa pag-aaral sapagkat nilalarawan nito ang realismo na
matatagpuan sa panitikang proletaryo. May katangian itong sumasalamin sa
tradisyon ng realismo at radikalismo na dalawa sa maaaring lumarawan sa mga
nobela ni F. Sionil Jose. Nakapagbibigay si Lopez ng sistematikong paglalarawan
sa naturang genre ng panitikan.
34
MGA LITERATURA TUNGKOL SA MGA OBRA NI JOSE
Hindi sikretong ang pinaka-pinag-aaralan ng mga kritiko sa mga nobela ni
Jose ay ang kanyang Rosales Saga. Ito ay binubuo ng unang limang nobela ni Jose:
The Pretenders, Tree, My Brother, My Executioner, Mass, at Poon. Iginigiit ni Isagani
Cruz sa sanaysay na “On Reading F. Sionil Jose” (1989) at “Introducing the Man: F.
Sionil Jose in Literary and Historical Context” (2006), na ang Rosales saga ang
pinakalumalarawan sa lipunang Pilipino sa ika-20 siglo. Taglay ng obrang ito ang
modernong naratibo, na may tamang sangkap ng sinaunang epiko at tradisyon na
nilalarawan ng bayanihan. Sa mas nahuling sanaysay, iginigiit ni Cruz ang papel ni
Jose Rizal bilang inspirasyon sa pagsusulat ni Jose. Dala-dala ni Rizal ang tradisyon
ng anti-kolonyal na pagsulat o tinatawag ni Cruz na counter-hegemonic discourse
na minana ng sumunod na henerasyon ng Pilipinong manunulat. (Cruz 2006, 71).
Banggit din ni Cruz ang mga di hayag na pagkakatulad sa dalawang awtor, magmula
sa paglathala ng mga akdang kumakalaban sa kolonyal na kapangyarihan habang
nakasulat sa kolonyal na wika, ang Solidarity magazine na itinatag ni Jose bilang
alusyon sa La Solidaridad na pahayagan ng kilusang propaganda, at ang mga
karakter sa nobela ni F. Sionil na sumasalamin sa mga karakter sa mga nobela ni
Rizal. Importanteng matukoy na pinuna ni Cruz na bagamat mabigat sa kasaysayan
ang mga sinulat ni Jose (giit ng mananaliksik na laganap sa mga nobela niya ay
35
naganap noong Batas Militar, panahon ng Hapon, at panahon ng Amerikano), ay
nakukulangan naman si Jose sa pagsulat tungkol sa mga pangyayari matapos ang
Batas Militar. Aniya: “As a novelist, Jose has not made full use of post-martial law
political events. He has focused perhaps more prudently on earlier events.” (81)
Ngunit dagdag niya, na nanatiling kritikal si Jose sa mga pangyayari sa EDSA; labas
sa popular na imahen nito, hinimay ni Jose ang mga pangyayari sa ‘rebolusyong ito’.
“Jose does not take things at face value. He knows that, sooner or later, many of
what we think we know about the three EDSAs will be proven wrong. Through his
extensive reading, he knows that coups of any kind, whether launched by the military
or by a civilian middle class, are subject to historical reinterpretation.” (81) Inilarawan
ni Cruz ng masinsinan ang halaga ng kasaysayan, ang interpretasyon at
reinterpretasyon nito sa mga akda ni Jose. Binanggit niya sa mas naunang sanaysa
na ang nobelang The Pretenders ay ang pinakamahusay na nobelang naisulat
pagkatapos kay Rizal, ito nama’y nahigitan pang muli ng nobelang Mass. (Cruz
1989, 13) May tatlong importante at magkakaugnay na pag-aaral na sinulat tungkol
sa saga: ang “A Modern National Epic” ni Shirley Geok-lin Lim (1989), “Coming Full
Circle: The Rosales Novels” ni Thelma Kintanar (1989), at “Myth, History and the
Rosales Saga” ni Joselito Zulueta (2005).
Binansagan ang saga bilang isang Epiko ni Shirley Lim. Sa artikulong “A
Modern National Epic”, tinutukan niya ang Rosales saga, kung saan iginigiit niya na
meron itong mga sangkap para maging isang epiko (sa tradisyunal na larawan nito).
36
Pangunahing bunga ng analisis ni Lim ay makikita sa kronolohikal na pagkakaayos
niya sa mga nobela ng saga na base sa taon ng pagkakalimbag nito. Inuuna niya
ang Tree, na unang lumabas sa sirkulasyon bilang seryeng pinamagatang “The
Balete Tree” noong 1956. Sangkap dito ang internal na tunggalian mula sa punto-
de-bista ng batang anak na anak ng panginoong may lupang kanang kamay ni Don
Vicente Asperri. Ang angkan ng mga Asperri ang naging sentral na pigura sa buong
Rosales Saga lalo na sa My Brother, My Executioner at nagkaroon na ang mga tao
ng sulyap sa pagkatao ng punong hacienderong ito. Nakita ni Lim na nagsisimula
ang saga sa isang internal, sikolohikal na dimensyon lalo na sa nobelang Tree na
nauna niyang sinulat bilang isang serye, at sa nobelang The Pretenders. (73) Itong
sikolohikal dimensyon ay nilalarawan ng internal na kontradiksyon ng bida: ang
pagnanais tumulong ngunit ang takot na kumilos. Hindi niya binabatikos ang
pagbenta ni Tony ng sarili, gaya ng pagbatikos ni Kintanar. Sa halip, tinitignan niya
si Tony Samson bilang pambungad ng saga sa posibilidad ng isang bayani;
kumbaga, si Tony ang prototipikong pigura ng bayani na sa kasamaang palad ay
hindi nakamit ang potensyal. Mapapansin na sa mga unang tatlong nobela (The
Pretenders, Tree, My Brother My Executioner) ay mas internal kaysa eksternal ang
aksyon at desisyon ng mga bida, at tungo sa huling dalawang nobela (kasama na
din ang My Brother My Executioner) ay tumutungo ang pokus nito palabas, sa
posibilidad ng tungkulin para sa bayan. Kasabay ito ng pagtungo ng saga mula sa
sikolohikal na dimensyon papunta sa sosyo-ekonomikong analisis nito na
37
pinakamatingkad sa nobelang Mass. “[My Brother, My Executioner] bridges the work
in transition from Psychologcal and subjective themes replaed by socio-economic
themes of agrarian class conflict.” (89).
Isa pang interesanteng pinuna ni Lim ay ang paraan ng pagbibigay ng epilogo
ni Jose: Sa epilogo ng The Pretenders, nagtatapos ang nobela sa pagbabatikos sa
mga ilustrado. Ang panghalip na they ang ginamit dito. Nagbabago naman ang
panghalip na ito sa I sa huling kabanata ng My Brother, My Executioner, na
nagpapahayag ng introspeksyon naman kay Luis. Pagdating sa Mass, ang
panghalip na ito ay nagiging We, sa isang mensahe ni Pepe para sa mga kabataang
Pilipino. Makikita natin ang transisyon sa tatlong nobela, mula sa pagturo sa
naghaharing uri bilang mga nang-aapi, papunta sa introspeksyon sa kung ano dapat
ang ginawa ng intelektwal (gaya ni Luis Asperri), at tungo naman sa pagtitipon-tipon
ng maraming kabataang pinagsama sa isang layunin, makikitang lumalawak nang
lumalawak ang lagom ng rebolusyonaryong bokasyon (na pinanghawakan ni Pepe
Samson).
Kaugnay sa pag-aaral ni Lim, makikita din natin ang hawig na esensya sa
artikulo ni Zulueta (2005), “Myth, History and the Rosales Saga”. Dito nakikita naman
ni Zulueta ang mitolohikal na aspekto ng saga bilang Pambansang Epiko (ani Lim).
Naniniwala si Zulueta na ang mito ng Rosales saga ay isang mito na binabasag ang
mitolohiya ng imahen ng ilustrado bilang sugo ng nasyonalismong Pilipino. Sa
parehong paraan, bumubuo si Jose ng mitolohiyang iniaangat ang tunay na
38
kalagayan ng lipunang magsasaka, na siyang hindi masyadong hayag sa mga
karamihan. Tinalakay ni Zulueta ang pagwasak ni Jose sa nobelang The Pretenders
ng mito ng mga ilustrado, na sa ating kasaysayan ay binago ang anyo bilang mga
bayani na nagpatakbo ng rebolusyon natin. Sa nobelang ito matutuklasan ani
Zulueta ang pagbasag ng mitolohiya ng ilusyon at ang pagbuo ng mitolohiya ng
realidad na sinimulan ni Jose sa unang nobela. (144) Hawig ang kanilang analisis
sa mga pangunahing tauhan ng limang nobela, batay din sa kronolohikal na
pagkakaayos. Katulad ni Lim, sumasang-ayon si Zulueta sa hindi masyadong hayag
na epiko sa unang mga nobela ng saga (ang Tree at The Pretenders) ngunit mas
nahuhulma ito sa pagtransisyon mula sa My Brother, My Executioner tungo sa Mass
at Poon na siyang pinaka-kaganapan ng diwang rebolusyonaryo ni Jose (sa Rosales
saga). Ipinagpapatuloy pa ni Zulueta sa pagsabing si Istak at Apolinario Mabini ang
pinaka-larawan o modelo ng bayani sa buong saga: isang “historically grounded” na
taong inaangkin ang makabayang diwa bilang isang tungkulin. Ito ay wala pa sa mga
unang karakter (sina Tony Samson, Luis Asperri, ang bida ng Tree) at hindi
masyadong hinog sa pagkatao ni Pepe Samson ng Mass.
Ang kaganapang ito din ang binansagan ni Kintanar (1989) bilang isang
“Coming Full Circle”. Importante ding malaman mula sa analisis ni Kintanar ang
tunggalian ng Intelektwal (na nabibigo) kontra sa hilaw na emosyon (na
nanggagaling sa mga tunay naghihirap). Ito tila ang naghihiwalay sa The
Pretenders, at Tree, mula sa My Brother, My Executioner at Mass. Pinagkakaisa ng
39
Poon ang tunggalian sa naunang apat, at ang kaganapan ng sagang ito. “The larger
theme that goes through all the novels is that the search for social justice, for charge
in the social order, must be fully internalized in the individual Filipino if it is to become
meaningful.” (30). Eksplorasyon sa Tunggalian ng panlipunang uri, Rebolusyon
mula sa ibaba, at ang paralisadong intelektwal. Class struggle ang pundasyon ng
mga nobela ni Jose. Sa konseptong Marxista, nilalarawan ito bilang tunggalian ng
naghaharing uri (ang bourgeoisie) at ang mga proletaryong manggagawa.
Pinanghahawakan nito ang paninindigang balang araw ay mag-aaklas ang mga
inaaping panlipunang uri laban sa mga naghaharing bourgeoisie elit. Tila
pinagpistahan ni Jose ang temang ito sa kanyang mga nobela, kung kaya’t minsan
napagkakamalan din siyang komunista, na kanya namang mariin na itinatanggi.
Pinag-ugnay ng mananaliksik ang tatlong artikulong hindi lamang dahil pare-
pareho nilang tinatalakay ang Rosales Saga; karagdagan pa nito ay nabibigyan nila
ng mayamang pagsususuri at interpretasyon ang pag-unlad sa bida ng bawat nobela
(ang bata, si Tony, si Luis at Victor, si Pepe, at si Istak) sa pag-unlad ng gustong
iparating na mensahe ni Jose, na maaaring siya mismo’y hindi niya napansin.
Mahalaga ang mga pag-aaral sapagkat binibigyan nitong kahulugan ang internal at
eksternal na tunggalian ng mga karakter sa istorya, na magiging mahalaga kapag
sinuri na ng mananaliksik ang politikal na ideolohiya ng bawat nobela. Binibigyan din
tayo ng ibang perspektiba sa pag-unlad ng estilo ng pagsulat ni Jose mula sa Tree
40
hanggang sa Mass, at mahalaga ito sa naturang pag-aaral dahil sinisikap din ng
mananaliksik na sukatin ang pag-unlad ng politikal na ideolohiya ng awtor.
Nagsagawa din ng tesis ukol sa Rosales Saga si Edgar Montesa, na
pinamagatang A Study on the Rosales Novels of F. Sionil Jose (1988). Sa kanyang
pagsusuri sa limang nobela ng Rosales saga, gumagamit si Montesa ng descriptive
content analysis upang suriin ang bisyon, malikhaing proseso at ang mga
pangkaraniwang mga paksang kanyang tinatalakay. Gumagamit siya ng social
realism na teorya ng Literatura sa kanyang pagsusuri at sosyolohikal na pagsipat
kung saan inuugnay niya ang sining sa realidad ng lipunan. Ang pangunahing
kabatiran niya sa pag-aaral ay ang realidad ng kahirapan sa bansa na nakaugnay
sa problemang agraryo, na nananatiling paurong ang pamamahala; itong
kahirapang ito ay tumutungo sa siyudad at nagdudulot ng krimen atbp. Isa pang
paksa na tinatalakay ay ang moral bankruptcy na nakaugat sa kahirapan ng bansa
at makikita sa parehong panlipunang uri, ang social disorganization at ang sistema
ng pagpapahalaga sa lipunang Pilipino. Tinalakay din dito ang isyu ng hustisya, ang
paggamit ng karahasan upang magdulot ng pagbabago, isyu ukol sa pambansang
wika at imperyalismo. Mayaman ito sa mga paksang hindi naluluma hanggang sa
kasalukuyang panahon. Tinalakay dito ang pagiging social realist ni Jose, at ang
kanyang egalitarian na weltanschauung o pandaigdigang pananaw na ang lahat ng
tao ay pantay-pantay. Malapit sa pagiging sosyalista ang panindigan ni Jose base
sa pag-aaral na ito. Makakatulong ang tesis na ito lalo na ang analisis sa mga
41
pangunahing tema ng mga nobela ni Jose partikular sa Rosales saga. Binibigyan
tayo ni Montesa ng tiyak na pag-unawa sa pulitikal na paninindigan ni Jose.
Sa isang Tesis na pinamagatang The Theory of Revolution on F. Sionil Jose’s
Rosales Novels (1984) ni Catherine Galvez, tinalakay niya ang New Nationalism na
pinanghahawakang ideolohiya aniya ni Jose sa Rosales Saga. Inungkat ni Galvez
ang teorya ng Nasyonalismo ni Jose sa pagtuon sa internal na kronolohiya ng
naratibo ng saga. Tumutuon ito sa sa mga ideolohiyang iminumungkahi ng mga
karakter ng saga na kinakakakitaan ng awtor ng pagka-rebolusyonaryo. Tampok sa
konseptong ito ang paglaya ng masa, pagwasak sa oligarkiya, hustisya at kalayaan,
pagtanggal sa kapangyarihan ng mga oligarkiya at ang pagbuo muli ng panibagong
lipunan na nagpapadali sa pang ekonomikong pag-unlad ng masa at tuluyang
pagwasak sa katiwalian. Pinapahalagahan ng lipunang ito ang dignidad, kalayaan
at pagkatao ng lahat ng mamamayan. Naniniwala din si Jose ayon kay Galvez, sa
rebolusyong nagmumula sa ibaba. Nagpapakita ito ng katiting na radikalismo-
liberalismo na nagpapahalaga sa lahat ng mamamayan. Importante ito sa pag-aaral
bagamat andergrad na tesis, sapagkat dito mas nailalarawan ni Galvez ang hugis
ng pananaw ni Jose ukol sa rebolusyon at sa lipunan.
Nahahawig ang pag-aaral na ito sa tesis ng pananaliksik dahil pareho nitong
inilalarawan ang hugis ng politikal na ideolohiyang meron si Jose. Kaya naman
nakatutulong ang pag-aaral sapagkat naiungkat nito ang teorya ng Rebolusyon ni
Jose nang base sa Rosales saga nito. Nagawa nitong maiungkat ang class struggle
42
sa paglarawan sa mga panlipunang uri at ang pakikipag-ugnay nito sa iba’t ibang
antas ng lipunan: ang oligarkiya sa proletaryo at vice-versa, ang proletaryo sa
ilustrado, ang ang ilustrado (na mayaman, at mahirap). Ang importanteng
kabatiranng pag-aaral ay ang tila mas pagkiling ni Jose sa pakikibaka mula sa baba
kung saan tunay na matutuklasan ng tao ang tunay na lagay ng bansa, at hindi
lamang sa libro. Ngunit naniniwala ang mananaliksik na mas kaya pang bigyang
linaw ang politikal na ideolohiya ng awtor dahil sa mas malawak na sakop ng mga
nobelang susuriin nito.
Ang tila bias na nabatid ni Galvez sa pag-aaral ay napuna ni Guillermo Gelacio
(1989) sa sanaysay niyang “Genesis of Leadership in the Revolutionary Process”.
Kinokontrast ni Guillermo ang dalawang karakter, ang paralisadong intelektwal na si
Luis (ng My Brother, My Executioner) vis-à-vis ang intelektwal na tumutungo sa
grassroots na si Pepe (ng Mass). Sa puntong ito, hinahayag naman ni Gelacio ang
panganib/ pagkukulang sa kritisismo ni Jose. Una, walang pagbabanggit ng mga
pulitikal na factor sa pagkabigo ng mga Huk, sapagkat moral factor lamang ang
naging pokus ni Jose sa pagmumungkahi ni Ka Lucio (34). Ikalawa, masyadong
nakatutok si Pepe na kalabanin ang mga nasyonalista-kunong mga burgis na hindi
nabigyang pansin ang mga talagang kalaban na malalaking komprador na burgis.
(35) Ikatlo, kapansin-pansin ang tila anti-intelektwalismo sa Mass. (36) Nakatutok ito
sa mga ‘armchair professors’ na naniniwala sa kapasidad na mamuno ng mga
ilustrado ng isang rebolusyon. Ngunit, sa anti-intelektwalismo ni Pepe, lumiliit ang
43
lagom ng pulitikal na kaalaman sa nibel ng pisikal na karanasan at pinagbuo-buong
subhektibong pananaw. Sa pagbibigay halaga sa praktika ay napilitang isantabi, o
i-antagonisa ang pulitikal na teorya sa nobela. Makikitang hayag sa mga nobela ni
Jose ang pagpanig niya sa mas nakabababang uri, kontra sa naghaharing uri;
pangitain ng tunggalian ng lipunang uri na makikita sa isang Marxistang pananaw.
Tinatalakay naman ng tesis na pinamagatang A Study on the Pretenders,
Ermita and Gagamba The Spiderman of F. Sionil Jose: City fiction as a literary genre
ni Ma. Milagrosa Ocampo (1995) ay tumatalakay sa panitikang genre ng city fiction
na lumalarawan sa tatlong nobela ni Jose: The Pretenders, Ermita, at Gagamba.
Para kay Ocampo, malaki ang papel ng mga tagpuang siyudad sa mga nobelang ito
sa pag-impluwensya sa pananaw, paninindigan at mga desisyon ng mga
pangunahing karakter nito. Ang siyudad ni Jose din ay lumalarawan sa kanyang
perspektiba sa lipunang Pilipino. Importanteng tema ng pag-aaral ang kontrast ng
‘maunlad na lipunan’ na sinisimbolo ng siyudad, at ng mga negatibong epekto nito
sa mga naninirahan. Ang irony sa mga nobelang ito ay, bagamat naipapakita ang
kaunlaran sa materyal na istraktura gaya ng gusali at kalsada ay hindi ito
nangangahulugan ng maayos at masayang lipunan. Sa halip, nais ipakita ni Jose
ang kabulukan at kurapsyong bumabalot sa kaunlaran ng siyudad na siyang
lumalamon sa mga mamamyan nito. Halimbawa na lamang ang katiwalian sa mga
mahihirap kontra sa maluluhong buhay ng mayayaman, ang prostitusyon sa
pagbebenta ng laman o sarili, at ang normalisasyon ng kurapsyong ito na sumisira
44
sa moralidad at pagkatao ng mga karakter. Isa itong repleksyon ng negatibong
pananaw ni Jose sa lipunang Pilipino. Nais niyang ipahayag sa tatlong nobelang ito
ang problema sa lipunang pilit ibinabalot sa ‘kaunlaran’ at iba pang mga
pagbabalatkayo ng mga opisyal at naghaharing uri.
Makatutulong ang tesis na ito sa pag-aaral dahil sa pag-unawa nito sa
importanteng nobelang mga paksa ng analisis ng mananaliksik. Matutunghayan ang
politikal na ideolohiya ni Jose sa tatlong nobela mula sa lente ng city fiction kung
saan mahusay na nailalarawan ni Jose ang kanyang mensahe at kritika sa lipunan.
Makadadagdag ito sa analisis ng mananaliksik sa nobelang Ermita at The
Pretenders, bagamat naiiba ang pag-aaral na ito sa lenteng ginamit. Ang mismong
pag-aaral ay mas nakatuon sa pampanitikang estilo at genre ni Jose kaysa sa
mismong politikal na ideolohiya niya sa nobela; bagkus nagbibigay ito ng mas
malawak na perspektiba.
Nagsagawa naman ng pag-aaral si Demeterio na pinamagatang “A
Comparative Study on the Theme of Human Existence in the Novels of Albert Camus
and F. Sionil Jose” (2008). Tinalakay niya dito ang konsepto ng pag-iral ng tao
(human existence), na matingkad na tema sa mga piling libro nina Albert Camus at
F. Sionil Jose. SInuri niya ang pinagkatulad/ pinagkaiba ng pagtalakay ng dalawang
awtor sa naturang konsepto, gamit ang hermenyutikal na teorya ni Martin Heidegger
bilang lente ng analisis upang pagtagpuin ang pagkakalayo (sa panahon at sa
kultura) ng dalawang awtor. Kinumpara ni Demeterio ang nobelang The Stranger
45
(Camus) at Sin (Jose); The Plague (Camus) at Poon (Jose); at The Fall (Camus) at
Ben Singkol (Jose). Umiiral ang konsepto ng mga panganib ng modernismo bilang
tema ng human existence sa mga nobela ni Camus, kung saan siya ay
naiimpluwensyahan ng mga ‘modernong’ pagpapahalaga (modern values), gaya ng
pagkamit ng kaalaman, kapangyarihan at kayamanan, na kalaunan nama’y ikasisira
din nito dahil tinanggalan siya ng mga esentyal sa buhay gaya ng pag-ibig, kultura
at lahi. Sa pagtalakay ni Camus, prominente ang mga panganib ng nihilismo na
sisira ng intelektwal. Ang pagtatalakay kay Jose naman ay hamon sa kaisipan ni
Camus, kung saan ang prayoridad ang kaalaman, kapangyarihan at kayamanan
bilang mga prominenteng pagpapahalaga sa modernismo, ay hindi masyadong
binigyang empasis ni Jose. “Universalizing the existential thoughts of Camus could
mean the underrating of Jose’s social criticism, just as the absolutizing of Jose’s
radicalism could undermine the wisdom of Camus.” (66).
Binibigyan nito ng interesanteng pagsipat ang mga nobela ni Jose hindi
lamang socio-pulitikal na aspekto nito na prominente sa kanyang nobela, kundi pati
sa eksistentyal na aspekto, na kung tutuusi’y malaking bagay at paksa sa mga
nobela ni Jose pero naisasantabi para maglaan sa sosyo-ekonomikong kritisismo
nito. Sa pagkatabi-tabi ng mga paksa ni Jose sa paksa ni Camus, nabibigyan ng
punto de bistang pag-aangklasan (at yun ay si Camus) upang matukoy ang mga
lamang at pagkukulang sa mga umiiral na tema ni Jose. Huli sa lahat, nabibigyan
46
ng pagyayaman ang tatlong nobela (Sin, Ben SIngkol, at Poon) ni Jose para sa
karagdagang analisis ng mananaliksik sa mga susunod na kabanata.
Sinisiyasat muli ng disertasyon ni Thomas Klincar, F. Sionil Jose as artist and
social seer, an examination of the Rosales saga (1988) ang limang nobela ng
Rosales Saga bilang mga salamin sa lipunang Pilipino. Kaiba sa mga nabanggit na
pag-aaral, mas nakatuon ang disertasyon ni Klincar sa hermenyutikal na
pagmamapa sa mundong kinagagalawan ni Jose at ang ugnayan at korelasyon nito
sa tekstong lumalabas sa mga nobela ng saga. Kasama sa pokus ng eksamen ang
naratibo, estilo at karakterisasyon ng mga tauhan at piksyunal na mundo, at
gumagamit ito ng lente ng Neo-Marxistang pangkat na kinabibilangan ni Camus,
Eagleton at Sartre. Muling iginigiit ang sosyo-politikal na lagay ng lipunang Pilipino
partikular ang pyudalismo ng mga lupain at pagtutunggalian ng panlipunang uri.
Iginigiit ni Klincar na para kay Jose, ang pag-unlad ng kultura ay dinidiktahan ng
politikal at historical na puwersa. Mahalaga ito sa pag-aaral sapagkat gaya ng
mananaliksik, tinitignan ni Klincar si Jose bilang temporal na pigura sa kasaysayang
Pilipino na apektado at hinubog din ng historikal na kaligiran na sinasalamin ng
kanyang mga likha. Kung ang pokus ng mananaliksik ay ang diakronikong
pagbabago sa politikal na ideolohiya ni Jose sa buong karera niya na nahahayag sa
kanyang mga nobela, ang pokus naman ng pag-aaral ni Klincar, bagamat
nahahawig, ay ang totoong mundo ni Jose na sinasalamin ng mundong kathang isip
nito.
47
MGA PAG-AARAL NA TUMATALAKAY SA PAGSUSURI NG
TEKSTO
Sa bahaging ito, sisiyasatin ng mananaliksik ang mga pag-aaral na sumubok
suriin ang politikal na ideolohiya ng isang teksto, o mga teksto. Tampok dito ang iba’t
ibang pag-aaral na ang pangunahing pokus ay pag-ungkat ng politikal na ideolohiya
ng isang naturang awtor, nobela at teksto. Bagamat hindi lahat ay tuwirang
gagamitin sa analisis, gagalugarin ng mananaliksik ang estilo at metodong ginamit
ng mga pag-aaral.
Sa pag-aaral na isinagawa ni Demeterio na pinamagatang, Ang mga
Ideyolohiyang Politikal ng Catholic Bishop’s Conference of the Philippines (2011),
ginamit na lente ni Demeterio ang modipikadong konstrak ni Hans Slomp na
mayroong x at y axis. Nakalagay sa x axis ang spectrum na progresibo—
retrogresibo, na hinimay ni Demeterio sa limang ideyolohiya (radikal-liberal-
moderato-konserbatibo-reaksyonaryo), at sa dalawang ideyolohiya ang y axis
(libertaryan, na pumapanig sa indibidwal na mamamayan, at awtoritaryan na
pumapanig sa pamumuno ng gobyerno). Sa pagtukoy ng ideyolohiya ng CBCP ay
ginamit niya ang mga pahayagan nito at artikulo bilang sanggunian. Sa pag-aaral,
hinati naman niya ang kasaysayan ng CBCP sa limang panahon: (1) panahon bago
ang batas-militar, (2) unang panahon ng batas militar, (3) huling panahon ng batas
militar (4) panahon ng pag-aalsa sa edsa, at (5) panahong post-sin. Dito natuklasan
48
ni Demeterio na nagpapakita sa (1) ay may liberal-awtoritaryan na moderatong
ideyolohiyang taglay ang panahon bago ang batas militar, (2) konserbatibo naman
sa unang panahon ng batas militar, (3) moderato naman sa huling panahon ng batas
militar, (4) liberal na libertaryan-awtoritaryan sa panahon ng pag-aalsa sa EDSA, at
(5) liberal na libertaryan/ liberal na awtoritaryan/ moderato naman sa panahong post-
sin. Madaling nabigyan ni Demeterio ng sistematikong pagtukoy ng pulitikal na
ideyolohiya ang CBCP. Sa masusing pagsusuri at argumentasyon din maaaring
makapagbigay ng matibay na pagtukoy sa pulitikal na ideyolohiya sa pag-susuri ng
teksto.
Mahalaga ang pag-aaral na ito dahil hinango ng mananaliksik ang
metodolohiya na ginamit ni Demeterio sa pag-aaral na ito. Gagamitin ng
mananaliksik ang lente ang ideolohikal na spektrum na minodipika ni Demeterio sa
aklat na ito upang analisahin ang mga nobela ni F. Sionil Jose upang matukoy hindi
lang ang pulitikal na ideyolohiya ng bawat nobela, kundi ang pagdaloy ng mga
ideyolohiyang ito sa paglipas ng panahon.
Naiiba nag kasalukuyang pananaliksik dahil hindi isang malaking
organisasyon gaya ng CBCP ang pokus ng pag-aaral, at sa halip ay isang awtor
lamang. Mas malawak na pagtitipon ng mga dokumento ang kinailangang piliin at
suriin ni Demeterio upang makamit ang substantibong analisis sa politikal na
ideolohiya ng CBCP. Samantala, labindalawang nobela lamang ang saklaw ng
pagsusuri ng mananaliksik sa tesis na ito.
49
Nagsagawa ng disertasyon na hawig sa kasalukuyang tesis si Jose Tenorio
na nakatuon naman kay Ka Amado V. Hernandez. Pinamagatan itong Ang
pilosopiya ng pakikisangkot ni Amado V. Hernandez (2004). Si Ka Amado, gaya ni
F. Sionil Jose, ay isang tanyag na manunulat na kilala sa kanyang politikal na mga
tema sa mga istorya. Nagtamo din siya ng parangal na Pambansang Alagad ng
Sining sa Literatura at kinikilala bilang isa sa mga pinakamahusay na manunulat sa
bansa. Hawig ng naturang pag-aaral ang kasalukuyang tesis dahil sinisipat nito ang
politikal na ideolohiya, partikular ang pilosopiya ng pakikisangkot, o pakikibaka ni
Hernandez mula sa lahat ng kanyang mga obra: tula, maiikling kuwento, nobela at
sanaysay. Peryodisado din ang mga likha ni Hernandez sa tatlong bahagi (1921-
1938, dekada ’40, 1956-1970), kung saan ibinubuod niya ang mga prominenteng
tema ng pagsusulat sa mga obra ni Hernandez sa bawat panahon. Mula sa
peryodisasyon ay sinusuri ni Tenorio kung may mga pagbabago sa diwa, o tema
mula sa tatlong yugto ng peryodisasyon nito. Makikitang maraming pagkakatulad sa
pagdating sa kung paano ito ihinanay at sinuro batay sa peryodisasyon nito.
Naiiba ang pag-aaral ng mananaliksik dahil bukod sa iba ang awtor na pinag-
aaralan, ay iba din ang metodong ginamit. Inungkat ni Tenorio sa kanyang pag-aaral
ang pilosopiya ni Hernandez gamit ang pilosopiya ni Gabriel Marcel kung tinitignan
ang karanasan ng tao sa paghubog ng tunay na kamalayan. Sa pag-aaral na ito, si
relatibong bago ang teoryang gagamitin ng mananaliksik sa kanyang pagtatangkang
gamitin ang modipikadong ideolohikal na spektrum ni Demeterio sa analisis ng
50
teksto. Mas tematiko ang naging pagsipat ng kay Tenorio samantalang isang
pagtatangka sa depenitibong pagsukat ng ideolohiya ang kasalukyang pananaliksik.
Sa isa pang tesis na gawa naman ni Joseph Fabre, na pinamagatang
Semiotikong pagsusuri sa mga diskurso at Ideolohiya sa Horror Films na nilkha ng
industriyang Pilipino noong 2012 (2012), gumagamit siya ng semiyolohiya bilang
lente ng pagsusuri. Iba ito sa kasalukuyang pag-aaral sapagkat pelikula ang pokus
ng pag-aaral at hindi nobela. Sinubukang ungkatin ni Fabre ang ideolohiya ng mga
ito gamit ang semiyolohiya ni Roland Barthes gamit ang mga tema ng karahasan,
lipunan, kontradiksyon sa kasarian, tambalang rural at urban, larawan ng awtoridad,
pamilya at pananampalataya. Bagamat naiiba sa pokus at metodo, interesanteng
tignan kung paano gamitin ang semiyolohiya upang pag-aralan ang mga detalye at
tema at simbolismo na ginagamit sa teksto, at maaari ding metodo upang ungkatin
ang politikal na ideolohiya nito.
51
MGA IMPORTANTENG PANAYAM KAY F. SIONIL JOSE
Tumungo naman ang mananaliksik sa mga transkripsyon ng mga panayam
at dayalogo ni Jose kasama ang iba’t ibang mga akademiko. Samu’t saring mga
isyu at paksa ang tinalakay sa iba’t ibang mga panayam na ito na nakatutulong sa
pagyayaman sa pananaliksik na. Sa pagkonsulta sa mga tekstong ito, maihahain
ng mananaliksik ang mga importanteng tema na natalakay na ng mga dayalogo, at
ang mga paksang maidadagdag pa ng mananaliksik.
Magsisimula tayo sa pinakanalalapit na panayam na isinagawa ni Charlson
Ong para sa Likhaan: The Journal of Contemporary Philippine Literature (2011).
Primerang tinalakay sa panayam na ito ang karera ni Jose bilang manunulat.
Particular na pinagtuunan ng pansin ni Ong sa kanyang mga tanong ay ang mga
importanteng nobela at mga prominenteng tema at ideolohiya ng kanyang mga
nobela. Tumungo ang panayam sa diskusyon tungkol sa madidilim na bahagi ng
lipunan na palaging paksa ng mga nobela ni Jose. Ani Jose, “You will be rich and
you will be famous but you will never be great until you make social comment.”
(243) Iminungkahi din ni Jose ang importansya ng pagkagalit sa kasalukuyang
madilim na kalagayan ng bansa sapagkat kapag hindi na nagagalit ang
mamamayan, ay patay na ito at manhid na sa katiwaliang nangyayari sa bansa.
Isang importanteng temang tinalakay sa panayam ang tema ng kataksilan
(betrayal) na ani Ong ay malaking bahagi ng mga obra ni Jose: “betrayal of the
52
peasant by the bourgeoisie, of brother by brother, of leaders…” (252) Iginigiit din ni
Jose sa panayam na ito na sa tatlong henerasyon niyang namumuhay, lumiit ang
kanyang optimismo sa hinaharap ng bansa. Interesanteng bahagi sa panayam ang
pagtalakay ni Jose sa pagpapakamatay ni Tony Samson sa The Pretenders, na
simbolismo ng isang uri ng rebolusyon. Aniya, “I inteneded the quartet to end in a
very negative note because that is what I saw: there is no future for our sad nation
unless there is a revolution. That is why the main character commits suicide, but
suicide is not just man’s passing. It’s an allegory about the necessity of destroying
the old in order to give way to the new”. (254) Katunayan, batay sa panayam ay
nagkaroon ng matinding pagkiling si Jose sa adhikain ng HUKBALAHAP, ngunit
naglaho ang optimismo niya sa komunismo nang siya’y namalagi sa mga
komunistang bansa sa Europa. Ngunit bagamat wala ang tiwalang ito sa
komunismo ay suportado ni Jose ang pakikibaka ng mga makakaliwang
organisasyon at ng NPA noong panahon ng Batas Militar kay Marcos. (254)
Mahalaga sa pag-aaral ang panayam na ito dahil binibigyan tayo ng
kontemporaryong paglalagom sa mga paninindigan ni Jose. Makikitang matibay at
hindi nalanta ang pagkiling niya sa rebolusyon para sa suliranin ng lipunan. Inaamin
niyang negatibo ang tingin niya sa hinaharap ng bansa na patuloy na sumusulong
sa pagkawasak; ngunit nakikita niya ang halaga ng pagkawasak na ito upang
makapagbuo ng pagbabago gaya ng alegorya ng The Pretenders.
53
Nagsagawa naman si Michael Onorato ng panayam na pinamagatan niyang
“Nationalist, Author, Critic” (1987) para sa isang Oral History Program para sa
California State University. Dati siyang propesor ng Kasaysayan sa California State
University. Isinagawa ang panayam na ito sa maagang bahagi ng administrasyong
Corazon Aquino, at nagsilbing rebuy sa mga pangyayari noong panahon ni Marcos,
ng Batas Militar, ang rebolusyon sa EDSA at ang lagay ng lipunang Pilipino noong
panahong iyon. Pangunahing paksa na tinalakay ay ang tungkulin ng isang alagad
ng sining sa bansa. Kabilang dito ang pagmulat sa nakararaming Pilipino sa mga
napapanahong isyu ng bansa. Sariwa pa din sa panahong ito ang alaala ng Batas
Militar. Hindi nahiyang magpahayag ng kritisismo si Jose sa administrasyong
Aquino na lumalabas aniya’y hindi naging rebolusyonaryo gaya ng nais nitong
ipahiwatig, bagkus ani Jose ay isang “restoration of the Filipino elite and the Filipino
oligarchy” (10) Ito ding oligarkiya ang patuloy na kumikitil sa pag-unlad ng bansa at
ani Jose ay ang pinaka matinding kaaway ng lipunang Pilipino. Pangunahing
problema naman ng bansa ang problemang agraryo na hindi pinauunlad o
iwinawasto ng gobyernong punong-puno ng mga panginoong may lupa na may
pansariling interes (mungkahi ni Jose na bagamat naging epektibong pangulo si
Magsaysay noon ay hindi siya nagwagi sa repormang agraryo dahil ang kongreso
ay binubuo ng mga panginoon at miyembro ng mga pamilyang haciendero).
Naniniwala si Jose na hindi magpapatuloy sa pag-unlad sa bansa kapag nananatili
54
ang kapangyarihan ng oligarkiya, at tumutungo siya sa rebolusyon bilang posibleng
solusyon. Ani Jose:
From the very beginning, our problem has been the oligarchy.
That is why I said that we have a restoration. Talking about
revolution, I am using a Leninist definition rather broadly which
is the transfer of power from one class to another. But power
has not been transferred yet to the people. Not even in simple
democratic terms. So, if there is any way that you can assist
us to make this transfer quickly and, if possible, without
violence, you should help. The land reform problem is waiting
for American assistance. That is one area where you should
be able to help… But if you do this, be sure that you do not
have ties with our oligarchy. (20)
Mahalaga ito sa pag-aaral dahil maraming pananaw sa iba’t ibang paksa ang
natalakay ni Jose sa panayam na ito. Sa panahong ito, walang wala ang tiwala ni
Jose sa oligarkiya ng bansa. Matindi ang kritisismo ni Jose sa administrasyong
Aquino sapagkat naalintala ang dapat sanang rebolusyon ng EDSA, at sa halip ay
nagging restorasyon ng kapangyarihan ng mga elit gaya ng pamilya ng pangulo.
Nakapaghain sa panayam na ito ng mga dapat sanang ginawa ni Corazon Aquino
para makamit ang buong kaganapan ng rebolusyon ngunit lubos ang
panghihinayang niya na hindi ito nakamit. Binibigyan tayo ng substantibong
talastasan na nahahawig sa panayam ni Ong, ngunit nakatakda noong dekada ’80.
Naiiba ang panayam na ito sa panayam na isinagawa ng mananaliksik hindi lamang
sa panahon ng pagsasagawa, kundi pati sa pokus. Kung ang panayam na
isinagawa nina Ong ay nakatuon sa karerang pampanitikan ni Jose, ang panayam
55
naman ni Onorato ay nakatuon sa komentaryo ni Jose sa lipunang Pilipino noong
Batas Militar at sa Administrasyong Aquino. Naiiba ito sa isinagawang panayam ng
mananaliksik sapagkat mas nakatuon ang panayam ng mananaliksik sa
ispesipikong politikal na katayuan ni Jose sa iba’t ibang panahon sa kanyang
buhay. Bukod sa ito ang pinaka-nalalapit na panayam, ay ito din ang may
pinakamalawak na saklaw na tinalakay dahil sakop ng diskusyon ang talambuhay
at pag-unlad ng politikal na paninindigan ni Jose mula Panahon ng Hapon
hanggang sa kasalukuyan.
Talakay naman ng panayam na “Memory and the Writer” (1990) ni Roger
Bresnahan ang papel ng paggunita sa mga nobela ni Jose. Nagkomento si Jose
tungkol sa kung paano nagiging kulungan ang nakaraan ng bayan natin; partikular
nitong tinutukoy ang kolonyal na nakaraan na hanggang bumabagabag sa lipunan
sa kasalukuyan. Ikinuwento din ni Jose ang istorya ng kanyang buhay kung kalian
siya namulat sa sariling class consciousness. Malaking impluwensya dito ang
demonstrasyong nasaksihan ng kapwa niya magsasaka sa munisipyo noong tag-
gutom. Panahon din ito nang pag-aalsa ng mga kolorum noong 1931 (61) sa Tayug,
na napakalapit lang sa Rosales. Importanteng paksa sa panayam ang kung paano
ginagamit ang konsepto ng Nasyonalismo sa bansa, sapagkat sa diskusyon ng
mga akademiko ay nagiging cliché na lamang ito at hinubaran na ng tunay nitong
kahulugan. “Well you know how academics are. They hide behind clichés. Or take
some of our politicians who have been shouting loudly about nationalism… As I
56
stated in the first editorial of Solidarity, nationalism should be equated with social
justice. Otherwise it’s just an idea.” (64).
Mahalaga ang panayam na ito sapagkat naghahain din ito ng karagdagang
perspektiba sa politikal na ideolohiyang taglay ni Jose. Sa partikular na panayam
na ito primerong usapin ang halaga ng alaala at paggunita sa ating nakaraan, at
kung paano ito lumilitaw sa kanyang mga nobela at maiikling kuwento.
May interesante at substantibong diskusyon tungkol sa sosyalismo ang
pinag-usapan ni Jose at nang kanyang Rusong tagapagsalin na si Igor
Podbereszky na pinamagatang “Socialism and the Artist” (1991). Naiiba ito sa mga
nabanggit na panayam dahil mas tumutuon ito sa isyu at pananaw ni Jose tungkol
sa komunismo at sosyalismo. Mungkahi ni Podberezsky na malapit sa kultura at
puso ng mga Ruso ang sosyalismo kahit pa ang kasalukuyang lagay ng sosyalismo
sa kanila ay mahigpit at hindi malaya. Ani Podberezsky ay nangangailangan pa din
ito ng pagbabago at pag-unlad sa mas demokratikong anyo. Ang nagging problema
sa kanilang sosyalismo ay ang dogmatismong ipinapataw ng mga sosyalista sa
mga mamamayan. Ito din ang naging problema ani Jose nang tumuon na ang
diskusyon sa Communist Party of the Philippines at New People’s Army. Naniniwala
si Jose na ang mali ng CPP ay hindi sila humuhugot ng teorya mula sa sariling mga
teorista, at bagkus masyado silang umaasa sa dogma ng Maoistang teorya ng
komunismo, “They are pro-Chinese in a region where there is a latent anti-Chinese
feeling” (83). Tinalakay din ni Jose ang lagay at realidad ng potensyal ng rebolusyon
57
sa bansa. Aniya, “There is no class consciousness. The classes are there but the
consciousness of class as instrument for political action is not.” (83) Tungkol naman
sa reporma, nananatiling matibay ang optimismo ni Jose tungkol sa repormang
agraryo. “I’m optimistic that land reform will happen whether the government wants
it or not. When you empower the peasantry as they have been empowered already
in other places, they would just walk into the lands and grab them.” (86) Kinikritika
ni Jose problemang pang-ekonomiya ng bansa; sabi niya na masyadong inuna ng
mga mamamayan ang politikal na paglaya ng bansa sa kolonya, bago isipin ang
pang-ekonomiyang pag-unlad (89).
Mahalaga ang panayam na ito sapagkat isa ito sa mga mas kritikal na
pgtalakay ng pananaw ni Jose tungkol sa makakaliwang ideolohiya ng komunismo
at sosyalismo. Dito niya pinaka naibabahagi, sa pakikipag-dayalogo niya kay
Podberezsky, ang kanyang saloobin sa lagay ng sosyalismo sa Pilipinas, at sa
potensyal ng rebolusyon dito. Dahil masinsinan ang diskusyong ito, mas nabibigyan
tayo ng detalyadong paglalarawan sa politikal na paninindigan ni Jose kumpara sa
mga mas naunang nabanggit na panayam na maaaring gamitin ng mananaliksik sa
analisis sa mga sumusunod na kabanata.
Sa “Non-violence vs. Revolutionary Change” (1991), nakipagtalastasan si
Jose kasama ang nangungunang kritiko ng Thailand na si Sulak Sivaraksa. Hindi
sikretong pabor si Jose sa halaga ng rebolusyon upang magsulong ng pagbabago;
dito sila nagkakasalungat ni Sivaraksa na isang Budista. Si Jose na minsan nang
58
pumabor sa pag-aaklas ng HUKBALAHAP ay nakikisimpatya sa adhikain ng
rebolusyon. Aniya, hangga’t walang katarungan at may naaapi, nesesaryo ang
rebolusyon. Sa kabilang banda, hindin naniniwala si Sivaraksa sa rebolusyon
sapagkat wala itong magandang maidudulot dahil imbis na kalayaan ang idinudulot
nito, ay napapalitan lamang ang mga naghahari. Hindi siya optimistiko sa mga
naganap na importanteng rebolusyon sa kasaysayan gaya ng sa mga Amerikano at
sa mga Pranses dahil hindi sila nagdulot ng tunay na kalayaan at katarungan (p.
186). Naniniwala si Sivaraksa na hindi ang tao ang kaaway kundi ang mga mismong
kasakiman, poot at kahibangan (182). Naiiba dito si Jose sapagkat naniniwala tila
nagiging pasibo itong paniniwala dahil sa mayroong mga totoong taong gumagawa
ng mga kasamaang ito na kailangang mabigyang hustisya. “I am very much against
the passivity, the apathy, the incapacity of Filipinos to be outraged. That was why
Marcos lasted so long—because Filipinos were not outraged until Aquino was
assassinated” (183). Bukod sa debateng ito ay nagbahagian din sila sa diskusyon
ng importanteng aspekto at paninindigan ng kanilang kultural na kaligiran.
Tinatalakay nila ng diskusyon ang mga pagkukulang sa kanilang kultura at kung
paano pagyayamanin ang isa’t isa.
Mahalaga ang talakayan na ito sa pag-aaral dahil nagbibigay ito ng mainit na
diskusyon sa pananaw ng dalawang kritiko ukol sa rebolusyon. Makikita natin ang
kultural at politikal na pinagmulan ng dalawa at kung paano nito hinubog kanilang
politikal na paninindigan. Sa pakikipagtalastasan, naitatalakay ni Jose ang malalim
59
na hugot ng kanyang paninindigan sa rebolusyon, at ano ang pananaw niya sa
kultural na lagay ng Pilipinas na maaaring hindi naitalakay sa kanyang mga nobela.
Nagsagawa din si Thomas Klincar para sa kanyang disertasyong F. Sionil
Jose as artist and social seer, an examination of the Rosales saga (1988) ng
panayam kasama si Jose. Naganap ang panayam na it sa unang bahagi ng
administrasyong Aquino. Gaya nang panayam ni Onorato (1987), pangunahing
usapin din ng panayam ang kritisismo ni Jose sa administrasyong Aquino, at sa
oligarkiya. Karagdagan dito, tinalakay din ang lagay ng sosyalismo sa bansa, kung
saan nagmungkahi din si Jose ng kanyang kritisismo sa NPA at sa dogmatismong
taglay ng mga miyembro nito. Sa mga panahong ito, naniniwala pa din si Jose na
kailangang alisin ang mga Base Militar ng mga Amerikano sa bansa dahil aniya,
sagabal ito sa pag-unlad ng bansa. Tinalakay din ni Jose ang mga importantent
nakaimpluwensya sa kanyang estilo ng pagsulat: nangunguna si Rizal, Cervantes,
at Carther. Lumabas din na may pagkakahawig si Jose sa mga nobelistang gaya ni
Albert Camus, at Faulkner. Gaya ng panayam ni Onorato, binibigyan tayo ng sulyap
ng panayam na ito sa kung sino si F. Sionil Jose noong dekada ’80 at ang kung ano
ang politikal na paninindigan niya noong panahong ito, upang maihanay at
maikumpara din ito sa mga paninindigan ni Jose sa kasalukuyan. Magagamit ito sa
pag-analisa ng mananaliksik sa mga pagbabago sa politikal na paninindigan nito.
60
KABANATA III: METODOLOHIYA
PAGBALIK-TANAW SA TEORYA NI SLOMP
Bago tayo tumuon sa teorya ni Demeterio ay mabuting talakayin muna ang
pinagmulang teoryang minodipika ng Pilipinong teorista. Hinango ni Demeterio ang
kanyang modipikadong spektrum mula sa naunang spektrum na nilikha ng
teoristang si Hans Slomp. Sa librong Ang Mga Ideolohiyang Politikal ng Catholic
Bishops’ Conference of the Philippines (2012), masinsinang tinalakay ni Demeterio
ang konsepto ng isang ideolohikal na spektrum na may dalawang dimension. Aniya,
matutuklasan ang pinagmulan ng ideolohikal spektrum magmula pa noong
ikalabingwalong siglo sa pagkakaayos ng upuan ng Parliyamentong Pranses, kung
saan may dalawang grupo ng taong nakaupo sa kanan at kaliwang bahagi ng
bulwagan ng parliyamento, batay sa paninindigang pinapanigan nito (Demeterio,
13). Mula sa simpleng kaliwa-kanan na panig ay umusbong ang iba’t ibang
pananaliksik na may nais bumuo ng sarili nilang continuum base sa mga binaryong
magkasalungat na paniniwala (Halimbawa: multikulturalismo-nasyonalismo,
radikalismo-reaksyonismo, atbp.). Naging problematiko ito sapagkat iisa lamang ang
dimensyong tinatalakay ng mga pag-aaral na ito, at bagkus hindi hustong natutukoy
ang taglay na paninindigan ng isang kaisipan. Isa si Hans Jurgen Eysenck, isang
61
Aleman-Ingles na sikolohista, sa mga naunang nagmungkahi nang halaga ng
pagkakaroon ng ideolohikal na spektrum na may dalawang dimension (na may x-
axis a y-axis), na siyang nagbigay daan sa iba pang mga teoristang lumikha din ng
ideolohikal na spektrum. Hango dito, lumikha si ang teoristang si Hans Slomp ng
ideolohikal na spektrum na may dalawang dimension, kung saan ang taglay ng x-
axis ang klasikong makakaliwa-makasentro-makakanan na continuum; at
taglaynaman ng y-axis ang libertarian-awtoritaryan na continuum (Demeterio, 15).
Libertaryan
“Progresibo”
Makakaliwa Makakanan
“Progresibo” “Konserbatibo”
Awtoritaryan
“Konserbatibo”
Pigura 1:
Ang Ideolohikal na Spektrum ni Slomp
na may Dalawang Dimensyon
62
ANG MGA MODIPIKASYON NI DEMETERIO
SA TEORYA NI SLOMP
Nakulangan si Demeterio sa makaluma at hindi artikuladong bersyon ng
ideolohikal na spektrum na nilikha ni Slomp. Aniya, hindi kayang tukuyin ng nasabing
spektrum ang mga bahagyang pagkakaiba sa ideolohiya ng inaanalisa niyang teksto
(ng CBCP).
Hinati ni Demeterio sa lima ang x axis ni Slomp ng mas artikuladong spektrum
na radikal-liberal-moderate-konserbatibo-reaksyonaryo. Ang kategoryang radikal ay
tungkol sa paninindigang hindi nakukuntento sa kasalukuyang kaayusan at bukas
sa paggamit ng anumang paraan basta lamang mabuwag ang nasabing kaayusan
para bigyang daan ang panibagong kaayusan. Ang kategoryang liberal ay tungkol
sa paninindigang kumikiling sa isang maingat, kalkulado at de prinsipyong
pagbabago na gumagamit lamang ng mga legal at mahinahong paraan. Ang
kategoryang moderato ay tumutukoy sa paninindigang dapat timbangin nang husto
ang pangangailangan para sa isang progresibong pagbabago at mga benepisyong
dulot ng kasalukuyang kaayusan. Ang kategoryang konserbatibo ay tumutukoy sa
paninindigang kumikiling sa kasalukuyang kaayusan. Kahit pa man inaamin ng
paninindigang ito na may mga pagkukulang ang kasalukuyang kaayusan,
nangingibabaw ang pangangambang ang anumang pagbabago ay magdudulot
lamang ng mga mas masahol at implikasyon at epekto. Samantalang ang
63
reaksyonaryong kategorya ay tungkol sa paninindigang kumikiling sa isang
retrogresibo, o paurong na pagpapago. Hindi ito kuntento sa kasalukuyang kaayuan
at gusto nitong iwasto ang kasalukuyan sa pamamagitan ng pagtatag muli ng mga
estruktura mula sa nakalipas nang panahon.
Ipinakita ng pigura 2 ang modipikado nang ideolohikal na spektrum na may
dalawa pa ring dimensiyon.
Libertaryan
(Indibidwal)
Radikal na Liberal na Konserba-

Libertaryan Libertaryan tibong
(Demokratikong (Klasikong
Moderato
Libertaryan
Sosyalismo) Liberalismo) Reaksyonaryo
Progresibo Retrogresibo
Liberal na Konserba-
Radikal na Awtoritaryan tibong
Awtoritaryan (Kontemporar-
(Komunismo)
Awtoritaryan
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 2:
Ang Ideolohikal na Spektrum na may Dalawang Dimensiyon
na Unang Binuo ni Slomp at Minodipika ni Demeterio
64
Mula sa modipikadong ideolohikal na spektrum na ito, walong magkakaibang
ideolohiyang politikal na nabigyan ng kani-kanilang malinaw na depinisyon: 1)
radikal na libertaryanismo, 2) radikal na awtoritaryanismo, 3) liberal na
libertaryanismo, 4) liberal na awtoritaryanismo, 5) moderato, 6) konserbatibong
libertaryanismo, 7) konserbatibong awtoritaryanismo, at 8) reaksiyonarismo.
Ang radikal na libertaryanismo, may paninindigang “pumapabor sa mabilisan
at malalimang progresibong pagbabago habang nagpapahalaga sa kalayaan at sa
indibidwal” (Demeterio 20). Isang halimbawa nito ang demokratikong sosyalismong
nakabatay sa Marxistang prinsipyong “matapos ang rebolusyon ng proletarya, dapat
pamunuan ng isang demokrasya ng masa ang lipunan” (20). Ang radikal na
awtoritaryanismo ay may paninidigang “pumapabor sa mabilisan at malalimang
progresibong pagbabago habang nagpapahalaga sa panlipunang kontrol at sa
estado” (20). Isang halimbawa nito ang komunismo na nakabatay sa Leninistang
pananaw na “matapos ang rebolusyon ng proletarya, dapat pamunuan ng isang
awtoritaryang diktadura ang lipunan” (20). Ang liberal na libertaryanismo ay may
paninindigang “pumapabor sa kalkulado at kontroladong progresibong pagbabago
habang nagpapahalaga sa kalayaan at sa indibidwal” (20). Isang halimbawa ang
ideolohiya ng klasikong liberalismong “naniniwalang umaapi sa mga tao ang estado
kaya dapat limitahan ang kapangyarihan at kontrol nito” (20). Ang liberal na
awtoritaryanismo ay may paninindigang “pumapabor sa kalkulado at kontroladong
progresibong pagbabago habang nagpapahalaga sa panlipunang kontrol at sa
65
estado” (21). Isang halimbawa ang ideolohiya ng kontemporanyong liberalismong
“naniniwalang kailangan pa rin ng estado ang pagsasaayos at pag-oorganisa ng
mga gawain at inisyatibo ng mga indibidwal” (21).
Ang moderatong ideolohiya ay may paninindigang pumapabor sa
pagtimbang nang mabuti ng pangangailangan ng pagbabago at ng mga benepisyo
ng kasalukuyang kaayusan. Sa kagustuhan ng paninindigang itong masuring
mabuti ang magkabilaang panig ng bawat usapin, napagpasyahan ni Demeterio na
walang masyadong kabuluhang magsasagawa pa ng distingsyon sa pagitan ng
pagiging moderate na libertaryan at moderate na awtoritaryan (Tingnan sa
Demeterio 21). Isang paninindigang konserbatibong libertaryanismo ang
“pumapabor sa kasalukuyang kaayusan habang nagpapahalaga sa kalayaan at sa
indibidwal” (21). Isang halimbawa ang makakanang liberalismong umiiral sa Europa
at Hilagang Amerika (Tingnang sa Demeterio 21). Isang paninindigang
konserbatibong awtoritaryanismo ang “pumapabor sa kasalukuyang kaayusan
habang nagpapahalaga sa panlipunang kontrol at sa estado” (Demeterio, 21).
Pinakamasahol na halimbawa nito ang ideolohiya ng fasismo (Tingnan sa
Demeterio, 21). Isang paninindigang reaksyonismo ang “pumapabor sa isang
retrogresibo o paurong na pagbabago” (Demeterio 22). Sa kagustuhan ng
paninindigang itong balikan ang lumang kaayusan, napagpasyahan rin ni Demeterio
na walang masyadong kabuluhang gagawa pa ng distingsyon sa pagitan ng
66
reaksyonaryong libertaryanismo at reaksyonaryong awtoritaryanismo (Tingnan sa
Demeterio 22).
MGA TEKSTO NG PAG-AARAL
Susuriin ng mananaliksik ang politikal na ideolohiya ng mga sumusunod na
nobela ni Jose: The Pretenders; Tree; My Brother, My Executioner; Mass; Poon;
Gagamba; Ermita; Viajero; Sin; Ben Singkol; Vibora; Sherds; at The Feet of Juan
Bacnang. Upang sistematikong maimapa ang diyakronikong pagbabago sa
politikal na ideolohiya, ihinanay ng mananaliksik ang mga nobelang ito ng batay
sa taon kung kailan unang nailathala ang mga nobela. Tapos, hinati ng
mananaliksik ang hanay ng mga nobela sa apat na panahon:
1) Ang Panahon bago ang Batas Militar: saklaw nito ang panahon ng
karera bilang manunulat ni Jose bago ideklara ang Batas Militar noong taong 1972.
Sakop nito ang nobelang Tree, na bagaman nailathala bilang buong nobela ay
naging seryalisado na noon pang 1956. Sakop din nito ang nobelang The
Pretenders na nailathala noong 1968.
2) Ang Panahon ng Batas Militar: saklaw nito ang panahon noong
idineklara ni dating Pangulong Marcos ang Batas Militar noong taong 1972
hanggang sa napatalsik si Marcos sa puwesto noong Rebolusyon sa EDSA noong
taong 1986. Sakop nito ang nobelang My Brother, My Executioner, na naipalimbag
67
noong taong 1973; ang nobelang Mass na unang naipalimbag noong 1976; at ang
nobelang Poon, na naipalimbag noong taong 1984.
3. Ang Panahon ng Rebolusyon sa EDSA: Saklaw nito ang panahon mula
taong 1986, kung kailan napatalsik sa puwesto, hanggang taong 2000, ang taon
bago pinangaralan si Jose bilang Pambansang Alagad ng Sining. Sakop nito ang
nobelang Ermita, na naipalimbag noong taong 1988; ang nobelang Gagamba, na
naipalimbag noong taong 1991; ang nobelang Viajero na unang naipalimbag
noong 1993; at ang nobelang Sin, na naipalimbag noong taong 1994. Isasalaysay
ang buod ng bawat nobela at susuriin ang mga nangungunang temang hayag sa
naratibo nito.
4. Ang Panahon ng pagiging Pambansang Alagad ng Sining: Saklaw nito
ang panahon mula 2001, kung kailan niya tinanggap ang parangal, hanggang sa
kasalukuyan. Sakop nito ang nobelang Ben Singkol, na naipalimbag noong taong
2001; ang nobelang Vibora! na unang naipalimbag noong 2007; ang nobelang
Sherds na naipalimbag noong 2008; at ang nobelang The Feet of Juan Bacnang
na naipalimbag noong 2011.
Makikita sa ibaba tsart ang peryodisasyon ng mga nobela ni Jose:
68
Tree (1956)
The Pretenders (1968)
Ang Panahon bago ang Batas Militar
(1950s-1972)
My Brother, My Executioner (1973)
Mass (1976)
Poon (1984)
Ang Panahon ng Batas Militar
(1972-1986)
Ermita (1988)
Gagamba (1991)
Viajero (1993)
Ang Panahon ng Rebolusyon sa EDSA Sin (1994)
(1986-2000)
Ben Singkol (2002)
Vibora! (2007)
Sherds (2008)
The Feet of Juan Bacnang (2011)
Ang Panahon ng pagiging Pambansang
Alagad ng Sining
(2001-kasalukuyan)
Table 1: Listahan ng mga nobela ni F. Sionil Jose na

Naka-peryodisa sa apat na panahon
69
TEKSTWAL NA PAGSUSURI AYON SA MODIPIKADONG
SPEKTRUM NI DEMETERIO
Upang makamtan ang layunin ng papel na tukuyin ang ideolohiyang politikal
na nakapaloob sa mga nobela ni F. Sionil Jose, hinimay ng mananaliksik sa apat na
kabanata ang pagsusuri sa mga nobela nito. Sa bawat kabanata’y tatalakayin ang
isang panahon sa peryodisasyon ng mananaliksik sa mga nobela ni Jose, at
tatalakayin doon ang mga nobelang nakapaloob sa panahong yaon. Susuriin ng
mananaliksik ang politikal na ideolohiya ng bawat nobelang ito. Upang matukoy,
kung alin sa walong ideolohiyang politikal ang namamayani sa bawat nobela, may
tiga-apat na sub-seksyon ang analisis ng bawat nobela. Nakalaan ang unang sub-
seksyon sa buod ng naratibo; hihimayin ng pangalawa ang paninindigan ng nobela
tungkol sa pagbabago at kasalukuyan, batay sa x axis ng modipikadong konstrak ni
Slomp; hihimayin ng pangatlo ang pagpapahalaga ng nobela sa indibidwal at
estado, batay sa y axis ng modipikadong konstrak ni Slomp; at bibigyang-lagom ng
ikaapat ang tungkol sa namamayaning ideolohiyang politikal ng nasabing nobela.
Sa dulo ng bawat kabanata, pagkatapos matukoy ang politikal na ideolohiya
sa bawat nobela, lalagumin ang diyakronikong pagkakasunod-sunod ng politikal na
ideolohiya ng mga nobela ni Jose. Dito matutuklasan ang daloy ng politikal na
ideolohiya ng mga nobela ni F. Sionil Jose. Bilang paglalagom ay huhugutin ang
70
singkronikong pagkakabuod ng kabuuang politikal na ideolohiya ng lahat ng nobela
ni Jose.
Sa ganitong paraan, matutugunan ng mananaliksik ang mga hinain niyang
suliranin. Iginigiit ng mananaliksik na ang papel na ito ay hindi ideolohikal na
pagbasa ng mga nobela sa klasikong Marxistang pananaw. Sa halip, ito ay pagtukoy
sa mga ispesipikong politikal na ideolohiya ng mga nobela niya. Kung paggamit ng
Klasikong Marxistang pagbasa lamang ang gagawin ng mananaliksik ay
magbubunga lamang ito ng pagtukoy kung saan panlipunang uri pumapabilang ang
mga teksto. Sa halip na gawin ito, mas tumuon ang mananaliksik sa masinsinang
pagtukoy sa ispesipikong politikal na ideolohiyang taglay ng bawat nobela.
71
KONSEPTWAL NA BALANGKAS
Nasa pigura 3 sa ibaba ang konseptwal na balangkas ng pananaliksik:
Mga Nobela ni F. Sionil
The My Tree Mass Poon Ermita Gagamb Viajero Sin Ben Vibora! Sherds The
Preten Brother, Singkol Feet of
ders My Juan
Executio
ner
Radikal na Libertaryanismo / Radikal na Awtoritaryanismo

Liberal na Libertaryanismo / Liberal na Awtoritaryanismo / Moderate / Konserbatibong
Libertaryanismo /Konserbatibong Awtoritaryanismo / Reaksiyonarismo
Ideolohi Ideolohiy Ideolohi Ideolohi Ideolohi Ideolohi Ideolohiy Ideolohi Ideolohi Ideolohi Ideol Ideolohi Ideolohiy
yang ang yang yang yang yang ang yang yang yang hiyan yang ang
Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal Politikal
ng The ng My ng Tree ng ng Poon ng ng ng ng Sin ng Ben ng ng ng The
Pretend Brother, Mass Ermita Gagamb Viajero Singkol Vibora Sherds Feet of
ers My a Juan
Execution Bacnang
er
Diakronikong Modelo ng mga Diakronikong Modelo ng mga

Ideolohiyang Politikal batay sa Ideolohiyang Politikal batay sa Internal
Pagkalathala ng mga Nobela na Naritibo ng mga Nobela
Kabuuang Singkronikong Modelo ng Ideolohiyang

Politikal ng Rosales Saga
Pigura 3:
Konseptwal na Balangkas ng Pananaliksik
72
KABANATA IV:
ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI
F. SIONIL JOSE BAGO ANG BATAS MILITAR
Bago pa man naging tanyag na nobelista si Jose tinahak niya muna ang
karera ng dyornalismo. Magmula pa noong nag-aaral siya sa Unibersidad ng Santo
Tomas bago ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig ay nagkaroon na siya ng
kasanayan bilang editor ng Varsitarian. Nang matapos ang digmaan ay hindi na
tinapos ang kolehiyo ngunit nagpursige siya bilang mamamahayag; naging
manunulat siya sa Commonweal mula 1947 hanggang 1948; assistant editor sa
United States Information Agency sa Embahada ng Estados Unidos mula 1948
hanggang 1949; at managing editor sa Manila Times Sunday Magazine at editor ng
taunang pahayagan ng Manila Times na Progress mula 1958 hanggang 1960.
Makulay ang karera ni Jose sa dyornalismo sa mga panahong ito. Noong dekada
’60 ay nabigyan din siya ng mga posisyong editorial sa Ceylon (ngayo’y Sri Lanka)
at Hong Kong, at tagaulat sa Economist sa London. Sa panahon ding ito niya itinayo
ang Solidaridad Piblishing House sa taong 1965, at Solidarity Magazine sa sumunod
na taon, kung saan siya ang tumayong editor. Layunin ng pahayagang ito na isiwalat
ang mala-kolonyalistang pamamalakad ng oligarkiya sa bansa at magbigay
karunungan sa iba’t ibang panlipunan at napapanahong isyu. Gaya nang La
73
Solidaridad na noo’y itinatag ng kilusang Propaganda nina Rizal, Del Pilar at Jaena,
taglay din ng Solidarity ang hawig na layunin, ngunit tumutuon naman sa kritisismo
kontra sa oligarkiya at naghaharing uri sa halip na sa mga kolonistang Kastila.
Iginigiit ni Jose na sa mga panahong ito ay bukas na siya sa rebolusyon bilang
posibleng solusyon sa suliranin ng lipunan. Bagaman mariin niyang iginigiit na hindi
siya kabahagi sa kilusan ng mga komunista ay inaamin niyang nakikisimpatya siya
sa mga adhikain nito noong dekada ’60 hanggang dekada ’70 noong panahon ng
Batas Militar. Namulat siya sa kilusan ng mga pula mula pa noong dekada ’40
habang nag-aaral siya sa Unibersidad ng Santo Tomas at noong nagtatrabaho siya
sa Commonweal. Noo’y nasa ilalim siya ng Congress of Labor Organization kung
saan nakasalamuha niya ang mga makakaliwang panauhin gaya nina Mariano
balgos, Guillermo Capadocia, Amado Hernandez at Luis Taruc. Kaya naman sa
maagang panahon pa lamang ay progresibo ang politikal na ideolohiyang
kinikilingan nito.
Bago idineklara ng dating Pangulong Ferdinand Marcos ang Batas Militar
noong Setyembre 21, 1972 ay nakapaglathala na ng dalawang nobela si F. Sionil
Jose. Unang naseryalisado ang nobelang Tree noong taong 1956. Seryalisado ito
sa pamagat na “The Balete Tree” na lingguhang lumalabas sa Women’s Weekly
mula Marso 4, 1956 hanggang Hulyo 6, 1956. Nailathala naman ang nobelang The
Pretenders sa Solidaridad Publishing House noong taong 1968. Ito ang unang
dalawang nobelang pumapabilang sa kanyang Rosales Saga, na pinakatanyag sa
74
kanyang mga obra. Pumapailalim ang dalawang ito sa unang bahagi ng
peryodisasyong nilikha ng mananaliksik na siyang tatalakayin sa kabanatang ito.
75
ANG NOBELANG TREE (1956)
Ang kwento ng Tree ay isa sa mga pinakanaunang nailathala ni F. Sionil Jose,
at importanteng bahagi ng seryeng Rosales Saga. Pangalawang obra ito batay sa
internal na naratibo ng saga ng nasabing kalipunan dahil kolonisasyong Amerikano
at Rosales ang panahon at tagpuan ng nobelang ito. Katulad sa nobelang My
Brother, My Executioner (na tatalakayin sa susunod na kabanata), nakatuon din ang
kwento ng nobelang Tree sa panig ng angkang Asperri sa halip na sa panig ng
angkang Samson. Ang naratibo ay isinasalaysay sa first-person point of view ng
isang bata. Nagmistulang isang talambuhay ang nobela ng isang hindi
pinangalanang anak ni Esperidon na isang panginoong-may-lupa at kanang kamay
ni Don Vicente Asperri ng nobelang My Brother, My Executioner. Samu’t sari ang
mga kwento ng anak na ito tungkol sa kanyang pagkabata at pagbibinata sa kanilang
hacienda. Unti-unti niyang naunawaan ang pagkakaiba ng kanyang marangyang
pamumuhay sa pamumuhay ng kanilang mga katulong at kasama sa pagsasaka.
Inihalintulad ang mahigpit at malupit na sistema ng pamamahala ng kanyang ama
sa imahen ng punong baleteng itinuturing na tanahan ng mga mitikal na nilalang –
nakamamangha ang laki, na nagbibigay lilim sa maraming tao, ngunit humahadlang
sa pagsibol ng anomang halamang nasa lilim nito. Habang nag-aaral ang anak sa
isang prestihiyosong Katolikong institusyon sa Maynila, nabalitaan niyang pinaslang
ang kanyang ama ng ilang kasapi ng HUKBALAHAP. Noong wala na ang
76
dambuhalang punong balete, napagtanto niyang manatiling nakagapos sa alaala ng
lilim ng imahen ng kanyang pumanaw nang ama sa halip na sumibol nang malaya
ang anak.
Paninindigan ng Nobela tungkol sa Kasalukuyan at Pagbabago
Makikita sa Tree ang punto-de-bista ng isang batang kabilang sa angkang-
may-lupa ngunit pumupuna sa buhay ng mga pangkaraniwang taong naglilingkod
sa kanilang angkan, gayundin sa imahen ng kanyang makapangyarihan at mahigpit
na amang naglilingkod lang din kay Don Vicente. Ibinungad niya sa simula kung ano
ang kabuoang ugnayan niya sa mga tao sa paligid ng pagtanda nito:
I suppose that from the very beginning, I had always been

thus—a stranger to Rosales, even to the people who knew
me—relatives, friends, tenants and all those fettered beings
who had to serve Father as he, too, had to serve someone
bigger than himself. (Tree 2)
Sa mahabang panahon napanatili ni Esperidon ang panlipunang istraktura ng
kanyang hacienda laban sa mga nagtangkang baguhin ito. Maski ang anak ay
walang kalabanlaban sa gahum na hawak ni Esperidon. Kaya sa busilak na
pakikisimpatiya ng anak sa mga naglilingkod at kasama nila, ay bumabalot naman
ang sinikal na realisasyon na wala na siyang magagawa pa sa naitatag nang sistema
ni Esperidon:
There was a waking that traumatized, a waking which also

trivialized, because in it, the insolence and the nastiness of
77
human nature became commonplace and I grew up taking all
these as inevitable. (Tree 134).
Mula rito, masasabing moderato ang paninindigan ng nobelang Tree tungkol
sa kasalukuyan at pagbabago. Kahit binabagabag ang damdamin ng anak sa api at
kawawang estado ng mga utusan at kasamang napalapit na sa kanya, nanatili
siyang nakagapos sa gahum ni Esperidon. Nang pinaslang si Esperidon, nabalot na
ng sinisismo ang anak at pinili niyang itinaguyod na lamang ang nakagisnang
panlipunang estruktura sa halip na baklasin at gawing mas makatao ito. Inilarawan
sa pamamagitan ng simbolismo ng balete kung paano nanatili ang gahum sa kanya
ng ama:
I have not done anything. I could not, because I am me,

because I died long ago. Who then lives? Who then triumphs
when all others have succumbed? The balete tree—it is there
for always, tall, and leafy and majestic. In the beginning, it
sprang from the earth as vines coiled around a sapling. The
vines strangled the young tree they had embraced. They
multiplied, fattened and grew, became the sturdy trunk, the
branches spread out to catch the sun. And beneath the tree,
nothing grows! (Tree 135).
Pagpapahalaga ng Nobela sa Indibidwal at Estado
Sa nobelang ito, naging kritkal si Jose sa kakayahan ng estado sa pagtugon
sa dehadong katayuan ng mga api. Para kay Jose, kasabwat ang estado ng mga
angkang-may-lupa sa pagpapanatili ng kasalukuyang kaayusang pumapabor sa
kalagayan ng mga panlipunang elit:
78
It may well be, but the politicians, and the generals—they live
as weeds always will—accumulating wealth and enjoying the
land the young had died to defend… I should not be angered
then, when men in the highest places, sworn to serve end up
as millionaires in Pobres Park, while using the people’s money
in the name of beauty, public good, and all those shallow
shibboleths about discipline and nationalism that we have
come to hear incessantly (Tree 134).
Sa halip, mas kinikilingan ng nobelang Tree ang indibidwal na taong
mabusising isinalarawan sa bawat kabanata. Sa halip na magsulong ng bagong
estadong papalit sa manhid at bulok na kasalukuyang estado, mas ginusto ng
nobela ang hustisyang magmumula sa mga karaniwang tao:
There was kindness in the hearts of men… there was less

greed, less faithlessness. Men were brothers—the rich and the
poor. It was a day for living, but now the past is forgotten and
it can it can never be relived again even by those who used to
belong to it. It was a good time, a time for loving one another,
for forgiving one’s faults and understanding one’s weaknesses
(Tree 114-115).
Kaya malinaw na mas libertaryan kaysa awtoritaryan ang nobelang Tree.
79
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob sa Nobelang Tree
Una nang natukoy ng papel na moderato ang paninindigan ng nobelang Tree
tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at libertaryan ang pagpapahalaga ng
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing moderato ang
kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Biswal na ipinapakita ito ng
pigura 4:
Libertaryan
(Indibidwal)

Libertaryan Libertaryan Moderato tibong
(Demokratikong (Klasikong Libertaryan
Awtoritaryan Awtoritaryan tibong
(Komunismo) (Kontemporar- Awtoritaryan
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 4:
Ang Kabuoang Ideolohiyang Politikal
ng Nobelang Tree
80
ANG NOBELANG THE PRETENDERS (1968)
Ikalawang nailathalang obra ng Rosales Saga ang nobelang The
Pretenders. Ngunit pangatlo o pang-apat na obra lamang ito batay sa internal na
naratibo ng nasabing kalipunan, dahil postwar na Maynila ang panahon at tagpuan
ng nobelang ito na kasabayan ng nobelang My Brother, My Executioner batay sa
panahon. Ikinuwento ng The Pretenders ang trahedya ng buhay ni Antonio Samson,
o Tony, ang apo ni Eustaquio Samson sa nobelang Poon. Napadpad sa Maynila si
Tony, kasama ang kanyang ina at kapatid, para mapalapit sa kanyang amang
nakakulong sa Bilibid. Sa angkin niyang talino at suporta ng kanyang ina,
nakapagtapos siya ng kolehiyo sa Unibersidad ng Pilipinas at nabiyayaan ng
iskolarsyip para makapag-aral ng doktorado sa kasaysayan sa Unibersidad ng
Harvard sa Estados Unidos. Subalit tila tinalikuran na niya ang kanyang
nakagisnang kahirapan kasabay ng pag-unlad ng kanyang karera at antas ng
pamumuhay. Sa Estados Unidos nakilala niya ang kanyang mapapangasawang si
Carmen Villa, ang laki-sa-layaw at unika iha ng makapangyarihang industriyalistang
si Don Manuel. Pagbalik niya sa Maynila, naging kabilang na si Tony sa angkang
Villa. Nasaksihan niya kung gaano kadumi ang pamamalakad ng negosyo ni Don
Manuel na may kasabwat na ilang malalaking tao at politiko. Napilitan siyang iwanan
ang kanyang propesyon sa akademya para maglingkod bilang public relations officer
ng kanyang biyenan. Nagdulot ito sa kanya ng nakakasuya at mapagpanggap na
81
pamumuhay na lalong lumulubog sa maruming mundo ni Don Manuel. Nang
madiskubre niya ang pangangaliwa ng kanyang asawang si Carmen, nagpasya si
Tony na bumalik sa kanyang kinalakihang pook sa Sampaloc para magpasagasa sa
tren.
Malinaw ang pagiging kritikal ng nobelang The Pretenders sa kasalukuyan
nitong lipunan, kaya hindi ito maaaring iuri bilang konserbatibo o reaksyonaryo. Sa
nobela, may dalawang paninindigan tungkol sa kasalukuyang lipunan ang
matutunghayan. Una ang liberal na paninindigan nina Tony at ng kanyang mga
matalik na kaibigang Godo at Charlie sa umpisa ng nobela. Puno ng optimismo at
pag-asa para sa pagbabago ang tatlong magkaibigan. Ngunit sa pag-usad ng
naratibo, nalusaw ang optimismo at pag-asang ito habang nilamon si Tony ng
kanyang marangya at elitistang pamumuhay. Habang pumalya naman ang
katapatan ni Godo sa harap ng pagsubok na isinagawa ni Don Manuel. Napalitan
ng optimismong ito ng sinismo at hapis:
WE ARE ALL WEAKLINGS; these words were now wedged

deep in Tony’s mind. He was saddened and, at the same time,
angered that Godo had not been the heroic figure that he had
expected him to be. It was Godo alone who could have stood
up to Don Manuel, it was he alone who could have shown that,
at least, there was some essence of purity left in a country
where filth overflowed not only in garbage dumps but also in
the most aristocratic of appointments. How long ago had it
been when he had ceased thinking that, somehow, there was
inner strength in himself?” (Tony, The Pretenders 143).
82
Ang pagiging moderato ni Tony sa huling bahagi ng nobela ang pangalawang
paninindigan ng nobela tungkol sa kasalukuyang lipunan. Tuluyan na siyang
naniwala na walang mangyayaring pagbabago sa mapang-aping lipunan. Sa
pagtatrabaho pa lamang niya para kay Don Manuel, naglaho na ang ideyalismong
dating namamayani sa kanyang damdamin. Kaya ang pagpapakamatay na lamang
ang nakita niyang solusyon: “There was honor in death, and if he was a traitor, or a
weakling, he would not depart as one.” (The Pretenders 171) Sa kabuoan,
masasabing moderato ang paninindigan ng nobelang The Pretenders tungkol sa
kasalukuyang lipunan sa dahilang kahit malikhaing naipahayag ang katiwalian at
suliraning bumabagabag sa nasabing lipunan, wala itong inihaing malinaw na mga
hakbang para tugunan ang mga nasabing problema.
Paulit-ulit na inilarawan ng nobelang The Pretenders ang mga katiwaliang
nangyayari sa lipunang nakaugat sa kasakiman ng naghaharing uri. Ani Godo,
Big men like Don Manuel, Dangmount, Lee, your nationalist

Senator Reyes—this pack has robbed me of my rightful share in
life. These sons of bitches band together. They have one thing in
common—greed… and the thousands like me? We scrounge
around, we don’t live. Our children starve, our wives get sick and
they die.” (Godo kay Tony, The Pretenders 157).
Ipinakita ng nobela na pati ang estado, maaari ding maging instrumento ng nasabing
kasakiman. Kaya mas pinapanigan ng nobela ang mga indibidwal kaysa estado.
83
Mas nakatuon ito sa pagtatanggol at pagpapalaya sa mahihirap mula sa karalitaan
at pang-aabuso ng naghaharing uri. Mas binibigyang- halaga ng nobela ang mga
karakter ni Tony, ng kapatid na si Betty, ng pinsan at kasintahang si Emy, at ni Godo,
laban sa bulok na estadong bumibiktima sa kanila. Kaya mas libertaryan kaysa
awtoritaryan ang pagpapahalaga ng nasabing nobela sa binaryong indibidwal /
estado.
84
Ang Ideyolohiyang Politikal na Nakapaloob
sa Nobelang The Pretenders
Una nang natukoy ng papel na moderato ang paninindigan ng nobelang The
Pretenders tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at libertaryan ang pagpapahalaga
ng nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing moderato ang
kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Biswal itong ipinapakita ng
pigura 5.
Libertaryan
(Indibidwal)

Libertaryan Libertaryan Moderate tibong
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 5:
Ang Kabuoang Ideolohiyang Politikal ng Nobelang The Pretenders
85
PAGLALAGOM
Biswal na ipinakita ng pigura 6 ang natamong Politikal na Ideolohiya ng
dalawang nobela ni F. Sionil Jose, na nailathala bago ang Batas Militar:
Libertaryan
(Indibidwal)
Radikal na Liberal na 1 Konserba-

(DemokratikongS (Klasikong Libertaryan
osyalismo) Liberalismo) 2
Moderate Reaksyonaryo
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 6:
Ang Mga Ideolohiyang Politikal ng
Mga Nobela ni F. Sionil Jose Bago ang Batas Militar
Sa pigura 5, tinutukoy ng bilang 1 ang nobelang Tree at ng bilang 2 ang nobelang
The Pretenders. Makikitang nagtamo ang parehong nobela ng moderatong
paninindigan. Batay sa lumitaw na politikal na ideolohiya sa dalawang nobela,
lumalabas na moderato ang pangkalahatang Politikal na Ideolohiya ng mga Nobela
ni F. Sionil Jose sa Panahon Bago ang Batas Militar. Biswal na ipinakita ito sa pigura
7 sa ibaba.
86
Libertaryan
(Indibidwal)

osyalismo) Liberalismo)
Moderato Reaksyonaryo
yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 7:
Ang Pangkalahatang Ideolohiyang Politikal ng mga
Nobela ni F. Sionil Jose sa Panahon Bago ang Batas Militar
Matutunghayan na sa mga unang dekada ng kanyang pagsusulat (dekada
’50 at dekada ’60) ay hayag ang kritikal na pagsusuri niya sa katiwalian sa lipunan.
Matatandaang nabanggit sa pag-aaral na mahalgang panahon ang dekada ’60
sapagkat sa panahong ito’y umusbong ang mga panitikang makabayan (Lumbera
168) na lumalarawan sa klima ng panitikang Pilipino noong mga panahong yaon.
Nangunguna ang mga paksang tumatalakay sa kolonyalismo at pagkakakilanlang
Pilipino, na natural lamang noong panahong yaon sapagkat umuusbong pa lang ang
Pilipinas bilang malayang bansa. Dagdag pa dito ang personal na karanasan ni Jose
sa pagsasaka at pangunahing saksi sa katiwaliang nagpapahirap sa mga
kasamahan niyang magsasaka sa bayan ng Rosales. Kaya naman hindi na
nakapagtataka na paksa ng mga nobela niya, partikular ang mga Rosales saga na
nobela, ay tungkol sa kilusang agraryo. Ito partikular ang paksa ng nobelang Tree
87
na isa sa pinakauna niyang nailathalang nobela. Inungkat niya ang simbolismo ng
puno ng balete para ilarawan ang mga kakontemporaryo niyang binitawan ang
idealismo at paninindigan upang ibenta ang sarili. (Jose, “Notes on the Writing of a
Saga” 103). Ito halimbawa ang pinagdaanan ng mga karakter gaya ng anak ni
Esperidon, at ni Tony Samson sa The Pretenders (at kung tutuon tayo sa mga
sumunod na nobela, pumapabilang dito sina Luis Asperri ng My Brother, My
Executioner, at Rolando Cruz ng Ermita; iilan lamang sila sa mga gaya nito).
Tinalakay din ni Jose ito sa sanaysay niyang “A Nationalist Sellout” kung saan
mahalagang paksa ang pagpapawalang-bisa ng nasyonalismo na nauulit-ulit na
lamang sa mga slogan ng mga politiko (gaya halimbawa ni Senador Reyes sa The
Pretenders). Bukod sa personal na karanasan sa bukid, na inspirasyon niya sa
pagsulat ng saga, ay mahalaga idng tukuyina ng malaking papel ng pag-aalsa ng
HUKBALAHAP noong dekada ’50 at ’60. Sa mga panahon ding ito’y tila may kaakit-
akit na imahen ang komunismo at sosyalismo ng mga militanteng grupo sa naturang
panahon. Ito aniya ni Jose ang opyo ng mga intelektwal noong mga panahon na
iyon. Bagaman hindi siya pabor sa alituntunin ng komunismo, ay nakikiisa siya sa
adhikain nito tungkol sa rebolusyon mula sa ibaba upang pataubin ang naghaharing
uring nagpapalaganap ng katiwalian sa bansa. Mahalagang itanong kung bakit
bagaman progresibo ang taglay na politikal na paninindigan ni Jose (partikular sa
pagkiling niya sa rebolusyon) ay moderato ang naging politikal na paninindigan ng
dalawang nobela sa panahong ito.
88
Ang pagtatalakay sa politikal na ideolohiya ng dalawang nobela ay nagdulot
ng ilang mga kabatiran. Una, mapapansin ang pagkakahawig ng karakter ni Tony
Samson at ng tagapagsalaysay ng Tree kahit na magkaiba ang pinanggalingan
nilang estado ng pamumuhay, sapagkat pareho silang namulat sa magkabilang-
panig ng lipunang Pilipino: ang mayaman at mahirap. Si Tony ay mula sa mahirap
na pamilya na iginapang ang sarili paakyat sa mga naghaharing uri, samantalang
ang bata sa Tree naman ay mula sa pamilya ng mga panginoong may lupa na
nakakasalamuha ang mga tauhan, katulong at magsasakang naglilingkod sa ama
nito. Sa kanilang pagmulat, lubos silang nagdadalamhati sa kawalan ng katarungan
sa lipunan. Hayag ito sa pakikiramay ni Tony sa pamilyang iniwan, at sa mga
kaibigang mga naging biktima ng katiwaliang ito; hayag din ito sa bigat ng damdamin
ng bata sa Tree sa pang-aapi at diskriminasyong ipinapataw ng kanyang ama sa
kanilang mga manggagawa. Ikalawa, sa kabila nang pakikiramay na ito ay pareho
silang paralisado; pareho silang walang kakayahang tugisin ang mapang-aping
estruktura ng lipunan. Ang inosenteng ideyalismo nila sa simula ay unti-unting
winawasak at tinitibag ng mga kontradiksyon at karahasang nangyayari sa kanilang
paligid, at nang wala nang natira’y bumigay na sila sa sariling hapis, walang
kakayahang umaksyon. Kaugnay dito, ikatlong nabatid din ng mananaliksik ang
metapora ng kamatayan sa parehong nobela. Piguratibo ang kamatayang nabanggit
sa Tree nang tinanggap ng tagapag-salaysay ang kamatayan (Tree 135): ang
kamatayan ng sarili dahil sa pagkaparalisa nito, at ang kamatayan ng punong
89
biktima ng mahigpit na pagsakal ng Balete. Samantala’y ang metapora ng
kamatayan nama’y nilarawan ng aktwal na pagpapakamatay ni Tony Samson nang
hindi na niya matanggap ang kawalan niya ng pag-asang makabangon mula sa
hapis ng pagkakawasak sa kanyang mga inosenteng paninindigan. Pareho nitong
inilalarawan na bagaman may suliranin sa lipunan ay paralisado ang ilan sa mga
karakter na parehong saksi at biktima nito.
Sa analisis ni Shirley Lim (1989) sa Rosales Saga, batid niya na ang The
Pretenders at Tree ay mas tumutuon sa internal na tunggalian ng dalawang
pangunahing tauhan nito. Mas sikolohikal ang tunggalian ng dalawang nobela
sapagkat pareho nitong sinasalaysay ang internal na kontradiksyong nagaganap sa
naratibo ng parehong nobela: parehong may damdamin para sa mga naghihirap na
biktima ng lipunang malupit, ngunit hindi maaksyunan ang pakikiramay na ito. Ang
hapis na dinulot ng tunggaliang ito sa sarili ay nagdulot ng kamatayan sa parehong
karakter, piguratibo at literal. Kaya naman naaangkop na moderato ang politikal na
paninindigan ng mga nobela ni F. Sionil Jose sa panahong ito.
90
KABANATA V:
ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.
SIONIL JOSE NOONG BATAS MILITAR
Nagdeklara si dating pangulong Ferdinand Marcos ng Batas Militar noong
Setyembre 21, 1972. Madilim na panahon ito para sa mga nasyonalista dahil sa
marahas na sensura sa mga akda, matinding pagpapakasakit at pagdadakip sa mga
miyembro ng militanteng grupo, at malubhang kurapsyon ng gobyerno. Madaming
mga manunulat ang nadakip, nakulong at nawala na lang noong panahong ito.
Ngunit, sa halip na tumiklop ang mga nasyonalista ay lalong tumibay pa ang kanilang
kilusan. Tumindi pwersa ng mga militanteng grupo na hindi nagpatinag sa opresyon.
Ani Jose na si Marcos ang mismong pinakamatagumpay na recruiter ng NPA. Sa
panahon ding ito ay nagkakaroon na ng reputasyon bilang tanyag na editor at
manunulat si F. Sionil Jose; nabuo niya ang buong Rosales Saga na likom ng
kanyang pinakamagagandang mga obra.
Nailathala sa taong 1973 sa New Day Publishers ang My Brother, My
Executioner, na tumatalakay sa tunggalian ng haciendero kontra HUKBALAHAP.
Kontrobersyal ang nilalaman ng nobelang ito at naalintala pa ang inisyal na
pagpapalimbag nito dahil sa pagsensurang naganap noong panahong iyon. Sa
kabila nito’y nasundan pa ito ng nobelang Mass na mas lantarang tinatalakay ang
91
mga pang-aabuso sa Batas Militar. Unang nailathala ang Mass sa wikang Olandes,
bago inilathala sa Pilipinas sa taong 1976 sa wikang Ingles sa bansa. Ipinalimbag
naman ang nobelang Poon noong taong 1984 na nagwakas sa kanyang Rosales
Saga.
Mahalagang banggitin na naging pabigat ang marahas na paghihigpit ng
rehimeng Marcos kay Jose noong panahong ito. Una, sa pagsasalaysay ni Jose sa
panayam ng mananaliksik (2017), ay halos malugi ang Solidaridad bookshop noong
panahong ito. May walong libong subskrisyon ng Solidarity Magazine sa gobyerno
bago magka-Batas Militar na nahinto nang idineklara ito. Ikinalugi ito ng Solidaridad
Publishing House sapagkat sinusustentuhan ng subskripsyon ang presyo ng
pagpapalimbag ng libro. Bukod dito’y naalintala din ang pagpapalimbag ng My
Brother, My Executioner, at ilan pang mga librong nakahanda na sa publikasyon
dahil sa pagsensurang naganap na nagdulot pa lalo ng pagkalugi ng Solidaridad.
Sa kabilang banda nama’y, ipinagbawal siyang mangibang bansa sa apat na taon
mula nang idineklara ang Batas Militar. May naganap din na break in sa kanyang
bookshop at sa iba pang pagkakataon ay huwad na inakusahan sa kaso ng
pagnanakaw. Ang sunud-sunod na pagpapahirap sa kanyang ito ay nagdulot ng
pagkalugi ng bookshop at pagkakabaon niya sa utang; muntik nang maudlot ang
publikasyon ng nobelang Mass dahil sa problemang pinansyal (aniya’y hindi siya
natatakot sa pagsensura ng Batas Militar ngunit pang-ekonomiko ang dahilan kaya
naalintala ang pagpapalimbag nito). Bagaman iginigiit niya na pirmi na ang politikal
92
na pananaw ni Jose ukol sa halaga ng rebolusyon bago pa man idineklara ang Batas
Militar, hindi niya itinatangging bahagyang mas tumindi ito noong panahong yaon.
Sa panahon ding ito nagtamo ng maraming gantimpala si Jose sa larangan
ng Panitikan. Nagwagi ng unang gantimpala ang maikling kwentong Waywaya sa
Carlos Palanca Memorial Awards for Literature noong 1979. Nagwagi din sa unang
gantimpala sa Palanca ang nobela niyang Mass noong taong 1980. Sa parehong
taon, tinanggap din niya ang Ramon Magsaysay Award for Journalism, Literature
and Creative Communication Arts. Sa kabanatang ito, susuriin ng mananaliksik ang
tatlong nobelang nabanggit na pumapailalim sa panahon ng Batas Militar.
93
ANG NOBELANG MY BROTHER, MY EXECUTIONER (1973)
Pangatlong nailathalang obra ng Rosales Saga ang nobelang My Brother, My
Executioner. Ngunit pangatlo o pang-apat na obra lamang ito batay sa internal na
naratibo ng nasabing kalipunan dahil postwar na Maynila at Rosales ang panahon
at tagpuan ng nobelang ito. Pareho ang panahon ng My Brother, My Executioner sa
panahon ng The Pretenders. Subalit nakatuon ang kwento ng pangalawang nobela
sa angkang Asperri sa halip na sa angkang Samson. Isinalaysay ng nobelang My
Brother, My Executioner ang magkasalungat na buhay at pananaw ng magkapatid
na Luis at Victor. Si Luis ang anak-sa-labas ng panginoong-may-lupang si Don
Vicente Asperri, habang si Victor naman ang nakababatang kapatid sa ina.
Parehong lumaki bilang mga magsasaka sa Rosales sina Luis at Victor. Nang
nawalan na ng pag-asa si Don Vicente na magkaroon pa ng lehitimong anak kinuha
niya si Luis mula sa kanyang ina para paaralin at gawing kanyang tagapagmana.
Dito nagkahiwalay ang landas nina Luis at Victor. Kalaunan naging panginoong-
may-lupa si Luis at naging pinuno naman ng HUKBALAHAP si Victor. Bagamat
nagsimula si Luis bilang kritiko sa mapang-aping sistema, unti-unting pinatahimik ng
masaganang pamumuhay ang kanyang dating nag-aalab na damdamin. Ilang
beses hinamon ni Victor ang nagbabagong pananaw sa mundo ni Luis. Ngunit
hanggang maligamgam na kompromiso lamang ang kayang panindigan ni Luis. Sa
94
huli, matapos balewalain ni Luis ang babala ni Victor, nilusob ng HUKBALAHAP ang
hacienda Asperri.
Malinaw rin ang pagiging kritikal ng nobelang My Brother, My Executioner,
kaya hindi rin ito maaaring iuri bilang konserbatibo o reaksyonaryo. Dalawa ring
paninindigan tungkol sa kasalukuyang lipunan ang matutunghayan sa nobelang ito.
Una ang pagiging moderato ni Luis. Kahit nagsimula siya sa progresibong
paninindigan noong kanyang kabataan, unti-unting humina ang paninindigang ito
dahil hindi niya mapagkasundo ang kanyang pakikibaka at ang buhay bilang anak
ng panginoong-may-lupa, kalaunang bilang panginoong-may-lupa na mismo. Ani
Luis:
If you only had one hour to spend in my place you will realize
that what you want is not that simple. I agree with you that the
land must go to the people who farm it—but how will they
progress without someone like me to give them money when
they need it? Why must they spend so much on fiestas when
it is unecessary? Who will sell their products? Who will teach
them about farm management, fertilizers, and crop rotation?
These problems cannot be solved with guns. (Luis kay Victor,
My Brother, My Executioner 171).
Naging isang paralisadong intelektwal si Luis, kagaya ni Tony sa nobelang
The Pretenders. Si Luis, na hindi na lamang naging simbolo ng paralisadong
intelektwal kundi simbolo ng pag-urong ng paninindigan nung makahawak ng
95
kapangyarihan, ay nasawi sa kamay ng mga Huk na sawa na sa sistemang nais
pang paninindigan ni Luis.
Sa pagkakataong ito sa nobela, ang naghihimagsik ang nagwagi kontra sa
haciendero. Dito naging kritikal si Jose sa sistema ng hacienda na kadalasan ay
hindi nagiging makatarungan sa mga magsasaka. Naninindigan siya sa karapatan
ng mga magsasakang kadalasa’y inaalipin at ginigipit ng mga panginoon sa mga
‘legal’ na paraan. Sa ganitong larangan, hindi natin ito pwedeng iuri sa kategoryang
moderato o mas retrogresibo pa dito. Katunayan malinaw ang pagpapakita nito ng
potensyal ng armadong rebelyon gaya ng kay Victor. Isa itong rebelyong dinadala
ng pagkamuhi sa kasalukuyang estado ng lipunan na nag-uudyok kay Victor na
pamunuan ang isang armadong rebelyon. Ang progresibong diwa ng nobela ay hindi
naisakatuparan sa legal at kalkuladong paraang lumalarawan sa isang liberal na
paninindigan. Katunayan, hilaw at marahas ang aksyon ng mga armadong
rebeldeng lumusob sa mansyon ng mga Asperri na ikinasawi ni Luis.
Ang radikal na paninindigang ito ni Victor ay nanatiling matatag na pinuno ng
HUKBALAHAP hanggang sa dulo. Isang simbolikong pagsalaysay ang paglusob ng
HUKBALAHAP sa hacienda Asperri na sa kabuoang mas makapangyarihan ang
radikal na ideolohiya ni Victor kaysa moderatong paninindigan ni Luis:
These peasants, riff-raff, the aimless generation which had

finally found something to latch on to. these were the young
who would always be marched off to a tree and hanged. The
young could do nothing really but accept or forget, as he, too,
must now accept… this anger had come to claim him, and,
96
strangely aware of this, he felt no impulse to reject it. He no
longer felt rancor for his father nor for Dantes, nothing but an
overwhelming indifference. Now, he was simply tired (My
Brother, My Executioner 191).
Dalawa ang hugis ng pagpapahalaga sa binaryong indibidwal/estado ang
matutunghayan sa nobelang My Brother, My Executioner. Una, ang libertaryan na
pananaw ni Luis na mas nagpapahalaga sa indibidwal kaysa estado. Subalit,
nabanggit na ng papel na mas kinikilingan ng nobela ang pananaw ni Victor kaysa
pananaw ni Luis, kaya lumalabas na mas nananaig ang pagpapahalaga ni Victor sa
binaryong indibidwal/estado. Bilang pinuno ng HUKBALAHAP hindi lamang isang
simpleng pakikipaglaban sa karapatan ng magsasaka ang isinusulong ni Victor,
datapwat ang lubos na marahas na pagpatalsik sa naghaharing-uri at ang
pagbibigay ng kapangyarihan sa mga uring magsasaka at manggagawa. Bilang
tapat na kasapi at pinuno ng HUKBALAHAP, pasan din ni Victor ang pagpapahalaga
ng kilusang kumikiling sa kolektibo kaysa indibidwal. Kaya sa kabuoan, mas
awtoritaryan kaysa libertaryan ang pagpapahalaga ng nobela sa binaryong
indibidwal/estado (kolektibo).
97
sa Nobelang My Brother My Executioner
Unang natukoy ng papel na radikal ang paninindigan ng nobelang My
Brother, My Executioner tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at awtoritaryan ang
pagpapahalaga ng nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing
radikal na awtoritaryanismo ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong
nobela. Biswal na ipinapakita ito ng pigura 8.
Libertaryan
(Indibidwal)
Radikal na Liberal na
Libertaryan Libertaryan Konserbatibong Reaksyonaryo
(Demokratikon (Klasikong Libertaryan
g Liberalismo) Moderato
Sosyalismo)
Liberal na
Radikal na Awtoritaryan Konserba-
Awtoritaryan (Kontemporar- tibong
(Komunismo) yong Awtoritaryan
Liberalismo) (Fascismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 8:
ng Nobelang My Brother My Executioner
98
ANG NOBELANG MASS (1976)
Pang-apat na nailathalang obra ng Rosales Saga ang nobelang Mass. Ngunit
panghuling obra ito batay sa internal na naratibo ng nasabing kalipunan dahil ang
umiiral na Batas Militar at Maynila ang panahon at tagpuan ng nobelang ito. Katulad
sa nobelang The Pretenders, nakatuon naman ang kwento ng nobelang Mass sa
panig ng angkang Samson sa halip na sa panig ng angkang Asperri. Nakasentro
ang nasabing nobela sa buhay ng binatang si Pepe Samson, ang anak sa
pagkabinata ni Tony Samon ng nobelang The Pretenders. Lumaki si Pepe sa
Rosales na kinamumuhian ang kanyang ‘di-nakilalang amang namuhay at
nagpakamatay sa Maynila. Madiskarte ang Pepeng lumuwas sa Maynila, may
angking talino at karisma, ngunit katulad ng nakararaming Pilipinong kabataan, ay
wala siyang interes sa mga usaping politikal at panlipunan. Hangad lamang niya ang
pisikal at senswal na kaginhawaan. Nahatak lamang siya sa kilusang kaliwa dahil
sa kanyang kaibigang si Toto. Dito siya namulat tungkol sa karahasan ng gobyerno.
Matapos mapatay si Toto sa isang rally, minana ni Pepe ang politikal at panlipunang
paninindigan ng kanyang matalik na kaibigan. Pinatatag pa lalo ang maka-kaliwang
pananaw ni Pepe ng kanyang nakasalamuha ang dating kasapi ng HUKBALAHAP
na si Ka Lucio. Nakasalamuha din ni Pepe ang kahina-hinalang karakter na si Juan
Puneta, isang mayamang mestisong nagkukunwaring taga-suporta ng kilusang
kaliwa. Nang madiskubre ni Pepeng si Puneta din pala ang nagpapatay kina Toto at
99
Ka Lucio, binaril niya ang mestiso kasabay ang pagtakas papunta sa kabundukan
para maging ganap na rebolusyonaryo.
Inilarawan sa nobela ang kagimbal-gimbal na mundo ng Maynila noong
panahong umiiral ang Batas Militar. Malay si Pepe sa matinding kahirapan, pagkitil
sa kalayaan, at pagyurak sa karapatang pantao. Sa umpisa, walang pakialam si
Pepe sa mga suliraning ito:
He is not telling me anything I did not know—the exploitation,

the squalid hypocrisies… the kind of activism he was
propounding was not for me… I was concerned with more
earthy matters, mami espesyal and Lucy waiting, than in
battering the bastion of Pobres Park or the high walls of
Malacañang (Pepe tungkol kay Prop. Hortenso, Mass 28).
Nahatak ni Toto si Pepe sa paninindigang radikal at kalaunang mas
masidhing nakibaka lalo na sa pagkakapaslang ng kaibigan:
there was a purpose to your life while there was none to mine.
Is it true then that God is unkind to let the weeds grow? Is it
true then that, at birth, we are already doomed? I refuse to
believe this because I know, in the end, it is the good who will
triumph. You were going to be a saver of lives, you were going
to change the ugliness that we know…You were brave, and I
was a coward… I will live for you then, Toto my brother (Pepe,
Mass 126).
Lalong pinaigting ni Ka Lucio ang radikalismo ni Pepe. Ipinaliwanag ni Ka
Lucio na may katabangan ang paninindigan ng mga batang makakaliwa – wala itong
100
kapootan, karahasan, at kahandaang pumatay na mahalaga para sa isang
makatotohanang rebolusyon:
You must accept violence—you cannot begin to build until you

have destroyed. You don’t know love until you have hated…
you must destroy the rotten foundations to build a new edifice.
You must know how to identiry and hate injustice before you
learn to value above all, justive. Your enemy is the rich. You
must be able to tell them that to their faces. And when you point
the gun between their eyes, you must do it without passion—
or compassion. Do it as duty, do it to survive. (Ka Lucio, Mass
166)
Naunawaan lamang ni Pepe ang pangangaral ni Ka Lucio noong aksidenteng
nadiskubre niya ang pagiging doble kara ni Puneta. Bilang ganti, pinaslang niya ito
at lumayas:
I fired and the impact was so strong, it seemed as if he was

lifted on his feet then flung down. He died instantly and the red
on his front shirt now spread (241) … It was we or they, Ka
Lucio had said. It was I or him—and my knowledge and
acceptance of this made everything clear” (243).
Mula doon, tinahak na niya ang radikal na landas: “…so I leave behind those
who see the sword but refuse to raise it.” (Pepe, Mass 256)
101
Hindi mali kung sasabihing nagpapahalaga ang nobelang Mass sa indibidwal
dahil malinaw namang kinikilingan ang karapatang pantao at direktang binatikos ang
pagiging mapang-api ng pamahalaan:
Marcos, jail the young then, all those who oppose your
oligarchy and your grandoise plans. Imprison us, torture us for
by doing so you will swell our piteous ranks, you will temper us
with the harness of truth so that we will rise from the flames
singed and wounded but, by God, infinitely more steadfast and
strong” (Pepe, Mass 222).
Subalit kagaya sa naging takbo ng naratibo ng My Brother My Executioner,
sumanib si Pepe sa isang grupong kilala rin sa pagiging awtoritaryan.
Now, we will fling back to them the very sop they have drowned
our protests with. Nationalism means us—for we are the nation
and the vengeance we seek will never be satisfied till we have
gotten measure for measure all that was stolen from us. I want
not just the irrevocable end to my poverty but justice as well”
(Pepe, Mass 241).
Kagaya sa HUKBALAHAP, mithiin din ng rebolusyonaryong kilusang baklasin
ang kasalukuyang estado. Para maitatag ang panibagong estado, may tiyansang
maging isang awtoritaryang estado rin kapag inihalintulad sa aktwal na nangyari sa
Russia at Tsina. Kaya sa kabuoan, wastong sabihing awtoritaryan kaysa libertaryan
ang pagpapahalaga ng nobelang Mass sa binaryong indibidwal/estado.
102
Ang Ideyolohiyang Politikal na
Nakapaloob sa Nobelang Mass
Una nang natukoy ng papel na radikal ang paninindigan ng nobelang Mass
tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at awtoritaryan ang pagpapahalaga ng
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing radikal na
awtoritaryan ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Biswal na
ipinapakita ito ng
pigura 9.
Libertaryan
(Indibidwal)

yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 9:
ng Nobelang Mass
103
ANG NOBELANG POON (1984)
Panglima at panghuling nailathalang obra ng Rosales Saga ang nobelang
Poon. Ngunit unang obra ito batay sa internal na naratibo ng nasabing kalipunan,
dahil Ilocos at Rosales Kolonisasyong Espanyol at Amerikano ang ang panahon at
tagpuan ng naturang nobela. Katulad sa mga nobelang The Pretenders at Mass,
nakatuon din ang kwento ng nobelang Poon sa panig ng angkang Samson sa halip
na sa angkang Asperri. Sa katunayan, sa nobela ikinuwento ni Jose kung paano
naging Samson ang pangalan ng angkan at kung paano lumipat mula Ilocos
patungong Rosales ang parehong angkan. Nakasentro ang nobela sa buhay ni
Eustaquio “Istak” Samson, isang tapat na sakristan ngunit napilitang tumakas mula
Ilocos kasama ang kanyang buong angkan matapos mapaslang ng kanyang ama
ang malupit na prayleng Espanyol. Sa Rosales napadpad ang natira sa angkang
Samson. Dito sila lumikha ng sakahan sa lupain ni Don Jacinto, isang mabuting
panginoong-may-lupa. Dito rin namuhay bilang magsasaka, guro, at manggagamot
si Istak. Kalaunan, nakasalamuha rin dito ni Istak ang bayaning si Apolinario
Mabining tumatakas mula sa mga Amerikano. Isang araw, pinakiusapan siya nina
Don Jacinto at Mabining dalhin ang isang mahalagang mensahe kay Presidente
Emilio Aguinaldo na noong hinahabol ng mga Amerikano patungong hilagang
Luzon. Nang maabutan ni Istak si Aguinaldo sa Pasong Tirad, nagpasya ang dating
104
mapayapang magsasaka, guro, at manggagamot na sumama sa rebolusyon laban
sa mga Amerikano.
Malinaw sa nobelang Poon na hindi kuntento ang mga pangunahing tauhang
sina Istak, Don Jacinto at Mabini sa kanilang kasalukuyang lipunan. Kaaahon pa
lamang ng Pilipinas mula sa kolonisasyong Espanyol, hinaharap na naman nito ang
panibagong mananakop. Isang pagbalik-tanaw ang nobela sa panahong hinahanap
pa lamang ng mga Pilipino ang kanilang identidad bilang Pilipino. Minana ni Istak
ang liberal na konseptong pagkamakabayan mula sa dalawang ilustradong sina Don
Jacinto at Mabini. Hindi nakabatay sa poot at dahas ang minimithing pagbabago ni
Mabini, datapwat sa konsepto ng tungkulin para sa bayan. “What I do now I do as
duty, not to the President but to Filipinas. Our motherland, she is bigger than any of
us, and we must serve her and serving her means serving you and everyone who is
Filipino” (Apolinario Mabini, Poon 171). Binigyang-diin ito hanggang sa dulo ng
nobela nang paulit-ulit itong bigkasin ni Istak hanggang sa kanyang kamatayan.
Kaakibat ng konseptong ito ang mensahe ng pagkakaisa at nasyonalismo para sa
sangkatauhang hinati-hati ng rehiyonalismo at magkakaibang panlipunang uri.
Gayong sumanib si Istak sa puwersa ni Heneral Gregorio del Pilar sa Pasong Tirad,
nanatiling liberal ang kanyang paninindigan dahil nakabatay ang kanyang pagsanib
sa paniniwalang dapat buoin ang bansa at tungkulin ng bawat Pilipinong ipaglaban
105
ang kalayaan ng bansang ito. Sa huling bahagi ng nobela, hindi umiral ang dahas
at poot sa kalooban ni Istak. Mas malinaw ang kanyang pagnanais na makamtan ng
mga Pilipino ang pagkakaisa, kooperasyon, at kamalayan bilang mga Pilipino.
Without this country, you are nothing. This land where you
stand, from which you draw sustenance, is the Mother you
deny. It’s to her where your thoughts will go even if you refuse
to think so, for it is here where you were born, where your loved
ones live, and where in all probability you will all die. We will
lover her, protect her, all of us—Bisaya, Tagalog, Ilokano, so
many islands, so many tribes—because if we act as one, we
will be strong and so will she be. Alone, you will fall prey to
every marauder that passes by. I am not asking that you love
Filipinas. I am asking you do what is right, what is duty…
(Apolinario Mabini kay Istak, Poon 214)
Tungkol ang nobelang Poon sa pagpapahalaga ng binaryong
indibidwal/estado, matutunghayan ang tensyon sa pagkiling sa parehong indibidwal
at estado. Pinahahalagahan nina Istak, Don Jacinto, at Mabini ang indibidwal, ngunit
malay din sa pagsulong sa kapakanan ng estado, ang katatatag pa lamang na
Republika, upang lalong masigurado ang kapakanan ng mga indibidwal. Matingkad
ang tensyong inilahad ni Jose sa pag-aalinlangan ni Istak na iwanan ang kanyang
asawa at dalawang anak para maisagawa ang misyong iniatas nina Mabini at Don
Jacinto: “At the gate, Don Jacinto embraced him, reminding him what the Cripple
had said, “Eustaquio, you are no longer Ilokano, you are Filipino.” How would he tell
Dalin what he was to do, where he was going?” (Poon 183) Naintindihan din ni Istak
106
na dapat niyang harapin ang pangangailangan ng Republika para mas maging
maayos ang kinabukasan ng kanyang dalawang anak. Kaya nasa pagitan ng
pagiging libertaryan at awtoritaryan ang pagpapahalaga ng nobelang Poon sa
binaryong indibidwal/estado. “Now, what he knew involved not just the two friends
who shared the secret with him, but perhaps, a thousand others whose lives
depended on how well he could keep the secret, then lead the President to the
Valley… How would he tell his sons?” (Poon 184)
107
Ang Ideyolohiyang Politikal
na Nakapaloob sa Nobelang Poon
Una nang natukoy ng papel na liberal ang paninindigan ng nobelang Poon
tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at nasa pagitan ng pagiging libertaryan at
awtoritaryan ang pagpapahalaga ng nasabing nobela sa binaryong
indibidwal/estado, masasabing nasa pagitan ng liberal na libertaryanismo at liberal
na awtoritaryanismo ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela.
Biswal na ipinapakita ito ng pigura 10.
Libertaryan
(Indibidwal)

yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 10:
ng Nobelang Poon
108
PAGLALAGOM
Biswal na ipinakita ng pigura 11 ang natamong Politikal na Ideolohiya ng
dalawang nobela ni F. Sionil Jose, na nailathala noong Panahon ng Batas Militar
Libertaryan
(Indibidwal)

Progresibo 5 Retrogresibo
Radikal
3 na Liberal na Konserba-
4 yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 11:
Ang Mga Ideolohiyang Politikal ng mga Nobela
ni F. Sionil Jose sa Panahon ng Batas Militar
Sa pigura 10, tinutukoy ng bilang 3 ang nobelang My Brother, My Executioner
na may ideolohiyang radikal na awtoritaryan; tinutukoy ng bilang 4 ang nobelang
Mass, na may ideolohiyang radikal na awtoritaryan; at tinutukoy ng bilang 5 ang
nobelang Poon na may ideolohiyang liberal na libertaryan/awtoritaryab. Makikitang
nagtamo ang unang dalawang nobela sa panahong ito ng radikal na awtoritaryang
paninindigan at bahagya itong umurong sa liberal na awtoritaryan/libertaryan. Kung
pag-sasamahin natin ang politikal na ideolohiya ng mga nobela sa panahong ito, ay
naangkop ang radikal na awtoritaryan na ideolohiya ng mga nobela ni Jose noong
Panahon ng Batas Militar. Biswal na ipinakita ito sa pigura 12 sa ibaba.
109
Libertaryan
(Indibidwal)

yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 12:
Ang Pangkalahatang Ideolohiyang Politikal ng mga Nobela ni
F. Sionil Jose sa Panahon ng Batas Militar
Mahihinuha nating mas progresibo ang politikal na ideolohiyang pumapaloob
sa mga nobela noong Panahon ng Batas Militar, kaysa noong Panahon bago ang
Batas Militar; mula sa moderatong paninindigan ay humakbang ito sa radikal na
awtoritaryang paninindigan.
Taglay halimbawa ng My Brother, My Executioner at Mass ang radikal na
awtoritaryan na ideolohiya, na malayo sa moderatong ideolohiya ng The Pretenders
at Tree; at bagaman nasa liberal na paninindigan ang nobelang Poon ay mas
progresibo pa din ito kung ikukumpara sa The Pretenders at Tree. Umunlad mula sa
tema ng paralisis (na nakita nati kay Tony at sa bata) ang mga tauhan gaya ni Victor
ng My Brother, My Executioner, Pepe ng Mass, at Istak ng Poon. Sila’y mga
pigurang hindi naging alipin sa kanilang kumportableng pamumuhay (sapagkat hindi
naman naging kumportable ang pamumuhay nila). Buhat nito, sila’y hindi takot na
kumilos upang baguhin ang lipunan: Si Victor ay gumamit ng dahas upang pataubin
110
ang haciendang umaalipin sa mga kapwa niya magsasaka. Si Pepe ay pumatay ng
taong kolaborador ng elit at sumapi sa armadong rebelyon sa kabundukan. At si
Istak naman ay sumunod sa mga utos ni Mabini at sumanib sa hukbo ng mga
Pilipinong kinalaban ang mga sundalong Amerikano.
Tumutulay ang nobelang My Brother, My Executioner sa transisyon mula sa
moderatong paninindigan ng The Pretenders at sa radikal na paninindigan ng Mass.
Ani Lim: “[My Brother, My Executioner] bridges the work in transition from
Psychologcal and subjective themes replaced by socio-economic themes of agrarian
class conflict.” (Lim 89). Sa diskusyon ng nakaraang kabanata, mas hayag sa
naratibo ni Jose ang internal na tunggalian ni Tony Samson at ng bata. Nauwi ang
tunggaliang ito sa pagkakasawi (literal at piguratibo) ng dalawang karakter na
nabanggit nang walang naidulot na pagbabago. Drastikong nagbago ang daloy ng
naratibo ni Jose pagdating sa My Brother, My Executioner kung saan ipinakilala niya
si Victor, ang nakababatang kapatid ni Luis, upang gambalain ang internal na
pakikipagtalo ni Luis sa kanyang sarili. Mula sa perspektiba ng magsasaka at
mababang panlipunang uri, ipinakikita ni Jose na walang panahon sa pagbabago sa
dahan-dahan at legal na pamamaraan. Mula sa mababang uri, naipakikita ni Jose
na kapag nagugutom at napapagod ang tao ay mapipilitan itong baguhin ang
kanyang tadhana at magrebelde sa mga panginoon. Makikita natin sa puntong ito,
at sa mga susunod na nobelang tatalakayin na sa mga naratibo ni Jose, malaking
papel ang ginampanan ng estado ng pamumuhay ng mga karakter. Sa pag-angat
111
ng estado ng pamumuhay at sa pagginhawa ng buhay ng mga ito ay nahihirapan
silang lisanin ang kumportableng sitwasyon upang baguhin ang lipunan, o ang sarili.
Naiiba naman ito sa pagbaba ng panlipunang estado na silang mga alipin sa
katiwalian; sila ang mga mas matitindi ang pagnanais baguhin ang lipunan nila
sapagkat hindi sila kumportable sa kinalalagyan nito. Bagkus, nilalarawan ni Jose
ang paradox ng pagkakagapos sa sariling kaginhawaan.
Muling iginigiit ni Jose ang tema ng Marxistang rebolusyon na nanggagaling
sa ibaba na tumutugis sa katiwalian sa lipunan. Tila lumalabas sa mga nabanggit
na nobela na hindi maaaring manggaling sa mga miyembro ng naghaharing uri ang
tunay na pagbabago sapagkat ang pinaparalisa sila ng sariling estado ng
pamumuhay. Ang tila pinansyal na kalayaan ay nagiging tanikalang gumagapos sa
pagnanais sagutin ang suliranin ng lipunan (kaya nananatiling moderato ang
paninindigan ng anak ni Esperidon, Tony Samson at Luis Asperri). Ani Kintanar, ang
tatlong failed intellectuals na ito ay nanatiling bigo sa kahit anong liberal o kritikal na
pakikibaka sapagkat hinubog sila ng kolonyalismo at intelektwalismong maka-
Kanluran, na sumisira lang at nagpapamanhid sa kahit anong liberal na ideyolohiya
(Kintanar 1989). Sa pagsapit ng mga pangyayari sa nobelang Mass ay binasag ni
Pepe ang intelektwalismong ito. Lumalabas na ang pigurang nagmula sa ibaba, na
hindi hinubong ng malakolonyal na edukasyon ang may kapasidad na makita ang
mga ilusyong bumulag sa mga paralisadong intelektwal.
112
Bagamat radikal na awtoritaryan (na nahahawig sa ideolohiya ng komunismo)
ang lumabas ng politikal na ideolohiya ng Mass at My Brother, My Executioner,
mariing iginiit ni Jose na hindi Maoistang komunismo ang uri ng rebolusyong nais
nito. “The more radical fell under the influence of communism. Although I believe in
the necessity of a revolution, its righteousness and perhaps inevitability, i had hoped
for a nationalist uprising, not Maoist-inspired. There is so much, after all, in our
revolutionary tradition and in the writings of our own heroes the ambrosial ideas that
would sustain the young.” (Jose, “Notes on Writing the Saga” 105). Dagdag pa ni
Lim, makikita natin ang unti-unting pag-buo ng spirito ng kabayanihan sa
pagkasunud-sunod ng mga nobela. Ito namang transisyon ay nabuo ng husto sa
nobelang Poon na may liberal na libertaryan-awtoritaryan na paninindigan. Sa
kabilang banda ay huminahon ang galit na ipinahiwatig ng My Brother, My
Executioner at Mass sa nobelang Poon, kung saan namulat ang tauhang si Istak sa
posibilidad ng pagsasama ng parehong uri upang makabuo ng bayan. Pinaliwanag
ni Zulueta (2005) na nasa Poon ang kaganapan ng pagiging epiko ng Rosales Saga.
Kung ang naunang dalawang nobela bago ang Batas Militar ay may mga karakter
na taglay ang moderatong paninindigan, at ang sumunod na dalawang nobela ay
may radikal na paninindigan, nasa karakter ni Eustaquio Samson naman ang
arketipo ng tunay na bayani ng epiko. Makikita natin kay Eustaquio “Istak” Samson,
at mas lalo sa bayaning si Apolinario Mabini. Taglay nila ang mga arketipo ng bayani
sa epiko na magsisilbing pigurang tutularan ng mga mambabasa (gaya ng
113
pakikibahagi ng isang komunidad sa bayani ng epiko nito). “The hero is historically
grounded”, ani Zulueta ukol kay Mabini at si Istak naman aniya ang paragon na
winawasto ang paglalabis ni Pepe na sa Mass ay nakararamdam ng matinding
pagkagaan ng kalooban sa pagpatay ng tao (na hindi magandang pangitain ng
bayani dahil nandoon ang panganib ng walang saysay na karahasan). Sa
pagtatapos ng saga sa Poon, tuluyang nabuo ang naratibo ng epiko ng saga kay
Istak, na gaya ng mga bayani sa epiko (kay Lam-ang halimbawa ng mga Ilokano),
ay bubuo sa pagkakilanlan ng bayan. Diin ni Jose na sa pagsulat niya ng Poon,
ninais niyang lumikha ng isang heroic past na magbibigay dangal sa Pilipinas bilang
isang bayan. Aniya: “I had dreamed of giving my countrymen memory, an iron sense
of our heroic past that would exalt and ennoble us, so that even in our poverty we
could somehow hold our heads high, remembering as well that greatest of all Filipino
writers—Rizal—who was also my inspiration.” (Jose, “Notes on the Writing of a
Saga” 112)
Mahihinuha natin ang mga posibleng dahilan ng mas progresibong diwang
ito. Tandaan nating bago pa man dumating ang Batas Militar ay naninindigan na si
Jose sa halaga ng rebolusyon bilang solusyon sa suliranin ng lipunan. Marxista ang
uri ng ng rebolusyong tinutukoy ni Jose na isang paglipat ng kapangyarihan mula sa
naghaharing uri papunta sa inaapi. Dagdag pa nito, sa maagang panahon ay
konseptwalisado na ni Jose ang magiging daloy at istorya ng buong saga bago pa
man idineklara ang Batas Militar (Jose, “Notes on Writing the Rosales Saga”). Ang
114
natatangi sa mga nobela ng Saga ay ang Mass na espesipiko niyang sinulat kontra
sa rehimen ni Marcos. Ang mga pangyayaring naganap sa naturang nobela ay
tumatalakay sa malawakang demonstrasyon ng militanteng grupo noong Batas
Militar, ang pagpapadakip at pagpapakasakit sa mga aktibista at pagpaslang sa iba
nito. Repleksyon ito ng mga tunay na pangyayari sa paligid ni Jose noong panahong
ito. Mas naging marahas ang pakikibaka ng mga intelektwal, kabataan at rebeldeng
grupo. Sa personal na pananaw, hindi naging maganda ang karanasan ni Jose
noong Batas Militar. Ang pagsensura ng maraming mga librong dapat sana’y
ilalathala na kalauna’y nagdulot sa pagkakalugi ng Solidaridad, ang pag-break in ng
mga konstabularyo sa kaniyang bookstore, ay iilan lamang sa mga naging pabigat
sa negosyo at karera ni Jose. Kung pagsamahin natin ang politikal na klima at
personal na karanasan ni Jose noong mga panahon na iyon, hindi maipagkakaila
ang ugnayan ng panahon ng Batas Militar sa paghakbang ng politikal na
paninindigan ng mga nobela ni Jose sa panahong ito mula sa moderato tungo sa
radikal na awtoritaryan.
Hindi nakagugulat na radikal ang naungkat na politikal na ideolohiya ng naturang
nobela sapagkat nagpapahayag ito ng mga temang sumusuporta sa pagtugis sa
naturang administrasyon. Hindi maipagkakaila sa My Brother, My Executioner at
Mass na buo ang suporta ni Jose sa mga makakaliwa, kahit pa hindi niya kinikilala
ang sarili bilang komunista. Inaamin niya na nakikisimpatya siya sa adhikain ng mga
115
ito sapagkat sa murang edad ay namulat na siya sa katiwalian ng lipunang Pilipino
kung saan ang gaya niyang mula sa uri ng manggagawa at magsasaka ang naaapi.
116
KABANATA VI:
SIONIL JOSE BAGO SA PANAHON NG REBOLUSYON SA
EDSA
Napatalsik sa puwesto si Marcos noong ika-25 ng Pebrero, 1986 nang dahil
sa Rebolusyon sa EDSA. Napalitan ang Administrasyong Marcos ng
Administrasyong Corazon Aquino, at sa pagtatanggal ng Batas Militar ay naibalik
ang demokrasya sa bansa. Bagaman popular na opinyon noon na ibinalik ni Aquino
ang demokrasya sa kanyang administrasyon, malaki naman ang kritisismo ni F.
Sionil Jose sa pamumuno nito. Malaki ang panghihinayang niya sa dapat sana’y
oportunidad na magkaroon ng tunay na rebolusyon. Aniya, si Aquino na miyembro
ng oligarkiyang angkan ng mga Cojuangco, ay hindi maalis ang katapatan sa
pinanggalingang uri upang isulong ang potensyal ng rebolusyon mula sa EDSA.
“Ang malungkot sa atin, iyong EDSA I, which was replicated everywhere, but the
essence of EDSA I hindi pumasok sa puso ng mga leaders natin, the real essence.”
(2017) Bukod sa kritisismo kay Aquino, may ilang mga partikular na pagbabago sa
paninindigan ni Jose sa panahong ito. Aniya sa panayam na gumaan ang oposisyon
niya sa oligarkiya sa dekada 80. “I was totally against the oligarchy, the very rich. I
have sort of tempered my view on that, because, I don’t know if this was conditioned
by me growing old, or simply an acceptance that you cannot make a general rule...I
117
can see quite a few wealthy Filipinos who sympathized with me.” (2017) Batid din
niya na sa panahong ito, nagbago ang paninindigan niya tungkol sa pagkakaroon
ng mga Amerikanong base military sa Pilipinas. Kung sa mas maaagang mga
dekada’y mariin niyang tinututulan ang mga ito dahil sa paniniwalang nakasasagabal
ito sa nasyonalismo at lumilikha ito ng sistemang nakaasa pa din sa dayuhan. Nasira
aniya ang argumentong ito sapagkat hindi ikinahadlang ng pag-unlad ng mga bansa
gaya ng Japan, Taiwan at Korea ang pagkakaroon ng mga base military na ito. Ito
ang ilan sa mga mahahalagang pagbabago sa kanyang politikal na paninindigan
noong panahong ito.
Sa panahon ding ito’y kilala na bilang tanyag na manunulat si F. Sionil Jose
at patuloy pa na sumusulat. Nabigyan siya ng mga pang-akademikong posisyon
bilang Professorial Lecturer on Philippine Culture sa De La Salle University noong
taong 1985 at 1994, sa University of Santo Tomas noong taont 1996, at University
of California noong taong 1998. Writer-inResidence sa National University of
Singapore noong 1987; Visiting Research Scholar sa Kyoto University sa Japan
noong 1988.
Tatalakayin ng mananaliksik ang mga nobela ni Jose na naipalimbag mula
sa Rebolusyon sa EDSA noong ika-25 ng Pebrero, 1986 hanggang sa taon ng
pagkakahirang niya bilang Pambansang Alagad ng Sining sa taong 2001. Sakop
nito ang nobelang Ermita, na naipalimbag noong taong 1988; ang nobelang
Gagamba, na naipalimbag noong taong 1991; ang nobelang Viajero na unang
118
naipalimbag noong 1993; at ang nobelang Sin, na naipalimbag noong taong 1994.
Isasalaysay ang buod ng bawat nobela at susuriin ang mga nangungunang
temang hayag sa naratibo nito.
119
ANG NOBELANG ERMITA (1988)
Si Ermita Rojo, o Ermi, ang bida sa nobela ay isang hindi ordinaryong puta.
Isa siya sa mga pinaka eleganteng babae sa Camarin na kaya lamang bayaran ng
pinaka-mayaman at pinakamakapangyarihang kliyente. Mapusok siyang babae, at
gamit ang ganda at diskarte, nakamit niya ang lahat ng materyal na mga hinahangad
nito (pera, mamahaling damit, alahas, atbp.) Anak siya ni Conchita Rojo, na mula sa
hanay ng mga elit na ginahasa ng isang sundalong Hapon noong sinakop ang
Maynila. Bagaman angkin ni Ermi ang apelyidong Rojo na isa sa mga pinaka-
mayamang angkan sa Maynila, siya’y hindi nakinabang dito sapagkat itinakwil siya
ng sariling ina sa pagiging bastardo at bunga ng panggagahasa. Kaya naman sa
kabataan niya’y pinadala siya sa bahay-ampunan kung saan siya lumaking matalino
at palabasa, bukod sa maganda ang anyo. Nang siya’y nagdalaga ay pinakupkop
siya sa kanyang tiyahin na si Felicitas “Fely” Rojo. Tinrato siya nitong parang
katulong kaysa pamangkin Mas tinratong pamilya si Ermi ng mga kasambahay ng
mga Rojo: sina Mang Arturo, Orang, MacArthur (Mac) at Aling Alejanra. Kalaunan,
pinalayas ang mga buong pamilya ni Mang Arturo dahil ibinunyag kay Ermi na siya
ay pamangkin ni Fely at anak ni Conchita Rojo, isang bagay na mahigpit na inilihim
sa kanya. Magmula noon, pinlano niya ang paghihiganti sa pamilya Rojo (kayna
Conchita, Fely at Joselito) dahil sa paglalapastangan sa kanya at sa mga taong
malalapit sa kanya. Dito din nagsimula ang sinikal at maruming karera niya bilang
120
puta sa Camarin. Nakapagpundar siya ng maraming pera upang mapag-aral si Mac,
at mabigyan sila ng tahanan. Nakilala din niya ang retiradong propesor na si Rolando
Cruz na dating sumali sa digmaan laban sa mga Hapon. Isa-isa niyang ginantihan
sa iba’t ibang paraan ang mga Rojo, isang bagay na hindi matanggap ni Mac. Bukod
sa pagpapalamon sa galit, ang tukso ng materyal na luho ang unti-unting sumisira
kay Ermi, kaya kahit na sagana na sa buhay ay nagpapatuloy pa din siyang
magtrabaho bilang puta. Ito din ang hindi matanggap ni Rolando Cruz na noo’y
umiibig na kay Ermi. Pinilit ni Rolando na lumayo dito upang hindi na masaktan;
ngunit sa lubusang pangungulila ay nagpakamatay siya sa matinding
pagdadalamhati. Sa huli ipinamukha ni Mac kay Ermi ang kurapsyong lumalamon
sa puso nito, hindi lamang sa pagiging puta ni Ermi kundi sa pagpapalamon sa
yaman at kapangyarihang dala ng propesyon.

Prostitusyon ang umiiral na tema sa buong nobela na may dalawang anyo:
ang literal na prostitusyong ginagawa ni Ermi na pinaglalantakan ng mga elit sa
Camarin; at ang piguratibong prostitusyon na ginagawa ng karamihan sa mga
karakter, gaya nina Ermi at Rolando Cruz. Si Ermi, na sa pagtanda, dala ng galit sa
mga Rojo, ay hinangad makamit ang mataas na estado ng pamumuhay ng mga ito
sa paraang hindi matuwid. Sa pagiging isang primera-klaseng puta, natulungan niya
ang pamilya ni Mang Arturo, napag-aral si MacArthur at nakamit ang lahat ng
121
materyal na luhong ipinagkait sa kanya noong kabataan niya. Sa kabilang banda,
itong luho, kurapsyon at galit din ang lumamon sa kanya sa kasakiman na hindi na
niya matakasan. Kahit pa sa pagiging ehemplo ng pagkamakabayan ni Lily ay hindi
niya magawang makatakas sa mundong kinasanayan na niya: “She has done what
i should have done a long time ago. When i was not yet corrupted by comfort...What
she did requires courage… what most of us have lost.” (251) Si Rolando “Rolly” Cruz
naman, ay maaari nating ihalintulad kay Tony Samson ng nobelang The Pretenders.
Gaya niya, isa ding historyador si Rolly na iniwan ang akademya upang manilbihan
bilang public relations para sa mga elit. Bukod pa dito, nagsilbing bugaw din si Rolly
para sa mga dayuhang kliyente ng Camarin, kung saan niya nakilala si Ermi.
Inabandona niya ang mga nasyonalistikong idea niya upang pagsilbihan ang
panlipunang uring nilalapastangan ang bansa niya. Sa huli, bukod sa pagkawalay
niya kay Ermi, ay nakaramdam siya ng matinding pagdadalamhati, sa kanyang
pagbenta sa sarili, at sa kapalaran ng isang bansang kalauna’y alam niyang guguho:
I can see my own passing, my country dying slowly, and no

one can stop it, or at least delay it till that time comes when a
cure may finally be found… How then can we protect ourselves
from our leaders and most of all, from ourselves? ...what is
being destroyed now is not just a place but a nation because
its people have lost their beliefs and all they have now is a
price. (Rolando Cruz, Ermita 322).
Ang naiiba lang sa mga karakter sa nobela ay si Lily (anak ng kaibigan ni
Ermi) na bagamat nabuhay ng masagana dahil sa pangangalaga ni Ermi ay mas
pinili pa ding sumama sa nayon upang ipaglaban ang karapatan ng mahihirap, sa
122
panahon ng Batas Militar. Hindi na siyang nakita muli ng ina, ngunit nag-iwan siya
ng liham dito bago siya lumayas:
I have long ago become aware that our lives must be worth
something more than how we live it now… I am leaving to join
the others who, like me, want our country and our people to
have peace and freedom. (Lily, Ermita 250)
Ngunit sa kabuuan, moderato ang paninindigang taglay ng nobela. Bagamat
tumatak ang nasyonalismo ni Lily kay Ermi, ay aminado siyang wala nang takas sa
ginhawang nakasanayan niya. Hayag ang nais na pagbabago sa nobela ngunit
malabo o halos wala ang pagkilos para makamit ito.
Ang nobela ay depiksyon ng madilim na kasysayan ng Maynila mula noong
Panahon ng Hapon hanggang sa Batas Militar. Nilalarawan ni Jose ito bilang
marumi, at umaalingasaw ng bulok na kultura, kung saan ang kurapsyon, kalisyahan
at katiwalian ang naging norma sa mga tao. Mas higit pa ang paglarawan ni Jose
lalo sa mga naghaharing uri, na bukod sa sanhi ng katiwaliang ito, ay mabagsik na
pinapanatili ang ganitong sitwasyon. Sa kasaysayan natin, ani Jose, ang mga elit
ay hindi magdadalawang-isip na kumapit sa kung sino ang nasa kapangyarihan: “the
Filipino elite had chosen to collaborate always with the rulers, be they Spaniards or
Americans.” (4) Si Lily ang boses ng nobela na nagsasabing kailangang ipagtanggol
ang mga indibidwal na tao. Kaya naman libertaryan ang diwa ng nobela:
123
beyond the comforts that you have given Mama and me—there
is something out there that is very real, and very shameful, and
very cruel. There are people out there who have no Tita Ermi
to turn to when they are in need, when they are sick and dying.
They matter to me, and to my friends. It is not just those
slogans that we painted on the walls of buildings, in the
streets.” (Lily kay Ermi, Ermita 242).

sa Nobelang Ermita
Una nang natukoy ng papel na moderato ang paninindigan ng nobelang
Ermita tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at libertaryan ang pagpapahalaga ng
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing moderato ang
kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Biswal ito na ipinakita sa
pigura 13 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

osyalismo) Liberalismo) Reaksyonaryo
Radikal na Awtoritaryan
Awtoritaryan tibong
(Kontemporar- Awtoritaryan
(Komunismo) yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 13:
Ang Kabuuang Politikal na Ideolohiya ng Ermita
124
ANG NOBELANG GAGAMBA (1991)
Kaiba ang nobelang Gagamba sa mga nobela ni Jose sapagkat iba’t ibang
istorya ang sinalaysay dito. Sa bawat kabanata ay tinalakay ang istorya ng partikular
na tauhan mula sa iba’t ibang panlipunang uri. Nabanggit ang mga miyembro ng elit
gaya nina Senador Reyes, Eduardo Dantes, Fred Villa, Jim Denison, Hiroki Sato,
Mars Floro, Dolf Contreras; mga karaniwang tao gaya ni Joe Patalinghug at ang
kanyang pamilya, Pete Domingo; mga estudyante sa UP na mula sa magkabilang
panig ng lipunan, na sina Eric Hariyan at Gaston Novato; isang paring
nagngangalang Fr. Hospicio dela Terra at ang kaibigan nitong si Tony Picazo;
dalawang sundalong may matataas na ranggong sina Maj. Solomon Flor, at Col.
Simeon Flores; at siyempre, ang pangunahing tauhan ng nobela na si Tranquilo
“Gagamba” Penoy. Walang ugnayan ang mga bawat tauhan sa bawat kabanata sa
isa’t isa, maliban na lang sa mga sumusunod: una, ay lahat sila ay malapit sa gusali
ng Camarin sa Ermita na gumuho sa isang malakas na lindol nang ala-una ng
hapon. Ikalawa, ay lahat sila ay nasawi sa sakunang naganap. Ang
makapangyarihang lindol na yumanig noon sa buong Luzon noong taong 1990 ay
isinalin ni Jose bilang focal point sa nobelang ito. Tanging si Tranquilo Penoy, ang
lumpong vendor sa tabi ng Camarin na may palayaw na “Gagamba” dahil sa
kanyang itsura, at ang sanggol ng pulubi na iniligtas niya sa gumuhong gusali na
inampon niya at pinangalanan niyang Namnama.
125
Paninindigan sa Kasalukuyan at Pagbabago
Hindi naging madaling tukuyin ang politikal na paninindigan ng partikular na
nobelang ito sapagkat kumpilasyon ito ng iba’t ibang kuwento mula sa iba’t ibang
karakter. Simboliko ang lindol sa kasukdulan ng istorya na tumugis sa buhay ng
karamihan sa mga karakter. Sinasalaysay sa bawat kabanata ang istorya ng isang
ispesipikong karakter sa panahon bago sumapit ang ala una ng hapon, kung kalian
gumuho ang Camarin sa isang malakas na lindol na tumugis sa buhay ng bawat
tauhang ikinuwento sa nobela. Bawat tampok na tauhan ay miyembro ng iba’t ibang
sector ng lipunan, mula sa pinakamataas na elit gaya nina Senador Reyes at
Eduardo Dantes hanggang sa pinakamababang uri gaya ni Joe Patalinghug. Mas
pinagtuunan ng pansin ng mananaliksik ang huling bahagi ng nobela, kung saan
gumuho ang establismento ng Camarin. Ang eleganteng gusali na dinudumog dahil
sa kanyang sopistikadong estilo at pagkain ay may lihim na pagkukunwari sapagkat
ito din ay isang bahay aliw para sa mga may tawag ng laman. Lugar ito ng mga
ipokritong nagpapanggap na mga respetadong tao ngunit may tinatagong mga
sakim at nagpapakaluho sa makamundong bagay. Ang Camarin ay simbolo ng
lipunang Pilipino: puno ng pagpapanggap, katiwalian, kasakiman ng elit at
pagdurusa ng mga na sa ibaba. Kaya naman ang pagguho ng Camarin ay
sumasagisag sa radikal na pagguho ng lumang lipunan. Nagiging pantay-pantay
ang bawat sector ng lipunan na nasawi sa lindol. Ang natatanging natirang buhay
126
ay si Tranquillo Penoy at isang batang sanggol sa lansangan. “So, they are all dead,
and he is alive and it was perhaps God’s ummutable will that decreed it so. He could
recall their faces, their voices—particularly Senator Reyes’s and Eduardo
Dantes’s—squeaky, petrified voices, the manner of their dress, the expensive things
about their persons… now all under a heap of broken cement.” (6) Malinaw ang
simbolismong ipinakikita sa nobela, ang pagguho ng lumang sistema ng lipunan na
sinasagisag ng pagguho ng Camarin, kung saan ang mga miyembro ng lumang
sistemang ito ay nasawi. Ang ganitong drastikong pagbabago ay nagtatamo ng
radikal na paninindigan, kaya ito ang paninindigan ng nobela.
Pagpapahalaga sa Indibidwal o Estado
Dinadala ng nobela ang mambabasa sa isang eksistensyal na pagtatanong
sa sarili kung bakit siya ang bukod tanging naligtas mula sa yumanig na lindol.
Bukod sa simbolismo ng pagguho ng gusali ng Camarin, primerang pokus din ang
repleksyon ni Gagamba ukol sa pangyayari. Kinwestyon niya kung bakit siya, isang
lumpong may abnormal na anyo, ay naligtas, at bakit binawian ng buhay ang mga
ibang tao. Inuugnay niya sa kapangyarihan ng Diyos ang sakuna, kung saan kahit
ang mayayaman at makapangyarihan ay tila walang maliit kung ikukumpara dito. At
ang isang hindi kilala, may kapansanan at hindi makapangyarihang tao gaya ni
Gagamba ay pinagpalang maligtas. Naiwan si Gagambang nagtatanong kung bakit
siya lamang ang naligtas. “Was there a grand design then where he really fit? Did
127
God spare him so he would live longer and thereby justify God’s credibility? Gagama!
Gagamba! You worthless fool, you should have been buried in that rubble but you
are still around to taunt all those who are perfect of limb.” (121) Makikita natin sa
huling kabanatang ito na walang kinikilingang estado ang nobela. Katunayan, mas
kinikilingan nito ang pagkakapantay-pantay ng sangkatauhan sa mata ng Diyos. At
ang mga indibidwal gaya ni Gagamba na akala niya mismo’y di pinagpala ay naligtas
pa din. Ang kinupkop niyang sanggol na anak ni Patalinghug ay pinangalanan
niyang Namnama, na nangangahulugang pag-asa sa wikang Ilokano. Ang pagkiling
ng pag-asa pagkatapos ng sakuna, sa isang sanggol at sa indibidwal gaya ni
Gagamba ay pangitain ng libertaryan na pagpapahalaga.
128
sa Nobelang Gagamba
Una nang natukoy ng papel na radikal ang paninindigan ng nobelang Sin
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing radikal na libertaryan
ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Biswal na ipinakita ito sa
pigura 14 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

(Komunismo) Awtoritaryan
yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 14:
Ang Kabuuang Ideolohiyang Politikal ng Nobelang Gagamba
129
ANG NOBELANG VIAJERO (1993)
Ang nobelang ito ay tungkol kay Salvador “Buddy” de la Raza. Pangalan ito
na binigay ng Amerikanong si Captain James Wack, na kumupkop sa kanya;
sapagkat sa simula ng istorya ay naulila sa murang edad si Buddy noong panahon
ng mga Hapon. Pinatay ng mga hapon ang kanyang tunay na ama, pati na din ang
unang pamilyang kumukop sa kanya nang siya’y maulila, sina Mayang at Apo Tale.
Lumaki siya sa pamilya ng mga Aprikanong Amerikano na tinrato na siyang kadugo.
Si Captain James Wack ay isang historiador, at nagpasya si Buddy na sumunod sa
yapak ng ama-amahan nito. Namulat siya sa mga isyu ng diskriminasyon sa kulay
ng balat lalo na sa komunidad ng mga itim sa Estados Unidos. Sa mga huntahan
din niya ng ama niya lumaking kritikal sa kasaysayan at lalong sabik tuklasin ang
bayang pinanggalingan. Bilang isang propesor, nakapaglakbay siya sa iba’t ibang
lugar upang manaliksik tungkol sa bansa: mula Espanya, Mexico, Japan at Hawaii.
Kalaunan, sa kasagsagan ng Batas Militar sa Pilipinas, ay nakilala niya si Benigno
Aquino, na ipinatapon sa Estados Unidos ng mga panahong iyon. Pinag-usapan nila
dito ang pagkakatapon ng ilang mga Pilipino sa ibang bansa, ang diktaturang
Marcos, at ang planong pagbalik ni Ninoy sa Pilipinas. Nagbigay din ng listahan ng
mga mahahalagang tao si Ninoy para bisitahin ni Buddy sa Pilipinas. Kabilang dito
ang ilang tauhan mula sa nobelang Mass, sina Father Jess at si Pepe Samson.
130
Nanatili na sa Pilipinas si Buddy, dito niya nasaksihan ang gulo ng lipunan sa dulo
ng Administrasyong Marcos at sa Administrasyong Aquino. Nakilala niya dito ang
mga aktibistang sina Leo Mercado, Namnama at Junior. Ipinamulat ng mga taong
ito ang kahirapang dinadanas nila, ang pangangailangan ng rebolusyon para
maiahon sa hirap ang mga naaapi. Lalong tumatag ang kapasyahang manatili ni
Buddy nang sa isang demonstrasyon, nasaksihan niya ang pagkamatay ni Junior sa
ilalim ng Administrasyong Aquino. Sa nobela, madami nang lugar na pinuntahan si
Buddy upang hanapin ang kahulugan sa buhay at sa pagkakilanlan niya; at ito’y
nahanap niya sa Pilipinas, partikular sa piling ng mga taong ito na nakikipaglaban
para sa hustisya, sa kanyang pananatili, pinuntahan niya ang bahagi ng bundok
kung saan siya inalagaan ni Apo Tale at Mayang. Nagtayo siya ng tahanan doon
kung saan niya nilagay ang mga sulatin at talambuhay niya. Sa dulo ng nobela
nilusob ng militar ang tahanang ito, na hininala nilang kampo ng mga rebelde, at dito
nasawi si Buddy.
May mga kabanatang inilagay si Jose na tumatalakay sa iba’t ibang panahon
sa ating kasaysayan: isang kuwentong lumalarawan sa Pre-Hispanikong Pilipinas at
sinaunang pakikipag-kalakal sa mga Tsino; si Maisog, ang paglalakbay ng Bisayang
interprete ni Pigafetta, ang mga tripulanteng indio ni Kapitan El Tigre sa galleon,
buhay ni Marcelo H. del Pilar na destyero, buhay ni Tandang Telesforo na isa sa
mga unang OFW na lumisan sa Estados Unidos, si Artemio Ricarte, ang OFW na si
Vladimir Acosta, at kay Leo Mercado.
131
Si Buddy ay isang viajero dahil nilakbay na niya ang iba’t ibang lugar sa
mundo upang manaliksik tungkol sa bayan ng Pilipinas; at ang mas natatagong
pagtuklas sa sariling pagkatao. Sa kasanayan niya bilang historyador, alam niya ang
halaga ng kasaysayan upang matuklasan ang sariling pagkakilanlan: “So much
depends on how a nation regards its past—warts and all. How it uses it because this
past defines a people, their world view, their culture.” (Professor Wack kay Buddy,
Viajero 37). Kaya ito ang umiiral na paksa sa kabuuan ng nobela. Nais ni Buddy na
matuklasan kung sino siya, at ito ang nagtutulak sa kanyang manaliksik palagi ukol
sa Pilipinas. Ngunit sa dulo ay nakahanap siya ng panibagong bokasyon, sa tulong
nina Father Jess, Pepe, Namnama, Leo Mercado at Junior. Sa gabay nila,
nasaksihan mismo ni Buddy ang mga suliraning bumabagabag sa Pilipinas sa
kasalukuyan, sa panahon nina Marcos at Aquino. Mas lalong nagkaroon ng saysay
ang taon-taong pagtuklas niya sa nakaraan ng bansa, nang nakilala na niya ang
kasalukuyang estado ng bansa. “And in that moment, Salvador dela Raza realized
what it was all about, that he had really shut himself off in some comfortable prison,
and that now he must break free.” (261). Sa pagsama niya sa mga taong ito, unti-
unti siyang namulat na wala sa ligtas at kumportableng silid ng akademya lamang
ang sagot sa suliranin ng bansa, bagamat kailangan din ito. “I want to live Buddy.
132
To live in freedom and I am not talking in the abstract because this freedom, this
justice, are not just words to so many of us. You have been here for sometime, you
know our history too.” (Namnama, 230). Sa pagbabalik ni Buddy sa pinagmulan niya,
kung saan siya inalagaan noon ni Apo Tale, humantong siya sa realisasyon na
nahanap na niya kung ano ang hinahanap niya sa pakikiisa sa mga kapwa Pilipino,
partikular sa mga Pilipinong lumalaban para sa katarungan ng naaapi. Tinanggap
din niya na kasama doon ang pag-iwan niya sa masaganang buhay bilang tanyag
na propesor at ang tuluyang pakikiisa sa adhikain ng rebolusyong ipinamalas ni
Pepe Samson. “No rebellion ever fails—each is a step forward in the right direction!”
(306) Naipamalas ni Buddy ang paninindigang radikal. Bagaman hindi siya
humawak ng armas, malaki ang ginampanang papel ni Buddy sa pakikibaka sa
kanyang pagsulat. Kung sa simula ay sumulat siya mula sa komportableng silid ng
kanyang aklatan, sa huli ay ipinagpatuloy niya ang pagsulat upang mabigyang
liwanag at direksyon ang rebolusyong pinili niyang bahagian (na nadiskubre ng mga
sundalo matapos lusubin ang tahanan niya sa Raza). Sa puntong ito, sumusulat siya
mula sa mga nasaksihan niya sa ibaba, sa mata ng naaapi, sa mga paninindigan
nila. “It is not always organizing, or fighting. Most of the time, it is education which, I
think, is the real solution to our problems.” (Pepe, 258) Kung sa kuwento’y hindi
naman kinailangang pumatay ni Buddy upang kumiling sa rebolusyon, napatunayan
naman niyang handa siyang mamatay para sa mga adhikain nito.
133
Because I longed to know what I was, it led me thorugh labyrinths
stained with blood and darkened by despair. Through all these, the
glimmer of light in the distance, the promise of renewal, of rebirth.
Finally, I revel in this light, this now where, at last, I’ve found my
real home. (Buddy, 306).
Iminungkahi ni Pepe na rebolusyon ng mga masang Pilipino ang solusyon sa
salarin ng lipunan. Aniya, kahit pinalitan noon ni Corazon Aquino si Ferdinand
Marcos, wala itong tunay na pagbabagong naidulot. “I am a pessimist... so we will
get rid of Marcos, but will we also get rid of all the powerful Filipinos who have
enslaved us?” (241) Alam din ito ni Buddy, sapagkat alam niya na galing sa grupo
ng mga haciendero si Aquino at sa ilalim ng administrasyon niya ay walang tunay
na agraryong pagbabago na naganap. “There would be no land reform, no change
in the encrusted system of privilege and power, that the darkest days loomed ahead.”
(245) Mungkahi sa nobela na HINDI matatawag na rebolusyon ang naganap sa
EDSA. Ang mga namamahala sa Estado ay mga miyembro pa din ng elit na may
pansariling interes, at ito ang hadlang, aniya para sa tunay na pag-unlad. Tumutuon
siya sa mga miyembro mula sa mababang uri, sina Namnama, Pepe, Leo Mercado,
atbp., na pinapanigan ni Buddy. “It is they who will redeem Filipinas, bestow on her
the honor that was squandered, the future that was betrayed by the demons of
colonialism and the cupidity of her own native sons.” (306). Kaya naman mas
libertaryan ang diwa ng nobela.
134
sa Nobelang Viajero
Una nang natukoy ng papel na radikal ang paninindigan ng nobelang Viajero
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing radikal na libertaryan
pigura 15 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 15:
Ang Kabuuang Politikal na Ideolohiya ng Viajero
135
ANG NOBELANG SIN (1994)
Tinatalakay ng nobelang Sin ang mga pangyayari sa mundo ng mga elit sa
mata ni Don Carlos Cobello; sa nalalapit na pagpanaw ng tagapagsalaysay,
ikinuwento ni Carlos ang maruming mundo ng mga makapangyarihan. Nagsisimula
ang istorya niya sa kanyang kabataan, noong panahon ng Hapon. Mula sa pamilya
ng mga ilustrado, sinanay siya sa murang edad sa mga baluktot at maruming
pamamalakad sa pulitika at negosyo. Nakita niya ito sa lolo, na masigasig kumapit
sa kung sinong dayuhan ang namumuno (mapa-Kastila, Amerikano o Hapon), at sa
ama, na kolaborador sa mga Hapon. Mula sa kanyang mga kaanak, natutunan
niyang maging listo, tignan ang oportunidad sa negosyo sa lahat ng pagkakataon,
kontrolin ang mga tao sa paligid at palawakin pa lalo ang yaman ng pamilya. Lumaki
siyang masagana at maginhawa ang buhay; kung saan madali niyang nakukuha pati
ang mga makamundong pagnanais. Pinawawalang-bahala niya ang relihiyon at
moralidad, at naniniwala siya na sa aliw nakakamit ang kahulugan sa buhay. Mula
sa pakikipagrelasyon niya sa ateng si Corito, nagkaanak sila ng babaeng
pinangalanan nilang Angela. Lumaking mabait maganda at mabuting tao si Angela
ngunit sakitin, sapagkat minana niya ang sipilis ng kanyang magulang na nakuha ni
Carlos kay Adela (isang puta). Kalaunan, dumating sa kanyang buhay si Delfin, na
anak niya mula sa dating katulong nilang si Severina. Bagamat pisikal na hayag ang
matipunong mga katangian ni Carlos, lumaki si Delfin na salat sa buhay. Nais nitong
136
maging abogado upang maipagtanggol ang mga mahihirap na magsasaka sa bayan
niya sa Siquijor. Mistulang anti-tesis si Delfin sa ama niya na napakalayo ng
pananaw sa buhay. Sa kabila nito, mainit na tinanggap ni Carlos sa pamilya si Delfin
at ipinagmamalaki niya sa mga kasosyo sa negosyo at pulitika nag panganay na
anak, na hinuhubog na din niyang maging tagapagmana ng ari-arian nito. Sa hiling
ni Carlos ay pinakasalan ni Delfin ang anak nito. Bagaman hindi sang-ayon si Carlos
sa mga aktibidad ng anak, ay hindi niya ito tinututulan. Tinuruan niya gayunman ito
ng leksyon sa kung paano tumatakbo ang hustisya sa bansa; sa impluwensya niya
sa Korte Suprema ay naibigay ang mga lupa sa mga magsasaka ng bayan ni Delfin,
ngunit hindi kasama dito ang pagsasanay sa pamamahala ng lupa; kaya naman
natural lamang na hindi din nila magawang bayaran ang mga ito at napilitan pa din
silang ibenta. Lubos itong ikinagalit ni Delfin at lalong napalayo ang loob nito sa ama.
Sa huli nang naging paralitiko si Carlos (dahil sa isang aksidente), natuklasan niyang
inabandona na siya ng mga kaanak niya, at sa huli, nalaman niya mula kay Angela
na nakipagrelasyon si Delfin kay Corito.
137
Sa nobela, binibigyan tayo ng pasulyap sa tiwaling mga paniniwala at
pangangatwiran ni Don Carlos. Nilalarawan ni Don Carlos ang katiwaliang
nagaganap sa bansa mula sa mata niyang miyembro ng elit. Dito, nauunawaan natin
kung ano ang tumatakbo sa isip ng mga tauhang sinanay sa mundo ng kurapsyon.
Makikitang sa sa paglaki ni Don Carlos, ay palaging pinapaalala sa kanya ng ama
at lolo na tignan lagi ang ekonomiko at kapitalistang aspekto ng mga bagay-bagay.
Wala siyang sentimiyento ng nasyonalismo o katarungan sa pakikitungo sa bayan.
Wala siyang, halimbawa, sentimiyento pagdating sa lupain (na para sa magsasaka
ay tahanan at pinagmumulan ng pagkakilanlan; sa halip isa lamang itong
pagkakakuhanan ng kita: “I often marvel at the naivite of these so-called reformers,
these mealymouthed armchair revolutionaries always equating land with freedom.
With me, it is production, how it can be increased.” (187). Ang ganitong kapitalistang
pananaw ay umaabot pati sa pakikitungo niya sa mga babae na tinitignan bilang
materyal na bagay at aliw (gaya nang kay Severina, Yoshiko, at Corito. Ang
kahulugan ng buhay para sa kanya ay makapamuhay ng maginhawa, na nakaugat
din sa kanyang pagtanggi sa Diyos at sa kahit anong altuntunin ng moralidad:
Should life have any meaning other than it be lived pleasurably?

This is not a hedonistic attitude; all over the world, people are
searching for objects of belief; some see it in politics, in religion,
but this attempt to reach out for eternity—in a sense, this is what
this searching is all about—is bound to fail because eternity does
not exist. (172)
138
Sa huli, walang pagbabagong naganap kay Don Carlos, ni paghiling sa
pagbabago. Katunayan, nakikita niya ang sarili niya bilang instrumento ng pag-unlad
ng bansa na di gaya ng mga mahihirap na lantaran niyang iniinsulto:
I have done well by my fellowmen… IF there is anything Indios

cannot accept, it is the searing truth about themselves, their
perfidious character, their ostentation and boastfulness… they are
stupid, and their country—is silly.” (122)
Hindi nagbago ang pananaw niyang ito hanggang sa dulo ng nobela. Sa
kabuuan, lumalabas na konserbatibo ang diwa ng nobela. Hindi ito nakakagulat
sapagkat mula sa perspektiba ng miyembro ng elit ang pagkakasalaysay ng nobela.
Sa depiksyon ni Jose sa kultura ng naghaharing uri mula sa mata ni Don
Carlos, hayag ang pagka-awtoritaryan ng tono ng pagsasalaysay nito. Para sa
tagapagsalaysay, walang naitutulong sa kaunlaran ang mga miyembro ng
nakabababang uri. Iginigiit niya na silang mga miyembro ng makakapangyarihan
lamang ang may kakayahang paunlarin ang bansa: “Certainly in spite of my
appetites, my idiosyncrasies, I would like to think this worthless hunk of flesh has
given value to many things, to business, to progress, to the betterment of so many
lives in my gainful employ.” (122) Para kay Don Carlos, ang mga nasa ibaba na indio
pa din ang tawag niya, ay mga tamad at mangmang at walang ambisyon:
The indios, nurtured by the habits of docility and languor,

cannot understand those among us who, burdened with
139
eternal discontent, strive on, hacking away at our demons and,
in the process, accumulating more wealth, more power… They
think it is miserly greed that consumes our lives, and maybe it
is, but it is also more than greed. It is achievement, to do battle
not just with our peers but with our selves… behind much of
human endeavor is an ideal…maybe to give life meaning.”
(121)
Marahil gaya ni Don Carlos, ang mga naghaharing uri, batay sa paglalarawan
ni Jose, ay naninindigan sa preserbasyon ng kanilang panlipunang uri dahil
naniniwala sila na walang magandang maidudulot ang masa kung hindi sila
‘gagabayan’ ng mga nasa itaas. Bukod sa mababa ang tingin niya sa mga
nasyonalista at populista, iginigiit ni Don Carlos na tila hindi nila naiintindihan ang
mga aktibidad ng mga elit. Lubos na naniniwala si Don Carlos na walang dapat
baguhin sa kasalukuyang estado ng lipunan, kahit pa tinatapakan nito ang mga
miyembro ng manggagawa.
These do-gooders, these pseudo-saints, when will they ever

understand that it is this symbiotic relationship between
business and government that makes quicker progress
possible? Look at Japan’s rise to economic dominance in such
a short time! Nojok’s populist nationalism also bothered me;
one of our best assets has always been cheap labor, be it rural
or urban. He was always pleading for social justice, for the
expulsion of the American bases, for honesty in government—
all of these anathema to my own interests. (176)
140
sa Nobelang Sin
Una nang natukoy ng papel na konserbatibo ang paninindigan ng nobelang
Sin tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at awtoritaryan ang pagpapahalaga ng
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing konserbatibong
awtoritaryan ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Biswal na
ipinakita ito sa pigura 16 sa ibaba.
Libertaryan
(Indibidwal)

osyalismo) Liberalismo) Reaksyonaryo
yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 16:
Ang Kabuuang Politikal na Ideolohiya ng Sin
141
PAGLALAGOM
Biswal na ipinakita ng pigura 16 ang natamong Ideolohiyang Politikal ng mga
nobela ni F. Sionil Jose, na nailathala sa Panahon ng Rebolusyon sa EDSA:

Libertaryan
(Indibidwal)
Radikal
8 na Liberal na 6 Konserba-
7
Awtoritaryan 9
Awtoritaryan tibong
(Kontemporar-
yong
(Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 17:
Ang Mga Ideolohiyang Politikal ng Mga Nobela ni
F. Sionil Jose sa Panahon ng Rebolusyon sa EDSA
Sa pigura 17, tinutukoy ng bilang 6 ang nobelang Ermita na may ideolohiyang
moderato. Tinutukoy ng bilang 7 ang nobelang Gagamba na may ideolohiyang
radikal na libertaryan. Tinutukoy ng bilang 8 ang nobelang Viajero na may
ideolohiyang radikal na libertaryan. At tinutukoy ng bilang 9 ang nobelang Sin na
may ideolohiyang konserbatibong awtoritaryan. Mapapanisng naiiba ang nobelang
Sin sapagkat ito lamang ang nagpapakita ng retrogresibong ideolohiya. Ito ay
sapagkat pokus ng nobelang ilarawan ang paninindigan at punto-de-bista ng mga
miyembro ng elit, na sa palagay niya ay may taglay ng ganitong ideolohiya. Kung
hindi ito isasama sa pag-lalagom ng politikal na ideolohiya ng panahong ito, ay
142
naglalaro sa radikal-liberal na libertaryan ang politikal na ideolohiya ng mga nobela
ni Jose sa Panahon ng Rebolusyon sa EDSA. Biswal na ipinakita ito sa pigura 18
sa ibaba.
Libertaryan
(Indibidwal)

osyalismo) Liberalismo) Moderate Reaksyonaryo
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 18:
Ang Pangkalahatang Ideolohiyang Politikal ng mga Nobela ni
F. Sionil Jose sa Panahon Bago ang Batas Militar
Sa pagkakataong ito, lumilihis na si Jose sa magkakaugnay-ugnay na
naratibo ng limang nobela ng Rosales saga (bagamat ang mga nobela dito ay may
sari-sariling naratibo na maaaring basahin ng hiwalay sa isa’t isa). Bawat nobela ay
namumukod-tangi sa naratibo at perspektibang pinagmumulan: si Ermi ng nobelang
Ermita na bagamat kadugo ng elit ay tunay na mula sa mababang uri (dahil itinakwil
siya ng mga Rojo), at mula dito ay naiangat niya ang sariling estado ng pamumuhay;
si Tranquillo Penoy na lumpo at mahirap na vendor ng sweepstakes sa tabi ng
Camarin, na pinalad na maligtas sa lindol na ikinasawi ng karamihan sa mga malapit
143
sa gusaling gumuho; si Buddy ng nobelang Viajero ay, bagaman mula sa mababang
uri (bukod sa pamilya ng sundalong hindi na niya maalala ay kinupkop din siya sa
kagubatan ni Apo Tale) ay kinupkop ng Amerikanong sundalo at historyador, at doon
sa Amerika siya lumaki sa mas nakaaangat na estado ng pamumuhay, at kalauna’y
piniling bumalik sa Pilipinas upang paglingkuran ang adhikain ng mga makabayang
grupo; si Carlos Cobello ng nobelang Sin ay miyembro ng isang mayaman at
makapangyarihang pamilyang kabilang sa mga elit ng lipunan, na mulat sa mala-
pasistang paraan ng pag-iisip, hedonistang pamumuhay, at hinubog ng baluktot na
uri ng moralidad. Mula sa samo’t sari at magkakaibang tauhan na ito naipamalas ni
Jose ang husay sa paghayag ng politikal na ideolohiya mula sa iba’t ibang
perspektiba: isa ay mula sa mababang uri na naiangat ang sarili sa itaas, isa ay mula
sa nakaaangat na panlipunang uri na piniling bumalik sa ibaba, at isa naman ay
mula sa elit na gustong panatiliin ang kasalukuyang baluktot na estado ng lipunan.
Mula sa magkakaibang namumukod-tanging mga istoryang ito, interesante ang
nalikom na resulta ng mananaliksik: Una, tila mas kalat ang lumitaw na mga politikal
na ideolohiya ng mga nobela sa panahong ito. Nabanggit na ang pagkakaroon ng
samu’t saring magkakalayong politikal na ideolohiya ay resulta ng iba’t ibang
perspektibang tinalakay ng bawat pangunahing tauhan sa naratibo at hindi direktang
sumasalamin sa paninindigan ni Jose. Malinaw halimbawa na ang nobelang Sin ay
may konserbatibong-awtoritaryan na paninindigan sapagkat sinasalamin nito ang
paninindigan ng mga elit na kinakalaban ni Jose, at hindi ang paniniwala ng awtor.
144
Mula dito, maaari mahinuha na pasista ang pananaw ni Jose sa mga naghaharing
uring kinakalaban nito. Ganito ang paglalarawan ni Jose sa mga karakter gaya ni
Cobello at pati ng dating Pangulong Marcos na pinangalanang the Leader ni Jose
sa nobela.
Salungat naman ito sa politikal na paninindigang taglay ng nobelang Viajero
na isang kritisismo sa Administrasyong Corazon Aquino. Pinagbibidahan ito ni
Buddy, na mula sa hanay ng mga naka-aangat ang estado ng pamumuhay.
Kinupkop siya at hinubog na maging historyador sa Estados Unidos, kung saan
nagkaroon siya ng magandang edukasyon at posisyon bilang propesor. Nagbalik-
bayan si Buddy kung saan nakahanap siya ng kahulugan sa pakikibaka kasama sina
Namnama, Leo Mercado at Junior. Isinulat ilang taon matapos ang rebolusyon sa
EDSA’t nahalal bilang pangulo si Corazon Aquino, inilarawan ni Jose ang
kontradiksyon ng tinaguriang rebolusyon na naganap noong 1986. Sa Viajero,
sinalaysay sa naratibo ang masaker na naganap sa Mendiola sa ilalim ng
administrasyong Aquino kung saaan nasawi si Junior. Kaya naman sa huli,
napagpasyahan ni Buddy na sa mababang uri manggagaling ang tunay na
rebolusyon. (306) Gaya ni Tony Samson sa The Pretenders, at Rolando Cruz sa
Ermita, isang historyador din si Buddy na kritikal sa kasalukuyang estado ng lipunan.
Ngunit sa pagkakataong ito, kumalas si Buddy sa karakter ng paralisadong
intelektwal (na hindi magawa nina Tony at Rolando). Salungat kay Tony at Rolando,
hindi binitawan ni Buddy ang pagiging historyador, at pag-asa para sa bayan upang
145
magpabenta sa mga naghaharing elit. Sa halip na abandonahan ang tawag ng
pakikibaka, ay nagpasyang iwan ni Buddy ang kanyang kumportableng pamumuhay
upang bumaba sa mga grupo ng mga nakikibaka para sa karapatang pantao. Kay
Buddy lalong binigyang tibay ni Jose ang pangangailangan ng kakayahang iwan ang
kumportableng pamumuhay upang bumaba sa mga talagang nangangailangan, at
tulungan ang mga itong iangat. Lalong binigyang tibay ni Jose na hindi maaaring
maging isang lider ang miyembrong kumikiling sa elit, o nanggaling dito, sapagkat
mas poprotektahan nito ang kanyang estado kaysa ang kapakanan ng bayan.
Sa kabanatang ito, may ilang mga importanteng natukoy ang mananaliksik
mula sa resulta ng analisis: Makikitang nananatiling Marxista sa panahong ito ang
pananaw ni Jose tungkol sa rebolusyon na kailangang manggaling mula sa ibaba.
Nananatili ang skeptisismo niya sa gobyerno na binubuo ng naghaharing uri na nais
lamang panatiliin ang kasalukuyang estado ng lipunan, at, base sa apat na nobelang
nabanggit, ay hindi nagbago ang pananaw niya sa katiwalian sa lipunan. Binigyang
tibay ng nobelang Ermita ang pagkabulok ng moralidad sa lipunang Pilipino
partikular sa naghaharing uri na nilamon ng kapangyarihan at luho ng masagana at
hedonistang pamumuhay. Muling ipinipinta ni Jose ang ganitong imahen sa
nobelang Sin kung saan binuo niya ang ‘sikolohiya’ o punto-de-bista ng
makapangyarihang elit sa karakter ni Cobello. Inuugnay ng mga nobela ang
kahirapan ng lipunang Pilipino sa sakim at makamundong pamumuhay ng mga elit
na sugapa sa kapangyarihan at yaman, at maaaring tugisin ito sa pamamagitan ng
146
pagbabago mula sa ibaba na naipahayag sa nobelang Viajero. Kung ikukumpara sa
nakaraang kabanata, hindi drastiko ang pagtalon ng politikal na ideolohiya ng mga
nobela ni Jose sa panahong ito kung ikukumpara sa Panahon ng Batas Militar. Sa
halip, nananatiling radikal ang politikal na paninindigan sa panahong ito ngunit
lumilipat sa libertaryan kaysa awtoritaryan. Bagaman radikal ang paninindigan ng
dalawa sa nobela sa panahong ito ay wala itong kinikilingang rebeldeng grupo na
magtatatag ng panibagong estado gaya ng HUKBALAHAP sa My Brother, My
Executioner at o komunistang rebelyon gaya ng sa Mass. Sa halip, mas pinagtuunan
ng pansin ng Viajero halimbawa, ang rebolusyon sa pamamagitan ng pagmulat ng
kamalayan ng Pilipino. “It is not always organizing, or fighting. Most of the time, it is
education which, I think, is the real solution to our problems.” (Pepe Samson, Viajero
258) Wala itong hayag na kinikilingang organisasyon na magtatatag ng panibagong
awtoritaryan na lipunan, at sa halip ay kinikilingan nito ang indibidwal na taong
nakikibaka para sa karapatan ng nakararami. Gayon din ang nobelang Gagamba na
tila nagbigay ng simbolikong paglalarawan sa pagguho ng nakaraang lipunan, kung
saan mula doon ay may uusbong na bagong pag-asa.
147
KABANATA VII:
SIONIL JOSE SA PANAHON NG PAGIGING
PAMBANSANG ALAGAD NG SINING
Noong ika-20 ng Abril, 2001 ay hinirang si F. Sionil Jose bilang Pambansang
Alagad ng Sining sa Literatura, ang pinakamataas na parangal na maaaring makuha
ng isang Pilipino sa larangan ng sining. Tinanggap din niya noong 2004 ang Pablo
Neruda Centennial Award, na iginantimpala sa piling 65 na manunulat sa buong
mundo. Hindi na maipagkakaila ang yaman ng kanyang mga naisulat na sanaysay,
maiikling kuwento at nobela, ngunit patuloy pa siyang sumusulat sa panahong ito.
Nakapagpalathala pa siya ng apat na nobela na susuriin ng mananaliksik sa
kabanatang ito. Nananatiling aktibo si Jose sa pagsusulat ng mga sanaysay sa mga
pahayagan gaya ng Philippine Star, at masigasig pa din siya sa pagbibigay ng mga
lektyur at workshop para sa mga naghahangad maging manunulat.
Paksa ng analisis sa kabanatang ito ang ang nobelang Ben Singkol, na
nailathala sa taong 2001; ang nobelang Vibora! noong 2007; ang nobelang Sherds
noong 2008; at ang nobelang The Feet of Juan Bacnang noong 2011.
148
ANG NOBELANG BEN SINGKOL (2001)
Tungkol ang nobela sa tinaguriang “accidental hero” na si Benjamin Singkol.
Isa siyang dyornalista at nobelista na nakilala sa kanyang nobelang Pain. Bago ang
Ikalawang digmaang pandaigdig, dinala si Ben sa Maynila upang maging
kasambahay sa pamilya ni Don Alfonso. Dito niya naging malapit na kaibigan at
kasintahan si Josefina o Nena, hanggang sa kanyang pagbibinata. Nang dumating
ang mga Hapon, kinalap siyang sumali sa hukbo noong digmaan. Noong panahon
ding iyon, dinakip ng mga Hapon ang kanyang ina at pinatay naman ang kanyang
ama. Dinakip din ng mga Hapon si Nena kasama ang mga ka-teatro at hindi na
muling nakita ni Ben; hindi na siya muling nakaraos sa malungkot na alaalang ito.
Sa digmaan naman niya iniligtas ang buhay ni Alex Reyes, isang ilustrado at
mayamang tagapagmana ng negosyo, na naging matalik nitong kaibigan.
Pagkatapos ng digmaan ay nagtrabaho bilang mamamahayag si Ben para sa isang
pahayagan. Pinakasalan ni Ben ang kapatid ni Alex na si Isabel. Namatay si Isabel
sa sakit na Leukemia pagkatapos niyang manganak; pinangalanan ni Ben na
Josefina o Josie, alang alang kay Nena. Lumaking mabuting bata si Nena. Sa
panahong ito, naipalimbag na din ang kanyang awtobayograpikal na nobelang Pain,
na tinangkilik ni Haruko, isang Haponesang gumagawa ng tesis tungkol sa nobela
ni Ben. Nung una ay hindi siya gustong kausapin ni Ben dahil sa galit niya sa mga
Hapon, ngunit tinanggap niya na din ito kalaunan. Nang nagdalaga si Josie ay sumali
149
siya sa mga estudyanteng nagpupunta sa nayon at kabundukan. Panahon ito ng
Batas Militar, at muling nagbalik si Col. Froilan Dawel na dating nagligtas ng buhay
niya (na kinamumuhian ni Ben dahil napilitan siyang magkaroon ng utang-na-loob
sa masamang tao); nais niyang singilin ang utang ni Ben sa paghingi ng pabor na
sumulat ito ng bulaang artikulo tungkol sa kabayanihan ni Pangulong Marcos sa
Besang Pass noong panahon ng digmaan. Matagal-tagal nang pinapagawa ito ni
Dawel ngunit sa pagkakataong ito, lalo niyang naudyok si Ben sapagkat dinakip at
ikinulong ng mga sundalo ni Dawel si Josie.
Isa si Ben Singkol sa mga karakter na nagmula sa mahirap na pamilya ngunit
nakamit ang masaganang pamumuhay sa tapat na pamamaraan. Nagtrabaho siya
bilang dyornalista. Mula sa malungkot na nakaraan noong panahon ng digmaan,
hindi nakalimot si Ben sa kahayupan ng mga sundalong Hapon sa mga kapwa niya
Pilipino. Isa itong ugali ni Ben na mahalagang tema sa nobela na nagpapahalaga sa
kasaysayan: “what could i say? It was more than thirty years ago, one generation,
her generation. And her father’s. But the past was still alive and we are sustained by
it only because we remember.” (223) Nais man niyang mamuhay ng marangal, hindi
liban sa kanya ang ilang mga kamalian. Maraming pagkakataon at sitwasyon sa
nobela na nagpakaduwag siya at tumatakas, gaya nang pagtakas niya sa pagtuli
noong kabataan, at pagtakas niya sa engkwentro sa digmaan. Bagamat
150
ipinagmamalaki niya ang pagkamakabayan ng anak, aminado siya sa mga
pagkukulang niya partikular sa kaduwagan niyang isakilos ang mga sentimiyento
niya:
It was my precious Josie who acted out the truth of her

sentiments. She had joined the student movement and now
got involved with tech-ins in the poorer sections of the city”
(200) I was again being just one gross hypocrite for i was not
capable at all of sacrifice, or even just simple courage. (207).
Sa kabila ng lahat ng ito ay hindi niya tinularan ang kababata niyang si Froilan
Dawel na baluktot ang mga paniniwala. Bagaman kapareho niya ng pinagmulan, ay
mas pinili na kumapit sa noo’y paangat pa lamang na Ferdinand Marcos upang
makamit ang kapangyarihan. Si Dawel ang kumakatawan sa mga Pilipinong nakamit
ang kapangyarihan sa baluktot na paraan at tinatanggap ito bilang normal na bahagi
ng sistema ng lipunan at bahagi na ng kasaysayan:
Aming, you are incredible! Don’t you know what happened in

the past? We collaborated with the Spaniards. Then with the
Americans, and then the Japanese. Were the collaborators
punished? Were they madde outcasts? No—they are all over,
in the highest riches of power, enjoying their wealth. (Dawel,
240)
Pilit nitong hinahatak si Ben na sumapi sa grupo ng mga Marcos cronies sa
pamamagitan ng pagsulat tungkol sa kabayanihan-kuno ni Marcos sa laban sa
Besang pass. Alam ni Ben na hindi ito totoo sapagkat nandoon siya sa naturang
lugar noong bakbakang iyon, kaya pinili niyang iwasan si Dawel at iwasang maisulat
ang artikulo. Ngunit pursigido si Dawel at sa huli ay ginipit niya ng husto si Ben sa
151
pagdakip nito sa anak niyang si Josie. Sa dulo, hinaharap ang matinding hamon sa
kanyang dangal, kagulat-gulat na pinili ni Ben na maging matapang sa
pagkakataong ito. Imbis na piliing magpakamatay, nakita niya ito bilang kaduwagan
at pagtakas muli sa adbersaryo. Sa harap ng paghamon, sinabi niya sa sarili niyang
maging matatag at huwag patinag sa panggigipit ni Dawel. Hindi niya sinulat ang
artikulo para kay Marcos at sumugal siya sa buhay ng anak niya na kapareho niya
ng adhikain:
I must stand straight. Benjamin Singkol—your knees quake,

your damaged heart thrashes against your ribs, your hands are
cold, and your brow is moist. From fear. Yet, sick though you
are and almost sightless now, you do stand straight. Very, very
straight! (243)
Masasabi nating nasa gitna ng liberal at moderato ang paninindigan ng
nobela. Ang pagbabago na naganap partikular ay nasa karakter ni Ben Singkol na
binansagan ni Jose na accidental hero: mula sa duwag na karakter na tumatakas
palagi, mas pinili niyang magsagawa ng mahinahong pagprotesta sa hindi pagsulat
ng artikulo. Hindi ito ang lantarang pagprotesta na isinagawa ng anak niya. At kahit
na hindi siya ang tipong harapang tatanggi sa utos ni Dawel, hindi din naman siya
sumunod at tinanggap ang mga sinabi nito, AT hindi din niya piniling tumakas muli
gaya ng ginagawa niya noong una. Ang mga huling winika niya ay pinapakita na
nagpakatatag pa din siya sa paniniwala niya.
152
Matindi ang kritisismo ni Jose sa Estado sa nobelang ito gamit si Ben Singkol.
Nilalarawan niya kung paano punahin ni Ben ang baluktot na sistema ng gobyernong
hindi nakatuon sa tunay na pag-unlad sa Medisina, halimbawa: “He started to
criticize the system, the corruption, the inefficiency, the absence of research
department that would have produced cheap drugs from local plants and sources,
be less dependent on foreign suppliers.” (160) Bilang isang investigative reporter
kasi, nakatuon ang trabaho ni Ben sa mga pasikot-sikot sa likod ng mga
departamento ng Kalusugan at Edukasyon, kung saan natuklasan niya natuklasan
ang dami daming pondong nasasayang. Kinwestyon niya pa lalo ang papel ng
estado sa pag-unlad ng bansa.
If such malaise festered in these departments, how was it in

the others? In the courts? In Congress? I began to doubt the
capacity of a much-vaunted free press to expose this graft
since it was part of the problem, not the solution. (163)
Sa nobela din nilalarawan ni Jose si dating Pangulong Marcos bilang isang kurap,
at walang prinsipyong tao: “He is ambitious, unscrupolous, corrupt” (166). Sa utos
ni Marcos din kaya ginigipit ni Dawel si Ben na sulatin ang huwad na istorya tungkol
sa kabayanihan nito. Kaya naman masasabi nating Libertaryan ang nobela sapagkat
pumapanig ito sa ordinaryong tao gaya ni Ben na sinisikap mapanatili ang integridad
sa kabila ng blackmail, at utang-na-loob. Mas ipinapakita sa nobela ang
pagpupunyagi niya sa kahirapan; bukod dito, inilalarawan ang estado bilang walang
153
kakayahang magsulong ng tunay na pag-unlad, at sa halip ay nabulok sa sarili nitong
ambisyon at kasakiman.

sa Nobelang Ben Singkol
Una nang natukoy ng papel na liberal-moderato ang paninindigan ng
nobelang Ben Singkol tungkol sa kasalukuyan nitong lipunan at libertaryan ang
pagpapahalaga ng nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing
liberal-moderatong libertaryan ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong
nobela. Biswal na ipinakita ito sa pigura 19 sa ibaba:

Libertaryan
(Indibidwal)

yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 19:
Ang Kabuuang Politikal na Ideolohiya ng Ben Singkol
154
ANG NOBELANG SHERDS (2007)
Peter Gregory Golangco, o PG ay miyembro ng pamilya Golangco, isang
mayamang pamilya ng mga negosyante at haciendero, na binubuo ng mga
mestizong Tsino. Sa halip na manahin at ipagpatuloy ang negosyo at pamamahala
ng hacienda ng mga Golangco, tumuon sa sining si PG at naging propesor ng fine
arts sa unibersidad. Mahusay siya partikular sa pottery. Dito niya naging estudyante,
at kawani si Guia Espiritu, isang masigasig na working student na lumikas sa barrio
upang makapagtapos ng kolehiyo. Pangarap ni Guia na sa pagtatapos ng digri ay
bumalik sa kanayunan upang magturo sa mga bata sa mahihirap na lugar. May lihim
na traumatikong nakaraan si Guia, na nalaman na lamang ni PG sa huli. Noong
kabataan nito, nilusob ng mga sundalo ng hacienda ang kanilang bahay upang
palayasin ang pamilya nila; sa engkwentro, binaril ang mga magulang nila at
ginahasa ng mga sundalo si Guia. Napilitang siyang lumisan kasama ng
nakababatang kapatid. Sa kasalukuyan, lihim din siyang kasapi ng rebeldeng
kilusan; ang sweldo niya bilang kalihim ni PG ay ipinang-aabuloy niya sa mga
kasamahan. Nagkaroon sila ng matinding pagtatalo ni PG tungkol sa silbi ng sining
para sa bayan. Naniniwala si Guia na ang sining ay dapat naninilbihan para sa bayan
bilang uri ng ekspresyon at propaganda; samantala, buhat ng mapribilehiyong
kaligiran, naniniwala si PG na ang maaaring ang sining ay hindi naninilbihan sa iba,
at maaaring itinatamo para sa sariling kapakanan nito. Kalaunan, matapos ang
155
pagtatalo ay umalis si Guia upang iabono ang nakaw na relo at alahas sa
kasamahan sa kilusan. Napatay siya habang papunta sa nayon. Nalaman ni PG sa
kapatid na isang emergency ang nangyari at kinailangang pumunta si Guia upang
ipagamot ang isang kasamahan. Upang gunitain ang alaala ni Guia, lumikha ng terra
cotta na estatwa ni Guia. Nang ito’y natapos, laking gulat ni PG nang nabuhay ang
estatwang ito, ang palayok ay naging laman at wari’y totoong taong kamukha ni
Guia. Nalaman ni PG na nais pumunta sa dating tahanan ni Guia ang imahen nito
kaya’t dinala niya ito doon. Dahil bantay-sarado ng militar ang bahaging iyon ng
hacienda, nilusob sila ng mga sundalo sa pag-aakalang mga rebelde ang mga ito.
Niyakap si PG ng imahen ni Guia upang protektahan ito sa mga bala. Nailigtas si
PG ng mga tauhan nito kinabukasan, at nakaligtas; nawala na ang imahen ni Guia
at sa halip ay pinababalutan siya ng mga lupa’t putik na gamit para sa terra cota.
Bagaman nagmula sa mayaman at makapangyarihan ng mga Golangco,
hindi pinili ni PG ang buhay ng isang negosyante o ng pulitiko. Sa halip ay
nagpakadalubhasa siya sa sining, partikular sa iskultura. Bagaman hindi aktibong
sumapi sa katiwaliang ipinapataw ng mga kauri niyang elit sa lipunan, ay pinili niyang
maging apatetiko tungkol sa isyung ito.
PG was well aware of the finagling his ancestors and

immediate family indulged in, particularly during the Marcos
156
regime. He was, however, emotionally and intellectually
detached from it all (12)
Bilang isang pintor, nagpakadalubhasa si PG sa sining at sa mga pilosopikal
na larangan. Hindi niya tulad ang mga miyembro ng elit na nilalarawan ni Jose na
abala sa pera; mas abala si PG sa mga tanong ukol sa silbi ng sining, kahulugan ng
buhay atbp. Ngunit, kahit pa mas nakaaangat siya sa mga ka-uri niya kung lalim ng
pag-unawa ang pinag-uusapan, hindi pa rin siya nakawala sa mga tanikala ng
kanyang masaganang pamumuhay. Hayag ito partikular sa pananaw niya tungkol
sa sining. Sa malaking bahagi ng nobela, kumapit si PG sa paniniwalang hiwalay
ang sining sa mga pulitikal na bagay: “Please keep your politics to yourself. I am not
a political person. I like to think I am an artist.” (86), at wala itong kinikilingang
rebolusyon o pagbabago, at sa halip ay nandiyan lang para sa sarili niya:
You must know that I am not responsible for what other artists
think and do. It is enough that I use my skills as best as I can
to produce what is not only beautiful but original... The artist is
responsible only to himself. (89)
Hayag din ang pagdistansyang ito sa paghawak niya ng lupa, na ginagamit
niya sa paglikha ng mga palayok. Bagaman magagaling sa paggawa ng palayok,
magkaiba ang pakikitungo ni Guia sa lupang ginagamit sa paggawa, kaysa kay PG;
kung tinitingala ito ni Guia na may matinding paggalang bilang si Apo Daga (48),
regalo ng panginoon sa sanlibutan, may ramdam na distansya naman kay PG sa
pagtingin niya sa lupang ginagamit: “Land, Guia, is an economic resource. It is that
simple. You develop it, exploit it, so it will yield produce which you then sell for profit.”
157
(48). Nagbago ang paniniwala niyang ito sa dulo na ng nobela, nang
pinoprotektahan siya ng terra cotang imahen ni Guia mula sa mga bala ng sundalo.
Sa pagkakataong ito, nasaksihan na ni PG kung paano nabuhay si Guia, kung paano
niya inalay ang buhay para sa mga kasamahan, at kung ano ang ibig sabihin ng
papel ng sining para sa rebolusyon na pinaninindigan ni Guia; ngunit ang pinaka-
realisasyon ni PG ay nabuo sa bingit ng kamatayan, habang pinoprotektahan siya
ng terra cotang imahen nito:
How could I be so blind, so insensitive, so distant from the very

earth… This soil—it nurtured the seed, the bounty and the
blessing that sustained not just him but all of mankind. All those
rituals that celebrated the earth… they were meaningful like
the air and water which also nurtured life, to those who
understood this most basic relationship of the human animal
and this earth on which he trod… How could he have missed
this most elemental of truths? He knew, yes he knew but hever
felt it till now. (128)
Sa kabuuan, liberal ang paninindigan ng nobela. Ang istorya ay nakatuon sa
pagpapabago sa paniniwala ni PG Golangco, na kalauna’y natuklasan ang halaga
ng rebolusyong ipinaglalaban ni Guia na nakaugat sa mismong lupang ginagamit
niyang panghulma. Umusad at kumawala si PG sa bias niya tungkol sa pagdistansya
ng sining sa ibang bagay at nakita niya ang sining bilang midyum, at bunga ng
nasyonalismong pinapahalagahan ni Guia, na nagdala ng panibagong kaliwanagan
sa perspektiba ni PG.
158
Libertaryan ang nobelang ito, mas pinapahalagahan nito ang indibidwal na
tao kaysa ang estado. Ang mga ordinaryong tao gaya ni Guia ang may
mahahalagang papel sa kaliwanagan ni PG tungkol sa gamit ng sining. Mula sa
mahirap na pinanggalingan, at bilang estudyante at lingkod ni PG, nabigyan niya ng
mas malawak na perspektiba ang makitid na pananaw ni PG tungkol sa sining. Siya
ang nagmulat kay PG na ang sining ay hindi lamang para sa kagandahan o sa
kapakanan ng lumikha kundi para sa ibang tao:
You must understand sir, who we are, where we came from,

our kind of life—the problems that torment us. It will be difficult
for you to imagine sir, but you as an artist—you can do that.
Then perhaps you will also understand. (53)
Malay naman na sa simula si PG tungkol sa pang-aapi na ginawa sa mga
mahihirap, ngunit kay Guia lamang niya nasaksihan sa sarili niyang mata ang halaga
ng mga nangyayaring ito. Nang namatay si Guia, nalaman ni PG sa kwento ng
kapatid niya ang sinapit nilang dalawang magkakapatid sa kamay ng mga sundalong
nagtaboy sa kanila. “The soldiers. They will die for you, for the rich Chinese, the
Spanish mestizos, the crooked politicians. We—we will die for these people. Guia
died for them, sir.” (106).
159
sa Nobelang Sherds
Una nang natukoy ng papel na liberal ang paninindigan ng nobelang Sin
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing liberal na libertaryan
pigura 20 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 20:
Ang Kabuuang Politikal na Ideolohiya ng Sherds
160
ANG NOBELANG VIBORA! (2007)
Ang nobelang Vibora! ay tumatalakay sa isyu ng kolaborasyon ni Artemio
Ricarte (ang dating miyembro ng hukbong rebolusyonaryo laban sa mga Kastila at
sa mga Amerikano). Pagpapatuloy ito sa nobelang Ben Singkol na
pinagbibidahanng nakapangalang tauhan. Matapos ang Batas Militar, nakalaya
nang muli si Josie, ang anak ni Ben na dinakip at kinulong ni Col. Froilan Dawel.
Lumaya na sa diktatura ang Pilipinas, at lumikas na ibang bansa ang diktador at ang
mga kaalyado nito, kasama si Dawel; ngunit hindi pa din umuuwi ang anak ni Ben,
at sa halip ay patuloy na sumasali sa mga rebeldeng grupo, umuuwi lamang
paminsan-minsan. Masinsinang sinasaliksik ni Ben ang buhay ni Ricarte, na
tinaguriang vibora (viper sa Ingles) ng kapwa rebolusyonaryo. Buhat ng galit sa mga
Hapon, hindi lubusang matanggap ni Ben kung bakit nagawang sumanib ang isang
rebolusyonaryo sa mga kalaban. Nakikita niya sa simula si Ricarte bilang traydor,
gaya ng mga ibang kolaborador ng mga Hapon (11). Ang nobela mismo ay
pagsasalaysay din sa buhay ni Ricarte mula sa iba’t ibang punto-de-bista (ng mga
historyador, kaanak ni Ricarte, at kay Ricarte mismo), panahon at tagpuan (sa
bilangguan, sa Yokohama, at sa kabundukan ng Cordillera noong digmaan).
Malikhaing isinalaysay ni Jose ang posibleng mga pangyayari at mga tumatakbo sa
isip ng mga mahahalagang tauhan sa kasaysayan ng Pilipinas. Dito nabigyang-linaw
ni Jose ang isyu ng kolaborasyon, nang komprontahin ni Ben ang rebulto ng bayani.
161
Pinaratangan niya si Ricarte bilang traydor sa bayan sa kanyang pagsanib sa mga
Hapon; laking gulat ni Ben nang sinagot siya ni Ricarte. Sinabihan din siyang traydor
sa pagkampi sa mga Amerikano at sa pagkalimot sa pang-aapi na ginawa nila.
Nagtatapos ang nobela kay Ben, na nagninilay sa mga sinabi ni Ricarte. Ano nga
ba ang nagawa niya para sa bayan? Naisip niya din ang anak na nasa malayong
lugar, patuloy na nakikipag-laban; ipinagmamalaki niya ito at nanghihinayang sa
sarili sapagkat wala siyang tapang na tahakin ang landas na pinili ng anak niya.
Karugtong ng nobelang Ben Singkol, ang nobelang Vibora! ay tumalakay sa
mas matandang Ben; ang anak nitong si Josie ay nakalaya na sa kamay ni Dawel
at ipinagpapatuloy ang pakikibaka. Gaya ng nabanggit kanina, tinatalakay ng nobela
ang maselang isyu ng kolaborasyon ng rebolusyonaryong si Ricarte at ng mga
hapon. Dahil malaki ang galit ni Ben sa mga Hapong dumakip at pumatay sa mga
mahal niya sa buhay, tinitignan niyang traydor si Ricarte sa malaking bahagi ng
nobela. Kaya naging maselan ang isyu ng kolaborasyong ito ay sapagkat naiiba si
Ricarte sa arketipal na hulma ng isang kolaborador kung saan angkop ang
ilustradong traydor: Malay si Ben sa malaking problemang ito sa mga Pilipino, at
maaga din sa nobela na nakita din niya ang problemang ito sa sarili: “I don’t think it
was patriotism or my country’s freedom I was concerned about. It was my own
162
future.” May katangiang moderatong paninindigan si Ben sa simula ng kuwento dahil
aminado siya sa sariling pagka-makasarili (na likas aniya sa mga Pilipino). Naiiba
naman si Ricarte, na ang buhay ay sinalaysay ni Jose sa mga mata din nito. Kasama
ni Mabini, kinaaway niya ang mga ilustradong nais sumapi sa Amerika. Hindi siya
nanumpa ng katapatan dito at nanatili ito kahit sa dulo ng kanyang buhay. Naging
matatag si Ricarte sa kanyang paniniwala na kailangang lumisan ng Kanluraning
impluwensya sa bayan upang makapagtatag ang mga Pilipino ng sarili nilang bayan.
Sa bingit ng pagkatalo ng mga Hapon, nanatili siyang matapat sa mga ito na nakikita
niyang tagapagligtas laban sa Imperyalismo ng Amerikano, at ikinalungkot niya ang
pagkalimot ng mga Pilipino:
Have they forgotten that they were brown, that they belonged
to Asia? How soon they suffered under the Americans, the
insults, the tortures, the massacres inflicted on them? Where
now is history? Memory?” (77)
Hanggang sa bingit ng kamatayan sa kamay ng kapwa Pilipino, taglay ni
Ricarte ang paninindigang maka-Pilipino, bagamat sa radikal na paraan. Sa pagbalik
kay Ben, nagtagpo ang dalawang karakter sa supernatural na paraan nang
komprontahin ng bantayog ni Ricarte. Sinumbat ni Ben na isa siyang traydor sa
pagkampi sa mga Hapon. Nabuhay ang estatwa at isinigaw:
And you did not betray your people by siding with the
Americans? Look at what they have done to you, to all of you
who now look at me with condescension, who demean me.
They did not kill you with the sword—they did it with their
schools, their sweet admonitions, their goods. It is the same—
they stole your soul! (110)
163
Pinagnilayan ito ni Ben. Kalaunan, tinanggap niya ang mga sinabi ni Ricarte.
Napagpasiyahan niyang mayroong pinaniniwalaang katotohanan si Ricarte na
taglay niya hanggang sa dulo at hindi niya binitawan. Ito din ang tumutulak kay Josie
na makibaka sa kanayunan.
This truth that will always be with us, is the truth of the human
heart—the one real truth we cannot run away from for it always
hounds us, as fate, as destiny. It is the heart after all which
dictates, which rules, which lets us live and die. (110)
Liberal ang paninindigan ng nobela sa kadahilanang tinuklas nito kung ano
ang tumutulak sa mga tao upang makibaka at manindigan para sa pagbabago. Si
Ben sa kanyang katandaan ay hindi na kayang gawin ito sa dulo ng nobela, ngunit
ipinagpapatuloy ng anak niya ang laban na dati nang pinagpatuloy ni Ricarte at ng
mga bayani. Nagbibigay pag-asa ang nobela na hindi mawawala ang mga tao gaya
nila na makikipaglaban.
May taglay na libertaryan na saloobin ang nobela dahil ang suliranin ng
pagbuo bansa ang isa sa pinaka-umiiral na tema ng nobela. Isyu ito sapagkat
aminado si Jose na magulo ang ating kasaysayan. Binubuo ito ng pagkakanulo,
kasakiman, kabayanihan at pakikipaglaban. Ang mga bumuo ng bansang ito ay
binuo ng mga ilustrado na hindi nagdalawang isip na sumanib sa mga may
kapangyarihan.
164
They will use anything and everything in their power to
preserve what they have, enlarge it, and in the process harm
others, even those who do not stand in their way but whom
they suspect of opposing them. Greed, not self preservation,
is what drives them. (29)
Sa kabila nito, sinasabi din ni Professor Goodchild sa nobela na wala sa mga
ibaba ang problema, at sa halip nasa itaas. Ang pesante ay may kakayahang maging
makabayan at iwan ang sarili nilang makasariling interes, na hindi natakasan ng mga
ilustrado:
I have never doubted the heroism of your people, particularly

the peasants—poor men, they fought for the land to which they
were affectionately and loyally welded. Often, they were led by
charlatans who mesmerized them. But in the end, it was your
leaders that could not transcend themselves, their ethnicity,
their puny parochial loyalties, their vanity and their ambitions.
(53)
165
sa Nobelang Vibora!
Una nang natukoy ng papel na liberal ang paninindigan ng nobelang Sin
nasabing nobela sa binaryong indibidwal/estado, masasabing liberal na libertaryan
ang kabuoang ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Ipinakita ito sa pigura 21
sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 21:
Ang Kabuuang Politikal na Ideolohiya ng Vibora!
166
ANG NOBELANG THE FEET OF JUAN BACNANG (2011)
Si Juan Bacnang De La Cruz IV ay isang ilehitimong anak ng pulitikong si
Juan De La Cruz III. Sa kanyang kabataan, namuhay siya sa piling ng ina (na
ginahasa umano ng ama niya) na pamilya lamang ng magsasaka. Noong kabataan
din niya aksidenteng napaslang ang kaibigan (at karibal sa pag-ibig ni Aning) na si
An-no; ginahasa niya si Aning matapos niyang ibalita ang pagkamatay ng kaibigan
(na katunayan ay pinatay ni Juan). Lumisan siya ng Maynila di lamang para
makatakas kundi para hanapin ang kanyang ama, ang makapangyarihang ilustrado
at pulitikong si Juan De La Cruz III. Ang pamilya ng mga Juan De La Cruz ay
makakapangyarihang miyembro ng mga elit. Ang lolo nito, si Juan de la Cruz II, ay
inatasan ng dating pangulong Quezon na maging rehiyonal na lider ng Partido
Nasyonalista, at ilustradong nakilahok sa rebolusyon sa mga Kastila. Ang anak
naman nitong si Juan de la Cruz III ay nagmana ng malawak na kayamanang mas
pinalago pa niya; gaya ng ama, lumahok din ito sa pulitika bilang isang kongresista
at kalauna’y senador. Lahat ng mga naging anak nito sa asawa’t mga kabit ay mga
babae; kaya naman malugod nitong tinanggap si Juan Bacnang dahil siya ang
bukod tanging lalaking anak, at wastong tagapagmana ng kanilang yaman at
kapangyarihan. Bukod sa yaman, minana din ni Juan Bacnang ang abnormalidad
ng pagkakadugtong ng daliri sa paa. Naging sagisag ito ng kurapsyong pinag-pasa-
pasa ng mga Juan de la Cruz sa kada henerasyon, at minana din ni Juan Bacnang;
167
isang sumpa na babagabag sa kanya hanggang sa kanyang kamatayan. Naging
mahusay na abogado at negosyante si Juan Bacnang, at malapit na alagad ni
Pangulong Marcos (na tinaguriang, “the Leader” sa nobela); matapat na nagasunod
ito sa mga utos ng Lider, kasama ang pagpaslang sa mga kumakalaban dito gaya
ni Narciso Tured. Lubos na hindi matanggap ng anak na si Anos ang maruming
pamumuhay ni Juan Bacnang, kaya ito nagpakamatay; gayun din naman ang anak
na babaeng si Liwliwa, na namatay sa sunog, nag-iwan sa kanyang walang
tagapagmana.
Sa dulo, tila binangungot siya ng kanyang konsyensya, sa pagpapakita sa
kanya ng mga taong pinaslang niya (kasama si Anno), mga iba pang pinapaslang
niya, at ang multo ng kanyang dalawang anak. Kaakibat ng nakakakilabot na
engkwentro ang pagbabago ng pisikal na anyo ni Bacnang sa isang mala-hayup na
itsura. Sa lubusang takot sa kagimbal-gimbal na pangyayari ay nagpakamatay ito.
Umalingasaw ang baho ng kanyang bangkay na nilisan ng mga taumbahay. Sa huli,
sinunog ng kanyang hipag (at kasintahan) na si Isabela ang buong bahay ni Juan
Bacnang, kasama ang katawan nito.
Maraming pinaghalintulad ang nobelang ang nobelang Sin sa nobelang The
Feet of Juan Bacnang. Pareho silang pinagbibidahan ng miyembro ng elit na
nilamon ng kurapsyon at kasakiman; at pareho din silang sinira ng sariling
168
kurapsyon. Sinisimbolo ito ng kakaibang anyo ng kanyang paa, na minana niya sa
ama, at lolo na pareho ding mga masasamang tao. Naipasa man ito sa simula, ni
Juan sa mga anak na si Anos at Liwliwa, na bagamat lumaki sa ginhawa ng mansyon
ay hindi minana ang baluktot na pamumuhay ng ama, ay kalaunan, nawala din ay
naging normal ang anyo ng mga paa nito. Taglay ni Juan Bacnang ang
konserbatibong paninindigan sapagkat tanggap niya ang kurapsyon at sumusunod
siya sa agos nito, at nais niyang mapanatili ang kasalukuyang ayos. Tinanggap din
ni Juan ang makasariling pag-uugali bilang natural sa mga tao:
We are, always individuals. Not citizens of a town, a region or

a nation, but individuals motivated by personal desires and
needs, not the needs of a community or a nation. Look around
you—because we are individuals and not citizens, we commit
crimes, we abuse others, all in the name of our family, our clan.
(71).
Katunggali naman ni Juan si Narciso Tured wika niya’y isang tunay na
rebolusyonaryo. Taglay ni Tured ang paninindigang liberal sapagkat nakikibaka siya
para sa pagbabago sa pamamagitan ng pagsulat. Sa kanyang pakikipaghuntahan
kay Bacnang, minungkahi niya na ang suliranin tungkol sa kahirapan ay hindi
pulitikal kundi isang moral na obligasyon:
The abolition of poverty is not a political or economic

problem—it is moral. An obligation of those who are rich, but
this hugh sense of morality will not be in place if in our heart
there is no compassion. (220)
169
Isa siya sa mga karakter na hindi takot mapatay para sa katotohanan at
harapan niya itong sinasabi kay Bacnang (na lingkod ni Marcos noon) at handa
siyang mamatay bilang martir (na nakamit din niya sa dulo).
You can kill people but not the truth, anymore than you can kill
a man who speaks it. You can hide the truth for a while but it
will always come out… And the murderer himself, he holds the
truth. He cannot hide it from himself. Yes, he may not be
punished. He may not even feel guilty about his crime, but it is
there, hidden in a corner of his consciousness which will
always persecute him. (213-214)
Naging propetiko ang mga sinabing ito ni Tured sapagkat sa dulo ng nobela,
binangungot si Bacnang ng sariling konsyensya kung saan nagpakita ang lahat ng
mga taong pinatay-pinapatay, at namatay nang dahil sa kasamaan niya.
Mahalaga ang supernatural na elementong ginamit ni Jose sa dulo ng nobela
upang mailarawan ang unti-unting pagkabulok ng budhi ni Bacnang na lumitaw sa
kanyang pisikal na kaanyuan.
Sunny Johnny looked at himself, at the chest-thumping

fullness of manhood, but he was not dressed. He was naked,
and his body was hairy, his legs covered with bristle, his feet
were not feet but hooves of some animal. (246)
Masasabi nating radikal ang paninindigan ng nobela bagamat kakaiba ito sa
mga naunang nobela ni Jose dahil sa supernatural na transpormasyon ni Bacnang
sa dulo. Ngunit ang radikal na pagbabagong naganap ay sinisimbolo ng pisikal na
pagbabagong anyo ni Bacnang mula sa matipunong tao na naging nakakatakot na
hayop. Empasis ito sa mga propetikong sinabi ni Tured tungkol sa kapalaran ni
170
Bacnang. Ang pagsusunog ng bahay ni Bacnang sa dulo ng nobela ay sumasagisag
sa pagguho at pagwasak sa marumi at mabahong gusali (na pisikal na
nirerepresenta ng bahay) upang makapagsimula muli (na nirerepresenta ng
paglisan at paggupit ng buhok ni Isabel na baon baon ang baho ng iniwang
kurapsyon ni Bacnang). Ipinapakita lamang ni Jose dito ang hindi maiiwasang
sentensiya sa mga kurakot na miyembro ng lipunan.
Sa pumapabor ang nobela sa Indibidwal na tao at malugod na kinikritika ang
estado. Sa pagkakataong ito, si Tured ang nagsisilbing boses ng mga ordinaryong
taong inaapi, at boses ng libertaryan na diwa ng nobela. Aniya:
What went wrong in the past is what will go wrong with our present
leaders, Mr. dela Cruz, including the man you believe in. They
never transcended themselves, their great egos—and, of course,
their familial and ethnic loyalties. This is the reason we are not a
nation. (215)
Sa sanaysay ni Tured din sa dulo, naniniwala si Tured na magkakaroon
lamang ng tunay na demokrasya para sa ordinaryong tao kung lahat sila ay
nakakakain. “What then is liberty if the stomach is empty; if it is finally filled with
weeds, is that democracy? Certainly not—democracy is that joyful state when the
hungry man is finally able to eat the same meal that is served in the mansions of the
rich.” (261)
171
sa Nobelang The Feet of Juan Bacnang
Una nang natukoy ng papel na radikal ang paninindigan ng nobelang Sin tungkol sa
kasalukuyan nitong lipunan at libertaryan ang pagpapahalaga ng nasabing nobela
sa binaryong indibidwal/estado, masasabing radikal na libertaryan ang kabuoang
ideolohiyang politikal ng parehong nobela. Makikita ito sa pigura 22 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 22:
Ang Kabuoang Ideolohiyang Politikal ng
Nobelang The Feet of Juan Bacnang
172
PAGLALAGOM
Biswal na ipinakita ng pigura 23 ang natamong Ideolohiyang Politikal ng mga
nobela ni F. Sionil Jose, na nailathala pagkatapos niyang parangalang Pambansang
Alagad ng Sining.
Libertaryan
(Indibidwal)
13 na
Radikal 11 na 10
Liberal Konserba-
12
Liberalismo)
Sosyalismo) Reaksyonaryo
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 23:
Ang Mga Ideolohiyang Politikal ng
Mga Nobela ni F. Sionil Jose sa Panahon ng
pagiging Pambansang Alagad ng Sining
Sa pigura 23, tinutukoy ng bilang 10 ang nobelang Ben Sinkol na may ideolohiyang
moderato-liberal na libertaryan. Tinutukoy ng bilang 11 ang nobelang Sherds na may
ideolohiyang liberal na libertaryan. Tinutukoy ng bilang 12 ang nobelang Vibora! Na
mayroon ding ideolohiyang liberal na libertaryan. At tinutukoy ng bilang 13 ang
nobelang The Feet of Juan Bacnang na may ideolohiyang radikal na libertaryan.
Batay sa mga lumitaw na Ideolohiyang politikal sa panahong ito, lumalabas na may
Ideolohiyang liberal na libertaryan ang mga nobela ni F. Sionil Jose sa Panahon ng
173
Pagiging Pambansang Alagad ng Sining. Biswal itong ipinakita sa pigura 24 sa
ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)
Radikal na Liberal na Konserba-tibong

Libertaryan Libertaryan Libertaryan
Sosyalismo) Liberalismo) Moderate Reaksyonaryo
Radikal na Liberal na Konserba-tibong
Awtoritaryan Awtoritaryan Awtoritaryan
(Komunismo) (Kontemporar- (Fascismo)
yong
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 24:
Ang Pangkalahatang Ideolohiyang Politikal ng mga
Nobela ni F. Sionil Jose sa Panahon ng
Pagiging Pambansang Alagad ng Sining
Mula sa pagiging moderato-liberal ng Ben Singkol ay unti-unting nagiging mas
progresibo ang politikal na ideolohiya ng natitirang apat na nobela ni F. Sionil Jose
sa kasalukuyan. Mula sa apat na nobela sa panahong ito, naungkat ng mananaliksik
ang mga sumusunod na kabatiran. Una, nananatiling matatag ang paninindigan ni
F. Sionil Jose sa pangangailangan ng rebolusyon kahit hanggang sa kasalukuyan.
Aniya sa isang panayam na isinagawa ng mananaliksik (2017), hindi nawawala ang
pangangailangan ng rebolusyon hanggat nananatiling may gutom, mahirap, at
inaapi. Isa ito sa mga nananatiling hindi nagbabago sa kanyang mga politikal na
pananaw sa buong karera niya bilang manunulat. Ito marahil ay mahalagang
sangkap sa kung bakit nauulit ang tema ng tunggalian ng naghaharing uri kontra
174
nakabababang uri kahit sa kanyang mga nahuling mga nobela. Ang paglalarawan
niya halimbawa sa imahe ni Juan Bacnang na miyembro ng makapangyarihang elit,
ay nahahawig sa pagpinta niya kay Carlos Cobello, Don Vicente Asperri, Don
Manuel Villa, Juan Puneta at marami pang iba. Hindi nawawala partikular ang tema
ng pagwasak ng lumang sistema ng lipunan upang magbigay pugay sa bagong
simula, na muling simbolikong inilarawan sa huling bahagi ng The Feet of Juan
Bacnang. Hayag din ito sa mensahe ni Guia kay PG Golangco tungkol sa halaga ng
pakikibaka. Kung may nananatiling matatag sa mga tema ng mga nobela ni Jose,
iyon ay ang rebolusyon mula sa nasa ibabang uri. Maraming beses ipinakita ni Jose
sa mga nakaraang nobela niya na karamihan sa mga miyembro ng mas pribilehyong
panlipunang uri ay hindi kayang magsulong ng pagbabago sa kasalukuyang estado
ng lipunan. Kaya halimbawa nananatiling moderato ang paninindigan ni Luis, Tony,
Ermi, at pati ni Ben Singkol. Hilig ni Jose na talakayin ang ugnayan ng paninindigan
(o kakulangan nito) ng tao sa pagbabago at ng pinansyal na estado niya sa
pamumuhay. Ito din ang dahilan kaya naman konserbatibo ang paninindigan ng mga
gaya ni Carlos Cobello at Juan Bacnang na mga miyembro ng elit.
Nangangahulugang ang mga uri gaya nila’y mas nais nilang panatilihin ang
kasalukuyang estado ng lipunan nang kung saan sila ang makapangyarihan.
Sa kabilang banda, nauulit ang simbolikong pagbabagong ito na ginamit na
din ni Jose sa nobelang Gagamba at tinalakay din sa mga tunggalian sa My Brother,
My Executioner at Mass. Lumayo na si Jose sa paralisis ng mga tauhan gaya nang
175
nangyari sa Tree, The Pretenders, My Brother, My Executioner at Ermita, at sa halip
ay may aktibong naganap na pagbabago mula kay Ben Singkol, at PG Golangco ng
Sherds.
Batid din ng mananaliksik ang pagtuon ni Jose sa panahon ng Hapon,
partikular sa magkasunod na nobelang Ben Singkol at Vibora! Una nang tinalakay
ni Jose bilang paksa ng nobela ang panahon ng digmaan kontra sa mga Hapon sa
nobelang Ermita at pahapyaw na nabanggit sa nobelang Sin, ngunit sa dalawang
partikular na nobelang ito niya tinahak ang espesipikong isyu ng kolaborasyon ng
ilang mga Pilipino sa mga dayuhang mananakop. Madalas na niyang talakayin sa
marami sa kanyang nobela ang isyu ng kolaborasyon ng mga naghaharing uri sa
mga Kastila, Amerikano at Hapon upang makamit ang pansariling interes na
ikinasama ng bayan. Tinalakay partikular sa nobela ang isyu ng pakikipagsabwatan
ni Ricarte sa mga Hapon kung saan siya hinirang na traydor, ngunit ang lubos na
pagtanggap ng maraming Pilipino sa gahum ng kolonyalismong Amerikano
hanggang sa kasalukyan ay hindi. Muli nating makikita ang imahe ng karakter na
nanggaling sa mababang panlipunang uri na naiangat ang sarili sa mas matatag na
estado ng pamumuhay bilang mamamahayag. Maraming pagkakataong
sinasalamin ng buhay ni Ben Singkol ang karanasan ni F. Sionil Jose: parehong
nagmula sa probinsya na pinag-aral sa Maynila upang makamit ang mas
masaganang kinabukasan, pareho silang dumanas ng pang-aapi mula sa mga
Hapon noong panahon ng digmaan, pareho silang nagtrabaho bilang
176
mamamahayag at nobelista kung saan pareho din nilang sinulat ang kanilang
karanasan noong panahon ng digmaan, at pareho din silang nagtanim ng galit sa
mga Hapones matapos ang pagpapakasakit na ginawa ng mga ito. Kalaunan sa
kuwento ay napatawad na din ni Ben Singkol ang karumal-dumal na pang-aapi ng
mga Hapon sa mga kapwa niya Pilipino, at nagkaroon din siya ng mga kaibigang
Hapon gaya ni Haruko. Sa totoong buhay, inaamin din ni Jose na pinatawad na niya
ang mga Hapon at nagkaroon na din siya ng mga kaibigang Hapones ngunit hinding
hindi niya kalilimutan ang pagpapakasakit ng mga ito noong digmaan (dahil
importante sa kanya ang halaga ng paggunita sa kasaysayan ng bayan). Tila
awtobayograpikal ang pananalaysay niya sa buhay ni Ben Singkol sa naturang
nobela dahil sa mga pagkakatulad ng mga ito.
Kapuna-puna naman sa mananaliksik ang mas paggamit ni Jose ng
supernatural na elemento bilang mahahalagang plot device lalo na sa huling tatlong
nobela. Bagaman realismo kadalasan ang anyong ginagamit ni Jose sa kanyang
mga istorya, hindi siya nahihiyang gumamit ng supernatural na elemento sa kanyang
mga kuwento. Ginamit niya na ito sa nobelang Poon sa panaginip ni Istak, sa
pagmumulto kay Ermi sa Ermita, atbp. Ngunit sa kaso ng Vibora!, Sherds at The
Feet of Juan Bacnang, minamarkahan ng supernatural na pangyayari ang climax, o
turning point ng mga ito: ang komprontasyon ni Ben Singkol at ng estatwa ni Artemio
Ricarte na nagbago ng pananaw ni Ben sa akala ideya ng kolaborasyon at
pagtataksil sa bayan; ang pagkakaroon ng buhay ng estatwa ni Guia na lumigtas sa
177
buhay ni PG Golangco at kalauna’y nagbago sa pananaw nito sa sining at sa lupa;
at ang pagbabago ng pisikal na anyo ni Juan Bacnang sa dulo ng nobela na nag-
aktwalisa ng propetikong mga sinabi ni Tured sa kanya.
Sa huli, mahihinuhang bahagyang umurong ang politikal na paninindigan ng
mga nobela ni Jose sa panahong ito mula sa radikal na libertaryan na ideolohiya sa
Panahon ng Rebolusyon sa EDSA, tungo sa liberal na libertaryang ideolohiya sa
kasalukuyan. Maaari itong hudyat ng paghupa ng galit niya sa oligarkiya sa
kabuoan. Nabanggit na niya na mula pa noong dekada ’80 hanggang sa
kasalukuyan ay lumumanay (ngunit hindi tuluyang naglaho) ang noo’y buong-buong
pagsalungat sa oligarkiya buhat din aniya ng kanyang pagtanda o pagtanggap na
hindi maaaring gumawa ng pangkalahatang paglalarawan sa kanila (2017). At mula
noon aniya ay maliit na lamang ang pagbabago sa kanyang ideolohiya.
178
KABANATA VIII: KONGKLUSYON
Paghahambing sa Politikal na Ideolohiya ng mga Nobela ni Jose
Matapos maisalarawan sa mga nakaraang kabanata ng tesis na ito ang iba’t
ibang ideolohikal na paninindigan ng mga nobela ni F. Sionil Jose batay sa apat na
panahong pinagtuunan ng pansin ng pananaliksik, isasagawa sa bahaging ito ng
huling kabanata ang paghahambing sa mga naging pagbabago sa mga politikal na
ideolohiya ng mga nobela ni F. Sionil Jose upang maunawaan natin ang
diyakronikong takbo ng kabuuang politikal na kamalayan ng mga nobela ni Jose sa
bawat panahon. Ipapakita sa pigura 25 ang biswal na paglalarawan sa
diyakronikong paggalaw ng politikal na paninindigan ng mga nobela ni F. Sionil Jose
sa bawat panahon.
179
Libertaryan
(Indibidwal)

4 1 Libertaryan
3
Sosyalismo) Liberalismo) Moderate Reaksyonaryo
(Komunismo)
2 (Kontemporar- Awtoritaryan
yong (Fascismo)
Liberalismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 25:
Diyakronikong Modelo ng mga Politikal na Paninindigan ng mga
Nobela ni F. Sionil Jose sa Koneksto ng Modipikadong
Construct ni Slomp
Ang bilog na may bilang 1 ay sumisimbolo sa moderatong paninindigan ng mga
nobela ni Jose sa panahon Bago ang Batas Militar; ang bilog na may bilang 2 ay
sumisimbolo sa radikal na awtoritaryang paninindigan ng mga nobela ni Jose sa
Panahon ng Batas Militar; ang bilog na may bilang 3 ay sumisimbolo sa radikal na
libertaryang paninindigan ng mga nobela ni Jose sa Panahon ng Rebolusyon sa
EDSA; at ang bilog na may bilang 4 ay sumisimbolo sa liberal na libertaryang
paninindigan ng mga nobela ni Jose sa panahong ng pagiging Pambansang Alagad
ng Sining.
180
Mahihinuha mula sa pigura 25 na progresibo ang paninindigan ng mga
nobela ni Jose sa lahat ng Panahon. Pinakahindi progresibo ito sa Panahon Bago
ang Batas Militar kung saan ito nagtamo ng moderatong paninindigan. Pinakamalaki
ang hinakbang ng politikal na ideolohiya ng mga nobela sa transisyon tungo sa
Panahon ng Batas Militar kung saan mula sa moderato ay tumalon sa radikal na
awtoritaryan ang politikal na paninindigan ng mga nobela ni Jose. Sa transisyon sa
mga sumunod na panahon ay bahagyang umurong papakanan ang paninindigan ng
mga nobela ni Jose ngunit nananatiling progresibo. Nanatiling radikal ang
paninindigan ng mga nobela ni Jose sa panahon ng Rebolusyon sa EDSA bagamat
lumipat sa libertaryan na pagpapahalaga, at bahagyang umurong ito sa liberal na
libertaryan sa huling bahagi ng kanyang karera.
Nabanggit na sa pag-aaral na ito na sa maagang panahon ay simpatetiko na
si Jose sa mga adhikain ng mga militanteng grupo at mga nakikibaka. Sa pagiging
isang mamamahayag ay nakasalamuha niya ang ilang mga miyembro ng kaliwa.
Impluwensya din ito marahil ng politikal na klima noong dekada ’60 kung kailan
malakas ang makakaliwang ideolohiya sa pakikibaka at sa panitikang Pilipino. Sa
dekada ding ito napagpasyahan ni Jose na rebolusyon ang pinakasolusyon sa
suliranin ng lipunang Pilipino. Sa kabilang banda, hindi siya naniniwala sa isang
Maoistang rebolusyon na ipinaglalaban ng Partido Komunista ng Pilipinas at New
People’s Army, na magpapataob ng lumang gobyerno upang magtatag ng bagong
181
mas awtoritaryan na pamamahala. Sa halip, naniniwala si Jose sa Marxistang
depenisyon nito na paglipat ng kapangyarihan mula sa nang-aapi papunta sa inaapi.
Ito ngayon ang paksa ng mga nobela ni Jose. Nang tanungin nga ng mananaliksik
ang awtor kung saang ideolohiya siya naninindigan ay sinabi nito na kinikilala niya
ang sarili bilang isang Pilipinong awtor: “I’d like to think of myself only as a Filipino
writer, because, politically, I changed my mind eh. However, I identify myself more
on socialism eh. Not on communism. Although there was a time when I was very pro
communist. Most of my generation was.” (2017)
Interesanteng matukoy mula sa pigura 25 nagkakaroon ng mga pagbabago
sa politikal na ideolohiya ni Jose sa mga nobela nito sa bawat panahon. Halimbawa,
bagamat tila radikal ang personal na pananaw ni Jose tungkol sa rebolusyon ay
moderato ang politikal na ideolohiyang lumalabas sa Panahon Bago ang Batas
Militar kung saan mas tinalakay niya sa dalawang nobela ang tunggalian sa sarili ng
indibidwal na tao. Nagpakita tila ng katangiang may hapis at kawalang pag-asa ang
dalawang nobela sa panahong ito. Naangkop na moderato ang naging paninindigan
ng dalawang nobela sa panahong ito sapagkat pareho itong nagpakita ng pagnanais
sa pagbabago, ngunit sa msimong nobela’y walang naganap na pagbabago sa
pangunahing karakter o sa mga tauhan sa paligid nito.
Sa pagsapit ng batas Militar ay drastiko itong nagbago mula sa moderatong
paninindigan tungo sa radikal na awtoritaryan. Epekto ito marahil ng lumalakas na
182
pakikibaka ng mga aktibista, bukod sa pagpapakasakit na sinapit ng ilan sa mga
miyembrong makakaliwa, at ni Jose mismo. Giit pa nga ni Jose na hanggang sa
kasalukuyan ay hindi niya mapapatawad ang diktatura ni Marcos sa pagpilay sa
posibilidad ng pag-unlad ng Pilipinas. Naging radikal na awtoritaryan ang mga ito
sapagkat dalawa sa nobela sa panahong ito ay kumikiling sa dalawang grupong may
adhikaing radikal na awtoritaryan din: ang HUKBALAHAP sa My Brother, My
Executioner at ang mga armadong rebeldeng grupong sinalihan ni Pepe Samson sa
Mass. Parehong nobelang ito ay nagpakita ng karahasang ipinadanas ng mga
miyembro ng nasa mababang panlipunang uri sa mga mieymbro ng elit upang
ipataob ang lumang sistema ng lipunan at magtatag ng bagong lipunang
pinamumunuan ng mga mahihirap.
Sa pagsapit ng Panahon ng rebolusyon sa EDSA ay nanatiling radikal ang
ideolohiya ngunit libertaryan. Nawala ang direktang pagbanggit ni Jose sa mga
armadong rebeldeng grupo, at sa halip ay mas ipinakita niya ang pag-asang dala
pagkatapos gibain ang lumang sistema. Hindi ito nangangahulugang magtatatag ng
panibagong estadong mamumuno sa lipunan. Lumabas sa Viajero halimbawa na
maaaring isulong ang rebolusyon sa pagsusulat at pagmulat sa tao. Ang
pangunahing tauhan mismo ng nobela’y walang lantarang pagkiling sa kahit anong
awtoritaryan na grupong magtatatag ng bagong estado, at sa halip ay nakibaka siya
upang pagsilbihan ang mga kapwa Pilipinong inaapi. Ang lindol na gumiba naman
183
sa Camarin sa nobelang Gagamba ay may radikal na simbolismo din ngunit walang
pagkiling sa kahit anong panibagong estado. Sa halip, ang pag-asa ng bagong
simula sa nobela ay sinasagisag ng pagkakaligtas ng isang sanggol na inalagaan ni
Gagamba.
Sa Panahon ng Pagiging Pambansang Alagad ng Sining ay bahagyang
umurong ang politikal na paninindigang ito sa liberal, ngunit nananatiling libertaryan.
Tatlo sa apat na nobela dito ay hindi tumatalakay sa radikal na paggiba ng lumang
sistema ng lipunan, at sa halip ay mas tumuon sa pagmulat ng kamalayan ng isang
tauhan: ang pagmulat ng kamalayan ni Ben Singkol (dahil sa kanyang anak) na sa
halip na manatiling paralisado ay nakapaggawa ng pagkilos; at ang pagmulat ng
kamalayan ni PG Golangco na mula sa pang ekonomikong pananaw sa lupa ay
nabago ni Guia sa mas makabayang pananaw. Naipaintindi ni Guia kay Golangco,
isang miyembro ng elit (na piniling maging neutral) ang halaga ng rebolusyon sa
lipunan. Sa kabila nito, hindi nawawala ang rebolusyonaryong tema ng mga sulatin
ni Jose. Ang huling nobelang The Feet of Juan Bacnang halimbawa ay piguratibong
sinasalaysay sa pagsunog ng bahay ni Juan Bacnang, ang paggiba ng nakaraang
lipunang nabulok sa pangit at mabahong (na lumalarawan din sa pagbabagong anyo
ni Juan Bacnang) katangian ng katiwalian upang magsimula ng panibago (na
sinagisag ng paglikas ni Isabela). Sa kasalukuyang panahon, mas naging
optimistiko si Jose sa katayuan ng sambayanang Pilipino bilang isang lahi: “We are
184
on our way to becoming a nation.” (2017) Nananatili ang pagnanais ni Jose sa
rebolusyon, at nananatiling Marxista ang paglalarawan niya dito.
Upang mas ispesipikong makita ang politikal na ideolohiya ng bawat nobela sa
bawat panahon, inilarawan ito sa pigura 26 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)
7 11 10 1 Konserba-
Radikal na
Libertaryan Liberal na tibong
8
(DemokratikongS Libertaryan
12 2 Libertaryan
osyalismo) (Klasikong Moderate Reaksyonaryo
Liberalismo)
13 6
5
3 na
Radikal Liberal na 9
Konserba-
(Komunismo)
4 yong Liberalismo) (Fascismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 26:
Biswal na Representasyon ng mga Politikal
na Ideolohiya ng bawat Nobela ni F. Sionil Jose
Upang matukoy kung ano ang ispesipikong nobela na nakasaad sa pigura
26, nilagyan ng bilang ng mananaliksik ang mga ito batay sa kung pang-ilan ito
unang nailathala: 1 ang nobelang Tree, 2 ang The Pretenders, 3 ang My Brother,
My Executioner, 4 ang Mass, 5 ang Poon, 6 ang Ermita, 7 ang Gagamba, 8 ang
Viajero, 9 ang Sin, 10 ang Ben Singkol, 11 ang Sherds, 12 ang Vibora!, at 13 ang
The Feet of Juan Bacnang.
185
Upang matukoy naman ang panahon batay sa peryodisasyong ipinataw ng
mananaliksik, may ispesipikong kulay na tumutukoy sa kung anong panahon
pumapabilang ang nobela: ang kulay kahel ay tumutukoy sa Panahon Bago ang
Batas Militar; bughaw naman ang Panahon ng Batas Militar; dilaw ang Panahon ng
Rebolusyon sa EDSA; at luntian ang Panahon ng pagiging Pambansang Alagad ng
Sining.
Mahihinuha mula sa pigura 26 na karamihan sa mga nobela ni Jose ay may
libertaryan na pagpapahalaga, kung saan 9 sa mga ito ang pumapabilang dito. May
3 nobela naman na may awtoritaryan na pagpapahalaga at may 1 na pumapagitna
sa dalawang pagpapahalaga.
Mahihinuha naman sa x-axis ng pigura 25 na may 5 nobela na may radikal
na paninindigan. Sa lahat ng politikal na paninindigan, ito ang may pinakamaraming
nobelang pumapabilang. Sumusunod sa bilang ang liberal na paninindigan na may
3 nobela; at ang moderatong paninindigan na may 3 nobela din. 1 naman ang
nobelang may moderato-liberal na paninindigan; at 1 din ang nobelang may
konserbatibong paninindigan.
Isusunod sa paghimay ang diyakronikong paggalaw pa rin ng politikal na
paninindigan ng mga nobela ni F. Sionil Jose sa konteksto ng timeline ng apat na
panahong saklaw ng pananaliksik. Ito ay biswal na ipinakita sa kasunod na pigura
27 sa ibaba:
186
1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015
Moderato Radikal na Radikal na Liberal na Libertaryan

Awtoritaryan Libertaryan
Panahon Bago Panahon ng Panahon ng Panahon ng Pagiging

ang Batas Militar Batas Militar Rebousyon sa Pambansang Alagad ng
EDSA Sining
Pigura 27:
Diyakronikong Modelo ng mga Politikal na Paninindigan ng mga Nobela ni
F. Sionil Jose habang Binabagtas ang Apat na Panahon sa
Karera niya bilang nobelista
Ipinakikita ng pigurang ito ang kronolohikal na pagkakasunod-sunod ng iba’t
ibang politikal na paninindigang lumabas sa mga nobela ni F. Sionil Jose habang
binabagtas nito ang apat na pinag-aralang panahon, pati ang komparatibong haba
ng naturang mga panahon. Mula Marso 1956 (sa buwang unang nailathala ang
nobelang Tree) hanggang Setyembre 1972 (sa buwan ng pagkakadeklara ng Batas
Militar), ay may haba na 6.58 na taon ang Panahon ng karera ni Jose bilang
nobelista Bago ang Batas Militar; ang Panahon ng Batas Militar naman ay may
habang 13.67 na taon; ang Panahon ng Rebolusyon sa EDSA naman ay may
habang 14.17 na taon; at ang Panahon ng Pagiging Pambansang Alagad ng Sining,
na mula Abril, 2001 (sa buwang hinirang si Jose bilang Pambansang Alagad ng
Sining) hanggang 2011 (taon ng pagkakalathala ng The Feet of Juan Bacnang) na
187
may 10 taon. Makikita sa pigura 27 na ang Radikal na Libertaryang paninindigan
noong Panahon ng Rebolusyon sa EDSA ang pinakamatagal na umiral na
paninindigan sa mga nobela ni Jose. Bagamat iginigiit ni Jose na hindi niya kinikilala
ang sarili bilang miyembro ng komunistang grupo, ay hindi maipagkakailang dalawa
sa nobela sa panahong ito ay nagkamit ng radikal na awtoritaryang paninindigan.
Marahil bunga ito ng mas tumibay na pagsuporta niya sa marahas na pakikibakang
naganap noong panahong yaon upang mapatalsik ang dating Pangulong Marcos.
Naging hayag ang pagsuporta sa pakikibaka ng mga kaliwa sa dalawang nobelang
nabanggit ang saloobin ng naturang grupong mga ito (My Brother, My Executioner
at Mass). Bahagyang paurong ng paurong ang politikal na paninindigang lumabas
sa mga nobela ni Jose tungo sa radikal na libertaryan ng Panahon ng Rebolusyon
sa EDSA at liberal na libertaryan sa Panahon ng pagiging Pambansang Alagad ng
Sining. Maaari itong iugnay sa ilang mga pagbabago sa kanyang politikal na
ideolohiya: Isa dito ang pagbabago sa pananaw tungkol sa mga Amerikanong base
militar na nasa Pilipinas. Kung noo’y buong puso ang pag-tutol niya sa mga ito ay
kalaunan (mula noong dekada ’80) ay binawi niya ang pananaw na ito sa dahilang
hindi naman ito nakatutol sa pag-unlad ng nasyonalismo sa mga ibang bansa
(2017). Isa pang dahilan ang kalauna’y pagtutol din niya sa adhikain ng mga partido
komunista na kung tutuusin ay nagsimula pa noong dekada ’60. Bagaman matindi
ang pagsuporta niya sa makakaliwang mga grupong ito lalo na noong panahon ng
Batas Militar buhat ng todong pagtutol sa rehimeng Marcos, ay hindi na ito ang kaso
188
sa mga sumunod na panahon. Nagbago din ang pananaw niya sa mga oligarkiya
na noo’y sobrang tinututulan niya; dala ito ng realisasyon na may mga miyembro ng
oligarkiya na handang tumulong upang magsulong ng pagbabago sa lipunan. Sa
kabilang banda, kahit nagkaroon ng mga pagbabago sa kanyang politikal na
pananaw ay nananatiling matatag ang paninindigan niya sa halaga ng rebolusyon
sa bansa.
Kung ibabase natin sa politikal na ideolohiya sa apat na panahon, naglalaro
sa liberal na libertaryan o liberal na awtoritaryan ang politikal na paninindigan ng
mga nobela ni F. Sionil Jose. Biswal na ipinakita ito sa pigura 28 sa ibaba:
Libertaryan
(Indibidwal)

Radikal na Awtoritaryan
Awtoritaryan tibong
(Komunismo) yong Liberalismo) (Fascismo)
Awtoritaryan
(Estado)
Pigura 28:
Sinkronikong Modelo ng mga Politikal na Paninindigan ng mga
Nobela ni F. Sionil Jose sa bawat Panahon
189
Kongklusyon
Sa bahaging ito, sasagutin ng mananaliksik ang mga suliraning ihinain sa
unang kabanata. Ihinain ang pangunahing suliranin na: Ano ang politikal na
ideolohiya na nakapaloob sa mga nobela ni Francisco Sionil Jose at paano
nagbabago ang politikal na ideolohiya ng mga nobelang ito hanggang sa
kasalukuyan?
Upang masagot ang pangunahing suliraning ito, ginamit ng mananaliksik ang
modipikadong konstrak ni Slomp na may x at y axis na ginamit ni Demeterio sa
kanyang aklat na Ang mga Ideolohiyang Politikal ng Catholic Bishop’s Conference
of the Philippines. Upang matugunan din ang pangunahing suliranin, naglaan ng
apat na kabanata ang mananaliksik upang talakayin ang maliit at mas tiyak na
suliranin: 1) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose bago ang Batas
Militar? ; 2) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose noong Batas
Militar? ; 3) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose noong Panahon
ng Rebolusyon sa EDSA? ; 4) Ano ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose
noong siya’y naging Pambansang Alagad ng Sining hanggang sa kasalukuyan?
Tinalakay sa Kabanata 4 ang unang tiyak na suliranin; tinalakay sa Kabanata 5 ang
ikalawang tiyak na suliranin; tinalakay sa Kabanata 6 ang ikatlong tiyak na suliranin;
at tinalakay sa Kabanata 7 ang ikaapat na tiyak na suliranin.
190
Sa Kabanata 4, na tinalakay ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose
bago ang Batas Militar, upang sagutin ang unang tiyak na suliranin, inanalisa ng
mananaliksik ang nobelang Tree at The Pretenders. Lumabas na moderato ang
politikal na ideolohiya ng mga nobelang ito. Parehong nagtamo ng moderatong
politikal na paninindigan ang dalawang nobelang ito ni Jose batay sa analisis ng
mananaliksik gamit ang modipikadong spektrum ni Slomp.
Tinalakay naman sa Kabanata 5 ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni
Jose noong Batas Militar, at upang sagutin ang ikalawang tiyak na suliranin.
Nagtamo ng radikal na awtoritaryang paninindigan ang nobelang My Brother, My
Executioner. Nagtamo din ng radikal na awtoritaryang paninindigan ang nobelang
Mass. At nagtamo naman ng liberal na libertaryan/awtoritaryan ang nobelang Poon.
Sa pangkalahatan mas naangkop na ikategorisa sa radikal na awtoritaryan ang
politikal na ideolohiya ng mga nobela sa pangkalahatang panahong ito. Batay ito sa
prominenteng politikal na ideolohiya kung saan dalawa sa tatlong nobela sa
panahong ito ay nagtamo ng naturang paninindigan.
Tinalakay naman sa Kabanata 6 ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni
Jose sa Panahon ng Rebolusyon sa EDSA, upang sagutin ang ikatlong tiyak na
suliranin. Nagtamo ng moderatong paninindigan ang nobelang Ermita. Nagtamo
naman ng radikal na libertaryan ang paninindigan ng nobelang Gagamba. Radikal
na libertaryan din ang tinamo ng nobelang Viajero at konserbatibong awtoritaryan
naman ang tinamo ng nobelang Sin. Namumukod-tangi ang nobelang Sin sapagkat
191
ito lang nag nagtamo ng retrogresibong paninindigan sa mga nobela (sapagkat mas
piangtuunan ng pansin ni Jose ang paglalarawan sa paninindigan ng naghaharing
elit, mula sa pananaw nito). Sa kabila nito, isa ang tiyak, na ikasisira ng naghaharing
uri ang sarili nilang mga luho at kasakiman. At sa pagguho ng nakaraang lipunang
pilit panatiliin ng mga elit, ay may-uusbong na panibago (ito halimbawa ang lumitaw
sa nobelang Gagamba, at Viajero). Nanatiling radikal ang paninindigan ng panahong
ito ngunit lumipat sa libertaryan na pagpapahalaga; bagaman pinag-uusapan din
dito ang pakikibaka at rebolusyon (gaya nang sa mga nobela noong Panahon ng
Batas Militar), ay hindi wala itong kinikilingang militanteng grupo na may
awtoritaryan na adhikain (di tulad ng My Brother, My Executioner kung saan
kinilingan ang pag-aalsa ng HUKBALAHAP, at ng Mass, kung saan kinilingan ang
mga armadong rebeldeng komunista ni Pepe).
Tinalakay naman sa kabanata 7 ang politikal na paninindigan ng mga nobela
ni Jose sa Panahon ng pagiging Pamabansang Alagad ng Sining nito, upang sagutin
ang ikaapat na tiyak na suliranin. Nagtamo ng moderato/liberal na libertaryang
paninindigan ang nobelang Ben Singkol. Nagtamo naman ng liberal na libertaryang
paninindigan ang nobelang Sherds. Tulad nito, liberal na libertaryan din ang
paninindigan ng nobelang Vibora!. At radikal na libertaryan naman ang nakamit ng
nobelang The Feet of Juan Bacnang. Sa pangkalahatan, liberal na libertaryan ang
politikal na paninindigan ng panahong ito. Bukod sa tatlo sa nobela ang may liberal
na libertaryan (kasama ng Ben Singkol na moderato-liberal) ay pumapagitna ito sa
192
moderato-liberal na libertaryang paninindigan ng Ben Singkol at radikal na
libertaryang paninindigan ng nobelang The Feet of Juan Bacnang.
Mula sa apat na natamong politikal na paninindigan sa bawat panahon, ating
sasagutin ang pangunahing sulranin. Sa pangkalahatan, Liberal na Libertaryan ang
politikal na paninindigan ng mga nobela ni Francisco Sionil Jose batay sa
modipikadong spektrum ni Hans Slomp. Matutuklasang sa moderato ang
pangkalahatang paninindigang tinamo ng mga nobela ni Jose bago ang Batas
Militar. Drastikong naging progresibo ito sa Panahon ng Batas Militar kung saan
radikal na awtoritaryan ang pangkalahatang paninindigang tinamo ng mga nobelang
ito. Mula dito, lumipat sa radikal na libertaryan ang politikal na ideolohiya ng mga
nobela ni Jose sa Panahon ng Rebolusyon sa EDSA. Umurong ng bahagya sa
liberal na libertaryan ang paninindigan ng mga nobela ni Jose sa Panahon ng
pagiging Pambansang Alagad ng Sining. Sa Pangkalahatan, naglalaro sa liberal na
libertaryan ang politikal na paninindigan ng mga nobela ni Jose. Pumapagitna ito sa
moderatong paninindigan ng Panahon Bago ang Batas Militar, radikal na
awtoritaryang paninindigan ng Panahon ng Batas Militar, at radikal na libertaryang
paninindigan ng Panahon ng Rebolusyon sa EDSA. Bukod dito, nagwawakas ang
politikal na paninindigan ng mga nobela ni Jose sa liberal na libertaryang
paninindigan ng Panahon ng Pagiging Pamabansang Alagad ng Sining. Ang mga
pagbabagong ito ay bunga ng mga pangyayari sa bawat panahon. Ang pag-yabong
halimbawa ng mga armadong rebeldeng grupo at paglakas ng aktibismo noong
193
panahon ng Batas Militar ay maaaring may impluwensya sa drastikong pagiging
progresibo ng mga nobela sa naturang Panahon. Sa pag-sapit ng mga panahon ay
lumumanay ang politikal na ideolohiya ng mga nobela ni Jose, habang nananatiling
progresibo. Nawala ang tiwala niya sa komunismong ipinaglalaban ng mga pula,
ngunit nananatili ang adhikain niya sa rebolusyon at pakikibaka sa hustisya ng mga
naaapi. Ang indibidwal na Pilipino ang pinakakinikilingan ni Jose kaya karamihan sa
kanyang mga nobela ay may libertaryan na pagpapahalaga.
Hindi maipagkakaila ang tindi ng politikal na pakikibakang hayag sa kanyang
mga nobela. Bunga ito ng aktibismo noong dekada ’60 at ‘70 na binaon niya
hanggang sa kasalukuyan. Bunga din ito ng karanasan niya sa bukid kung saan ang
pamilya niya’y miyembro ng uri ng magsasaka at manggagawang pinagkaitan ng
hustisya ng mga nasa itaas. Napakita sa pag-aaral ang iba’t ibang prominenteng
tema at sangkap ng mga nobela ni Jose na lumalarawan sa kanyang politikal na
paninindigan. Sa tulong ng ideolohikal na spektrum ni Slomp na minodipika ni
Demeterio, ay lumitaw ang mas tiyak na diyakronikong paghahambing ng politikal
na paninindigan ni F. Sionil Jose sa bawat panahon.
194
Rekomendasyon
Naging matagumpay ang mananaliksik sa pagtugon sa mga suliranin ng pag-
aaral. Matagumpay na natukoy ng mananaliksik ang Politikal na Ideolohiyag
pumapaloob sa mga nobela ni F. Sionil Jose sa bawat panahon. Sa kabila nito, may
ilang mga rekomendasyon ang mananaliksik para sa mga nais magsagawa ng pag-
aaral tungkol sa Politikal na Ideolohiya sa mga nobela.
Una, nakatuon ang pag-aaral na ito sa pagsusuri lamang sa mga labintatlong
nobela ni F. Sionil Jose. Bagamat madaming natuklasan ang pag-aaral ukol sa
Politikal na Ideolohiyang lumabas sa mga nobelang ito, mas malawak pa ang
sangguniang maaaring tuklasin ng mga gustong mag-aral tungkol sa politikal na
paninindigan ni Jose. Nariyan ang biograpiya, politikal na pakikisangkot, at mga
tektso na labas sa nobela niya, gaya ng sanaysay, maikling kuwento at iba pa. Kung
titignan pa natin ang politikal na pakikisangkot ni Jose bilang isang mamamahayag,
ay isa pa itong malaking proyekto na hiwalay na sa kasalukuyang tesis.
Ikalawa, sa pagkakataong ito, nasubukan ng mananaliksik na gamitin bilang
instrumento ng pagtukoy ng politikal na ideolohiya ng teksto ang Modipikadong
Spektrum ni Slomp. Unang ginamit ito sa pahayagan ng simbahan na direktang
nagsasaad ng politikal na paninindigan. Mas masalimuot ang proseso sa pag-
analisa ng tektsong pampanitikan sapagkat karaniwa’y hindi lantarang isinasaad
195
ang ideolohiya dito. Ngunit matagumpay itong isinagawa sa pananaliksik. Dahil dito,
nirerekomenda ng mananaliksik na maaari itong gamitin sa pagsusuri ng iba’t iba
pang mga tektso, piksyonal man o hindi, na isinulat ng iba pang mga awtor at
Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan gaya ni F. Sionil Jose.
Ikatlo at huli sa lahat, hinihikayat ng mananaliksik na gumamit ng Pilipinong
teorya sa pagsulat ng kani-kanilang pag-aaral. Maaaring ito ay modipikadong
bersyon ng isang dayuhang teorya, o orihinal na likha ng isang lokal na teorista. Ito
ay upang mas yumabong ang kritikal na pag-iisip at paglikha ng mas maka-
Pilipinong teorya/kaisipan na mas maiaangkop sa lokal na konteksto.
196
BIBLIOGRAPIYA
Pangunahing Sanggunian
Jose, Francisco. Ben Singkol. Manila: Solidaridad Publishing House. 2004.
____________.Conversations with F. Sionil Jose. ed. Miguel Bernad. Quezon City: Vera-Reyes,
1991.
____________.Ermita. Manila Solidaridad Publishing House. 1989.
____________.Gagamba. Manila: Solidaridad Publishing House. 1991.
____________.Gleanings from a Life of Literature. Manila: UST Publishing House. 2011.
____________.Mass. Manila: Solidaridad Publishing House. 1979.
____________.My Brother, My Executioner. Manila: Solidaridad Publishing House. 1988.
____________.Poon. Manila: Solidaridad Publishing House. 1984.
____________.Sherds. Manila: Solidaridad Publishing House. . 2007.
____________.Sin. Manila: Solidaridad Publishing House. 1994.
____________.Termites in the sala, heroes in the attic: Why we are Poor.Manila: Solidaridad
Publishing House. 2005.
____________.The Feet of Juan Bacnang. Manila: Solidaridad Publishing House. 2011.
____________.The Pretenders. Manila: Solidaridad Publishing House. 1962.
____________.To the young writer and other essays. Manila: Far Eastern University Publications.
2008.
____________.Tree. Manila: Solidaridad Publishing House. 1977.
____________.Viajero. Manila: Solidaridad Publishing House. 1991.
____________.Vibora!. Manila: Solidaridad Publishing House. 2007.
____________.Vibora. Manila: Solidaridad Publishing House. 2007
____________.We Filipinos: our moral malaise, our heroic heritage. Manila: Solidaridad Publishing
House. 1999.
____________.Why we are hungry: rats in the kitchen, carabaos in the closet. ed. Alejandro Padilla.
Manila: Solidaridad Publishing House. 2008.
197
Sekondaryong Sanggunian
Arias, J. “Searching for an Authentic Filipino Voice: F. Sionil Jose's Dusk.” In Radical Teacher. Issue
82 (2008). P. 44.
Bresnahan, Roger. “Memory of a Writer”. Conversations with F. Sionil Jose. Ed. Miguel Bernad.
Quezon City: Vera-Reyes. 1991.
Cruz, Isagani. “Jose, F. Sionil.” In Brian Shaffer, Editor. The Encyclopedia of Twentieth-Century
Fiction. West Sussex: Wiley-Blackwell, 2011. Pp. 1163-1164.
Cruz, Isagani. “On Reading F. Sionil Jose”. F. Sionil Jose and His Fiction. ed. Alfredo Morales.
Quezon City: Vera-Reyes Inc. 1989.
Cruz, Isagani. “Southeast Asian Novel: Philippines.” In Paul Schellinger, Editor. Encyclopedia of the
Novel. New York: Routledge, 1988. Volume 2.
Cruz, Isagani. The Alfredo E. Litiatco Lectures. Manila: De La Salle University Press. 1996.
Daroy, Petronilo. “The Novel in the Philippines.” In Asian Studies Journal. Volume 7, Number 2
(1969). Pp. 180-185.
Delmendo, Sharon. “Canto del Viajero: F. Sionil Jose’s Restorative Historical Passage.” In Sharon
Delmendo. The Star-entangled Banner: One Hundred Years of America in the Philippines.
Quezon City: University of the Philippines Press, 2005. Pp. 141-167.
Demeterio, Feorillo. Ang mga Ideolohiyang Politikal ng Catholic Bishop’s Conference of the
Philippines. Manila: De La Salle University Press. 2012.
Demeterio, Jose and Camus. “A Comparative Study on the Theme of Human Existence in the
Novels of Albert Camus and F. Sionil Jose”. Kritike 2:1 (June 2008). Retrieved
<http://www.kritike.org/journal/issue_3/demeterio_june2008.pdf>
Eagleton, Terry. Ideology: an Introduction. London: Verso, 1991.
Fabre, Nelson. Semiotikong Pagsusuri sa mga diskurso at ideolohiya sa horror films na nilkha ng
indusriyang Pilipino noong 2012. (M.A. Thesis) Taft: De La Salle University. 2012.
Galvez, Catherine. The Theory of Revolution on F. Sionil Jose’s Rosales Novels. (Thesis). Baguio:
U.P. College of Baguio. 1984.
Guillermo, Gelacio. “Genesis of Leadership in the Revolutionary Process”. F. Sionil Jose and His
Fiction. ed. Alfredo Morales. Quezon City: Vera-Reyes Inc. 1989.
Kintanar, Thelma. “Coming Full Circle: The Rosales Novels”. F. Sionil Jose and His Fiction. ed.
Alfredo Morales. Quezon City: Vera-Reyes Inc. 1989.
198
Klincar, Thomas. F. Sionil Jose as artist and social seer, an examination of the Rosales saga. (PhD.
Dissertation). Taft: De La Salle University. 1988.
Lim, Shirley.”A Modern National Epic”. F. Sionil Jose and His Fiction. ed. Alfredo Morales. Quezon
City: Vera-Reyes Inc. 1989
Lopez, Salvador. Literature and Society: Essays on Life and Letters. Manila: University Publishing
Company. 1940.
Lumbera, Bienvenido. Writing the Nation: Pag-akda ng Bansa. Quezon City: University of the
Philippines Press. 2000.
Mojares, Resil. Origins and Rise of the Filipino Novel. Quezon City: University of the Philippines
Press. 1983.
Montesa, Edgar. A Study on the Rosales Novels of F. Sionil Jose. (M.A. Thesis) University of the
Philippines, DIliman. 1988.
Ocampo, Ma. Milagrosa. A Study on the Pretenders, Ermita and Gagamba, The Spiderman of F.
Sionil Jose: city fiction as a literary genre. (M.A. Thesis). Manila: University of Santo Tomas.
1995.
Ong, Charlson. “Interview with F. Sionil Jose.” In Likhaan: the Journal of Contemporary Philippine
Literature. Volume 5 (2011). Pp. 241-258.
Ong, Charlson. “Interview with F. Sionil Jose”. Likhaan vol. 5. 2011.
Onorato, Michael. F. Sionil Jose: Nationalist, Author, Critic (Panayam). California: California State
University, Fullerton (1988).
Podberezsky, Igor. “Socialism and the Artist”. Conversations with F. Sionil Jose. Ed. Miguel
Bernad. Quezon City: Vera-Reyes. 1991.
Pulido, Dennis. Saving the Savior: A Deconstruction of the Novel Viajero by F. Sionil Jose. In 3L: the
Southeast Asian Journal of English Language Studies. Volume 17, Number 1 (2011). Pp. 79-
92.
Sivaraksa, Sulak. “Non-violence vs. Revolutionary Change”. Conversations with F. Sionil Jose. Ed.
Miguel Bernad. Quezon City: Vera-Reyes. 1991.
Tenorio, Jose. Ang Pilosopiya ng Pakikisangkot ni Amado V. Hernandez. (Ph.D. dissertation). Taft:
De La Salle University. 2004.
Thumboo, Edwin. Ed. Frankie Sionil Jose: A Tribute. Singapore: Marshall Cavendish Academic.
2005.
Zulueta, Joselito. “Myth, History and the Rosales Saga”. Frankie Sionil Jose: A Tribute. ed. Edwin
Thumboo. Singapore: Marshall Cavendish Academic. 2005.
199
APENDIKS:
Transkrip ng Panayam kay F. Sionil Jose (2017)
Joshua Mariz B. Felicilda (JMBF): Bakit po matingkad ang politika sa inyong mga obra?
Francisco Sionil Jose (FSJ): Because, lalo na sa bayan natin, almost everything is very political.
You cannot avoid politics, hijo, wherever you turn. Art is political, life is political, meaning, there is
always a question of conflict. Kapag nagkaroon ng question of conflict, politikal na iyan. And our
society is filled with such conflicts you know. Some of them, we are incapable of resolving, because,
these problems go back to the nature of man. So if it goes back to the nature of man, it becomes very
philosophical, and it becomes even more difficult to resolve, those issues . . . of good and evil. In
almost every case we try to break these things, these problems, sometimes we cannot do that
because these issues are very complex. The nature of man is very complex. And the nature of man
is also political. Naghalo-halo na iyan, hijo. The complexity of human beings is such that you embrace
that all of mankind, in fact, the whole universe itself. . . . So, I am not saying this as an ex cathedra
statement ha. But iyon ang pagtingin ko lang. . . .
JMBF: Sir, hindi po ba matagal na ninyong ginusto na maging manunulat?
FSJ: Ahh, no. No, hijo. I wanted to be a doctor. I flunked biochemistry. That was what led me to
become a novelist. Paz Latorena was my favorite teacher in the University of Santo Tomas. Sabi
niya, “Sionil it is good that you flunked medicine.” “Ma’am bakit naman ganun?” “Wel,l” sabi niya,
“when you become a doctor, you will become a lousy doctor because you have too much
imagination.” And, naisip-isip ko, tama nga siya siguro.
JMBF: Bakit po noong kayo ay naging manunulat na ay doon kayo tumutok sa mga sosyo-politikal
na usapin ng bansa natin?
FSJ: Malawak iyan, hijo. That is a very broad problem. Perhaps, because of my own background,
my own understanding of society itself. Kasi, I came from a very poor background. Mahirap kami,
farming pa, but that is one thing I’d like to think about farmers, kahit pa tenant farmers ha. They are
very close to the land. And the people who are closest to the land, in my mind, are the foremost
nationalists of any nation eh. Kasi, they get to love the land, not only as something to love emotionally
but physically because doon sila nabubuhay, iyong mga peasants. That is why there are also many
peasant revolts, lalo na sa atin.
JMBF: Sir, kapag babalikan natin ang kasaysayan, sa pananaw po ninyo, alin ang mas masahol,
ang Panahon ng mga Hapon o iyong Panahon ng Martial Law?
FSJ: Ahh, iyong Panahon ng Hapon, siyempre. But the Marcos years were also horrible. And this is
one of the reasons why I don’t like Duterte. I used to like Duterte very much. Pero when he said he
was pro-Marcos, ahh sabi ko, “wala na ito.” I was just discussing this with a Japanese journalist na
nanggaling dito. Kasi noong umpisa, I thought he would be a kind of Magsaysay because Magsaysay
was our best. . . .
JMBF: Maaari po ba ninyong ikuwento ang Panahon ng mga Hapon? Paano po ba kayo namumuhay
noong panahong iyon?
200
FSJ: Alam mo, noong primero, during the first year of the Occupation, the Japanese were, in a sense,
very civil. But by April 1942, lumabas na ang natural nilang kulay. Because by that time, nangyari na
iyong Bataan Death March. So, alam na namin na they were going to be brutal.
JMBF: Meron po ba kayong mga kakilalang napahamak noong Panahon ng Hapon?
FSJ: Ay oo, siyempre, may mga namatay pa. My own cousin died in Capaz.
JMBF: Paano po natin maihahambing ang antas ng pamumuhay noong Pahanon ng Hapon at ng
Martial Law?
FSJ: Walang pagkain noong Pahanon ng Hapon. Sa panahon ni Marcos, may pagkain. Noon,
talagang walang pagkain. So, in Manila, there was actual starvation. So, people were killing rats and
cats. I had to walk from Manila to Rosales, it took me one week. . . . Before the war, alam na naming
dadating na ang mga Hapon, because they were already in China, they have occupied French Indo-
China, Taiwan was already in their hands, and the war in China was already going on. So, before
the war we had air raid drills, and we had black out and evacuation drills. Pero noong nagka-guerra
na, wala namang nangyari. I had to go to Tutuban to climb into the windows to get into the train to
go back to Rosales, and I was in my hometown noong dumating sila.
JMBF: Paano po dumating ang mga Hapon?
FSJ: First they had high-flying planes, they were dropping propaganda leaflets. Noong malapit nang
dumating sila, we went to the far flung villages and it was from the distance, on the main highway that
we saw them. Naka-bisikleta lang sila. Then, we went slowly into town and found that they were very
civil. Wala pa naman noong nangyayari. But then immediately at the start of the rainy season, after
April, they started slapping. They became very viscious.
JMBF: Personal po ba ninyong naranasan ang kanilang karahasan?
FSJ: Ilang beses akong sinampal. I experienced so much physical punishment under them. You just
don’t know how much I hated the Japanese. I never thought that I’d be able to have social relations
with them. First, food rationing, and of course, walang damit, walang food and medicines. Wala lahat
ang mga iyan. Kinukuwento ng iba, in the streets of Manila, iyong niyog, it was roasted in the streets
at pinagbibilihan. Ang tawag doon “casta-niyog,” from castanyas. Iyong mga wala nang masigarilyo,
some smoked papaya leaves. Ginagamit iyong peryodiko at pahina ng telephone directory as
cigarette paper. Noong bandang huli wala nang damit. So, iyong mga farmers, iyong sako, iyon ang
suot nila. Ang mga sako noon hindi katulad ng mga sako ngayon. The old sacks were rough, kasi
they were made of jute from Bangladesh. Tapos iyong mga nasa Maynila, wala nang sapatos. So,
they started making shoes. Kaya handcrafted iyong mga sapatos. Wala na iyong mga movies. Pero,
nandoon pa ang mga plays. The first class theatres in Manila exhibited plays, some of the classics
like Cyrano de Bergerac.
JMBF: Ano pa pong nangyari?
FSJ: Then, dumating na iyong mga Amerikano. I was in Rosales when they arrived. The first air raid
pala, September 20-something, kasi nagbukas na noon ang mga klase. Not all the schools, but
University of Santo Tomas opened its campus in Intramuros. Kasi iyong Santo Tomas sa Espanya,
201
that was were the allied prisoners, and the civilians were imprisoned. I attended the Santo Tomas
classes at Intramuros. . . . We had Japanese lessons noong nagkaroon ng first air raid. They were
flying very low, so nakikita namin iyong mga pilots nagwe-wave na noon. We were having Japanese
classes, and when we realized they were American planes, we started jumping. San Juan de Letran
is still the same, hindi siya nasira. If you go to Intramuros, it is still the same. The Japanese placed
anti-aircraft guns there. So when the first air raid started “Boom! Boom! Boom!” So the old windows
in the buildings nagbukasan para makita. That was in the afternoon. Pagkatapos noon wala nang
klase. It was two o’clock in the afternoon, I was staying in Antipolo Street and you could here them
whirring, “wooooooh..” and I was like, “nako andiyan na!” The sky was black with airplanes talaga.
Tapos iyong anti-aircraft guns, kapag puputok there were puffs of black smoke. Pagkatapos, that was
very dangerous pala. Some were wounded or killed from the shrapnel. Then doon, naghigpit na. That
was September, October, by November umuwi na kami. Wala nang pagkain sa Maynila.
JMBF: Ano pong ginawa ninyo?
FSJ: That was when we walked all the way, at night. Wala nang tao all the way from Manila, through
Pangasinan. There were no more people along the highways, because they already evacuated. So
we would sleep a few houses from the highway, and under the houses. And we could hear the
Japanese marching at night. And in the daytime, mga American planes would be flying so low, the
air was controlled by the Americans na. And the highway, andaming taong naglalakad kagaya namin.
So that was it.
JMBF: Ano naman po ang inyong karanasan noong Panahon ng Martial Law? Personal po ba
ninyong naranasan ang karahasan ng Panahong iyon?
FSJ: Ayy marami! We suffered. Solidarity, the journal I was editing, had a subscription of I think 8,000
copies or more from the government. That alone, took care of the printing cost. So noong Martial
Law, inalis kaagad iyon. At saka it was taken over by Kerima Polotan’s publication. Tapos, one of my
best-selling books, The Management of Men, textbook iyan sa business schools, ninakaw ng isang
major. He totally just photographed it, reprinted it and sold it himself. Sabi ko noon, “you were
supposed to protect us! Why did you do this?” Ayy, galit siya. Wala akong magawa. I can’t complain.
Tapos, some of my books, like My Brother, My Executioner, were banned. Hindi pinalabas. It was
ready to go to press. . . . Tapos, iyong libro ni Fr. Horacio Dela Costa ganoon din. Malaking gastos
iyon kasi they were ready to go to press. Yung play by Nina Estrada Puyat, na-censor iyan. Iyong
isang novel ni Bienvenido Santos, these are already about to go to press. Gumasta na ako ng
thousands doon, tapos, wala. Na-censor.
JMBF: Sir, iyong nobelang Mass, nai-publish po ninyo iyan habang ummiral na ang Martial Law.
Paano po iyon nakalusot gayong iyon ang pinakalantarang bumabatikos sa Martial Law?
FSJ: Ganito iyan. I presented the manuscript to two publishers. I forgot the name, basta iyong
protestante na publisher. . . . ayaw niya i-publish. She said, “Frankie, if I use this, lagot ako.” And so
I gave it to Eugenia Apostol, publisher ng Inquirer, kumadre ko iyan ha. It’s the same thing. So what
I did was to mimeograph it, iyong ginagawa ng mga Russians. I distributed 20 copies to friends. So,
the reason I couldn’t publish it was not because I was afraid. It was because I have no money, kasi
naghirap kami noong Martial Law. I almost sold my house kasi andami kong utang eh. It was an
economic problem for us. So, my Dutch publisher, Sjef Theunis, asked about the book. I don’t know
how he learned about it. So, sabi ko, “Yes, I have a new novel.” So I sent it to him. He put it out
202
immediately. It was a best seller in Holland. So, noong dumating iyong royalties ko dito, inilabas ko
na rin ang nobela. I had it printed.
JMBF: Ano pong nangyari noong nai-publish na ninyo ang nobela dito?
FSJ: So noong lumabas na, some of my friends said, “Naku, Frankie, kawawa ka. Lagot ka ngayon
kay Rolando Abadilla.” But I took a gamble. Because you know, for all these things that Marcos did
that were very bad or the country, he was a deliberate man. Deliberate si Marcos, iho. This was
confirmed to me by Jose “Pepe” Diokno. Kasi, after two years, Marcos released him from
imprisonment, pero hindi niya ni-release si Ninoy Aquino. . . . Sabi ni Pepe, “Frankie, you must
understand that Marcos is a very deliberate man, na he does not do things for vengeance.” “He looks
at events and how they affect him,” sabi niya. “First, I have no presidential ambitions. Second, he
knows that I don’t have a political machine like Ninoy; or the following that Ninoy has. So, there is no
use putting me in jail and letting me suffer. Because even if I can go around the country making all
those speeches, he is firmly in power, and he knows I cannot dislodge him.” And so, I took a gamble.
First, Marcos knew that Filipinos didn’t read novels.
JMBF: May iba pa bang anyo ng karahasang nangyari po sa inyo noong Panahon ng Martial Law?
FSJ: This bookshop was. . . nagkaroon ng break-in dito. At saka, there was a time when I was leaving
for abroad; hindi na ako pinayagan at the airport. There was even a case agaisnt me. . . of theft
against me. Nagnakaw daw ako ng 900 peso Seiko watch. So, hindi ako makaaalis, after I was
already granted permission to leave. I couldn’t travel for four years immediately after Martial Law was
declared. Every time I went to get my passport, ang sabi nila I cannot leave.
JMBF: Para po bang pinatawan kayo ng travel ban noong Martial Law?
FSJ: I had to pull strings with people I knew. Number one, because at least Marcos knew I was for
his land-reform program. I have a friend, Robert Tilman. He was a dean of College of Liberal Arts
yata nakalimutan ko lang kung saan. In the University of North Carolina yata. . . . Pumunta siya dito,
nag-usap kami. . . . So ang sabi ko, “Will you do me a favor?” Sabi niya, “yes, Frankie.” I asked him,
“Will you write me an official letter inviting me to a non-existent conference on land reform?”And so,
sumulat siya. So, si Francisco “Kit” Tatad, you know, kaibigan ko siya. He was the Information
Secretary of the regime. . . . Sabi niya, pumunta ako sa Secretary of Foreign Affairs. . . . The Secretary
of Foreign Affairs at that time was Manuel “Maning” Collantes. . . . and we were quite close. . . . Sabi
niya, “you should have come to me earlier, noon pa.“. . . . So, he opened one of his drawers, and
there was a list of blacklisted people, ang kapal!
JMBF: Ano po ang dahilan kung bakit nakasama ang pangalan ninyo sa blacklist na iyon?
FSJ: Then, Maning asked me, “what’s wrong between you and Johnnie?” Johnnie is Juan Tuvera, a
presidential assistant, from Moncada, Tarlac. He was a college friend and we worked together in the
Manila Times. Ito iyong asawa ni Kerima Polotan. Para kaming magkapatid niyan. . . I told him, “wala
naman. We are very good friends.” So, sinabi ni Maning kay Johniie sa telepono, “Johnnie, I’m
removing Frankie from the blacklist.” Tapos ang sabi niya sa akin, “Ano ba iyang PEN (Poets,
Playwrights, Editors, Essayists, and Novelists) na iyan, komunista daw iyan?” So, sabi ko “no, it is a
world-wide organization. It’s not communist.” “Well whatever it is,” sabi niya, “ako na ang bahala.
Wala ka na dito sa blacklist.”. . . One of my closest friends, hanggang ngayon, I don’t know why he
put me there. I can only surmise that he knew I disliked Marcos.
203
JMBF: Ano po ang naging epekto ng Martial Law sa inyong politikal na pananaw?
FSJ: None. Hardly any impact. By the 1960s, I have told you, that was when I have accepted
revolution. It hasn’t changed. Even up to now, I still believe in it.
JMBF: Masasabi po ba ninyong tumindi ito dahil sa Martial Law?
FSJ: In a sense, yes. Well, sabi ko noon, Marcos was the best recruiter of the New People’s Army.
JMBF: Pinatawad na po ba ninyo ang mga Hapon?
FSJ: Oh yes. Yes, I have. Otherwise, I would not have Japanese friends. But not forget ha. Not forget.
I would not have had any social relations with the Japanese. Some of them have been very good
friends. Naging kaibigan kong matalik ang Japanese translator ko eh. They are like other people.
They can be very reclusive, but they can also be very warm.
JMBF: Bakit po ninyo napatawad ang mga Hapon, habang si Marcos ay parang hindi parin?
FSJ: Very good question. I have never thought of that. If you did not ask me that, I would not have
thought about it at all. Malalim ang galit ko talaga kay Marcos eh. I don’t know why. Maybe I should
ask myself. Maybe even, I should re-examine my conscience; because by the time I reached 70, all
the people who have done me wrong, I have forgiven them; but not forget ha, like I said. And it was
a big load of mine. Pero hanggang ngayon I haven’t forgiven Marcos. I haven’t forgiven him, because
of the harm that he did to this country was really malalim. He decimated a whole generation of
possible leaders. Remember that.
JMBF: Malalim po ang sinabi ninyong “nilipol ni Marcos ang isang salinlahi ng mga umuusbong na
pinuno.” Pero hindi din po kaya mahirap patawarin si Marcos dahil hanggang sa kasalukuyan ay
nagdudusa pa rin ang ating bansa dahil sa mga nagawa niya?
FSJ: Yeah of course! This is what many Filipinos don’t realize. Because on the contrary, he could
have done so much. That’s the other side of the coin. He wasted all those years
JMBF: May mga pagbabago po ba sa inyong politikal na pananaw matapos mapatalsik si Marcos?
FSJ: One basic change was my attitude towards the American bases, and on communism. One thing
you must remember, about my generation, the Post-war Filipino writers, most of us were kaliwete.
Several things influenced them of the west. And also for those of us who come from very poor
backgrounds, our own past had something to do with it. And also because, the so-called intellectual
attraction of communism. May kasabihan nga noon na “communism is the opium of intellectuals,”
like “religion is the opium of the masses.” So, that kind of intellectualism was also an attraction. And
then the other of course, like me, part of the background, is the situation of the oppressed, as well as
the climate also.
JMBF: Paano po kayo napunta sa hanay ng komunismo?
FSJ: I was introduced to the communist way way back in the 1940s, probably in 1947. Because,
when I was studying in Santo Tomas, one of my first jobs was being a reporter for the Commonweal,
204
this is the Catholic weekly, and my bit was in labor. I was at the Congress of Labor Organization
(CLO). It was in Azcarraga Street, in front of the old Carmelo and Bauerman Office. . . . That was
where I met Mariano Balgos, Guillermo Capadocia, Amado Hernandez, kasama si Luis Taruc. So,
that early, I was exposed already to the left. And emotionally I was with them.
JMBF: Tumagal po ba ang emosyunal na attachment ninyo sa komunismo?
FSJ: In 1967, I was the only Filipino writer invited to the 50th Anniversary of the October Revolution,
in Moscow. I was invited there by the Writers’ Union, because by that time I already started the
Philippine Chapter of PEN. Before going to Moscow, I toured the Eastern European countries. So I
was in Prague, Belgrade, iyong mga Eastern European capitals, and of course Moscow. And that
was where I was very very disappointed by what I saw in these so-called communist countries. So
that the next time I went to Moscow, because I went there several times, I already had to bring my
own toilet paper, toiletries. But in 1965, I was invited to the Congress for Cultural Freedom Conference
in Berlin. In that year, I spent a month also in the Basque region of Spain. And that’s where I wrote
“The Pretenders.” It was in that month when I was in Spain in 1965 that I was already veering towards
revolution, in my thinking ha, but it was in 1965 when I fully accepted the idea of revolution,
ideologically ha. And it had nothing to do with communism. So, when I accepted that belief, I felt as
though I was liberated hijo, a great sense of liberation.
JMBF: Ano naman po ang pagbabago sa inyong pananaw tungkol sa mga base militar ng mga
Amerikano?
FSJ: Now, but even before that, shortly after the independence in 1946, when the Americans imposed
on us parity and American bases, I was very opposed to both. I changed my mind on the bases, late
na, because my immediate opposition to them was based on 1) they were developing a system of
dependency on the Filipinos, and 2) they were hampering the nationalist growth of this country. Those
were my major reasons. I changed my mind eventually when I realized that even the Japanese were
paid for the bases. So, nawala iyong argument ko. How did Japan, Taiwan and Korea develop,
considering that these countries also have US bases? So the basis for my argument, nawala. And so
I changed my mind. . . .
JMBF: Ano na po ang kasalukuyang paninindigan ninyo tungkol sa mga base militar ng mga
Amerikano?
FSJ: Now? Sometimes, I think that we should not have let the American bases go eh. Because when
we let them go, lumakas ang loob ng mga Tsino na ito eh. They gained courage. Like for instance, in
Panatag Shoal, noon, doon nagtatarget practice and US Navy eh.
JMBF: Ibig po ba ninyong sabihin ay naging tagasuporta kayo ng komunismo noong kabataan ninyo?
FSJ: In a sense yes, because hanggang ngayon I am for revolution. I still think it is necessary for this
country, hijo. But not revolution by the Duterte. I was discussing this with a Japanese journalist kanina.
I said that revolution must have a moral foundation. How can Duterte have a moral foundation when
he sided with the Marcoses?
JMBF: Isinulat po ninyo ang Mass sa kasagsagan ng Martial Law, habang iyong ibang nobela ng
Rosales Saga ay nakonseptuwalisa na ninyo bago pa man ang Martial Law. Naiiba po ba ang politikal
na paninindigan ng Mass kung ihahambing sa ibang nobela ng Rosales Saga?
205
FSJ: Not much. Not much. Because my basic belief is a revolution that need not be violent. Although,
violence is a choice. Huwag mong alisin ang option na iyan. That is always an option.
JMBF: May mga pagbabago ba sa inyong politikal na paninindigan?
FSJ: Oh yeah, yeah. Like for instance, I was totally against the oligarchy, the very rich. I have sort of
tempered my view on that, because, I don’t know if this was conditioned by me growing old, or simply
an acceptance that you cannot make a general rule.
JMBF: Kailan po nangyari ang pagbabagong ito?
FSJ: Since the 80s siguro. Because I can see quite a few wealthy Filipinos who sympathized with
me. And I can see that some people, like Betsy in Mass, are very sincere, but ang problema niyan. .
. Okay, I’ll give you a very interesting anecdote ha. My Father-in-law, who was a medical doctor, who
actually believed in me, and who was a surrogate father to me. . . . At that time, he was downstairs,
and who would come in but Luis Araneta and Raul Manglapus. We were downstairs, nagtutuksuhan
kami sa baba. And when they left. My father said, “Frankie, what would happen to your revolution
when some of your friends belong to the oligarchy?” And so I said, “Papa, I’ll cross the bridge when
I get there.” But the fact is, some of these people also who share my ideas. So, I said, “ano ito?”
JMBF: Parang sinasabi po ninyo na may masasamang oligarch at may mabubuting oligarch. Paano
po natin malalaman na ang isang oligarch ay mabuting tao at mabuting Pilipino?
FSJ: Pag-aralan mo where he puts his money. How his money is invested. Pag-aralan mo yung mga
charities niya, because there are a lot of rich people who give to charity but they don’t want it
mentioned. At saka, madali lang iyan eh. Where do they really put their money? Gaya ko halimbawa,
if I were any of the Ayalas, kasi for instance, I have 10 Billion. Of course kunwari lang, Joshua, ha.
Wala naman talaga akong ganoong pera. I would put, say, 100 million in America, 100 million in
Japan, and 100 million in Europe. Sobra na iyon. Sobra na iyon para maging nest egg, just in case.
Sobra na iyon. The rest, dito na. I would invest number 1, most importantly, in agriculture. Kasi wala
tayong food security. Then I would invest in food industries to see to it that we have food security
during the lean months. Lalo na during the times that the Filipinos only eat twice a day, or even once
a day. How do you stop that from being an annual threat to the country?
JMBF: Bukod po sa agrikultura at food industry, saan pa dapat maglatag ng investment ang
mabubuting oligarch?
FSJ: Noong araw pa, sa The Prentenders, remember? I wrote that during my late teens and early
twenties. You could already see there my interest in industrialization. Because steel mill ang number
one doon. It was because, during the war, I was very much impressed by the Japanese. Teenager
ako, I was wondering how they were able to be so powerful to challenge even the United States. My
uncle was a surveyor. I think for two to three months, he had a contract with the Japanese to survey
an area in Floridablanca in Pampanga, to be an airbase. I was a laborer there. In the air field, we
were close, I could see at close range the Japanese bombers and fighter planes. And nagtataka ako
how they were able to build so much of this potential. So during the war, whatever material I could
get from Japan, and after the war, I read on Japan. I came to the conclusion reading about
modernization is that the basic industry for a country to develop is steel, because it is the basis of
modernization. So you could see in The Pretenders, nagtayo ng steel mill si Don Manuel Villa.
206
JMBF: Ano po pala ang ibig ninyong sabihin sa salitang “rebolusyon”?
FSJ: Basically, I have a Marxist definition: the transfer of power from the oppressor to the oppressed.
How it is done, we can have a lengthy discussion on that. . . . Because I think it can be done through
the ballot. In which case, violence is not necessary. Ang problema, like for instance EDSA I, power
was handed down to Corazon Aquino, who was herself a member of the oligarchy at wala naman
siyang ginawa. But can you imagine if it was handed over to another person, who has an ideological
mind like mine?
JMBF: Ibig po ba ninyong sabihin ay kapag naisalin lamang sana ang kapangyarihan sa mas tamang
pinuno ay nagkaroon tayo ng tunay na rebolusyon?
FSJ: Well, yan ang pinag-usapan namin kanina eh. If change should come, the primary job of the
leader of that change is to create jobs. To create as many jobs as possible. Kahit ngayon halimbawa,
if we can convince all our wealthy Filipinos not to build malls and gambling dens, but instead put that
money into two things, infrastructure and production, basic yan. . . And good government, so that you
can collect taxes. Okay lang to be populist, but look what happened to Venezuela. Ang malungkot
sa atin, iyong EDSA I, which was replicated everywhere, but the essence of EDSA I hindi pumasok
sa puso ng mga leaders natin, the real essence. . . .
JMBF: Sa palagay po ba ninyo ay kailangan pa rin natin ang rebolusyon sa kasalukuyang panahon?
FSJ: Yes of course! Why do you think the Middle East hanggang ngayon, they still believe in
revolution? . . even in South America. Of course. As long as there is hunger, poverty, injustice. . .
Much of these jihadists, they are fueled by injustice.
JMBF: Ano po ang tingin ninyo sa jihad?
FSJ: Kasama iyan. Kasama iyan. I was in Sulu during the Kamlon campaign during the 1950s. I was
there for four months during the campaign. I knew then that the solution was not military. They could
not even capture Hadji Kamlon with his 100 men. Ilan bang battalion ang ipinadala doon bilang
combat team? Maybe I am simplifying it too much ha. It is far from simple. It is far more complex than
that. Lalo na ngayon, iyong Mindanao problem, iyong mga clan doon, iyong relationship with the
people in power, lumalabas na iyon ha. That was already true before but in a much broader scale
now.
JMBF: Nabanggit na po ninyong kailangan pa rin ng kasalukuyang panahon ang rebolusyon, ngunit
oobra ba ito sa kasalukuyang kumpigurasyon ng kapangyarihan?
FSJ: Yes of course. Why not? It is always possible. Itong nangyari kay Duterte, in a sense it is a
revolution. Why do you think the people voted for Duterte? Because they are mad of the corruption!
Ang problema niya is that, he cannot shed of his “mayor of Davao” image.
JMBF: Sa lahat po ng presidente ng Pilipinas na personal ninyong naobserbahan, sino ang

pinakamabuti?
FSJ: Madali iyan iho. Si Magsaysay. The worst would be Marcos because he dragged the country
down. Ramos was also good but not too good. I ranked them from one to ten eh. The highest was
207
nine, wala nang nakaabot ng ten. It would be Magsaysay, then Quirino and then Ramos. I knew
Magsaysay very well, I knew him personally. I was telling my wife the other night, because i saw both
the funeral of Ninoy and the funeral of Magsaysay. There were far more people sa funeral ni Ninoy
kaysa sa funeral ni Magsaysay. The difference, hijo, is that I did not see a single person na umiyak
noong kay Ninoy. Noong kay Magsaysay, andami. You could see the people weeping.
JMBF: Masasabi po ba natin na ang pagiging pangulo ni Magsaysay ay isang uri rin ng rebolusyon?
FSJ: Well of course! Of course. Alam mo, Joshua, itong mga rebelde na ito. . . . kasama na diyan si
Joma Sison. They cannot beat the Armed Forces of the Philippines! That and coupled with the people
who believe in maintaining the Republic. That’s what I said, “You cannot dismember this country
now!” It could have been possible in 1946-1947, but you cannot do that now! Number one, you cannot
defeat the armed forces, and if the armed forces is supported by the population that does not want
this country to be dismembered. Also, the Americans will not permit the country to be dismembered.
They will not! You look at the map and see how strategic our position is.
JMBF: Sa tingin po ba ninyo ay ang pakikibaka ng CPP at NPA ay talagang isang walang pag-asang
kawsa?
FSJ: Matagal ko nang sinasabi iyan. These moro rebels, andaming nasayang. How many lives have
been lost? Mas maigi pa if they did it through the ballot. And it can be done.
JMBF: Paano po ito maaaring mangyari?
FSJ: Well, number one: Paano ba nanalo si Magsaysay? And number two: Paano ba lumakas ang
Iglesia ni Cristo? All we have to do is to empower the lower classes. I am writing about this eh. Can
you imagine if the El Shaddai, the INC, the Black Nazarene devotees, tapos the earlier peasant
groups, the HUKBALAHAP, the Colorums, kung nag-iisa iyan, with a political ideology. Kung yung
Iglesia ni Kristo nga lang, kung may political ideology; mag-martsa sila sa Congress, sa Malacanang,
and then sa Forbes Park, shouting “Justice! Justice!” Tignan lang natin kung hindi natakot iyang mga
politiko na iyan. Before EDSA, there were massive student demonstrations. They were burning shops
in Quiapo, pati ang maliit na shop ko, they tried to burn it down. Ano ang ginawa ng mga taga-Forbes
park. They all went to the hotels kasi natakot sila na baka sugurin sila.
JMBF: Nasa masa po ba ang pag-asa ng bansa natin?
FSJ: Ang ating masa, iyan ang ikinalulungkot ko. They are not politicized. Can you imagine if
halimbawa, yung Iglesia ni Cristo lang, were politicized, or if the Church was able to politicize people
who go and kiss the feet of the Black Nazarene, if they were politicized. Every so often, sometimes
twice a year, the National Defense College asks me to speak before their students. . . . I described
to them our armed forces, which comes from the masa. And all the soldiers came from the masa. It
has always been that way. During the revolution, the Filipino-American war, the soldiers were from
the masa. The Officers, hanggang ngayon, also come from the masa. Because the students of the
PMA, this is their key towards social mobility. . . . So ito ang sinasabi ko sa National Defense College,
“if our soldiers who come from the masa, fight the rebels who also come from the masa, who profits?
When the poor kill the poor, who profits?” I always end my speech, “of all bureaucrats of this country,
it is only you, the soldiers, who are pledged to die for this country. Nobody is pledged to die for this
country except the soldiers.” So ang sabi ko, “are you going to die for the Ayalas, the Cojuangcos,
the Lucio Tans?” Sigawan sila!
208
JMBF: Bakit po nabanggit ninyo kanina na ang pagsuporta ng maraming Pilipino kay Duterte ay para
na ring isang uri ng rebolusyon?
FSJ: Well, that’s what he said he will do. . . But there were several things that Duterte did that I
appreciate. His declaring war with the oligarchy, that’s number one. The other thing I liked is when
he challenged the Catholic Church. I also liked his approach to Russia and China, but not to denigrate
the United States, and not to abandon, na parang kinalaban mo na ang America. Because you cannot
do that. If you want to stay in power, you have to accept certain realities. One of them is that, he has
to have the loyalty of the army. If you study the army, it’s an American trained army. Its highest officers
are graduates of West Point and Annapolis, and then you have a population that is very pro-American.
The Filipinos are not pro-Chinese. There is a latent anti-Chinese feeling over Southeast Asia,
strongest in Indonesia, and weakest dito. And these are the realities. A politician must face these
realiteis. Can he go agaisnt these? Maybe, but he had to work hard.
JMBF: Paano po sana maging tunay na rebolusyon ang pagkapanalo ni Duterte?
FSJ: Pagkapanalo ni Duterte, tapos he declared a revolutionary government, rebolusyon na iyon.

But he did not, he did not declare a revolutionary government. Another thing is change, that means
justice. Because you can have change, kung wala namang justice, wala. It doesn’t mean successfull
ang revolution. Because you must mention the change in terms that people can identify with. Justice
means three meals a day; it means a roof over their heads; it means education for their children! And
these are basic things that are available in western democracies. . . . Why do you think Fidel Castro
lasted for so long? Because the Cubans knew there was justice under Castro. Hindi naman sila
yumaman. They didn’t have skyscrapers immediately, but they had food. They have free hospitals,
free education. Iyon ang dinala ni Castro. That’s why he lasted for so long. . . . On the other hand,
makikita mo Venezuela; it was a government that was ushered by a populist who said that he was
going to do what Castro did. Ang problema, they did not produce. Nagkaroon tuloy ng anarchy:
walang gamot, walang pagkain. So populist demagogues can really destroy any government . . . if
leaders do not produce.
JMBF: Ibig po ba ninyong sabihin ang pagkapanalo ni Duterte ay inisyal na victory lamang, at dapat
itong sundan ng mas puspusang pagtatag ng makatarungang pagbabago?
FSJ: Once you have achieved a revolution, meaning the transfer of power from the oppressor to the
oppressed, that is the time that the revolutionaries should work the hardest. Even harder than when
they were mounting the revolution. That was the time when they must change from conspirators to
executives and work harder. Otherwise, walang mangyayari sa rebolusyon nila. Revolution’s success
isn’t the beginning, it’s at the end. At dito sa atin, we cannot have it until we are united. The success
of a revolution is congruent to our development as a nation. And all these problems which disunite
us could have been settled a long time ago if our leaders had vision. You need several things to build
a nation: 1) you need to have a very reliable armed forces, that’s what Magsaysay did; 2) you need
to have a very reliable bureaucracy, that’s what Magsaysay had; and 3) you need to have also, a
very reliable popular support. All of these Magsaysay had. But he did not have, however, an
intellectual base, but he brought with him the most brilliant leaders of his time. Itong si Duterte, wala
siyang intellectual base. . . Iyan ang kulang niya.
JMBF: Sa ngayon po, saan ninyo ihahanay si Duterte, sa mabubuting pangulo ng bansa ba o sa
masasama?
209
FSJ: That is a big question mark. He still has five years to go. And another thing is, akala ko hindi
siya malleable eh. But he backtracks din. So, he is not absolutely hopeless. But when he
accomodated the Marcoses, doon ako nag-alangan. Doon na ako nawalan ng ano. . . So, bahala na.
Titingnan ko na lang kung ano ang gagawin niya. But I really lost interest in him when he
accomodated the Marcoses.
JMBF: Ano po kaya ang dapat gagawin ni Duterte para lubusan natin siyang maihanay sa
mabubuting pangulo ng ating bansa?
FSJ: Number one, naisulat ko na ito: his think tank should look at the issues that unite us, and
concentrate on them. And he should concentrate soonest on these terrorists. . . . At saka tama yung
New York Times eh: he was so concerned with the drug war that he failed to look at other issues. At
saka, madami siyang napatay na hindi dapat namatay. And those are things that will backfire . . . .
JMBF: Noong iginawad sa inyo ang karangalang maging Pambansang Alagad ng Sining noong
2001, may mga pagbabago pa bang nangyari sa inyong politikal na paninindigan?
FSJ: No, wala na. It had remained constant na.
JMBF: Sa pananaw po ninyo, umayos ba ang political landscape ng Pilipinas mula noong Panahon
ng mga Hapon, hanggang sa Martial Law, at hanggang sa kasalukuyan?
FSJ: Oh, that is not a question. Alam mo, there are two anthropologists who have been coming here
for the last 40 years or more, almost 50 years na. One is Yasushi Kikuchi from Waseda University,
he has ties with La Salle, and the other is Masaru Yamamoto from the Osaka Museum. They are
working in Palawan and Mindoro, iyong mga Mangyan. So, this is the question I posed to both of
them, because they are Japanese eh, I wouldn’t have asked them if they were not Japanese: “Do
you feel that we are finally becoming a nation?” And both of them answered, “Yes, the Philippines is
becoming a nation.” That pleased me very much. We are on our way to becoming a nation, hijo.
JMBF: Sa palagay po ninyo ano kaya ang kanilang batayan para masabi nilang nagiging bansa na
tayo?
FSJ: It takes years, centuries, for a country to become a nation, and there is no hurrying it. Because
this is one of our basic problems. We have all the institutions of a modern state, but we are not yet a
nation. A nation is a country that is “loved” by its own people. You know I was with a third generation
Chinese, last month. Businessman ito. You know, iyong mga first generation Chinese Filipino, you
can give them a big question mark; second generation, ganoon din, big question mark; third
generation, not so much anymore; fourth generation, mga Pilipino na ito, and you don’t have to worry
about them. But the first and second, it is very possible that their loyalties are still in China. . . . So,
itong third generation Chinese na ito, he treated me to lunch because I was giving his daughter advice
because his daughter has very good possibilities as a writer. So, he was telling me about our
problems, he was telling me about corruption still. But then he said, “Alam po ninyo, ang pananaw
ko, karamihan sa mga leaders natin, hindi nila mahal ang bayan na ito.” Because that is the core,
hijo, that is the core. When people don’t identify themselves with this country and love it enough. . . .
JMBF: Ang mga Pilipino po rin ba ang ugat ng mga problema ng ating bansa?
210
FSJ: Oh yeah! Of course we are the problem! We are the major problem, hijo.
JMBF: Bakit po nasabi ninyo iyan?
FSJ: Well, mahaba na iyan, hijo. We have to talk about the nature of man, about geopolitics, history,
culture, so many things. It is a very complex question. There are no hard and easy answers. I’ve been
wrestling with this all my life. I don’t want to sound like our problems are easy to solve ha. They are
not. And there are more powerful people who have looked at it.
JMBF: Dahil po ba ito sa ating kolonyal na karanasan?
FSJ: Halo-halo. Part of it, we are shaped by the past. Well, there are two important things to consider.
The two great religions of Asia, Hinduism and Buddhism, did not come here. Iyong Buddhism, may
ancestral worship iyan, the same with Hinduism. So, their sense of memory is much much better
than ours. Because we have very little memory eh. At isa pa, the Hindus have a strong tradition of
philosophy. Meron din naman tayo, if we go back to Christianity and how Western and Greek thought
were passed on to us. But it is not as emphasized as it is with the Hindus. They breathe philosophy
eh, and that is why kung may kakilala kang mga Indians, nako, they are so argumentative. They read
a lot because of their philosophical tradition. And so, culture, and history, halo-halo na iyan. And we
are shaped also by our Spanish past eh. The arrogance, the racism. . . .
JMBF: Maaari po ba ninyong bigyan ng buod ang kasalukuyang politikal na paninindigan ng isang
F. Sionil Jose?
FSJ: Mahirap, iho. Alam mo, there were people who called me a communist. There were people who
called me a CIA agent. I’d like to think of myself only as a Filipino writer, because, politically, I changed
my mind eh. However, I identify myself more on socialism eh. Not on communism. Although there
was a time when I was very pro communist. Most of my generation was.
JMBF: On the other hand, what do you think of Capitalism?
FSJ: Pakinggan mo yung sinasabi ng Santo Papa. Capitalism will lead to the destruciton of this
planet. That is why it is necessary, Joshua, to limit growth, because American Capitalism as it is now,
unlimited growth ‘yan e. It’s motivated by greed. That is why ethics is very important. But to be ethical,
you don’t have to be a communist. And revolution, do not remove violence ha, it is a crucial part of
revolution. But is possible to have change without that kind of killing. . . If you can have change without
violence, why not? Sa EDSA I ilan ang namatay? Kakaunti. But that was to me a revolution.
211

Felicilda Ma Thesis Final

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Felicilda Ma Thesis Final

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANG MGA POLITIKAL NA IDEOLOHIYANG

PUMAPALOOB SA MGA NOBELA NI F. SIONIL JOSE

Isang tesis na ihinarap sa

Bilang bahagi ng kahilingan sa programang

KABANATA I: PAGLALAHAD NG SULIRANIN....................................................6

KABANATA II: REBYU NG MGA KAUGNAY NA LITERATURA ....................... 24

KABANATA III: METODOLOHIYA ....................................................................... 61

KABANATA V: ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.

KABANATA VII: ANG POLITIKAL NA IDEOLOHIYA NG MGA NOBELA NI F.

KABANATA VIII: KONGKLUSYON .................................................................... 179

BIBLIOGRAPIYA ................................................................................................ 197

APENDIKS: Transkrip ng Panayam kay F. Sionil Jose (2017) ........................... 200

Si Francisco Sionil Jose (3 Disyembre, 1924— ) ang isa sa pinaka-tanyag na

manunulat sa Panitikang Pilipino sa wikang Ingles. Kritikal na kinikilala ang mga

akda niya dahil sa marahas na realismo ng mga ito na nagsilbing komentaryo sa

lipunang Pilipino. Mayaman ang mga akda ni Jose sa historikal, politikal at

panlipunang tema. Pumapabilang siya sa panahon ng panitikang mayaman sa

politikal na adyenda. Sinabi ng batikang kritiko na si Isagani Cruz (1996), na ang

Panitikang Filipino ang isa sa pinakamayamang literatura sa mundo. Isang malawak

na koleksyon ito ng literaturang binubuo ng pre-Kolonyal at Kolonyal na

ng panitikang Kastila at Amerikano, habang taglay pa din ang awtentikong maka-

Pilipinong diwa. Ani Bienvenido Lumbera, ang Panitikang Pambansa ay binubuo ng

mga akda ng awtor na aktibong pumapabilang sa adhikain ng bansa. (Writing the

na karakter ng ating panitikan ay nakaugat sa ating Kolonyal na nakaraan at ang

pagnanais nating takasan ito upang makabuo ng sariling pagkakilanlan na hiwalay

mahahango sa akda ang pagkilala, bagamat hindi laging pakikiisa, sa naging

kasaysayan ng sambayanang Filipino, sa mga institusyong kumakatawan sa

Republika ng Pilipinas, at sa kulturang ibinunga ng naging pag-unlad ng lipunang

kinabibilangan ng awtor.” (159) Naging agresibo at aktibo ang mga intelektwal at

manunulat na isulong at tuklasin ang Nasyonalismo sa kanilang mga sulatin at

adhikain. Ani Lumbera, sa kalagitnaan ng dekada 60 ay laganap ang kilusang

makabayan at pakikibaka: “Matuling kumalat sa kalunsuran ang kilusang

makabayan at nagsimula itong maging militanteng pakikibaka para sa pambansang

pagpapalaya at demokratikong pagpapalakas sa masang Filipino.” (168).

hindi nawawala ang paninindigan niya sa halaga ng rebolusyon bilang isa sa

maaaring solusyon sa pagbabago. Wika niya, karamihan sa henerasyon niya ng

Post-war Filipino writers ay binubuo ng mga makakaliwang adhikain. Ang

komunismo aniya ay ang opyo ng intelektuwal: “May kasabihan nga noon na

climate also.” (Jose, 2017). Naniniwala siya sa Marxistang konsepto ng rebolusyon

paninindigan ng mga makakaliwang organisasyon sa panahon ni Jose, ngunit doon

niya bilang komunista. Ni ang paninindigan niya sa halaga ng rebolusyon, iginigiit

niya, ay hindi naimpluwensyahan ng mga komunistang grupo.

pagkiling sa rebolusyon ng mga mahihirap, ay mahalagang paksa ng kanyang mga

nobelang nakakuha ng pansin ng mananaliksik. Ayon sa batikang kritiko na si

Isagani Cruz, sa kanyang sanaysay tungkol sa nobelang Pilipino na nailathala sa

Encyclopedia of the Novel, na mayroong apat na tradisyon ang nobela sa Pilipinas:

romantiko, didaktiko, realismo, at radikal (Cruz 1998). Kahit lantarang ipinapahayag

ni Jose sa ilang pakikipanayam sa kanya at sa ilan niyang sanaysay na minsan na

siyang kumiling sa komunismo at na patuloy siyang sumusuporta sa landas ng

rebolusyon bilang isang paraan ng pagbabago, naniniwala si Cruz na sa tradisyong

Tatlo sa mga nabanggit na tradisyon ng nobelang Pilipino ang malinaw na may

konektado sa konserbatibo at reaksiyonaryong Simbahang Katoliko, ang realismo

na kadalasang ginagamit ng mga liberal na indibidwal na nais magsulong ng

pagbabago, at ang radikal na ginagamit ng mga indibidwal na napababilang nga sa

hangarin ng papel na ito na tukuyin ang mga ideolohiyang politikal na nakapaloob

sa mga nobela ni Jose. Sa pamamagitan ng pananaliksik na ito, malalaman ng mga

Pilipinong mambabasa kung anong ideolohiyang politikal na ipinalaganap ni Jose sa

pamamagitan ng kanyang mga nobela.

Upang mabigyan ng depenitibong analisis ng politikal na ideolohiya ni Jose,

bilang kritikal na kinikilalang awtor sa loob at labas ng bansa.

Mula 1962 hanggang 2011, nakapaglathala siya ng 13 na nobela: ang

nobelang Tree na nagsimula bilang isang seryalisadong serye (1956); The

Pretenders (1968); My Brother, My Executioner (1973); Mass (1976); Po-on (1984);

sasapat upang magkaroon ng lugar sa pagbabago ng politikal na paninindigan nito.