วารสารวิชาการสำ�นักงานสาธารณสุขจังหวัดมหาสารคาม Academic Journal of Mahasarakham Provincial Public Health Office

154 ปีที่ 2 ฉบับที่ 3 : ตุลาคม 2560 - มีนาคม 2561 Vol. 2, No. 3 : October 2017 - March 2018 I ISSN 2539-6196

การจัดการความรู้ เรื่อง การพัฒนาระบบการทาขาเทียมให้แก่คนพิการที่ตัดขา

ในจังหวัดมหาสารคาม
อัญภัชชา สาครขันธ์1 จาระบุตร หีบแก้ว2
บทคัดย่อ
กระทรวงสาธารณสุขจึงได้จัดทาแผนยุทธศาสตร์กระทรวงสาธารณสุข พ.ศ. 2560 –
2564 ได้ ค านึ ง ถึ ง ปั จ จั ย ภายนอกและภายในต่ อ ระบบสุ ข ภาพทั้ ง ในปั จ จุ บั น และอนาคต
โดยเฉพาะอย่างยิ่งต้องการลดการเสียชีวิตของคนไทยด้วยโรคติดต่อและไม่ติดต่อ โรงพยาบาล
โกสุ ม พิ สั ย จึ ง ได้ จั ด บริ ก ารดู แ ลคนพิ ก ารที่ ถู ก ตั ด ขาด้ ว ยการท าขาเที ย มให้ แ ก่ ค นพิ ก ารใน
เขตบริการสุขภาพที่ 7 ซึ่งระบบการดาเนินงานเดิมในช่วงปี 2554-2556 นั้นได้นัดคนพิการเข้า
รับการทาขาเทียมได้โดยไม่มีการเตรียมตอขาให้แก่คนพิการ ส่งผลกระทบให้มีปัญหา ตอขาไม่
พร้อมทาขาเทีย มเมื่อ ถึงวั นนัดและคนพิการมีแผลหลั งจากใส่ขาเทีย ม ดัง นั้นเพื่อลดปัญหา
ดังกล่าวจึงได้ทาการศึกษา เรื่อง การพัฒนาระบบการทาขาเทียมให้แก่คนพิการที่ตัดขาโดยมี
วัตถุประสงค์ เพื่อพัฒนาระบบการทาขาเทียมให้แก่คนพิการที่ถูกตัดขาและลดปัญหาตอขาไม่
พร้อมทาขาเทียมและตอขามีแผลหลังใส่ขาเทียม
วิธีการศึกษา เป็นวิจัยเชิงปฏิบัติการระยะเวลาศึกษา คือ ปี 2557 ถึง 2560 โดยมี
ขั้นตอนการศึกษา คือ ระยะวางแผนi:iจัดประชุมทีมฟื้นฟู ได้แก่ แพทย์ นักกายภาพบาบัดจาก
โรงพยาบาลชุมชนในมหาสารคามและช่างเครื่องช่วยความพิการ ระยะดาเนินการi:iคนพิการ
ได้ รับ การเตรี ย มตอขาiได้ แ ก่ iการออกก าลั ง กายiการพั น ผ้ า ยืด iก่ อ นการทาขาเที ย มจากนั ก
กายภาพบาบัด และมีการประเมินตอขาก่อนทาขาเทียมทุกครั้ง ระยะสะท้อนi:iคิดด้วยการ
สอบถามคนพิการและปรับปรุงระบบการทาขาเทียมก่อนนาไปใช้จริง ระยะการสรุปประเมินผล
มีการเก็บข้อมูลเมื่อปีงบประมาณ 2557-2560 โดยประเมินอุบัติการณ์ การเกิดแผลและตอขา
ไม่พร้อมทาขาเทีย ม เครื่องมือที่ใช้ในการวิจั ย ผู้วิจัย ขาเทียม และอุปกรณ์การทาขาเทีย ม
แบบประเมินการใช้ขาเทีย ม วิเคราะห์ข้อมูล ด้วยสถิติเชิงพรรณนา ผลการศึกษาiพบว่าiระบบ
การทาขาเทียมที่มีการเตรียมตอขาคนพิการก่อนสามารถลดอุบัติการณ์การเกิดแผลหลังจากใส่
ขาเทียมได้ ร้อยละ 8.6 ก่อนการพัฒนาระบบเหลือ ร้อยละ 4.4 หลังพัฒนาระบบ และตอขาไม่
พร้อมทาขาเทียมเมื่อถึงวันนัดได้iร้อยละi4.9iเหลือร้อยละ 2.2 สรุปและข้อเสนอแนะiระบบการ
ท าขาเที ย มที่ มี ก ารเตรี ย มตอขาก่ อ นการท าขาเที ย มสามารถน าไปใช้ ใ นงานประจ าของ
โรงพยาบาลโกสุมพิสัยได้อย่างมีประสิทธิภาพ อย่างไรก็ตามในการศึก ษาต่อไปควรมีการศึกษา
ถึงปัจจัยที่สัมพันธ์กับอายุการใช้งานของขาเทียมของคนพิการแต่ละราย

คาสาคัญ : ขาเทียม การดูแลตอขา

1,2
กลุ่มงานเวชกรรมฟื้นฟู โรงพยาบาลโกสุมพิสัย จังหวัดมหาสารคาม
 Academic Journal of Mahasarakham Provincial Public Health Office
Vol. 2, No. 3 : October 2017 - March 2018 I ISSN 2539-6196
บทนา (Introduction)
ประเทศไทยมี คนพิก าร 1,871,860
คน หรื อ ประมาณ ร้ อ ยละ 2.85 ของ
ประชากรทั้ ง หมดและส่ ว นใหญ่ เ ป็ น คน
พิ ก ารด้ า นร่ า งกายและการเคลื่ อ นไหว
คนพิ ก ารขาขาดทั่ ว ประเทศมี จ านวน
46,000 ราย และมี ผู้ ถู ก ตั ด ขาเพิ่ ม ปี ล ะ
ประมาณ 3,500 คน สาเหตุ ส่ ว นใหญ่ ม า
จากโรคเรื้อรังที่มีปัญหาหลอดเลือดตีบที่ขา
เช่น โรคเบาหวาน รองลงมา คือ อุบัติเหตุ
จราจร1 มีคนพิการที่ต้องถูกตัดขากลายเป็น
คนพิการรายใหม่เพิ่มปีละประมาณ 3,500
คน ในจานวนนี้มี เกือบ 20,000 คน ยังไม่
เข้ า ถึ ง สิ ทธิ์ ยั ง ไม่ ส ามารถเข้ าถึ ง บริ ก ารขา
เทีย มด้ วยข้อจ ากั ดหลายปัจ จัย ทาให้ การ
ประกอบกิ จ วั ต รประจ าวั น และการด ารง
ชีวิตมีข้อจากัด2 ดังนั้นกระทรวงสาธารณสุข
จึ ง ได้ จั ด ท าแผนยุ ท ธศาสตร์ ก ระทรวง
สาธารณสุข พ.ศ.2560–2564 ได้คานึงถึง
ปัจจัยภายนอกและภายในต่อระบบสุขภาพ
ทั้งในปัจจุบันและอนาคต โดยเฉพาะอย่าง
ยิ่งต้องการลดการเสียชี วิตของคนไทยด้วย
โรคติดต่อและไม่ติดต่อ โรงพยาบาลโกสุม
พิสั ย จั ง หวัด มหาสารคามจึ ง ได้จั ด บริ ก าร
ดูแลคนพิการที่ถูกตัดขา โดยดาเนินงานตาม
ยุทธศาสตร์ความเป็นเลิศ ยุทธศาสตร์ที่ 2
คื อ บริ ก ารเป็ น เลิ ศ ด้ ว ยสหสาขาวิ ช าชี พ
แพทย์ พยาบาล นั ก กายภาพบ าบั ด ช่ า ง
เครื่องช่วยความพิการด้วยการทาขาเทียม
ให้แก่คนพิการในเขตบริการสุขภาพที่ 7 ซึ่ง
ได้ มี ก ารพั ฒ นางานด้ า นขาเที ย มโดยการ
จัดตั้งโรงงานขาเทียมพระราชทานในสมเด็จ
พระศรี น คริ น ทราบรมราชชนนี ตั้ ง แต่ ปี
155
2554 มีคนพิการเข้ารับการทาขาเทียม 215
รายครั้ ง มี ค นพิ ก ารที่ ถู ก ตั ด ขาส่ ว นใหญ่
ร้อยละ 41 มีสาเหตุมาจากเบาหวาน และ
ร้ อ ยละ i100iของผู้ ป่ ว ยที่ ถู ก ตั ด ขาไ ด้
กลายเป็นคนพิการซึ่งส่งผลกระทบมากมาย
ทั้งด้านร่างกาย จิตใจ สังคม ที่กระทบมาก
ที่ สุ ด คื อ ด้ า นร่ า งก า ยที่ ไ ม่ ส า มา ร ถ
เคลื่อนไหวได้เหมือนคนปกติต้องพึ่งพาผู้อื่น
มากขึ้น และต้องได้รับการดูแลจากทีมสห
วิชาชีพ ด้วยการให้ข้อมูลแก่ผู้ป่วยโดยเร็ว 3
เพื่อป้องกันผลกระทบต่อผู้ป่วยทุกด้าน เช่น
การท าแผล การพั น ผ้ า ยื ด การออกก าลั ง
กายตอขา4
อย่ า งไรก็ ต ามระบบการด าเนิ น งาน
เดิมในช่วงปี 2554-2556 นั้นได้นัดคนพิการ
เข้ารับการทาขาเทียมโดยไม่มีการเตรียมตอ
ขาให้ แ ก่ ค นพิ ก าร ได้ แ ก่ การพั น ผ้ า ยื ด
การออกกาลังตอขา เป็นต้น ซึ่งการพันผ้า
ยื ด และการออกก าลั ง กายท าให้ ก ารไหล
เวียนเลือดดีขึ้น กล้ามเนื้อกระชับ ส่งผลให้
แผลหายเร็วขึ้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการออก
ก าลั ง กายตอขาท าให้ ก ล้ า มเนื้ อ ตอขา
แข็ ง แรง ไม่ มี ภ าวะข้ อ ติ ด เมื่ อ ขาดการ
จั ด การดั ง กล่ า วนี้ จึ ง ส่ ง ผลให้ มี ปั ญ หาและ
อุบัติการณ์เกิดขึ้น คือ ตอขาไม่พร้อมทาขา
เทียมเมื่อถึงวันนัด เช่น แผลไม่หาย ข้อติด
กล้ามเนื้ออ่อนแรง เป็นต้น และคนพิการมี
แผลหลังจากใส่ขาเทียม เนื่องจากผิวหนัง
บาง กล้ า มเนื้ อ อ่ อ นแรงไม่ ก ระชั บ ดั ง นั้ น
เพื่อลดปัญหาดังกล่าวจึงได้ทากระบวนการ
จัดการความรู้ เรื่อง การพัฒนาระบบการ
ท าขาเที ย มให้ แ ก่ ค นพิ ก ารที่ ตั ด ขา โดยมี
วั ต ถุ ป ระสงค์ เพื่ อ พั ฒ นาระบบการทาขา
 วารสารวิชาการสำ�นักงานสาธารณสุขจังหวัดมหาสารคาม
156 ปีที่ 2 ฉบับที่ 3 : ตุลาคม 2560 - มีนาคม 2561
เทียมให้แก่คนพิการที่ถูกตัดขาที่มารับการ
ท าขาเที ย มที่ โ รงพยาบาลโกสุ ม พิ สั ย และ
เพื่อให้ คนพิการได้รับขาเทียมที่มี ประสิทธิ
ภาพและลดอุ บั ติ ก ารณ์ ก ารเกิ ด แผลและ
ตอขาไม่พร้อมทาขาเทียมต่อไป
วิธีการศึกษา (Methodology)
การศึ ก ษานี้ เป็ น วิจั ย เชิ ง ปฏิ บั ติ ก าร
ระยะเวลาศึ ก ษา คื อ ปี 2557 ถึ ง 2560
กลุ่มเป้าหมายคัดเลือกตามเกณฑ์คัดเข้า คือ
เป็น คนพิ การตัด ขาระดั บใต้ เข่า เหนือ เข่ า
ที่ส ามารถปรั บ ตั วยอมรับ ความพิ ก ารและ
ยอมรั บ การใส่ข าเที ย ม สมั ครใจ ไม่ จ ากั ด
เพศและวัย เกณฑ์คัดออก คือ คนพิการที่ไม่
ใส่ขาเทียมหลังจากได้รับขาเทียม เครื่องมือ
ที่ใช้ในการวิจัย ผู้วิจัย ขาเทียม และอุปกรณ์
การทาขาเทียมแบบประเมินการใช้ ขาเทียม
วิเคราะห์ข้อมูล ด้วยสถิติเชิงพรรณนาโดยมี
ขั้นตอนการวิจัย ดังนี้
1. ระยะวางแผนi: จัดประชุมที ม
ฟื้นฟู ได้แก่ แพทย์ นักกายภาพบาบัดจาก
โรงพยาบาลชุ ม ชนในมหาสารคามและ
ช่ า งเครื่ อ งช่ ว ยความพิ ก าร เพื่ อ ชี้ แ จง
โครงการและวิเคราะห์สถานการณ์และหา
แนวทางการแก้ปั ญหาอุ บัติ การณ์การเกิ ด
แผลและตอขาไม่พร้อมทาขาเทียม
2.iระยะดาเนินการ : ตามแผนและ
แนวทางที่ทีมฟื้นฟูได้ระดมแนวคิดร่วมกัน
ดังนี้
-iกรณี ส่ ง ท าขาเที ย มจาก
โรงพยาบาลอื่น ให้สอบถามระยะเวลาที่ตัด
ขา สาเหตุ ที่ ตั ด ขา การพั น ผ้ า ยื ด และให้
นักกายภาพบาบัดโรงพยาบาลนั้น ติดตาม
การพั น ผ้ า ยื ด การทาแผล การออกก าลั ง
กายตอขาเป็นระยะเวลา 2 เดือน และนัด
ทาขาเทียมในเวลาต่อมา
-iกรณีที่คนพิการมาติดต่อรับบริการ
ด้วยตัวเอง ให้ซักประวัติตรวจประเมินตอขา
แผล กาลังกล้ามเนื้อ การพันผ้ายืด หากตอ
ขาพร้อมทาขาเทียมให้จัด บริการตามลาดับ
นั ด หากตอขาไม่ พ ร้ อ มท าขาเที ย มให้ สุ ข
ศึกษา เรื่องการเตรียมตอขา และนัดวันทา
ขาเทียมที่เหมาะสมต่อไป
-iก่ อ น วั น นั ด ท า ข า เ ที ย ม ไ ด้
โทรศั พ ท์ ส อบถามอาการของคนพิ ก าร
เรื่อ ง แผล หรือ ความเจ็ บป่ว ยอื่ นๆ ที่ เป็ น
อุปสรรคในการทาขาเทียม หากไม่มีปัญหา
ใดๆ คนพิการสามารถเข้ารับการทาขาเทียม
ได้ในวันรุ่งขึ้นเมื่อได้ดาเนินการทาขาเทียม
ให้แก่คนพิการแล้ว ได้มีการแนะนาการดูแล
ตอขา การใช้ขาเทียมให้แก่คนพิการจากนั้น
ได้ประเมินท่าทางในการเดิน ให้ถูกต้องหรือ
ใกล้เคียงกับท่าเดินปกติ ตามแบบประเมิน
การใช้ขาเทียม
3. ระยะสะท้ อนคิ ด สอบถามคน
พิ ก ารและปรั บ ปรุ ง ระบบการท าขาเที ย ม
ก่อนนาไปใช้จริง
4. ระยะการสรุปประเมินผล มีการ
เก็ บ ข้ อมู ล เมื่ อปี ง บประมาณ 2557-2560
โดยประเมินอุบัติการณ์การเกิดแผลและตอ
ขาไม่พร้อมทาขาเทียม
ผลการศึกษา (Result)
ระบบบริการทาขาเทียมแบบใหม่ที่ได้
มีการเตรียมคนพิการโดยเฉพาะการเตรียม
ตอขาก่อนการทาขาเทียม ด้วยการประสาน
งานกับนักกายภาพบาบัดในพื้นที่ หรือการ
 Academic Journal of Mahasarakham Provincial Public Health Office
Vol. 2, No. 3 : October 2017 - March 2018 I ISSN 2539-6196
ได้ซักประวัติและได้ให้สุขศึกษาการเตรียม
ตอขาให้ แ ก่ ค นพิ ก าร ท าให้ ค นพิ ก าร
ตระหนักและเห็นประโยชน์ถึงการดูแลตอ
ขา ส่งผลให้อุบัติการณ์การเกิดแผลจากการ
ใส่ขาเทียมก่อนการพัฒนาระบบลดลงจาก
ร้อยละ 8.6 ในปี 2554-2556 เหลือเพียง
ร้ อ ยละ 4.4 ในปี 2557 -2560 และ
อุบัติการณ์ตอขาไม่พร้อมทาขาเทียมลดลง
จาก ร้อยละ 4.9 เหลือ ร้อยละ 2.2
วิจารณ์ (discussion)
การจัดการความรู้ เรื่อ ง การพั ฒนา
ระบบขาเทียมฯนี้ บรรลุตามวัตถุ ประสงค์ที่
กาหนดไว้ เนื่ อ งจากได้ มีก ารเตรีย มตอขา
ให้ แ ก่ ค นพิ ก ารก่ อ นการท าขาเที ย มด้ ว ย
ทีม สหวิช าชี พ ซึ่ ง สอดคล้ อ งกั บ การศึ ก ษา
ภาวะปวดหลอนปัญ หาที่ไ ม่ค วรมองข้ าม 3
ที่ศึกษาถึงภาวะปวดหลอนที่เป็นกลุ่มอาการ
ที่เกิดขึ้นภายหลังจากถูกตัดแขนหรือขา ซึ่ง
วิธีที่ดีที่สุดคือการให้ข้อมูลแก่ผู้ป่วยโดยเร็ว
และควรเกิ ด จากความร่ ว มมื อ ของที ม
สุ ข ภาพที่ จ ะช่ ว ยเหลื อ สนั บ สนุ น อ านวย
ความสะดวกเพื่ อ ร่ ว มดู แ ลช่ ว ยเหลื อ และ
ป้องกันผลกระทบทุกด้านอีกทั้งยังเกิดจาก
ความร่ ว มมื อ ของคนพิ ก ารที่ เ ข้ า ร่ ว ม
การศึกษาที่คัดเลือกจากคนพิการที่สามารถ
ปรับตัวได้ มีการยอมรับความพิการที่เกิดขึ้น
และมีความต้องการใส่ขาเทียมสอดคล้องกับ
การศึกษาคนพิการขาขาด : กระบวนการตี
ตราและการปรับตัว4 ที่พบว่าคนพิการมีการ
ปรับตัวเพื่อคงดาเนินชีวิตไม่ให้แตกต่างจาก
คนปกติ คนพิ ก ารที่ ผ่ า นช่ ว งการปฏิ เ สธ
ความพิ ก ารและรั บ ขาเที ย มแล้ ว เสมื อ นมี
157
ชีวิ ตใหม่ สามารถประกอบกิ จกรรมต่ างๆ
ได้เหมือนคนปกติ
ข้อยุติ (conclusion)
การพัฒนาระบบการทาขาเทียมให้แก่
คนพิ การที่ถู ก ตั ดขาด้ว ยระบบการทางาน
โ ด ย เ ค รื อ ข่ า ย ส ห วิ ช า ชี พ ใ น จั ง ห วั ด
มหาสารคาม ที่มีการเตรียมตอขาให้พร้อม
ก่ อ นท าขาเที ย ม ซึ่ ง ได้ แ ก่ การพั น ผ้ า ยื ด
การออกก าลั ง กายตอขา การดู แ ลแผล
สามารถลดอุบัติการณ์ตอขาไม่พร้อมทาขา
เที ย มและการเกิ ด แผลหลั ง ใส่ ข าเที ย มได้
อย่างไรก็ตามผลการศึกษานี้ได้ กาหนดเป็น
มาตรฐานการทาขาเทียมของโรงพยาบาล
โกสุมพิสัยแห่งเดียว จึงควรเผยแพร่ให้แก่
โรงพยาบาลแห่ งอื่ น ที่มี การทาขาเที ยมใน
ลักษณะเดี ยวกัน นี้ด้ วยและการศึก ษาครั้ง
ต่ อ ไป ควรมี ก ารศึ ก ษาถึ ง ระดั บ ความ
ตระหนั ก และการรั บ รู้ ค วามเข้ า ใจต่ อ
พฤติกรรมการใส่ขาเทียมของคนพิการที่ถูก
ตัด ขา ตั้ง แต่ ช่ วงก่ อนใส่ ข าเที ยม ระหว่ าง
การใส่ขาเทียมและหลังใส่ขาเทียม
กิตติกรรมประกาศ(Acknowledgements)
ขอขอบคุ ณ มู ล นิ ธิ ข าเที ย มฯที่ ช่ ว ย
จัดตั้งโรงงานขาเทียม นพ.หัสชา เนือยทอง
คนพิก ารที่เข้า ร่ว มการศึก ษาเครือ ข่ายนั ก
กายภาพบ าบั ด จั ง หวั ด มหาสารคามที่
สนับสนุนการวิจัย
การนาไปใช้ประโยชน์
ได้กาหนดผลของการจัดการความรู้
เรื่ อ งการพั ฒ นาระบบขาเที ย มนี้ เ ป็ น แนว
ทางปฏิ บั ติ ร่ ว มกั น ของ เครื อ ข่ า ยนั ก กาย
ภาพบาบัดจังหวัดมหาสารคาม และมีการ
 วารสารวิชาการสำ�นักงานสาธารณสุขจังหวัดมหาสารคาม
158 ปีที่ 2 ฉบับที่ 3 : ตุลาคม 2560 - มีนาคม 2561

เ ผ ย แ พ ร่ อ ง ค์ ค ว า ม รู้ ใ น เ ว ที วิ ช า ก า ร
สาธารณสุ ข ระดั บ จั ง หวั ด ได้ รั บ รางวั ล
ชมเชย ประเภทR2R
เอกสารอ้างอิง
1. งานสถิ ติ การศึ ก ษ าและทั ศ นาคติ
ฝ่ า ยสถิ ติ แ รงงานและการศึ ก ษากอง
ส ารวจประชากร ส านั ก งานสถิ ติ แ ห่ ง
ชาติ . สรุป ผลจ านวนคนพิ ก ารจากการ
สารวจปีพุทธศักราช 2550. กรุงเทพฯ:
สานักงานสถิติแห่งชาติ; 2550.
2. กระทรวงสาสาธารณสุข. สาธารณสุขจับ
มือหกหน่วยงานเติมเต็มชีวิตคนพิการขา
ขาดแจกขาเที ย มฟรีก ว่ า 20,000 คน.
แหล่งข้อมูล URL: http://www.thaiov
go.th: [สืบค้นเมื่อ 26 ตุลาคม 2556].
3. เบญจวรรณ วงศ์ ป ราชญ์ . ภาวะปวด
หลอนปัญหาที่ไม่ควรมองข้าม. วารสาร
ทหารบก 2557; 15(2): 117-122.
4. ทิ พาภรณ์ เยสุว รรณ์, ปรีชา อุ ปโยคิ น ,
เทิ ด ชั ย ชี ว ะเกตุ . คนพิ ก ารขาขาด:
กระบวนการตี ต ราและการปรั บ ตั ว .
เวชศาสตร์ฟื้นฟูสาร 2555; 22(2): 51-
57.