MIESIĘCZNIK POŚWIĘCONY ZAGADNIENIOM WIEDZY I ŻYCIA

Miesięcznik poświęcony zagadnieniom wiedzy i życia

Rok I Listopad 19 4 5 Nr 1

1. POLSKA 1939 — POLSKA 1945 . Stefan Szulc 3

Przez pryzmat statystyki. Obszarowy i ludnościowy racffunek strat
i zysków Państwa Polskiego określa nową rzeczywistość, w której
żyjemy.
2. SPÓJRZMY NA CHINY ............................. . Witold Jabłoński 8
Wpływy cywilizacyjne i polityczne Z.S. R. R. i U.S.A, w Chinach
Chińczycy, najliczniejszy naród na świecie, mogą zaważyć na losach
ludzkości.
3. NIEMIECKA KONCEPCJA GOSPODARKI ŚWIATOWEJ Wacław Jastrzębowski 16
Hitler podjął próbę zorganizowania gospodarki światowej na zasadzie
podwójnego niewolnictwa: indywidualnego i zbiorowego. Przyspieszył
tym próby oparte na zorganizowanej wolności.
4. ENERGIA ATOMOWA I HEM ATERIA LI ŻACY INA . Jerzy Pniewski 25
Dynamika XX wieku. Bomba atomowa. Materia nowym źródłem
energii. Pewne odkrycia fizyki współczesnej utorowały drogę do
wyzwolenia energii jądra átomo,wego; bomba atomowa wywołuje tem­
peraturę wielu miliardów stopni.
5. URBANISTYKA I SOCJOLOGIA Stanisław Ossowski 35
„Urbanista nowoczesny ma zadania, których nie miał urbanista da­
wniejszy. Musi stoczyć walkę z dzisiejszym miastem na różnych polach:
w dziedzinie spraw ekonomicznych i w dziedzinie estetyki, na polu
higieny i na polu stosunków społecznych“.
6. NA PRZEŁOMIE ......................................... Stanisław Zelenf 43
Przemiany moralności społecznej. Wojna zdemoralizowała społe­
czeństwo. Poprawa tego stanu jest obowiązkiem każdego.
7. OPERY NARODOWE Karol Stromenger 47
Wpływy narodowe przenikają i zwyciężają motywy włoskie w operze.
KORESPONDENCJE I NOTATKI
ZAGRANICA
Nauka w Związku Radzieckim A. D 51
Społeczeństwo angielskie . . Stefan Królikowski . .
Wrażenia ze Szwecji . . . Józef Świdrowski . . 55
NOTATKI
Polacy żyją krócej H. Greniewski 61
O słynnej już pcnicilliuic Artur Ber 62
Ciało, którego nie widać . . Bronisław Buras . 63
i inne.

I
 DYSPUTA
dwóch
GREKÓW
sprzed 2150
JAKĄ drogą należy,
iść w życiu? Na
rynku jest wysiłek
i trud handlu, w do­
mu są troski: na wsi znoju
,pełna miara, na morzu znów
niebezpieczeństwa; za gra­
nicą, gdy jesteś możny-^oba-
wia, gdy jesteś biedny —
udręka. Czy jesteś żona­
ty? — nie będziesz tedy
miał głowy spokojnej; a
nieżonaty — twoje życie
jeszcze bardziej samotne.
Dzieci przynoszą kłopoty;
bezdzietność, to kalectwo.
Młodość jest głupia, siwy
zaś włos — słabością. Tak
więc wybór twój jest: al­
bo nigdy się nie narodzić,
albo, gdy się narodzisz,
zaraz umrzeć.
(Z ,»Greek Anthology ’ MackaiTa)
lat.
NALEŻY iść wszystki­
mi drogami życia.
Na rynku jest bo­
gactwo i roztrop­
ność, w domu odpoczynek;
na wsi czar natury, a na
morzach — zarobki, za
granicą, gdy jesteś moż­
ny — sława, gdy jesteś
w biedzie, to ty' tylko wiesz
o niej. Gdy jesteś żona­
ty — niech dom twój bę­
dzie najlepszy; nieżonaty —
tym łatwiejszy żywot twój.
Dzieci są słodkie, życie bez­
dzietne znów bez trosk.
Młodość jest silna, a siwy
włos otoczony szacunkiem.
Nie musisz wybierać mię­
dzy nienarodzeniem, a
śmiercią. Bowiem wszystkie
rzeczy są dobre w życiu.
STEFAN SZULC POLSKA
19
POLSKA
19
PRZEZ PRYZMAT
STATYSTYKI
Temat objęty powyższym tytułem może
być dziś omówiony jedynie w najogólniej­
szej postaci. O ile o Polsce dawniejszej je­
steśmy poinformowani dobrze, o ile tamta
Polska ma wyraźne, sprecyzowane oblicze,
o tyle Polska dzisiejsza jest jeszcze pojęciem
płynnym, nieustalonym. Nie ze względu na
granice, które wprawdzie czekają jeszcze
ostatecznego zatwierdzenia przez przyszłą
konferencję pokojową, ale mogą być uważa­
ne za ustalone tak, że można by już zupeł­
nie konkretnie mówić o tym, co się znajduje
3
3 9
4 5
w obrębie tych granic. Natomiast wewnątrz
naszych granic mamy dziś wprawdzie nie
próżnię, ale jeszcze w dużym stopniu nieu-
kształtowaną masę, znajdującą się w stanie
głębokich przemian. Co się z tej masy ufor­
muje, zależeć będzie od obiektywnych wa­
runków, które zastajemy, od naszej prężno­
ści i sił żywotnych oraz od świadomej woli
kształtującej. Przyszłość dopiero pokaże,
co wyniknie z tych trzech czynników.
Dalszą trudność stanowi prawie zupełny
brak ścisłych wiadomości o aktualnym sta­
nie Polski dzisiejszej. Statystyka państwo­
wa odbudowuje się dopiero, a właściwie
powstaje od nowa w warunkach bardzo
trudnych. Dla podstawowych dziedzin ży­
cia brak jeszcze wiadomości najbardziej
zasadniczych. Informacje liczbowe, które
czytelnik znajduje w prasie bieżącej, często
są nieścisłe, a prawie zawsze są fragmenta-'
ryczne, nie pozwalające na odtworzenie cał­
kowitego obrazu.
W tych warunkach pozostaje jedna tylko
droga: ustalenie, co istniało przed wojną na
terytorium zajmowanym dziś przez Polskę,
oraz bardzo ogólne rozpatrzenie zmian, po­
wstałych w wyniku działań wojennych i
wydarzeń powojennych. Na tych informa­
cjach będzie można oprzeć pewne przewidy­
wania co do możliwości rozwoju na przy­
szłość.
Takie zadania stawiamy sobie w szeregu
notatek, które rozpoczynamy poniżej.
I. Powierzchnia i ludność
Polska, wiemy, przesunęła się na zachód.
Obraz ogólny tego przesunięcia daje poniż­
sza mapka.
Polska przedwojenna a Polska "dzisiejsza
Plama czarna — Po ska dzisiejsza
Linia przerywana — granica Polski przedwojennej
I iI H?i
W liczbach przedstawia się to jak nastę­
puje. Ogólna powierzchnia Polski przed
: 1 kratka — 30 mil. km2
4
wojną stanowiła prawie 390 tys. km2. Z tego
odeszło do Republiki Ukraińskiej, Białoru­
skiej i Litewskiej 181 tys. km2, co stanowi
46,4’% przedwojennej powierzchni Polski.
Powierzchnia ziem odzyskanych na zacho­
dzie i północy wynosi 104 tys. km2. W wy­
niku ■ tych przesunięć dzisiejsza powierzch­
nia Polski wynosi 313 tys. km2, a więc
mniej, aniżeli powierzchnia Polski przed­
wojennej prawie o 20%.
Ale powierzchnia kraju, wzięta w ode­
rwaniu, jako pewna część powierzchni glo­
bu ziemskiego, jest pojęciem mało mówią­
cym: chodzi o to, w jakim stopniu dana
powierzchnia przydatna jest dla człowieka
i dla państwa, które człowiek tworzy. Je­
żeli chodzi o warunki przyrodzone, to na
wschodzie utraciliśmy tereny, częściowo
wyposażone pierwszorzędnie zarówno pod
względem gleby (Podole, znaczna część
Wołynia), jak pod względem kopalin, eks­
ploatowanych lub nadających się do eks­
ploatacji (ropa naftowa, sole potasowe, wę­
giel). Ale znaczna część tych terenów —
to ziemie bardzo ubogie, o bardzo małej po­
jemności ludnościowej. Tereny, które zy­
skujemy na zachodzie i północy, mają zu­
pełnie inny charakter; jednakże nawet
przy daleko posuniętym pesymizmie trud­
no by było twierdzić, że pod względem czy­
sto przyrodniczym mają mniejszą wartość,
aniżeli tereny utracone.
Warunki przyrodzone same przez się Jeż
jeszcze nie wystarczają do oznaczenia war­
tości danego terytorium. Uwzględnić trze­
ba prócz tego rodzaj i poziom zagospoda­
rowania. Otóż pod tym względem istnieje
ogromna różnica na korzyść ziem nowych.
Nawet jeżeli uwzględnić nie to, co na tych
ziemiach było poprzednio, lecz to co pozo­
stało po katakliźmie wojennym i po wy­
darzeniach ostatnich miesięcy — otrzymu­
jemy tereny urządzone, zainwestowane w
taki sposób i w takim stopniu, który na­
wet w przybliżeniu nie da się porównać
ze stanem rzeczy już nie tylko w „Pol­
sce B“, ale i w „Polsce A".
Ogółem możemy stwierdzić, że pod
względem czysto materialnym osiągnęliśmy
zysk bardzo.duży.
 Stając na gruncie określonej rzeczywisto­
ści dzisiejszej, rozmyślnie abstrahuję od
wszelkich względów uczuciowych i presti­
żowych, które mogą zmodyfikować ocenę—
zależnie od nastawienia w tym lub w prze­
ciwnym kierunku. Nie można natomiast
pominąć okoliczności następującej.
W stosunku do całkowitej powierzchni
Polski dzisiejszej, powierzchnia ziem odzy­
skanych wynosi 33,3% — jedną trzecią.
Inaczej mówiąc, ziemie odzyskane stanowią
powierzchniowo połowę tej części dzisiej­
szej Polski, która już poprzednio była w
naszym posiadaniu. Jest to dużo, bardzo
dużo. I to jest miarą zadania, które stoi
przed nami. Nie dość jest bowiem w.ejść
w posiadanie polityczne rozległych obsza­
rów. Teraz dopiero trzeba je zdobyć na­
prawdę — pod względem ludnościowym,
pod względem gospodarczym, pod wzglę­
dem kulturalnym. Chwałą się okryje na­
sze pokolenie, jeżeli zdoła tego dokonać
należycie!
O ile mówiąc o terytorium, poruszamy
się na gruncie względnie pewnym, o tyle
w stosunku do ludności trudno znaleźć
właściwy punkt oparcia; w sposób względ­
nie ścisły możemy określić jedynie ludność
przedwojenną. Dla ziem, które wchodziły
w skład Polski w r. 1939, mamy szacunek
na 1.1.1939 r., oparty na wynikach spisu
ludności z r. 1931 i uwzględniający ruch
naturalny ludności, oraz wychodztwo i po­
wrót wychodźców w okresie pospisowym,
dla terenów odzyskanych — wyniki nie­
mieckiego spisu ludności z 17 maja r. 1939.
Wyniki, przedstawione analogicznie do
przytoczonych wyżej danych o powierzch­
ni, przedstawiają się następująco. Na tere­
nie Polski przedwojennej w r. 1931 miesz­
kało 35,1 miliona osób. Z tego na ziemie,
które odeszły do republik Związku Sowiec-
' kiego, przypada 12 milionów, czyli nieco
ponad 34% ludności Polski z r. 1939. Na
terenie dzisiejszej Polski mieszkało w
r. 1939 mniej więcej 32 miliony osób, z cze­
go na ziemie odzyskane przypada 8,9 mi­
liona, t. j. 28%. Na terytorium Polski dzi­
siejszej w r. 1939 mieszkało o 9% mniej
ttttttił
5
ludności, aniżeli na terytorium Polski
przedwojennej.
Widzimy, że ludność terytoriów utraco­
nych stanowiła w r. 1939 mniejszy odsetek
ludności Polski przedwojennej, a ludność
ziem odzyskanych stanowiła mniejszy od­
setek ludności Polski w granicach dzisiej­
szych, aniżeli odpowiednie odsetki po­
wierzchni. Oznacza to, że tracimy i zysku­
jemy tereny, które w r. 1939 były słabiej
zaludnione, aniżeli reszta Polski. Istotnie,
gęstość zaludnienia ziem, które należały do
Polski przed wojną i należą również obec­
nie, wynosiła w r. 1939 ponad 110 osób na
km-, gęstość zaludnienia terenów utraco­
nych — 67 osób na km2, ziem odzyska­
nych — 86 osób. Z ziem odzyskanych dużą
gęstość zaludnienia miał w r. 1939 Śląsk
Opolski — 167 mieszkańców na km2 oraz
Śląsk Dolny (127 osób). Bardzo słabo był
zaludniony dzisiejszy okręg mazurski (tyl­
ko 51 osób na km2) oraz Pomorze Zachod­
nie (63 osoby). Ogółem gęstość zaludnienia
Polski przedwojennej wynosiła 90, ziem
które znalazły się w granicach Polski dzi­
siejszej — 102 osoby na km2.
Licżby powyższe mówią o tym, jak wy­
glądały odnośne ziemie w r. 1939 i mogą
pomóc do ogólnej orientacji, ale wcale nie
dają wskazówki co do obecnego zaludnie­
nia Polski. Nastąpił tu — bez przesady —
kataklizm demograficzny. Niestety, brak
jeszcze danych statystycznych, które by po­
zwoliły zobrazować ten przewrót — mu-
simy się zadowolnić rozważaniami ogólny­
mi; rozważania te pozwolą jednak sformu­
łować niektóre wyniki.
Musimy tu — poza uwzględnieniem fak­
tów znanych — przyjąć pewne założenia,
bez których byłyby niemożliwe jakiekol­
wiek wnioski. Założenia te będą następu­
jące: 1) wszyscy, a przynajmniej przytła­
czająca większość Niemców opuści granice
Państwa Polskiego, 2) większość słowiań­
skich mniejszości narodowych (głównie
Ukraińców) w myśl układu o repatriacji
przesiedli się do Związku Sowieckiego,
3) w myśl tegoż układu powróci do Polski
znaczna część Polaków, zamieszkujących
Polska
przedwojenna
1 fig. — 3 milj ludn.
Figury ciemne —
ludność, któro była
i jest obecnie w
granicach państwa
 m «
na utraconych terenach Polski przedwojen­
nej i pewna część Polaków ze Związku
Sowieckiego, 4) powróci do Polski olbrzy­
mia większość Polaków, wywiezionych
przez Niemców w czasie okupacji oraz
uchodźców z krajów zachodnich; powróci
także pewna — nieznaczna zapewne — licz­
ba wychodźców dawniejszych.
Jeżeli wysiedleni będą wszyscy Niemcy,
to ziemie odzyskane utracą ogromną więk­
szość dotychczasowej swej ludności: pozo­
staną zamieszkali tam Polacy, którzy za­
chowali swą narodowość, a których liczba
nie jest znana, oraz zupełnie nieuchwytna
liczba jednostek zniemczonych pochodzenia
polskiego, których repolonizacja będzie
uznana za możliwą. W ten sposób o przysz­
łym zaludnieniu Polski zadecyduje przede
wszystkim ludność terytorium wchodzącego
w skład Polski zarówno w okresie przedwo­
jennym, jak i obecnie.
Ludność tego terytorium w r. 1939, jak
wynika z liczb przytoczonych wyżej, wy­
nosiła ok. 23 milionów. Można przyjąć, że
w okresie wojennym przyrost naturalny
równy był zeru wobec spadku liczb uro­
dzeń i wzrostu umieralności, tak że lud­
ność, gdyby nie było innych zmian, wyno­
siłaby obecnie również 23 miliony. Od tego
należy odjąć przede wszystkim liczbę wy­
mordowanych Żydów. Na rozpatrywanym
terytorium mieszkało w chwili wybuchu
wojny ponad 2 miliony Żydów, z których
pozostała cząstka zupełnie znikoma, z tych
zaś którzy pozostali część zapewne opuści
Polskę. Liczba przedstawicieli innych
mniejszości narodowych, włączając w to
Niemców, wynosiła tu około 1,5 miliona.
Przyjmujemy, że z tego około milion
skorzysta z prawa repatriacji, bądź jak
Niemcy i „Volksdeutsche“ różnego typu
zostanie wysiedlonych. Pozostaje 20 milio­
nów. Od tego trzeba jeszcze odjąć liczbę
Polaków wymordowanych przez okupanta
po obozach i miejscach straceń oraz bez­
pośrednie straty wojenne zarówno wojska
polskiego, jak ludności cywilnej, a także
pewną liczbę uchodźców, którzy na razie
do Polski nie wrócą. Do oszacowania licz­
bowego tych pozycji brak danych.
6
Polska
obecna
1 fig. = 3 mil|. ludn.
x
Figury ciemne —
ludność, która była
i jest obecnie w
granicach państwa
Jeżeli chodzi o ludność całej Polski w
granicach obecnych, to do liczby otrzymanej
w wyniku powyższych rozważań należy
dodać 1) Polaków i jednostki podlegające
repolonizacji, zamieszkałe na terenach od­
zyskanych, 2) repatriantów z terenów utra­
conych na wschodzie i z dalszych ziem
Związku Sowieckiego oraz repatriantów
spośród dawniejszych wychodźców na za­
chodzie — z Niemiec i innych krajów Eu­
ropy. Nie mówimy tu o powrocie osób po­
rwanych na roboty przez okupantów oraz
uchodźców z czasów ostatniej wojny, gdyż
rozważania pierwszej części niniejszych
obliczeń opierały się na założeniu ich po­
wrotu. I tu podanie liczb, nawet przybliżo­
nych, byłoby na razie ryzykowne.
Ostateczny wynik możemy natomiast po­
dać z pewnym prawdopodobieństwem. Gdy
wszystkie te ruchy ludnościowe zostaną za­
kończone, ludność Polski Odrodzonej —
w założeniu całkowitego wysiedlenia Niem­
ców — wyńiesie 22, najwyżej 23 miliony.
Liczby te wydają się dość pewne. Na 1 km'2
da to od 70 do 73 mieszkańców.
Mało! powiemy słusznie. Ale dawna Pol­
ska w r. 1921 liczyła także tylko 70 miesz­
kańców na km. kwadratowy. W r. 1939 było
już 90 osób na km2. Jeżeli będą istniały
warunki pomyślne dla przyrostu naturalne­
go, ludność będzie się powiększać szybko.
Znacznie poważniejsze zagadnienie, ani­
żeli mała liczba ludności, stanowi sprawa
następująca. Ludność będzie rozmieszczona
w terenie w sposób niemożliwy do utrzy­
mania. Jeżeli by się nawet udało skiero­
wać prawie wszystkich repatriantów na
ziemie odzyskane, zaludnienie tych ziem
byłoby najzupełniej niedostateczne, gdy
tymczasem duże obszary ziem dawnych by­
łyby w dalszym ciągu, mimo przeprowa­
dzonej reformy rolnej, w najwyższym stop­
niu przeludnione. Łącznie z powrotem re­
patriantów musi się odbywać na najwięk­
szą skalę ruch przesiedleńczy. Stwierdza­
jąc to, powtarzamy zresztą jedynie rzecz
powszechnie wiadomą, nie schodzącą od
wielu miesięcy z łamów prasy, stanowiącą
przedmiot troski i wytężonego wysiłku
władz i czynników społecznych. Odbywają
 się w naszych oczach ruchy migracyjne, Podział administracyjny Polski
należące do największych w dziejach, w
warunkach niesłychanie ciężkich, wśród
trudności, o których się pisze i o których
się nie pisze, ale które naogół są znane.
Trudności te powiększa jeszcze ubóstwo na­
sze — nie wahajmy się użyć tego wyra­
zu — ubóstwo zarówno samych przesie­
dleńców, jak i państwa, które nimi kieru­
je i ma im pomagać. A największe bodaj
niebezpieczeństwo, to niski poziom moral­
ny bardzo znacznej części osób, które mo­
gą być brane pod uwagę jako przesiedleń­
cy. I pod tym względem nie wahajmy się
powiedzieć prawdy. Demoralizacja powo­
jenna sięgnęła bardzo daleko wgłąb i
wszerz. A jednak tym właśnie materiałem
musimy budować. Same tylko środki re­
presyjne nie rozwiążą zagadnienia. Pocie­
szać się możemy tym, że naogół nie czło­ Liczby na mapce odpowiadają numeracji
wiek jest zły, tylko warunki, w których województw i okręgów na tablicy
,żyje. Musimy człowiekowi stworzyć dobre
warunki.
Odrodzonej, lecz jedynie obraz zaludnienia
To jest właśnie owo zdobywanie nowej
przedwojennego obszarów, które złożyły
Polski, o którym mówiliśmy wyżej. Ale
się na dzisiejszą Polskę.
dalsze rozważania na ten temat przekro­
czyłyby zadania niniejszej notatki. Poza tym niezbędne są uwagi następu­
jące.
Na zakończenie dla informacji poda-
Powierzchnia, a tym samym i ludność
jemy tablicę i mapkę, przedstawiającą po­
województw pogranicznych nie może być
dział administracyjny dzisiejszej Polski na
uważana za ścisłą, gdyż przebieg linii gra­
f województwa. nicznej nie jest jeszcze ustalony w szcze­
gółach. Tym samym dane ogólne dla Pol­
PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY ski mogą ulec pewnym poprawkom. We­
wnętrzny podział administracyjny również
POLSKI ODRODZONEJ
nie jest ostatecznie ustalony, granice po­
między województwami ulegają przesunię­
STAN W POŁOWIE WRZEŚNIA 1945 R.
ciom. Przedstawiony obraz dotyczy stanu
Ludność w 1939 r. rzeczy w połowie września r. 1945.
Powierz­ Miasto Łódź, na równi z Warszawą, zo-
Województwa i okręgi chnia Ogó­ N»
w km2 łem staje wydzielone w osobne województwo
w tys. 1 km2 grodzkie.

312 907 31 989 102 Obszary administracyjne na ziemiach

POLSKA
1. M. st. Warszawa 141 1 179 8 362 nowych, zarządzane nie przez wojewodów,
2. Woj. warszawskie 28 973 2611 90 lecz przez pełnomocników rządu, noszą na­
3. M. Łódź 59 605 10 255 zwę nie województw, lecz okręgów. Są to
4. Woj. łódzkie 20 389 2 282 112
18 034 2 063 114 okręgi: mazurski, Pomorze Zachodnie,
5. Woj. kieleckie
6. Woj. lubelskie 27 636 2 238 81 Śląsk Dolny, Śląsk Opolski. Poza tymi czte­
7. Woj. białostockie 23 059 1 240 54 rema okręgami niektóre powiaty ziem od­
8. Okr. mazurski 20 879 . 1 060 51 zyskanych wchodzą do obszarów, objętych
9. Woj. gdańskie 16 405 1 455 89
10. Woj. pomorskie 22 723 1 734 76 nazwą województw — mianowicie do wo­
11. Okr. Pomorze Zach. 21 648 1 373 63 jewództw białostockiego (3 powiaty),
12. Woj. poznańskie 39 228 3 236 82 gdańskiego (14 powiatów), pomorskiego
13. Okr. Śląsk Dolny 24 497 3 102 127 (2 powiaty), poznańskiego (14 powiatów)
14.Okr. Śląsk Opolski 9392 1 567 167
15. Woj. śląskie 5998 1 963 327 i śląskiego (1 powiat). Nowe województwo
16. Woj. krakowskie 15 868 2 350 148 rzeszowskie' powstało z części dawnego wo­
17. Woj. rzeszowskie 17.978 1 931 107 jewództwa krakowskiego i lwowskiego.
Sporne terytorium Śląska Zaolziańskie-
W tablicy ludność podano na r. 1939 — go nie zostało uwzględnione w powyższych
nie jest to więc obraz zaludnienia Polski zestawieniach.

7
Wpływy cywilizacyjne
Ani prestiż nauki, ani niedawna groza
imperializmu europejskiego, ani analogia w
i polityczne Z.S.R.R. dawności tradycji kulturalnej nie zapewniły
Europie Zachodniej decydującej roli w mo­
i U. S. A. w Chinach dernizacji Chin. Młodociana Ameryka prze­
ścignęła w tym swoją starszą, ale troszkę
już zaściankową siostrzycę. Wprawdzie Eu­
ropa, stanowiąca właściwie tylko półwysep
wielkiego kontynentu azjatyckiego, powin­
na 'być bliższą psychicznie Dalekiemu
Wschodowi od późno odnalezionej i na-
wskroś nowoczesnej Ameryki. Rzecz ma się

8
 jednak inaczej. Związki chińsko-amerykań- wypływa z głębokiego przekonania, że po­
skie są prastare. Pomijam już przedhisto­ kój pozwala im na największe zwycięstwa.
ryczne ' zaludnienie Ameryki przybyszami z Wielki realizm każę im unikać formułek
Azji. Ale samo kolumbowe odkrycie Amery­ oderwanych i szukać rozwiązań praktycz­
ki to tylko błąd podróżnika, który, zachę­ nych.
cony niewiarogodnymi, ale prawdziwymi Ale nie mniej od podobieństw zbliżają
relacjami (Marco Polo o bogactwach Kataju, Chiny do Ameryki różnice, cechy kompen­
znalazł to, czego nie szukał wcale. I nie tyl­ sujące. Dostojne stare Chiny, wcielone w
ko odkrycie swoje zawdzięcza Ameryka mi­ postać czcigodnego „lettrć“, przyglądają się
rażowi chińskiemu, również u kolebki wol­ z życzliwym uśmiechem niezrozumiałym
ności Stanów Zjednoczonych odgrywają wysiłkom młodego, zamerykanizowanego
Chiny symboliczną ale ważną rolę: walka sportowca. Z drugiej strony młody Amery­
o niepodległość rozpoczyna się od oporu kanin znajdzie w Chinach brakujące mu
przeciw podatkowi od herbaty i od owej w gwarnej i zaaferowanej Ameryce ukoje­
słynnej „Boston tea party”. Dalszy wpływ nie w pięknie i spokoju. I dlatego też ame­
mirażu chińskiego przyciągnął Stany do Pa­ rykański sport i hygiena tak chętnie przej­
cyfiku, dając zamiast spodziewanych bo­ mowane są przez Chiny, bo były tam da­
gactw chińskich najprzód skarby złota ka­ wniej nieobecne, podobnie jak zamiłowa­
lifornijskiego, a później cenniejszą od kru­ nie do sztuki chińskiej w Ameryce jest też
szcu szlachetnego — naftę. objawem kompensowania cech brakujących.
Zanim przyjrzymy się roli Ameryki w Dlaczego jednak Amerykanin właśnie w
odrodzeniu Chin, musimy stwierdzić głębo­ Chinach szuka tak chętnie zadowolenia
kie analogie, zachodzące między cywiliza­ swych potrzeb artystycznych, a Chińczyk
cją chińską a amerykańską, oraz istnienie wzorów modernizacji w Ameryce? Bo jed­
w nich cech szczęśliwie się dopełniających. nym i drugim z mentorskim uporem chcia-
Zestawiając Amerykę, a raczej Stany Zje­ ła narzucić całość swej cywilizacji Europa,
dnoczone z Chinami, kładę nacisk na ter­ z potrzebnymi im i zbędnymi elementami.
min cywilizacja, gdyż ona właśnie jest w Ani Chińczyka ani Amerykanina nie obcho­
obu wypadkach decydującym czynnikiem dzi bagaż europejskiej tradycji historycz-
spoistości obu społeczeństw. Europejskie po­
jęcia kraju, narodu i państwa mają tu od­
mienne znaczenia i mogą wywołać niepo­
rozumienie, gdyż Chiny i Stany nie są kra­
jami, ale subkontynentami, narody zatraca­
ją tu swój szczepowy charakter, a państwo
jako instytucja, tam gdzie regionalizm i ini­
cjatywa prywatna odgrywają decydującą
rolę, przestaje być czynnikiem wszech­
obecnym i wszechwładnym. To co skupia
ludzi zarówno w Stanach jak w Chinach,
to współuczestnictwo w określonej cywili­
zacji. Obie te cywilizacje, chińska i amery­
kańska, pozornie tak różne, podobne są ze
swojej siły atrakcyjnej i asymilacyjnej,
umiejącej pozyskać ludzi najrozmaitszego
pochodzenia. Amerykaninem jest się nie tyl­
ko z urodzenia, ale i z wyboru, podobnie
jak Chińczykiem przez przyjęcie cywiliza­
cji chińskiej. W ten sposób z mieszaniny
najrozmaitszych ras i szczepów powstały
dwa niezmiernie spoiste społeczeństwa i
dwie dość luźne organizacje państwowe.
Przechodząc do dalszych analogii przy­
pominam, że pojęcie granicy politycznej ani
dla Chińczyka, ani dla Amerykanina nie
odgrywa wielkiej roli: czy na własnym, czy
na cudzym terytorium Amerykanin i Chiń­
czyk czują się sobą i u siebie. Gdyż grani­
ce polityczne przesuwa się trwale nie przez
podbój orężny, ale przez pokojową koloni­ Amerykański rektoY uniwersytetu
zację. Pacyfizm Chińczyków i Amerykanów chińskiego z dziekanem Chińczykiem

9
 nej, pierwszy ma swoją, bogatą i odmienną,
będącą niewyczerpanym skarbem zbiorowe­
go doświadczenia wieków, drugi czuje nie­
chęć do tej spuścizny, którą mu Europej­
czycy przedstawiają z gestem zubożałych
arystokratów, pokazujących swoją rezyden­
cję wzbogaconym potomkom dawnych pod­
danych. Amerykanin zachowuje tę swobo­
dę zachwytu wobec sztuki chińskiej, z jaką
Chińczyk przygląda się dobremu filmowi
albo meczowi koszykówki. Z wzajemnego
poczucia egzotyki, z odrzucenia potrzeby
tworzenia porównań wynika nić szczerej
sympatii, łączącej niezależnie od warunków
politycznych Chiny ze Stanami.
Początki wpływu umysłowego Ameryki
na Chiny są związane z propagandą amery­
kańskich misjonarzy, rozpoczętą pod koniec
pierwszej połowy wieku dziewiętnastego.
Metoda i wyniki pracy misjonarzy katolic­
kich (przeważnie Europejczyków) i prote­
stantów (przeważnie Amerykanów) były
zupełnie odmienne. Podczas gdy jezuici w
siedemnastym i osiemnastym wieku trzy­
mali się głównie dworu cesarskiego, zazna­
jamiając sfery najwyższe z ówczesnymi ostat­
nimi wynikami nauki zachodniej, praca mi­
sjonarzy protestanckich, rozpowszechniają?
cych biblię wśród mas, wywołała odrazu
ferment społeczny, który wyraził się w
antydynastycznym powstaniu Taipingów
(1850 — 1864). Ruch ten miał pewne pier­
wiastki chrześcijańskie i był skierowany nie
tylko przeciwko dynastii ale i przeciw ca­
łej klasie mandaryńskiej. Pierwsze pokole­
10
nie misjonarzy protestanckich od ewangeli­
zacji i akcji charytatywnej przeszło szyb­
ko do zakładania szkółek parafialnych, któ­
re w kilkanaście lat później zaczęły się roz­
wijać w szkoły średnie. W ten sposób obok
tradycyjnej oświaty chińsko - konfucjań-
skiej powstaje podwalina przyszłego nowo­
czesnego szkolnictwa. Protestanci przez swo­
je życie świeckie dawali Chińczykom peł­
niejszy obraz życia zachodniego niż żyją-
cy w celibacie zakonnicy katoliccy. Prote­
stanci patrzyli też chętniej szym okiem na
wyjazd zagranicę podkształconych pupilów
i w ten sposób przyczyniali się do głębszej
penetracji cywilizacji amerykańskiej w Chi­
nach.
Kształcenie Chińczyków na sposób zacho­
dni, zarówno w kraju jak i zagranicą, roz­
wija się coraz szerzej i, kiedy w ostatnich
Latach XIX rząd chiński przystępuje do
rozbudowy wyższego szkolnictwa na spo­
sób zachodni, istnieją już uniwersytety pro­
testanckie, a co ważniejsze sieć szkół śred­
nich przygotowuje młodzież do studiów w
Ameryce. Kształcenie dziewcząt, dawniej
tak zaniedbane i oficjalnie nie istniejące,
staje się pod wpływem amerykańskim zdo­
byczą coraz szerzej wykorzystywaną. Swo­
bodniejsze stosunki między młodzieżą, prze­
łamanie bezwzględnego rozdziału płci, póź­
niej dalej posunięte przez działaczy rewo­
lucyjnych, ma swój początek we wpływach
amerykańskich.
Ale nigdzie wpływ Ameryki na Chiny nie
ujawnił się tak silnie, jak w formowaniu
się umysłowości twórcy chińskiej republi­ staną być czcigodną i zapadającą się ruiną,
ki, niestrudzonego rewolucjonisty i nieugię­ żeby stać się domem, gdzie można żyć i pra­
tego patrioty, dr. Sun Yatsena. Szkielet' cować.
jego doktryny wywodzi się ze słynnego zda­ Wpływ amerykanizmu na elitę rządzącą
nia prezydenta Lincolna o „rządzie ludu Chinami jest widoczny. Maj jaskrawiej się
przez lud dla ludu“. Podziw dla insty­ on przejawia w sferach uniwersyteckich i
tucji amerykańskich zrobił z Sun Yatsena finansowych. Nie należy jednak zapominać,
zdecydowanego republikanina w czasach, kie­ że wśród inteligencji daje się czasami od­
dy żadnemu „rozsądnemu“ Chińczykowi nie czuwać reakcja przeciw łatwiźnie bezproble-
marzyło się, że Chiny mogą zostać rzecz­ matyki amerykańskiej, co wpływa na więk­
pospolitą. sze zrozumienie punktu widzenia europej­
Tradycyjna amerykańska przyjaźń z Chi­ skiego.
nami przejawia się nie tylko w zasadzie Gorliwą propagatorką wpływów amery­
„drzwi otwartych“, zasadzie, która w typo­ kańskich jest inteligentka chińska. Amery­
wo amerykański sposób potrafi połączyć kańskie wyższe zakłady koedukacyjne dały
troskę o interesy ekonomiczne z akcją po­ młodej Chince tę swobodę i równoupraw­
lityczną, zabarwioną niewątpliwym huma­ nienie, jakiego nie miała we własnej trady­
nitaryzmem, ale i w inicjatywie przeznacze­ cji domowej. Szkoły protestanckie, wycho­
nia odszkodowania bokserskiego na chiń­ wując przyszłe żony dostojników, osiągają
skie cele oświatowe. Niezależnie od tego rok w ten sposób wpływ na męską część społe­
rocznie Ameryka posyłała do Chin dziesiąt­ czeństwa, nawet kształconą gdzie indziej.
ki milionów dolarów na utrzymanie uniwer­ Żywym tego przykładem jest sam marsza­
sytetów, szkół i szpitali. Stypendia dla se­ łek Tsiang Kaiszek i jego małżonka. Wy­
tek studentów chińskich umożliwiały mło­ chowanie amerykańskie wybiegło w Chi­
dzieży chińskiej studia za granicą. nach daleko poza ciasny program szkółki
Pomimo niewątpliwego cofnięcia się wpły­ misjonarskiej, dało ono wzory nie tyle
wów protestancko - amerykańskich w la­ chrześcijaństwa co amerykanizmu, to jest
tach 1925 — 26, to jest w chwili najwięk­ zrozumienia dla instytucji demokratycznych,
szego nasilenia ruchu antyreligijnego w dla odpowiedzialności jednostki, dla swobo­
Chinach, kiedy to studenci i profesorowie dy dyskutowania wszelkich zagadnień spo­
opuszczali masowo uniwersytety protestan­ łecznych i politycznych. Uczeń szkół ame-
ckie, zakładając świeckie uczelnie, liczba rykanizowanych otrzymywał, choćby w ra­
uniwersytetów protestanckich sięgała przed
inwazją japońską liczby 14 (katolickich by­
ło 2). Potem następuje osłabienie charakte­
ru wyznaniowego w uczelniach amerykań­
skich w Chinach, zgodnie z oficjalnym pro­
gramem rządowym. Nie zmienia się jednak
sprężysty amerykański system administra­
cji tych uczelni.
Przeciwnicy amerykanizmu mó(vią o apo­
stolstwie dolara, o zbytku, panującym w
amerykańskich instytucjach w Chinach,
niewspółmiernym z nędzą otoczenia. Jedni
zarzucali, że propaganda amerykańsko-pro-
testancka uczy jedynie sportów i dezorgani­
zuje tradycję chińską, jeszcze inni widzieli
ze strachem w zamerykanizowanym szkol­
nictwie wylęgarnię radykalizmu. Wszyst­
kich boli jedno: że stare Chiny potrafią się
dogadać z młodą Ameryką bez żadnych fak­
torów. Narzekali Europejczycy, a jeszcze
więcej Japończycy, na drapacze nieba w
Szanghaju, na sportowe zamiłowania chiń­
skich studentów, nawet na małżeństwa z
wolnego wyboru. Wszystko to ma niszczyć
„stare Chiny“, wszystko to ma być jadem
amerykańskim, o ile nie czymś gorszym je­
szcze. W obrazoburstwie młodych, zresztą
tak straszliwie przesadzonym, razi niepro­
szonych opiekunów nie tyle ich wątpliwy Kwatera czerwonych z flagą komunistyczną i narodową jako sym
smak estetyczny, ile obawa, że Chiny prze­ zjednoczenia narodowego.

II
mach samorządu studenckiego, początkową
szkołę obywatelstwa. Nie potrzeba tu doda­
wać, że nie zawsze wszystkie te wzory ame­
rykańskie mogły być realizowane w życiu
codziennym. W każdym razie powstanie w
Chinach typu jednostki wyzwolonej z su­
premacji rodziny, jednostki nie uznającej
starej hierarchii chińskiej i uzbrojonej dzię­
ki konfrontacji chrystianizmu z konfucja­
nizmem w obiektywny zmysł krytyczny by­
ło wielką rewolucją. Dlatego też znaczna
ilość działaczy zdecydowanie postępowych
wyszła ze szkół protestanckich. Inna gru­
pa, znacznie śmielsza, zawdzięcza swoją for­
mację intelektualną świeckiemu uniwersy­
tetowi państwowemu w Pekinie, który aż
do czasów zamknięcia go przez Japończy­
ków pozostawał pod wpływami zachodnio­
europejskimi, a jeszcze bardziej rosyjskimi.
Uczelnia ta była prawdziwą kuźnią chiń­
skiej myśli postępowej.
Jak wspominałem, jednym z momentów
amerykanizmu w -Chinach, ostro krytyko­
wanym przez obce i krajowe czynniki za­
chowawcze jest nacisk na wychowanie fi­
zyczne. Ten kierunek, może niebezpieczny
w Ameryce lub Europie, gdzie wprowadził
dość ryzykowną przewagę mięśni nad móz­
giem w środowiskach akademickich, był
zbawienny w Chinach: dał inteligencji chiń­
skiej szacunek dla wysiłku fizycznego, od
którego zawsze się tak wyniośle odgradza­
ła. To przełamanie przesądu bezwzględnej
niższości wysiłku fizycznego, tak niezbędne
do ugruntowania poczucia sprawiedliwości
społecznej, jest niewątpliwie jednym z re­
zultatów wpływów amerykańskich. Reha­
bilitacja wysiłku fizycznego przyczyniła się
do militarnego odrodzenia nowoczesnych
Chin.
Agitacja anfyjapońska młodzieży
12
W czasie toczącej się wojny gospodarcza
i wojenna pomoc Ameryki musíala jeszcze
bardziej wzmocnić wpływy amerykańskie.
Nie jest jednak wiadome, czy ta ściślejsza
penetracja amerykańska wywołuje jedynie
dodatnie reakcje w ustroju chińskim. Do­
piero po pewnym czasie okaże się, jaką
część tego dodatkowego, wojennego ekstra-
zastrzykd amerykanizmu zgodzą się Chiny
zasymilować.
Obok Ameryki największy wpływ na
Chiny wywiera Rosja. Jeśli jednak cywilizar
cja amerykańska przedostawała się do Chin
drogą morską, to wpływy rosyjskie przenikały
wzdłuż niezmiernie długiej granicy lądo­
wej. Rozwój ich też był całkowicie odmien­
ny. O ile przyjaźń chińsko - amerykańska,
wzmocniona wielką przegrodą Pacyfiku, wy­
rosła nie tylko z pewnego podobieństwa
ustrojowego ale i z kompensacyjnych prze­
ciwieństw obu krajów, o tyle stosunki chiń­
sko - rosyjskie kształtowały się zarówno w
ramach głębokiego kontynentalnego pobra-
tymstwa jak i sąsiedzkiej rywalizacji. Ana­
logie ustrojowe obu krajów były w okresie
caratu, ale ważniejsze -od nich jest podobień­
stwo ich problematyki dziejowej.
Kiedy się mówi o Chinach i o Rosji, utar­
te terminy kraju, narodu i państwa stają
się nieścisłe, chodzi to bowiem raczej o sub-
Kontynenty niż o kraje, raczej o zespoły na­
rodów niż o naród, raczej o zespół organiz­
mów politycznych niż o jednolite państwo.
Wszystko to jednak nie przeszkadza fakto­
wi, że w obu tych olbrzymich organizmach
właśnie naród chiński i naród rosyjski miały
rolę kierowniczą. Analogie te dotyczą przede
wszystkim narodów ZSRR, które rozwijały się
na lądzie azjatyckim.
 Sięgając po dalsze analogie zauważamy,
że oba te wielkie chłopskie narody, przez
długie wieki rządzone przez władze abso­
lutne, potrafiły zachować ducha inicjatywy,
dzięki czemu oba osiągnęły swoje bezprzy­
kładne sukcesy demograficzne i koloniza-
cyjne, zarówno dzięki instynktownemu par­
ciu mas, jak zorganizowanej akcji kierow­
nictwa. W swoim rozwoju carska Ro­
sja i Chiny napotykały na tych samych
przeciwników: z jednej strony przez dłu-
kie wieki step czyhał na nie z wiecznie
gotowymi hordami napastniczych najeźdź­
ców, z drugiej strony drogami morskimi za­
grażał jeszcze niebezpieczniejszy atak go­
spodarczy państw cywilizowanych. Niekie­
dy historia łączyła politycznie Rosję z Chi­
nami w jedną całość: w trzynastym wie­
ku tą samą pocztą mongolską zajechać moż­
na było z Kijowa do Pekinu.
Oba kraje posiadały fasady mocarstwo­
we, zwrócone ku państwom zachodnim, i swo­
je kolonialne podwórka, otwierające się na
niezmierzone pustkowia Centralnej Azji. Jedy­
nie z tych fasad znał Zachód zarówno Rosję
jak i Chiny, a niezmiernie ciekawe zakamarki
i tylne przybudówki pozostają w tajemniczym
cieniu. A właśnie na tych olbrzymich i ma­
ło znanych obszarach odbywały się pier­
wsze kontakty rosyjsko-chińskie. Inny mia­
ły one charakter niż uroczyste zetknięcia
się Amerykanów i Europejczyków z Chiń­
czykami w wielkich portach morskich, gdzie
odrazu dwie cywilizacje, wschodnia i za­
chodnia, wyraźnie się sobie przeciwstawia­
ły. Kontakty chińsko - rosyjskie przez dwa
prawie wieki odbywały się przez zhołdowa-
nych nomadów, przez nawpół niezależnych
atamanów kozackich, przez karawany kup­
ców i przez półoficjalne poselstwa. Tło tych
zetknięć, jak to bywa w polityce kolonial­
nej, bywało niecałkowicie pokojowe i nie­
zupełnie wojenne. Tu odbywały się trudne
zabiegi pozyskiwania ruchliwych i wojo­
wniczych koczowników, tylokrotnie przed­
tem zakłócających spokój osiadłych sąsia­
dów.
Po upadku światowego państwa mongol­
skiego, które zhołdowało Rosję i podbiło
Chiny, oba te państwa zaczęły w swej eks­
pansji zwolna zbliżać się do siebie, osiąga­
jąc pod koniec wieku siedemnastego chwiej­
ną granicę wspólnych wpływów politycz­
nych. Na tych kolonialnych obszarach mo­
wy być nie mogło o wyraźnej granicy pań­
stwowej. Ekspansja Rosji szła tu drogą ini­
cjatywy prywatnej rozmaitych atamanów
kozackich, powoli ujmowanej w ramy rosyj­
skiej racji stanu. W połowie siedemnastego
wieku nad Amurem zetknęli się Rosjanie z
Chińczykami. Po utarczkach kozaków z
miejscowymi koczownikami zostaje zawar­
ty w roku 1689 traktat rosyjsko - chiński w
Nerczyńsku, pierwsza międzynarodowa umo­
wa chińska, w której Chiny uznają równo-
rzędność mocarstwa europejskiego. Przez
dwieście lat panuje między Chinami a Ro­
sją pokój i stosunki handlowe, a później
i dyplomatyczne, rozwijają się normalnie,
bez wielkiej jednak infiltracji kulturalnej.
W każdym jednak razie pewne poczucie so­
lidarności kontynentalnej, bardziej instynk­
towne niż wyrozumowane, kazało Chinom
szukać pomocy rosyjskiej w czasie kon­
fliktu z Anglią i Francją w roku 1858.
Pokojowość stosunków chińsko - rosyj­
skich nie wpłynęła na przyśpieszenie rosyj­
skiej penetracji kulturalnej, w ciągu całe­
go wieku dziewiętnastego w modernizacji
Chin trzymały prym bardziej zaborcze mo­
carstwa zachodnie. Wprawdzie Chińczyków
uderzała już analogiczność problematyki ich
kraju i Rosji, tak że jeden z leaderów ruchu
postępowego napisał nawet biografię Piotra
Wielkiego, żeby wskazać wzór rewolucji
przeprowadzonej z góry, ale właściwie do­
piero od rewolucji chińskiej z roku 1911—12
można mówić o poważniejszym wpływie Ro­
sji na społeczeństwo chińskie.
Ojciec chińskiej rewolucji, Sun Yatsen,
przez dłuższy czas pozostawał pod urokiem
swego anglosaskiego wykształcenia, a w
swych długoletnich podróżach stale korzy­
stał z pomocy zachodniej masonerii, jego
zwrot ku Rosji nastąpił znacznie później. Bo
też i ówczesna Rosja, rządzona przez carat,
nie mogła być sympatyczna chińskim re­
wolucjonistom i niezdemaskowana jeszcze
imperialistyczna Japonia uchodziła za szer­
mierza wolności Azji. Dlatego też i potężny
wstrząs rosyjski z roku 1905 w Chinach był
ujęty pod kątem widzenia klęski Rosji w
walce z-państwem azjatyckim. Dopiero woj­
na europejska, obniżając prestiż Zachodu,
otworzyła wrota dla nowych światopoglą­
dów. Wprawdzie na wpół zmodernizowani
generałowie chińscy byli ciągle pod urokiem
sprytnego kompromisu japońskiego, usiłują­
cego pogodzić ustrojowy feudalizm z nowo­
czesną techniką, ale już bystrzejsi patrioci
chińscy dostrzegli połowiczność tej koncep­
cji. Mit japoński przez lat dwadzieścia ta­
mował Chinom drogę do prawdziwego po­
stępu.
Jednak ta sama Japonia stała się mimo­
wolnym pośrednikiem w kulturalnych sto­
sunkach rosyjsko - chińskich. Japońska eli­
ta intelektualna, zwykłą koleją zwycięzców,
podbita została przez literaturę zwyciężone­
go narodu. Tołstoj jako pisarz i jako swe­
go rodzaju prorok stał się autorytetem dla
literatów japońskich a później i chińskich.
 Tołstoj przemówił do duszy chińskiej je­
dnocześnie przez niemal buddyjskie miło­
sierdzie i przez niechęć do Zachodu. Sama
jego postać, zestawiana w Chinach z Tago-
rem, apelowała do chińskiego wyobrażenia
świętego, ascety, wyższego ponad wszelka
hierarchię społeczną. Dla człowieka Wscho­
du Tołstoj jest tak bliski, że nie może się
zmieścić w ramach chrześcijaństwa choćby
najmniej dogmatycznego. Poza tym czytelni­
ka chińskiego pociągnąć może w powieści
rosyjskiej pewna swojskość atmosfery i te­
matyki, jakiej nie znajdował w romansach
zachodnich. W powieści rosyjskiej miał ten
sam bezmiar kraju, te same obrazy nędzy
obok zbytku, ten sam brak mieszczańskiej
przeciętności.
Ale ze wszystkich pisarzów rosyjskich
największy wpływ na współczesną literatu­
rę chińską wywarł Gorkij. Okazało się, że
on jeden potrafił działać naprawdę zapład-
niająco na nowoczesną literaturę chińską i
to zarówno przez swoją tematykę jaki przez
sposób ekspresji. Najznakomitszy powieścio-
pisarz nowoczesnych Chin, nieżyjący już
Lu Sün, szczycił się, że jest uczniem i naśla­
dowcą Gorkiego. Że to naśladownictwo wy­
dało wysoce artystyczne owoce, dowodzi nie­
zaprzeczonego pobratymstwa chińsko - ro­
syjskiego, bo choć tysiące Chińczyków pi-
* sze poprawnie po angielsku, a niektórzy, jak
Lin Yü-t'ang są nawet wzorowymi stylista­
mi, to żaden jednak autor angielski nie wy­
warł takiego bezpośredneigo wpływu na ar­
tystyczną stronę literatury nowochińskiej,
jak Gorkij.
Ale decydujący czynnik w stosunki chiń-
sko-rosyjskie wprowadziła dopiero rewolu­
cja 1917 roku, a zwłaszcza przewrót listopa­
dowy. Nie bez znaczenia jest fakt, że dwa
największe przewroty rewolucyjne dokona­
ły się w dwóch największych potęgach kon­
tynentalnych, pozornie do rewolucji naj­
mniej przygotowanych, ale w. istocie naj­
bardziej dla niej podatnych dzięki słabości
mieszczaństwa, zawieszeniu w próżni społe­
cznej inteligencji i korupcji administracji.
Rewolucja chińska, rozpoczęta wcześniej,
ideologicznie mniej skrystalizowana, szybko
zaczęła się cofać pod wpływem militarysty-
cznej reakcji kierowanej przez imperiali­
styczne mocarstwa.
Wpływ rewolucyjnej Rosji posiada szereg
okresów i różne aspekty. Już pierwszy wol­
nościowy apel Rosji skierowany do ludów
azjatyckich, wzywający do walki z impe­
rializmem mocarstw kolonialnych, wywołał
głęboki ferment ideologiczny w Chinach, nie
pociągając na razie, wskutek reakcyjnej po­
stawy ówczesnego rządu chińskiego, bezpo­
średnich skutków politycznych. Rosja stała
14
się od razu symbolem postępu społeczne­
go, podniecając jednocześnie chińskie uczu­
cia nacjonalistyczne. Oba te fakty pozy­
skały dla Z. S. R. R. zarówno rewolucjonistów
jak i postępową elitę intelektualną, która
odtąd przestaje widzieć we wzorach anglo­
saskich jedyne rozwiązanie problemów
chińskich. Drugim etapem rozwoju wpły­
wów rosyjskich w Chinach jest czynna po­
moc zarówno techniczna jak i moralna,
udzielona Sun Yatsenowi i jego grupie w
walce z północnymi militarystami. Wpływ
rosyjski odegrał wtedy decydującą rolę w
ruchu laicyzacji chińskiego szkolnictwa.
Trzeci etap datuje się od scysji między
kuomintangiem a chińską partią komuni­
styczną. Wpływy rosyjskie rozszczepiły się
teraz na dwa środowiska: z jednej strony
duch rewolucji rosyjskiej modyfikował
światopogląd chińskiej elity umysłowej ja­
ko całości, a z drugiej strony zyskiwał so­
bie liczne zwarte masy całych okręgów.
W jednym i drugim wypadku duch rewo­
lucji rosyjskiej, zetknąwszy się z ludem
chińskim, budził nie ' tylko głód sprawie­
dliwości społecznej, ale i gorący patrio­
tyzm, wyrażający się w nieprzejednanej
postawie przeciw Japonii.
I tu następuje ciekawe rozdwojenie
wpływu rosyjskiego na dwie płaszczyzny,
polityczną i ideologiczną. Polityczna jest
tu dla nas mniej interesująca, obok wiel­
kich linii dziejowych snują się małe roz­
grywki taktyczne, które dopiero w per­
spektywie historycznej schodzą do poziomu
ciekawej gry cieniów na potężnym profi­
lu epokowych wydarzeń. I nie jest tu waż­
ne, w jakim stopniu taki czy inny rząd
chiński reagował na takie czy inne posu­
nięcia polityki państwa radzieckiego. Mniej
ważna jest nawet tak istotna pomoc
radziecka w pierwszych latach kuomintan-
gu (1922—26), zasadniczą sprawą jest ana­
logia problematyki Chin i Z. S. R. R. Po rewo­
lucji oba kraje stanęły przed tym samym
zagadnieniem: w jaki sposób zmodernizo­
wać ustrój gospodarczy i podnieść poziom
techniczny, żeby się uwolnić od zależno­
ści od bogatych i potężnych sąsiadów. Oba
kraje były wyniszczone wojną i rewolucją,
obu brakowało, wprawdzie w różnym stop­
niu, kadr technicznych. Oba kraje widzia­
ły swój największy kapitał w mrowiu swo­
ich ludów i nieograniczonej przestrzeni
terytorium.
Ż. S. R. R. dojrzalsza technicznie i ideologi­
cznie otrząsnęła się pierwsza i szybko wy­
pracowała sobie własny system, który po­
zwolił dotrzymać jej kroku z uprzemysło­
wionymi krajami Zachodu. Chiny, niezależ­
nie od swoich sympatii społecznych czy po­
litycznych, widziały jedno: że mogą się pod­
 nieść jedynie przez potężny zastrzyk obce­
go kapitału, albo przez jeszcze potężniej­
szy wysiłek organizacyjny własnego spo­
łeczeństwa. Najlepsze wzory modernizacji
zachodniej, wyhodowane w bogatej Ame­
ryce, pomimo doskonałości technicznej,
wydawały się całkowicie nieziszczalne w
ubogich Chinach. I Chiny, które dzięki swej
dumnej izolacji przeżyły stulecie klęsk,
wynikających z lekceważenia przeciwnika,
teraz cierpiąc na kompleks niższości, zdawa­
ły się znów być bezradne. Przykład Ro­
sji, która na przekór bogatemu Zachodowi
budowała nowy ustrój gospodarczy i spo­
łeczny, działał pobudzająco na całe Chiny.
Teraz, kiedy Rosja stała się dla Chin
jednoznaczna z.ustrojem radzieckim, trud­
no jest określić, czy wpływy kulturalne
Rosji szerzą się w Chinach dzięki nastro­
jom rewolucyjnym, czy też na odwrót, szu­
kanie rozwiązań w duchu radzieckim pły­
nie z przekonania o podobieństwie geopo­
Czerwoni partyzanci w polu prosa
(współczesny drzeworyt chiński).
litycznym Chin i Rosji. W każdym jednak
razie u źródła radykalizmu chińskiego le­
żał zawsze patriotyzm, którego obecna po­
stać jest rzeczą dosyć nową w Chinach: bo
jedynie dzięki uspołecznieniu stary lokal­
ny solidaryzm, tradycyjna lojalność i po­
szanowanie hierarchii przetopiły się w og­
niu rewolucji w miłość do świeżo odkry­
tej wielkiej ojczyzny. Fala entuzjazmu,
bezinteresowności i zaufania we własne si­
ły rozlała się szeroko po całych Chinach.
Chiny, stojąc na rozdrożu między Ame­
ryką a Z. S. R. R. pociągane są przez dwa
sprzęczne uczucia: Ameryka apeluje do re­
alistycznych Chińczyków niezmiernymi bo­
gactwami: dobry musi być system, który do
takiego dobrobytu doprowadza. Z drugiej
strony Z.S.R.R. nęci proletariackim ustrojem:
wyszła z takiej nędzy jak nasza, żeby dojść
tak szybko do swojej obecnej potęgi. W obu
wypadkach pociąga Chińczyków jedno i to
samo: osiągnięty rezultat.
 NIEMIECKA
KONCEPCJA
GOSPODARKI
ŚWIATOWEJ
WACŁAW JASTRZĘBOWSKI
1. Świat współczesny jest jednym orga­
nizmem gospodarczym,- aczkolwiek o zło­
żonej i silnie zróżnicowanej konstrukcji
wewnętrznej. Znaczy to, że pomimo głę­
bokich różnic w strukturze gospodarczej
i społecznej poszczególnych krajów, pomi­
mo nierównej ich zasobności i ościen­
nych tendencji rozwojowych, pomimo ich
egoizmu i separatyzmu — są one powią­
zane z sobą mocnymi nićmi współzależno­
ści gospodarczej, nie mogą żyć i rozwijać
16
się w izolacji, wszystkie są sobie nawza­
jem potrzebne, a zmiany w warunkach by­
towania jednego odbijają się na losach po­
zostałych.
Wewnątrz światowego organizmu gospo­
darczego odbywa się ruch wszelkiego ro­
dzaju wartości, z wędrówkami ludzkimi na
czele, ruch potężny, w dziedzinie towarów
obejmujący zapewne około 20% produkcji
światowej. Ten właśnie międzynarodowy
ruch wartości łączy w jedną organiczną
 całość gospodarstwo światowe. Umożliwił
on ogromną współczesną różnorodność
w zaspakajaniu potrzeb, bowiem każdemu
człowiekowi, w jakimkolwiek zakątku glo­
bu by on nie przebywał, udostępnia pro­
dukty całego świata: brazylijska kawa jest
równie rozpowszechniona w Skandynawii,
jak szwedzkie łożyska kulkowe w Ameryce
Południowej, na wszystkich szerokościach
geograficznych dzieci piją tran i noszą ba­
wełniane koszulki. Co ważniejsze jednak,
międzynarodowy ruch wartości jest potęż­
nym czynnikiem kształtującym strukturę
ludnościową i produkcyjną krajów.
Z jednej strony działa on różnicujące,
pobudzając kraje do specjalizowania się
w produkcji najlepiej dostosowanej do wa­
runków naturalnych, mogącej skutecznie
konkurować na rynku światowym z pro­
dukcją innych krajów —z czym się oczy­
wiście łączy, że inny towar otrzymuje się
z zagranicy, z kraju w tym właśnie towa­
rze mającego najdogodniejsze warunki na­
turalne. Z drugiej strony międzynarodo­
wy ruch wartości działa niwelujące, wy­
równuje stan zagospodarowania krajów,
wydajność i stopę życiową ich mieszkań­
ców, którzy mając swobodę krążenia po
świecie dążą z miejsc, gdzie będąc w nad­
miarze, pracują mało wydajnie i małe
z pracy osiągają korzyści, do miejsc, gdzie
ich jest brak, a zatem mogą pracować
wydajniej i uzyskiwać większe korzyści.
W ten właśnie sposób powstaje i pogłębia
się trwała, organiczna współzależność kra­
jów, będących członkami gospodarstwa
światowego. Przypomina ona wprost
współzależność, jaka istnieje między pro­
wincjami jednego państwa, czy dzielnicami
jednego miasta.
Zjawisko to jest niewątpliwie pożądane
z jednostronnie gospodarczego punktu wi­
dzenia, albowiem oznacza dążenie do opty­
malnej produkcji i optymalnej konsumeji
w skali globowej. Wchodzi ono jednak czę­
stokroć w kolizję z interesami politycznymi
państw, bądź egoistycznie chroniących
przed procesami niwelacyjnymi swój
uprzywilejowany stan posiadania, bądź bro­
niących się przed skutkami egoizmu boga­
czy, bądź obawiających się, że gospodar­
cza zależność od zagranicy zagrozić może
ich samodzielnemu bytowi. Przeto siłom
ekonomicznym, pobudzającym międzynaro­
dowe ruchy wartości, przeciwstawia się za­
graniczna polityka gospodarcza państwa,
stawiająca sobie pozagospodarcze, politycz­
ne cele. Międzynarodowe stosunki gospo­
darcze są wynikową ścierania się tych dwu
sił: sił gospodarczych, o charakterze uni-
17
wersalistycznym, pobudzanych przez przed­
siębiorczość indywidualną — oraz sił poli­
tycznych, o charakterze izolacjonistycznym,
pobudzanych przez państwa. Zmienia się
wzajemny stosunek do siebie tych sił, by­
wają one przeciwstawne, lub zbieżne, zaw­
sze jednak obie one kształtują gospodar­
stwo światowe.
2. Gospodarstwo światowe, czyniące z ca­
łej kuli ziemskiej jeden organizm, wykrysta­
lizowało się stosunkowo niedawno, w okre­
sie czasu, za którego moment kulminacyjny
uważane bywa Drugie Cesarstwo. Pył to
okres zdecydowanej dominacji sił gospo­
darczych nad politycznymi, okres niesły­
chanie intensywnej ekspansji kapitału in­
dywidualnego, popieranej przez państwa,
ograniczające się na ogół do roli „nocnego
stróża“, strzegącego, aby przedsiębiorca
prywatny miał możliwie najszerzej zakro­
joną swobodę ruchów.
Motorem, pobudzającym międzynarodo­
wy ruch wartości w owym okresie, była
inicjatywa jednostkowa, działająca w wa­
runkach nieograniczonej konkurencji, dzię­
ki temu w wynikach sumarycznych dająca
znaczną ciągłość, regularność i konsekwen­
cję procesów, poddających się działaniu
praw gospodarczych. Działalność praktycz­
na miała wówczas mocną podbudowę ide­
ologiczną w doktrynie liberalnej, wykra­
czającej daleko poza sprawy ekonomiczne,
w dziedzinę polityczną i społeczną,
a w konsekwencji nadającej temu okresowi
rozwoju ludzkości cechy systematyczne.
Już jednak w początku wieku XX w psy­
chice prywatnego dysponenta kapitału po­
jawiły się cechy schyłkowe, degeneracyj-
ne, zmniejszające jego ekspansywność,
skłonność do ponoszenia i przezwyciężania
wielkich ryzyk, do podejmowania wielkich
dzieł, zagospodarowywania nowych teryto­
riów. Pierwszym przejawem tej degenera­
cji były tendencje monopolizacyjne, zastę­
powanie walki konkurencyjnej indywidual­
nych przedsiębiorców przez chroniące od
ryzyka zmowy producentów, domaganie się
opieki i ochrony ze strony państw. Jedno­
cześnie działalność państw coraz bardziej
podporządkowywała się celom społecznym,
a mając na oku dobro ogółu swoich obywa­
teli, stawać musiała w kolizji z interesami
przedsiębiorcy, poszukującego wszędzie,
w skali całego świata, maksimum zysku —
i dążącego do maksymalnej stopy kapitali-
zacyjnej, choćby kosztem stopy życiowej
szerokiego ogółu. Na tym tle wzmagała się
rola czynnika politycznego w kształtowa­
niu się gospodarstwa światowego, kosztem
roli czynnika gospodarczego.
 3. Uległo to dalszemu pogłębieniu po
Pierwszej Wojnie Światowej. Państwa, kon­
tynuując niejako gospodarkę wojenną, sta­
le pogłębiały swój wpływ na bieg spraw
gospodarczych, bardzo już dalekie od daw­
nej roli „nocnego stróża“. Czynnik gospo­
darczy coraz silniej podporządkowywany
był racjom społecznym i politycznym; poli­
tyka gospodarcza państw coraz szerzej i co­
raz wnikliwiej przeciwstawiała się automa­
tyzmowi praw gospodarczych, coraz czę­
ściej się słyszało o interwencj oniźmie, go­
spodarce kierowanej, planowaniu gospodar­
czym. • W szczególności zaś w stosunkach
zagranicznych rozbudowano niezmiernie
skomplikowany i wielce skuteczny system
zarządzeń administracyjnych, dający rzą­
dom możność kierowania międzynarodo­
wym ruchem wartości, wbrew dominują­
cym niegdyś siłom gospodarczym.
Łączyło się to już z bardzo głębokim bez­
władem kapitału międzynarodowego. Szu­
kając przede wszystkim bezpieczeństwa
i ustabilizowania zysków rentierskich,
w skromnym już tylko stopniu odgrywał
on 'tolę czynnika kształtującego strukturę
gospodarczą poszczególnych krajów, niwe­
lującego w skali światowej wydajność
i konsumcję człowieka, oraz stan zagospo­
darowania poszczególnych krajów. Co wię­
cej, rentierskie usposobienie postarzałego
kapitału czyniło go nad wyraz płochliwym.
Uciekał on od ryzyk, nie kusząc się o ich
opanowywanie, w poszukiwaniu bezpieczeń­
stwa gorączkowo wędrował z kraju do kra­
ju, z kontynentu na kontynent, aż do sa-
mozatraty w kosztach przekazu. Płochli-
wość ta zaś spotkać się musiała z reakcją
ze strony państw dłużniczych, które też
pod koniec Okresu Między Wojnami po­
wszechnie stosować zaczęły reglamentację
dewizową, środek drakoński, zupełnie już
paraliżujący międzynarodowy ruch kapi­
tałów prywatnych. Z tą chwilą siły poli­
tyczne, o charakterze izolac j onistycznym,
bezwzględnie wzięły górę w gospodarstwie
światowym nad siłami ekonomicznymi,
o charakterze uniwersalistycznym.
Nie znaczy to bynajmniej, aby gospodar­
stwo światowe w Okresie Między Wojnami
przestało być organizmem. Wręcz przeciw­
nie, ciekawym np. jest, że procent produk­
cji światowej, będący przedmiotem handlu
międzynarodowego, wzrastał. Można nato­
miast powiedzieć, że światowy organizm
gospodarczy był chory. Również w zmienio­
nych warunkach funkcjonował on i nawet
się rozwijał, ale brak mu było harmonij­
nych cech zdrowia i równowagi, utrzymy­
wanych niegdyś przez automatyzm praw
gospodarczych. Na miejsce egoizmu wiel­
18
kiej liczby przedsiębiorców — pojawił
się egoizm nieznacznej liczby państw,
państw suwerennych, podporządkowują­
cych wszystko swym celom o ileż bardziej
różnorodnym i skomplikowanym od jedy­
nego celu „człowieka gospodarującego“ —
zysku. Ścieranie się tych suwerennych ego-
izmów stworzyło stan rzeczy, przesadnie,
ale obrazowo nazwany przez kogoś maso­
wą bójką, toczącą się w ciemności, bójką,
w której nie widzi się przeciwnika, macha
się pięściami mniej więcej na ślepo.
4. Tego rodzaju stan rzeczy nie może
trwać długo. Raz uformowane gospodar­
stwo światowe zbyt wielkie daje ludzkości
korzyści rozwojowe, aby mogło się pozwo­
lić rozbić na izolowane organizmy poli­
tyczno-gospodarcze. W stanie izolacji nara­
stać by musiały dysproporcje między kra­
jami, przerosty i niedorosty tak wielkie,
że prędzej, czy później musiałyby one prze­
łamać granice, jeżeli nie w drodze pokojo­
wego procesu gospodarczego, to w drodze
wojny. Przeto cały ów Okres Między Woj­
nami miał wyraźne cechy przejściowe.
Jednocześnie mnożono ^rządzenia izolacjo-
nistyczne i szukano środków, aby można
z tych urządzeń zrezygnować. Jedna za
drugą odbywały się różne konferencje mię­
dzynarodowe, trudząc się nad uzdrowie­
niem gospodarstwa światowego, wyprowa­
dzeniem go ze stanu bójki w ciemnościach
w stan, jeżeli już nie kooperacji, to przy­
najmniej gry sportowej, odbywającej się
wedle ustalonych reguł. Nutą przewodnią
tych wysiłków było złudzenie, iż możliwym
jest przywrócenie siłom gospodarczym ich
niezależności, a nawet przewagi nad siłami
politycznymi, w ślad za czym uruchomiony
zostanie znowu automatyzm praw ekono­
micznych, uważany za najbardziej korzyst­
ny, również z punktu widzenia politycznych
celów państw.
Po trosze jednak okazywało się, że jest
to tylko złudzenie. Okres liberalnego indy­
widualizmu skończył się bynajmniej nie
wskutek jakiegoś przykrego nieporozu­
mienia, które można usunąć przez proste
wyjaśnienie. Zazębienie się spraw gospo­
darczych ze społecznymi i politycznymi,
przewaga tych ostatnich, bynajmniej nie
ograniczała się do międzynarodowych sto­
sunków gospodarczych. Przeciwnie, trud­
ności gospodarstwa światowego były jedy­
nie skutkiem i przejawem procesu obejmu­
jącego całość rozwoju społecznego, procesu,
polegającego na tym, że świadoma wola
zbiorowości, wyrażana przez politykę
państw, bierze górę nad autornatyzmami,
uruchamianymi przez wolę wielkiej liczby
antagonistycznych jednostek.
 Rzecz w tym, że świat nie był zbiorowo­
ścią wyposażoną w formy,- organizacyjne,
zdolne formułować i realizować jej wolę;
jego więź gospodarcza nie miała odpowied­
niej podbudowy — czy raczej nadbudo­
wy — politycznej. Gospodarstwo światowe
zawdzięczało swe cechy organiczne automa­
tyzmem, które zostały sparaliżowane, a nie
było formy organizacyjnej, któraby mogła
wejść na ich miejsce, jak to się stało w we­
wnętrznych stosunkach poszczególnych
państw. Remedium na trudności gospodar­
stwa światowego szukać należało nie
w zawodnym odtwarzaniu w stosunkach
międzynarodowych liberalizmu, słabnącego
w gospodarkach krajowych, a w organizo­
waniu światowego ośrodka dyspozycji go­
spodarczej. To zaś trudne było do pomyśle­
nia bez uzyskania jakiejś politycznej orga­
nizacji świata.
Próbą — lecz jakże nieskuteczną — zor­
ganizowania światowego ośrodka dyspozy­
cji politycznej i gospodarczej była Liga Na­
rodów. „Bójkę w ciemnościach“ starano się
też zlikwidować przynajmniej odcinkowo,
na terenie tak modnych w Okresie Między
Wojnami bloków gospodarczych, obejmują­
cych grupy państw — i jest rzeczą charak­
terystyczną wielce, że udawało Się to o ty­
le, o ile państwa owe pozostawały w odpo­
wiednio silnym związku politycznym,
a w pełni udało się właściwie tylko w wy­
padku Brytyjskiej Wspólnoty Narodów,
która w układach ottawskich otrzymała
swój statut gospodarczy. Najbardziej zaś
źródłową przyczyną choroby, w jaką po­
padlo gospodarstwo światowew Okresie
Między Wojnami, był — moim zdaniem —
brak podbudowy ideologicznej, zdolnej za­
stąpić doktrynę liberalną, podobnie jak ona
obejmującej nie tylko dziedzinę gospodar­
czą, lecz również społeczną i polityczną,
i podobnie jak ona zdolnej nadać rozwojo­
wi ludzkości cechy systematyczne i zorga­
nizowane.
Pojawiały się wprawdzie niejakie, dosyć
mgliste koncepcje Współpracy międzyna­
rodowej, powstającej przez koordynowanie
w skali światowej krajowych polityk go­
spodarczych, zachowujących tym niemniej
swą odrębność. Koncepcje te wyrażały się
w formach upodobnionych raczej do stanu
emocjonalnego, aniżeli do doktryny, dają­
cej się już przetłumaczyć na plany organi­
zacyjne. Poza tym, jak już wspomniałem,
brakło temu podbudowy politycznej, brakło
też zdecydowanej woli realizowania takiej
koncepcji, wreszcie bynajmniej nie była
ona powszechna. Wręcz przeciwnie, napo­
tykała na bardzo poważną konkurencję
ideologiczną w doktrynach nazywanych
19
dziś faszystowskimi, mających własną swo­
ją receptę również na organizację gospo­
darstwa światowego. f
5. W takim właśnie chorobliwym, przej­
ściowym stanie międzynarodowych stosun­
ków gospodarczych Niemcy podjęły swą
wielką próbę podboju świata i zorganizo­
wania go na zupełnie nowych podstawach,
wynikających z doktryny narodowo-socjali-
stycznej, wedle planów opracowanych ze
znaczną precyzją, logicznie wiążących mo­
menty polityczne, uznane za nadrzędne,
z momentami gospodarczymi i społecznymi,
uznanymi za podrzędne.
Gospodarstwo światowe miało przestać
być jednym organizmem. Podzielić się mia­
ło na trzy wielkie organizmy odrębne. By­
łyby to: Wielka Europa, Azja Wschodnia
wraz z Australią, nazywana niekiedy Dale­
kowschodnią Strefą Dobrobytu, oraz Ame­
ryka Północna wraz z Południową. Podział
ten przypomina nieco stan rzeczy istnieją­
cy w świecie antycznym, gdy istniały trzy,
względnie cztery „kręgi kulturowe“, mało
nawzajem o sobie wiedzące, a mianowicie
śródziemnomorski, indyjski i chiński, wre­
szcie amerykański. Niemcy chętnie się na
to podobieństwo z antykiem powoływali,
dopatrując się go również w charakterze
stosunków między projektowanymi trzema
organizmami. Miały one współżyć ze sobą
dosyć luźno, osiągnąć każdy w swoich gra­
nicach maksymalną samowystarczalność,
wymieniać między sobą tylko towary, a i to
nieliczne, głównie konsumcyjne, wskutek
różnicy warunków naturalnych nie dające
się zastąpić własnymi. W każdym zaś razie
nie powinno być między nimi związków
organicznych, t. j. miały one być zupełnie
niezależne od siebie w kształtowaniu swych
struktur gospodarczych i ludnościowych,
miały mieć własne, zupełnie samodzielne
linie rozwojowe.
Natomiast każdy z owych trzech wielkich
obszarów miał być organizmem gospodar­
czym w pełnym tego pojęcia rozumieniu,
o bardzo silnej i wszechstronnej więzi we­
wnętrznej, opartej o zwartą konstrukcję po­
lityczną. Każdy z nich miał mieć ośrodek
dyspozycji w postaci państwa-przywód-
cy, a mianowicie w Wielkiej Europie rola
ta przypadłaby Rzeszy Wielkoniemieckiej,
w Dalekowschodniej Strefie Dobrobytu —
Japonii, zaś w Ameryce — Stanom Zjedno­
czonym. Stany miały jednak ulec głębo­
kim przemianom wewnętrznym, narodem
dominującym stać się tam mieli Niemcy;
m. in. publicyści niemieccy skwapliwie cy­
towali historyczny „argument“, że podob­
no Kongres usamodzielniających się Stanów
rozważał, czy językiem urzędowym ma być
 angielski, czy niemiecki, a angielszczyzna
zwyciężyć miała jednym tylko głosem
większości. Ustrój Stanów miał być upo­
dobniony do narodowo-socj alistycznego, po­
za tym niektóre kraje południowo-amery­
kańskie (m. in. bogata w kopaliny Wene­
zuela) pozostawałyby w ściślejszym powią­
zaniu z Wielką Europą, czyli Niemcami.
Granice Wielkiej Europy i jej wewnętrz­
ny statut graniczny uwidocznione są na
mapce. Sytuację poszczególnych teryto­
riów najtrafniej da się ocenić wedle stop­
nia i formy ich zależności od Niemiec. Po
pierwsze więc, terytoria wyodrębnione ad­
ministracyjnie, jednak wchodzące w skład
Rzeszy Wielkoniemieckiej, nie prowadzące
żadnej samodzielnej polityki gospodarczej,
czy innej — i przeznaczone na zaludnienie
przez Niemców już w niedalekiej przyszło­
ści, są to: Generalna Gubernia, Protektorat
Czech i Moraw, zapewne flandryjskie czę­
ści Belgii i Francji. Po wtóre terytoria
również pozbawione samodzielności poli­
tycznej, rządzone bezpośrednio przez Niem­
ców, częściowo przewidziane, jako przyszły
ich teren osiedleńczy, ale nie włączone do
Rzeszy Wielkoniemieckiej, narazie pozo­
stawione innym' narodowościom, zwłasz­
cza, jeżeli uznano je za nadające się do
zgermanizowania, są to: dwa Komisariaty
Rzeszy na wschodzie („Ostland“ i Ukrai­
na), kraje kaukaskie, Słowacja i ewentu­
alnie flandryjskie prowincje Belgii i Fran­
cji; do tej samej grupy zaliczyć trzeba pas
obronny Europy, ciągnący się od kraju
Basków przez Bretanię i związane z nią
walijskie prowincje Anglii, północną Szko­
cję, Hebrydy, Shetlandy i Orkneje, wybrze­
ża Norwegii, do morza Białego, poddany
bezpośredniemu niemieckiemu zarządowi
militarnemu; również Włochy miały bez­
pośrednio zarządzać pewnymi krajami, a
mianowicie: Czarnogórzem, Albanią, oraz
wielkim obszarem kolonialnym, składają­
cym się z Etiopii, Sudanu, Libii, Tunisu
i ewentualnie Algeru. Po trzecie, państwa
wasalne o różnym stopniu zależności, po­
czynając od najbardziej uprzywilejowanych
Włoch, sprawujących zwierzchność nad
niektórymi krajami Europy południowej
i wielką częścią Afryki; tendencją ogólną
było, oparte na odpowiednio interpretowa­
nych przesłankach narodowościowych, moż­
liwie znaczne rozdrobnienie państw (co nie
przeszkadza, że zależnie od bieżących po­
trzeb propagandowych wysuwano twier­
dzenie o dokonywanym przez Niemcy zcał-
kowaniu nazbyt rozdrobnionej Europy),
zatrzymujących swą odrębność polityczną
i gospodarczą, oraz pewien zakres samo­
dzielności, przypominający raczej samo­
20
rząd. Na peryferiach systemu istnieć mia­
ły dwa wielkie kompleksy kolonialne, bę­
dące niejako współwłasnością państw Eu­
ropy, jeden w Afnyce z przewagą elemen­
tu romańskiego nad germańskim (teryto­
ria afrykańskie na południu od równika
miały być ogarnięte w „drugim etapie“
akcji), drugi z przewagą Germanów nad
Romanami na terenach rosyjskich; ten
ostatni miał być zarządzany przez ludy
„europejskie“, z zastrzeżeniem jednak, że
władcy nie mieli tu osiedlać się na stałe,
jedynie przybywać na parę lat życia, aby
nie ulec rusyfikacji. Wreszcie na wscho­
dzie dwa „bastiony“ Wielkiej Europy, gra­
niczące z Dalekowschodnią Strefą Dobro­
bytu, Syberia i Turkiestan, gdzie też projek­
towano wyeksmitować narody „aspołecz,
ne“, przede wszystkim Polaków i Czechów,
oraz Żydów, zanim zdecydowano się ich
wymordować.
Wielka Europa miała być organizmem
jednocześnie politycznym i gospodarczym,
o więzi wewnętrznej bardzo silnej. Więź
ta nie miała wynikać z wolnej gry sił go­
spodarczych, jak to miało miejsce w okre­
sie liberalizmu, ani też z zorganizowanej
współpracy państw samodzielnych i rów­
norzędnych. Oparta być miała na przy­
wództwie narodu niemieckiego, sprawowa­
nym we wszystkich dziedzinach życia zbio­
rowego, z polityką i gospodarką na czele.
Wykluczonym byłoby ścieranie się państw,
używających środków gospodarczych dla
swych politycznych celów, albowiem pań­
stwa nie byłyby suwerenne, musiałyby pod­
porządkowywać swe indywidualne intere­
sy dobru całej Europy, oczywiście określa­
nemu arbitralnie przez Niemcy. Wykluczo­
ne też byłoby ścieranie się celów gospodar­
czych z politycznymi. Powszechnie bowiem
stosowaną byłaby gospodarka planowa,
podporządkowująca racje ekonomiczne po­
litycznym, przy czym znowu Niemcy miały
być ośrodkiem planowania, wyznaczają­
cym poszczególnym wasalom zadania do
wypełnienia w ramach Wielkiej Europy i
czuwającym nad wykony dem tych za­
dań.
W ten sposób dla całego tego zespołu
istniałby tylko jeden ośrodek dyspozycji,
zarówno politycznej, jak gospodarczej.
Ośrodkiem tym byłby rząd Rzeszy Wielko­
niemieckiej, a ściślej mówiąc jej „Führer“,
jego wola kierowałaby życiem Wielkiej
Europy, układem stosunków między po­
szczególnymi krajami w jej skład wcho­
dzącymi, jak również stosunkami z innymi
kontynentami. Uczestnicy „bójki w ciem­
nościach“ z-ostaliby zamienieni na karny
i dobrze wymusztrowany oddział, posłusz­
nie wykonujący rozkazy swego dowódcy.
Tak zorganizowana ludzkość nie marno­
wałaby sił i czasu na spory i walki, miała­
by ściśle wytknięte cele, dążyłaby do nich
w zupełnym zespoleniu wysiłków, a zatem
otwierałyby się przed nią najwspanialsze
perspektywy rozwoju i szczęśliwości do-
czesnej. W koszarowej tej sielance co ude­
rza najbardziej: chorobowe objawy roz­
prężenia, w jakie popadł światowy orga­
nizm gospodarczy W Okresie Między Woj­
nami, zostają usunięte jak najbardziej rady­
kalnie, wraz z ich przyczynami. Radyka­
lizm tej kuracji jest tak zupełny, iż od razu

Mapa opracowana na podatawie źródeł niemieckich, głównie — prof. Gadolin »Nordosten Europas«,

21
wzbudzać musi obawę, czy kuracja nie
okaże się szkodliwszą, bardziej dotkliwą od
samej choroby, czy stosunek Hitlera wobec
gospodarującej ludzkości nie przypomina
owego dobrotliwego niedźwiedzia, który,
opędzając swego przyjaciela pielgrzyma od
much, zmiażdżył mu głowę ogromnym ka­
mieniem.
6. Ponieważ projektowany przez Niem­
ców ustrój gospodarstwa światowego —
względnie gospodarstwa Wielkiej Europy—
opierał się, jak na kamieniu węgielnym,
na przywództwie Rzeszy Wielkoniemieckiej,
przeto celem naczelnym wszystkich we­
wnętrznych form organizacyjnych być mu­
síalo zapewnienie, że owo przywództwo
będzie mogło być wykonywane trwale i bez
żadnych zakłóceń. Służyć temu miała prze­
de wszystkim hegemonia polityczna Nie­
miec, oparta o ich bezwzględną przewagę
militarną, umocnioną przez rozdrobnienie
państw wasalnych. Służyć tętnu miały rów­
nież wpływy kulturalne Niemiec, utrwalo­
ne i pogłębiane takimi środkami, jak roz­
powszechnienie ich języka, mającego się
stać mową międzynarodową ludów Euro­
py, otworzenie ich uczelni i instytucji nau­
kowych dla przybyszów z państw wasal­
nych, funkcjonowanie pod niemiecką ba­
tutą różnorodnych europejskich organiza­
cji zawodowych i innych instytucji tego
rodzaju, praca niemieckich przodowników
kulturalnych zagranicą i t. p.
Wszystkie te metody postępowania, zresz­
tą znane i stosowane oddawna, doprowa­
dzić miały do stworzenia w ludach Euro­
py poczucia przynależności do ponadnaro­
dowego zespołu europejskiego, nadania im
wspólnego, europejskiego stylu życia, wzbu­
dzenia patriotyzmu europejskiego, przy
czym oczywiście punctum saliens całego
zabiegu leży w tym, że owa europejskość
byłaby, zdecydowanie niemiecką europej­
skością.
Temu wreszcie celowi utrwalenia przy­
wództwa niemieckiego służyć miały liczne
urządzenia .gospodarcze, zwłaszcza zaś or­
ganizacja ośrodków dyspozycyjnych. Tak
więc np. handel zagraniczny wewnątrz
Europy odbywać się miał na zasadach
clearingu i to nie dwustronnego, a ogól­
nego, mającego swą centralę w Niem­
czech. W związku z tym waluty europej­
skie weszłyby w stosunek służebny wobec
marki. Również wielkie centrale finanso­
we byłyby niemieckie. Niemcy objęłyby
handel z innymi kontynentami i żeglugę
oceaniczną. Europejskie porozumienia pro­
ducentów miałyby w Niemczech swe cen­
trale.
22
Przy pomocy takich politycznych, kultu­
ralnych i ekonomicznych środków miała
być nadana Europie struktura gospodarcza,
cechująca się daleko posuniętą specjaliza­
cją krajów, stosownie do ich warunków
naturalnych. I ten jednak międzynarodowy
podział pracy podporządkowany miał być
w większej mierze racjom politycznym,
aniżeli ekonomicznym. Nie powinny istnieć
poza Rzeszą Wielkoniemiecką szczytowe
formy gospodarowania, a więc oprócz dzie­
dzin wymienionych poprzednio jej wyłącz­
ną domeną miały być niektóre działy pro­
dukcji z przemysłem instalacyjnym na cze­
le. Pozostałe kraje specjalizować się win­
ny głównie w produkcji surowcowej, z rol­
niczą i górniczą na czele, poza tym posia­
dać mogłyby proste formy przetwórstwa,
oraz przemysły konsumcyjne, pracujące na
potrzeby lokalne. W wyniku specjalizacji,
poszczególne kraje europejskie byłyby w
swym bycie i rozwoju uzależnione od in­
nych, stanowiłyby wszystkie razem jeden
organizm gospodarczy, o konstrukcji podob­
nej, jak ta, do której dążył rozwój gospo­
darstwa światowego w okresie liberalizmu.
Wszelako plan, mający za cel główny
utrwalenie przywództwa niemieckiego, nie
mógł dopuścić do tego, aby również Rzesza
Wielkoniemiecką popadła w stan zależno­
ści gospodarczej od podwładnych jej kra­
jów. Wzajemna zależność od siebie krajów
podwładnych jest w tej konstrukcji dobrą
i pożądana, ich zależność od Rzeszy jest
jeszcze lepsza, gdyż w ten sposób wszelkie
tendencje do usamodzielnienia się, do wy­
łamania się ze wspólnoty europejskiej i
spod niemieckiego kierownictwa byłyby
stłumione już w zarodku, wiązałyby się
bowiem ze sparaliżowaniem ich jednostron­
nie rozwiniętej aparatury gospodarczej. Aby
' jednak przewagę Rzeszy Wielkoniemiec-
kiej utrwalić również w płaszczyźnie go­
spodarczej trzeba ją uczynić niezależną od
jej wasali, co najmniej w tym sensie, aby
ewentualny bunt wasali nie pozbawił Rze­
szy środków gospodarczych niezbędnych
dla prowadzenia wojny. Aby być panem
Europy naród niemiecki winien etnicznie
opanować terytorium zapewniające mu
maksymalny zakres samowystarczalności,
niezależności gospodarczej już nie tylko od
innych kontynentów, ale od narodów pod­
władnych. Konkretnie mówiąc, Rzesza nie
może być państwem o znacznej przewadze
przemysłu, handlu i innych zawodów miej­
skich, musi posiadać mocne rolnictwo. Po­
trzebne to jest ze względu na środki wy­
żywienia, również jednak dlatego, że „ko­
lebki narodu stoją na wsi", nadmierna ur­
banizacja grozi spadkiem stopy urodzin,
a dalej i liczebności narodu do poziomu
niewystarczającego na sprawowanie wła­
dzy nad kontynentem. Poza . tym miasto
wychowuje typ człowieka miękkiego, a ty­
pem niezbędnym dla narodu panów jest
twardy, posłuszny, płodny, w miarę tępy
„Wehrbauer", wieśniak - żołnierz. Publi­
cyści niemieccy bardzo chętnie przypomi­
nali, iż upadek Rzymu zaczął się od urba­
nizacji Italii i uzależnienia jej od dostaw
zboża z Egiptu, Sycylii i Hiszpanii, podob­
ny los prorokując Anglii, „krajowi ogrodów
i boisk sportowych“. Niemcy tego błędu nie
popełnią.
Okazuje się zatem, iż w niemieckiej
koncepcji gospodarstwa światowego, a w
szczególności Wielkiej Europy, elementem
niezbędnym jest włączenie w ich teryto­
rium etniczne, w granice samej Rzeszy
Wielkoniemieckiej, wielkich terenów rolni­
czych. Znaleziono je w Polsce t. j. na zie­
miach przyłączonych do Rzeszy i w Gene­
ralnej Guibernii, mającej iść na drugie da­
nie. Możemy z tego czerpać wątpliwą przy­
jemność, że wysiedlenie nas do turkiestań-
skiego „bastionu“, względnie na łono Abra­
hama, konieczne było dla zrealizowania
władztwa niemieckiego nad światem. Waż­
niejszym jest, że w tym świetle pozbawie­
nie Niemiec ich bazy rolniczej i ludnościo­
wej w t. zw. „Osteibien“, t. j. w prowin­
cjach na wschód od Łaby i zwłaszcza od
Odry — redukuje przyszłe niemieckie
szanse zaborcze w silniejszym stopniu, ani­
żeli pozbawienie ich przemysłu z prowin­
cji zachodnich.
7. W planach swych musieli Niemcy
znaleźć rozwiązanie dla problemu wielkie­
go przyrostu naturalnego w krajach Euro­
py południowej i wschodniej. Ogranicze­
nie tych krajów do produkcji rolniczej
i górniczej powoduje, że na własnym swypi
terytorium nie mogłyby one znaleźć miej­
sca dla swych obywateli. Przewidziano
wprawdzie przesiedlanie ich na wschód,
jednak nie może to wystarczyć. W zamie­
nionej na kolonię Rosji i w obu azjatyc­
kich „bastionach“ również żyją narody o
dużym przyroście naturalnym, poza tym
zagęszczanie ludnością tych terenów iść
by musiało w parze z ich zagospodarowa­
niem, byłoby zatem procesem raczej po­
wolnym.
Remedium znaleziono po pierwsze w ob­
niżeniu przyrostu naturalnego wchodzą­
cych tu w grę narodów, a nawet w czę­
ściowym zlikwidowaniu ich obecnej ludno­
ści, po wtóre w pociągnięciu ich do pracy
niewolniczej w Niemczech.
Co do pierwszej z tych metod, mnożą się
obecnie wiadomości o funkcjonowaniu obo­
23
zów wyniszczania, z ich piecami kremato-
ryjnymi i nader urozmaiconymi metodami
uśmiercania masowego. W nader interesu­
jącej pracy Hermana Rauschninga wyda­
nej we Francji na początku wojny p. t.
„Hitler m’a dit“ zawarty jest cały roz­
dział p. t. „La politique de la depopula­
tion“, w którym wspomniano o ewentual­
ności masowego mordowania ludzi, ponadto
jednak wskazano inne, bardziej humani­
tarne metody depopulacyjne. Wszystkie
były w toku wojny stosowane. Należy tu
m. in. zakaz małżeństw poniżej wysoko
określonej granicy wieku, koszarowanie
pracowników połączone z oddzielaniem od
siebie obu płci, propagowanie zabiegów
antikreacyjnych, alkoholizmu, prostytucji,
pornografii i t. p. Przewidywano też, że
społeczeństwo, w którym utrwalone bę­
dzie poczucie niższości i niepewności bytu,
wykaże swoisty marazm biologiczny, po­
dobny do tego, jaki powodował spadek uro­
dzin w plemionach prymitywnych, styka­
jących się z cywilizacją. Duże też znacze­
nie mieć by musiały zabiegi germaniza-
cyjne.
Druga metoda, polegająca na importo­
waniu do Niemiec cudzoziemskiej młodzie­
ży, celem zatrudniania jej podrzędnymi
czynnościami w rolnictwie i przemyśle nie­
mieckim, również znalazła szerokie zasto­
sowanie już w czasie wojny. Zauważyć na­
leży, że wiąże się ona z jednej strony z
rozpowszechnianiem kultury niemieckiej,
z drugiej zaś z redukowaniem stopy uro­
dzin przez rozdział płci i opóźnianie mał­
żeństw. Postępowanie to miało być stoso­
wane stale, również w czasach pokoju, sta­
nowiąc ważną instytucję w organizacji
Wielkiej Europy, oraz doniosły element w
gospodarce Rzeszy Wielkoniemieckiej. Roz­
ważając je dochodzimy do problemu cen­
tralnego w niemieckiej koncepcji organiza­
cji świata, wskazującego istotny cel tej spra­
wy. Mam mianowicie na myśli metodę per­
manentnego eksploatowania Wielkiej Euro-
ropy przez Wielkie Niemcy.
Przywództwo niemieckie doktryna naro­
dowo - socjalistyczna wywodziła z dogmatu
wszechstronnej wyższości „narodu panów“,
jego szczególnego, z biologicznych przyczyn
płynącego uzdolnienia do rządzenia. W kon­
sekwencji Niemcy mają nie tylko prawo,
ale i obowiązek rządzenia innymi narodami,
taką bowiem jest ich misja dziejowa, przez
Boga im dana, wyrażona w owych szcze­
gólnych uzdolnieniach, mająca na celu do­
bro całej ludzkości, skoro nikt nią tak do­
brze rządzić nie może, jak Niemcy. Pojawia
się więc jakiś wynaturzony altruizm, huma­
nitaryzm pozwalający niszczyć ludy, aby je
skierować na drogę do szczęścia — iw licz­
 nych mózgach niemieckich rozumowanie to
tkwiło tak mocno, że pewno tkwi jeszcze
i teraz. W dalszym konsekwentnym rozwi­
nięciu tego rozumowania okazuje się, że aby
ludzkość mogła się pomyślnie rozwijać, mu­
si przede wszystkim stworzyć najpomyśl­
niejsze warunki rozwojowe dla tego, co w
niej najcenniejsze, przodownicze, prowadzą­
ce ku szczęścu wszystkich innych — a więc
dla narodu niemieckiego. Istnieje więc pra­
wo i obowiązek eksploatowania innych na­
rodów na rzecz Niemców.
W płaszczyźnie gospodarczej oznacza to,
że w Niemczech miała być wydatnie wyższa
stopa życiowa, niż w reszcie Wielkiej Eu­
ropy, a zatem i wyższy poziom cen. Dałoby
się utrzymać te różnice, pomimo organicz­
nej więzi gospodarstwa Wielkoeuropejskiego,
pozwala na to bowiem nowoczesna technika
wymiany kontrolowanej, np. clearingowej.
Dzięki temu zaś Rzesza Wielkoniemiecka
korzystałaby z dopływu tanich cudzoziem­
skich surowców i równie tanich rąk robo­
czych. Technicznie wyglądałoby to mniej
więcej w ten sposób że tanio płacone obce
surowce i robociznę, przedsiębiorca niemiec­
ki otrzymywałby po cenach wysokich, dosto­
sowanych do rynku wewnętrznego, różnicę
zaś inkasowałby rząd Rzeszy, w części uży­
wając jej na premiowanie wywozu z Nie­
miec. Aby zaś móc tanio płacić obcemu ro­
botnikowi zatrudnionemu w drogich i bo­
gatych Niemczech, trzeba go tam trzymać w
warunkach izolowanych, w warunkach sto­
py życiowej zbliżonej do tej, jaką miał u
siebie w domu. Krótko mówiąc, trzeba go
trzymać w obozach pracy, tak, jak to czy­
niono w czasie wojny, a robotników posta­
rzałych, lub z innych przyczyn tracących
zdolność pracy, odsyłać z powrotem.
A zatem system pracy niewolniczej, przy
czym właścicielem cudzoziemskiego niewol­
nika jest nie pojedyńczy Niemiec, a Rzesza
Wielkoniemiecka. Zwracam uwagę, że sy­
stem ten jest niezbędnym elementem kon­
cepcji niemieckiej, niezbędnym z trojakiego
punktu widzenia: po pierwsze, aby rozwią­
zać problem ludnościowy w krajach o du­
żym przyroście naturalnym, po wtóre, aby
permanentnie eksploatować kraje podległe,
po trzecie, aby zapełnić luki ludnościowe,
powstające w Niemczech wskutek kolonizo­
wania nowych obszarów, utrzymywania du­
żej armii, wykonywania funkcji kierowni­
czych na podległych terytoriach, wreszcie
wskutek strat wojennych.
8. Przypomnij my Okres Między Wojnami,
gdy gospodarstwo światowe, poddane w sil­
niejszym niż dawniej stopniu działaniu sił
politycznych, chorzało wskutek rozdrobnie­
nia i nieskoordynowania oddziaływających
na nie politycznych ośrodków dyspozycji.
24
Koncepcja niemiecka wyciąga 2 tego stanu
rzeczy wnioski krańcowo konsekwentne,
ustanawiające jeden ośrodek dyspozycji, za­
równo politycznej, jak gospodarczej, wypo­
sażając go w skuteczne środki działania.
Projektowana przez Niemców konstruk­
cja jest w pełni logiczna, w razie ich zwy­
cięstwa dałaby się wprowadzić w życie i
mogłaby trwać długo.
Aby jednak ta krańcowo konsekwentna
koncepcja zachowała swą logiczną struktu­
rę, trzeba było wprowadzić do niej wielo­
krotnie powtarzający się element niewol­
nictwa. Pojawia się ten element w uczynie­
niu z niektórych krajów rządzonych przez
Niemców kolonii; w uczynieniu wasali poli­
tycznych i gospodarczych z państw zacho­
wujących swą odrębność; w zaborze cudzych
ziem pod osadnictwo i potraktowaniu lud­
ności w sposób znany nam z osobistych do­
świadczeń; w pracy niewolniczej cudzoziem­
ców zatrudnionych w Niemczech; jest więc
zarówno niewola ludów, jak i niewola indy­
widuów. Z niemieckiej koncepcji gospodar­
stwa światowego nie można usunąć instytu­
cji niewolnictwa, gdyż naruszy to funda­
menty tej koncepcji, przestanie ona być
konstrukcją logiczną i praktycznie stoso­
walną. Nic w tym zresztą dziwnego, skoro
jako podstawę ideologiczną przyjęto doktry­
nę narodowo - socjalistyczną, opartą na za­
sadzie nieograniczonych uprawnień przy­
wódcy, co przecież stypuluje nieograniczone
zobowiązania podwładnych; gdy tę kon­
strukcję myślową stosuje się do wypadku,
w którym nie ma wspólnych dla przywódcy
i podwładnych zobowiązań wobec narodu
niemieckiego, to oczywiście pojawić się mu­
si instytucja niewoli w czystej swej formie.
Ponieważ nieodzownym składnikiem kon­
cepcji niemieckiej była niewola, przeto nie
mogła ta koncepcja odpowiadać ludom wol­
ność miłującym i kosztem wielkich wysił­
ków została przez nie odrzucona.
Ponieważ w gospodarstwie światowym si­
ły polityczne wyrażające zbiorową wolę na­
rodów nie dadzą się już usunąć w cien przez
automatyzm praw ekonomicznych, ponieważ
odrzucamy wypróbowaną już praktycznie
myśl, aby tę wolę narodów zastąpić syste­
mem niewoli, ponieważ wreszcie siły poli­
tyczne oparte o nieograniczony egoizm na­
rodów zakłócają funkcjonowanie gospodar­
stwa światowego — przeto przewidywać
można, że nadchodzi obecnie okres poszu­
kiwania ideologii o szerokim zasięgu, na
podłożu której osiągnąć by można koordy­
nację dążeń narodów, zachowujących swą
odrębność, lecz miarkujących swe egoizmy.
Wydaje się nawet, że jesteśmy już poważnie
zaawansowani w tych poszukiwaniach.
 ENERGIA

ATOMOWA

JERZY PNIE WSKI DEMATERIALIZACYJNA

Dynamika XX wieku.

Bomba atomowa. Materia

I
nowym źródłem energii.

NIEGDYŚ A DZISIAJ Nikt dziś nie wątpi, że ciepło jest jedną

z postaci energii, a jednak jeszcze przed stu
laty nawet fizycy nie bardzo, byli tego pewni. Tysiące maszyn parowych, rozrzuconych po ca­
łym świecie, zamieniało energię cieplną w dynamiczną, a nikt nie mógł pojąć, że istotnie praca
tych maszyn z ciepła powstaje. Lecz historia często się powtarza. Dziś fizycy głoszą, że wszel­
ka materia jest osobliwą postacią energii, że materia to już nie siedlisko a
wprost dobrze utajona energia i znów nie jesteśmy skłonni zgodzić się z tym
faktem. Być może, że za nowe sto lat i w to nikt już wątpić nie będzie, — na razie zapewne dla
wielu jest to tak rewelacyjną i nieprawdopodobną wiadomością, że będę zmuszony wyczerpać
wszystkie znane mi, a elementarnie dające przedstawić się argumenty, by ich sceptycyzm poko­
nać.
Od pewnego czasu w laboratoriach fizycznych obserwowano przemiany materii w energię
i energii-w materię, lecz dopóki nie wykraczało to poza skalę zjawisk laboratoryjnych, rzadko
kto o tym wiedział. Tak modna dziś bomba atomowa dowiodła, że teren i skala doświadczeń
może łatwo ulec radykalnej zmianie i to w sposób nieoczekiwany.
Paradoksalność, jaką wyczuwamy na pierwszy rzut oka w równoważności materii i energii,
ma swe źródło w przekonaniu, że cechy ich są zgoła odmienne. Tymczasem tak nie jest, ener­
gia ma właśnie najistotniejsze cechy materii: bezwładność i waż­
kość. Energia waży! Energia posiada masę! — Ciało obdarzone energią, np. ogrzewane, waży
więcej, a po drugie bardziej opiera się wszelkim zmianom ruchu. Jeśli powszech-

25
 nie nic się o tym nie wie, to jedynie dla­
tego, że masa nawet stosunkowo wielkich
energii, jest znikomo mała. Najsilniej ogrza­
ne ciało tak nieznacznie zwiększa swą
masę, że nie znamy sposobu na wykrycie
tego przyrostu. Cała konstrukcja jednego
z mostów warszawskich ogrzana o tysiąc
stopni miałaby masę zaledwie <5 20 mg więk­
szą. (Jeśli tak, to skąd fizycy to wiedzą? —
Oczywiście nie bezpośrednio, to już jest
wniosek z ogólnej zasady. O ciężarze i bez­
władności energii dowiedziano się z innych
doświadczeń).
Na razie podążymy za pierwotnym to­
kiem myśli. Ogromne zatem ilości energii
stają się równoważne odrobinie materii i
przeciwnie maleńka okruszyna materii jest
potężnym Zbiornikiem energii. Gdyby
można materię zawartą
w łebku od szpilki prze­
\ galne dla ciał, z którymi stale mamy do
mienić całkowicie w ener­
gię, n p. cieplną, to uzyska­
libyśmy jej mniej więcej
tyle co ze spalenia 30 ton
węgla. Najwidoczniej energetyczny rów­
noważnik materii jest dla materii niesły­
chanie korzystny i musi wyrażać się jakąś
zawrotną liczbą. 1 gram masy równoważny
jest 25 milionom kilowatgodzin. Gdy ener­
gię i masę mierzymy w podstawowych
jednostkach, ergach i gramach, wtedy ów
równoważnik wyraża się liczbą, która jest
właśnie równa drugiej potędze prędkości
światła.
Energia = masa X (prędkość światła)2
E = mc2 (c = 30.000.000.000 cm/ sek. -
— prędkość światła, ściślej 299.776 km/ sek)
Niewątpliwie dziwi nas tu osobliwa rola
prędkości światła, którą może wyjaśnić je­
dynie teoria względności Einsteina. Równa­
nie E = mc2 jest jednym z najważniej­
szych wniosków tej teorii, zaś prędkość c
odgrywa w niej podstawową rolę.
Mimo woli nasuwa się zestawienie:
Energia — ciepło X równoważnik Joule'a
Energia = masa X równoważnik Einsteina.
Jeśli to przyjemne prawo Joule'a uzyska­
ło straszącą młodzież nazwę I-ej zasady
termodynamiki, to obawiam się, że ci nie­
godziwi fizycy i prawo Einsteina nazwą
kiedyś podobnie I-szą zasadą materiodyna-
miki.
Najwcześniej stwierdzono materialne ce­
chy energii kinetycznej.
Na początku tego wieku zauważono, że
elektrony, te najdrobniejsze cegiełki mate­
rii i nośniki ujemnych nabojów elektrycz­
2Ó
nych, pędząc z zawrotną szybkością zacho­
wują się tak jakby miały zwiększoną ma­
sę. To dziwne odkrycie po licznych, mniej
lub więcej udanych próbach wyjaśnił wre­
szcie Einstein głosząc, że energia posiada
bezwładność, że jej, tak jpk materii, należy
przypisać masę M = Ą Jest to jedyny wy­
padek kiedy energia ruchu staje się tak
wielką, że nawet ogromna wartość c2 nie
czyni jej masy znikomą. Te szybko pędzą­
ce elektrony to strumienie promieni ka­
todowych, które już w drugiej połowie
zeszłego stulecia obserwowali Hittorf i
Crookes w zamkniętych rurkach z silnie
rozrzedzonym gazem. Znamy obecnie przy­
padki kiedy z tych samych przyczyn elek­
trony wielokrotnie zwiększają swą masę
*).
Gdyby prędkości bardzo szybkich elektro­
nów, tj. bliskie owej wartości c były osią-
czynienia, wtedy nikt nie wątpiłby o bez­
władności energii.
ZACHWIANIE PRAW ZACHOWANIA
MATERII i ENERGII
Chemiczne związania się ciał, czy też ich
rozdzielanie, tzw. reakcje chemiczne, pod­
legają dwu dobrze znanym zasadom, za­
chowania energii i zachowania materii. Od­
krycie tych zasad było wielką zdobyczą
wieków ubiegłych, a ich niewzruszalność
wydawała się być najzupełniej pewną. Je­
śli jednak energia posiada masę, to ucho­
dząc w czasie reakcji chemicznej, najczę­
ściej w postaci ciepła, zabiera tę masę ze
sobą. Bilans masy przed i po reakcji powi­
nien wykazać deficyt. Wydzielenie energii
to nie jak dotąd uwolnienie czegoś znajdu­
jącego się obok materii, to naruszenie sa­
mej materii. Nie ma zatem oddzielnych
praw zachowania materii i energii, należy
je zastąpić jedną wspólną zasadą. Jak kie­
dyś nader lekkie produkty gazowe, unosząc
ze sobą trudną do pomiaru masę, opóźnia­
ły sprawdzenie zasady niezniszczalności
materii, tak obecnie znikomość masy ucho­
dzącej energii utrudnia jej obalenie. Na
szczęście istnieją przypadki kiedy deficyt
masy jest dość wyraźny. Mając to na uwa­
dze warto by wszystkie procesy podzielić
na trzy grupy:
1) procesy, którym towarzyszy wydziela­
nie się energii bez dostrzegalnej- zmiany
masy,
2) z wyraźną zmianą — częściowa dema­
terializacja,
3) całkowita dematerializacja.
*) Gdy prędkość elektronu = 297.000 km/sek.
stwierdzamy 7-krotny wzrost masy.
 Procesy z pierwszej grupy, to dziedzina
badań wieków ubiegłych, należą do nich
wszystkie reakcje chemiczne. — Wybuchy
największych dotychczasowych bomb, re­
akcje, którym towarzyszy wydzielanie og­
romnych ilości ciepła, spalanie węgla, czy
wodoru — nie dają mierzalnej zmiany ma­
sy. A jednak, gdyby przypuścić, że wszy­
stka woda znajdująca się na Ziemi powsta­
ła z połączenia tlenu z wodorem i wywią­
zująca się energia została wypromieniowa-
na, to nasz glob musiałby wskutek tego
utracić około 20 milionów ton masy. To po­
ważne uszczuplenie masy Ziemi jest jed­
nak drobnym ułamkiem jej masy całko­
witej.
Wszelkie promieniowanie atomu to znów
niedostrzegalne uszczuplenie jego masy. W
świecie atomów panuje zwyczaj pobierania
i wydzielania tylko wybranych porcji ener­
gii, tzw. kwantów. Wielkość kwantu decy­
duje o rodzaju i własnościach promienio­
wania. Gdy jest to porcja energii wystar­
czająca do rozerwania dość trwałego związ­
ku chemicznego, wtedy mamy do czynienia
ze zwykłym światłem widzialnym, przy nie­
co większych — z nadfiołkowym, wreszcie
przy znacznie większych (10 — 10.000 ra­
zy) — z promieniowaniem rentgenowskim.
'Naruszenie atomu staje się coraz głębsze,
jednak nie dosięga jego jądra, wszystko sta­
le obraca się w tzw. sferze elektronowej.
Niektóre kwanty rentgenowskie bywają na
tyle duże, że masa ich może stanowić nie­
mały ułamek masy elektronu. Możliwe są
wtedy jak gdyby „mechaniczne" oddziały­
wania energii na materię. Dziwne zjawi­
sko „zderzenia energii z materią“, odkryte
przez Comptona w 1922 r. posłużyło do
zmierzenia masy kwantu i jeszcze raz do­
wiodło słuszności wzoru Einsteina m = Ą
Rys. 1.
Spektrograf masowy Astona, służący do rozdzielania izopotów. Rys ¡lustr, skupianie jonów o różnych prędkościach
WNĘTRZE ATOMU
Jakże dziwnie puste jest to wnętrze ato­
mu. Sam środek zajmuje maleńka wysep­
ka materii nazywana jądrem. Wokół niej
krąży, zależnie od rodzaju atomu, mniej
lub więcej jeszcze drobniejszych okruszyn
materii, zwanych elektronami. Masa każdej
z nich jest prawie 2.000 razy mniejsza od
masy najlżejszego z jąder, należącego do
atomu wodoru. Gdyby nie ta pustka we
wnętrzu atomu, ciężary właściwe wszy­
stkich ciał wyrażałyby się nie w gramach,
lecz w setkach milionów ton na cm3. Atom,
to jak gdyby ultramikroskopijny układ
planetarny, w którym rolę sił grawitacji
pełnią siły elektryczne.
Każdy atom legitymuje się przed fizy­
kiem dwiema Iczbami A i Z. Liczba A jest
to jego ciężar atomowy, Z zaś wskazuje
jak wielki jest w jądrze nabój elektrycz­
ny. Wielkość tego naboju decyduje o licz­
bie elektronów otaczających jądro i o ich
konfiguracji. Elektrony swym ujemnym na­
bojem kompensują dodatni nabój jądra.
Oderwanie jednego z nich czyni atom na­
ładowanym dodatnio, czyni go tzw. dodat­
nim jonem. Ponieważ wszelkie reakcje
chemiczne są wynikiem wzajemnego od­
działywania zewnętrznych sfer atomowych,
stąd własności chemiczne pierwiastków za­
leżą jedynie od konfiguracji elektronowej,
a więc tylko od wartości Z. Atomy różnią­
ce się ciężarem atomowym, tj. liczbą A, a
mające te same wartości Z, są na zewnątrz
tak bliźniaczo do siebie podobne, że chemi­
cy uważają je za jednakowe. Te bliźniaki
zwą izotopami. Zmieszanych izotopów che­
mik swymi metodami rozdzielić nie może.
Wykrywanie ich i rozdzielanie oraz niezwy­
kle dokładne wyznaczanie masy umożliwia
spektrograf masowy zbudowany przez As-
tona. Ten cenny przyrząd pozwala stwier­
dzić czy ewentualny ubytek masy istotnie
ma miejsce.
Spektrograf Astona jest tak urządzony, że
może rozdzielać jedynie jony. Wąski więc
strumień jonów, które chcemy posegrego­
wać według mas i dla których te masy
mamy wyznaczyć, kierujemy między dwie
naelektryzowane płyty — do tzw. konden­
satora.
Jony zbaczają w stronę płyty naładowa­
nej ujemnie i z kolei trafiają między bie­
guny silnego elektromagnesu, zakrzywiają­
cego ich tory w kierunku przeciwnym.
Współdziałanie kondensatora i elektroma­
gnesu ma tę cenną zaletę, że wszystkie jony
szybkie i powolne, byle o .jednakowej ma­
sie i naboju, zostają ostatecznie skierowa­
ne do jednego punktu. Na odpowiednio
ustawionej kliszy, po jej wywołaniu, w
miejscach gdzie padły jony tworzą się
ciemne prążki, jak gdyby ślady pochodzą­
ce od promieni świetlnych. Z położenia
tych śladów wyznaczamy masy padających
jonów. W ten sposób ustalono z nadzwyczaj­
ną dokładnością, że np. zwykły wodór ma
ciężar atomowy równy 1,008131 i że poza nim
występują drobne ilości dwa razy cięższe­
go wodoru. Nie ma atomów chloru o cię­
żarze 35,5, podawanym we wszystkich ta­
blicach pierwiastków, są jedynie dwa róż­
ne izotopy chloru pomieszane ze sobą o
ciężarach prawie równych 35 i 37. Dla łat­
wiejszej orientacji umówiono się, by obok
symbolu chemicznego pierwiastka podawać
wartości obu liczb A i Z. Oto dwa izotopy
chloru:
?75 Cl i % Cl.
Liczba 17 wskazuje, że chlor jest siedemna­
stym z kolei pierwiastkiem w układzie pe­
riodycznym, że nabój jego jądra jest rów­
ny siedemnastu nabojom elementarnym i
że aż siedemnaście elektronów otacza to
jądro. \H — oznacza zwykły wodór, pierw­
szy pierwiastek układu periodycznego, a
ściślej jego jądro zwane protonem, wresz­
cie * He — oznacza jądro helu o masie
czterokrotnie, a naboju dwukrotnie więk­
szym od protonu.
DEMATERIALIZACJA CZĘŚCIOWA
Proces drugiej kategorii to naruszenie
jądra atomowego, to wyzwolenie energii
zwanej słusznie jądrową. Nie łatwo było
by człowiekowi znaleźć klucz do tych skarb­
nic energii jądrowej, gdyby Natura sama
nie zostawiła paru z nich „mniej dokładnie
28
domkniętych“. Maria Skłodowska - Curie
jedna z pierwszych natrafiła na te nie­
domknięte jądra atomowe. Wszystkie pier­
wiastki zajmujące ostatnie miejsca układu
periodycznego otwierają samorzutnie swe
jądra, wyrzucając z nich promienie trzech
kategorii: alfa, beta, gamma. Promienie
alfa i beta są strumieniami szybkich czą­
stek materialnych. Cząstka alfa, rzecz osob­
liwa, jest identyczna ze zwykłym jądrem
helu, natomiast beta z nadzwyczaj szybkim
elektronem, wreszcie promienie gamma to
jakby jeszcze bogatsze w energię kwanty
rentgenowskie.
Procesy promieniotwórcze wywołują re­
wolucyjne zmiany w jądrach. Zmienia się
ich ciężar i nabój, zmieniają się liczby A
i Z, z jednego pierwiastka powstaje drugi
Każdy gram radu w ciągu jednej sekundy
wyrzuca 35 miliardów cząstek alfa i 35 mi­
liardów atomów przestaje być radem za­
mieniając się w radon.
taifa
t
Każda cząstka alfa opuszczając jądro ra­
du wynosi z niego tak pokaźną energię, że
ubytek masy dziesięciokrotnie przewyższa
masę jednego elektronu. Posiłkując się
spektrografem Astona niewątpliwie można
by stwierdzić, że masa radu jest większa od
sumy mas helu (cząstki alfa) i radonu.
Byłby to trzeci argument dla dowodu rów­
noważności masy i energii, ale istnieją
piękniejsze od tego przykłady. Warto jesz­
cze wiedzieć, że rad po szeregu kolejnych
przemian zamienia się wreszcie w trwały
ołów, zaś wywiązująca się przy tym ener­
gia jest tak pokaźna, że z 1 grama, po cał­
kowicie ukończonych przemianach, wyzwa­
la się jej prawie tyle co przy spaleniu pół
tony węgla. Ubytek masy, t. zw. deficyt,
po skończonej reakcji wynosi 0,02%. Nie­
stety nie starczyło by; człowiekowi nie tyl­
ko cierpliwości, ale i życia na odebranie
choćby części tej energii, trzeba by na to
poczekać... parę tysięcy lat.
Czyżby jednak nie można podpatrzyć
Natury i, korzystając z Jej wielkiej nie­
ostrożności zdradzenia tajemnicy, spróbo­
wać samemu przymuszać jądra do rozpadu.
Niewątpliwie nawet jądra są tworami zło­
żonymi, skoro nie są trwałe. Przeczuwamy,
że może cząstka alfa jest jedną z cegiełek,
albo może zlepia się z jeszcze drobniej­
szych na chwilę przed wyjściem na zew­
nątrz.
 W roku 1919 Rutherford, pierwszy z lu­
dzi, x zaatakował jądro azotu cząstką alfa
wysłaną przez jeden z pierwiastków pro­
mieniotwórczych i tym pociskiem dokonał
rozbicia azotu.
Niewielkie były ilości rozbitego azotu,
bo tylko nieliczne jego atomy, i aż się
dziwnym wydaj e skąd Rutherford mógł
Rys. 2.
Komora Wilsona, umożliwiająca
śledzenie torów cząstek elemen­
tarnych. Wę wnętrzu widoczny
szereg kropelek, wyznaczających
tor elektronu.
o tym wiedzieć, że pociski były celne i
skuteczne. To trudne zadanie śledzenia to­
rów pojedynczych cząstek można rozwiązać
*).
dzięki komorze Wilsona Przy jej pomo­
cy potrafimy sfotografować akt rozbicia
jednego atomu.
Fot. 3.
Fotografia mgielkowego toru
elektronu. Zakrzywienie jest
wynikiem działania silnego
elektromagnesu. Poszczególne
kropelki dają się wyraźnie
odróżnić.
Wnętrze komory o kształcie walca, za­
mkniętej od dołu szczelnym tłokiem, wy­
pełnia powietrze nasycone parą wodną. W
pewnej chwili szybko usunięty tłok powo-
*) Rutherford z początku stosował inną metodę,
t-,zw. scyntylacji.
29
duje nagłe rozprężenie i wyraźne ochłodze­
nie gazu w komorze. Para przechodząc w
stan przesycenia skrapla się, ale tylko wo­
kół jonów znajdujących się nad tłokiem.
Każdy z nich staje się zarodkiem drobnej
kropelki, wyraźnie widocznej dzięki bocz­
nemu oświetleniu wnętrza komory. Wszyst­
kie elementarne cząstki obdarzone nabój a-
Fot. 4.
Fotografia kilku torów
cząstek alfa.
mi elektrycznymi, wpadając do komory,
zamieniają napotkane atomy gazu na jony,
w następstwie czego zostawiają mgiełkowe
ślady swych torów. Wyrazistość toru zależy
od liczby wyprodukowanych jonów. Obok
Fot. 5.
Szereg "torów cząstek alfa
- przelatujących przez ko­
morę Wilsona wypełnioną
azotem. Trzecia od prawej
strony cząstka alfa rozbija
jądro azotu. W lewo skręca
proton, w prawo otrzymane
po rozbiciu jądro tlenu.
załączone fotografie okazują różnice po­
między torami elektronów i cząstek alfa.
Fot. 5 ilustruje rozbicie jądra azotu
uchwycone przy pomocy torów mgiełko-
wych. Komorę wypełnia azot. Charakte­
rystyczna „miotełka“ ilustruje jednoczesny

Fot. 6.
Ogromna maszyna elektrostatyczna van de Graaffa.
W chwili uchwyconej na fotografii napięcie przekracza
7.000 000 woltów, Mąszyna służy do przyspieszania
pocisków (jonów) rozbijających jądra atomowe. Ekspe­
rymentator zamknięty w specjalnej budce ochronnej.
przelot wielu cząstek alfa. Tor jednej z
nich ulega osobliwemu rozdwojeniu. Cien­
ki ślad skierowany w lewo musi należeć
do cząstki lżejszej od 'alfa, tj. do jądra wo­
dorowego, czyli protonu. Cząstka alfa wy­
wołuje pewne zaburzenie w jądrze azotu,
w wyniku którego zostaje z niego wytrą­
cony proton. Sama winowajczyni płaci za
to utratą wolności, poza torem protonu wi­
doczny jest jeszcze tylko jeden wyraźnie
grubszy tor reszty jądra azotu z uwięzio­
ną w nim cząstką alfa.
Kogo ciekawi czym jest ten zlepek, mu­
si wykonać taki prosty rachunek:
jądro azotu — proton + cząstka alfa
(czyli jądro helu) '= ?
’? N — } H + 2 He = ?
A = 14—1 + 4 = 17, £=7—1+2=8.
W rezultacie po skończonym procesie
tworzy się cząstka legitymująca się licz­
bami A = 17 i Z = 8. To bliźniak zwykłe­
go tlenu
*
), jego cięższy izotop.
+ *2 He = \H + ”0
*) Tlen jest ósmym z kolei pierwiastkiem
układzie periodycznym.
Takich przemian znamy dziś bardzo
wiele.
Jeiśli w ten sam sposób zamiast azotu
zaatakujemy beryl
),
** wówczas z jego ją­
dra wybiega osobliwa cząstka zwana neu­
tronem. Pod względem masy zbliżona jest
do protonu, lecz nie posiada żadnego na­
boju. Legitymuje się zatem liczbami A = 1
i Z = 0.
beryl + cząstka alfa = neutron + ?
7 Se + \He = In + ?
W tym wypadku zlepkiem jest węgiel
Cząstka alfa to pocisk wyrzucony z
„działa“ gotowego, dostarczonego nam
przez Naturę. Dziś człowiek może być du­
mny, że potrafi zbudować cyklotron, przy­
rząd kolubrynę, nadający jonom więcej
energii, niż jej posiadają najszybsze cząst­
ki alfa i produkujący je w takich ilościach,
że jest w stanie zastąpić kilogramy radu.
Do przyspieszania jonów potrzebne są
wysokie napięcia, lecz nawet milion wol­
tów często nie wystarcza. W cyklotronie
unikamy tego wykorzystując to samo na­
pięcie wielką ilość razy.
Dwa półkola, zaznaczone na rys. 7, to
dwie połowy dużej puszki metalowej, ma­
jącej kształt walca. Specjalny oscylator
wysokiej częstości, podobny do silnej sta­
cji radiowej, wytwarza w szczelinie po­
między nimi periodycznie zmienne na­
pięcie kilkudziesięciu tysięcy woltów. W
Cyklotron — przyrząd przy­
spieszający pociski, burzące
jądra.
pobliżu środka puszki wprowadzamy jony,
które dostawszy się do szczeliny zostają
porwane przez silne pole elektryczne. Na­
leży je teraz zawrócić, nie hamując ich
ruchu, by proces przyspieszania mógł się
powtórzyć. Funkcję tę spełnia wielki elek­
tromagnes, który zakrzywia tory pędzą­
cych jonów wprowadzając je po raz drugi
**) Jeden z najlżejszych i najtwardszych metali,
w czwarty z kolei pierwiastek o ciężarze atomowym
równym 9.
30
 w szczelinę tym razem po przeciwnej stro­
nie jej środka. Tu, w międzyczasie zmie­
nione napięcie powtórnie popędza jony.
Ostatecznie zataczają one spiralę, zwięk­
szając swą prędkość przy każdym mijaniu
szczeliny, aż wreszcie opuszczają cyklotron
jako gotowe do burzenia pociski.
W rezultacie trzy rodzaje pocisków naj­
łatwiej rozbijają jądra: zwykłe cząstki
alfa, słabiej lub silniej przyspieszone jo­
ny wodoru lub helu, oraz neutrony. Te
ostatnie pociski okazały się nawet szczegól­
nie skuteczne. Rozbijane jądro broni się
bowiem przed atakiem jonu dodatniego,
odpychając intruza swym nabojem rów­
nież dodatnim. Broń ta jednak nie działa
na obojętne neutrony, które dzięki temu
stają się dla jądra o wiele groźniejsze. Do Fot. 8.
dnia dzisiejszego naruszono trwałość pra­ Cyklotron, obok E. O. Lawrence (z prawej) i M. S.'Livingaton (z lewe
pierwsi twórcy cyklotronu.
wie wszystkich jąder atomowych. Wypro­
dukowano nieistniejące w przyrodzie pier­
wiastki, które zajęły wolne miejsca ukła­
du periodycznego, powołano raz jeszcze do ważylibyśmy maleńki ubytek masy rów­
życia takie, które być może kiedyś istnia­ noważny uchodzącej energii. Np. jądro he­
ły, lecz intensywnie promieniując, dawno lu, czyli cząstka alfa, składa się z dwóch
skończyły swój żywot. Dotychczas odkryto dodatnio naładowanych protonów i dwóch
już około trzystu sztucznie promieniotwór­ obojętnych neutronów, dzięki czemu cię­
czych pierwiastków. Są to na ogół nietrwa­ żar atomowy A = 4, zaś nabój Z = 2. W
łe, silnie promieniujące izotopy dobrze sferze zewnętrznej atomu krążą dwa elek­
znanych pierwiastków zwykłych. Np. ata­ trony. Sumując dokładne wartości ciężarów
kując neutronem jądro platyny, zamienia­ atomowych wszystkich składników natych­
my ją w platynę promieniotwórczą: miast stwierdzamy znaczny deficyt masy:
. , , . Í2neutrony = 2 1,00897 = 2,01794
'%Pt + 10n = 78 Pt jądro helu |2 protony = 2.1|00758 _ 2 01516
Po upływie trzech dni już niemal połowa sfera zewn.2 elektrony =' 2 0,00055 = 0,00110
wszystkich atomów tej świeżo wyproduko­
wanej platyny zdąży wysłać cząstki beta suma = 4,03420
i zamienić się w złoto. Szkoda, że do tego atom helu — 4,00389
potrzeba jest właśnie platyny i że ilości deficyt masy = 0,03031
otrzymanego złota są niezwykle drobne a
produkcja bardzo kosztowna. Wyraźny deficyt stanowi 3% masy pro­
Zdziwieni byliby średniowieczni alche­ tonu. Produkcja helu jest zatem związana
micy, że w taki sposób zrealizowały się ich z wydzielaniem wielkich ilości energii.
niedościgłe marzenia o przemianie pier­
wiastków. URANOWA BOMBA
Dla niektórych z tych reakcji jądrowych
można dokładnie wyznaczyć sumę energii W poszukiwaniu pierwiastków poza ura­
i mas wszystkich cząstek przed i po zde­ nem 93-ego i dalszych atakowano jądra
rzeniu. Wyraźny deficyt masy, dochodzą­ uranu powolnymi neutronami. Wśród izo­
cy czasem do 1/2°/oi, znajduje wyjaśnienie topów uranu dwa są najpospolitsze, mają­
w odpowiedniej nadwyżce energii. Zgod­ ce ciężary atomowe 235 i 238. Cięższy jest
ność ze wzorem E = mc2 jest zawsze ude­ przodkiem radu, natomiast lżejszy — wy­
rzająca. stępujący już znacznie rzadziej — przod­
kiem aktynu. Ów lżejszy izotop trafiony
Owocem tych wszystkich badań nad
neutronem pęka na dwie duże części, np.
sztuczną przemianą pierwiastków było od­
na krypton i bar, gubiąc przy okazji kilka
krycie, że neutron i proton to jedyne
neutronów.
cząstki użyte do budowy jąder atomo­
wych. Składając te cząstki ze sobą i ota­ “¿U + o n = KKr + ¡Jia + neutrony
czając je elektronami tworzyć by można Nowo utworzone pierwiastki są proto­
atomy kolejnych pierwiastków układu pe­ plastami dwóch rodzin promieniotwórczych,
riodycznego, lecz po każdym złożeniu zau- neutrony zaś, o ile tylko zmniejszą swą
 prędkość, mogą każdy ze swej strony po­ Nietrudny rachunek oparty na przeli­
wodować podobne pękania coraz to no­ czeniu deficytu masy na energię według
wych jąder uranu. Jeden nieopa­ formuły E = mc2 wykazuje, że w odnie­
trzny neutron powoduje sieniu do tych samych ilości czynnej ma­
powstanie całej lawiny terii wybuchowej uran wywią­
neutronów. W drobnym zuje 10 milionów razy
ułamku sekundy pękają więcej energii od zwy­
wszystkie atomy uranu kłych bomb dotychczas
235 skupione w danym stosowanych. W półtorakilogra-
miejscu. mowej bombie uranowej powinno wydzie­
Pęknięcie uranu jest procesem o naj­ lić się tyle energii co w kilkunastu tysią­
większym ze znanych deficycie masy, sta­ cach ton bomb dawnego typu.
nowiącym piątą część masy atomu wodoru. W pierwszej chwili cała masa uranu
Ogromna energia, która powstaje przy tym uzyskuje temperaturę praw­
częściowym unicestwianiu materii, wydzie­ dopodobnie wielu miliar­
la się w jednej chwili w niewyobrażalnie dów stopni, stan ten trwa jed­
dużej liczbie atomów. nak bardzo drobny ułamek sekundy. Nie­
Niełatwe jest jednak wyzwalanie tej wyobrażalnie silne promieniowanie stu­
wielkiej energii. Należy przede wszystkim dzi ją szybko do znacznie niższych tempe­
oddzielić możliwie czysty izotop uranu 235 ratur. Osiągnąwszy temperaturę warstw
w ilościach około kilograma, co jest zada­ powierzchniowych słońca, ognisko wywo­
niem niezwykle trudnym, skoro na 139 ato­ łane wybuchem bomby . stygnie już znacz­
mów ciężkiego uranu trafia się tylko jeden nie wolniej. Tymczasem wielkie ilości ota­
lżejszy. Chyba liczne, potężne spektrografy czającego powietrza zostają ogarnięte ża­
Astona są zdolne to zadanie wykonać. rem. Jest to zatem nie­
zwykła w skutkach bom­
Dysponując gotowym uranem 235, nale­
ba zapalająca. W pierwszej
ży znaleźć sposób na zwalnianie neutro­
chwili promieniowanie tego osobliwego
nów powstających przy pękaniu, by mogły
ogniska składa się głównie z promieni
skutecznie atakować nowe jądra, czynią to
gamma, następnie Rentgena, ultrafioleto­
bowiem jedynie neutrony o odpowiednio
wych, wreszcie widzialnych.
zmniejszonej prędkości.
Lawina uformowana po pęknięciu ostat­
Wreszcie ilość użytego uranu powinna niego jądra uranu zawiera około 15 kwa-
być dostatecznie duża, by neutrony, przed drylionów (kwadrylion — jedynka z 24 ze­
opuszczeniem uranu, mogły natrafić na no­ rami) pocisków neutronowych, produkują­
we jądra i wywołać nieubłaganie rosnącą cych w bliższym i dalszym otoczeniu bom­
lawinę. by ogromne ilości sztucznie promienio­
A jeśli kto potrafi wypełnić te wszyst­ twórczych pierwiastków, które pod wzglę­
kie warunki, a nieświadom jest skutków dem intensywności promieniowania rów­
swej roboty, temu nie radziłbym znajdo­ noważne są tysiącom ton
wać się w pobliżu ze względu na piepro- radu. Szczęśliwie zanik większości z
szony atak błędnego neutronu i towarzy­ nich następuje już po godzinach lub
szącą mu natychmiast groźną w skutkach dniach.
katastrofę. Na pewno już po sekundzie, a ra­ Materia staje się nowym źródłem ener­
czej znacznie prędzej, od chwili zgromadzenia gii. 1 kg uranu może za­
odpowiedniej ilości uranu, nastąpiłaby po­ stąpić tysiąc wagonów
tworna eksplozja, a ów śmiałek stałby się węgla. Otwierają się przed nami
pierwszą ofiarą wyprodukowanej przez możliwości wykorzystania nowych źródeł
siebie bomby uranowej. energii. Odnalazł je człowiek, choć były
Warto wiedzieć, że istnieje doskonały ukryte przed jego okiem aż w jądrze ato­
materiał na pancerz, niestety nie dla nas, mu.
tylko dla bomby, chroniący ją przed ata- Nie wiemy dziś jeszcze w jaki sposób
kięm neutronów od zewnątrz. Jest nim uda się zwolnić gwałtowność wyzwalania
kadm, metal dość mało znany, chemicznie nowej energii, wierzymy jednak, że to się
podobny do cynku, posiadający wyjątko­ udać musi. Narazie potrafimy użyć tej
wą własność wychwytywania neutronów, energii jedynie w celu szerzenia zniszczeń.
które szkodzą uranowi. Niewiątpliwie Słońce od dawna czerpie
Większość tych danych była znana fizy­ swą energię z podobnych źródeł. W każdej
kom już yv roku 1939, a sześć lat wystar­ sekundzie traci ono 4 miliony ton masy
czyło do wypełnienia warunków umożli­ rozdzielonej pomiędzy niezliczone ilości
wiających powstanie i choćby częściowe kwantów energii wysyłanych we wszyst­
opanowanie lawiny neutronowej. kich kierunkach.

32
 DEMATERIALIZACJA CAŁKOWITA
Wszystkie dotychczas omówione procesy
to tylko częściowe unicestwianie materii.
A gdyby tak znaleźć proces całkowicie
przemieniający materię w energię, proces
trzeciej kategorii, dający stuprocentowy
deficyt masy. Otóż dotychczas znany jest
nam tylko jeden taki przypadek.
W roku 1932 zauważono, że oprócz od
dawna znanych elektronów obdarzonych
nabojem ujemnym istnieją również podob­
ne do nich elektrony dodatnie, t. zw. po-
zytrony. Wysyła je bardzo wiele sztucznie
promieniotwórczych pierwiastków, np: je­
den z radiofosforów. Występują one także
w t. zw. promieniach kosmicznych.
Elektron dodatni przy spotkaniu z ujem­
nym ulega wraz z nim zupełnemu unicest­
wieniu, ginie materia — a na jej miejscu
pojawia się równoważna jej ilość energii
promienistej. Para elektronów zamienia się
w energię promieni gamma. To ich unice­
stwianie się tłumaczy dlaczego w otaczają­
cym nas świecie, przepełnionym elektrona­
mi, pozytrony są taką rzadkością.
Istnieje również proces odwrotny — ma­
terializacji energii przenikliwych promieni
gamma, w wyniku czego rodzi się para
elektronów obu znaków. Udało się ten akt
uchwycić w komorze Wilsona. Obok za­
mieszczona fotografia przedstawia nagietko­
we tory elektronowej pary, zakrzywione
pod wpływem silnego elektromagnesu. Oj­
cem tej pary był jeden z dużych kwantów
energii — kosmicznego pochodzenia.
Ale wszystko to nam nie wystarcza. Obcię­
libyśmy wiedzieć o możliwościach unice­
stwiania całych atomów. Ilości wy­
zwalanej energii byłyby
wtedy jeszcze przeszło
tysiąc razy większe niż
w przypadku n p< bomby
uranowej. Energia wydzielona przy
spaleniu jednego grama benzyny wystarcza
33
Fot. 9. Materializacja energii. Tory
mgielkowe dwóch elektronów
wytworzonych z energii pro­
mieni gamma. Przeciwne za­
krzywienia torów, wywołane
działaniem silnego elektroma­
gnesu, wskazują, że przeciwne
są znaki ich nabojów.
na przejechanie samochodem zaledwie szero­
kości ulicy, energia wyzwalana z jednego
grama uranu na czterokrotne okrążenie Ziemi
wzdłuż równika, natomiast z jednego grama
materii całkowicie unicestwianej... na odby­
cie drogi równej odległości Ziemi od słońca.
Niestety takiej dematerializacji nie udało się
narazie przeprowadzić nawet w laboratorium,
być może, że podobne procesy odbywają się
gdzieś w laboratoriach kosmicznych, na co
nawet trochę wskazują wieści dochodzące
stamtąd za pośrednictwem promieni kos­
micznych. Energie jakie tam spotykamy
odpowiadałyby unicestwianiu w jednym
akcie całej masy atomu.
Termodynamika uczy nas, że ciepło jest
korzystną lokatą energii choć, jak to z jej
drugiej zasady wynika, powstają pewne
trudności przy odbiorze wkładu. Materia
jest jeszcze korzystniejszą lokatą, lecz jak­
że trudne i dobrze zastrzeżone jest inkaso.
Być może niedługo poznamy te przez Przy­
rodę poczynione zastrzeżenia, a wtedy chy­
ba zwać je będziemy drugą zasadą materio-
dynamiki.
NIEBEZPIECZEŃSTWO NAUKI?

W roku 1927 biskup Ripon w Anglii zaproponował „pauzę naukową“, t- zn.

wstrzymanie na pewien czas działalności naukowej dla „złapania tchu”. Propozy­
cję swą motywował burzliwym rozwojem poszczególnych dziedzin naukowych, co
powoduje ciasną specjalizację i niemożność ogarnięcia całokształtu postępu nauko­
wego nawet przez uczonych.
Obecnie podjęli temat ten w radio brytyjskim filozof C E. M- Jo ad i kry­
stalograf prof. J. D. Bemal w postaci dialogu.

J O A D BERNAL

Jowl: „Wydaje mi się. że rozwój nauki daje nam
moce, które są niebezpieczne, gdyż nie umiemy ich
wykorzystać. Samolot ^¡ést nie tylko przykładem
geniuszu technicznego, ale również ludzkiego braku
odpowiedzialności. Nie umiemy racjonalnie wyko­
rzystać naszych wynalazków i odkryć.“
Jowl: „Ten argument jest mało przekonywujący.
Dlaczego nauka idzie po fałszywych drogach? Jest
ona źle użytkowana przez rządy, a rządy są prze­
cież tworzone ipirzez lud. Jeśli mamy właściwie użyt­
kować zdobycze nauki, muisimy zmienić pragnienia
ludzkie. Historia nie wskazuje na to, by pragnienia
te uległy zmianie."
Jowl: „Nie wierzę w to. Uczeni zostaną tym, czym
zawsze byli — bezsilną garstką, nie mającą wpływu
na wykorzystywanie owoców swej pracy- Nauka
daje nam środki przetwarzania w życie naszych
pragnień i dążenia do naszych celów. Nie ma ona
jednak wpływu na uszlachetnienie naszych pragnień
ani na sformułowanie celów."
Jowl: „Ależ uczonych nie interesuje woale, co
społeczeństwo zrobi z ich odkryciami. Praca ich
powoduje zniszczenie cywilizacji, jeśli chodzi o pro­
dukcję broni. Mówi Się nam zawsze, byśmy się
przystosowali do otoczenia Ależ otoczenie nasze nie
stoi w miejscu, zmienia się ono ciągle i zbyt szybko.
Cóż więc dobrego może wyniknąć z naszego przy­
stosowania się do otoczenia?“
Joad: „Nauka zapominała dotychczas o duszy
ludzkiej. Uważa dna za realia tylko materię, ruch,
energię — rzeczy, z którymi umie się obchodzić.
Ludzie cenią tylko to, co powstaje z materii i w ma­
terię się obraca,,' Szybkość i energia — oto ideały
naszego społeczeństwa."
Bernal: „Nadużywanie nauki i wynalazków wcale
mnie nie martwi. Jedyną drogą, która prowadzi do
właściwego wykorzystania nowych mocy, jest wła­
śnie nadużywanie ich. Jeśli nie damy dzieciom ni­
gdy niebezpiecznych zabawek, jeśli nie pozwolimy
im nigdy bawić się zapałkami albo spacerować po
niebezpiecznych miejscach — nie rozwiną w sobie
nigdy potrzebnych hamulców, Winę za niewłaściwe
stosowanie zdobyczy naukowych ponosi ustrój ka­
pitalistyczny, który dąży do wykorzystania, ich dla
egoistycznych celów garstki ludzi, pragnących uczy­
nić z nich źródło bogactw osobistych. Ustrój socja­
listyczny nie obawia się nadmiernego rozwoju nau­
ki. Przeciwnie, popiera on, tęn rozwój we wszelki
■możliwy sposób, czyniąc z naulki 'sługę całego na­
rodu."
Bernal: „Im większe mamy doświadczenie w użyt­
kowaniu nauki, tym bardziej wzrasta ludzki rozum.
Zadaniem uczonych jest stworzenie dla ludzkości
najpomyślniejszego otoczenia.“
Bernal: „Ale nauka może przecież wpływać na
pragnienia ludzkie. Gdyby nauka ogarniała wszyst­
kie dziedziny doświadczenia i działalności ludz­
kiej — mogłaby ona wpłynąć na pragnienia i cele
ludzi"
Bernal: „Przeciwnie: uważam, że otoczenie zmie­
nia się zbyt powolnie. Meble, ubiór, picie, gotowa­
nie mało się zmieniło od IV wieku przed N. Chr. Zy­
cie nasze płynie na ogół tak samo, z wyjątkiem
transportu, komunikacji i wykorzystania energii.
A to przecież ma mniejszy wpływ na nasze życie,
niż sposób jedzenia i spania. Palenie, mordowanie,
masakrowanie i torturowanie — nie są wynalaz­
kami nowoczesnymi."
Bernal: „Do Lamusa z tym. Historia ludzkości, roz­
wój idei i ich współzależność z formami społeczny­
mi — są oddawna i w coraz większym stopniu
przedmiotem badań naukowych. Nauka winna stać
się składową częścią naszego życia, wpływać na na­
sze czyny i postępowanie. Nauka i życie — winny
stanowić jedność.

34
 URBANISTYKA
I SOCJOLOGIA
STANISŁAW OSSOWSKI
ostatnich czterech dziesiątkach lat
XIX w. w świeżej dziedzinie nauki
— w socjologii — występują dwie odrębne
koncepcje społeczeństwa. Jedna koncepcja,
to ujęcie marksistowskie, gdzie nacisk po­
łożony jest na konflikty pomiędzy składni­
kami społeczeństwa, na konflikty klasowe.
Druga koncepcja, którą możemy związać
z nazwiskiem najbardziej znanego jej przed­
stawiciela Spencera, kładzie nacisk na
współdziałania elementów, z których skła­
da się społeczeństwo.
35
Obie te koncepcje rozwinęły się pod
wpływem nauk biologicznych, które doko­
nały takiej wielkiej ewolucji właśnie w po­
łowie XIX w. W koncepcji Marksa słyszy­
my echa darwinowskiej walki o byt, u
Spencera czujemy wpływ świeżych odkryć
fizjologicznych, szczególnie odkrycia ko­
mórki i funkcyj poszczególnych tkanek or­
ganicznych. Komórka, jako żywy składnik
organizmu o specjalnych zadaniach, których
harmonia decyduje o życiu całego wielo­
komórkowego organizmu, to był szczegół-
 nie efektowny obraz dla rozważań nad spo­
łeczeństwem. Nic dziwnego, że zasugerował
Spencera i innych socjologów, w ogóle ca­
łą oficjalną socjologię.
Spencer analogię pomiędzy organizmem
i społeczeństwem rozwijał bardzo daleko.
Jak organizm jest swego rodzaju społeczeń­
stwem komórek, tak samo społeczeństwo
jest organizmem tworów wielokomórko­
wych. Przedmiotem szczegółowych rozwa­
żań spencerowskich była analogia pomię­
dzy funkcjami organizmu i funkcjami spo­
łeczeństwa, przede wszystkim zaś sprawa
podziału pracy w społeczeństwie, odpowia­
dającego podziałowi pracy w organizmie.
Następcy Spencera pójdą jeszcze dalej.-
Pisarz francuski, który nie uważał się by­
najmniej za ucznia Spencera, ale który był
pod jego wpływem — Izoulet, będzie się
starał tę analogię pogłębić, uwzględnia­
jąc — i to właśnie na pierwszym miejscu —
zjawiska psychiczne. Spencer zajmował się
przede wszystkim zagadnieniami gospodar­
czymi — sprawą podziału pracy w społe­
czeństwie. Izoulet postara się tę analogię
przeprowadzić dalej, postara się znaleźć
w społeczeństwie coś, coby odpowiadało
obu stronom żywego organizmu — stronie
psychicznej i stronie fizjologiczńej; będzie
w społecznym ciele szukał społecznej du­
szy. W efektownych wywodach Izouleta
mamy widoczne objawy reakcyjnego poglą­
du na społeczeństwo; ze szczególnym za­
miłowaniem rozwija on analogię między
mózgiem w organizmie i elitą w społeczeń­
stwie. Nas interesuje to, że analogia mię­
dzy społeczeństwem i organizmem została
posunięta tutaj do ostatnich granic. Popro-
stu Izoulet wprowadza trzy kategorie
„zwierząt“: „protozoer“ — organizm jedno­
komórkowy, „metazoer“ czyli zwierzę wie­
lokomórkowe, składające się z istot jedno­
komórkowych z których każde posiada
swoją skromną psychikę, i „hyperzoer“,
którego komórkami są metazoery, przy czym
życie psychiczne hyperzoera tak się ma do
życia psychicznego metazoerów, jak życie
psychiczne metazoera do życia psychiczne­
go protozoerów, czyli poszczególnych ko­
mórek.
Cała ta koncepcja wykracza bardzo da­
leko poza sferę dociekań naukowych, ale
jest ciekawa jako signum epoki. Urbani­
stów zaciekawi dzieło Izouleta ponadto ze
względu na tytuł: „La Cité moderne“. Acz­
kolwiek wyraz „Cité“ jest użyty tutaj w
szerszym sensie, to jednak niewątpliwie
hyperzoerem par excellence jest dla fran­
cuskiego socjologa nowoczesne miasto. Być
może, miał on przed oczami „duszę“ Pa­
ryża.
36
Koncepcja społeczeństwa jako żywego
organizmu m usiała wisieć w powietrzu,
skoro znalazła odbicie także na gruncie li­
terackim. Mam na myśli rozważanie ■ Wo­
kulskiego w „Lalce“ nad budową Paryża.
Rozważania te są charakterystyczne z kil­
ku względów. Wokulski, wędrując po uli­
cach Paryża, dochodzi do przekonania, że
Paryż mimo pozornego chaosu jest orga­
niczną całością:
„Paryż, pomimo pozornego chaosu ma
plan, ma logikę, chociaż budowały go przez
kilkanaście wieków miliony ludzi nie wie­
dzących o sobie i bynajmniej nie myślą­
cych o logice i stylu. Paryż posiada to, co
możnaby nazwać kręgosłupem, osią kry­
stalizacji miasta. Lasek Vincennes leży w
stronie południowo-wschodniej, a kraniec
lasku Boulogne w północno-zachodniej
stronie Paryża: owa oś krystalizacji miasta
podobna jest do olbrzymiej gąsienicy, która
zbudziwszy się" w lasku Vincennes poszła
na spacer do lasku Boulogne.
Ogon jej opiera się o Plac Bastylii, gło­
wa o Łuk Gwiazdy, korpus prawie przy­
lega do Sekwany. Szyję stanowią Pola Eli­
zejskie, gorset Tuilerie i Louvre, ogonem
jest Ratusz, Notre Dame i nareszcie Ko­
lumna Lipcowa na Placu Bastylii.
Gąsienica ta posiada wiele nóżek krót­
szych i dłuższych. Idąc od głowy, pierw­
sza para jej nóżek opiera się na lewo o
Pole Marsowe, Pałac Trocadero i Wystawę,
na prawo aż o cmentarz Montmartre. Dru­
ga para (nóżki krótsze) na lewo sięga do
szkoły wojskowej, Hotelu des Invalides
i Izby Deputowąnych, na prawo do kościo­
ła Św. Magdaleny i Opery. Potem idzie
(wciąż ku ogonowi) na lewo Szkoła Sztuk
Pięknych, na prawo Palais Royal, bank
i giełda; na lewo Institut de France i Men­
nica, na prawo Hale Centralne, na lewo
pałac Luxemburski, muzeum Cluny i Szko­
ła Medyczna, na prawo Plac Republiki
z koszarami ks. Eugeniusza“. •
I dalej: „Zatem wielkie miasto, jak ro­
ślina i zwierzę ma właściwą sobie anato­
mię i fizjologię. Zatem praca milionów lu-
diz, którzy tak głośno krzyczą o swej wol­
nej woli, wydaj e te same skutki, co praca
pszczół, budujących regularne plastry,
mrówek, wznoszących ostrokątne kopce,
albo związków chemicznych, układających
się w regularne kryształy.
(...) Rządzili Francuzami Merowingowie
i Karolingowie, Burboni i Bonapartowie,
były trzy republiki i parę anarchii, była
inkwizycja i ateizm, rządcy i ministrowie
zmieniali się jak krój sukien albo obłoki
na niebie. Lecz pomimo tylu zmian, tak
 na pozór głębokich, Paryż coraz dokładniej
przybierał formę półmiska, rozdartego
przez Sekwanę; coraz wyraźniej rysowała
się na nim oś krystalizacji, biegnąca z Pla­
cu Bastylii do Łuku Gwiazdy, coraz jaś­
niej odgraniczały się dzielnice: uczona i
przemysłowa, rodowa i handlowa, wojsko­
wa i dorobkiewiczowska“.
Prus jest nie tylko charakterystyczny dla
epoki wychowanej na Spencerze. Jest u
niego coś, czego nie ma, zdaje się, ani
u Spencera ani u Izouleta. Według Spen­
cera społeczeństwa tym się różnią od or­
ganizmów, że nie posiadają określonych
form przestrzennych; Prusa interesuje
właśnie przestrzenny odpowiednik społe­
czeństwa.
Przy całej naiwności rozważań Wokul­
skiego, mamy zapowiedź współczesnej eko­
logii. Uderzyć nas musi ta zapowiedź, gdy
sięgniemy do słów wypowiedzianych w
30 lat później przez autora amerykańskiego
Elihu Root w związku z planem regional­
nym New Yorku: „Rozwój miasta nie jest
wynikiem dekretów politycznych albo
kontroli. Możecie kreślić jak się wam po­
doba linie pomiędzy hrabstwami i stana­
mi (...) Miasto rośnie jak kryształ zgodnie
z wewnętrznymi siłami atomów, powodu­
jącymi jego rozrost“. Tu mamy już prawie
„oś krystalizacji“, o której mówił Wokul­
ski, czy raczej Prus.
I tak samo, jeśli weźmiemy mnożące się
w literaturze amerykańskiej schematy
„anatomii" miast, to i one przypomną nam
obraz owego półmiska, rozdartego przez
Sekwanę, z powieści Prusa. Jako przykład
możemy' wskazać uogólnione, a przeto
schematyczne przedstawienie anatomii
wielkiego miasta amerykańskiego w dziele
E. W. Burgessa: „The Urban Community“
(str. 221).
Z fantastycznych rozważań Izouleta wy­
łonią się nieco później rozważania, oparte
już na specjalnych, naukowych badaniach
Durkheima i jego szkoły. Mam na myśli
badania nad zależnością pomiędzy układem
stosunków przestrzennych a formami ży­
cia społecznego i zjawiskami kulturalny­
mi. Tym badaniom szkoła Durkheima na­
da nazwę „morfologii społecznej“. Klasycz­
nym studium z tego zakresu jest praca
Maussa: „Essai sur les variations saison-
niéres des societés Eskimos“. Foki w zimie
rozpraszają się po wybrzeżu, w lecie sku­
piają się w zatoczkach. Tak samo dzieje
się z Eskimosami w związku z miejscem
przebywania fok: lato spędzają oni w roz­
proszeniu na wybrzeżu w pojedyńczych
namiotach, w zimie gromadzą się w osie­
dlach nad zatokami, nawiedzanymi przez
37
foki. Mauss na podstawie bardzo szczegó­
łowych badań wykazuje, jak taka zmiana
układu przestrzennego jednostek na prze­
strzeni tysięcy kilometrów wpływa na ca­
łe ich życie kulturalne, na formy życia
społecznego, na obyczaje seksualne, na ży­
cie religijne, na stosunek do sprawy wła­
sności. Sezonowo mamy jak gdyby dwa ple­
miona o różnych zupełnie kulturach.
Pewne badania dotyczące zależności po­
między stosunkami przestrzennymi a for­
mami życia społecznego znajdziemy u Ste­
fana Czarnowskiego; poza kręgiem szkoły
Durkheima znajdziemy je także u Krzy­
wickiego w wydanej przed kilku laty pra­
cy „O społeczeństwach pierwotnych“, w ba­
daniach nad wielkością poszczególnych ple­
mion lub mniejszych grup społecznych, nad
ich przestrzennym odosobnieniem, nad gę­
stością zaludnienia.
Do tej sprawy znalazło się także podej­
ście od innej strony: od strony botaniki.
Wiadomo, że inny ma kształt i inne wła­
sności biologiczne sosna rosnąca w lesie
sosnowym gęsto sadzonym, inny w lesie
mieszanym, a zupełnie inny na polu. Wia­
domo, że zależnie od skupienia roślin do-
konywują się tam rozmaite przesunięcia
w populacjach roślinnych. Tymi zjawiska­
mi zajęli się botanicy w fitosocjologii czyli
w socjologii roślin, albo, jak to później
zaczęto nazywać —' w ekologii roślin. Za­
częto badać zależność rozwoju roślin od
środowiska, a między innymi od układu
przestrzennego samych roślin
*).
Z tych różnych źródeł: ze spencerow-
skiej koncepcji społeczeństwa, z morfolo­
gii społecznej i z ekologii roślin wyłoniła
się nowoczesna „ekologia społeczna“ czyli
nauka o zależnościach form życia społecz­
nego i zjawisk kulturalnych od środowisk
zewnętrznych, albo inaczej o zależnościach
pomiędzy układem stosunków przestrzen­
nych i czasowych a układem stosunków
społecznych.
Mówiąc o środowiskach, majmy tu na
myśli w szczególności środowisko wytwo­
rzone przez samo rozmieszczenie jednostek
ludzkich w przestrzeni. Jednostki, lokując
się tak lub inaczej, stwarzają swoiste śro­
dowisko dla każdego osobnika i dla całe­
go społeczeństwa. Ponieważ wchodzą tu
w grę takie sprawy, jak tempo zmian w
przestrzeni, możemy mówić także o ukła­
dzie stosunków czasowych. Zasadniczo jed­
nak idzie nam o zależność form życia spo­
łecznego od układu stosunków przestrzen-
.*) W Polsce fitosocjologią zajmował się prof,
Paczoski,
nych, zależność zjawisk kulturalnych, za­
leżność więzi społecznej.
Próbowano sformułować szereg praw
ekologicznych. Oto kilka przykładów. Pra­
wo sukcesji: w schemacie Burgessa każda
sfera wewnętrzna wielkiego miasta dąży
do inwazji na teren najbliższej sfery ze­
wnętrznej (proces znany z ekologii roślin).
W Chicago niegdyś wszystkie cztery sfe­
ry, wyróżnione przez Burgessa, mieściły
się na obszarze centralnym, który dzisiaj
jest tylko sferą oficjalną i handlową. Dru­
gą sferą, którą Burgess określa jako sferę
nędzy, występku i niezasymilowanych cu-
AH ATOAN A AU Ai TA AME9YKAIÍ/KIEGO.
/ Rozważyliśmy jeden nurt, prowadzący
I JEERA ZYWIOtOW NIEUJTABILIZOVANYCH WYJTEPEK NEDZA
NIEZAAJ YAULOWANI CUDZOZIEAICY
¡HÍFERA PRACUJĄCYCH POBOTNIKOIV
ff »RESIDENTIAL ZONE"-SFERA MIESZKALNA WARSTW ZAMOŻNYCH
■WB8 DZIELNICA MURZYŃSKA
dzoziemców, była niegdyś sferą najlepszego
towarzystwa. Tutaj została dokonana in- \
wazja ze strony tej sfery, która się mieści­
ła bliżej środka. W związku z tym każda
sfera otrzymuje co pokolenie „gorszą pu­
bliczność“. Częściowo wyjaśnia się to przez
stopniową destrukcję budynków, częścio­
wo przez powstawanie bardziej higienicz­
nych i bardziej hedonistycznych warunków
na peryferiach miasta. Prawo sukcesji, jak
wspomniałem, ekologia społeczna dzieli z
ekologią roślin.
Inne przykłady znajdziemy w prawach
segregacji: ludność segreguje się w po­
szczególnych dzielnicach w zależności od
typu mieszkań, od warunków terenowych,
od warunków komunikacyjnych; w wyniku
tych procesów tworzą się całe dzielnice,
zamieszkane przez ludność, zamożną, przez
ludność biedną, przez małżeństwa bezdziet­
ne, przez rodziny z dziećmi, przez kawale­
rów it.p. To samo dotyczy segregacji kla­
sowej, a w Ameryce i narodowej (dzielni­
ca polska, włoska, niemiecka, chińska).
Wymienimy dalej prawo, dotyczące od­
ległości ekologicznej jako czynnika ksztu.
tującego strukturę miast. Odległość ekolo­
giczna jest to odległość, którą się mierzy
czasem potrzebnym do przebycia i koszta
mi komunikacji, a więc w Ameryce okre­
śla się ją ,w minutach i centymacn. *)
Jeszcze inny przykład praw ekologicz­
nych, to prawo dotyczące pojęć, dla któ­
rych w pracach amerykańskich wprowadzo
no terminy: „fluidity“ i „mobility“. „Mobi­
lity“ jest to tendencja do zmiany miejsca
zamieszkania. Są pewne środowiska barazi
„mobilne“, gdzie ludzie zmieniają miejsce
zamieszkania bardzo często, i są środowi­
ska pod tym względem bardziej ustabili­
zowane. „Fluidity“ jest to ruchliwość
dzienna. W praktyce zachodzi często po­
między nimi zaieznośc odwrotna: guzie
istnieje wielka „fluidity“, tam często za­
chodzi mniejsza „mobility", bo np. lepsz,
środki komunikacyjne zwiększają naszą
ruchliwość dzienną, ale wiaśnie dlatego
uniezależniają w znacznej mierze miej­
sce naszego zamieszkania od miejsca pra­
cy i od jego zmian.
do zagadnień socjologicznych w urbani­
styce.
Drugi nurt to sprawa organiczności nie
w pojmowaniu społeczeństwa, ale w kon­
cepcji kultury. Właśnie w końcu XIX wieku
ma miejsce przeciwstawienie się atomi-
stycznemu pojmowaniu kultury. Pionierem
pod tym względem jest Marks, który pierw­
szy dał szeroko rozbudowaną i konsekwen­
tnie przeprowadzoną koncepcję kultury,
jako pewnej całości funkcjonalnej. Dał ją
w swojej teorii materializmu dziejowego.
Wszystkie dziedziny życia kulturalnego zo­
stały tam ujęte jako pewne funkcje, praw
ekonomicznych. Twórcy materializmu dzie­
jowego widzieli w tych dziedzinach „nad­
budowę ideologiczną“, która wyrasta na
*) Koncepcja odległości ekologicznej z punktu
widzenia naukowego niie jest koncepcją. jednolitą,
nie mamy bowiem wspólnej obiektywnej miary dla
obliczania czasu i kosztów, miary, która by dala
arytmetyczny wyraz formule: ,.czas to pieniądz”;
niemniej przeto jest pojęciem, które w praktyce
bywa użyteczne.
określonym podłożu ekonomicznym. Kul­
tura przestała być sumą, stała się całością
funkcjonalną.
Niezależnie od 'Marksa, funkcjonalne
pojmowanie kultury zjawia się u Durkhei-
ma. W takim dziele, jak „O społecznym
podziale pracy" ***)
), mamy funkcjonalne
pojmowanie zjawisk kulturalnych w zależ­
ności od podziału pracy. Podział pracy prze-
staje byc sprawą ekonomiczną, a staje się
czymś, co decyduje o postawach społecz­
nych. W innym dziele szeroko zajmuje się
Durkheim iunkcjami społecznymi religii,
przeciwstawiając się zarówno tym, którzy
w religii widzieli tylko spekulację docho­
dową kapłanów, jak i tym, dla których
była objawieniem.
Funkcjonalne pojmowanie zjawisk kul­
turalnych znajdujemy w niezmiernie cie­
kawych studiach IVlaxa Webera, np. w zna­
nym dziele „Etyka protestancka a duch
kapitalizmu" " ' gdz.e autor stara się Wy­
kryć korelację między protestantyzmem a
rozwojem ducna kapitalizmu. Od czasu wiel­
kiej wojny, poprzedniej wielkiej wojny,
w Angin rozwinął się kierunek w etnolo­
gii, Którego najwybitniejszym zapewne
przedstawicielem jest nasz rodak, Broni­
sław Malinowski, kierunek, który przyjął
nazwę „szkoły tunkcjonalnej". tizkoła ta
stawia sobie za zadanie analizę poszczegól­
nych zjawisk kulturalnych w łączności
z całą kulturą. Malinowski uważa, że ża­
den element kultury, czy to będzie oby­
czaj, wierzenie,' czy narzędzie, nie może
być zrozumiany,' dopóki nie zna się zależ­
ności tego elementu od techniki, życia go­
spodarczego, od warunków ekologicznych,
od systemu stosunków społecznych. Np.
łódź może być czymś zupełnie różnym w
dwóch różnych społeczeństwach w zależ­
ności od tego, do czego służy (czy służy do
rybołóstwa, do komunikacji pomiędzy osie­
dlami, czy do celów wojennych) w zależno­
ści od tego, jak jest zbudowana, czyją jest
własnością, w zależności od tego jakie sto­
sunki panują pomiędzy członkami załogi,
i t. p. Zależnie od tych wszystkich oko­
liczności łódź będzie miała takie lub inne
funkcje społeczne, które decydują o jej
znaczeniu.
*) E. Durkheim: „De la division du
social”.
**) M. Weber: ..Soziologie der Religion1' t. I.
W ostatnich dziesiątkach lat mnożą się
techniki *) i zależności zjawisk kultural­
nych od warunków ekologicznych.
To jest ten drugi nurt: organiczność zja­
wisk kulturalnych. Wróćmy teraz jeszcze
do nurtu pierwszego. Czego nie uwzględ­
nili ci, którzy traktowali społeczeństwo ja­
ko organizm, czego nie uwzględnili badacze
amerykańscy, wtedy, gdy budowali prawa
ekologiczne? Nie uwzględnili udziału świa­
domej woli w budowaniu społeczenństwa.
W tym wypadku chodzi o kształtowanie
miasta. Tu właśnie przerywa się analogia
pomiędzy ekologią społeczną a ekologią ro­
ślin. Tutaj zawodzą schematy Spencera,
a tym bardziej Izouleta. Prus w swoim efek-,
townym obrazie Paryża nie brał pod uwa­
gę, że znaczna część tego, w czym widział
ową oś krystalizacyjną i organiczne linie
miasta, była zrobiona nie przez miliony lu­
dzi, nie wiedzących wzajem o sobie, ale
właśnie obmyślana planowo według pe­
wnych założeń powziętych z góry i wykre­
ślona przy biurku przez Hausmanna na
skutek rozkazów Napoleona III, nie mó­
wiąc już o dawniej wyrąbanych osiach za
Napoleona I czy Ludwika XV (Place Ro­
yale, późniejsza Concordia). Tym plano­
waniom artystycznym, tym planowym ur­
banistycznym rozwiązaniom Paryż za­
wdzięcza większość swoich linij organicz­
nych, które tak fascynowały Prusa.
•Fakt, że osiedle bezplanowe może się
przekształcić w organizm pod działaniem
praw ekologicznych, nie zmniejsza roli pla­
nowania jako czynnika kształtującego.
Może wchodzić w grę planowanie dwoja­
kie: plan może być narzucony przez trady­
cję i może być narzucony przez świadomą
antycypację przyszłości. Plan, narzucony
przez tradycję, znajdziemy w osiedlach
prymitywnych; świadoma antycypacja to
właśnie sfera działalności urbanistycznej.
Po tej wycieczce w przeszłość doszliśmj
do głównego tematu: z jakimi zagadnienia
mi socjologicznymi styka się nowoczesny
urbanista. Wychodzimy z założenia, że ur­
banista tworzy dla społeczeństwa, chce ta­
kich, czy innych osiągnięć społecznych; a
w takim razie zjawia się konieczność zba­
dania rzeczywistości społecznej, która ma
się przeobrażać. Nie negujemy praw eko­
logicznych, które zbudowane są na podsta­
wie bardzo subtelnych naukowych badań,
ale idzie, o to, aby zamiast podlegać bier­
nie prawom ekologicznym — posługiwać
travail
*) Jako przykład możemy wymienić znaną
pracę Mulford a: „Technics and Civilisation" (1934).
39
się nimi świadomie, tak jak to się dzieje w
innych dziedzinach nauki.
Na tym terenie rozwija się współpraca
urbanisty z socjologiem, który szuka praw
ogólnych, i socjografem, który opisuje kon­
kretną rzeczywistość. Taka współpraca
rozwija się zwłaszcza w Ameryce. Współ­
praca ta ma szczególne zastosowanie na
gruncie funkcjonalnego pojmowania zja­
wisk kulturalnych. Jeśli pewne zadania
społeczne wymagają takich_Zczy innych
form zewnętrznycn, to znowu formy mate­
rialne, a więc np. pewne określone kształ­
ty architektoniczne czy urbanistyczne ma­
ją różne funkcje społeczne w zależności od
, tego, w jaką rzeczywistość społeczną zosta­
ły wmontowane. Ten sam ogród, ten sam
teren młodzieżowy może posiadać różne
funkcje społeczne w zależności od cało­
kształtu życia społecznego w danym osie­
dlu. Urbanista przez nadanie takich czy
innych form przestrzennych kształtuje ży­
cie społeczne, a odwrotnie znowu, znacze­
nie ’danej formy przestrzennej jest uzależ­
nione od życia społecznego. Twór archi­
tekta musi się wpleść w całośc życia kul­
turalnego zespołu mieszkańców. Dla so­
cjologa współpraca z urbanistami jest nie­
zmiernie cenna, bo zmusza go do oparcia
się na konkretnym gruncie.
Jakież tedy zagadnienia socjologiczne
wysunęlibyśmy na czoło w urbanistyce?
Zaczniemy od wskazania pewnego podsta­
wowego zagadnienia teoretycznego, które
jest zagadnieniem z innego piętra, niż te
wszystkie problematy, o których będziemy
mówili potem, zazębia • się bowiem o spra­
wy metodologiczne: oto same prawa eko­
logiczne, podobnie jak prawa ekonomii po­
litycznej wymagają relatywizacji. Wiemy,
że wszelkie prawo naukowe jest abstrak­
cją: aby uznać jego prawdziwość, trzeba
wprowadzić cały szereg założeń, którym na
ogół rzeczywistość, z jaką mamy do czynie­
nia nie odpowiada. Żadne ciało, z jakim
mamy do czynienia w praktyce nie spada
z przyśpieszeniem 981 cm./sek. Prawa kla­
sycznej ekonomii funkcjonowałyby bez za­
rzutu jedynie w środowisku jednostek o
niesłychanie uproszczonej psychice i jedy­
nie w ustroju, któryby spełniał pewne wa­
runki, a do tych warunków należałoby
wprowadzenie zasady „laissez faire" w ży­
cie bez ograniczeń aż do ostatnich konse-
kwencyj. Koncepcja Spencera jest rów­
nież zbudowana na takich właśnie założe­
niach. Nie darmo Spencer był takim zde­
cydowanym zwolennikiem leseferyzmu.
I nie darmo właśnie w przedrooseveltow-
skiej Ameryce prawa ekologiczne zwróciły
40
uwagę badaczy. A więc zależność samych
praw ekologicznych od ustroju społecznego
jest juz jeanym z zagadnień, które się na­
suwa, gay przystępujemy do rozwazan so-
cjologicznycn w urbanistyce.
Od ustroju zalezy możność planowania
urbanistycznego czy regionalnego, inaczej
się będzie przedstawiała ta zaieznośc tam,
guzie decyduje -, wola władcy, inaczej tam,
gdzie będą decydowały wzory konwencjonal­
ne, inaczej, guzie szerokie pole ma woma rę­
ka jednostek, inaczej wreszcie tam, gdzie
planowanie jest wynikiem porozumienia spo­
łecznego. Inaczej pod względem stopnia
i pod względem lormy. Zależność od ustro­
ju szczególnie wyraźnie daje się odczuć
obecnie. Przezywamy zmierzeń nowoczesnej
kultury miejskiej, bpecylipzna kultura wiel­
kich miast, które się rozrastały niepowstrzy­
manie w ciągu szeregu dziesięcioleci, prze­
zywa, jak Się zdaje, kryzys na skutek pe­
wnych technicznych zmian (nowych środ­
ków komunikacji, nowych sił zastosowanych
w fabryce), a zarazem przeobrażeń w sto-
sunkacn ekonomicznych i społecznych. Wiel­
kie miasto uotycnczasowego typu doszło, jak
się zdaje, do punktu krańcowego i teraz pra­
wdopodobnie rozpoczął się proces likwi­
dowania tego tworu, jaki wydawał się czymś
prawie nieśmiertelnym.
Urbanista nowoczesny ma zadania,»któ­
rych nie miał urbanista dawniejszy. Musi
stoczyc walkę z dzisiejszym wielkim mia­
stem na różnych polach: w dziedzinie spraw
ekonomicznych i w dziedzinie estetyki, na
polu higieny i na polu stosunków społecz­
nych.
Staje przed nami pytanie: jak 'urbanista
kształtować ma więź społeczną? Nie bę­
dziemy się dzisiaj zajmowali analizą typów
więzi społecznej. Chcę tylko poruszyć za­
gadnienie takiej więzi społecznej, która spe­
cjalnie interesuje urbanistę, mianowicie wię­
zi sąsiedzkiej. Idzie o łączność społeczną
wytworzoną na podstawie łączności prze­
strzennej. Wiemy, jaką więź ta odgrywała
rolę w społeczeństwach, pierwotnych i w
społeczeństwach wiejskich. W osiedlach
eskimoskich więź oparta na stosunkach prze­
strzennych miała siłę więzi krwi. Ludzie,
których łączy współmieszkanie, są tam trak­
towani jak krewni i dla tego „pokrewień­
stwa“ Eskimosi mają specjalną nazwę. W In­
diach istniały niegdyś wspólnoty wiejskie,
w których więź sąsiedzka odnosiła zwycię­
stwo nad izolacją kast indyjskich. To też
wobec likwidacji owych wspólnot wiejskich
postępowi Hindusi mieli prawo zarzucać An­
glikom, że ich rządy przyczyniły się raczej
do wzmocnienia ducha kastowego w Indiach,
 niż do jego osłabienia. We wszystkich osie­
dlach eksperymentalnych zeszłego stulecia,
czy to będą fourierowskie falanstery, czy
New Harmony Owena, czy Nowa Ikaria Cu­
beta, lub osiedle gmin religijnych, w tych
wszystkich osiedlach usiłowano zbudować
formy życia społecznego na więzi sąsiedz­
kiej. Więź sąsiedzka uległa całkowitej de­
strukcji w nowoczesnym mieście i to jest
przedmiotem licznych badań i skarg ze stro­
ny pisarzy amerykańskich. Okazuje się, że
więź stowarzyszeń, która w wielkim mieście
przybiera tak różnorodne formy, nie wyna­
gradza pustki, jaka się wytwarza w psychi­
ce jednostek na skutek braku więzi sąsiedz­
kiej. Miejska więź stowarzyszeń jest prze­
ważnie zbyt luźna i zbyt niestała. Pod tym
względem bardzo jaskrawy, być może zbyt
dramatyczny obraz społeczeństwa amerykań­
skiego daje Stanisław Rychliński w swej
pracy: „Przeobrażenia społeczne w Stanach
Zjednoczonych na tle urbanizacji".
W ostatnich czasach w Ameryce niejedno­
krotnie podejmowano próby odbudowania
owej więzi sąsiedzkiej w miastach, że wy­
mienimy Cincinnati Social Unit Plan, czy
Lower North Community Council w Chi­
cago.
Przed urbanistą staje tutaj cały szereg za­
gadnień. Czy kusić się o odbudowanie wię­
zi sąsiedzkiej i w jaki sposób? Od jakich
czynników zależy więź sąsiedzka? Wszak
bliskość przestrzenna tutaj nie decyduje.
Minimum więzi sąsiedzkiej znajdujemy wła­
śnie wśród mieszkańców pokojów umeblo­
wanych w amerykańskich dzielnicach „fur­
nished rooms“, gdzie wzajemnie obcy sobie
ludzie żyją oddzieleni tylko cienką ścianą.
Jakaś sprawa bardziej skomplikowana wcho­
dzi tu w grę.
Z zagadnieniem łączności sąsiedzkiej wią-
że się zagadnienie instytucji ogniskujących
życie społeczne grupy lokalnej. I znowu jest
to zagadnienie nietylko socjologii, ale i ur­
banistyki, bo funkcje społeczne zależą nie­
tylko od typu instytucji, ale także od jej
wmontowania w teren. Mamy tu na myśli
tego rodzaju różnorodne instytucje jak szko­
ła, ogród wspólny, kościół, dom ludowy, ka­
wiarnia, klub, teatr, wspólna kuchnia lub
przysłowiowy magiel.
Instytucje ogniskujące życie społeczne ma­
ją zastosowanie w grupach społecznych róż­
nej skali. Stadion olimpijski w dawnej Gre­
cji, Świątynia Jerozolimy, Grób św. Piotra
i Pawła w Rzymie, czy Dworzec Sowietów,
to przykłady instytucyj ogniskujących ży­
cie społeczne w skali narodowej lub ponad­
narodowej. Nas interesują tutaj instytucje
w skali osiedla, dzielnicy lub regionu. Na­
41
suwa się cały szereg zagadnień — w związ­
ku z podziałem tych instytucyj na typy, w
stosunku do których zajmuje się różne posta­
wy. Możemy rozróżnić takie instytucje, któ­
re mają na celu tworzenie więzi społecznej
np. kluby lub sale dyskusyjne i instytucje
tego rodzaju co pralnia czy Gospoda Spół­
dzielcza, które służą praktycznym sprawom
osobistym spoza zakresu współżycia, a po­
mimo to są czynnikami łączności społecznej.
Tyle tylko, że tutaj łączność społeczna jest
czymś wtórnym. Analiza każdego z tych ty­
pów budzi specjalne zagadnienia, których
dzisiaj poruszać nie będziemy.
Jeżeli instytucja społeczna zarówno jedne­
go, jak i drugiego typu spełnia swoje zada­
nie, jeśli zwiększa atrakcyjność danego
ośrodka, to może mieć dwojakie skutki: roz­
szerzanie się zespołu ludzkiego wokół tego
ośrodka albo pogłębianie więzi społecznej.
Inaczej mówiąc, jej funkcje społeczne mogą
się objawiać oddziaływaniem wszerz lub od­
działywaniem w głąb. Pod tym względem
inną będzie rola takich instytucyj w osiedlu
o charakterze rozlewiskowym, inna w osie­
dlu ujętym w planową formę. Ich funkcje
będą zależały od tego, jak instytucje zo­
stały wmontowane w teren. A więc np.
instytucje zaopatrywania w Londynie, gdzie
gospodyni telefonuje do zakładu i otrzymu­
je do domu gotowe produkty, te instytu­
cje nie mają funkcyj spajających, bo lu­
dzie, którzy z nich korzystają, nie stanowią
grupy społecznej. Natomiast analogiczne
instytucje w osiedlu typu Warszawskiej
Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu
mogą posiadać bardzo ważne funkcje spo­
łeczne, gdyż tracą swoją anonimowość.
Przy budowie nowego osiedla jako waż­
ny problemat zjawia się sprawa kolejności
w tworzeniu owych instytucyj społecznych.
Znowu mamy przed sobą zagadnienia so­
cjologiczne; m. in. musimy sobie postawić
pytanie: jaka jest podatność mieszkańców
na przemiany w różnych dziedzinach ży­
cia. Bywa tak, że w pewnych dziedzinach
jesteśmy skłonni do zmian, a w innych
okazujemy bardzo silny konserwatyzm.
W tej sprawie ma głos socjolog czy socjo-
graf. Zwłaszcza, że ta kolejność w podat­
ności na przemiany nie jest stała.
A oto znowu inny typ zagadnień: wiel­
kość osiedla w stosunku do regionu; spo­
łeczne funkcje komunikacji w związku
z odległością ekologiczną; skutki oddziele­
nia komunikacji pieszej i jezdnej i t. d.
Sam kształt osiedla może mieć doniosłe
funkcje społeczne; kształt osiedla sugero­
wać nam może poczucie łączności, może
nam sugerować „kształt“ grupy społecznej.
W zwartych grupach pierwotnych lub
w dawnych grupach wiejskich trudno było­
by znaleźć osiedle nie posiadające organicz­
nej zamkniętej budowy. Ta organiczna bu­
dowa niewątpliwie była związana z silnym
poczuciem przynależności grupoyvej.
Analogiczną rolę w kształtowaniu się po­
czucia łączności grupowej będzie odgrywał
kształt miasta lub regionu. Niewątpliwie,
taka Warszawa koncentryczna, jaką pla­
nuje prof. Tadeusz Tołwiński, będzie mia­
ła inne oblicze społeczne, niż Warszawa
wielostopniowa planowana przez Pracow­
nię Urbanistyczno-Architektoniczną. Gar-
den City ma inne skutki społeczne, niż mia­
sto zbudowane według planu funkcjonal­
nego.
Inna jeszcze grupa zagadnień, to stosu­
nek miasta i wsi w nowym układzie wa­
runków. W ciągu szeregu wieków rosła
dwoistość kulturalna między miastem
i wsią. Teraz stoimy wobec procesów, któ­
re idą w Odwrotnym kierunku. Powstaje
możliwość jakiejś syntezy pewnych czyn­
ników życia wsi i pewnych czynników
życia wielkiego miasta. Ta możliwość syn­
tezy znowu nasuwa szereg zagadnień so­
cjologicznych.
Przejdźmy jeszcze do innej sprawy.
Urbanistyka funkcjonalna buduje plany
wielostopniowe: mamy kolonie, osiedla,
dzielnice, regiony — przy czym jednostki
niższego stopnia stanowią składnik jedno­
stek stopnia wyższego. W myśl zależności
pomiędzy układem stosunków przestrzen­
nych i układem stosunków • społecznych
staje przed nami zagadnienie wielostopnio­
42
wej więzi społecznej, więzi, którą jednostka
odczuwa w stosunku do grupy węższej
i równocześnie w stosunku do grupy szer­
szej, której tamta jest cząstką. Jest to bar­
dzo ciekawe i skomplikowane zagadnienie
socjologiczne. Stanie się ono może szczegól­
nie aktualne po obecnej wojnie.
Na zakończenie jeszcze jedno. W swoim
studium p. t. „Warszawa funkcjonalna“ pp.
Syrkus i Chmielewski piszą: „Uderzając
w klawisz Żerań, słyszymy rezonans Tłu­
szcza i Żyrardowa, Moskwy i Paryża,
a jednocześnie Modlina i Czerska, Sztokhol­
mu i Suezu“. Oczywiście jest wiele spraw,
i które można organizować w regionie, nie
sięgając prawie poza jego granice. Jednakże
przy wszechstronnym planowaniu regionu
trudno się dzisiaj izolować, od spraw prze­
biegających w skali światowej. Takie sze­
rokie tło widzą przed sobą nie tylko urba­
niści, którzy muszą się liczyć w pewien
sposób z wszechświatowymi procesami eko­
nomicznymi; widzi je także socjolog, bo
postawy społeczne różnie się kształtują
w zależności od tego, w jakiej szerszej rze­
czywistości społecznej umieszczone są gru­
py regionalne. Znowu zatem, tylko w innej
już skali, natrafiamy na zależność naszych
planów od, ustroju społecznego, zależność od
tej sprawy, od której zależy sama możli­
wość świadomej akcji urbanistycznej i moż­
liwość jej . technicznego przeprowadzenia.
Wracamy tedy do tych zagadnień, ód któ­
rych zaczęliśmy przegląd naszej problema­
tyki, gdy mówiliśmy o zależności praw
ekologicznych od warunków ustrojowych.
Przy współpracy urbanisty z socjologiem
nad planowaniem nowych osiedli dźwięczy
nam istotnie rezonans świata.
 NA
PRZEŁOMIE
Przemiany moralności społecznej
Zdawać by się mogło, iż upajamy się
najwspanialszym w dziejach zwycięstwem.
Że osiągnięcie wytęsknionego celu, stanie
się niewyczerpanym źródłem twórczego
entuzjazmu, który wypełni zbiorową duszę
narodu.
Niestety. Powiedzmy sobie otwarcie, że
nawet wobec imponujących świetlnych rac
w dni Zwycięstwa zostaliśmy niejako przy­
łapani... Przyłapani brakiem przejawów
entuzjazmu, który odpowiadałby napię­
ciem choćby w stopniu zaledwie dostatecz­
nym —- doniosłości historycznej odniesio­
nego Zwycięstwa człowieka nad jego naj­
straszliwszym upadkiem.
Nie może ujść uwadze wnikliwszego ob­
serwatora — spostrzeżenie, że brak nam
sił, że jesteśmy zbyt znużeni i zdeprawo­
43
STANISŁAW ZE LENT
wani długotrwałym uciskiem upodlenia
i najkrwawszego terroru.
Dysproporcja ta ma niewątpliwie poważ­
ne przyczyny tkwiące głęboko w zbioro­
wej psychice.
W publicystyce dnia dzisiejszego spot­
kaliśmy się niejednokrotnie z pojęciem
„linii podziału" w społeczeństwie; nie jest
to niestety pojęcie oderwane. Zbrodniczy,
perfidny posiew długotrwałej, zaciekłej
polityki okupanta jakże robaczywe owoce
każę nam dziś zbierać.
Okupant podzielił społeczeństwo liniami
podziału „w kratkę“. Jeśli komukolwiek
troska obywatelska spędza sen z powiek —
temu nie jest i nie może być obce owo bo­
lesne spostrzeżenie.
Postępy demoralizacji społecznej są tak
na niektórych odcinkach zastraszające, że
wstydliwe przemilczanie stać się może nie­
bawem równoznaczne z całkowitym upad­
kiem i zanikiem podstawowych, elementar­
nych dobrych obyczajów i cnót obywatel­
skich. t zwłaszcza w urzędach. Idę właśnie z K.K.O...
Nic tu nam nie pomoże lekkomyślne usy­
pianie się bohaterską i niezłomną postawą
narodu — trzeba zdobyć się na odwagę,
aby spojrzeć w oczy rzeczywistości.
Szachownica okupanckiego podziału spo­
łeczeństwa okazała się bardzo bogata, nie
tylko w formę, lecz także w niesławną
treść. Oto obok - najbardziej ofiarnych w
czasie okupacji, nie wahających się porzu­
cić wszystko dla walki, na których barki
spadł cały ciężar dźwigania, niezłomnej po­
stawy narodu — widzimy całą plejadę in­
nych w mniejszym lub większym stopniu
wyzutych z sumienia narodowego!
Obleśni, tchórzem podszyci, sybaryci —
dorobkiewicze wojenni, rozpychający się
z tupetem i arogancją łokciami wszędzie
tam, gdzi@ pachnie z dala od wszelkiego
niebezpieczeństwa pieniądz, lepki od krwi,
potu i ludzkiej krzywdy, nigdy nienasy­
ceni, załamujący teraz w cichości ręce nad
tym, że kończy się okres najstraszniejsze­
go przelewu krwi, który dla nich był tylko
okresem .wspaniałej prosperity.
Obok tych — szli pracować do zakładów
i instytucji zwiększających bezpośrednio
potencjał bojowy wroga, wszyscy ci, którzy
z lekkim sercem podpisywali przyrzeczenie
lojalności i posłuszeństwa gubernatorowi
Frankowi w imię zwykłego oportunizmu,
aby spokojnie trwać i dorabiać się, aby
chronić siebie za wszelką cenę od ryzyka
Oświęcimów czy Majdanków.
Urzędnicy i funkcjonaruisze współpracu­
jący mniej lub więcej intensywnie z oku­
pantem, którzy nie są dziś w stanie pojąć,
że to co uprawiali, przeważnie z własną
bezpośrednią materialną korzyścią, nazy­
wając to „działaniem na szkodę okupan­
ta" — uprawiane dziś jest łapownictwem
i zwykłym, ordynarnym okradaniem spo­
łeczeństwa.
Wreszcie wymagająca największej troski,
okaleczona moralnie — młodzież.
Sumienny obserwator musi stwierdzić, iż
w atmosferze dnia bieżącego nie brak obia-
wów zaprzaństwa, obrzydliwego karierowi-
czostwa, skrajnego zmaterializowania, tu i
ówdzie panoszącego się w obyczajach zwy­
czajnego huligaństwa, wreszcie, wypływa­
jącego z podłych, obliczonych na osobiste
porachunki pobudek, anonimowego donosi-
cielstwa. Brak dobrej woli, dobrych obycza-,
jów, a choćby zwykłej uprzejmości jest zja­
wiskiem nagminnym.
Nie tak dawno spotkałem znajomego,
człowieka zniszczonego wojną, skrajnego pe­
44
symistę — w niezwykle pogodnym nastro­
ju. Zdziwiłem się. „Cóż to ci jest?“ — py­
tam. — „A... widzisz... tak bardzo przyjemnie
jest spotkać ludzi życzliwych, uprzejmych...
Stwierdziłem z satysfakcją, że i w urzędzie
można spotkać kulturalnych urzędników;
po raz pierwszy zostałem tak uprzejmie i ży­
czliwie załatwiony“.
Był tym zdarzeniem tak szczerze rozrado­
wany, że chciał mi koniecznie pokazać te
wyjątkowe jego zdaniem „okazy“.
Wspominam o tym, aby podkreślić, że
niechlujność i zaniedbanie dobrych obycza­
jów przybrało takie formy, iż całkiem drob­
nego znaczenia normalny fakt urasta na
tle rzeczywistości naszej do rangi feno­
menu.
Przykłady można by mnożyć, lecz wymie­
nienie wszystkich ropiejących pól szacho­
wnicy społecznej w ramach tego artykułu
jest zbędne. Troska nakazuje postawić wy­
raźnie owo zagadnienie t. zw. moralności
społecznej. Do szczegółów powrócimy póź­
niej.
Czy ktokolwiek myślący może poddać w
wątpliwość fakt, że znajdujemy się na prze­
łomie? Stoimy u progu nowej epoki.
Lecz czy uświadamiamy sobie w pełni kon­
sekwencje tego faktu?
Czujemy się znużeni i przytłoczeni — opa­
dają nam ręce. A jednak musimy .podjąć
wyzwanie, bowiem nie ma dla nas drogi
odwrotu. Przyszłość jest naszym przezna­
czeniem, Na starcie musimy stanąć w od­
powiedniej postawie.
Problem: odnowy człowiek a—
staje przed nami w całym swym potężnym
majestacie.
Podążając za troską Alexis Car ella,
która niestety jest udziałem nielicznych —
stwierdzić musimy, że istotnie błędne za­
łożenia trwające od setek lat, skierowały
naszą cywilizację na drogę, która doprowa­
dziła. wiedzę do tryumfu, a człowieka do
upadku.
Musimy się podnieść, otrząsnąć i ruszyć
natychmiast w drogę. Droga jest niezwykle
ciężka i pełna przeszkód, które trzeba bę­
dzie strzaskać. Odnowa człowie-
k a jest największym, najbardziej fascy­
nującym, a zarazem najpiękniejszym i naj­
niebezpieczniejszym zadaniem u progu n o-
wej epoki,
Ale odnowa jednostki wymaga odnowy
warunków życia nowoczesnego. Jest więc
niemożliwa bez rewolucji.
„Żaden bowiem — mówi Carrel — z do­
gmatów społeczeństwa nowoczesnego nie
jest nienaruszalny. Ani fabryki olbrzymie,
ani niebotyki wspinające się wysoko, ani
wielkie, zabójcze miasta, ani moralność
 przemysłowa, ani mistyka produkcji — nie
jest konieczna dla naszego postępu“.
„Kultura bez komfortu, piękno bez zbyt­
ku, maszyna bez niewolnictwa fabrycznego,
nauka bez kultu materii, pozwoliłyby lu­
dziom rozwijać sę nieograniczenie i zacho­
wywać inteligencję, zmysł moralny i mę­
skość“.
Oto daleki, z grubsza zarysowany w na­
szej wyobraźni, cel.
Tak! Lecz cóż ma począć każdy spośród
nas, pojedyńczych szarych ludzi?
Pytanie bardzo istotne i bardzo trudne.
Będziemy próbowali w następstwie bardziej
szczegółowo na nie odpowiedzieć, lecz na
początek nie żądajmy za wiele od nas sa­
mych.
Jest oczywiste, że do tych zagadnień trze­
ba podchodzić dwukierunkowo, od góry pi­
ramidy społecznej i od dołu. Nie wolno nie
doceniać ramowych nastawień wychowaw­
czych od góry, lecz do ich stworzenia po­
wołana być musi elita moralna i umysłowa
narodu. A czas nie czeka.
W zakresie zaś działania jednostki lub
grupy leży ta druga droga, bezwątpienia
bardzo skuteczna: poddać sumiennej kon­
troli własną postawę, eliminując z niej po­
czątkowo te najbardziej widoczne schorze­
nia dnia dzisiejszego. Każdy na swyrr^ ma­
łym odcinku pracy i życia. A postawa jed­
nostki w pewnych sytuacjach dnia bieżące­
go może, jak to się mówi, „działać cuda“.
Oto obrazki z życia:
Pilna budowa. Ciężkie terminy i wielkie
tempo pracy. Nazajutrz wypada duże, tra­
dycyjne święto. Rozważamy w biurze ko­
nieczność pomówienia z robotnikami, że
trzeba przyjść do pracy, lecz nikt nie ma
ochoty, bo: „szkoda gadać —• nie przyjdą!“.
Zebrałem się na.odwagę i poszedłem: „Słu­
chajcie, chłopcy, ja do was z taką sprawą,
chciałbym, abyście jutro przyszli do pracy,
bo inaczej nie damy rady...“ Odpowiadają
gromadnie: „Jakto, takie święto? Trza świę­
tować. Nie możemy". Próbuję tłumaczyć:
„No tak, ale widzicie, sprawa pilna, wyjąt­
kowa, chciałbym, abyście poszli na rękę...“—
Pomruki niechętne i długa chwila ciszy.
Osądziłem, że sprawa przegrana i chciałem
się zabierać. W tym momencie słyszę głos
młodego robociarza Feliksa Gnypa: „Jak
trza, to trza, za Niemca kijem gnali i nie
pytali — ja tam jutro przychodzę!“. Zno­
wu cisza. Po chwili odzywa się stary, 60-
cioletni Gnyp: „Ja z Felkiem!“.
Zaczęli żywo, lecz przyciszonym głosem
rozmawiać w gromadzie. Nie czekałem —
byłem pewien efektu. Nazajutrz zastałem
wszystkich bez wyjątku przy pracy, bardziej
ożywionych i jakby godniejszych, niż dnia
poprzedniego.
Kilka dni temu spostrzegłem z dala, leżą­
cego po drugiej stronie ulicy, człowieka z
plamą krwi na twarzy. Przechodnie szyb­
ko i jakby z obawą mijali to miejsce. Za­
nim podszedłem upłynęła dłuższa chwila.
Wystarczyło, że zatrzymałem się i uniosłem
nieco leżącemu okaleczoną głowę. Nie cze­
kałem długo. Wnet podążyło za mną kilku
przechodniów, a dwaj młodzi ludzie prze­
nieśli zemdlonego do pobliskiej apteki.
Przykłady możnaby mnożyć. Musimy
uświadomić sobie fakt, że dobra, szlachetna
postawa jednostki nie tylko wyzwala z apa­
tii, niechlujstwa obyczajów — jej najbliższe
środowisko, lecz chwyta za serce, a nawet
budzi niejednokrotnie entuzjazm u całkiem
nieznanych, przypadkowo spotykanych lu­
dzi. Jest daleko bardziej skutecznie bu­
dzić twórczy entuzjazm u innych włas­
nymi czynami, niż liczyć na działanie słów.
Szczery, twórczy entuzjazm jest nieodzo­
wny do wszelkich przemian społecznych -i
do odnowy jednostki. On jest zawsze źró­
dłem każdego pozytywnego czynu. Tak!
Lecz znów pytanie, cóż ma począć jednostka,
jak te źródła wyzwalać?
Zrozumiałe jest, iż nie każdy może być
tak wnikliwym i wczuwającym się w tętno
życia zbiorowego, aby przeczuwać i wykry­
wać źródła twórczego entuzjazmu, które
drzemią w zbiorowości. Toteż pozostawmy
tę wielką misję powołanym. Wyznaczmy so­
bie skromniejsze zadania: niech dobra wola
u każdego z nas stanie się rzeczywistym
osiągnięciem! Ona to właśnie jest niezbęd­
nym warunkiem wstępnym wydostania się
z marazmu, ona ułatwi nam wejście na dro­
gę osobistego odrodzenia, ona wreszcie nie
tylko nie pozwoli, .jak dotychczas, karygo­
dnie marnotrawić entuzjazmu tu i ówdzie
wokoło nas zrodzonego, lecz przeciwnie! —
nauczy nas podsycać jego źródła.
Wielu dziś powraca do życia i praw czło­
wieka wolnego ze zdruzgotanym lub pod­
ciętym fundamentem swych światopoglądów
i wiary w sens istnienia człowieka. To są ci
z Majdanków, Oświęcimów i innych nie­
zliczonego szeregu katowni i hańby obozów
koncentracyjnych i obozów jeńców. Lecz
nawet śród tych, tak dotkliwie okaleczo­
nych, trafiamy na źródła prawdziwie twór­
czego entuzjazmu. Że wskażę tu na wyjąt­
ki deklaracji ideowej pierwszej grupy więź­
niów (Ocalonych na ziemi Lubelskiej w ub.
roku:
„Z nakazu serca i sumienia — my, więź­
niowie polityczni z obozu śmierci Majda­
nek — pragniemy w im\ię walki o Człowie­
czeństwo i Kulturę — utrwalić dziś jako lu­
dzie wolni, którym los pozwolił ujść zni­
szczeniu—więzy psychiczne, i moralne bra-
terstum broni, zrodzone w okresie, najwięk­
szych niebezpieczeństw, zagrażających ży­
ciu lub duszy.
Najbujniejsza fantazja ludzka nie jest
w stanie wyobrazić ani odczuć psychiki i
warunków tej strasznej i ustawicznej walki.
Wobec bezwzględnego ścierania Człowie­
ka, zatraty Jego duszy najbardziej upadla­
jącymi, wyrafinowanie zbrodniczymi środ­
kami o nieznanym w historii ludzkości roz­
miarze i napięciu - bledną i tracą sens
wszelkie tarcia o charakterze społecznym
i imperialistyczna - politycznym, wynikają­
ce z egoizmu jednostek, grup i narodów.
Jest nam wstrętne wszystko, co rodzi
egoizmz”
„Zdołaliśmy pojąć, że odrodzeniu czło­
wieka pragniemy oddać najlepsze nasze
siły i życie. Wierzymy, iż żadne ofiary, któ­
rych zażąda od nas służba tej Idei nie będą
W stanie nam przeszkodzić.
W tej bezkompromisowej walce o Nowe­
go Człowieka — my młodzi i starzy, wyrośli
z różnych środowisk społecznych i politycz­
nych - upatrujemy cały sens pozostałego
nam życia.”
„Zadaniom nowej nadchodzącej epoki
sprostać zdoła tylko Nowy Mocny Człowiek
o czynnej i szlachetnie zdobywczej posta­
wie, który będzie rozumiał, iż jedynym
miernikiem jego praw społecznych jest nie­
odzowny wkład twórczej pracy, a próbie-
rzami, uprawniającymi do jakiegokolwiek
przodowania w życiu zbiorowym —. bezin­
teresowność, kwalifikacje moralne i zawo­
dowe.
Stwierdzamy, że Ci tylko spośród nas ma­
ją prawo i obowiązek podjąć tę walkę, któ­
rzy wobec katów jak również wobec towa­
rzyszy zachowali zawsze godną postawę
polskiego więźnia politycznego.
iNiei był on tylko sobą, lecz stal się sym­
bolem pięcioletniej martyrologii całego Na­
rodu i ta właśnie świadomość wyróżnione­
go posterunku w walce jest jedyną nagro­
dą, jakiej ma się spodziewać, bowiem w na­
szej Nowej Polsce prawdziwie odrodzonej
Demokracji nie chcemy nagród za pro­
ste wypełnienie obowiązku, lecz żądamy
ukarania winnych, którzy go zaniedbali w
najbardziej niebezpiecznym dla Narodu
okresie.”
Tak! Bądźmy czujni i bardziej uważni na
własne poczynania i na poczynania innych
wokół nas. Uszanujmy Człowieka w czło­
wieku.
Im większy nasz wysiłek i wyrzeczenie,
czujniejsza i sumienniejsza kontrola włas­
nej postawy — tym rychlej przyjdzie spo­
strzeżenie, że na swoim maleńkim odcinku
szachownicy społecznej nie jesteśmy osa­
motnieni, bo inni podążają za nami.
Zatem stańmy na start.
 KAROL STRÖMEN GER

OPERY

Narodowe

DRAMAT muzyczny, który powstaje we

Włoszech w epoce wczesnego baroku, około

roku 1600, oznacza kapitalne odkrycie:
opery! Odkrycie z nieporozumienia! Szu­
kano wskrzeszenia starogreckiej recytacji,
przy której muzyka odgrywała rolę, nie
wiadomo jaką. Zabytków muzycznych tea­
tru greckiego nie było, więc próbowali hu­
maniści florenccy praktyką, „na materiale”,
z żywego doświadczenia. Wynaleźli mowę
Z PERSPEKTYWY z lekka śpiewem zabarwioną, na tle akor­
dów instrumentalnych — i tak powstał zna­
STULECIA ny nam dziś rodzaj półśpiewnej mowy —
recitativ. W ten sposób zaczęto dekla­
mować wiersze — biblię Dantego — stąd
jeden tylko krok do całej akcji scenicz­
nej — śpiewanej. Monotonne były pierwsze
próby operowe, bo słowo „wyraziste", z lek­
ka zaśpiewywane, miało panować • wyłącz­
nie — bez melodii. Wygnana drzwiami me­
lodia wnet przyszła oknem, aby okazać się
wkrótce najsilniejszym motorem wrażenia
operowego. A choć było | nielogiczne, aby

47
 opuszczona Ariadna melodyjnie wyśpiewy­
wała swe żale, jednak było to piękne.
Weszli prawdziwi śpiewacy do oper, wido­
wisk zrazu dworskich, wnet także publicz-
nych.Piękna też była koncepcja dawniej­
sza: śpiewanego dramatu, ascetycznie
wzniosłego. Ale z tego dramatu wnet po­
wstała opera — nowa piękność: zalotna,
„lekkomyślna córka muzyki“. Bawiła oko
wystawność oper weneckich, dwory prze­
ścigały się we wspaniałości przedstawień,
tematem oper była mitologia, historia an­
tyczna, także historie rycerskiego średnio­
wiecza, baśnie czarodziejskie, pasterskie sie­
lanki. Smoki i napoje miłosne, dekoracje
barokowej fantastyki, poruszane pomysło­
wymi machinami — to dawało nielada po­
żywkę dla głodu romantycznego. A popis
śpiewaczy roznamiętniał — elitę i tłumy
zarówno.
Niewiele pozostało z antycznego drama­
tu i jego poszukiwanej recytacji. Jak Ko­
lumb, o sto lat wcześniej, szukając drogi
do Indii, mimochodem i z nieporozumienia
odkrył Amerykę, tak teraz odkryto operę,
najryzykowniejszy i najbardziej pomysło­
wy rodzaj sceniczny — nienaturalny,
umowny, stylizowany do absurdu, ale ży­
wy i pełny „życia przed sobą“, a nade-
wszystko: żywo interesujący publiczność.
Dwory potrzebowały opery dla prestiżu;
bez opery nie mogła się już obejść oficjal­
na kultura. A że Włosi byli w tej dziedzi­
nie specjalistami — jako śpiewacy, orkie-
stranci, dekoratorzy, maszyniści — więc
opera była z reguły operą włoską.
Już w pierwszym stuleciu operowym po­
jawiają się jednak próby przeciwstawienia
włoskiemu importowi oper śpiewanych
w języku niewłoskim, „miejscowym“.
Pierwsza Francja Ludwika XIV-go wydaje
pod koniec XVII-go wieku „tragedię lirycz­
ną“, t. zn. dawną operę francuską i po fran­
cusku śpiewaną, odpowiednik francuskiej
tragedii. Ten rodzaj, koturnowy i deklama-.
cyjny, nieraz przysycha, ale jednak utrzy­
muje sią. Wątłe są natomiast próby pierw­
szych, oper śpiewanych po angielsku i nie­
miecku. W następnym stuleciu (XVIII-ym)
już zarysowuje się podział publiczności po-
zawłoskiej Europy: na arystokratycznych
zwolenników importowanej, a kosztownej
opery włoskiej i na lud mieszczański, któ­
ry już ma swój wodewil, śpiewany w ję­
zyku miejscowym, mało patetyczny, a chęt­
nie prześmiewający „operę bogatych“, t. zn.
włoską. Taka satyra operowa nazywa się
„opera na śmieszno“ i takie jest pierwot­
ne znaczenie słowa opera comique.
(Na losach włoskiej opery w Europie mia­
ło szczególnie zaważyć zjawisko bardzo cie-
kawę: angielska „Ballad Opera“, czyli „dzia­
dowska opera“ wystawiona w 1729 r. w Lon­
dynie. Ta „żebracza opera“, o muzyce skle­
conej z samych dziadowskich pieśni ulicz­
nych, była satyrą na włoską operę w Lon­
dynie, była też szopką polityczną, a że tre­
ścią zatrącała o aktualną kronikę policyjną
i libretto było skrojone zręcznie i efektow­
nie, więc powodzenie sztuki było niebywa­
łe, w Anglii i wnet potem na kontynencie,
gdęie ożywił się teatr muzyczny niewłoski.
A choćby z punktu widzenia „walutowe­
go“! Włoska opera kosztowała olbrzymie
sumy, swojski wodewil opłacał się sam,
przynajmniej nie wymagał „subwencji“...
W XVIII-ym wieku już zadomowiła się we
Francji miejscowa opera komiczna, z fran­
cuskimi śpiewami i mówionym dialogiem
(zamiast specjalnie włoskiego recitativu,
którego nie wymagały lżejsze opery nie-
włóskie). Analogiczne zjawisko pojawia s;ę
w Niemczech i Austrii pod nazwą Sing­
spiel, ■— do tej grupy sztuk ze śpiewami
należy wreszcie i pierwsza opera polska
„Nędza Uszczęśliwiona“, dla samego języ­
ka polskiego nazywana wtedy „operą na­
rodową“. Ale do pełnego znaczenia miały
dojść niewłoskie opery dopiero w czasach
romantyzmu, kiedy możemy mówić o pra­
wdziwych już operach „narodowych“.
Rewolucja francuska, a bardziej jeszcze
wojny napoleońskie, stworzyły u ludów
Europy nowe poczucie narodowości. Ale po-
kongresowa Europa jest reakcyjna, dwory
panujące wygrywają swój najwyższy atut:
legalizmu, a w ruchach narodowych wę­
szą tendencje wywrotowe. Ruch nacjonali­
styczny rozwija się jednak wszędzie, zapla­
ta o walki, o konstytucję — a na tym tle
ogólnym, zresztą w każdym kraju inaczej
zabarwionym, znaczy się romantyzm —
także inny, inaczej pojmowany w każdym
kraju. Tam, gdzie żyje romantyczna wiara
w lud, jako nieskażony trzon i zdrowe pod­
glebie narodu — tam będzie grunt podatny
pod opery narodowe. Z natury rzeczy bę­
dą to więc opery „ludowe“, nieraz demo­
kratyczne, ' a wyraźnie przeciw-włoskie. Bo
włoska opera stanie się teraz symbolem re­
akcji. Niegdyś, na przełomie XVII-go —
XVill-go wieku dwór wiedeński utrzymy­
wał włoską operę, niby widomy znak po­
litycznego dziedzictwa po rzymskim impe­
rium, i np. hołdownicza allegoria „La mo­
narchia latina trionfante“ jest tu znamien­
nym tytułem operowym. Teraz, w czasach
romantyzmu, włoska opera ma jeszcze mir
jakiejś niby ponad-narodowej kultury, mo­
że fantazyjnie płytkiej, ale zawsze jeszcze
aktualnej. W romantycznym Paryżu kwit­
nie opera włoska, nie potrzebuje tam dwor­
skiego poparcia, świetnością swych śpiewa­
 ków zdobywa publiczność od épiciera do
arystokroty, Paryż staje się stolicą świata
opery, tu ściągają sławni Włosi, tu osiada
Meyerbeer, o sukces paryski zabiega młody
Wagner. Inaczej wygląda sprawa roman­
tycznej opery w Niemczech.
Pierwsza w pełni romantyczna opera nie­
miecka „Wolny Strzelec“ K. M. Webera
(Berlin, 1821) wchodzi na scenę wśród in­
tryg włoskiej kamarylli operowej. Sukces
stawia „Wolnego Strzelca“ w rzędzie godeł
młodzieży nacjonalistycznej, dla której wy­
stąpienie Webera było czymś niby wystą­
pienie Lutra, rodzajem operowej reforma­
cji, z hasłem: nie chcemy być zależni od
włoskich papieży operowych i słuchać wło­
skich dogmatów teatralnych, mamy własne
poczucie sztuki, własne sumienie artystycz­
ne, chcemy oper własnej grzędy! Z czasem
i dwór pruski przystał do tej reformacji
i przestroił się na nutę narodową...
Ale włoska opera miała swe walory, daw­
ne i nowe. Jej klasycyzm — z rasy i z tra­
dycji — nie był zaskorupiały, nawet z lek­
ka kokietował z romantyzmem. Nokturno­
we arie pisze ów Bellini, który „w słonecz­
nym ogfodzie opery włoskiej posadził kilka
smętnych cyprysów“. Świeciło jeszcze słoń­
ce Rossiniego, ale już wschodzą gwiazdy
nowe: Bellini, Donizetti, młody Verdi. Nie
łatwo walczyć przeciw Włochom (opero­
wym) . Do tej walki trzeba talentów sil­
nych, zaprawionych w trudnej sztuce mu­
zycznego teatru. Wszędzie Włosi mieli
pierwszeństwo. Ich teksty i tematy wydają
się nam dziś martwą rutyną, ale służyły
muzyce włoskiej, która miała styl i sce-
niczność, cechy, o które dziś opery z tak
widocznym trudem zabiegają. Najsilniej­
szym atutem Włochów był śpiew, za włoski­
mi śpiewakami przepada cała Europa, nie­
raz obłędnie. Zmienił się włoski styl śpie­
waczy, znikli kastraci, belcanto w tym wie­
ku znaczy już co innego niż w stuleciu po­
przednim — ale prymat włoskiego śpiewu
operowego trwa nadal. Tylko coraz silniej­
sze będą pozycje oper niewłoskich.
Poza włoską operą, która w XIX-ym wie­
ku jeszcze-umie zachować stanowisko po­
niekąd „uniwersalne“, wszystkie niewłoskie
opery byłyby właściwie „narodowe“. Ale
w znaczeniu różnym. We Francji i w Niem­
czech z „narodowych“ początków powstały
z czasem style operowe większego znacze­
nia, powstawały dzieła zasilające repertuar
światowy, natomiast opery w ściślejszym
znaczeniu „narodowe“ zakwitały tam, gdzie
nie było wielkich stylów operowych. Po­
wiedziano raz, że „opery narodowe“ były
niby „nagrodami pocieszenia“ w biegu do
światowego repertuaru. Ale były objawem
49
budzącego się poczucia artystycznego na
tle sentymentów romantycznie narodo­
wych, budziły nadzieje rodzimej kultury
operowej, ciągłej, długiej, otwierały widoki
awansu operowego do znaczenia światowe­
go. Nie tylko młodzież była romantycznie
młoda — całe narody zdawały się gotowe
poczuć w sobie młodość. Przykład „Wolne­
go Strzelca“ zelektryzował młodych roman­
tyków. W samym niemal roku berlińskiej
premiery echo „Wolnego Strzelca“ odzywa
się w wileńskich „Dziadach“ Mickiewicza.
Ale do polskiej opery narodowej droga je­
szcze daleka.
Aż do wystąpienia Moniuszki polskość
opery warszawskiej polega głównie na pol­
skim słowie, publicznie śpiewanym, a kom­
pozytorskie wysiłki Elsnera i Kurpińskiego
oznaczają jeszcze erę wstępną. Ich odbla­
skowy klasycyzm, czy schyłkowy „empire“,
nawet na usługach polskiej tematyki, hi­
storii polskiej, nie wchodzi jeszcze w świat
właściwej opery „narodowej“. Nie mógł
wykrzesać wielkich kompozytorów Bogu­
sławski, który jednak rozumiał dobrze, że
opera polska, choćby tylko po polsku śpie­
wana, jest integralną częścią Teatru Naro­
dowego. Dba więc Bogusławski o dobre
teksty, sam tłumaczy wiele tekstów opero­
wych i bynajmniej nie gardzi „lekkomyśl­
ną córką" teatru, choć zapewne w jego mą­
drej głowie starego praktyka niema je­
szcze wiary w jakieś mistyczne posłannic­
two opery narodowej. Niegdyś opera była
próbą kompozytorów, — który chciał ucho­
dzić za pełnowartościowego, musiał wyka­
zać się poważniejszym sukcesem operowym.
Teraz, w czasach romantyzmu, wzbierać
zacznie tęsknota do „syntetycznego“ dzieła
sztuki narodowej i tu znów opera wydaje
się teatrem wysokich przeznaczeń.
Pierwszy poważniejszy objaw słowiań­
skiej opery narodowej miał się zaznaczyć
w carskiej Rosji: opera Michaiła Glinki
„Życie za cara“ (podtytuł „Iwan Sussanin“)
ukazała się w Petersburgu w r. 1836. Arty­
stycznie szczęśliwe było połączenie ludowo­
ści z tendencją wiernopoddańczą i połącze­
nie już wyraźnie rosyjskiego kolorytu mu­
zycznego z naleciałościami jeszcze włoski­
mi. Dla tematu, już w tytule zaznaczonego,
dwór popiera dzieło Glinki, który w kilka
lat później występuje z nową operą naro­
dową — jest to „Ruslan i Ludmiła“, podług
legendy Á1. Puszkina. Ta opera już nie ma
należytego oddźwięku u publiczności, która
bardziej niż kiedykolwiek zdaje się skła­
niać ku operze włoskiej, chce włoskiego
śpiewu, nie poczuwa się do obowiązków
wobec świtającej sztuki narodowej. Glinka
gorzknieje i łamie pióro. Oto odwieczny
wróg oper narodowych — włoska opera!
Jeszcze później Moniuszko musi czekać pra­
wie 10 lat na wystawienie „Halki“ w War­
szawie, żali się, że zawsze nas „głuszy wło­
ska duda“ — i jeszcze później Fryderyk
Smetana słyszy w Pradze, że opera „Sprze­
dana narzeczona“ nie może utrzymać się
w repertuarze i czym prędzej trzeba ją
zdjąć z afisza. Cierniowa była droga pierw­
szych słowiańskich oper narodowych. Jed­
nak warto ją było przebyć. Jeszcze silna
jest pozycja Włochów, ale wreszcie publicz­
ność rozumie cele swojskich oper, widzi
postępy w walce o własny styl operowy.
Postępy te znaczą się stopniowym opuszcza­
niem włoskich przykładów w muzyce i szu­
kaniem nowego świata tematów. Tematy
oper narodowych muszą być także narodo­
we. W tendencji, czy w lokalnym kolo­
rycie?
„Lekkomyślna“ opera potrafi być nadal
bardzo poważna, nawet kokietuje nieraz
świątobliwe tematy, ale na ogół nie lubi
tendencji. Moniuszce lepiej odpowiada
świat dawnej gawędy polskiej, niżby mu
odpowiadały tematy historii polskiej. Choć
uwodzenie dziewcząt wiejskich, straszenie
po dworach, rozdarta suknia Hrabiny są
dalekie od narodowych misteriów, to jed­
nak misję swą spełnia Moniuszko, jak ją
spełnia Czech Smetana swą chłopską ko­
medią muzyczną. Ale trzeba sięgać temata­
mi w głąb narodu. Rozumieją to Rosjanie,
którzy znajdują operowe tematy w Pusz­
kinie i Gogolu, a bardziej jeszcze w ludo­
wej legendzie, baśni, bylinie. Następcy Mo­
niuszki szukali tematów w romantycznej
literaturze polskiej — w Mickiewiczu, Sło­
wackim, Malczewskim. Szukali bardziej
z obowiązku niż z samorzutnej woli arty­
stycznej — i poczucie spełnianego obo­
wiązku patriotycznego raczej krępowało
ich muzykę. Libreciści nie okazywali się
na wysokości zadania, publiczność uznawa­
ła tylko zacność intencji kompozytorskiej,
ruch operowy w Kraju był nieożywipny...
Nawet w muzykalnych Czechach Sme­
tana długo nie miał wybitniejszych kon­
tynuatorów, i tu wspaniałe początki oper
narodowych zdawały się pozbawione cią­
głości. Jedynie w Rosji ta ciągłość istnieje,
i tam zapoczątkowany przez Glinkę ruch
nie tylko nie słabnie, ale obejmuje coraz
to nowe rodzaje opery,,ogarnia całą pu­
bliczność operową, spycha włoską operę na
drugie miejsce. Z tego ruchu, który przez
kilkadziesiąt lat wydaje „narodowe“ opery,
a znaczy się nazwiskami: Dargomyżskiego,
Borodina, Mussorgskiego, Rimskiego - Kor­
sakowa i innych (Czajkowski stoi raczej
50
poza obrębem ściśle narodowych oper),
kilka rosyjskich pozycji operowych wcho­
dzi dziś do wielkiego repertuaru światowe­
go. I jeszcze po śmierci ostatniego wielkie­
go przedstawiciela rosyjskiej opery naro­
dowej, Rimskiego, odmłodzony balet rosyj­
ski tworzy poniekąd kontynuacje narodo­
wej opery.
Oto zakończony dziś etap — romantycz­
nej, słowiańskiej opery narodowej. Zakoń­
czony, bo dawna romantyczna opera, na ca­
łym świecie zdaje się należeć do przesz­
łości, a mówią, że „opera się przeżyła“...
Czyżby doprawdy już miał być koniec
operze? Możliwe, że przeżyła się opera w
dawnej postaci i wątpliwe, czy powrót do
niej będzie możliwy. Ale potrzeba wrażeń
operowych istnieje nadal, czego dowodem
choćby, że dawne opery utrzymują się na
różnych scenach świata, doznają troskli­
wej opieki jako zabytki stylowe... No­
we opery dobre są dziś rzadkie, — nie
ma już dziś ani jednego żyjącego kompo­
zytora, od którego można by się spodziewać
napisania opery stałego repertuaru wszyst­
kich wielkich scen. Ale jeżeli nawet opera
się przeżyła, to scena muzyczna jest
wieczna.
Czy nam przyszłość sceny muzycznej go­
tuje dramat muzyczny w nowej postaci?
Czy muzyka współczesna zdobędzie się na
nowy rodzaj liryzmu? Czy tematy są dziś
inne? — Wszystko, cośmy słyszeli i widzie­
li, co znamy z czytania muzyki i z opi­
sów — wszystko, co się działo w operze
w czasie międzywojennego dwudziestole­
cia — to były próby nieraz dzielne, inte­
ligentne, nieraz pomysłowe. Ale nawet Wło­
chy przestały być krajem nowej operowo-
ści. Ustąpił z placu dawny wróg oper na­
rodowych, — i to także nie ożywiło, histo­
rycznego już dziś, rodzaju oper „narodo­
wych“ w romantycznym słowa znaczeniu.
Dziś, z perspektywy stulecia, patrzymy
na drogę przebytą przez narodowe opery.
Ich powstawanie miało wdzięk, ich utrzy- .
manie się na stanowisku było dowodem
zdrowia. W różnych krajach kwitnienie ich
trwało rozmaicie długo, dawało plon róż­
nej wartości. Czy te akta historii opero­
wej już są zamknięte? Romantyzm — to
słowo może oznaczać epokę romantyczną,
ale może też oznaczać romantyzm jako zja­
wisko pozaczasowe, wieczne i odwieczne.
A że muzyka jest w istocie produktem od­
wiecznego romantyzmu, więc i jej „lekko­
myślna córka“ opera może nam gotować
jeszcze bardzo romantyczne niespodzianki...
KORESPONDENCJE
ZAGRANICA
Nauka w Związku Radzieckim
W związku z 220-leciem istnienia rosyjskiej Aka­
demii Nauk, członek jej, N. Brujewicz, wygłosił na
uroczystym .posiedzeniu jubileuszowym w czerwcu
b.r. referat, który w krótkim zarysie przedstawia
rozwój nauki w Rosji. Referat ten poda jemy w
skróceniu.
„Uczeni radzieccy mają wielki udział ■* dziele
rozgromienia wroga i wzmocnienia potencjału gos­
podarczego i technicznego ZSRR. Kraj nasz posiada
około tysiąca wyższych zakładów naukowych 1 licz­
ne instytuty naukowe, wśród których honorowe
miejsce zajmuje Akademia Nauk ZSRR — najwyż­
sza instytucja naukowa kraju.
Zgodnie ze statutem, głównym zadaniem Akade­
mii jest „wszechstronne współdziałanie w ogólnym
podniesieniu nauk teoretycznych i stosowanych w
ZSRR, badanie i rozwój zdobyczy światowej myśli
naukowej. Podstawą jej działalności jest planowe
wykorzystanie zdobyczy naukowych dla współdzia­
łania w budowie nowego socjalistycznego społe­
czeństwa bezklasowego".
W ciągu swego 220-letniego istnienia Akademia
wywarła wielki wpływ na rozwój rosyjskiej i świa­
towej nauki i kultury. Piotr I podpisał dekret o za­
łożeniu Akademii Nauk 22 stycznia 1724 roku. 2 li­
51
I NOTATKI
stopada 1725 roku odbyło się pierwsze zebranie
naukowe jej członków. Uwzględniając specyficzne
warunki rosyjskie, Piotr postawił przed Akademią
podwójne zadanie: naukowe i pedagogiczne. Aka­
demia miała nie tylko rozwijać i doskonalić, nauki,
ale zarazem być ogniskiem oświaty w Rosji, przy­
gotowywać doświadczonych i wykształconych ludzi
dla wszystkich dziedzin gospodarki, sztuki wojennej
i kultury.
W XVIII w. Akademia zajmowała się głównie roz­
wojem nauk przyrodniczych i matematycznych oraz
badaniem naturalnych zasobów Rosji, jej ludności
i konturów geograficznych.
Wkrótce po założeniu Akademii widzimy w jej
szeregach genialnego uczonego, Michała Łomono­
sowa (1711—1765), który był zwiastunem idei współ­
czesnego atomizmu, zasady zachowania materii i
energii. Podstawowe tezy jego teorii atomowej,
przedstawione w dziele ».Elementy chemii matema­
tycznej”, są talk dalece współczesne, że mogą wy­
dawać się pracami z dziedziny fizyki molekular­
nej XX -go wieku. Jako pierwszy na świecie Łomo­
nosow ustanowił na podstawie doświadczenia pra­
wo niezmienności masy substancji przy przemia­
nach chemicznych.
Ogromna jest również rola Łomonosowa w zba­
daniu i opracowaniu norm literackiego języka ro­
syjskiego. Wśród różnorodnych prac filologicznych
wyróżnia się jego „Gramatyka rosyjska”. Wresz­
cie, był wybitnym geologiem. W dwóch pracach
geologicznych: „Słowo !O narodzinach metali od
trzęsienia Ziemi" i ,O warstwach ziemi“, stworzył
harmonijną geologiczną teorię i dość dokładne ¡okre­
ślił grubość skorupy ziemskiej na 30—70 kilometrów.
Wykazał on, że z biegiem czasu powierzchnia ziemi
przeszła przez różne złożone zmiany, wyjaśnił rów­
nież pochodzenie węgla kamiennego 1 bursztynu.
Na czele matematyków stał genialny Leonard
Euler (1707—1783), którego prace ¡z rozlicznych dzie­
dzin matematyki czystej i stosowanej wywarły
wielki wpływ na późniejszy rozwój matematyki
i mechaniki.
W XVIII wieku Akademia zorganizowała około 95
wypraw. W latach 1732—1743 zorganizowana zosta­
ła wielka Wyprawia Syberyjska, w której brało
udział 500 osób. Zadaniem jej było poznanie
granic morskich Syberii i jej związków z Ameryką,
zbadanie Syberii wewnętrznej, jej przyrody, lud­
ności, zabytków i pobliskich wysp. W wyniku prac
wyprawy odkryta została Ameryka północno-zacho­
dnia, opisane Wyspy Kurylskie i Północna Japonia-
Również zbadana została Kamczatka. Wyprawa by­
ła olbrzymim przedsięwzięciem naukowym, nawet
na miarę naszych czasów.
W r. 1745 Akademia wydała „Atlas Rosyjski”,
składający się z 19 map. „Z wydaniem tego Atlasu—
pisał- Euler — geografia rosyjska doprowadzona zo­
stała do znacznie wyższego poziomu, aniżeli geogra­
fia ziemi niemieckiej.”
Od r. 1768 rozpoczynają się systematyczne wy­
prawy Akademii, które zgromadziły olbrzymi ma­
teriał. Wyprawy opisały bogactwa kopalne Uralu
i Ałtaju i odkryły Kuźnieckie zagłębie węglowe.
Wiek XIX dał Akademii szereg pierwszorzędnych
zdobyczy naukowych.
Członek Akademii M. W- Ostrogradskij (1801—
1861) był autorem licznych prac w dziedzinie teorii
prawdopodobieństwa, mechaniki ciał niebieskich,
fizyki matematycznej. • demii prawdziwy ośrodek myśli naukowej Związ­
Prace matematyczne P. Ł. Czebyszewa stanowią
ępokę w rozwoju światowej myśli matematycznej.
Wybitne są jego odkrycia w dziedzinie teorii praw­
dopodobieństwa, teorii liczp. Stworzył on teorię
zbliżenia funkcji.
A. N. Lapunow (1857—1918) badał kształt ciała
płynnego, znajdującego się w ¡ruchu obrotowym
i podlegającego prawu powszechnego ciążenia. W
¡przeciwieństwie do A. Poincaire’go, opracował on
ogólną i ścisłą teorię rozwiązania tego zagadnienia,
mającego olbrzymie znaczenie zwłaszcza dla fizyki
wszechświata. Pozwoliło mu to rip- sprostować wy­
niki badań znanego astronoma Darwina, przewod­
niczącego londyńskiego Towarzystwa Królewskiego.
Poważne miejsce w rozwoju światowej myśli
astronomicznej zajął P. A. Bredichin (1831—1904) —
dyrektor obserwatorium w Pułkowie, twórca me­
chanicznej teorii kształtów komet i matematycznej
teorii pochodzenia strumieni meteorowych.
52
A. M. Butlerow (1828—1836) stworzył teorię che­
micznej budowy związków organicznych; N. N. Zi­
nin, (1812—1880) otrzymał pierwszy synkretycziną
anilinę.
Nauki fizyczne reprezentowane były w Akademii
przez takich uczonych jak W. W- Pie trow (1761—
1834), pierwszy odkrywca zjawiska łuku Volty; E.
Ch. Lene (1804—1865) — jeden z twórców nauki
o elektromagnetyzmie; B. S. Jakobi (1801—1874) —
wynalazca galwanoplastyki, elektrycznego zapalania
min; B. B. Galicyn (1862—-1916) — autor znanych
prac z dziedziny optyki i sejsmologii.
Wielkie znaczenie miała działalność Akademii dla
rozwoju języka rosyjskiego. Na podstawie jej prac
rząd radziecki przeprowadził w r. 1917 reformę or­
tografii rosyjskiej.
Akademia zgromadziła olbrzymi materiał histo­
ryczny, opublikowała kroniki Radziwiłła j Nikona,
organizowała wyprawy archeologiczne- Materiały
te opracowane zostały przez S. M. Sołowiewa
(1820—1879) w jego 29-tomowej ,.Historii Rosji od
najdawniejszych czasów".
Dla właściwej oceny działalności Akademii Nauk
należy mieć na uwadze tło historyczne jej pracy.
Akademia była terenem nieustannej walki postępo­
wej nauki rosyjskiej z reakcją i rutyną, kultywu­
jącą ducha uległości i czołobitności wobec samo-
władztwa. Intrygi grupy reakcyjnej uniemożliwi­
ły .¡przyjęcie do Akademii wielu wybitnych uczo­
nych, jak Łobaczewskij, Timiiriaziew, Stolietow,
Sielczenow, N. Żukowskij. Mendelejew dwukrotnie
przepadł przy wyborach. Wybór Gorkija jako
członka honorowego uchylony został przez cara Mi­
kołaja II.
Okres prawdziwego rozkwitu Akademii Nauk
rozpoczął się po rewolucji październikowej. Już
w kwietniu 1918 Lenin opracował osobiście „Szkic
planu prac naukowo-technicznych", w których u-
stalił program działalności naukowo-badawczej. O-
sobista troskliwa opieka Lenina uczyniła z Aka­
ku Radzieckiego.
W ciągu ostatniego 20-lecia Akademia wykonała
olbrzymią pracę organizacyjną i planującą. W roku
1938 stworzona została obecna struktura Akademii.
Dzieli si< ¡ona na 8 sekcji: fizyczno-matematyczną,
chemiczną, igeotogiczno-geograficzną, biologiczną,
techniczną, historyczno-filozoficzną, ekonomiczno-
prawną, literacko-filologiczną. W skład jej wchodzi
szereg instytutów fizycznych, chemicznych, fizjolo­
gicznych, technicznych, historycznych i in. W roku
1943 powstał Instytut historii sztuki, a w ub. mie­
siącu — Instytut historii nauk przyrodniczych. Aka­
demia posiada 6 oddziałów: kazachski, kirgiski, tad-
żykclki, turkmeński, uralski, zachodnio-,syberyjski,
oraz 3 bazy: na Dalekim Wschodzie, półw. Kola
i w republice Kami, Zadaniem tych oddziałów i baz
jest badanie bogactw naturalnych i rozwoju kultu­
ralnego i gospodarczego najbardziej odległych tere­
nów kraju. Szereg oddziałów przekształcono w sa-
♦
modzielne akademie. Istnieją-więc Akademie Nauk
w Gruzji, Armenii, Uzbekistanie i Azerbejdżanie.
Akademia Nauk ZSRR stanowi w ten sposób ol­
brzymią organizację naukową. Plan zasadniczych
prac naukowo-badawczych Akademii (bez oddzia­
łów i baz) obejmuje rocznie zgórą dwieście zagad­
nień. Wydatnego poparcia w swej pracy dozniaje
Akademia ze strony Molotowa oraz generalissimusa
Stalina, który za wybitne zasługi w dziele rozwoju
nauki wybrany został 22 grudnia 1939 r. honoro­
wym członkiem Akademii.
Z wybitnych członków Akademii przytoczymy pa­
rę nazwisk: A. N. Kryłow — twórca teorii
wibracji kompasu; S. A. Czapłygin (1869 —
1942) — stworzył współczesną teorię skrzy­
dła samolotu; P. L. Kapitza opracował no-wą me­
todę skraplania i rozdzielania gazów, tworząc in­
stalacje tlenowe i odkrył zjawisko nadpłynności
skroplonego helu; A. P. Karpiński (1846—1936), były
przewodniczący Akademii, uzasadnił prawa igeo-
tektonicznych ruchów. kory ziemskiej oraz wpływ
tych ruchów na rozpowszechnienie imórz i lądów
w ubiegłych okresach geologicznych; A. I. Abriko-
sow stworzył kierunek kliniczno-anatomiczny ana­
tomii patologicznej, będąc autorem prac z dziedziny
patologii wegetatywnego systemu nerwowego i mor­
fologii ogniska tuberkulicznego; A. A. Bogomoliec
jest twórcą nauki o fizjologicznym systemie tkanki
łącznej i wpływaniu na jej czynności oraz mechani­
zmie działania leczniczego przelewu krwi, N. N. Bur­
denko jest ojcem neurochirurgii w Zw. Radzieck m
i autorem szeregu śmiałych operacji, jest naczelnym
chirurgiem Czerwonej Arniii; W. L. Komarow, o-
becny przewodniczący Akademii, znawca flory Azji
Wschodniej i ZSRR, jest twórcą nowej teorii o po­
chodzeniu kultur roślinnych; I. P. Pawłów (1849—
1936) jest twórcą nauki o odruchach warunkowych,
która stanowi podstawę materialistycznego pojmo­
wania procesów wyższej działalności nerwowej; A.
A. Mikulin, twórca potężnych silników lotniczych
o wodnym chłodzeniu, którego dziełem są silnik:
rekordowych lotów Czkałowa i Gromowa do Ame­
ryki; N. J. Marr (1854—1934) jest twórcą radzieckiej.
szkoły lingwistycznej, opartej na materiałach języ­
ków różnych systemów i na zasadzie współzależno­
ści pomiędzy rozwojem języka a rozwojem świadom
mości społecznej. Większość z wyżej wymienionych
członków Akademii odznaczona jest za swe prace
tytułem ,.Bohater pracy socjalistycznej”.
Pod kierownictwem Akademii stworzone zostały
alfabety dla 50 narodowości Zw. Radzieckiego,
z których większość nie posiadała własnego pi­
śmiennictwa. Opracowane zostały prawidła ortogra­
ficzne, gramatyki i słowniki literackie.
Szereg wybitnych uczonych zagranicznych należy
do Akademii bądź w charakterze członków honoro­
wych bądź członków korespondentów. Honorowymi
członkami są:- Albert Einstein, Gilbert Lewis, Max
Born, Paul Langevin i in.
Wybuch wojny ¡postawił przed kolektywem Aka-
'demiii problem bezzwłocznego przestawienia się,
zgodnie z interesami frontu. „Udział w rozgromie­
niu faszyzmu — oświadczył przewodniczący W. L-
Komarow — to najszlachetniejsze i największe za­
danie, jiakie kiedykolwiek stało przed nauką. Zada­
niu temu poświęcona jest wiedza, siły i samo życie
uczonych radzieckich".
Pod wskazówkami generalissimusa Stalina ra­
dzieccy fizycy, chemicy, technicy i mechanicy, doko­
nali szeregu .prac, które wywarły bezpośredni
wpływ na wzmożenie potencjału radzieckiego. Za­
kład problemów fizycznych rozwiązał zadanie maso­
wej produkcji tlenu według nowej metody. Geolo­
gowie, geografowie i topologowie wiele uczynili dla
geologiczni o-geograficznej obsługi Czerwonej Armii.
Wielkie sukcesy osiągnęli biologowie w dziedzinie
nowych środków i metod leczenia rannych oraz
wzrostu produkcji rolniczej.
Jesienią 1941 r. powołana została pod przewodnic­
twem W. Komarowa Komisja dla mobilizacji zaso­
bów Uralu dla potrzeb obrony, rozszerzona później
na Syberię i Kazachstan. Komisja przyczyniła się
do znalezienia bazy żelaznej dla czarnej metalurgii
Uralu i Syberii, rozwiązania problemu manganu na
wschodzie, rozszerzenia bazy metali kolorowych, po­
większenia produkcji węgla nia Uralu, w zagł. Kuz-
¡nieckim i Karagandzie.
Barbarzyńcy niemieccy całkowicie zburzyli i zde­
wastowali słynne obserwatorium w Pułkowie, ob­
serwatorium w Simeizie oraz spowodowali olbrzy­
mie spustoszenia w Leningradzie i innych ośrodkach
naukowych. Mimo to, działalnoć Akademii nie usta­
ła ani na chwilę!1. A D.

Społeczeństwo angielskie
Patrząc na angielskie społeczeństwo podczas woj­
ny, każdy bezstronny obserwator musiał dojść do
wniosku, żę jedną z najcenniejszych zdobyczy spo­
łecznych jest przekonanie każdego obywatela, iż
uczciwość w postępowaniu obowiązuje nie tylko w
stosunku do innych współobywateli, lecz do społe­
czeństwa, państwa i rządu. Oszukiwać państwo jest
rzeczą równie nieetyczną, jak przyjaciela. Rzadko
się zdarzały w Anglii wypadki składania fałszywych
zeznań podatkowych, a wówczas takim osobom
przyjaciele nie podawali ręki. Nielegalny handel
walutami tak samo kompromituje, jak np. defrau­
dacja, a zakup artykułów żywnościowych bez kar­
tek jest tak samo nadużyciem w opinii społeczeń­
stwa jak łapówka.
To samo odnosi się do obowiązków w stosunku
do służby wojskowej- Jak w każdym wojsku tak
i w armii angielskiej bywają dezerterzy, lecz
jest rzeczą charakterystyczną to, że przed każdą
ofensywą, każdą większą bitwą ilość dezerterów w
wojsku angielskim malała do minimum: można- było
wykręcać się od rygorystycznych przepisów na ty­
łach, ale nie od udziału w prawdziwej wojnie.
Nic też dziwnego iż w oparciu 10 taką etykę życia
publicznego administracja angielska mogła względ­
nie łatwo swoje zadania wypełniać. Dotyczy to prze­
de 'Wszystkim tak ciężkiego do zorganizowania dzia­
łu jak-aprowizacja. W ciągu całej wojny, pomimo
bombardowań i pożarów, pomimo ¡początkowo ol­
brzymich strat w tonażu wskutek ataków łodzi pod­
wodnych,;każdy mieszkaniec Anglii otrzymywał bez
wyjątku'przypadające mu racje żywnościowe. Zre­
sztą według powszechnej opinii poziom odżywiania
w Anglii podniósł się znacznie; podczas wojny bie­
dni jedli więcej i lepiej, bogaci mniej ale racjonal­
nie. Planowa gospodarka w tej dziedzinie wszystkim
wyszła na dobre, mimo to, iż ogromna większość ar­
tykułów pierwszej patrzeby była rac jonowana, a
normy tłuszczów, mięsai, jajek, herbaty, cukru i mle­
ka, były bardzo skąpe. Chleb i warzywa nie były
racj onowane.
Dobre rezultaty administracji w tej dziedzinie
osiągnięto między innymi i przez pełną współpracę
świata naukowego. Mnóstwo nowych cennych badań
zostało zapoczątkowanych lub rozwiniętych wsku­
tek możności operowania przydziałami dla ludności.
Tak np. zostały zorganizowane badania nad znacze­
niem witamin w odżywianiu kobiet i dzieci; a były
one prowadzone na tysiącach jednostek w ubogich
dzielnioach Londynu. Opracowano przy tym ciekawe
metody oceny praktycznego oddziaływania witamin.
WyprÓbowywano je na drobnych kurczętach rea­
gujących o 'wiele intensywniej na „przydział” wi­
tamin.
Drugim takim przykładem świetnej organizacji
administracji była mobilizacw rynku pracy. Pomi­
mo, iż dotykała ona szczególnie ciężko całe społe­
czeństwo, spotkała się jednak z pełnym uznaniem-
Ta akcja ministra Bevin’a w jednej tylko dziedzi­
nie miała kłopoty: młodzi -chłopcy, Zmobilizowani
i kierowani do kopalni węgla, buntowali się prze­
ciwko tej decyzji, chcieli bowiem iść do marynar­
ki-, lotnictwa lub czołgów. Organizacja ruchomych
kolumn aprowizacyjnych, które już- rano dostarcza­
ły żywności zbombardowanym w nocy przez Niem­
ców miastom, powszechna służba przeciwpożarowa,
ewakuacja dzieci z terenów bombardowanych, kon­
centracja przemysłu przez zamykanie ¡mniej wy­
dajnych fabryk, zasadnicze przestawienie rolnictwa
z pastwisk i hodowli na produkcję zbóż i * okopo­
wych — oto kilka ¡wybranych z całego mnóstwa
przykładów, świadczących jak trafnie zadania te
były rozwiązywane przez administrację angielską
podczas wojny.
Trzeba zaś pamiętać, że administracja ta rekru­
tować się musíala z samorządu, spółdzielczości i ży­
cia ,prywatnego, albowiem w czasach pokojowych
jedynym ¡urzędnikiem państwowym w Anglii na pro­
wincji był urzędnik pocztowy: cała administracja
krajem sprawowana była przez samorząd, chociaż
kierowana przez naczelne władze państwowe — Mi­
nisterstwo.
Obowiązkiem obywatela było nie tylko być lojal­
nym w stosunku do zarządzeń administracji, ale
współdziałać w utrzymywaniu porządku pnzez jak
najmniejsze ¡odchylenia od normalnego życia. Pod­
czas najcięższych nalotów w półzrujnowanyoh skle­
pach, ¡mieszkaniach siedzieli we ¡właściwych godzi­
nach kupcy, rzemieślnicy czy lekarze, aby iprziez wy­
konywanie normalne swoich zawodów przyczynić
się w ¡swoim drobnym zakresie do przekonania czy
wiary, że społeczeństwo angielskie nie da się wy­
trącić z równowagi i normalnej pracy. W dniach
dłuższych alarmów nalotowych robotnicy zostawali
dłużej w fabrykach, żeby nie dać ¡satysfakcji Niem­
com, iż przez te naloty mogą dezorganizować pro­
dukcję. To też kartki nalepiane na domach, skle-
.pach i warsztatach z napisem: „Business as usual”
(najwłaściwiej można to przetłumaczyć: „zajęcia
normalne") nie były tylko sloganem, były one jak
sztandar woli wytrwania. W teatrach i kinach pod­
czas alarmów przedstawienia nie ustawały — kto
ichciał mógł wyjść, ale znaczna większość zostawa­
ła. Głównym miejscem schronienia podczas nalotów
były ¡stacje kolejki podziemnej. Miały one swoich
klientów na noc przez cały czas wojny. Jest rzeczą
znamienną dla ¡psychologii tłumu podczas wojny, że
spośród tej klienteli było około 30% matek z ma­
łymi dziećmi, a około 60% ludzi starych, na oko
w wieku ponad lat 60-
Długi okres wojny dawał niemal codzienne przy­
kłady wzorowo lojalnego i nawzajem życzliwego
stosunku dwóch głównych partnerów koalicji rządu:
konserwatystów, podówczas posiadających znaczną
większość i Partii Pracy, wówczas w mniejszości.
 Krytyka wzajemna była rzeczowa i spokojna, a sło­
wa uznania dla premiera Churchilla niemniej go­
rące ze strony laburzystów, niż z jego własnego obo^
zu politycznego — konserwatystów. Z dniem ogło­
szenia wyborów każdy dzień w tym zakresie przy­
nosił niespodzianki Prasa pełna była wzajemnych
brutalnych napaści, walk, często inwektyw. Do­
bór argumentów agitacyjnych był bardzo niski. Wy­
szukiwanie małostek, starych błędów, cały ar­
senał prymitywnych sztuczek wyborczych stał w
rażącej sprzeczności z codziennie spotykaną wszę­
dzie w Anglii uprzejmą grzecznością i normalnym
tonem polemiki prasowej. Prym w tym obniżaniu
poziomu walki wyborczej trzymała brukowa prasa
konserwatywna. I oto po ogłoszeniu rezultatu wy­
borów i stwierdzeniu faktu zwycięstwa Partii Pra­
cy znów nagła zmiana Obrazu: konserwatywna
i liberalna prasa zamieszczała same wyrazy szacun­
ku i uznania dla nowego premiera-socjalisty, jego
taktu, umiejętności wyboru ludzi, komplementy dla
nowych ministrów. Okres walki minął, naród wy­
powiedział się, że chce takiego rządu, należy mu się
za to od wszystkich obywateli lojalność, szacunek
i rzeczowa krytyka. Wybory stwierdziły fakt, iż ja­
skrawa agitacja i demagogiczne hasła nie wywie­
rały niemal żadnego wpływu na przekonania wy­
borców: mieli oni własne zdanie, w czyje ręce zło­
żyć ster państwa. Doświadczenia, przeżyte w po­
przedniej wojnie, kryzysy i bezrobocia wysunęły na
czoło problem sprawnej organizacji produkcji i pra-
Wrażenia %e S%u/ecji
Podróż do Sztokholmu odbyłem samolotem. Pa­
trząc na Warszawę z lotu ptaka, ma się przed sobą
inny ¡aspekt zniszczeń stolicy- Może wydają się one
mniej bezpośrednie, natomiast przytłaczają swoim
ogromem. Panorama Warszawy częściowo spalonej,
częściowo zburzonej, jest przygnębiająca. Wpraw­
dzie przebywając w Warszawie jest się zżytym
z tymi zniszczeniami, jednak, gdy występują one
w swym ogromie robią silne wrażenie. Obserwowa­
łem cudzoziemców, którzy po raz pierwszy patrzyli
na ruiny Warszawy z lotu ptaka i widziałem jak
byli zaskoczeni.
Szwedów znam ze swego pobytu w Anglii przed
wojną. Inne jednak wrażenie robi, a przynajmniej
stara się robić, cudzoziemiec u siebie w domu, a in­
ne na terenie neutralnym. O Szwedach miałem —
na podstawie znajomości osobistej — jak najlepsze
wrażenie. W Anglii na ogół przypominali Anglików
pod wieloma względami, zresztą to upodobnienie
o tyle im łatwiej przychodziło, że na ogół mówili do­
brze po angielsku, a pod względem manier ze­
wnętrznych niewiele od nich się różnili. Muszę przy­
znać, że pierwsze moje zetknięcie się z nimi w Pol­
< cy. Lata wojny przekonały Anglików, że problemy
te rozwiązać można tylko przez gospodarkę kiero­
waną. Ponieważ stanowiła ona jedną z głównych
doktryn Partii Pracy, partia ta otrzymała od społe­
czeństwa większość mandatów.
Jedną z tych dziedzin, która żyła w Anglii pod­
czas wojny właśnie według wspomnianego wyżej
hasła „Business as usual” był sport. Zainteresowanie
nim nie słabło ani na chwilę, a mecze footbalowe
angielsko-tszkockie cieszyły się równym zaintereso­
waniem, co zdobycie Tobruku. W tym zamiłowaniu
Anglików do sportu tkwi jednak coś więcej, niż
tendencja do osiągnięcia sprawności mięśni. God­
nym uwagi jest fakt, że z małymi wyjątkami po­
wszechnym zainteresowaniem cieszą się te gałęzie
sportu, które wymagają gry zespołowej. Najważniej­
szą rzeczą dla Anglika jest nie to, kto osiągnął naj­
wyższy poziom techniczny, lecz kto najlepiej .umie
współgrać ze swymi towarzyszami. Były wypadki,
że chłopcy polscy w szkołach angielskich osiągali
wysoką klasę sprawności isportowiej — wychodzili
iz siebie, a gdy nie znajdując uznania dopytywali
się o przyczynę, taką dostawali odpowiedź: Grałeś
świetnie, ale grałeś sam, nie pozwalałeś przez
to innym wypełnić ich udziału — to nie była
gra razem.
S. Królikowski
sce przed wyjazdem do Szwecji nie zmieniło mego
zdania o nich; doznałem daleko idącej pomocy
i opieki w związku z moimi przygotowaniami do po­
dróży. Załatwianie przez nich spraw urzędowych no­
si taki sam charakter prywatnego- stosunku, jaki
niejednokrotnie stwierdziłem w Anglii. Rewizja
celna, paszportowa i dewizowa w porcie lotniczym
w Sztokholmie miała charakter raczej formalny; w
Szwecji odnoszą się do ludzi z zaufaniem (podobnie
jak w Anglii), dopóki tego zaufania się nie po-
derwie.
Z lotniska odbyłem jazdę 15-to minutową samo­
chodem do hotelu w śródmieściu. Od razu dało się
stwierdzić, że jesteśmy w świecie przedwojennym,
w świecie, którego wojna nie dotknęła w stopniu
najmniejszym, a który osiągnął nieznany w Polsce
stopień już nie zamożności, ale luksusu życiowego.
Najpierw rzucają się w oczy wspaniałe drogi, któ­
re można w Polsce widzieć jedynie wyjątkowo.
Następnie niezwykła czystość. Wydaje się, że
utrzymanie czystości traktowane jest jako obowią­
zek powszechny.
Nie trzeba być bystrym obserwatorem, by zauwa­
żyć w Szwecji uderzający brak węgla. Olbrzymie
(Dalszy cięg na stronie 59-ep
 ENERGIA 4TOMOWA W ILUSTRACJI

Dla laików w fizyce

1.
Atom. Wszelką materia jest zbudowana z atomów,
przypominając sch cegły, w gigantycznych budowlach,
jakimi są wszystkie otaczające nas przedmioty w po­
równaniu do wielkości atomu (wielkość atomu: około
jednej dziesięciomilionowej części milimetra)

Skutki bomby. Kółeczko w środku to ¡
bloki, kolo zewnętrzne to ’zasięg bon:
wynosi l’/2 kg. Zasięg rzeczywisty dziali
2. niż u wydaj
8.
Powstrzymywanie lawiny. Niezłym lekarstwem, ha­
sięg działania 10 tonowej bomby burzącej mującym rozwój lawiny, jest pewien metal zwany
rnło’'i’ł wybuchowy
y atomowej, której materiał wyknnkAwy kadmem. Kadm potrafi chwytać neutrony i w ten spo­
a obu tych bomb jest wielokrotnie większy, sób powstrzymywać wyzwalan e się niewyobrażalnie
a to rysunek. wielkiej energii. Odgrywa więc rolę wody gaszącej
pożar.

3.
(2 — 3) Wnętrze atomu — jądro i elektrony. Z ry­
sunków tych widać, że materia jest w takim samym
stopnin «pusta» w jakim «pusta» jest przestrzeń mię­
dzyplanetarna. Atom składa się z drobniutkiego jądra
i krążących wokół niego elektronów, które z kolei
są atomami elektryczności ujemnej (rys. 3). Elektrony
nie tylko krążą wokół jądra; ale i obracają się wokół
własnych osi, zupełnie tak samo jak planety towarzy­
szące słońcu (3;. Liczba elektronów waha się od 1
(wedor) do 92 juan), określając naturę chemiczną
pierwiastków,
4. 6.
Jądro. Jądro składa się z protonów, posiadających la inek elektryczny
dodatni, oraz neutronów bez ładunku elektrycznego. Uder Uran 235, t. j. posiadający ogółem
neutrouem lub protonem, u o że my je rozbić i przy okazj uwolnić znaczną 235 protonów i neuironów,trafiony
energię utajoną w materii. Pociski neutronowe są bardziej niebezpieczne dla neutronem, pęka na dwie duże części
jądra. Jądro posiada bowiem dodatni nabój elęktryczny i ■ kutecznie potrafi i gubi przy tym co najmniej dwa
się bronić przed atakiem protonów, lecz bezsilnym się staje wobec neutronów własne neutrony.
(rys. 4, 5).
7.
Uwolnione przez rozbicie uranu neutrony atakują
dwa nowe jądra uranowe, z których wytrącają co naj
mniej 4 neutrony. W krótkim czasie wszystkie ne­
utrony tworzą fantastyczną lawiną.
 energii atomowej

1. Sir James Chadwick, 2, Niels Bohr, 3. Robert Oppenheimer,

odkrywca neutronu w r, 1932 twórca modelu atomu, prof, kierujący próbami dokonywa­
prof, fizyki na Uniwersytecie fizyki teoretycznej Uniwersy­ nymi w Meksyku z pierwszą
w Liverpool. tetu w Kopenhadze. bombą atomową.

MIASTO ATOMOWE

5. J. D. Cockcroft, 4. E. O. Lawrence,
prof, w Cambridge. twórca cyklotronu.

(Zakłady w Oak Ridge, Tennessee).

'6. E. Fermi, 7. M. L. E. Oliphant, 8. Prof. Norman Feather, 9. John Anderson.

prof, fizyki na Uniwersy­ prof, fizyki na Uniwersy­ z Laboratorium
tecie Columbia, który prze­ tecie w Birmingham. Cavendish»,
prowadził obliczenia teo­
retyczne, dotyczące bomby
atomowej.
 (Dalszy cięg ze sfr. 55)
zwały drzewa rąbanego widać wszędzie: przy mia­
stach., w samym mieście. Sterty te rosły niemal
w oczach. Przygotowywano drzewo na zimę.
Drugi brak, jaki od razu daje się odczuwać, to jest
brak benzyny. Samochody są przeważnie pędzone
gazelm drzewnym; piękne maszyny, lśniące od czy­
stości, w stanie prawie niepokalanym, zniekształ­
cone są, niestety, brzydkimi kociołkami na prze­
dzie. Rzadko.przemyka samochód bez tego rodzaju
problematycznej ozdoby, można być wtedy pewnym,
że poza numerem rejestracyjnym, będzie oznaczony
literami CD (Corps diplomatique). Widocznie dla sa­
mochodów przedstawicielstw istnieje przydział ben­
zyny.
Wrażenie, jakie robi Sztokholm wieczorem, po po­
bycie w Warszawie, jest trudne do opisania. Wyda-
je mi się, że cofnąłem się do Warszawy sprzed sze­
ściu lat, ale do Warszawy wspanialszej, utrzyma­
nej o wiele lepiej, zabudowanej o wiele schludniej,
o ruchu bardziej zorganizowanym. Zwłaszcza neony
różnokolorowe są dla Warszawiaka z roku pańskie­
go 1945 czymś niezwykłym; miasto oświetlone a gior-
no, przy tym od czasu do czasu palą ¡się stale, czy
też gasną i zapalają różnokolorowe światła, litery
czy też obrazki.
Obracam się w świecie przedwojennych luksu­
sów — bogactwo oświetlenia, łazienka, przyjemne
meble. W porównaniu ze spartańskim życiem war­
szawskim wszystko to czyni niezwykłe wrażenie.
Rano, po zjedzeniu śniadania, udaję się na mia­
sto. dla .załatwienia spraw urzędowych i obejrzenia
miasta, chcę zorientować się ogólnie w jego charak­
terze i cenach towarów, oczywiście w koronach
szwedzkich. Przetłumaczenie na złote jest proble-
. mem dosyć trudnym, którego rozwiązania nie po­
dejmuję się. Jeśli ktoś ma zamiłowanie do rozwią­
zywania zadań matematycznych, dla orientacji po-
daję, że oficjalnie 1 dolar jest wymieniany na 4.10
kr. szw., jednak wwóz walut do Szwecji jest ogra­
niczony do 50 doi. (lub 10 f. szt.) lub 99 koron. Su­
mę, przekraczającą te kwoty, wjeżdżający winien
zdeponować w urzędzie kontroli dewizowej na gra­
nicy i władze dewizowe szwedzkie mogą zezwolić
na wymianę na korony zdeponowanej kwoty w wa­
lutach. W wypadku nieuzyskania zgody ¡urzędu kon­
troli dewizowej podróżny ma prawo zabrać swoje
dolary czy korony przy opuszczeniu Szwecji.
Dla Polaka przede wszystkim niezwykły jest wi­
dok olbrzymich ilości cytryn po cenie 2 koron za kg.
Również w sprzedaży widzi się czekoladę. Jeśli cho­
dzi o czekoladę w tabliczkach, kosztuje ona 0.40 ko­
rony (40 öre) za tabliczkę 50 gramów, jednak jed­
norazowo można kupić jedną, najwyżej dwie ta­
bliczki. Cukierki czekoladowe można kupić w ilo­
ściach większych.
Na wystawach widać dużo pięknych mydeł, per­
fum i innych specyfików. Jednak mydło można ku­
pić jedynie na punkty. Po bliższym zorientowaniu
Okazuje się, że właściwie prawie wszystkie to­
wary są na punkty, towarów sprzedawanych nie na
punkty jest niewiele. Bywają dosyć dziwne sytua­
5p
cje: jest się zaproszonym na kolację, kelner żąda je­
dnak punktów na chleb i tłuszcze.
Jak poinformowano mnie, system wyglądający
tak rygorystycznie i groźnie, w praktyce nie jest tak
przykry. Przydziały na punkty ¡są dosyć znaczne, na
nasze stosunki — niezwykłe. Trudno, jest zrozumieć,
dlaczego właściwie ten system jest utrzymywany, bo
np.: mieszkańcy Sztokholmu niecałkowicie realizują
swoje przydziały punktowe niektórych towarów. Je­
dynie — według oceny Szwedów — przydział masła
jest niedostateczny.
W każdym razie wystawy są pełne, obfitość towa­
rów nadzwyczajna! Ceny w koronach mniej więcej
■odpowiadają cenom przedwojennym w Polsce w zło­
tych, również zgr.ubsza ta relacja jest utrzymana
w zarobkach. Początkująca urzędniczka pocztowa
zarabia 150 koron, wykwalifikowana urzędniczka ze
znajomością trzech języków zagranicznych — 470
koron (siedmio godzinny dzień pracy). Prywatne
przedsiębiorstwa płacą więcej, ale bardziej krępują
swobodę, niejednokrotnie trzeba pracować poza go­
dzinami urzędowymi bez dodatkowego wynagrodze­
nia. Robotnik niewykwalifikowany jest relatywnie
dobrze opłacany, otrzymuje 15 koron dziennie.
Niektóre ceny są następujące: masło ma punkty—
4 korony, „w pasku" — 10 koron, kawa (cena ofi­
cjalna) — 6 koron kg., „w pasku’’ — 40 koron,' jaj­
ka — 25 öre sztuka, ubranie damskie 60—70 kor.,
ubranie męskie 100 — 150 koron. Ubranie z „przed­
wojennych“ materiałów, „¡angielskie“ (i w Szwecji
istnieje to pojęcie 400—500 koron, maszyna do
szycia — 500 koron, buty damskie od 25—100 koron,
buty męskie — mniej więcej te same ceny, gaz —
16 öre za metr, prąd elektryczny od 3 do 7 öre za
kw., jednak istnieją ograniczenia zużycia prądu
elektrycznego1 i gazu wobec braku węgła. Blisko
śródmieścia pokój i kuchnia z wygodami — 125 ko­
ron miesięcznie, telefon — 20 kor. kwartalnie, opła­
ta radiowa — 10 koron rocznie, poczta zagranicę —
40 öre za list. Książka' 10 koron za tom detektywi­
stycznej powieści, ładnie wydany duży tom powie­
ści — 20 koron, najlepsze miejsice: w teatrze — 10
koron, kina — miejsce od 1.10 do 2.80 koron, radio
bardzo dobre 5 lamp, 3 zasięgi fal) — 500 koron,
rower 400 koron. Koleje 60 km. powrotny bilet -—
5 koron, gazeta 20 öre, przejazd autobusem—30 öre.
Śniadanie 2 szklanki mleka i odpowiednia ilość Chle­
ba z masłem 1—1.50 koron, obiad w podrzędnej
restauracji 2—2.50 koron, w lepszej restauracji
5—6 koron. W czasie swego pobytu byłem ze swym
znajomym na kolacji w jednej z lepszych restaura-
cyj, dano przystawki, ryby, wódkę w ograniczonej
ilości po ¡dwa kieliszki (zasadniczo w Szwecji obo­
wiązują ograniczenia konsumeji napojów wyskoko­
wych), po dwe porcje lodów, piwo- Rachunek za
dwóch wyniósł 28 koron!
Sztokholm jest rzeczywiście pięknym miastem,
pięknie zabudowanym, względnie nowoczesnym, nie
ma charakterystycznych zaułków wielkomiejskich,
„slumps" londyńskich. Informowano mnie, że zwła­
szcza w ostatnich latach wiele pod tym względem
 zrobiono. Sztokholm przebudowano dosyć gruntow­
nie.
Ulice uderzają przede wszystkim niezwykłą czy­
stością, ponadto wielką ilością rowerów.
Ruch uliczny jest wspaniale regulowany. Oczy­
wiście, dyscyplina ruchu jest olbrzymia, niezależnie
od tego, czy żywy człowiek czy automat puszcza lub
zatrzymuje ruch, wszyscy stosują się do sygnałów.
Ruoh ten o tyle przedstawiał dla mnie trudności,
że jest lewostronny. Mimo że z ruchem takim zapo­
znałem się już w czasie swego pobytu w Anglii, nie­
jednokrotnie wchodziłem pod samochód., patrząc w
kierunku odwrotnym do strony ruchu.
Ulice Sztokholmskie, poza rowerami, przypomina­
ją w miniaturze ulice londyńskie zarówno- co do na­
tężenia ruchu, jako też co do spotykanych typów
ludzi. Wrażenie potęgowało się, gdy zwracałem się
do przechodniów po angielsku (szwedzkiego nie
znam): odpowiadali mi, i to dość płynną angielszczy­
zną.
W Szwecji- znajduje się dosyć duża kolonia pol­
ska. rekrutuje się ona z ludzi, -przybyłych do Szwe­
cji, przeważnie w czasie wojny. Są to -ludzie, któ­
rym udało się zbiec z Niemiec, z robót przymuso­
wych, z Norwegii, a nawet Danii. Na ogół nie orien­
tują się -co do warunków materialnych, istniejących
w Polsce. Ch-cą wrócić do Polski jak -najszybciej, są
zniechęceni ze względu na swój przymusowy pobyt
w Szwecji i tymczasowość warunków życia.
Odniosłem -wrażenie, że Szwedzi -przychylnie od­
nosili i odnoszą się do nich; na ogół jednak, jeśli
chodzi o Polaków, pochodzących z obozów koncen­
tracyjnych, w pewnym stopniu ich izolują zarówno
ze względów sanitarnych (są to ludzie chorzy, nieje­
dnokrotnie mający gruźlicę), jako też polityczno-spo­
łecznych (wyeliminowanie ich z konkurencji -nia
szwedzkim rynku pracy).
Opieka lekarska jest doskonale zorganizowana.
Zdaniem Polaków, przebywających w Szwecji, cho­
remu w tym kraju lepiej się wiedzie, niż zdrowemu;
podczas -okresu choroby człowiek ma zapewnioną
bezpłatną opiekę lekarską i pobyt w szpitalu.
Widziałem fabrykę Ericssona oraz robotnicze mie­
szkania. Trudno sobie wyobrazić podobny luksus.
A teraz kilka danych ilustrujących życie gospcr
6o
darcze Szwecji w porównaniu z okresem przedwo­
jennym. Biorąc wskaźnik cen hurtowych w r. 1935
jako 100, w r. 1945 (w maju) wskaźnik cen dóbr im­
portowanych wynosił 289, wskaźnik cen eksporto­
wanych — 205, wskaźnik cen dóbr importowanych
i eksportowanych—196. Oznaczając jako 100 wskaź­
nik produkcji, wskaźnik ten w r. 1935 w kwietniu
wynosił 84. W okresie wojny w r. 1943 i 1944 pod­
niósł się ponad 100.
Wskaźnik ogólny konlsulmcyjny obliczony przez
Batik Szwedzki wynosił (wrzesień 1931 — 100): w
r. 1938 (grudzień) — 106,0, w r. 1939 — 113, , w r.
1943 — 159,1, w r. 1944 — 158,6. W końcu r. 1944
wskaźnik ogólny wynosił — 158,6, dla mleka, masła,
sera, margaryny — 148,4, mięsa — 171,2, jajek —
137,4, ryb — 196,4, razem dla środków żywnościo­
wych — 181,0, światło i opał — 171,5, ubranie —
196,6, buty — 152,4, grupa odzieży — 184,8, wypo­
sażenie domowe — 157,2, inne pozycje wydatko­
we — 131,7.
Wartość eksportu w r. 1938 wynosiła (w milio­
nach koron) — 1.843,3, w r. 1939 — 1.888,6, w czasie
wojny stale spadała, osiągając poziom 829,6. War­
tość importu wynosiła (w mil. koron) w r. 1938 —
2.081,8, w r. 1939 — 2-498,7; w czasie wojny import
wykazywał taką samą tendencję spadkową oo eks­
port osiągając wartość — 1.664,1 milj. koron w ro­
ku 1944.
Obieg not z 1.060,7 ,milion, koron w końcu roku
1938 — wzrósł do 2.412,5 mil. koron w lipcu 1939 r.
Rachunki żyrowe wzrosły z 849,3 mil. koron do
1-060,1 mil. koron. Zapas złota Banku Szwedzkiego
z 591,4 mdl. koron w r. 1938 wzrósł do 1.054,6 mil.
koron w lipcu 1945 r., przy tym jego rynkowa war­
tość wynosi 2.009,7 milionów koron. Stopa dyskon­
towa Banku Szwedzkiego wynosi 2 i pół proc., sto­
pa redyskontowa — 2%. W czerwcu 1945 r. prze­
ciętne oprocentowanie pożyczek rządowych i poży­
czek przemysłowych wynosiło nieco ponad 3%, wy-
kasując stale spadek w czasie wojny, co świadczy
o dużej płynności na pieniężnym i kapitałowym'
rynku szwedzkim.
Józef Swidrowski
NOTATKI
Polacy żyją krócej...
Zagadnieniami lecznictwa powszechnego interesu­
ją się obok szerokiej publiczności głównie lekarze-
społecznicy, a nieraz i działacze społeczni- Wydaje
się jednak, że sprawia: ta powinna zainteresować
i ekonomistów. Rozpatrzenie zagadnień lecznictwa
powszechnego ze stanowiska społeczno-gospodar­
czego może dać ciekawe, konstruktywne wyniki.
Spróbujmy wyobrazić sobie, jak należałoby po­
stawić i rozpatrzeć zagadnienia lecznictwa powsze­
chnego z punktu widzenia społeczno-gospodarczego.
Jiaik powinno się odbywać budowanie tego lecznic­
twa w ramach gospodarki planowej?
Punktem wyjścia rozważań ekonomisty powinno
być w tym wypadku, podobnie, jak w wielu innych,
stwierdzenie pewnych potrzeb społecznych. Jakie
istnieją potrzeby społecznie w zakresie lecznictwa?
Jaka jest ogólna intensywność tych potrzeb? W ja­
kich- grupach ludności występują te potrzeby naj­
intensywniej? Jakie miejsce zajmuje potrzeba lecz­
nictwa w ogólnej hierarchii potrzeb społecznych?
Przeciętny okres życia wynosi w Polsce (według
danych z 1931 roku) tylko 49 8 lat. Podczas gdy
w Niemczech (dane za okres 1932—34) aż 61,3 lat,
w Australii (dane za ten sam okres) — 65,3 lat, a we­
dle tablicy t.zw. „optymalnej“, skonstruowanej
6i
przez badaczy amerykańskich Dublina i Lot­
kę, przeciętne trwanie życia wynosi 69,9 lat.
Polacy żyją więc znacznie krócej niżby żyć mo­
gli. Dowodzi to też ¡znacznej intensywności potrzeb
zdrowotnych w społeczeństwie, polskim. Jednak
zwrócić należy na to uwagę, że potrzeby zdrowotne
to nie tylko potrzeba lecznictwa, lecz róiw-
nież potrzeba racjonalnego odżywiania, dosta­
tecznego ubrania i mieszkania. Nie mniej, krótki
czas trwania życia wskazuje również na potrzebę
lecznictwa. W obrębie Polski samej możemy jeszcze
stwierdzić objaw ciekawy — mies-zkańcy miast ży­
ją, ¡przeciętnie rzecz biorąc, dłużej niż miesz­
kańcy wsi, przeciętne trwanie życia wynosi w Pol­
sek (wedle tych samych danych z 1931 roku) na wsi
tylko 48,7 lat, podczas gdy w miastach, powyżej
100.000 mieszkańców — wynosi 53 lata, w pozosta­
łych miastach 54 łata. Świadczy to dobitnie o sil­
nych potrzebach zdrowotnych wsi. Wbrew zdaniu
domorosłych ..mądrali" brak lekarza nie wychodzi
chłopu na zdrowie.
Doniosłość potrzeby lecznictwa jest nie tylko hu­
manitarnej natury, lecz również i natury,gospodar­
czej. Człowiek jest przecież nie tylko spożywcą,
lecz również i wytwórcą. Na pracowniku (wszystko
jedno, czy najemnym jak robotnik, czy samodziel­
nym jak chłop) nie leczonym gospodarstwo społe­
czne wychodzi tak, jak na niekonserwowanej ma­
szynie.
 Niejednokrotnie zachodzą wypadki, w których
strata (liczona, w sposób całkiem nie-humianitarny,
wyłącznie gospodarczy) z powodu chorego obywa­
tela bywa większa, niż strata wywołana przez;
uszkodzenie kosztownej bardzo maszyny. Cho­
dzi tu o wypadki chorób umysłowych i zakaź­
nych. Jeżeli nawet jest nam obojętny chory umy­
słowo, to nie może być obojętna (znowu z gospo­
darczego punktu widzenia) liczba podpaleń, doko­
nywanych na wsiach przez nie oddanych do zakła­
dów psychiatrycznych umysłowo-chorych. Znawcy
przedmiotu twierdzą, że straty z tych pożarów wy­
noszą rocznie znacznie więcej niż koszt budowy
szpitala dla urny słowo- chorych. Jeżeli chodzi o cho­
rych zakaźnych, to umieszczanie ich w szpitalu jest
rzeczą niesłychanie doniosłą, nie tyle ze względu
na nich samych, ile ze względu na szerokie otocze­
nie, narażone na poważne ryzyko zakażenia-
Tyle o potrzebach lecznictwa. Jak jednak lecz­
nictwo powszechne stworzyć? Z punktu widzenia
-gospodarczego można by dużo o tej sprawie powie­
dzieć. — Znamy w zasadzie dwa typy wytwórczoś­
ci: wytwarzanie dóbr i świadczenie usług. Lecznic­
two należy do typu drugiego, jest ono świadcze­
niem usług podobnie jak szkolnictwo, komunikacja
lub przemysł hotelarski. O możliwości uruchomie­
nia dowolnego działu wytwórczości w danym okre­
sie czasu decyduje istnienie w tym okresie niewy­
korzystanych czynników wytwórczych. W wypad­
ku lecznictwa jako główne czynniki wytwórcze oso­
bowe wchodzą w grę lekarze, farmaceuci i perso­
nel pomocniczy, jako zaś główne czynniki rzeczo­
we wchodzą w grę leki, sprzęt lekarski, Szpitale.
Należy zewidencjonować te czynniki wytwórcze,
a z drugiej strony obliczyć zapotrzebowanie na nie,
takie zapotrzebowanie, (jakie byłoby wytworzone
przez wprowadzenie- powszechnego lecznictwa.- Ja­
sna rzecz, że otrzymamy niedobór, że przy takim
postawieniu sprawy okaże się, że mamy w Polsce
za mało lekarzy i farmaceutów (gdzież ta „nadpro­
dukcja" inteligencji?), że brak nam leków i szpitali.
Nie ma powódu zresztą do opuszczania rąk. Je­
żeli dla uruchomienia pewnej wytwórczości brak
obecnie -czynników wytwórczych, to należy przede
wszystkim przystąpić do ich wytwarzania. Trzeba
opracować długoterminowy plan dla wydziałów
medycznych tak pomyślany, aby liczba otrzymują­
cych dyplomy lekarskie była dostatecznie duża na
to, żeby łączna ilość lekarzy praktykujących
wzrastała stopniowo, aż do granicy nasycenia, z gó­
ry przez plan ustalonej. Trzeba rozbudować w Pol­
sce przemysł farmaceutyczny do takich rozmiarów,
aby w -przyszłości całą ludność obsłużył. Trzeba
wreszcie budować szpitale.
Jeśli chodzi o budowę szpitali, to warto by pod­
kreślić tutaj pewną okoliczność. Nowocześni archi­
tekci zwracają niejednokrotnie uwagę, że wznosze­
nie budynków mieszkalnych, zawierających znacz­
ne przestrzenie na urządzenia społeczne (stołówki,
czytelnie, pralnie i t.d.) nie jest rozrzutnością, lecz
oszczędnością, gdyż dzięki stworzeniu przestron­
nych urządzeń społecznych można znacznie zmniej­
szyć kubaturę indywidualnego mieszkania. Kto wile,
czy wznoszenie szpitali' nie jest i z tego punktu wi­
dzenia oszczędnością, a nie zbytkiem, na który
„näs nie stać"? Chodzi o to, czy racjonalna kuba­
tura mieszkania, w którym nikt nie będzie chloro­
wał, bo w razie choroby pójdzie do szpitala,' nie
może ulec dostatecznemu zmniejszeniu na to, aby
w łącznie uzyskanej oszczędności, nie zmieściła się
z nadwyżką budowa gęstej sieci szpitalnej-
Jiak zdaje się wynikać z uwag powyższych, pełna
realizacja lecznictwa powszechnego nie jest natych­
miast możliwa, a to dla braku dostatecznej ilości
niezbędnych czynników wytwórczych. Niemniej,
jeśli będziemy działać planowo, możemy po latach
kilkunastu mieć już lecznictwo powszechne w peł­
nym tego słolwa znaczeniu, a* w międzyczasie ¡posu­
wać się krok za krokiem naprzód, z roku na rok
upowszechniając stopniowo lecznictwo w miarę
przybywania potrzebnych nam do tego czynników
wytwórczych.
Tworzenie lecznictwa powszechnego obok realk .
zacji swego głównego -celu, t.j. podnoszenia ogól­
nej zdrowotności, da jeszcze szereg ubocznych, wy­
soce dodatnich skutków w postaci rozwoju przemy­
słu farmaceutycznego i rozszerzenia pola awansu
społecznego. H. Greniewski
O słynnej juz penicillinie
Zabłysła ostatnio na horyzoncie medycyny nowa
gwiazda -w postaci odkrytej przez Fleminga peni'
cilliny. Jest to substancja, wytwarzana przez spe­
cjalny rodzaj pleśni zwany pendziakiem, penicillium■
Substancja ta uzyskana już w postaci krystalicznej,
której -skład chemiczny nie jest jednak jeszcze usta­
lony, oddała niezmiernie cennie usługi w czasie
ostatniej wojny. Stosuje się ją w postaci zastrzy­
ków dożylnych lub miejscowo na ranę w postaci
przysypki. Każdy żołnierz amerykański miał w kie­
szonkowej apteczce preparat peniciUiny, -która oka­
zała się niezmiernie czynna nawet w tych przypad­
kach zakażeń, w których zawodziły sulfamidy i in­
ne chemicznie- środki lecznicze. Warunkiem jednak
jej działania jest stosowanie ciągłe, -co kilka godzin
przez 1—2 dni talk, by poziom jej w ustroju był sta­
le wysoki- Dawkowanie określa się w jednostkach,
przy czym zia- jednostkę uważa się tę najmniejszą
ilość preparatu, która hamuje rozwój bakterii w
określanej ilości sztucznej pożywki Przeważnie sto­
suje się w jednej kuracji kilkaset tysięcy jednostek.
Działanie- peniciUiny ujawnia się nie tylko w przy­
padku zakażenia zarazkami ropotwórcBymi, ale
i w zakażeniu laseczkami zgorzeli gazowej, a nawet
opisano dodatnie działanie w przypadkach zakaże­
nia kiłowego. Sposób działania peniciUiny nie jest
jeszcze zupełnie jasny. Prawdopodobnie hamuje ona
tylko rozwój bakterii, nie jest więc środkiem bak­
teriobójczym, a raczej bakteriosta tycznym, u trzy-
mującym liczbę zarazków na tak niskim poziomie,
że ustrój daje sobie z nimi łatwo radę.
Badania nad penicilina, zwłaszcza nad jej składem
chemicznym prowadzone są obecnie na całym świę­
cie, głównie w USA i w ZSRR. Niewątpliwie do­
prowadzą one wkrótce do odkrycia substancji, któ­
rą być może uda się otrzymywać syntetycznie, po­
rzucając mozolną drogę hodowania grzybka, stoso­
waną obecnie.
Odkrycie penicilliny oddało tak
kolosalne usługi cierpiącej ludz­
kości, że odkrywca jej otrzy­
mał tegoroczną nagrodę Nobla.
Obok pemcilliny znajdują się jednocześnie w ba­
daniu liczne inne antybiotyki wyosobnione z bak­
terii lub grzybków, działające podobnie, które jed­
nak, jak dotychczas, okazały sę daleko mniej czyn­
ne niż penicilina. W każdym razie jednak otwarła
się w lecznictwie chorób zakaźnych nowa droga
o dalekich perspektywach: wykorzystywanie walki
między bakteriami dla dobra człowieka.
Artur Ber
Cíalo, którego nie widać
W ostatnich czasach odkryto. ciekawe i wręcz nie­
zwykłe własności helu w niskich temperaturach.
Większość prac na ten temat czyta się jalk bajkę
z tysiąca i jednej nocy, tym ciekawszą, że popartą
doświadczeniem i wywodami teoretycznymi.
Hel, jak oddawna wiadomo, jest gazem najbar­
dziej trudnym do skroplenia — pod zwykłym ciśnie­
niem atmosferycznym skrapla się dopiero w tem­
peraturze —269,20, t.j. o 4° zaledwie wyższej od ze­
ra bezwzględnego, tej najniższej, możliwej tempera­
tury równej —273,2%. Swoją niezwykłość przeja­
wia hel od razu, gdy próbujemy zamienić go
w ciało stałe. Pozoistaje bowiem ciekły nawet
w najniższych osiągalnych temperaturach, różnią­
cych się od zera bezwzględnego zaledwie o 0,01".
Gdy tymczasem inne ciała, nawet wodór, krzepną
już w temperaturach dużo wyższych. Tę przedziw­
ną niekrzepliwość tłumaczy uczony rosyjski Lan­
dau niezmiernie małym wzajemnym oddziaływa­
niem atomów ihelu. Atomy te są jak gdyby gładki­
mi, niezazębiającymi się kuleczkami, poruszający­
mi się, jak to zwykle bywa w cieczy względnie swo­
bodnie. Gdyby uległy zazębieniu, straciłyby swobo­
dę ruchu — utworzyłyby ciało stałe. Można to osią­
gnąć, lecz trzeba zwiększyć ciśnienie do 25 Atm-
Inna niespodzianka zjawia się, gdy oziębiamy
hel ciekły pod normalnym ciśnieniem. Przy przej­
ściu przez temperaturę 2,2° powyżej zera bezwzglę­
dnego hel... znika z naczynia. Bliższe badanie prze­
konywa nas, że to tylko złudzenie optyczne. Jego
wyjaśnienie jest proste. Mianowicie optyczne wła­
sności helu poniżej wspomnianej temperatury są
zbliżone do własności powietrza i dlatego, po­
dobnie jak nie widzimy powietrza nie widzi­
my również i ciekłego helu. Naukowo powia­
damy, że hel poniżej tej temperatury posiada bar­
dzo mały współczynnik załamania promieni świet­
lnych. Temperatura, w której ta gwałtowna zmiana
współczynnika zachodzi, zwie się punktem lambda,
a hel poniżej punktu lambda — helem II.
Doświadczenia z helem II pouczają nas, że nie
tylko jego własności optyczne są niezwykłe. Inne
są niemniej niespodziewane i zagadkowe-
Uczony holenderski, Keesiom, w słynnym instytu­
cie w Leydzie, specjalnie poświęconym badaniom
niskich temperatur, zaobserwował interesujący fakt
„pełzania“ helu II. Umieszczony w naczyniu „pełza"
po ściankach, jak żywa istota, ii w ten sposób wy-
dostaje się nia zewnątrz. Zjawisko istotnie bardzo
ciekawe, ale ileż trudu sprawia fizykowi-ekspery-
mentatorowi, pracującemu z tym „żywym”, niezwy­
kłym ciałem martwym, nastręczającym coraz to no­
we zagadki.
Jedna z nich została rozwiązana przez badacza
rosyjskiego Kapitzę. Uczony ten badał wypływ he­
lu II z naczynia, zaopatrzonego w bardzo wąski wy­
lot w postaci rurki o średnicy około 0,5 mtn.
Nagrzewając prądem elektrycznym za pomocą odpo­
wiednio nawiniętego drucika wnętrze naczynka,
powodował Kapitza wypływ cieczy. Strumień wy­
pływającego helu II odchylał krążek, umieszczony
na drążku, ten skręcał nitkę z przymocowanym do
niej zwierciadełkiem. Promień świetlny odbijany
przez zwierciadełko ulegał odchyleniu i z wielkości
odchylenia można było sądzić o istnieniu i mocy
strumienia. Całe to urządzenie umieszczone było w
naczyniu z helem II. Kapitzę zaintrygowała przede
wszystkim trwałość zjawiska. Mianowicie hel II cią­
gle z naczynka wypływał i ciągle była w nim dosta­
teczna jego ilość. Oczywiście hel II musiał jakąś dro­
gą do wnętrza przedostawać się i uzupełniać braki.
Spostrzeżenia podczas własnych badań nasunęły Ka-
pitzy myśl, że w wąskiej rurce wypływowej płyną
jednocześnie dwa strumienie w dwóch
przeciwnych kierunkach. Jeden środkiem rurki—od
temperatury wyższej do niższej, drugi, pełzający po
ściankach do wewnątrz naczynka, od temperatury
niższej do wyższej. Zaiste przypuszczenie niezwykłe,
ale jakże pięknie potwierdzone iprzez następne eks­
perymenty.
Dalszy tok rozumowania Kapitzy jest następujący:
hel II pełzający nie powinien wpłynąć na odchyle­
nie krążków, zależne jedynie od strumienia wy­
pływającego środkiem rurki. Ale ten strumień wy­
pływający, zgodnie z zasadą równość! akcji i reak­
cji, skoro wywiera na krążki pewną siłę, to na na­
czynko winien on działać siłą równą co do wiel­
kości, lecz przeciwnie skierowaną. Zatem naczynko
powinno się skutkiem reakcji odchylić w kierunku
przeciwnym, niż krążki. Wniosek z hipotezy ulega
doświadczalnemu sprawdzeniu i Kapitza buduje
 przyrząd, przypominający znane koło Seygnera. Ma­
lutkie naczynko osadzone na ostrzu celem umożli­
wienia swobodnego obrotu, połączone jest z sześcio­
ma wygiętymi, wąskimi rurkami i jedynie przez te
rurki ciecz może z naczynka wypływać i do niego
wpływać. Gdy ten przyrząd Kapitza umieścił w na­
czyniu z helem II i wnętrze naczynka ogrzewał za
pomocą promieni świetlnych, skupionych przez so­
czewkę, to hel II podobnie jiak w poprzednim do­
świadczeniu wypływał strumieniem i skutkiem re­
akcji cały przyrząd począł obracać się wstecz, jajc
to wskazuje strzałka. Uzupełnianie cieczy wewnątrz
naczynka trzeba było przypisać, jak poprzednio, peł­
zaniu helu II po ściankach.
Opisany eksperyment jest ciekawy jeszcze z in­
nego względu. Obserwujemy bowiem zamianę ener­
gii promienistej na mechaniczną i, jiak obliczenia
wykazują, zamiana ta zachodzi w 100%.
Bliższym wyjaśnieniem poznanych własności he­
lu zajmuje się zbudowana przez Landaua teoria,
oparta na mechanice kwantowej. Nie ulega wątpli­
wości, że same zjawiska jak ich tłumaczenie są tak
niezwykłe, że trzeba pewnego okresu czasu, aby się
z nimi oswoić. Prawdopodobnie czas i wytężona pra­
ca badawcza pozwolą bliżej poznać zagadkowość
opisanych zjawisk i być może wykorzystać je prak­
tycznie.
Bronisław Buras

AUTORZY ARTYKUŁÓW

zamieszczonych w numerze
DR. WITOLD .1 A BŁOŃSKI
docent sinologii U. W. ogłosił ..Religie Chin i Japonii”
w pracy zb orowej ... Religie Wschodu” oraz liczne pra­
ce w „Roczniku Orientalistycznym" i w „Przeglądzie
Socjologicznym“.
WACŁAW JASTRZĘBOWSKI
dyrektor Departamentu Ekonomicznego w Min. Że­
glugi i Handlu Zagranicznego
DR. STANISŁAW OSSOWSKI
prof. Uniwersytetu Łódzkiego, doc. U. W., ogłosił licz­
ne prace z zakresu estetyki i socjologii m in. ,,U pod­
staw estetyki“.
MGR. JERZY PNIEWSKI
adiunkt Zakładu Fizyki Doświadczalnej Uniw. Warsz.
KAROL STROM ENGER
czołowy krytyk i pisarz muzyczny polski, profesor
Konserwatorium w Łodzi.
STEFAN SZULC
prof. b. Walnej Wszechnicy, wykładowca U. W., i S.
G. H., dyr. G. U- S., autor licznych prac z zakresu
statystyki i demograf i.
INŻ. STANISŁAW ZELENT
st. asystent Politechniki Warszawskiej, ogłaszał licz­
ne prace z zakresu technki komunikacyjnej w czaso­
pismach technicznych.

ERRATA: Str. 4, 1 wiersz od dołu (podpis pod wykresem)

w częśc nakładu omyłkowo wydrukowano: 1 knaitlka = 30
mulj. kimz powinno być: 1 kr.a1lka< = 30 tys. kms.

REDAKTOR: TADEUSZ UNKIEWICZ Wydawca: Spóldz. wyd. .Czytelnik"

Redakcja: Warszawa, Wiejska 14 Administracja: Warszawa, Wiejska 16
--------------------------------------------------------- i------------------------------- 4-----------—-----------------------------------------------
Ceny ogłoszeń na wewnętrznych stronach okładki: — */i sir. zł, 4 000; '/% zł. 2,400; */< zł. 1,400; */s zł- 800.
Warunki prenumeraty: miesięcznie z przesyłką pocztową zł. 30. Cena egzemplarza zł. 30.
Drukarnia „Książka’", Smolna 12. B-01783
 Biblioteka Śląska w Katowicach
ID:0030001131371 i ’« r

III 149121/1945

Biblioteka Śląska w Katowicach

ID:0030001131372
w
11

III 149121/1946

«i

iäwßN

t i -

...A.,