Współczesne stosunki

międzynarodowe

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego

Współczesne stosunki
międzynarodowe

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego

 n
O O 0 0 0 2 8 "7 2 7 2 8 6

/Współczesne stosunki
międzynarodowe

Pod redakcją
TERESY ŁOŚ-NOWAK

Wrocław 1997
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
 AUTORZY
Jacek Z. Pietraś - rozdziały I, II, III, I V
Teresa Łoś-Nowak - rozdziały V, I X
Teresa Kegel - rozdziały VI, VII, X I I
Teresa Kegel, Andrzej Nowak - rozdział VIII
Zbigniew Cesarz - rozdziały X, X I V
SPIS TREŚCI
Andrzej Nowak - rozdziały X I , XIII
Teresa Kegel, Teresa Łoś-Nowak - rozdział X V
Wstęp 7

CZĘŚĆ PIERWSZA

WYBRANE ZAGADNIENIA Z TEORII STOSUNKÓW

MIĘDZYNARODOWYCH
tf&fcS Wydanielll I. Stosunki międzynarodowe 11
1. Pojęcie „stosunki międzynarodowe" 11
2. Cechy środowiska międzynarodowego 12
3. Czynniki kształtujące środowisko międzynarodowe . . . 14
Redakcja i skład komputerowy
4. Formy stosunków międzynarodowych 15
Adam Nowak, Bogusław Wrona I I . Teoria stosunków międzynarodowych 20
1. Pojęcie „teoria stosunków międzynarodowych" 20
Projekt okładki
2. Kategorie nauki o stosunkach międzynarodowych . . . . 23
Teresa Netter
3. Funkcje nauki o stosunkach międzynarodowych 25
4. Metody badawcze 26
5. Modele eksplanacyjne 29
I I I . Uczestnicy stosunków międzynarodowych 39
1. Podmiotowość politycznomiędzynarodowa 39
2. Państwo jako podstawowy uczestnik stosunków mię­
dzynarodowych 41
© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.,
3. Niepaństwowi uczestnicy stosunków międzynarodo­
Wrocław 1992 wych 43
4. Społeczność międzynarodowa 46
ISBN 83-229-1677-9
IV. Polityka zagraniczna państwa 51
1. Pojęcie i istota polityki zagranicznej 51
2. Wyznaczniki polityki zagranicznej 54
3. Wpływ międzynarodowy 62
Wydrukowano w Drukarni Uniwersytetu Wrocławskiego
V. Interesy narodowe i międzynarodowe 67
1. Pojęcie i istota interesu 67
2. Podmioty interesów 71
3. Interes państwa a racja stanu 74
4. Egoizm a racja stanu 76
 SPIS T R E Ś C I 5
± SPIS T R E Ś C I

CZĘŚĆ DRUGA 2. Modele bezpieczeństwa międzynarodowego 137

FORMY PRZEJAWIANIA SIĘ STOSUNKÓW 3. Źródła zagrożeń dla pokoju i bezpieczeństwa mię­
MIĘDZYNARODOWYCH dzynarodowego 139
VI. Polityczno-prawne formy stosunków międzynarodo­ X. Problemy rozbrojenia i ograniczenia zbrojeń 142
wych 79 1. Kwestia rozbrojenia w historii stosunków międzyna­
1. Dyplomacja: geneza, środki i funkcje 79 rodowych 142
2. Organy państwa w stosunkach międzynarodowych . . . . 83 2. Problemy rozbrojenia po I I wojnie światowej 145
3. Umowa międzynarodowa 91 3. Pojęcie rozbrojenia w nauce i praktyce 147
VII. Organizacje międzynarodowe we współczesnym świe­ 4. Podstawy prawnomiędzynarodowe i zasady roko­
cie 100 wań międzynarodowych 150
1. Geneza organizacji międzynarodowych 100 5. Etapy i formy instytucjonalne rokowań rozbrojenio­
2. Istota organizacji międzynarodowych 101 wych 151
3. Organy organizacji międzynarodowych 102 6. Efekty rokowań rozbrojeniowych 155
4. Proces podejmowania decyzji 104 XI. Międzynarodowy ład pokojowy po I I wojnie światowej .157
5. Funkcje organizacji międzynarodowych 106 1. Podział świata na systemy społeczno-polityczne
6. Klasyfikacja organizacji międzynarodowych 107 i ekonomiczne 157
VIII. Międzynarodowe organizacje uniwersalne, regionalne 2. Międzynarodowy ład polityczny funkcją równowagi sił
i grupowe 110 w stosunkach międzynarodowych 159
1. Liga Narodów jako prototyp organizacji międzynaro­ 3. Tendencje i istota nowego ładu pokojowego 163
dowej uniwersalnej 110 CZĘŚĆ CZWARTA
2. Organizacja Narodów Zjednoczonych 111 PODSTAWOWE STRUKTURY POLITYCZNE
a) Cele i zasady działania 111 WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA
b) Struktura i kompetencje ONZ 113 XII. Rozwinięte państwa demokracji parlamentarnej 169
c) Organizacje wyspecjalizowane ONZ 115 1. Geneza systemu 169
d) Obszary działania ONZ i organizacji wyspecjalizo­ 2. Instytucjonalne formy współpracy i rywalizacji 171
wanych 116 3. Charakterystyka głównych uczestników subsystemu
3. Organizacje regionalne i grupowe 120 „zachodniego" 174
a) Organizacje regionalne o charakterze ogólnym . . . .120 4. Sprzeczności systemowe 177
b) Organizacje polityczno-militarne 121 5. Integracja zachodnioeuropejska 179
c) Organizacje integracji gospodarczej państw uprze­ X I I I . Kraje rozwijające się i ich udział w stosunkach mię­
mysłowionych 125 dzynarodowych 186
d) Organizacje gospodarcze krajów rozwijających się . .128 1. Proces likwidacji systemu kolonialnego i jego skutki . .186
CZĘŚĆ TRZECIA 2. Struktura subsystemu i jego ewolucja 190
PODSTAWOWE PROBLEMY WSPÓŁCZESNYCH 3. Sprzeczności i konflikty wewnątrz subsystemu i spo­
STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH soby ich rozwiązywania 194
IX. Pokój i bezpieczeństwo w teorii i praktyce stosunków XIV. Europa jako region międzynarodowy 198
międzynarodowych 131 1. Historyczne i współczesne przesłanki „Nowej Europy". .198
1. Pojęcie i istota pokoju oraz bezpieczeństwa 131 a) Historyczna misja Europy 198
t> SPIS T R E Ś C I
b) Miejsce Europy w stosunkach międzynarodowych
po I I wojnie światowej i kwestia jej tożsamości . . .
2. Państwa europejskie wobec politycznych problemów
kontynentu
3. OBWE jako etap w procesie integracji ogólnoeuro­
pejskiej
4. Perspektywy „europeizacji" Europy
XV. Polska polityka zagraniczna
1. Ogólne założenia polityki zagranicznej Polski
2. Problem bezpieczeństwa Polski
3. Polska wobec Zachodu i Wschodu
.200
203
206 WSTĘP
210
214 Stosunki międzynarodowe jako przedmiot akademicki wyod­
214 rębniły się spośród innych dziedzin nauki stosunkowo niedawno.
220 Początki tej dyscypliny wiążą się z dynamiką procesów internacjo­
223 nalizacji życia społecznego, pogłębianiem się współzależności
oraz wzrostem znaczenia kontaktów międzynarodowych w życiu
politycznym państw. Komplikujące się i różnicujące pole polityki
zagranicznej oraz pole polityki międzynarodowej sprawiło, że
wzrosło zapotrzebowanie na pogłębione analizy teoretyczne, któ­
re opisywałyby i wyjaśniały ich specyfikę i charakter oraz kreowały
wzorce pożądane z punktu widzenia interesów państw i całej
społeczności międzynarodowej.
Stosunki międzynarodowe należą bez wątpienia do tej dziedziny
nauki, na którą bieg wydarzeń ma szczególny wpływ. Zmiany,
jakie dokonują się w tym obszarze, tak w wymiarze globalnym, jak
i regionalnym powodują niejednokrotnie konieczność przewarto­
ściowań dotychczasowych ustaleń i uzupełnienia ich o nowe fakty.
Wykorzystywanie wiedzy naukowej w praktyce zależało zawsze
od jej poziomu oraz gotowości decydentów, a nierzadko całych
społeczeństw do jej stosowania w działaniu. Dotyczy to zwłaszcza
tak drażliwej i wrażliwej sfery stosunków międzynarodowych, któ­
re obejmuje państwo z jego atrybutami suwerenności, interesami,
oczekiwaniami i zagrożeniami, bezpieczeństwem itp. wartościa­
mi. A tutaj właśnie teoretycy i praktycy operują niejednokrotnie
bardzo różnymi pojęciami i sposobami rozumienia istoty polityki
zagranicznej czy stosunków międzynarodowych. Różnie też inter­
pretuje się dokonujące się przemiany w systemie światowym, a to
prowokuje i uzasadnia celowość prowadzenia wnikliwych badań
naukowych oraz ich przekazu. W kontekście tych stwierdzeń
szczególnego znaczenia nabiera rzetelność przekazu wiedzy stu­
dentom, przyszłym praktykom i decydentom wielu obszarów życia
międzynarodowego państwa.
o WSTĘP WSTĘP 9

Największe zainteresowanie naukowe problematyką stosunków tyczących pokoju, bezpieczeństwa, rozbrojenia, nowego ładu itp.
międzynarodowych obserwujemy w Stanach Zjednoczonych i Eu­ C z ę ś ć I V „Podstawowe struktury polityczne współczesnego
ropie Zachodniej. Tam też publikuje się najwięcej na te właśnie świata" ma w założeniach zapoznać z modelem stuktury politycz­
tematy. W Polsce zainteresowanie tą dyscypliną stale wzrasta, nej współczesnego świata. Autorzy tej części zwrócili szczególną
choć ciągle brakuje ciekawych, różnorodnych i aktualnych opra­ uwagę na te jego składniki, które stanowią o istocie i dynamice
cowań obejmujących całość zjawisk i procesów w tym obszarze przemian w tych strukturach oraz tendencjach przemian.
życia społecznego, objaśniających istotę przekształceń w struktu­ Autorzy skryptu, będącego próbą ujęcia całości skomplikowanej
rze stosunków międzynarodowych oraz kreujących nowe modele problematyki współczesnych stosunków międzynarodowych, wy­
i wzorce zachowań państw w coraz bardziej współzależnym świecie. jaśnienia ważnych kategorii pojęć teoretycznych i ich stosowania
W Zakładzie Stosunków Międzynarodowych w Instytucie Nauk w praktyce, byli zmuszeni do wielu uproszczeń i skrótów.
Politycznych Uniwersytetu Wrocławskiego przygotowaliśmy W 1994 r. został wydany w Wydawnictwie Uniwersytetu Wroc­
skrypt dotyczący współczesnych stosunków międzynarodowych. ławskiego wybór tekstów źródłowych z komentarzem. Stanowi on
Podyktowane to było przede wszystkim tym, że w kraju nie ma niezbędne uzupełnienie skryptu.
obecnie żadnego podręcznika spełniającego potrzeby i oczekiwa­ Intencją redaktora tomu Współczesne stosunki międzynarodowe.
nia studentów. Ostatnie podręczniki ukazały się pod koniec lat 70. Wybór tekstów źródłowych z komentarzem było przygotowanie nie­
i 80. Są to prace: J. Kukułki Problemy teorii stosunków międzyna­ zbędnych materiałów źródłowych, mających ułatwić zrozumienie
rodowych (Warszawa 1978) i J. Z. Pietrasia Podstawy teorii stosun­ przedmiotu oraz przybliżyć jego teoretyczny wymiar do praktyki.
ków międzynarodowych (Lublin 1986), przy czym ten drugi podrę­ Autorzy tekstów źródłowych mają świadomość, że przygotowa­
cznik był wydany w małym nakładzie 500 egzemplarzy i jest ny tom mógłby zawierać inne, nowsze materiały, które pojawiły
praktycznie nieosiągalny dla studentów, zwłaszcza spoza Uniwer­ się w trakcie przygotowywania go do druku.
sytetu Lubelskiego.
Celem czytelnego przedstawienia najważniejszych problemów
Teresa Łoś-Nowak
teoretycznych z zakresu współczesnych stosunków międzynarodo­
wych skrypt ten składa się z 4 części i 15 rozdziałów.
C z ę ś ć I „Wybrane zagadnienia z teorii stosunków międzyna­
rodowych" przedstawia problematykę ogólnej teorii stosunków
międzynarodowych. Jej znajomość pozwoli zainteresowanym le­
piej rozumieć istotę tego zjawiska oraz przybliżyć ogrom materia­
łu teoretycznego i faktograficznego, z jakim spotykają się studenci
na zajęciach ze współczesnych stosunków międzynarodowych.
C z ę ś ć I I „Formy przejawiania się stosunków międzynaro­
dowych" ma w założeniach opisać i wyjaśnić mechanizmy, w jakich
się one przejawiają w praktyce, określić główne tendencje rozwo­
jowe i kierunki zmian w tym obszarze.
C z ę ś ć I I I „Podstawowe problemy współczesnych stosunków
międzynarodowych" koncentruje uwagę czytelnika na wybranych
zagadnieniach współczesnych stosunków międzynarodowych, do-
 CZĘŚĆ PIERWSZA

WYBRANE ZAGADNIENIA
Z TEORII STOSUNKÓW
MIĘDZYNARODOWYCH

I. STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE

1. Pojęcie „stosunki międzynarodowe

Pojęcie to ma dwa podstawowe znaczenia: po pierwsze, stosunki
międzynarodowe to rzeczywiste stosunki między ich uczestnikami,
po drugie to gałąź wiedzy, czyli nauka o stosunkach międzyna­
rodowych. Tym samym przedmiotem stosunków międzynarodo­
wych w drugim znaczeniu są stosunki międzynarodowe w pier­
wszym znaczeniu, co oznacza, że przedmiotem nauki jest
rzeczywistość.
Wśród wielu definicji stosunków międzynarodowych, rozumia­
nych W pierwszym znaczeniu, występują trzy nurty:
- definicje podmiotowe, w których stosunki te określa się po­
przez wyliczanie ich uczestników, z zaznaczeniem, że ich dzia­
łania „przekraczają granice państwowe". Jako uczestników wy­
mienia się państwa, narody, organizacje międzypaństwowe oraz
niesuwerennych uczestników transnarodowych o charakterze po­
litycznym, ideologicznym i gospodarczym;
- definicje podmiotowo-przedmiotowe, które są na ogół znacznie
mniej konkretne. Zakłada się w nich, że stosunki międzynarodowe
to stosunki społeczne wykraczające poza obszar państwa, przy
czym nie określa się bliżej ani podmiotów, ani przedmiotu relacji;
- definicje przedmiotowe, w których stosunki międzynarodowe
są określane jako proces oddziaływań przekraczających granice
państw, niezależnie od tego przez kogo podejmowanych. Każdy
podmiot polityki mogący działać za granicą staje się bowiem ich
uczestnikiem. Ze względu na złożoność problemu niektórzy bada-
 JACEK ZIEMOWIT PIETRAS
cze zdecydowanie odrzucają możliwość i potrzebę definiowania
stosunków międzynarodowych, ponieważ takie próby kojarzą im
się z jałową scholastyką utrudniającą dotarcie do prawdy. Nie
wnikając tu w szczegóły, które rozpatrywać będziemy w dalszych
rozdziałach, należy stwierdzić, iż stosunki międzynarodowe to
transgraniczne interakcje podmiotów polityki w środowisku po-
liarchicznym. Definicja ta ma trzy elementy:
a) przedmiotem stosunków są działania wykraczające poza gra­
nice jednego państwa,
b) podmiotami mogą być zarówno suwerenne państwa, jak i ucze­
stnicy niesuwerenni,
c) środowisko polityczne, w którym dochodzi do interakcji, jest
głęboko zdecentralizowane, w przeciwieństwie do środowiska
politycznego występującego wewnątrz poszczególnych państw.
Tym samym za właściwy sposób definiowania tego pojęcia przyj­
mujemy podejście przedmiotowo-podmiotowe.
2. Cechy środowiska międzynarodowego
Specyficzną cechę międzynarodowego środowiska państwa sta­
nowi poliarchizm, z którego wynikają inne cechy środowiskowe,
takie jak pluralizm, złożoność i żywiołowość.
a) Poliarchizm, jak twierdzi wielu autorów, jest rozumiany jako
„rządy wielu podmiotów", co nie oznacza „anarchizmu", czyli
bezrządu panującego w środowisku międzynarodowym. Porównu­
jąc wewnątrzpaństwowy system polityczny i system międzynarodo­
wy doszliśmy do wniosku, że różnice są funkcją poliarchizmu
międzynarodowego i mają charakter strukturalny, funkcjonalny,
podmiotowy i przedmiotowy.
Różnice strukturalne wynikają z faktu istnienia scentralizowa­
nych systemów politycznych państw i zdecentralizowanych syste­
mów międzynarodowych, które są poliarchiczne ze względu na
funkcjonowanie „suwerennie równych" elementów, co wyklucza
istnienie nadrzędnej władzy ponadpaństwowej. Decyzje wewnę­
trzne są skierowane do systemu scentralizowanego i w sposób
władczy organizują działanie jego podsystemu. Może tu występo­
wać otwarty układ sterowania, a więc brak sprzężenia zwrotnego
między władzą i społeczeństwem (państwo autorytarne) lub układ
STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E 13
zamknięty (państwo demokratyczne). Natomiast w systemie mię­
dzynarodowym z definicji nie istnieje i istnieć nie może formalne
centrum decyzyjne (na przykład rząd światowy). Faktyczna war­
tość systemów sterujących stosunkami międzynarodowymi, takich
jak ONZ, jest wprawdzie niewielka, ale system sterowania jest
zawsze zamknięty.
Różnice funkcjonalne polegają na tym, że decyzje wewnętrzne
stanowią funkcję podsystemu sterującego systemem hierarchicz­
nym. Decyzje międzynarodowe natomiast nie są funkcją takiego
systemu, on bowiem po prostu nie istnieje i istnieć nie może, bo
gdyby powstał, to stosunki międzynarodowe przekształciłyby się
w stosunki wewnątrzpaństwowe.
Różnice podmiotowe przejawiają się w tym, że decyzje narodo­
we są produktem jednego suwerennego ośrodka podejmowania
decyzji politycznych, podczas gdy decyzje międzynarodowe po­
wstają w procesie oddziaływań co najmniej dwóch suwerennie
równych podmiotów tworzących doraźny ośrodek decyzyjny.
Różnice przedmiotowe dotyczą odmiennych stosunków społe­
cznych. W polityce wewnętrznej przedmiotem regulacji są stosun­
ki między grupami społecznymi reprezentowanymi przez partie
polityczne. W stosunkach międzynarodowych natomiast przed­
miotem regulacji są stosunki pomiędzy narodami reprezentowa­
nymi przez suwerenne państwa.
b) Pluralizm stosunków międzynarodowych jest ich oczywistą
cechą, wynikającą z różnic kulturowych, cywilizacyjnych i ideolo­
gicznych występujących we współczesnym świecie. Ponieważ re­
prezentantami różnych systemów aksjologicznych są suwerenne
państwa, to nie można spowodować zatarcia tych różnic, często
bowiem stanowią one podstawę ich narodowej tożsamości, a wła­
dza ponadpaństwowa przecież nie istnieje.
c) Stosunki międzynarodowe są niezwykle złożone. Spowodo­
wane to jest istnieniem znacznej liczby uczestników o bardzo
zróżnicowanym statusie, ogromnej ilości zachodzących między ni­
mi interakcji, a także funkcjonowaniem bardzo wielu zmiennych
kształtujących te stosunki. Zdaniem J. Kukułki rzeczywistość mię­
dzynarodowa szybciej się komplikuje niż dojrzewa, co powoduje
narastanie jej heterogeniczności.
14 JACEK ZIEMOWIT PIETRAS
d) Żywiołowość stosunków międzynarodowych jest powszech­
nie dostrzegana. Ze względu na swoją złożoność stosunki te są
nietrwałe, przypadkowe i nieformalne, co bardzo utrudnia prze­
widywanie ich ewolucji.
3. Czynniki kształtujące środowisko międzynarodowe
Zdaniem A. Czarnockiego wyodrębnić można cztery grupy
czynników kształtujących współczesne stosunki międzynarodowe,
przy czym nie działają one samodzielnie, a są ze sobą ściśle powią­
zane.
W grupie pierwszej mieszczą się czynniki technologiczno-ekolo-
giczne, takie jak: czynnik naukowo-techniczny kształtujący współ­
czesne stosunki międzynarodowe, a także funkcjonowanie innych
sił, które na nie wpływają; czynnik współzależności odzwiercied­
lający „zagęszczenie" się sieci powiązań między państwami; czyn­
nik ekologiczny wyrastający z pogarszania się stanu naturalnego
środowiska człowieka; czynnik militarny pełniący funkcje poli­
tyczne jako instrument polityki zagranicznej państw, a także eko­
nomiczne i naukowo-techniczne, ponieważ potrzeby wojska
są bardzo ważnym stymulatorem postępu naukowo-techniczne­
go; czynnik geograficzny osadzający działania międzynarodowe
w konkretnych warunkach mapy politycznej świata.
W drugiej grupie czynników demograficzno-ekonomicznych
umieścić można czynnik demograficzny, którego znaczenie jest
funkcją ograniczonych zasobów Ziemi oraz eksplozji demogra­
ficznej występującej w państwach Trzeciego Świata, a także czyn­
nik ekonomiczny odzwierciedlający podział światowego bogactwa
między różne narody oraz wewnątrz poszczególnych społe­
czeństw.
Do trzeciej grupy należą czynniki ideologiczno-kulturowe: czyn­
nik kulturowy odzwierciedlający pluralizm kulturowo-cywilizacyj-
ny współczesnego świata oraz narastające zjawisko swobodnego
przepływu wartości i wzorów kulturowych, co przyczynia się do
postępującej „okcydentalizacji" kultur narodowych; czynnik ideo­
logiczny, który w sposób dynamiczny wpływa na stosunki między­
państwowe i transnarodowe, nawet po „Jesieni Ludów" i klęsce
ideologii komunistycznej; czynnik narodowy związany z faktem
STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E 15
funkcjonowania państw na podstawie kryterium narodowego
i w oparciu o wspólnotę kulturową, z równoczesnym poszanowa­
niem praw mniejszości narodowych.
Wreszcie w czwartej grupie mieszczą się czynniki organiza-
cyjno-normatywne, takie jak: czynnik organizacyjny odzwier­
ciedlający podział świata na ponad 190 państw, które w swych
działaniach kierują się egoizmem państwowym, wyrażającym
się w polityce opartej na racji stanu, podczas gdy istnieje wiele
problemów globalnych wymagających podjęcia działań wspól­
nych; czynnik normatywny, obejmujący przyjęte przez społecz­
ność międzynarodową normy prawne, polityczne i moralne; czyn­
nik humanitarny odnoszący się do praw jednostki ludzkiej,
gwarantowanych przez społeczność międzynarodową.
Pierwsza grupa czynników określa współzależność i sprzeczno­
ści między rozwojem techniki i stanem środowiska naturalnego
człowieka; druga - między wzrastającymi potrzebami coraz licz­
niejszej ludności świata i ograniczonymi możliwościami ich zaspo­
kojenia; trzecia - między ideologiami uniwersalistycznymi i ich
pluralistycznym podłożem kulturowym, wreszcie czwarta grupa -
między istniejącą strukturą organizacyjną współczesnych stosun­
ków międzynarodowych i uznanymi przez państwa normami regu­
lującymi zachowania uczestników tych stosunków. Można stwier­
dzić, że wymienione czynniki kształtują stosunki międzynarodowe
w sposób najbardziej podstawowy, natomiast w ujęciu bezpośred­
nim stanowią one funkcję działań poszczególnych państw, głównie
tych, które dysponują największym potencjałem ekonomicznym,
militarnym, politycznym i moralnym.
4. Formy stosunków międzynarodowych
Forma stosunków międzynarodowych stanowi obiektywnie ist­
niejący sposób uzewnętrzniania się struktury tych stosunków i ich
treści. Formy stosunków międzynarodowych cechuje niezwykła
trwałość i stabilność, w przeciwieństwie do ich teści, która zmienia
się wraz ze zmianami potrzeb i interesów państw oraz ich syste­
mów. Jednak treści te są wyrażane w elastycznych i stale tych
samych formach.
Podstawową płaszczyznę działalności międzynarodowej stanowi
16 JACEK ZIEMOWIT PIETRAS
szeroko rozumiana aktywność dyplomatyczna korzystająca z czte­
rech form stosunków międzynarodowych. Są to:
a) Dyplomatyczne misje specjalne będące pierwotną i najstar­
szą formą stosunków międzynarodowych. Chodzi tu o doraźne
i krótkotrwałe misje reprezentujące państwo wysyłające w jego
stosunkach z państwem przyjmującym. Najstarszy znany przypa­
dek takiej misji miał miejsce w 3100 roku p.n.e.
b) Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne, to znaczy poselstwa
i ambasady, które ukształtowały się w drugiej połowie X V wie­
ku, w związku z rozwojem handlu międzynarodowego i potrzebą
zapewnienia mu stałej ochrony politycznej. Od X V do X I X wieku
te dwie formy współistniały ze sobą. Powodowało to liczne konfli­
kty między „ambasadorami nadzwyczajnymi" w misjach specjal­
nych oraz „ambasadorami zwyczajnymi", czyli stałymi.
c) Konferencje międzynarodowe różniące się od poprzednio
wymienionych form tym, że są wykorzystywane w stosunkach wie­
lostronnych. W związku z narastającą koniecznością regulowania
pewnych problemów na płaszczyźnie multilateralnej, po 1815 ro­
ku nastąpił szybki rozwój tej formy.
d) Organizacje międzynarodowe swój obecny kształt przybrały
dopiero w X I X wieku, a rozwój tej formy nastąpił w obecnym
stuleciu. Powoływano je do życia, gdy okazało się, że istnienie
tylko doraźnej współpracy wielostronnej jest niewystarczające,
a wiele ważnych problemów można rozwiązać dopiero po urucho­
mieniu instytucji trwale rozpatrujących i regulujących stosunki
międzypaństwowe.
Ewolucję form stosunków międzynarodowych można schara­
kteryzować przez określenie jej dwóch tendencji:
a) formy doraźne przekształcały się w formy istniejące stale.
Misje specjalne stawały się poselstwami lub ambasadami, a kon­
ferencje międzynarodowe funkcjonowały coraz dłużej, by wresz­
cie przekształcić się w organizacje międzynarodowe;
b) formy dwustronne przekształcały się w formy wielostronne. Mul-
tilateralnym odpowiednikiem misji specjalnych stały się konferen­
cje, czyli zjazdy misji specjalnych z wielu państw, a odpowiednikiem
ambasad organizacje międzynarodowe, przy których akredytowane
są specjalne ambasady państw do spraw stosunków wielostronnych.
STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E 17
Wszystkie formy stosunków międzynarodowych są nadal żywe
i często wykorzystywane, a pojawianie się nowych form wynikało
potrzeb rozwijającej się społeczności państw i dlatego nie powo-
owało zaniku form istniejących wcześniej. Jednak w przypadku
ruchamiania nowej formy stosunków międzynarodowych wszy­
stkie inne zmieniały nieco swoje znaczenie i rolę polityczną. Obe­
cnie w państwie przyjmującym może funkcjonować kilka misji,
wysłanych na przykład z Polski. Oprócz ambasady działać może
ambasada akredytowana przy organizacji międzynarodowej, na­
wet kilka misji specjalnych, a na dodatek misje akredytowane przy
pracujących tam konferencjach międzynarodowych.
Współczesną funkcją misji specjalnych jest przede wszystkim
prowadzenie rokowań dyplomatycznych w sprawach dla państwa
najważniejszych (misje prezydentów czy premierów) oraz w kwe­
stiach wymagających bardzo konkretnej wiedzy specjalistycznej,
której nie mają członkowie ambasady. Funkcje stałych przed­
stawicielstw dyplomatycznych obejmują ogólną i stałą reprezenta­
cję państwa wysyłającego w państwie przyjmującym, systematycz­
ną obserwację wydarzeń w tym państwie oraz prowadzenie z nim
rutynowych rokowań. W związku z funkcjonowaniem innych form
dyplomatycznych zawężeniu ulega funkcja rokowań, ale równo­
cześnie kompetencje ambasad uległy rozszerzeniu, ponieważ bar­
dzo często zajmują się one koordynowaniem wszelkich poczynań
państwa wysyłającego w państwie przyjmującym.
Funkcją konferencji międzynarodowych jest przede wszystkim
stwarzanie płaszczyzny, na której mogą się toczyć wielostronne
rokowania międzynarodowe, szczególnie w takich sprawach, któ­
re wcześniej były podejmowane tylko w stosunkach bilateralnych,
a wymagają rozstrzygnięć wielostronnych. Organizacje mię­
dzynarodowe zapewniają możliwość prowadzenia stałych i wie­
lostronnych konsultacji politycznych, na ogół bez możliwości po­
dejmowania wiążących decyzji. Należy tu zauważyć rosnące
znaczenie organizacji międzynarodowych częściowo wyposażo­
nych w kompetencje ponadpaństwowe (Unia Europejska). Wyda­
je się jednak, iż nie są one nową formą stosunków międzynarodo­
wych. Przekształcenie się Unii Europejskiej w Stany Zjednoczone
Europy oznaczać będzie powstanie nowego państwa o charakte-
18 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E 19

rze konfederacyjnym lub federacyjnym, a do tego czasu Unię ni a w takim punkcie, który będzie położony jak najbliżej jego
Europejską należy traktować jak organizację międzynarodową. stanowiska, przyjętego na początku rokowań.
Ze względu na poliarchiczny charakter stosunków międzynaro­
dowych ich treścią jest dążenie do osiągnięcia porozumienia za
pomocą rokowań dyplomatycznych. Strony podejmujące negocja­
cje mogą liczyć na porozumienie tylko wtedy, gdy ich interesy są
Literatura uzupełniająca
częściowo zgodne, co najmniej w tym sensie, że obie chcą uzyskać
porozumienie. Ich interesy są też zawsze częściowo sprzeczne, to C z a r n o c k i A., P i e t r a ś J. Z.: Współistnienie państw. Wstęp do
znaczy, że każde z państw chce uzyskać taką treść porozumienia, międzynarodowych stosunków politycznych, Lublin 1988, s. 9-49.
która będzie dla niego najkorzystniejsza. Umowa międzynarodo­ K u k u ł k a J.: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa
wa jest zawsze rezultatem wzajemnych ustępstw i kompromisów 1978, s. 11-38.
stron prowadzących rokowania. P i e t r a ś J. Z.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin
Osiągnięcie porozumienia jest łatwiejsze, gdy występują dodat­ 1986, s. 11-17,131-143.
nie sprzężenia zwrotne, a więc wtedy, gdy skutek podtrzymuje
przyczynę powodując dalsze narastanie skutków. Ma to miejsce,
gdy dwie strony mają wyjścia zwrócone w tym samym kierunku,
czyli dążą do osiągnięcia tego samego celu, który mogą osiąg­
nąć wspólnie. Osiągnięcie porozumienia jest znacznie trudniejsze,
gdy występują ujemne sprzężenia zwrotne. W takim przypadku
skutek przeciwdziała przyczynie, a występuje to wtedy, gdy wyjścia
stron są zwrócone w przeciwstawnych kierunkach. Strony dążą do
realizacji celów przeciwstawnych. Na ogół obie sytuacje występują
równocześnie: ze względu na pewne interesy państwa są zaintere­
sowane osiągnięciem porozumienia i gotowe do przyjęcia kom­
promisów, ale równocześnie ze względu na inne interesy są one
przeciwne zarówno zawarciu porozumienia, jak kompromisom,
które wydają im się „zgniłe". Na ogół jeszcze przed rozpoczęciem
rozmów podejmowane są decyzje dotyczące najbardziej pożąda­
nego ich wyniku, maksymalnych ustępstw oraz najmniej korzyst­
nego wyniku rokowań, którego osiągnięcie spowoduje przerwanie
rozmów. W czasie negocjacji stanowiska wyjściowe stron ulegają
zmianie dzięki akceptacji rozwiązań kompromisowych, zbliżają
się do siebie, co w końcu powoduje odnalezienie punktu porozu­
mienia lub przerwanie rozmów.
Sukces dyplomatyczny polega na osiągnięciu porozumienia w spra­
wie ważnej dla dwóch lub większej liczby państw. Z punktu widze­
nia pojedynczego państwa sukcesem jest osiągnięcie porozumie-

II. TEORIA STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH
1. Pojęcie „teoria stosunków międzynarodowych"
Teoria stosunków międzynarodowych stanowi teoretyczną część
nauki o stosunkach międzynarodowych, zwanej też internacjo-
logią. Naukę na ogół rozumie się jako taką działalność ludzi,
której celem jest możliwie obiektywne i adekwatne poznanie rze­
czywistości, a następnie kształtowanie jej zgodnie z potrzebami
człowieka. Tym samym za podstawowy cel nauki o stosunkach
międzynarodowych należy uznać poznanie badanej rzeczywisto­
ści.
Czy nauka o stosunkach międzynarodowych istnieje? Odrębna
dyscyplina naukowa powstaje wtedy, gdy spełnione zostaną nastę­
pujące warunki:
a) Przedmiot badawczy. Istnienie zespołów zdań prawdziwych
o badanej rzeczywistości, jej atrybutach i rządzących nią prawach
stanowi warunek podstawowy. Przedmiot badawczy internacjo-
logii określiliśmy wcześniej jako badania struktury, funkcji i roz­
woju systemów międzynarodowych. Niewątpliwie istnieją zespoły
zdań prawdziwych na ten temat.
b) Teoria naukowa. Należy ją tworzyć opierając się na twierdze­
niach i hipotezach na temat badanej rzeczywistości, używając
systemu kategorii. W zasadzie istnieją tylko zalążki ogólnej teorii
stosunków międzynarodowych, natomiast dobrze rozwinięte są
teorie cząstkowe. Jest prawdą, że wciskanie bujnej rzeczywistości
międzynarodowej w ciasny gorset teoretyczny jest bardzo trudne
ze względów obiektywnych (poliarchizm, pluralizm, złożoność
TEORIA S T O S U N K Ó W MIĘDZYNARODOWYCH 21
i żywiołowy rozwój przedmiotu badań) oraz subiektywnych, przez
co rozumiemy bardzo wysokie wymagania stawiane badaczom:
znajomość języków obcych, zdolność zrozumienia innych kultur
i systemów politycznych, opanowanie paradygmatów badawczych
różnych dyscyplin, umiejętność stosowania internacjologicznych
procedur badawczych oraz współpracy ze specjalistami repre­
zentującymi inne dyscypliny naukowe.
c) Metody i techniki badawcze. Można stwierdzić, że w ramach
nauki o stosunkach międzynarodowych rozwinięto wiele specyfi­
cznych metod i technik badawczych, zarówno tradycyjnych, jak
i nowoczesnych.
d) System organizacyjny. Warunkiem istnienia dyscypliny na­
ukowej jest istnienie ram instytucjonalnych, w których uprawiane
są badania naukowe i prowadzona jest działalność dydaktyczna.
System organizacyjny internacjologii jest dobrze rozwinięty na
świecie i w Polsce. Składają się nań instytuty i zakłady stosunków
międzynarodowych. Podstawowa niedoskonałość nauki o stosun­
kach międzynarodowych ma więc charakter teoretyczny. Ogólna
teoria stosunków międzynarodowych to usystematyzowany tre­
ściowo i formalnie system warunkowo sformułowanych twierdzeń
wyjaśniających, które odnoszą się do funkcjonowania i ewolucji
systemów międzynarodowych. Tak rozumiana teoria powinna za­
wierać trzy typy twierdzeń: wyjaśniające rzeczywistość i prawa jej
rozwoju, normatywne, określające jej pożądany kształt, oraz socjo­
techniczne, definiujące warunki skutecznego działania międzyna­
rodowego. Powszechnie podzielana jest opinia, iż taka teoria nie
została jeszcze stworzona. W tej sytuacji poszczególni autorzy
zaproponowali wiele różnych teorii szczegółowych opartych na
paradygmatach nauk badających tę sferę działalności ludzkiej.
Poszczególni autorzy są przekonani, że tylko ich sposób widzenia
przedmiotu badań jest najwłaściwszy, ponieważ doprowadzić mo­
że do skonstruowania ogólnej teorii stosunków międzynarodo­
wych. Najważniejsze z orientacji monodyscyplinarnych to:
* Filozoficzna, która stosunki międzynarodowe traktuje jako
niezbyt istotny element rozwoju społeczności ludzkich. Badania
są często prowadzone na bardzo wysokim szczeblu abstrakcji i na­
sycane treściami ideologicznymi czy etycznymi.
 JACEK ZIEMOWIT PIETRAS
* Historyczna. Stosunki międzynarodowe redukuje się do histo­
rii powszechnej lub historii dyplomacji. Przyjmuje się założenie,
że współczesność nie może być badana za pomocą metod nauko­
wych. Jest to teza o tyle słuszna, że metody historyczne są tu
naprawdę nieprzydatne.
* Socjologiczna. Stosunki międzynarodowe są redukowane do
społeczności międzynarodowej i jej elementów składowych.
* Prawnicza. Przedmiot badawczy jest redukowany do sfery
międzypaństwowych stosunków prawnych.
* Ekonomiczna. Stosunki międzynarodowe to dla ekonomistów
przede wszystkim zagadnienie funkcjonowania rynku światowego.
* Prakseologiczna lub cybernetyczna. Stosunki międzynarodo­
we są rozpatrywane jako problem skutecznego działania państwa,
które jest skierowane na zewnątrz.
Każde z tych podejść monodyscyplinarnych wnosi coś ważnego
do rozwoju teorii stosunków międzynarodowych i stanowić może
podstawę filozoficznej, prawniczej czy ekonomicznej teorii tych
stosunków. Ogólna teoria stosunków międzynarodowych nato­
miast albo powinna stać się syntezą teorii monodyscyplinarnych,
albo należy ją budować na zupełnie innych podstawach. Ponieważ
internacjologia jest nauką stosunkowo młodą, to w tym kontekście
prowadzone są żywe dyskusje na temat jej stosunku do innych
nauk. Bardzo zwięzłą opinię przedstawił na ten temat J. Galtung.
Jego zdaniem relacja między politologią i internacjologia jest taka
sama, jak między psychologią i socjologią, w ujęciu systemowym
bowiem psychologia i politologia badają wnętrze odpowiednich
systemów (człowiek, państwo), a socjologia i internacjologia zaj­
mują się specyfiką więzi międzysystemowych (międzyludzkich,
międzypaństwowych). Inni autorzy formułują w tej sprawie kilka
opinii, które stanowią funkcję ich wyobrażeń na temat definicji
obu tych nauk:
1. Internacjologia nie jest samodzielną dyscypliną naukową,
przede wszystkim ze względu na słabo rozwiniętą teorię, brak
wyraźnych granic przedmiotowych i nierozwinięte własne metody
badawcze. W Polsce pogląd taki nie jest prezentowany.
TEORIA S T O S U N K Ó W MIĘDZYNARODOWYCH 23
2. Internacjologia jest subdyscypliną w stosunku do politologii,
obie te nauki mają bowiem wspólny przedmiot badań (państwo
j funkcjonowanie władzy politycznej), a także wspólne metody
badawcze, natomiast różni je pole obserwacji. W Polsce pogląd
ten głoszą F. Ryszka, W. Morawiecki i E. Pałyga.
3. Internacjologia jest lub staje się odrębną dyscypliną nauk
społecznych. Wyodrębnia się z nauk politycznych, ponieważ jej
przedmiotem badawczym są zdecentralizowane stosunki politycz­
ne, w przeciwieńswie do politologii zajmującej się funkcjonowa­
niem systemów scentralizowanych. W Polsce pogląd ten podziela
większość badaczy, na przykład R. Bierzanek, L. Pastusiak,
B. Mrozek i J. Kukułka.
4. Internacjologia jest naddyscypliną w stosunku do politologii.
Pogląd ten nie jest popierany przez autorów polskich. Optuje za
nim wielu Amerykanów, szczególnie tych, którzy uprawiają „teo­
rię więzi". Uzasadnienie takiej tezy stanowi obserwacja, iż dla wię­
kszości współczesnych państw naciski ze strony środowiska mię­
dzynarodowego są znacznie ważniejsze od nacisków wywieranych
przez wewnątrzpaństwowe środowisko społeczne. Omawiany
problem należy rozumieć w sposób dynamiczny. Naszym zdaniem
internacjologia wyodrębnia się z nauk społecznych jako ich nowa
dyscyplina, stanowiąca jakby drugą, zewnętrzną stronę politologii.
Przyjmując schemat M . Falińskiego, możemy stwierdzić, iż każda
nowa nauka rozwija się w trzech etapach. Po pierwsze, w fazie
elektyzmu teoriopolitycznego badana rzeczywistość jest po prostu
rejestrowana. W fazie heterogenizmu powstają zalążki ogólnej
teorii, a wiele nauk szczegółowych „grasujących" w polu badaw­
czym zaczyna integrować się wokół niej. Ten stan możemy obser­
wować w przypadku internacjologii. W trzeciej fazie autogenizmu
teoriopolitycznego powstaje własna, ogólna, jednolita i dojrzała
teoria.
2. Kategorie nauki o stosunkach międzynarodowych
W politologii ukształtował się pogląd, że teoria kształtuje swój
przedmiot badawczy, a nie odwrotnie. Zadanie teorii należy więc
widzieć przede wszystkim w konstruowaniu systemów wyjaśniają­
cych zjawiska dotychczas nie wyjaśnione, a nie w wyodrębnianiu
 JACEK ZIEMOWIT PIETRAS
specyficznej klasy zjawisk, które odtąd będą przysługiwać tylko
jej. Procedury eksplanacyjne ściśle wiążą się z zagadnieniem sy­
stemu kategorialnego danej nauki, stopień ich skrystalizowania
jest bowiem najważniejszym wskaźnikiem jej dojrzałości. Jest to
szczególnie ważne w przypadku nauk wielodyscyplinarnych lub
międzydyscyplinarnych.
Język każdej dyscypliny naukowej składa się z terminów, pojęć
i kategorii. Termin to wyrażenie mające jakiś sens. Pojęcie jest
wyrażeniem ściśle zdefiniowanym,a więc określającym znaczenie
terminu. Za pomocą pojęcia myślimy o jego desygnatach, czyli
o przedmiotach podlegających nazwaniu.
Kategoria natomiast to określony rodzaj pojęcia, którym po­
sługujemy się budując zdania ściśle ogólne, to znaczy twier­
dzenie mające moc wyjaśniającą. Pojęcia i kategorie mają zna­
czenie tylko wtedy, gdy funkcjonują jako elementy systemu
teoretycznego, czyli siatki kategorialnej. Ponieważ nie istnieje
ogólna teoria stosunków międzynarodowych, to trudno też mówić
o jednej, spójnej sieci kategorialnej. I odwrotnie, brak takiego
systemu kategorialnego stanowi oczywisty dowód nieistnienia teo­
rii ogólnej.
W orientacjach monodyscyplinarnych teorie budowane są na
podstawie takich kategorii, jak: społeczność międzynarodowa,
umowa międzynarodowa, rynek światowy itd.
Próby tworzenia syntezujących i ogólnych teorii stosunków mię­
dzynarodowych dotychczas związane były zawsze z budową specy­
ficznej siatki kategorialnej. Dla idealistów podstawowymi katego­
riami są: ład międzynarodowy, moralność, prawo, wolność czy
demokracja. Dla realistów: państwo, jego siła międzynarodowa
ipower), interesy narodowe, sprzeczności lub równowaga sił. Dla
szkoły behawioralnej najważniejszą kategorię stanowi „zacho­
wanie międzynarodowe", a także atrybuty aktora międzynarodo­
wego, jego adaptacyjność, równowaga wewnętrzna, sprzężenie
zwrotne ze środowiskiem czy entropia. Dla zwolenników teorii
postbehawioralnej charakterystyczne jest łączenie kategorii beha­
wioralnych (ilościowych) z jakościowymi, które wiążą się ze sferą
wartości międzynarodowych zarówno w ujęciu idealistycznym, jak
też realistycznym.
TEORIA S T O S U N K Ó W MIĘDZYNARODOWYCH 25
3. Funkcje nauki o stosunkach międzynarodowych
Zajmiemy się teraz celami, do których dąży internacjologia
i czynnościami wykonywanymi w jej ramach. Wyróżnić można pięć
funkcji nauki o stosunkach międzynarodowych: opis, wyjaśnianie,
prognozowanie, rekomendacja i popularyzacja. W ramach tych
funkcji udzielane są odpowiedzi na pytania: jak jest? dlaczego tak
jest? jak będzie? co robić? i jak informować społeczeństwo?
Funkcja deskryptywna jest wstępem i niezbędnym etapem dzia­
łalności naukowej, nie ma jednak charakteru teoretycznego. W jej
ramach udzielana jest odpowiedź na pytanie: jak było? lub jak
jest? Dokonanie opisu rzeczywistości międzynarodowej jest czyn­
nością, bez której nie można budować teorii, ale z opisu tego, że
dwa państwa wysłały do siebie noty dyplomatyczne o określonej
treści naprawdę nic nie wynika. Równocześnie nawet samo istnie­
nie faktu międzynarodowego czasem bywa wątpliwe, a więc w ra­
mach tej funkcji formułowane są wtedy hipotezy deskryptywne.
Funkcja eksplanacyjna ma wyjaśnić, dlaczego zaistniały opisane
fakty, zjawiska i procesy międzynarodowe. Wymaga to określenia
czynników, których skutkiem jest badana rzeczywistość. Pełna
przyczynowo-skutkowa analiza stosunków międzynarodowych
zwykle nie jest możliwa, a wyjaśnianie może opierać się jedynie na
zawodnym rozumowaniu redukcyjnym, gdy znając skutki (rzeczy­
wistość), szukamy ich przyczyny w celu sformułowania hipotezy
eksplanacyjnej. Ta funkcja nauki o stosunkach międzynarodowych
wydaje się najważniejsza.
Funkcja predyktywna lub prognostyczna wymaga udzielenia od­
powiedzi na pytanie: jak będzie się rozwijała badana rzeczywi­
stość? Rezultatem badawczym staje się hipoteza prognostyczna,
formułowana na podstawie znajomości interesów działających
uczestników stosunków międzynarodowych oraz przyjętych przez
nich systemów wartości.
Funkcja instrumentalna, zwana też ekspertyzowo-doradczą, ma
dostarczać politykom odpowiedzi na pytanie: jak należy działać,
skoro wiemy, jak jest i jak będzie? Inny problem stanowi jednak
kwestia taktyki działania, które ma doprowadzić do osiągnięcia
Pożądanych i zamierzonych skutków. Rezultatem badawczym re-
26 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
alizacji tej funkcji stają się rekomendacje, skierowane na zew­
nątrz, czyli do środowisk pozanaukowych.
Funkcja aksjologiczna lub popularyzatorska określać ma warto­
ści, do których realizacji powinno dążyć państwo i które powinny
być upowszechniane w społeczeństwie. Rezultatem badawczym
stają się również rekomendacje skierowane do środowisk pozana­
ukowych. Nauka o stosunkach międzynarodowych pełni więc trzy
funkcje wewnątrznaukowe i dwie kształtujące rzeczywistość spo­
łeczną. Funkcje internacjologii są ze sobą sprzężone. Najważniej­
sza jest funkcja eksplanacyjna, wyjaśniając bowiem rzeczywistość,
można przewidywać jej ewolucję i zalecać sposoby działania.
4. Metody badawcze
Metody badawcze nauki o stosunkach międzynarodowych moż­
na podzielić na tradycyjne i nowoczesne. Metody tradycyjne wy­
wodzą się z nauk szczegółowych, zajmujących się od wieków ba­
daniem stosunków międzynarodowych. Najważniejsze z nich są
dwie. Metoda historyczna polega na rekonstruowaniu przeszłych
stosunków międzynarodowych w nadziei, że coś z tego może wy­
niknąć dla współczesnych państw. Celem metody prawniczej jest
analiza obowiązujących norm prawa międzynarodowego w na­
dziei, że jakieś państwa postanowią ich nie łamać, chociaż mogą
w zasadzie bezkarnie to uczynić. Pomimo złośliwego przedstawie­
nia obu metod, trzeba je uznać za wartościowe, ale pozwalające
objąć jedynie pewne fragmenty rzeczywistości międzynarodowej.
Metod nowoczesnych jest wiele, a ich stosowanie walnie przyczy­
niło się do wyodrębnienia internacjologii w samodzielną dyscypli­
nę naukową. Do najważniejszych można zaliczyć metody: syste­
mową, behawioralną, czynnikową, analizy zawartości, decyzyjną
i symulacyjną. Wszystkie te metody skłaniają do prowadzenia
„twardej" i bardziej scjentycznej rzeczywistości międzynarodowej,
w przeciwieństwie do „miękkich" podejść tradycyjnych.
1. Metoda systemowa polega na konstruowaniu specyficznego
modelu pojęciowego badanych zjawisk międzynarodowych, to
znaczy modelu systemowego. System międzynarodowy jest zespo­
łem zintegrowanych elementów. Między nimi oraz między syste­
mem i środowiskiem występują sprzężenia zwrotne. Taki system
TEORIA S T O S U N K Ó W MIĘDZYNARODOWYCH 27
składa się z elementów (na przykład państw) powiązanych w stru­
kturę i oddzielonych granicą od środowiska. Dzięki wejściom sy­
stem ulega wpływowi środowiskowemu, a dzięki wyjściom sam
kształtuje środowisko. System utrzymuje równowagę ze środowi­
skiem dzięki dwóm typom sprzężeń zwrotnych: a) między wejściem
i wyjściem - system w drodze konwersji przetwarza bodziec środo­
wiskowy w swoją reakcję, b) między wyjściem i wejściem - środo­
wisko przetwarza bodziec wysłany przez system i decyduje się na
jakieś zachowanie. Zastosowanie metody systemowej pozwala na
dostrzeganie zupełnie nowych aspektów rzeczywistości między­
narodowej, a podstawowe konserwatywne założenie metody (sy­
stemy polityczne są trwałe, dopóki utrzymują dynamiczną równo­
wagę ze swoim środowiskiem) nie wypacza treści poliarchicznych
stosunków międzynarodowych.
2. Metoda behawioralna polega na analizowaniu stosunków
międzynarodowych poprzez analizę zachowań ich uczestników.
Zachowania te są kwantyfikowane, co ma zobiektyzować wyniki
badań. J. Singer bardzo precyzyjnie określił istotę różnic między
metodami tradycyjnymi i behawioralnymi. Różni je mianowicie
relacja: przypadki-zmienne. Tradycjonalista rozpatruje jeden
przypadek pod kątem wielu zmiennych, na przykład politykę za­
graniczną Polski i jej wszystkie wyznaczniki. Behawiorysta bada
wiele przypadków pod kątem jednej lub kilku zmiennych, na przy­
kład wszystkie państwa świata z punktu widzenia poziomu docho­
du narodowego przypadającego na jednego mieszkańca. Przyjęcie
którejś z tych metod w pewnym sensie przesądza jakość otrzyma­
nych wyników. Tradycjonalista zawsze dojdzie do wniosku, że po­
lityka zagraniczna Polski jest czymś zupełnie wyjątkowym i niepo­
wtarzalnym, a behawiorysta będzie utrzymywał, że nasza po­
lityka zagraniczna niczym nie różni się od polityk państw mających
jakieś, badane przez niego, cechy wspólne.
3. Metoda czynnikowa polega na identyfikacji, klasyfikacji
i hierarchizacji czynników kształtujących daną klasę zjawisk mię­
dzynarodowych. Stosowane są dwa podejścia: czynniki mogą być
definiowane w sposób dedukcyjny, na podstawie wcześniej przyję­
tej teorii ogólnej (Q. Wright) lub indukcyjnie, przez wyszukiwanie
dościowych wskaźników, które mogą wpływać na dane zjawiska,
28 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
w celu zbadania stopnia korelacji (R. Rummel). Naszą wersję
metody czynnikowej przedstawiamy w rozdziale IV niniejszej pra­
cy.
4. Metoda analizy zawartości polega na zbieraniu i klasyfikowa­
niu informacji pochodzącej z wymiany komunikatów między ucze­
stnikami stosunków międzynarodowych. Cel metody stanowi re­
konstrukcja interesów stron na podstawie publicznie składanych
deklaracji. Zakłada się, że każdy komunikat powstaje w procesie
kodowania informacji („strony dokonały szczerej wymiany poglą­
dów"), przesyłania jej do odbiorcy za pomocą odpowiednio dobra­
nego kanału oraz dekodowania informacji przez odbiorcę („stan
ich stosunków zaostrzył się tak bardzo, że nie uzgodnili stanowisk
w żadnej sprawie"). Stosunki dyplomatyczne od wieków opierają
się na stosowaniu specyficznych kodów językowych i dlatego me­
toda ta ma istotne znaczenie dla procedury wyjaśniania stosunków
międzynarodowych. W celu określenia częstotliwości stosowania
pewnych terminów w określonych kontekstach wykorzystywane są
komputery.
5. Metoda decyzyjna polega na dynamicznym wyjaśnianiu zja­
wisk międzynarodowych, które rozpoczyna się od analizy decyzji
międzynarodowej (eksplanandum), stanowiącej źródło istniejące­
go stanu rzeczywistości, a jej cel stanowi określenie istoty i powo­
dów przyjęcia decyzji (eksplanans). Metoda może być wykorzysty­
wana w wariancie indukcyjnym, dedukcyjnym, aksjologicznym
i czynnikowym. W literaturze światowej stosowane są następujące
typy politycznej analizy decyzyjnej: psychologiczny, mikrospołecz-
ny, organizacyjny, matematyczny, cybernetyczny, kryzysowy i ma-
krospołeczny. W naszej rozwiniętej wersji tej metody za podsta­
wowe kategorie przyjęliśmy sytuację decyzyjną, ośrodek de­
cyzyjny, proces decyzyjny, decyzję polityczną oraz implementację
polityczną.
6. Metoda symulacyjna polega na tworzeniu rozwiniętych mode­
li rzeczywistości międzynarodowej, nasycaniu ich danymi faktycz­
nymi oraz przetwarzaniu za pomocą komputerów. W rezultacie
symulacja komputerowa staje się laboratorium badacza stosun­
ków międzynarodowych. Symulacja heurystyczna ma doprowadzić
do lepszego zrozumienia rzeczywistości międzynarodowej. Pełni
TEORIA S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 29
funkcje weryfikatora teorii stosunków międzynarodowych, teorio-
twórczą, eksplanacyjną, i prognostyczną. Cele symulacji dydakty­
cznych są natomiast inne: służą one do atrakcyjnego przekazy­
wania studentom istniejącej wiedzy, dynamizują ich wiadomości
i umożliwiają przeżycie sytuacji międzynarodowej.
5. Modele eksplanacyjne
W światowej literaturze przedmiotu zaproponowano wiele róż­
nych klasyfikacji modeli eksplanacyjnych stosowanych w interna­
cjologii. Niżej przyjmiemy formułę opracowaną przez nas w celu
analizy rozwoju amerykańskiej teorii stosunków międzynarodo­
wych. Jedynie na Zachodzie pomysły były od wielu lat kontynu­
owane i rozwijane. Na Wschodzie próbowano czasem tworzyć
teorie bardzo ogólne, mieszczące się w monodyscyplinarnej orien­
tacji filizoficznej lub modyfikowano teorie amerykańskie. Abstra­
kcyjne teorie marksistowskie są obecnie albo nieaktualne, albo
w ogóle nigdy nie były przydatne ze względu na swoją mgławico-
wość. W literaturze światowej funkcjonują wręcz tysiące sposobów
wyjaśniania rzeczywistości międzynarodowej. W związku z tym
nasza propozycja przedstawienia ich jedynie w czterech podsta­
wowych nurtach jest oczywistym uproszczeniem. Dotychczas sfor­
mułowano 4 modele wyjaśniania stosunków międzynarodowych:
idealistyczny, realistyczny, behawioralny i postbehawioralny.
5.1. Model eksplanacji idealistycznej
Model ten został sformułowany pod koniec I wojny światowej
i był związany z osobą amerykańskiego prezydenta W. Wilsona.
Idealiści traktowali państwo w sposób antropomorficzny, tak jak
jednostkę w społeczeńswie. Zakładali, że ludzie są z natury rzeczy
dobrzy, moralni i altruistyczni. Tym samym ich cechy powinny
mieć narody oraz reprezentujące je w stosunkach międzyna­
rodowych państwa. Przyjmowano, że państwo może działać w imię
dobra ogólnoludzkiego, może być moralne, a jeżeli chwilowo przy­
wódcy pobłądzą, to państwo ma wciąż szansę moralnego doskona­
lenia się i zmiany błędnej polityki. Podejście idealistyczne jest
typowo normatywne i utopijne: jego zwolennicy nie próbowali
awet analizować istniejącej rzeczywistości, zajmowali się jedynie
30 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
problemem jak ona powinna wyglądać, o czym dowiadywali się
z ksiąg uznanych przez nich za święte, a swoje marzenia brali za
rzeczywistość. Podstawowe założenia eksplanacji idealistycznej
były następujące:
1. Istnieje pełna zbieżność interesów państw, a wynika ona
z naturalnej harmonii świata. Tym samym wojna może mieć miej­
sce jedynie w wyniku zawiązania się spisku niegodziwych przywód­
ców lub niemoralnych narodów.
2. Pojawiające się rozbieżności interesów w stosunkach między­
państwowych tym samym nie są istotne. Jeżeli wystąpią, to w spo­
sób całkiem automatyczny zharmonizuje je „niewidzialna ręka"
Boga, co było wyraźną reminiscencją ekonomicznej koncepcji
A. Smitha.
3. Polityka zagraniczna powinna być oparta na zasadach moral­
nych. Jeżeli jakieś państwo pogwałci te normy, to Stany Zjedno­
czone, jako filar międzynarodowej moralności i symbol pojedna­
nia narodów świata mają prawo dokonania interwencji w imieniu
„niewidzialnej ręki".
4. W sytuacjach normalnych powinny sprawnie funkcjonować
specjalne instrumenty międzynarodowe służące do utrzymywania
pokoju. Szczególną wagę przywiązywano do działania organizacji
międzynarodowych (najpierw Liga Narodów, później Organizacja
Narodów Zjednoczonych), międzynarodowego prawa publiczne­
go oraz światowej opinii publicznej, która stanowi „światowy skar­
biec wartości moralnych".
Powyższe założenia w sposób oczywisty nie nadawały się do
wyjaśniania rzeczywistości międzynarodowej, ale mogły znakomi­
cie służyć do projektowania jej zmian. Stały się podstawą ideo­
logiczną amerykańskiej polityki zagranicznej, czasem złośliwie
określanej jako „imperializm idealistyczny".
W latach osiemdziesiątych, w okresie prezydentury R. Reagana,
w związku z wyjaśnianiem głównych konfliktów międzynarodo­
wych w kategoriach walki „imperium dobra" z „imperium zła",
nastąpił w Stanach Zjednoczonych renesans idealistycznego my­
ślenia o świecie. Po objęciu władzy w ZSRR przez M . Gorbaczowa
również w tym kraju dokonano zasadniczej przemiany koncepcji
międzynarodowej. Przywódca ZSRR potępił egoistyczne działa-
TEORIA S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 31
nia międzynarodowe podejmowane w imię racji stanu państw
i wzywał wszystkie narody do działania w imię „ogólnoludzkich
interesów ludzkości". Te idealistyczne apele początkowo przyjmo­
wano na Zachodzie w sposób lodowaty, traktując je jako niezbyt
fortunną propagandę, ale wkrótce okazało się, że ZSRR rzeczy­
wiście realizuje w stosunkach międzynarodowych swe wysoce mo­
ralne wizje. Idealista powie, że w wyniku moralnego samodosko­
nalenia się państwa, a realista, że z powodu załamania się jego
potęgi. W każdym jednak razie założenia idealistyczne są nadal
przyjmowane jako podstawa wyjaśniania stosunków międzynaro­
dowych.
5.2. Model eksplanacji realistycznej
Model eksplanacji realistycznej zaczęto precyzować już w la­
tach trzydziestych, jako przeciwieństwo oderwanej od życia eks­
planacji idealistycznej. Charakterystyczną cechą tego modelu był
również normatywizm, ale wszelkie uogólnienia mocno opierano
na wnioskach empirycznych, wynikających z historii dyplomacji.
Podstawowe dzieło realistyczne napisał H . Morgenthau, formułu­
jąc takie zalecenia wyjaśniające, które były całkowicie przeciw­
stawne w stosunku do modelu wyjaśniania idealistycznego.
1. Interesy państw są sprzeczne w sposób naturalny, ponieważ
posiadają one zróżnicowane atrybuty, takie jak potencjał, położe­
nie geograficzne, zasoby, typ kultury itd.
2. Rozbieżności interesów rozstrzyga wykorzystanie militarnego
i ekonomicznego potencjału państw. Nie działa więc w stosunkach
międzynarodowych żadna „niewidzialna ręka". Istotę tych stosun­
ków upatrywano w „walce o władzę", gdyż podstawową kategorią
realistów stał się interes państwowy definiowany w kategoriach
siły - władzy (power). Dowodem na słuszność tej tezy we wcześ­
niejszych okresach historycznych był fakt, że położenie granic
państwowych na ogół odzwierciedlało układ sił poszczególnych
państw. Terytoria słabnących państw kurczyły się lub przesuwały,
a obszar państw rozwijających się wzrastał kosztem sąsiadów.
3. Normy moralne nie są wytyczną działania państw. Człowiek
ze swojej natury jest bowiem zły, grzeszny i dążący do władzy.Te
e
J go cechy mieć musi też naród i reprezentujące go państwo. Pań-
32 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
stwa działają racjonalnie, to znaczy dążą do realizacji swoich
interesów, wykorzystują natomiast ideologie i zasady moralne tyl­
ko jako „zasłony dymne", maskujące ich egoistyczne interesy,
a nie jako wytyczne postępowania. Również realiści podkreślali
decydującą rolę międzynarodową USA , ale nie ze względów mo­
ralnych, tylko z powodów bardziej prozaicznych - ponieważ po­
tencjał tego państwa jest najwyższy.
4. Pokój jest funkcją równowagi sił i ma niewiele wspólnego
z poziomem moralnym przywódców, treścią prawa międzynarodo­
wego czy aktywnością organizacji międzynarodowych lub świato­
wej opinii publicznej.
Jak widać, model realistyczny jest całkowitym zaprzeczeniem
modelu idealistycznego. Ścierają się tu ogólnofilozoficzne konce­
pcje idealistyczne E. Kanta z ponurymi wizjami realistycznymi
J. Hobbsa. Każdy badacz powinien się jednak ustosunkować do
podstawowego dylematu formułowanego przez te dwa modele
wyjaśniające, choćby w celu ustalenia tego, co chciałby zweryfiko­
wać: nieuniknioność wojny wszystkich ze wszystkimi czy szansę
wieczystego pokoju światowego, który będzie funkcją dobra tkwią­
cego w każdym człowieku.
Obie te teorie próbowano ostatnio sprawdzić poprzez urucho­
mienie komputerowej symulacji światowego systemu stosunków mię­
dzynarodowych. Po przeprowadzeniu wielu tysięcy eksperymen­
tów T. Cusack i R. Stoli doszli do dwóch podstawowych wniosków.
Po pierwsze, jeżeli uczestnikami systemu międzynarodowego są
wyłącznie państwa kierujące się realistycznie pojętą racją stanu,
to szansa przetrwania takiego systemu oraz możliwość przetrwa­
nia jego uczestników są bardzo niskie.
Po drugie, jeżeli w systemie międzynarodowym oprócz grupy
państw egoistycznych funkcjonują także państwa altruistyczne,
czyli działające zgodnie z idealistyczną interpretacją stosunków
międzynarodowych, to skutki są bardzo istotne: rośnie trwałość
całego systemu międzynarodowego oraz zwiększają się szanse
przetrwania poszczególnych państw i to zarówno altruistycznych,
jak też egoistycznych.
Należy podkreślić, że realistyczny model eksplanacji stosunków
międzynarodowych był podstawą polityki zagranicznej większości
TEORIA S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 33
państw świata po I I wojnie światowej. W Stanach Zjednoczonych
wielu wybitnych przedstawicieli tej szkoły pełniło też bardzo wy­
sokie stanowiska państwowe ( H . Morgenthau, H . Kissinger,
2. Brzeziński).
5.3. Model eksplanacji behawioralnej
Podejście behawioralne pojawiło się w amerykańskiej teorii sto­
sunków międzynarodowych w latach pięćdziesiątych. W latach
następnych zdominowało te badania początkowo w Stanach Zjed­
noczonych, a potem w innych państwach świata. Głównie z powo­
dów ideologicznych „rewolucja behawioralna" nigdy nie dotarła
jednak do Polski i innych państw postkomunistycznych. Wydaje się,
że rozumowano tak: ponieważ podstawowe prawa rozwoju społecz­
nego zostały już odkryte przez K. Marksa i W. I . Lenina, to bada­
nia empiryczne mogą je albo potwierdzić, co jest działaniem bez­
płodnym, albo negować, a więc „dostarczać imperialistom oręż
w walce z socjalizmem". Nie brano pod uwagę faktu, iż świat
trochę się zmienił od czasów K. Marksa. W ostatecznym wyniku
brak rozpoznania zmian uniemożliwił podejmowanie procesów
dostosowawczych i doprowadził dogmatyczne systemy do upadku.
Inne powody administracyjnego hamowania „rewolucji behawio­
ralnej" wynikały z niedoskonałości tego sposobu wyjaśniania sto­
sunków międzynarodowych.
W Stanach Zjednoczonych „rewolucja" doprowadziła do roz-
czepienia teorii na dwa odmienne style badawcze: humanistyczny
i scjentyczny. Behawioryści odrzucali metody eksplanacji ide­
alistycznej oraz realistycznej jako normatywne i oderwane od
rzeczywistości. Tradycjonaliści nadal argumentowali, iż ich sposób
wyjaśniania lepiej pasuje do przedmiotu badań niż ścisłe metody
ilościowe. R. Gilpin napisał, że zasadniczym dylematem politolo­
gii stało się „albo dokładne wyjaśnianie problemów trywialnych,
albo nieprecyzyjne wyjaśnianie zagadnień istotnych".
Wielka debata między tradycjonalistami i behawiorystami doty­
czyła głównie metod badawczych i sposobów budowania teorii.
Tradycjonaliści bronili myślenia dedukcyjnego, a empirycy myśle­
nia indukcyjnego. Tradycjonaliści jeszcze przed podjęciem badań
zakładali, że państwo dąży do realizacji celów ogólnoludzkich
34 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
(idealiści) lub egoistycznej racji stanu (realiści), natomiast beha-
wioraliści uznali, że w praktyce różnie bywa, a celem internacjo­
logii jest ustalenie, jaka jest rzeczywistość, a nie prowadzenie
sporów o to, czy człowiek jest z natury dobry czy zły. Z tego
powodu J. Singer w sposób uzasadniony zarzucał tradycjonalistom
woluntaryzm: niczym nieuzasadnione wybieranie „interesujących"
tematów, a następnie na podstawie kilku przypadkowo wybra­
nych prac innych tradycjonalistów, a nie w oparciu o zbadanie
rzeczywistości międzynarodowej, tworzenie „teorii" stosunków
międzynarodowych za pomocą niejasnego i bełkotliwego języka.
Procedura wyjaśniania behawioralnego powinna być zupełnie
inna:
1. Najpierw należy sformułować dobre pytania badawcze i hipo­
tezy;
2. Następnie określić wszelkie zmienne kształtujące badany
problem (niezależne, zależne i interweniujące);
3. Z kolei trzeba wybrać źródło, z którego zaczerpnie się dane
na temat rzeczywistości;
4. Wreszcie dokonać weryfikacji hipotez za pomocą zgromadzo­
nych i przetworzonych danych;
W sposób ilościowy można analizować wiele aspektów stosun­
ków międzynarodowych: sposoby głosowania w organizacjach
międzynarodowych, werbalne zachowania decydentów politycz­
nych (ich deklaracje polityczne), różnorodne czynniki kształtują­
ce zachowania uczestników stosunków międzynarodowych, decy­
zje podejmowane w polityce zagranicznej czy fakty lub procesy
międzynarodowe. Zastosowanie metod ilościowych jest na ogół
uwarunkowane wykorzystywaniem komputerowych banków da­
nych, dzięki którym można poszukiwać powiązań między ogro­
mnymi ilościami zmiennych.
Behawioralne koncepcje badania stosunków międzynarodo­
wych można zgrupować w trzech podstawowych nurtach: systemo­
wym, teorii więzi i teorii pola. Modele systemowe pierwszy tworzył
M . Kapłan, zakładając możliwość wyjaśniania zachowań międzyna­
rodowych dzięki ich usytuowaniu w modelu eksplanacyjnym. Wy­
różnił, według kryterium podziału „władzy" między uczestnika­
mi, dziesięć modeli stosunków międzynarodowych (np. model
TEORIA S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 35
równowagi sił, bipolarny, uniwersalny itd.). Mniej rygorystycznie
analizę systemową stosowali G. Modelski, proponujący analizę
dwóch systemów podstawowych (Agraria i Industria) oraz F. Riggs,
zakładający istnienie międzynarodowych systemów: monochro­
matycznego, refrakcyjnego i pryzmatycznego. J. Galtung zapo­
czątkował bardzo ważne badania nad międzynarodowymi syste­
mami centralnymi i peryferyjnymi, natomiast O. Young nad
zagadnieniem niekontynuowalności systemów międzynarodo­
wych.
Modele eksplanacyjne teorii więzi (linkage theory), budowane od
lat przez J. Rosenaua, charakteryzuje przede wszystkim założenie
o zacieraniu się odrębności systemów międzynarodowych. W kla­
sycznej analizie systemowej przedmiotem badawczym są sprzęże­
nia między odrębnie istniejącymi systemami. J. Rosenau zauważył,
iż współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzuje przeni­
kanie się i zazębianie zarówno systemów, jak i zjawisk politycz­
nych. W ujęciu tej teorii istotne zjawiska międzynarodowe poja­
wiają się na przecięciu systemu politycznego państwa i systemu
politycznego państw. Występują one równocześnie w obu syste­
mach i próbując wyjaśnić je powinniśmy sięgać równocześnie do
obu systemów, ponieważ są one współzależne. Teoria więzi wyra­
sta z teorii systemów międzynarodowych, ale stanowi zupełnie
nową jej interpretację.
W ostatnich latach zbudowano wiele modeli czynnikowej eks-
lantacji stosunków międzynarodowych. Pionierem tych prac stał
ię Q. Wright, który zakładał, iż każde zachowanie międzynarodo­
we stanowi zmienną stanu pola, rozumianego jako system okre­
ślony przez czas i przestrzeń (pole geograficzne) lub przez współ­
rzędne analityczne (pola analityczne). Stosunki międzynarodowe
są w tym ujęciu funkcją dwunastu czynników. Sześć współrzędnych
pola możliwości umieścił na osiach energi społecznej, elastyczno-
ci, współpracy, siły, zasobów i postępu technologicznego. Sześć
współrzędnych pola wartości funkcjonuje na osiach oceny rzeczy-
'istości, konkretności myślenia, celów, samoidentyfikacji, inter-
retacji interesów i stosunku do świata. Pole stosunków międzyna-
odowych to dla Q. Wrighta dwunastowymiarowa przestrzeń,
której krążą państwa. Zmiana stosunków międzynarodowych
 36 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
polega na ich przesuwaniu się wewnątrz pola, ze względu na:
ogólne zmiany pola, interakcje zachodzące między polem możli­
wości a polem wartości oraz interakcje między polem geograficz­
nym i polem analitycznym.
5.4. Model eksplanacji postbehawioralnej
Model eksplanacji postbehawioralnej nie został jeszcze wy­
raźnie sformułowany, ale postulaty dotyczące jego stworzenia są
dość powszechne. Intensywne badania ilościowe nie przyczyniły
się do wyraźnego rozwoju teorii stosunków międzynarodowych,
ponieważ wystąpiły istotne trudności w procesie kumulowania
teorii empirycznych w celu zbudowania teorii ogólnej. Behawio-
ryści uważali, że rzeczywistość międzynarodową można podzielić
na różne części składowe, dokładnie każdą z nich zbadać, a nastę­
pnie powtórnie złożyć te części w celu opracowania teorii ogólnej.
Okazało się to złudzeniem. Upowszechnia się opinia, iż ogólna
teoria stosunków międzynarodowych powinna mieć charakter ilo-
ściowo-jakościowy lub jakościowo-ilościowy, należy więc łączyć
myślenie dedukcyjne z indukcyjnym. Złudzeniem behawiorystów
okazała się możliwość stworzenia „fizyki międzynarodowej",
w tym podejściu bowiem często w ogóle nie brano pod uwagę
czynników subiektywnych, na przykład tego, że człowiek jest wol­
ny i tym samym jego działalność nie jest całkowicie zdetermino­
wana i możliwa do obliczenia.
Jak można połączyć podejścia jakościowe z ilościowymi? W na­
szych pracach prowadzonych w ostatnich latach próbowaliśmy to
uczynić, dokonując reinterpretacji teorii ról międzynarodowych,
teorii adaptacji politycznej państwa oraz w zastosowaniach sztu­
cznej inteligencji do badania stosunków międzynarodowych.
Teoria ról może pełnić bardzo ważną funkcję „pomostu" między
badaniami prowadzonymi na różnych szczeblach analizy stosun­
ków międzynarodowych. Rola stanowi syntetyczne wyjście syste­
mu państwowego i równocześnie jest wejściem systemu międzyna­
rodowego. W badaniach przeprowadzonych przez S. Walkera
(CREON Project) zastosowano podejście empiryczne, badając
role deklarowane przez państwa, w celu stworzenia ogólnej teorii
l c
h polityki zagranicznej. Łączono więc metodę indukcyjną z de-
TEORIA S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 37
dukcyjną. My założyliśmy, iż rola stanowi spójny system wybra­
nych przez państwo działań w stosunkach międzynarodowych
j można ją rozpatrywać w czterech aspektach:
a) role są państwu narzucane przez jego środowisko między­
narodowe;
b) każde państwo wybiera którąś z nich lub dokonuje jej inter­
pretacji;
c) państwa zawsze deklarują swoje role międzynarodowe;
d) istnieje zagadnienie ról rzeczywiście realizowanych.
Role są więc narzucane, wybrane, deklarowane i rzeczywiste.
Problematyka ról jest ściśle związana z zagadnieniami między­
narodowej pozycji państwa i jego racji stanu. Tak określone teorie
zweryfikowaliśmy następnie, badając ewolucję mocarstwowej roli
międzynarodowej Chin.
Teoria adaptacji politycznej, zajmując się zagadnieniem funk­
cjonowania dwóch pętli sprzężenia zwrotnego między państwem
i jego środowiskiem, stanowi elastyczną i dynamiczną wersję teorii
systemów międzynarodowych. Bodźcem, skłaniającym do podję­
cia tego problemu, była ewidentna w latach osiemdziesiątych
nieadaptacyjność państw Układu Warszawskiego, a ta teoria da­
wała możliwość obserwowania przyczyn ich upadku. Nasze zało­
żenia były następujące: adaptujące się państwo z jednej strony
zachowuje swoją tożsamość w czasie, a więc jest niezmienne, ale
z drugiej przystosowuje się do zmieniającego się środowiska, a ów
proces jest ruchem, czyli zmiennością. Żadne państwo ani nie
może, ani nie chce w pełni dostosować się do zmian środowisko­
wych, zawsze bowiem istnieją granice elastyczności politycznej,
których przekroczenie spowodowałoby jakościową zmianę pań­
stwa, a więc jego upadek. Granice te wyznacza racja stanu pań­
stwa. Państwo, próbując uzyskać dynamiczną równowagę między
własnymi potrzebami i interesami a wymaganiami formułowanymi
przez środowisko międzynarodowe oraz wewnątrzpolityczne, mo­
że stosować trzy podstawowe strategie: a) adaptację pasywną, po-
e
' gającą na „wchłanianiu" nacisków środowiskowych do wnętrza
s
ystemu; b) adaptację kreatywną, polegającą na poszukiwaniu
Punktu równowagi między dynamiką obu środowisk, równocześ­
nie poprzez uleganie ich naciskowi i aktywne ich kształtowanie,
38 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
co polega na „filtrowaniu" wpływów; c) adaptację aktywną, będą­
cą próbą „narzucania" środowisku swoich celów i równocześnie
odrzucania nacisków środowiskowych.
Teoria adaptacji łącznie z teorią decydowania politycznego do­
prowadziły nas do prób tworzenia komputerowych systemów, któ­
re za pomocą metod sztucznej inteligencji mogą symulować pro­
cesy politycznej adaptacji państw. Wydaje się, że właśnie takie
systemy stanowić będą najbardziej wartościowe przejawy post-
behawioralnego wyjaśniania stosunków międzynarodowych. Aby
je zbudować, niezbędna jest bowiem teoria o charakterze jakościo­
wym (dedukcyjna), a następnie zgromadzenie danych empirycz­
nych, stanowiących jądro systemu (podejście ilościowe i indukcyj­
ne). Sam system wydaje się nam doskonałym przykładem dość
samodzielnie funkcjonującej teorii dedukcyjno-indukcyjnej, którą
można ulepszać aż do osiągnięcia stanu bezbłędnego działania.
Literatura uzupełniająca
B i e l e ń S.: Brytyjska nauka o stosunkach międzynarodowych, Warsza­
wa 1986, s. 108-124,142-151.
K u k u ł k a J.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa
1978, s. 38-118.
Ł o ś - N o w a k T: Funkcja predyktywna nauki o stosunkach międzyna­
rodowych, Studia Polityczne nr 1-4,1993.
P i e t r a ś J. Z.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin
1990, s. 17-65.
P i e t r a ś J. Z.: Międzynarodowa rola Chin, Lublin 1990, s. 9-51.
P i e t r a ś J. Z.: Sztuczna inteligencja w politologii. Heurystyczne mode­
lowanie procesów adaptacji politycznej, Lublin 1990, s. 11-41,165-297.
III. UCZESTNICY
STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH
1. Podmiotowość politycznomiędzynarodowa
Podmiotowość politycznomiędzynarodowa oznacza zdolność do
świadomego działania międzynarodowego, którego celem jest zaspo­
kajanie własnych potrzeb podmiotu. Jej atrybutami są:
a) świadomość podmiotu odnosząca się zarówno do rzeczywistości
międzynarodowej, jak i do własnego w niej miejsca oraz własnych
potrzeb;
b) zdolność podmiotu do prowadzenia stałych działań kształtują­
cych stosunki międzynarodowe w sposób racjonalny i niezależny.
Dla bliższego określenia podmiotowego aspektu stosunków mię­
dzynarodowych używa się w literaturze przedmiotu aż ośmiu pojęć.
Są to: podmiot prawa międzynarodowego, podmiot stosunków mię­
dzynarodowych oraz ich aktor, uczestnik, partner, sprawca, czynnik
i strona.
Najpełniejszą, ale i najbardziej skomplikowaną koncepcję onto-
logicznego aspektu stosunków międzynarodowych przedstawił E. Pa-
łyga, proponując stosowanie pojęcia „strona" na określenie podstawo­
wego elementu społeczności międzynarodowej. Strony dzieli się na
..podmioty" i „uczestników", przy czym podmioty mają charakter
sprawczy, a uczestnicy wykonawczy. W związku z tym, zdaniem E. Pa-
tygi, istnieją cztery rodzaje stron stosunków międzynarodowych:
a) podmioty potencjalne, czyli wielkie grupy społeczne, na przykład
naród polski;
40 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
b) podmioty efektywne, czyli organizacje wielkich grup społecznych
(Rzeczpospolita Polska);
c) uczestnicy pośredni, czyli organy organizacji wielkich grup spo­
łecznych (rząd RP czy ministerstwo spraw zagranicznych RP).
d) uczestnicy bezpośredni, czyli reprezentanci organów organizacji
wielkich grup społecznych (premier rządu RP, ambasador RP
w Stanach Zjednoczonych).
W ujęciu podmiotowym byt międzynarodowy jest określany jako:
nosiciel aktywności, jakakolwiek całość, całość wystarczająco zorgani­
zowana, grupa społeczna, wielka grupa społeczna lub zorganizowana
grupa społeczna. Ten ostatni pogląd wydaje się najsłuszniejszy. Wy­
mieniane w literaturze przedmiotu atrybuty podmiotowości między­
narodowej to: prowadzenie niezależnej działalności, wchodzenie
w związki z innymi, wyrażanie swej woli i samodzielne działanie,
wpływanie na bieg spraw światowych, wpływanie na stosunki między­
narodowe lub wywieranie wpływu na stosunki międzynarodowe.
Biorąc pod uwagę wymienione opinie przyjmujemy, że uczestni­
kiem stosunków międzynarodowych, dzięki stale prowadzonym dzia­
łaniom transgranicznym, jest działająca świadomie zorganizowana
grupa społeczna, zdolna do wywierania wpływu na stosunki między­
narodowe.
Pojęcie „podmiotowość prawnomiędzynarodowa" jest węższe i oz­
nacza, iż każdy podmiot prawa międzynarodowego jest uczestnikiem
stosunków międzynarodowych i równocześnie, że niektórzy uczestni­
cy tych stosunków nie są i nie muszą być podmiotami prawa międzyna­
rodowego.
Podmiotowość prawnomiędzynarodowa odnosi się przede wszy­
stkim do państw i składa się ze: zdolności prawnej i zdolności do
działania. Zdolność prawna polega na możliwości bycia podmiotem
praw i obowiązków międzynarodowych. Zdolność do działania to
zdolność wywoływania skutków prawnych przez własne działanie,
a więc zdolność samodzielnego nabywania praw i zaciągania zobowią­
zań międzynarodowych. Pojęcie to obejmuje możliwość podejmowa­
nia wszelkich czynności prawnych, utrzymywania stosunków dyplo­
matycznych, zawierania umów międzynarodowych, bycia stroną
w postępowaniach procesowych oraz ponoszenia odpowiedzialności
międzynarodowej.
UCZESTNICY S T O S U N K Ó W MIĘDZYNARODOWYCH 41
2. Państwo jako podstawowy uczestnik
stosunków międzynarodowych
Państwo stanowi najważniejszy element systemu międzynarodowe­
go, a jego środowiskiem wewnętrznym jest wewnątrzpaństwowy sy­
stem społeczny. Zewnętrznym środowiskiem państwa są w ujęciu
horyzontalnym inne państwa, a w ujęciu wertykalnym systemy między­
narodowe wyższego rzędu, takie jak układy sojusznicze, systemy re­
gionalne czy globowe.
Państwo jest podstawowym uczestnikiem stosunków międzynaro­
dowych, ponieważ:
1. Państwo jest najwyżej zorganizowaną grupą społeczną. Podlegają
mu wszystkie inne grupy społeczne i ich organizacje, a także wszystkie
osoby fizyczne, których przynależność państwowa ma charakter przy­
musowy.
2. Państwo jest najbardziej wpływowym i dynamicznym uczestni­
kiem tych stosunków. Inni uczestnicy niesuwerenni działają bądź za
jego zgodą, w pewnych sytuacjach wyraźną, a w innych tylko milczącą.
W każdym jednak razie państwo ma możliwość przerwania lub ogra­
niczenia działań międzynarodowych prowadzonych przez uczestni­
ków niesuwerennych.
3. Stosunki międzypaństwowe są nadal fundamentem stosunków
międzynarodowych. Na pojęcie „państwo" składają się trzy elementy:
terytorium, ludność i władza. L. Antonowicz ujął je w całość stwier­
dzając, że państwem jest każda suwerenna jednostka geopolityczna
zgodna z prawem międzynarodowym.
Państwo nie może istnieć bez terytorium, bo nie byłoby „jednostką
geopolityczną", przy czym wielkość terytorium nie wpływa na jego
podmiotowość. O istnieniu terytorium mówimy wówczas, gdy wyzna­
czone zostaną jego granice na lądzie, wodzie i w powietrzu. Zmiana
terytorium nie wpływa na podmiotowość prawnomiędzynarodowa.
W sytuacjach wyjątkowych przejściowa utrata całości terytorium
w
czasie toczącej się wojny nie powoduje upadku państwa, jeżeli
utworzony został rząd emigracyjny, który uzyskał powszechne uzna­
nie międzynarodowe. Taka była na przykład sytuacja państwa polskie­
go w czasie I I wojny światowej. Państwo nie może istnieć bez ludności
st
ale zamieszkującej jego terytorium. Ani liczba ludności, ani fakt
42 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
przesiedlenia się części obywateli do innego państwa nie mają wpływu
na jego podmiotowość. Najważniejszy warunek podmiotowości pań­
stwowej stanowi suwerenność, czyli, według L. Ehrlicha, „samowład-
ność", a więc prawna niezależność od czynników zewnętrznych (co
w praktyce może jednak oznaczać faktyczne uzależnienie) oraz „cało-
władność", to znaczy posiadanie wyłącznej kompetencji regulowania
stosunków wewnątrzpaństwowych, chyba że państwo zrzeknie się
części takich kompetencji na rzecz na przykład ugrupowania integra­
cyjnego.
Państwa tworzyły się w ciągu długotrwałych procesów historycz­
nych. W X X wieku państwa powstawały w wyniku: a) secesji teryto­
rium kolonialnego, która stała się podstawą powstania około 100
państw; b) rozpadu (dismembratio) jednego państwa na kilka innych,
na przykład monarchii Austro-Węgierskiej po I wojnie światowej,
a obecnie rozpad Jugosławii i Związku Radzieckiego; c) połączenia
(coniunctio) kilku państw w jedno - tak na przykład powstały Zjedno­
czone Emiraty Arabskie (z 7 państw) i Tanzania po połączeniu Tan­
ganiki i Zanzibaru. Podobnie wyglądają prawne mechanizmy upadku
państwa: połączenie (następuje upadek państw łączących się), roz­
pad (upada państwo rozpadające się) i inkorporacja, czyli dobrowol­
ne przyłączenie się jednego państwa do drugiego - upada państwo
decydujące się na przyłączenie. Współczesne prawo międzynarodowe
za nielegalny uważa upadek państwa w wyniku aneksji, to znaczy
przymusowego, zbrojnego włączenia jednego państwa do drugiego.
Nielegalny, a nawet zbrodniczy byłby upadek państwa w wyniku „fi­
zycznego zabicia" dzięki zastosowaniu broni masowej zagłady. Aby
stać się członkiem społeczności międzynarodowej, państwo powinno
być uznane, czyli przyjęte do klubu państw. Istota takiego uznania jest
różnie interpretowana. Zgodnie z teorią konstytutywną państwo staje
się podmiotem prawa międzynarodowego tylko i wyłącznie dzięki
uznaniu. Zgodnie z teorią deklaratywną podmiotowość państwowa
istnieje od momentu powstania państwa, a uznanie stanowi jedynie
akt deklaratywny, oznaczający chęć nawiązania stosunków dyplo­
matycznych ze strony innego państwa. Najwłaściwsza wydaje się teo­
ria deklaratywno-konstytutywna, przyjmująca, że dla podmiotu uzna­
wanego uznanie ma charakter tylko deklaratywny, ponieważ państwo
to istnieje już wcześniej. Dla państwa uznającego akt ten ma natomiast
UCZESTNICY S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 43
charakter konstytutywny, „tworzy" bowiem nowe państwo, ale w świa­
domości państwa uznającego.
Pomiędzy wyraźnie zarysowanym kręgiem państwowych podmio­
tów prawa międzynarodowego i mniej wyraźnie określoną sferą wy­
stępowania niesuwerennych uczestników stosunków międzynarodo­
wych istnieje kategoria pośrednia, którą są niepaństwowe podmioty
prawa międzynarodowego. Zalicza się tu:
a) podmioty specyficzne, takie jak Stolica Apostolska;
b) podmioty wtórne, czyli organizacje międzynarodowe, których
podmiotowość jest funkcją suwerennej woli państw;
c) podmioty in statu nascendi, czyli narody walczące o utworzenie
własnego państwa.
3. Niepaństwowi uczestnicy stosunków międzynarodowych
W tej grupie mieszczą się wielkie grupy społeczne, małe grupy
społeczne, przedsiębiorstwa międzynarodowe oraz organizacje mię­
dzynarodowe, pod warunkiem, że stale i świadomie podejmują dzia­
łania wykraczające poza obszar jednego państwa (transgraniczne)
i wywierają wpływ na stosunki międzynarodowe.
1. Wielkie grupy społeczne i ich organizacje
Przede wszystkim odnosi się to do narodów, czyli grup ludzkich
związanych wspólnotą losów historycznych, wspólną kulturą, języ­
kiem, terytorium i życiem ekonomicznym. Najczęściej narody są jedy­
nie potencjalnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, a ich
reprezentację efektywną stanowią państwa. Gdy naród nie ma włas­
nego suwerennego państwa, to wtedy na ogół wytwarza inne formy
swojej reprezentacji, takie jak fronty narodowe lub organizacje naro­
dowowyzwoleńcze, które często stawały się bardzo ważnymi uczestni­
kami stosunków międzynarodowych. Zdarza się, że za zgodą własnego
państwa, ale bez jego pośrednictwa wielkie grupy społeczne efektyw­
nie uczestniczą w tych stosunkach.
2. Małe grupy społeczne i ich organizacje
Najczęściej podmioty te uczestniczą w stosunkach międzynarodo­
wych jedynie w sposób pośredni, wywierając wpływ na politykę zagra­
niczną własnego rządu, który reprezentuje ich interesy na zewnątrz.
Współcześnie małe grupy społeczne i ich organizacje bardzo często
44 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
podejmują bezpośrednie działania międzynarodowe. Są to grupy lu­
dzi mających podobne poglądy polityczne i zorganizowanych w partie
polityczne oraz grupy rasowe, etnicze, religijne i inne, które, po zor­
ganizowaniu się, samodzielnie walczą o swoje cele na forum mię­
dzynarodowym. Na ogół współpracują z podobnymi grupami dzia­
łającymi w obcych państwach i tworzą wraz z nimi organizacje
pozarządowe. Istotą tych działań jest ich transnarodowość. Reprezen­
tacje grup społecznych z różnych państw zbierają się na konferencjach
międzynarodowych i ustalają założenia wspólnych działań programo­
wych (określają swoje stanowisko polityczne), propagandowych czy
operacyjnych. Poza wspólnym wystąpieniem międzynarodowym wszy­
stkie organizacje krajowe rozpoczynają nacisk na własny rząd i rządy
innych państw, celem osiągnięcia wspólnie ustalonych celów.
Międzynarodowe zrzeszenia partii politycznych stają się czasa­
mi bardzo ważnymi i samodzielnymi uczestnikami stosunków mię­
dzynarodowych. Należy wspomnieć o historycznym znaczeniu Mię­
dzynarodówki Komunistycznej, współcześnie o działaniu stowarzy­
szenia partii BAAS na Bliskim Wschodzie czy o transnarodowych
stowarzyszeniach partii działających w krajach Europejskiej Wspól­
noty Gospodarczej. Na przykład w Parlamencie Europejskim, składa­
jącym się z 518 deputowanych, w 1991 r. działało 10 takich frakcji,
a najważniejsze grupy to: socjaldemokratyczna (180 głosów w parla­
mencie, 15 partii krajowych działających w 12 państwach), chadecka
(121 głosów, 16 partii z 12 państw), liberalno-demokratyczna (49 gło­
sów, 17 partii z 10 państw), europejskich demokratów (34 głosy,
2 partie z 2 państw), zielonych (29 głosów, 11 partii z 7 państw),
lewicy (28 głosów, 4 partie z 4 państw). Frakcje te stanowią zalążek
partii ogólnoeuropejskich.
3. Przedsiębiorstwa międzynarodowe
Są to korporacje wielonarodowe lub transnarodowe, czyli osoby
prawne zarejestrowane w jednym państwie, ale prowadzące działal­
ność gospodarczą i wywierające wpływ na politykę wewnętrzną oraz
zagraniczną wielu państw, a także bezpośrednio kształtujące stosunki
międzynarodowe. Przedsiębiorstwa te albo organizują swe filie w pań­
stwach obcych lub podporządkowują sobie obce przedsiębiorstwa po­
przez tworzenie holdingu, polegającego na przejęciu kontrolnego pakietu
ich akcji. W obu przypadkach przedsiębiorstwo krajowe staje się
UCZESTNICY S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 45
zależne od przedsiębiorstwa międzynarodowego, a jeżeli zjawisko
takie obejmuje znaczną część gospodarki, to wpływa ono istotnie na
ograniczenie suwerenności gospodarczej całego państwa, prowadząc
do ograniczenia „całowładności" politycznej. Roczne obroty najwię­
kszych korporacji transnarodowych przekraczają obecnie 100 miliar­
dów dolarów rocznie. W sferze stosunków międzynarodowych działa­
nia takich przedsiębiorstw są regulowane przez trzy siły: właścicieli
i dyrektorów korporacji, rząd państwa macierzystego oraz rząd pań­
stwa goszczącego. W państwach słabo rozwiniętych rząd państwa
goszczącego korporację często bywa najsłabszym elementem tej stru­
ktury decyzyjnej. Powoduje to jego zależność polityczną i gospodarczą
w stosunku do korporacji i czasem bardzo aktywnego rządu państwa
chroniącego interesy swego przedsiębiorstwa międzynarodowego.
Równocześnie korporacje wywierają ogromny wpływ na funkcjono­
wanie całego systemu stosunków międzynarodowych. Dotyczy to
przede wszystkim największych przedsiębiorstw naftowych, elektro­
nicznych i zbrojeniowych.
4. Organizacje międzynarodowe
Po I I wojnie światowej samodzielna rola organizacji wyraźnie roś­
nie. Na początku stulecia istniało tylko 30 organizacji międzyrządo­
wych oraz około 300 organizacji pozarządowych, a obecnie odpowie­
dnio ponad 300 i 3000. Przewiduje się, że do końca stulecia ich liczba
potroi się, odpowiednio do 1000 i 9000. Organizacje międzynarodowe
z jednej strony są funkcją interesów i działań swoich członków, z dru­
giej zaś często w sposób bardzo twórczy i samodzielny kształtują
stosunki międzynarodowe, a nawet politykę zagraniczną państw.
Źródłem takich działań bywa nacisk wywierany na organizację przez
jej najpotężniejszych członków. Czasem samodzielną rolę odgrywają
stale zatrudnieni w nich funkcjonariusze międzynarodowi, którzy za­
równo proponują zagadnienia, którymi powinna zająć się organizacja,
jak i zgłaszają konkretne sugestie dotyczące sposobu rozwiązania
istotnych zagadnień międzynarodowych. Zwiększenie się liczby orga­
nizacji międzynarodowych powoduje jeszcze szybszy wzrost liczby
zatrudnionych w nich funkcjonariuszy myślących o polityce nie w wą-
skoegoistycznych kategoriach racji stanu państwa, ale widzących pro­
blemy międzynarodowe znacznie szerzej. W przyszłości będzie to
korzystnie wpływać na ewolucję stosunków międzypaństwowych.
46 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
4. Społeczność międzynarodowa
Społeczność międzynarodowa jest zrzeszeniem skupiającym ucze­
stników stosunków międzynarodowych. Zanim ukształtowała się
w istniejącej obecnie formie, przechodziła bardzo złożony proces
rozwoju. Samo pojęcie było już stosowane przez filozofów starożyt­
nych, zwłaszcza stoików, a później przez teologów chrześcijańskich,
ale klasyczny typ stosunków międzynarodowych wykształcił się dopie­
ro w wieku X V i X V I . Wyodrębniamy trzy fazy rozwoju społeczności
międzynarodowej. W fazie pierwszej, w średniowieczu, pod pojęciem
tym rozumiano „rodzinę europejskich narodów chrześcijańskich".
Ówcześnie próbowano nadawać temu pojęciu szersze znaczenie. Sta­
nisław ze Skarbmierza, który był rektorem Akademii Krakowskiej, już
na początku X V wieku twierdził, że społeczność międzynarodowa
obejmuje „całą ludzkość", a więc także państwa pogańskie. Teza ta,
w związku ze sporem toczonym z Zakonem Krzyżackim, miała istotne
znaczenie dla polskiej polityki zagranicznej.
W fazie drugiej społeczność międzynarodowa była traktowana
jako „klub państw cywilizowanych", niekoniecznie chrześcijańskich
i niekoniecznie europejskich. Nowożytna społeczność międzynarodo­
wa powstała po Kongresie Westfalskim w 1648 r. i obejmowała po­
czątkowo jedynie pięć państw sygnatariuszy traktatu (Niemcy, Fran­
cję, Szwecję, Hiszpanię i Wenecję). Wkrótce liczba jej członków
wzrosła: jeszcze w X V I I wieku przyjęto kilka następnych państw
europejskich (w tym Polskę), w XVIII wieku pozaeuropejskie pań­
stwa chrześcijańskie (w tym Rosję i Stany Zjednoczone). W X I X
wieku przyjmowano państwa bałkańskie i wyzwalające się byłe kolo­
nie latynoamerykańskie. Ważnym punktem zwrotnym było uroczyste
przyjęcie do społeczności międzynarodowej Turcji, która stała się jej
pierwszym niechrześcijańskim członkiem. Miało to miejsce na Kon­
gresie Paryskim w 1856 r. Następnie przyjęto inne takie państwa, czyli
Japonię, Persję, Syjam i Chiny. Dzięki podbojom kolonialnym społe­
czność europejska stała się naprawdę międzynarodowa, narzucając
swoje reguły na całym globie, równocześnie doprowadzając do upad­
ku co najmniej trzy istniejące wcześniej międzynarodowe społeczno­
ści regionalne: konfucjańską społeczność chińską, hinduistyczną spo­
łeczność funkcjonującą na subkontynencie indyjskim oraz islamską
UCZESTNICY S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 47
społeczność stworzoną przez państwa arabskie.
W fazie trzeciej w wyniku procesu dekolonializacji, który miał
miejsce po I I wojnie światowej, społeczność międzynarodowa prze­
kształciła się w „społeczność wielokulturową i pluralistyczną". We
wrześniu 1939 r. członkami społeczności było około 60 państw, a obe­
cnie ich liczba wzrosła trzykrotnie - do ponad 190. W ostatnich stu
latach liczba członków społeczności międzynarodowej wzrosła dzie­
sięciokrotnie. Ten gwałtowny „przyrost naturalny" państw doprowa­
dził do decentralizacji stosunków międzynarodowych i narastającego
zróżnicowania kulturowego samej społeczności. Współcześnie po­
jawiło się wiele nowych wyzwań (problemów globalnych), których
słabo zorganizowana społeczność międzynarodowa nie potrafi roz­
wiązać.
W literaturze przedmiotu nie ma zgody co do podmiotowego zakre­
su współczesnej społeczności międzynarodowej. Można tu wyodręb­
nić trzy opinie:
1. Społeczność międzynarodowa to społeczność państw, a więc, jak
pisze J. Symonides, „ogół państw utrzymujących między sobą stosunki
regulowane przez prawo międzynarodowe". Jeszcze węziej ujmują ten
problem L. Ehrlich i L. Antonowicz, którzy za warunek członkostwa
uważają powszechne uznanie państwowości kandydata. Nieco szerzej
widzi ten problem J. Gilas, który za członków społeczności między­
narodowej uznaje, poza państwami, także inne niepaństwowe pod­
mioty prawa międzynarodowego.
2. Istnieją dwa zakresy społeczności międzynarodowej: szeroki i wą­
ski. W znaczeniu węższym społeczność międzynarodowa to ogół
państw suwerennych, ale w znaczeniu szerszym obejmuje ona także
podmioty niesuwerenne, czyli wszystkich uczestników stosunków mię­
dzynarodowych mających zdolność do działania na płaszczyźnie mię­
dzynarodowej (J. Symonides w innej ze swoich prac).
3. Społeczność międzynarodowa to społeczność uczestników sto­
sunków międzynarodowych. E. J. Pałyga określa zakres tego pojęcia
jako „ogół podmiotów występujących w stosunkach międzynarodo­
wych". Podobnie, wg W. Kmitowskiego, społeczność międzynarodowa
to otwarty i dynamiczny system wspólnot narodowych, regionalnych,
funkcjonalnych, ideologicznych, religijnych itp. Podmiotowy zakres
Pojęcia „społeczność międzynarodowa" jest ustalany na trzech pozio-
48 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
mach. Za jej członków uważa się tylko państwa bądź tylko podmioty
prawa międzynarodowego (państwa oraz podmioty niepaństwowe),
bądź wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych. Ze
względu na zmiany strukturalne współczesnych stosunków międzyna­
rodowych wydaje się zasadne rozróżnianie dwóch kręgów społeczno­
ści międzynarodowej: państwowego i transnarodowego.
W pierwszym kręgu mieszczą się podmioty prawa międzynarodo­
wego, a wspólnota międzynarodowa jest przede wszystkim wspólnotą
państw. Ze względu na ogromny wzrost liczby niesuwerennych
uczestników stosunków międzynarodowych i jeszcze wyraźniejszy
wzrost ich znaczenia politycznego konieczne jest uwzględnianie te­
go zjawiska i przyznanie, iż społeczność międzynarodowa obejmuje
współcześnie także drugi krąg, w którym znajdują się podmioty trans-
narodowe. Jest to tym ważniejsze, że główną cechę działania tych
uczestników stosunków międzynarodowych stanowi wiązanie państw
na szczeblu stosunków społecznych i bez pośrednictwa rządów. Ucze­
stnicy transnarodowi w istotny sposób przyczyniają się więc do wzmac­
niania wspólnych wartości i instytucji działających w stosunkach mię­
dzypaństwowych.
W ujęciu przedmiotowym społeczność międzynarodowa jest post­
rzegana jako sfera funkcjonowania stosunków międzynarodowych.
Tradycyjnie wyróżnić można trzy koncepcje więzów scalających ucze­
stników tej społeczności:
1. W koncepcji realistycznej, wyrastającej z wizji J. Hobbesa, sto­
sunki międzynarodowe są rozumiane jako stan wojny wszystkich ze
wszystkimi. Członkowie społeczności realizują swoje cele narodowe
w sposób bezwzględny, bez jakichkolwiek ograniczeń moralnych czy
prawnych. Tym samym istniejący między nimi konflikt jest bardzo
ostry - jest to gra o sumie zerowej, w której wygrana jednej strony
oznacza przegraną innej.
2. W ujęciu idealistycznym wizja społeczności międzynarodowej
w najczystszej postaci została przedstawiona przez E. Kanta. Stosun­
ki międzynarodowe to przynajmniej potencjalna wspólnota ogólnolu­
dzka, a nie wspólnota państw. Ludzie powinni więc dążyć do przełamywa­
nia egoizmu państwowego i rozszerzania sfer współpracy, podstawowe
interesy są bowiem dla wszystkich wspólne. Stosunki międzynaro­
dowe są tu opisywane jako gra o sumie niezerowej i o wspólnych
UCZESTNICY S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H 49
interesach stron. W takiej grze wszyscy mogą i powinni wygrywać.
3. Klasyczna wizja społeczności międzynarodowej wywodzi się
z opracowań H . Grocjusza, który znalazł punkt kompromisu między
dwiema omówionymi koncepcjami. Państwa będące podstawowymi
członkami społeczności międzynarodowej w tym ujęciu mają interesy
częściowo wspólne i częściowo rozbieżne. Prowadzą grę o sumie
niezerowej i o mieszanych interesach. Częściowo ze sobą współpra­
cują w ramach wspólnych instytucji i reguł zachowań, a częściowo ze
sobą walczą, nadal zachowując się jednak zgodnie z regułami ustalonymi
na czas walki (np. międzynarodowe prawo wojny). Istotą takiej gry
jest możliwość odnoszenia zwycięstw przez wszystkich uczestników,
pod warunkiem, że potrafią ze sobą współpracować, oraz zagrożenie,
że wszyscy będą przegrywać w przypadku, gdy nie potrafią nawiązać
ze sobą współpracy.
Obserwując współczesną społeczność międzynarodową można
stwierdzić, że powszechnie odrzucana jest koncepcja realistyczna.
Wydaje się, że po „Jesieni Ludów" (1989 r.) i po rozwiązaniu Układu
Warszawskiego występuje coraz więcej argumentów za tym, iż podsta­
wowa wizja społeczności międzynarodowej zmienia się, a ewolucja
następuje pomiędzy powszechnie akceptowaną klasyczną wersją spo­
łeczności międzynarodowej H . Grocjusza a koncepcją idealistyczną,
formułowaną przez przywódcę ZSRR (M. Gorbaczow i jego idea
„wspólnych interesów ludzkości").
Przyszłość, możliwa i postulowana zarówno na Wschodzie, jak i na
Zachodzie, to przekształcenie się obecnej słabo zorganizowanej i wie­
lokulturowej społeczności międzynarodowej we „wspólnotę ogólno­
ludzką". Nadal nie wiadomo jednak, czy i kiedy możliwa stanie się
realizacja tak zarysowanej świetlanej przyszłości.
Literatura uzupełniająca
K u k u ł k a J.: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa
1978, s. 258-294.
Ł o ś - N o w a k T: Funkcja predyktywna nauki o stosunkach międzyna­
rodowych, Studia Polityczne nr 1-4, 1993 r.
50 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś

Ł o ś - N o w a k T.: Suwerenność państwa we współczesnym świecie:

renesans czy zmierzch idei, [w] Studia i szkice. Z dziejów najnowszych
polskiej politologu i socjologii, pod red. R. G e 11 e s a i M. W o 1 a ń-
s k i e g o, Wrocław 1994.
P a ł y g a E. J.: Podmioty polityki zagranicznej i międzynarodowej
(teoriopolityczna typologia i jej walory objaśniające), Warszawa 1982,
s. 80-105.
P i e t r a ś J. Z.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin
1986, s. 65-83.
Społeczność międzynarodowa wobec problemów globalnych, pod red.
J.Z. P i e t r a s i a i M. P i e t r a s i a , Warszawa-Lublin 1989,s.5-97.
IV. POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA

1. Pojęcie i istota polityki zagranicznej

Określenie zakresu pojęcia „polityka zagraniczna" wymaga równo­
czesnego podjęcia problemu jego relacji do pojęcia „stosunki między­
narodowe". Politykę zagraniczną państwa na ogółkonceptualizuje się
w kategoriach działań (action), podczas gdy stosunki międzynarodo­
we są określone w kategoriach oddziaływań (interaction).
Korzystając z ustaleń teorii socjologicznych, można powiedzieć, iż
„zachowanie" podmiotu jest jego reakcją na bodźce zewnętrzne lub
wewnętrzne i może mieć charakter bądź odruchowy, bądź intencjo­
nalny. Działanie społeczne jest zachowaniem intencjonalnym i sen­
sownym, podjętym dla osiągnięcia określonego celu. Stanowi układ
czynności, środków i metod, za pomocą których grupa społeczna
zamierza zmienić zachowania, postawy czy opinie innych grup. W tym
kontekście oddziaływanie społeczne to wzajemnie sprzężone systemy
działań co najmniej dwóch podmiotów, między którymi zachodzi za­
leżność sprawcza: działanie podmiotu A modyfikujące zachowanie
podmiotu B wywołuje działanie podmiotu B, które z kolei modyfikuje
zachowanie podmiotu A. W tym sensie stosunki międzynarodowe
należy interpretować w kategoriach oddziaływań międzynarodowych,
czyli jako sprzężone ze sobą systemy działań co najmniej dwóch
uczestników.
Polityka zagraniczna państwa stanowi doskonały przykład działania
międzynarodowego obejmującego zachowanie intencjonalne, sen­
sowne, jednostronne, asymetryczne i skierowane przez państwo do
e
J go środowiska międzynarodowego. Istotną cechą takich działań jest
52 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
ich sekwencyjność, co oznacza, iż seria działań podmiotu A powoduje
serię reakcji jego środowiska międzynarodowego oraz jego elemen­
tów składowych (czyli innych państw: B, C, D itd.). Proces ten nie ma
ani początku, ani końca. Uruchomienie procesu sprzężeń powoduje
powstanie dwukierunkowych i symetrycznych oddziaływań, to znaczy
systemu stosunków międzynarodowych.
Państwo działa na swe środowisko międzynarodowe przede wszy­
stkim za pośrednictwem polityki zagranicznej. Jest rzeczą bardzo
interesującą, że bardzo wielu autorów piszących na ten temat wybiera
stanowisko „antyteoretyczne" i nawet w pracach pod tytułem „polity­
ka zagraniczna" nie próbuje definiować tego pojęcia, Możemy jednak
zaryzykować stwierdzenie, iż polityka zagraniczna państwa to proces
formułowania i realizacji celów zewnątrzpaństwowych, odzwiercied­
lających interesy narodu i jego części składowych.
Powyższa definicja wymaga kilku dodatkowych komentarzy:
1. Polityka zagraniczna państwa jest jego polityką wewnętrzną.
Władza państwowa jest jedna, jednolita i suwerenna, a przejawia się
w płaszczyźnie wewnętrznej i zewnętrznej. Powszechnie przyjmuje
się, że każde państwo pełni dwie podstawowe funkcje: wewnętrzną
i zewnętrzną. Polityka państwowa w obu tych sferach działania ma na
celu urzeczywistnienie tych samych podstawowych interesów. Obie
sfery są ze sobą ściśle sprzężone, przy czym, w przypadku państw
o wysokim potencjale lub agresywnych, wewnętrzna funkcja państwa
kształtuje funkcję zewnętrzną (a więc i politykę zagraniczną), nato­
miast w przypadku państw słabych lub nie próbujących zmieniać
swojego środowiska międzynarodowego w sposób agresywny, funkcja
zewnętrzna wyraźnie kształtuje wewnętrzną politykę państwową.
2. Polityka zagraniczna państwa ma swą specyfikę i nie jest to
jedna ze „szczegółowych polityk państwowych", takich jak polityka
inwestycyjna czy społeczna. Specyfika ta wynika z faktu decentraliza­
cji międzynarodowego środowiska państwa, podczas gdy wewnętrzne
środowisko państwa ma zawsze charakter scentralizowany i podlega
władzy suwerennej. Tym samym szanse realizacji polityki wewnętrznej
zależą głównie od intelektualnej i organizacyjnej wydolności aparatu
rządzącego. Szanse realizacji polityki zagranicznej w znacznym sto­
pniu są uzależnione od reakcji środowiska międzynarodowego, które
nie podlega państwu prowadzącemu tę politykę. Skuteczna realizacja
POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA 53
polityki w środowisku poliarchicznym jest uwarunkowana przez po­
tencjał danego państwa, potencjały tych państw, z którymi utrzymuje
ono stosunki międzynarodowe, stopień zgodności i sprzeczności inte­
resów między tymi podmiotami oraz ich zdolności i chęci poszukiwa­
nia rozwiązań kompromisowych.
3. Polityka zagraniczna odzwierciedla interesy narodowe, a także
interesy wewnątrzpaństwowych grup społecznych. Interesy tych wszy­
stkich podmiotów kształtują zarówno politykę wewnętrzną, jak i po­
litykę zewnętrzną. W każdym państwie istnieje hierarchia interesów,
a system interesów najważniejszych określany jest jako „racja stanu":
historycznie zmienny system podstawowych zewnętrznych i wewnętrz­
nych interesów państwa w danym czasie, realizowanych w sposób
bezkompromisowy. Tym samym racja stanu stanowi system hierarchi­
cznie najważniejszych uzasadnień realizowanej polityki państwowej,
jest ona dynamicznym wyrazem suwerenności państwa. Treść tego
pojęcia stanowi zwykle przedmiot ostrej walki politycznej prowadzo­
nej przez różne ugrupowania partyjne, próbujące ustalić, jaki stan
środowiska międzynarodowego można uznać za pożądany, a co w da­
nym czasie jest możliwe do osiągnięcia. Uzgodniona społecznie inter­
pretacja najważniejszego interesu międzynarodowego państwa staje
się podstawą jego racji stanu, według której realizowana jest polityka
zagraniczna.
ces
4. Polityka zagraniczna to_prp formułowania.nie tylko systemu
celów zewnętrziryc^ak^akże^
sensle^ołityka' zagraniczna jest prowadzona stale w całym okresie
istnienia państwa, nie ma ona innych granic czasowych, nie ma innego
początku ani końca. Strategiczne cele polityki zagranicznej są funkcją
jego racji stanu, cele taktyczne ustalane są w zależności od tego, jak
na politykę państwa reaguje jego środowisko międzynarodowe. Środ­
ki realizacji polityki zagranicznej można podzielić na dyplomatyczne,
ekonomiczne, ideologiczne i militarne. Metody działania to sposoby
Posługiwania się tymi środkami, najogólniej mówiąc może to być
pozytywne nakłanianie bądź negatywny przymus, bądź metody po­
średnie w praktyce stosowane najczęściej. Symbolami polityki za­
granicznej od wieków są: dyplomata łagodnie przekonujący do swych
r a c
j i oraz generał szykujący wojsko w celu wymuszenia ustępstw.
*« Polityka zagraniczna państwa to proces realizacji przyjętych ce-
54 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
lów, przede wszystkim za pomocą środków dyplomatycznych. Dyplo­
mację można określić jako oficjalną działalność państwa, które działa
na zewnątrz przez swoje stałe i czasowe organy w celu realizacji
założeń polityki zagranicznej, w drodze prowadzenia rokowań i za­
wierania umów międzynarodowych. Polityka zagraniczna stanowi
strategię zewnętrznego działania państwa. Dyplomacja zaś jest prze­
de wszystkim taktyką tego działania, polegającą na wyszukiwaniu op­
tymalnych sposobów realizacji przyjętych wcześniej założeń strategi­
cznych. W tym sensie państwo traktujemy jako system polityczny stale
adaptujący się do zmian swego środowiska międzynarodowego i w ten
sposób utrzymujący dynamiczną równowagę ze środowiskiem, a więc
mający zdolność do homeostazy.
6. Najogólniej mówiąc, państwa prowadzą dwa typy polityki zagra­
nicznej: aktywną lub pasywną. Możliwe są też dwa style analizowania
polityki zagranicznej państwa. W interpretacji aktywistycznej politycy
i badacze przyjmują, iż wewnętrze potrzeby i interesy państwa są
zmienną niezależną, a polityka zagraniczna stanowi dość prostą fun­
kcję jego racji stanu. W interpretacji pasywistycznej zakłada się, że
stan środowiska międzynarodowego stanowi zmienną niezależną po­
lityki zagranicznej państwa. W tym ujęciu źródłem polityki zagranicz­
nej nie są wewnętrzne interesy tego państwa, ale naciski zewnętrzne.
Oczywiście można podać przykłady państw aktywnie, a nawet agre­
sywnie zmieniających swoje środowisko międzynarodowe (supermo­
carstwa, agresywne państwa pełniące rolę przywódców regionalnych),
a także takich, które pasywnie przystosowują się do swego środowiska
międzynarodowego (państwa „satelitarne" lub bardzo słabo rozwinię­
te). Wydaje się, że styl analizowania polityki zagranicznej danego
państwa powinien być dostosowany do jego cech charakterystycz­
nych. W ogólnym modelu wyjaśniającym politykę zagraniczną nale­
ży natomiast uwzględniać zarówno czynniki wewnętrzne, jak i zew­
nętrzne.
2. Wyznaczniki polityki zagranicznej
Uważamy, że z całej problematyki teorii stosunków międzynarodo­
wych kwestię najważniejszą stanowi problem sił sprawczych urucha­
miających międzynarodowe działania państw, a więc problem fun­
kcjonowania wyznaczników ich polityki zagranicznej. Prowadzenie
POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA 55
badań nad wyznacznikami może przynieść ważne korzyści praktyczne,
ułatwiając odpowiedź na pytanie: dlaczego w pewnych sytuacjach
państwa reagują w określony sposób i dlaczego ich reakcje różnią się
między sobą? Sądzimy, że dalsze badanie pola polityki zagranicznej
może stanowić bardzo wartościową podstawę do tworzenia eksplana-
cyjnych teorii stosunków międzynarodowych, a także prognozowania
i planowania polityki zagranicznej.
Zakładamy, że wyznacznik jest to system wzajemnie warunkują­
cych się przesłanek, powodujących określony skutek i wystarczają­
cych, by dany skutek wystąpił. Tak rozumiane wyznaczniki polityki
zagranicznej państwa można podzielić na:
•obiektywne, czyli zmienne niezależne od wartościowania dokony­
wanego przez decydentów i działające obiektywnie, a więc zupełnie
niezależnie od stanu ich działalności;
•subiektywne, czyli zmienne zależne od systemu wyznaczników
obiektywnych, ale odzwierciedlających stan percepcji ośrodka po­
dejmowania decyzji politycznych;
•wewnętrzne, które odzwierciedlają system wewnątrzpaństwo­
wych interesów społecznych w stosunku do międzynarodowego
środowiska państwa, a szczególnie jego rację stanu;
•zewnętrzne, odzwierciedlające wpływ międzynarodowego śro­
dowiska państwa na jego politykę zagraniczną.
Żadne państwo działające we współczesnym systemie współzależ­
nych stosunków międzynarodowych nie może w pełni zrealizować
polityki zagranicznej ukształtowanej wyłącznie przez wyznaczniki we­
wnętrzne. Każde państwo musi natomiast brać pod uwagę interesy
innych członków społeczności międzynarodowej.
W literaturze światowej, a także i polskiej, sformułowano dotych­
czas wiele katalogów wyznaczników polityki zagranicznej państwa, od
bardzo ogólnych aż do ściśle behawioralnych, które są wykorzystywa­
ne do budowania komputerowych modeli polityki zagranicznej róż-
n
ych państw. Na przykład jedną z pierwszych prób behawioralnych
Podjął R. Rummel, definiując aż 236 zmiennych kształtujących poli­
tykę zagraniczną państw. Obejmowała ona tak proste czynniki, jak
pbszar państwa, jego ludność i produkcję przemysłową, i tak złożone,
&
J k odległość od ZSRR i USA, liczbę ambasad, strajków wewnętrz-
56 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
nych, osób zabitych w czasie demonstracji, zmarłych na tyfus itd.
W naszych wcześniejszych pracach przyjęliśmy, iż katalog wyznacz­
ników polityki zagranicznej państwa obejmuje dziesięć grup wyznacz­
ników: pięć z nich ma charakter wewnętrzny, pięć zewnętrzny, dzie­
więć obiektywny i jedna subiektywny.
1. Wyznaczniki materialno-społeczne bardzo głęboko kształtują
politykę zagraniczną państw. Obejmują one społeczną strukturę pań­
stwa, jego potencjał gospodarczy i naukowo-techniczny, a także si­
łę militarną. Znaczenie tej grupy wyznaczników próbowano dotych­
czas mierzyć za pomocą takich wskaźników, jak dochód narodowy,
dochód na jednego mieszkańca, poziom produkcji najważniejszych
towarów (energii, stali, komputerów), poziom życia obywateli, udział
wydatków militarnych w dochodzie narodowym, wartość produkcji
przemysłowej na jednego zatrudnionego robotnika i inżyniera, łączny
potencjał militarny, siła konfliktów społecznych itd. Ta grupa wyzna­
czników określa przede wszystkim „siłę" państwa, a tym samym jego
realne możliwości kształtowania środowiska międzynarodowego.
2. Wyznaczniki aksjologiczne obejmują system akceptowanych
przez grupę rządzącą wartości politycznych, ideologie akceptowane
przez inne grupy społeczne w państwie, poziom i charakter narodowej
kultury i tradycji, historyczne doświadczenia narodu w stosunku do
innych narodów, funkcjonowanie opinii publicznej, rodzaj dominują­
cej religii i jej cechy, wpływ innych religii na duchowe i polityczne
życie narodu. Wyznaczniki aksjologiczne wpływają na politykę zagra­
niczną państwa przede wszystkim w sferze określania pożądanego
stanu środowiska międzynarodowego, niezależnie od tego, czy pań­
stwo ma realne możliwości jego zmiany czy nie.
3. Wyznaczniki demograficzne to głównie liczba ludności państwa,
tempo przyrostu naturalnego, gęstość zaludnienia, stuktura narodo­
wa i etnicza, struktura ludności według wieku, odsetek ludności miej­
skiej itd. Wyznaczniki te są ściśle i dwustronnie związane z procesami
społecznymi, gospodarczymi oraz kulturowymi zachodzącymi w da­
nym państwie. Wyznaczniki demograficzne, poprzez grupy wyznacz­
ników, które wymieniliśmy wcześniej, kształtują politykę zagraniczną
w sposób pośredni. Jednak związki bezpośrednie także występują,
szczególnie w przypadku zamieszkiwania własnych obywateli państwa
na obcych terytoriach lub stałego przebywania tam byłych obywateli
POLITYKA ZAGRANICZNA P A Ń S T W A 57
y członków własnej grupy narodowej. Celem polityki zagranicznej
c Z
często staje się wtedy ochrona takich mniejszości narodowych lub
etniczych.
4. Wyznaczniki geopolityczne określają terytorialną podstawę pań­
stwa w relacji strategicznej do innych państw i tym samym mają bardzo
istotny wpływ na prowadzenie polityki zagranicznej, chociaż koncep­
cja „determinizmu geograficznego" nie wydaje się słuszna. K. Iwań-
czuk wyodrębnił aż trzynaście wyznaczników geopolitycznych, które
podzielił na cztery grupy podstawowe: a) wyznaczniki fizjologiczne
określające podstawowe cechy terytorium; b) wyznaczniki geoekono-
miczne: geosurowcowy i geokomunikacyjny; c) wyznaczniki geostra-
tegiczne, takie jak limologiczny (charakter granic państwowych), po­
łożenia politycznego i położenia strategicznego; d) wyznaczniki
geospołeczne: geoświadomościowy i geoprawny. W przypadku Polski
można ostatnio zaobserwować zupełnie zasadniczą zmianę położenia
geopolitycznego, przy nie zmienionym położeniu geograficznym. Kil­
ka lat temu naszymi sąsiadami był silny i zintegrowany Związek Ra­
dziecki oraz podzielone Niemcy, obecnie zaś graniczymy z potężnym,
połączonym państwem niemieckim i z czterema państwami powsta­
łymi z byłego ZSRR.
5. Wyznaczniki subiektywne mają charakter wewnętrzny i świado­
mościowy. Obejmują one percepcję rzeczywistości międzynarodowej
ze strony poszczególnych decydentów,całego ośrodka decyzyjnego,
partii politycznych, różnych grup społecznych i opinii publicznej.
Niezależnie od tego, jaki jest stan międzynarodowego środowiska
państwa, decyzje podejmowane w jego polityce zagranicznej stanowią
bezpośrednią funkcję stanu wyobrażeń, jaki na ten temat mają decy­
denci. Ludzie kierujący polityką zagraniczną państwa w ramach tej
samej sytuacji obiektywnej mogą prowadzić politykę w różnym sto­
pniu efektywną i trafną, w dużej mierze zależną od tego, czy dobrze
rozumieją wydarzenia międzynarodowe. Polityka zagraniczna jest na
ogół kształtowana przez wyznaczniki obiektywne, ale wyznaczniki su­
biektywne z pewnością mają swoje stałe i istotne znaczenie, a w krót­
kich okresach lub odnośnie do konkretnych decyzji mogą odgrywać
r
° l ę decydującą.
6. Wyznaczniki strukturalne oraz pozostałe wyznaczniki, które
omówimy niżej, mają charakter zewnętrzny. W tej grupie mieszczą się
58 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
wyznaczniki określające formalną strukturę stosunków międzynaro­
dowych w danym czasie, na przykład istnienie lub nieistnienie ugru­
powań polityczno-militarnych lub polityczno-gospodarczych, oraz
specyfikę więzi wewnątrzsysytemowych, wyrażającą się w zasadach
stosunków między uczestnikami, sformułowanych w postaci norm
prawa międzynarodowego lub ogólnych zasad politycznych. Dla pro­
cesów formułowania polityki zagranicznej dowolnego państwa świata
ogromne znaczenie ma sam fakt istnienia takich systemów międzyna­
rodowych, jak ONZ, NATO, UE, a także niedawne rozwiązanie Ukła­
du Warszawskiego oraz upadek Rady Wzajemnej Pomocy Gospo­
darczej. Obecnie obserwujemy, wynikającą z przekształcenia się
„porządku jałtańskiego", zasadniczą przemianę struktury współczes­
nych stosunków międzynarodowych.
7. Wyznaczniki funkcjonalne obejmują funkcjonowanie powyższych
struktur międzynarodowych i dotyczą aktualnego ich stanu, a szcze­
gólnie układu sił między systemami: dawnym, obecnym i przewidy­
wanym w przyszłości. Stan stosunków można zawsze analizować
na czterech poziomach: globalnym, ponadregionalnym i bilateral­
nym. Są one ze sobą powiązane, ale na przykład wzrost napięcia
globalnego nie zawsze powoduje napięcia bilateralne. Wręcz przeciw­
nie, wiele stosunków dwustronnych wyraźnie się wtedy polepsza. Nie­
mniej jednak twórcy polityki zagranicznej każdego państwa biorą
pod uwagę tak określone wyznaczniki funkcjonalne, zarówno planu­
jąc działania ich państw, jak i przewidując reakcje środowiska mię­
dzynarodowego.
8. Wyznaczniki podmiotowo-strukturalne odnoszą się do zobowią­
zań państwa, wynikających z jego przynależności do istniejących syste­
mów międzynarodowych. Zarówno przynależność państwa do istnie­
jącego ugrupowania polityczno-militarnego, jak i jej brak wyznaczają
politykę zagraniczną państwa. Członkostwo pozwala na wzmocnienie
skuteczności działania międzynarodowego i zwiększenie bezpieczeń­
stwa państwa, ale ogranicza suwerenność i rzutuje na powstawanie
dodatkowych obowiązków, takich jak koordynowanie polityki zagra­
nicznej z państwami sojuszniczymi. Brak zobowiązań sojuszniczych,
występujący w przypadku Polski po rozwiązaniu Układu Warsza­
wskiego, też powoduje wiele ważnych skutków: bardzo istotne wzmoc­
nienie suwerenności państwa przy równoczesnym osłabieniu poziomu
POLITYKA ZAGRANICZNA P A Ń S T W A 59
jego bezpieczeństwa międzynarodowego. Każde państwo znajduje się
pod naciskiem wielu systemów międzynarodowych, przy czym wekto­
ry ich wpływów są najczęściej różne. Decydowanie w polityce za­
granicznej powinno uwzględniać funkcjonowanie całej mapy wy­
znaczników podmiotowo-strukturalnych, ocenę teoretycznej siły
poszczególnych systemów, ich potencjału oraz siły nacisku na dane
państwo w konkretnej sprawie.
9. Wyznaczniki podmiotowo-funkcjonalne to interakcje zachodzą­
ce między danym państwem a funkcjonalnie rozumianą strukturą tych
stosunków. Na przykład przewidywanie przyszłego stanu stosunków
międzynarodowych, ukształtowanego między innymi przez działanie
tego państwa, staje się w tym znaczeniu wyznacznikiem jego polityki
zagranicznej. Państwo podejmuje decyzje na podstawie wyznacz­
ników wewnętrznych i subiektywnie rozumianego funkcjonowania
wyznaczników zewnętrznych. Inaczej mówiąc, wyznaczniki podmioto­
wo-funkcjonalne obejmują sferę reakcji państwa na aktualny i prze­
widywany wpływ środowiska międzynarodowego, rozumiany nie jako
bezpośredni wpływ poszczególnych systemów międzynarodowych, ale
jako wpływ stanów tych stosunków. W prostym modelu funkcjono­
wania wyznaczników podmiotowo-funcjonalnych wyróżniamy trzy
zmienne: stany środowiska międzynarodowego, stany stosunków spo­
łecznych w państwie oraz typ przywództwa, czyli jego skłonność do
wybierania homeostazy aktywnej lub pasywnej.
10. Wyznaczniki potencjału politycznego danego państwa obejmują
polityczny, moralny, gospodarczy i militarny autorytet państwa, oce­
niany według skali wartości innych uczestników stosunków mię­
dzynarodowych. Wszystkie państwa dokonują stałej oceny innych
uczestników, stosując zarówno kryteria obiektywne, jak i kryteria
aksjologiczne. Ten „obraz" polityki państwa, tworzony przez innych
uczestników, czasem w sposób bardzo istotny określa możliwości
i szanse realizacji jego polityki zagranicznej. Polska lat siedemdziesią­
tych, jako „najweselszy i najbardziej suwerenny barak w obozie socja­
listycznym" była przyciągana przez Zachód w celu przyspieszania
dezintegracji Układu Warszawskiego. Polska lat osiemdziesiątych sta­
ła się symbolem „ponownej stalinizacji" i za pomocą systemu sankcji
była przez Zachód energicznie odpychana. Z kolei Polska lat dzie­
więćdziesiątych jest traktowana jako „wzór przemian systemowych",
60 JACEK ZIEMOWIT PIETRAŚ
budząc sympatię Zachodu, ale ze względu na zmienione położenie
geopolityczne nie sprzyja to udzielaniu wsparcia kapitałowego. W każ­
dym razie potencjał polityczny naszego kraju ulegał ostatnio dość
dramatycznym przemianom, a to każdorazowo wpływało na polską
politykę zagraniczną.
Omówione grupy wyznaczników polityki zagranicznej państwa są
sprzężone ze sobą i z polityką zagraniczną. Tym samym zagadnienie
to można przedstawić za pomocą pojęcia wielowymiarowego, pola
polityki zagranicznej. Polityka zagraniczna jest bowiem zmienną za­
leżną, jest funkcją wyznaczników mających charakter zmiennych nie­
zależnych. Równocześnie wszystkie wyznaczniki kształtują się wza­
jemnie i te ich sprzężenia mają charakter pierwotny. Problem ich
funkcjonowania można rozpatrywać zarówno jako zagadnienie ogól-
noteoretyczne, jak też konkretno-sytuacyjne, a te dwa podejścia mogą
prowadzić do sprzecznych wniosków. Na przykład, znaczenie eko­
nomicznego potencjału państwa w planie ogólnoteoretycznym może­
my określić jako bardzo istotne, ale w przypadku rozpatrywania kon­
kretnego problemu polityki zagranicznej Finlandii po I I wojnie
światowej pewnie uznamy, że nie odgrywał on istotnej roli, polityka ta
bowiem była przede wszystkim funkcją geopolitycznego położenia
tego państwa.
Pole polityki zagranicznej można analizować poprzez analogię do
pola sił fizycznych albo do kwantowej teorii pól. Pole sił fizycznych
jest współcześnie rozpatrywane jako niekorpuskularna forma materii,
pośrednicząca we wzajemnym oddziaływaniu form korpuskularnych.
Zarówno pole, jak i cząstki korpuskularne są nośnikami energii oraz
podlegają tym samym prawom, które nie zostałyby spełnione, gdyby
analizować je oddzielnie. Na przykład we wzajemnym oddziaływaniu
ciał niebieskich pośredniczy „niewidzialne" pole grawitacyjne, a pra­
wa dotyczące tych sprzężeń równocześnie odnoszą się do form korpu­
skularnych i do samego pola. Funkcjonowanie wyznaczników w polu
polityki zagranicznej można obserwować przyjmując, że „korpus­
kularne" cząstki pola stosunków międzynarodowych to uczestnicy
tych stosunków, a cząstki pola polityki zagranicznej to wielkie grupy
społeczne. Sprzężone ze sobą wyznaczniki wewnętrzne i zewnętrzne
oznaczają w tym przypadku „niekorpuskularna" formę pola. Polityka
zagraniczna państwa jest w takiej interpretacji funkcją pola, składa-
POLITYKA ZAGRANICZNA P A Ń S T W A 61
jącego się z form korpuskularnych i niekorpuskularnych. Powiązania
między tymi wszystkimi elementami pola można opisywać za pomocą
wielkości wektorowych, reprezentujących siły (wyznaczniki) działają­
ce na element znajdujący się w danym punkcie pola.
Przyjmując analogię do kwantowej teorii pól, można wyjaśniać po­
litykę zagraniczną państwa w sposób znacznie bardziej dynamiczny.
Teoria ta zakłada zacieranie się różnic między dwiema wspomnianymi
postaciami materii. Jako cząstkę elementarną przyjmuje się wtedy
kwant pola fizycznego, a wzajemne oddziaływania tych kwantów prze­
jawia się w oddziaływaniach samych pól. Jeżeli założymy, iż odpo­
wiednikiem pola fizycznego jest pole polityki zagranicznej państwa,
to stwierdzimy, że sprzężenia tej polityki i jej wyznaczników można
analizować w kategoriach kwantowej teorii pól. W takiej sytuacji
najmniejszym i najbardziej podstawowym elementem pola polityki
zagranicznej stanie się kwant wzbudzenia pola, na przykład szybko
rosnący potencjał gospodarczy i militarny państwa, współkreujący
makrocząsteczkę, czyli jego politykę zagraniczną. Stosując tę analogię
powinniśmy, zamiast koncentrować się na funkcjonowaniu wyznacz­
ników polityki zagranicznej i określaniu jej celów oraz realizacji, zająć
się samymi „kwantami wzbudzenia pola", czyli jego zmianami w uję­
ciu podmiotowym, przedmiotowym i funkcjonalnym.
Na przykład gwałtowne załamanie się po 1989 r. międzynarodowej
pozycji politycznej i ekonomicznej ZSRR spowodowało wyraźne
wzbudzenie pól polityki zagranicznej wielu państw (w tym oczywiście
Polski), a także wzbudzenie pól stosunków międzynarodowych.
W związku z tym wiele państw przystąpiło do redefiniowania założeń
swojej racji stanu i poszukiwania nowych ról międzynarodowych.
Dotyczy to zarówno ZSRR (redukcja roli supermocarstwowej), jak
1
Stanów Zjednoczonych (jak działać w sytuacji załamania się świato-
We
g o układu sił), ale także niespodziewanie zjednoczonych Niemiec (jak
ograniczyć głęboką zależność od USA, czy dążyć do supermocar­
stwowej roli „kolonizatora Wschodu" czy przywódczej w ramach zjed-
n
°czonej Europy) oraz Polski (czy po odrzuceniu roli „wiernego
sojusznika ZSRR" wybrać rolę „fińską", „przedmurza zachodniego
chrześcijaństwa", czy próbować przewodzić grupie państw postkomu-
fustycznych). Kwant wzbudzenia pola polityki zagranicznej ZSRR
spowodował całą lawinę skutków międzynarodowych.
62 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
Teoria wyznaczników polityki zagranicznej państwa może być więc
wykorzystywana do wyjaśniania tej polityki. Jeżeli znamy treść polityki
zagranicznej, to zgodnie z tokiem zawodnego rozumowania redukcyj­
nego, poszukiwać można przyczyn podjęcia decyzji, opierając się na
przedstawionej tezie na temat sił sprawczych polityki, która podczas
analizy konkretnego przypadku powinna być traktowana jako podsta­
wowa hipoteza eksplanacyjna. Celem analizy stanie się więc konkret-
no-historyczna weryfikacja teorii wyznaczników polityki zagranicznej.
W ostatnich dziesięciu latach przeprowadzono takie analizy odnoszą­
ce się do wielu państw.
3. Wpływ międzynarodowy
Powiązania występujące między państwem i jego środowiskiem
międzynarodowym są bardzo konkretne: państwo działa na swoje
środowisko z zamiarem dokonania jego zmiany, a środowisko między­
narodowe reaguje na te działania, tym samym wywołując procesy
dostosowawcze wewnątrz państwa. Stosując założenia analizy syste­
mowej, możemy powiedzieć, iż proces interakcji systemu i środowiska
rozpoczyna bodziec środowiskowy, który zostaje przyjęty przez recep­
tory systemu międzynarodowego. Receptory przesyłają wiadomość
o odebraniu bodźca do centralnego systemu decyzyjnego, który go
przetwarza, podejmuje decyzję i wysyła wiadomość do efektorów.
Efektory wykonują decyzję, a ta odpowiedź systemu trafia do jego
środowiska, pobudzając je do dalszej reakcji, która jest określana jako
sprzężenie zwrotne.
W literaturze przedmiotu powyższe procesy są opisywane za pomo­
cą dwóch pojęć: „władza" oraz „wpływ". M. Weber określił power
(termin oznaczający zarówno władzę, jak i siłę), jako „prawdopodo­
bieństwo uzyskania przez uczestnika stosunków społecznych możli­
wości przeprowadzania własnej woli, pomimo oporu innego uczestni­
ka tych stosunków". Wewnątrz państwa tak rozumiana władza ma
charakter zinstytucjonalizowany, a opór może zostać przełamany
przez państwo nawet za pomocą siły militarnej. W środowisku mię­
dzynarodowym natomiast, gdzie podstawowe podmioty są „suweren­
nie równe", taka^ możliwość instytucjonalizacji władzy nie istnieje.
Dlatego też, w stosunku do systemu poliarchicznego, właściwym po­
jęciem jest wpływ, czyli zdolność uczestnika stosunków międzynaro-
POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA 63
dowych nakłonienia innych uczestników do określonego zachowania.
Analizując wpływ międzynarodowy wywierany przez państwo
oprzemy się na ogólnej koncepcji wpływu społecznego, którą opraco­
wał J. Szczepański.
1. Podmiot wywierający wpływ to państwo, które dąży do zmiany
polityki wewnętrznej lub zagranicznej innego państwa bądź w sferze
formułowania celów takiej polityki, bądź w dziedzinie ich praktycznej
realizacji.
2. Przedmiotem wpływu jest inne państwo poddane naciskowi śro­
dowiska międzynarodowego lub jego elementy składowe, zarówno
grupy społeczne, jak i instytucje.
3. Środki stosowane w celu wywarcia wpływu międzynarodowego
mogą być bardzo różne: a) środki dyplomatyczne polegają na przeko­
nywaniu za pomocą formułowania not dyplomatycznych oraz prowa­
dzenia bezpośrednich rokowań; b) środki ekonomiczne mogą mieć
charakter pozytywny (pomoc gospodarcza, pożyczki, kredyty) lub
negatywny, taki jak stosowanie presji ekonomicznej, blokady, embar­
ga, wojny celnej, dumpingu, wycofywania klauzuli największego
uprzywilejowania lub kredytów; c) środki ideologiczne obejmują pro­
pagandę skierowaną do społeczeństwa państwa poddanego wpły­
wowi, której celem jest zmiana hierarchii wartości politycznych i ogól­
nego obrazu świata posiadanego przez jego członków; d) środki
wojskowe, których użycie w formie interwencji zbrojnej jest całkowi­
cie zabronione, ale jednak czasem stosowane.
4. Metody wywierania wpływu to sposoby posługiwania się środka­
mi działania. Na ogół dyskutowane są takie metody, jak: perswazje,
obietnice, zobowiązania, nagrody, groźby sankcje i odstraszanie. Inne
metody wywierania wpływu są zabronione.
5. Wyniki stosowania wpływu międzynarodowego są zwykle funkcją
dwóch zmiennych, to znaczy działań państwa wywierającego wpływ
°raz państwa poddanego wpływowi. Ujmując rzecz w sposób najpro­
stszy, można powiedzieć, że wyniki są funkcją zdolności jednego pań­
stwa do wyrządzenia szkody innemu państwu i równocześnie zdolno­
ści drugiego państwa do wytrzymania nacisku, a więc jego gotowości
do znoszenia „cierpień".
Na podstawie prac K. Holstiego możemy sformułować kilka hipo­
tez na temat skuteczności zastosowania wpływu międzynarodowego
64 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
przez państwo A w stosunku do państwa B. Państwo B tym chętniej
ustąpi, im jest bardziej zależne od A, mniej spójne wewnętrznie, ma
mniej możliwości zastosowania przeciwsankcji, uzyskania pomocy
państw trzecich, chęci zastosowania oporu oraz wtedy, gdy istnieje
tradycja ulegania wpływowi tego państwa lub elity przywódcze uznają
to za pożądane.
Państwo poddane wpływowi może podporządkować się woli innego
państwa lub stawić czynny opór stosując przeciwsankcje. W pier­
wszym przypadku, w sytuacji skrajnej, państwo B staje się „spenetro­
wanym" systemem politycznym, czyli takim, który jest sterowany od
wewnątrz przez przedstawicieli systemu penetrującego. Obecnie zja­
wisko penetracji, ze względu na poszerzanie się współzależności
państw, szybko narasta, powodując wzajemną penetrację głównie
w ramach ugrupowań integracyjnych. Niemniej jednak penetracja zwy­
kle nie jest ściśle symetryczna. Przedmiotem penetracji może stać się
cały system państwowy wraz z jego podsystemami albo tylko jeden
lub kilka takich podsystemów. System polityczny może być spenetro­
wany całkowicie lub częściowo, na przykład tylko w sferze polityki
zagranicznej lub tylko wewnętrznej. Penetracja może mieć charakter
polityczny, militarny, gospodarczy lub kulturowy.
W stosunkach międzynarodowych skutki penetracji są następujące:
. a) zmieniają się granice adaptacyjności systemu spenetrowanego,
ponieważ adaptuje się on do zmian swego środowiska międzynarodo­
wego poprzez interesy penetratora, a więc często sprzecznie ze swoją
racją stanu;
b) bodziec rozpoczynający procesy adaptacyjne zaczyna mieć cha­
rakter wewnętrzny; polityka wewnętrzna systemu spenetrowanego
staje się jakby polityką zagraniczną, na własnym terytorium bowiem
styka się z działaniami obcego mocarstwa, natomiast polityka zagra­
niczna penetratora nabiera cech polityki wewnętrznej, realizowanej
wewnątrz obcego państwa;
c) w wyniku zewnętrzno-wewnętrznego manipulowania procesami
politycznymi i gospodarczymi w państwie spenetrowanym powstają
specyficzne wewnętrzne i zewnętrzne skutki penetracji.
Naszym zdaniem Polska Rzeczpospolita Ludowa jest przykła­
dem państwa spenetrowanego za pomocą struktur militarnych i poli­
tycznych.
POLITYKA ZAGRANICZNA PAŃSTWA 65
W drugim przypadku państwo B przeciwstawia się wpływowi pań­
stwa A. W skrajnej postaci może to doprowadzić nawet do jego
upadku, dzięki utracie zdolności homeostatycznych, czyli możliwości
dostosowywania swojej struktury i funkcji do nacisku środowiska mię­
dzynarodowego.
Podmiotami i przedmiotami wpływu międzynarodowego bywają
współcześnie nie tylko państwa, ale także inni uczestnicy stosunków
międzynarodowych, przede wszystkim uczestnicy transnarodowi. Mo­
dyfikując prosty model E. O. Czempiela można stwierdzić, że w sensie
podmiotowym istnieją trzy podstawowe typy wpływu międzynarodo­
wego.
1. Wpływ międzypaństwowy: podmiotem wpływu jest państwo A,
a przedmiotem wpływu państwo B. Każde z nich jest zwrotnie sprzę­
żone ze swoim środowiskiem społecznym. Grupy społeczne i partie
polityczne w obu państwach wywierają nacisk na aparat państwowy,
ale decyzje są podejmowane na szczeblu rządów państwa A i B.
Na przykład, po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce Stany Zjed­
noczone zastosowały sankcje gospodarcze, próbując wywrzeć wpływ
na politykę wewnętrzną rządu polskiego. Społeczeństwo amerykań­
skie wyraźnie popierało politykę sankcji, społeczeństwo polskie re­
agowało różnie: część wspierała politykę sankcji, część była im prze­
ciwna.
2. Wpływ międzynarodowy: podmiotem wpływu jest środowisko
społeczne państwa A, a przedmiotem wpływu środowisko społeczne
państwa B. Siły społeczne obu państw wchodzą w bezpośrednie inter­
akcje, ale równocześnie są zwrotnie sprzężone ze swoimi rządami.
W Parlamencie Europejskim działają posłowie wybrani w państwach
członkowskich z narodowych partii politycznych. Na szczeblu wspól­
noty tworzą oni ogólnoeuropejskie frakcje chadeckie, socjaldemo­
kratyczne i inne.
Procesy wpływu międzynarodowego polegają na tym, że frakcje
Us
talają wspólne cele działania, które następnie forsują zarówno
w
czasie posiedzeń Parlamentu Europejskiego, jak i poprzez partie
narodowe do rządów własnych państw. Podstawowy mechanizm wpły­
wu działa na szczeblu stosunków społecznych, których dalszą funkcję
stanowią działania rządów i całej wspólnoty.
r« Wpływ transnarodowy: podmiotem wpływu jest państwo A, a przed-
66 JACEK ZIEMOWIT P I E T R A Ś
miotem wpływu społeczeństwo państwa B. Państwo A jest sprzężone
ze swoim środowiskiem społecznym, a środowisko społeczne państwa
B jest sprzężone ze swoim rządem. Mechanizm taki występował czę­
sto przed 1989 r., gdy Stany Zjednoczone, poprzez działania propa­
gandowe Głosu Ameryki oraz Radia Swoboda, intensywnie wpływały
na poglądy obywateli ZSRR . Związek Radziecki nie pozostawał im
dłużny i prowadził takie działania propagandowe nawet w znacz­
niejszym zakresie, lecz były one wyraźnie mniej efektywne. Społe­
czeństwo amerykańskie popierało propagandowe działania swojego
rządu, a rząd ZSRR starał się ograniczać zasięg wpływu transnarodo-
wego, zakłócając te audycje i podważając zasadność upowszechnia­
nych przez nie ocen.
Literatura uzupełniająca
D o b r o c z y ń s k i M., S t e f a n o w i c z J.: Polityka zagraniczna,
Warszawa 1984, s. 9-127.
K o s t e c k i W: Polityka zagraniczna. Teoretyczne podstawy badań,
Warszawa 1988, s. 45-81.
P i e t r a ś J. Z.: Adaptacyjność spenetrowanych systemów politycznych,
Lublin 1990, s. 1-40.
P i e t r a ś J. Z.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin
1986, s. 83-113,143-149.
V. I N T E R E S Y NARODOWE I MIĘDZYNARODOWE
1. Pojęcie i istota interesu
Jedną z charakterystycznych cech współczesnych stosunków mię­
dzynarodowych jest to, że ze względu na jakąś potrzebę lub cel ogar­
niają one swym zasięgiem działania i oddziaływania wszystkich ich
uczestników. Wartości te stanowią istotne składniki definicyjne poli­
tyki zagranicznej państwa oraz zasadnicze elementy stymulujące zja­
wiska i procesy w tym obszarze.
Polityka zagraniczna jako działalność skierowana do innych uczest­
ników wyraża i egzemplifikuje własne interesy i dążenia, ale jest także
- niejednokrotnie w znacznym stopniu - refleksem cudzego postępo­
wania, innych suwerenów, którzy są nośnikami odmiennych od na­
szych racji, aspiracji i interesów.
W nauce o stosunkach międzynarodowych uważa się, iż kategoria
interesu była i pozostaje jedną z podstawowych wartości kreacyjnych
polityki zagranicznej. Jednocześnie wszyscy uczestnicy stosunków
międzynarodowych (w szczególności państwa) pozostają pod silną
Presją zjawisk i zdarzeń o charakterze globalnym, wykraczającym
Poza narodowe racje.
Obserwowane w tym obszarze przemiany sygnalizują obecność pro­
cesów (mniej lub bardziej uświadamianych) identyfikacji pewnych
wartości jednostkowych z uniwersalnymi, nieobojętnymi dla całej spo­
łeczności międzynarodowej. Wielowymiarowy i złożony kształt współ­
czesnych stosunków międzynarodowych sprawia, iż takie przedsta­
wienie interesów narodowych państwa i ich wprowadzenie do
Praktyki jest procesem niezwykle złożonym, narzucającym koniecz-
68 TERESA Ł O Ś - N O W A K
ność ich korelacji i niwelowania sprzeczności, które między nimi
występują.
Pojęcie interesu funkcjonujące w teorii polityki związane jest z ka­
tegorią „potrzeb", stanem „braku czegoś" i najczęściej łączy się je
albo z „relacjami między potrzebami a stanem rzeczy" (J. Wiatr),
„stanem uświadomienia potrzeb" (D. Feldman) albo „funkcjami, ja­
kie owe potrzeby uruchamiają" (A. Bodnar).
Przeniesienie tej politologicznej kategorii na płaszczyznę rozważań
nad interesem państwa i narodu oraz interesem międzynarodowym
jest koniecznością. Wynika ona z jego zdecydowanie endogenicznego
rodowodu, a także z egzogenicznego pochodzenia wielu czynników
wypełniających treścią ogólne założenia i kierunki polityki zagranicz­
nej państwa oraz polityki międzynarodowej pozostałych uczestników
stosunków międzynarodowych. Tak bowiem jak cele polityki zagrani­
cznej są funkcją potrzeb, aspiracji i interesów państwa, tak i cele
polityki międzynarodowej są funkcją aspiracji i oczekiwań społeczno­
ści międzynarodowej oraz jej zdolności do harmonizowania lub mini­
malizowania sprzeczności między nimi.
Rozważania nad kategorią „interesu" państwa są celowe. Aby jed­
nak mogły spełnić wymogi heurystyki i stać się w pełni inspirujące
musimy wiedzieć, że:
a) interes państwa to zespół wartości i potrzeb niezbędnych do
istnienia w systemie stosunków międzynarodowych;
b) interes państwa jest istotną kategorią motywacyjną jego działa­
nia;
c) potrzeby oraz wynikające z nich interesy zmierzają do formuło­
wania podstawowych celów grupy społecznej, jaką państwo wyraża;
d) jest to kategoria wysoce zindywidualizowana, zmienna w czasie
i przestrzeni, zależna od fazy rozwojowej państwa, jego pozycji
w świecie i stanu stosunków międzynarodowych.
W nauce o stosunkach międzynarodowych istnieją duże rozbieżności
w interpretacji pojęcia interesu państwa. Często stosuje się kategorię
interesu państwa i narodu bądź łącznie, bądź zamiennie. Nie ma także
takiej definicji tej kategorii, która byłaby w pełni reprezentatywna
i komplementarna.
W polskiej literaturze przedmiotu najobszerniej problematykę tę
badali J. Kukułka oraz J. Z. Pietraś.
INTERESY NARODOWE I M I Ę D Z Y N A R O D O W E 69
Zdaniem J. Kukułki interes wspólnoty narodowej można najogól­
niej zdefiniować „jako stan rzeczy stanowiący konieczne ogniwo pro­
cesów i zjawisk prowadzących do zaspokojenia jej potrzeb". Autor
wyraźnie rozgranicza obiektywne i subiektywne aspekty tej kategorii.
Z punktu widzenia obiektywnego interes narodowy stanowi zawsze
konieczny i logiczny element systemu wartości narodowej, trwały
i żywotny dla zaspokojenia egzystencjalnych potrzeb narodu. Interes
subiektywny jest to zmienny element polityki zagranicznej, zależny od
okoliczności wewnętrznych i zewnętrznych, które wpływają na zmianę
systemu wartości i motywacji. W tym kontekście J. Kukułka mówi
o trzech zespołach interesów: egzystencjalnych, koegzystencjalnych
oraz funkcjonalnych.
Podobnie J. Z. Pietraś wiąże interesy z potrzebami i definiuje je
jako „relacje między potrzebami uczestnika stosunków międzynaro­
dowych a zaspokającymi je dobrami i stanami rzeczywistości". Stwier­
dza, że interes jest taką funkcją potrzeb, które skłaniają do działania
w celu ich zaspokojenia. Uznaje tym samym, iż interesy są realizacyj­
ną funkcją potrzeb uświadomionych przez podmioty stosunków mię­
dzynarodowych. Wyróżnia w związku z tym:
a) interesy najważniejsze, realizowane w sposób bezwzględny, nie­
kiedy sprzeczny z normami prawa międzynarodowego;
b) interesy ważne, będące czasami przedmiotem negocjacji z inny­
mi uczestnikami stosunków międzynarodowych;
c) interesy dalszoplanowe, traktowane przez państwo w sposób
elastyczny, w stosunku do których możliwy jest kompromis.
Wykorzystując zastosowane przez J. Z. Pietrasia kryterium ważno­
ści w skali potrzeb, A. Czarnocki klasyfikuje interesy na podstawowe,
trwałe i ogólne. System takich interesów obejmuje zarówno przetrwa-
me państw, jak i ich funkcjonowanie w systemie stosunków międzyna-
rodowych.Odwołując się do cytowanych uprzednio definicji i wyzna­
czników pozwalających określić sens i pojęcie kategorii interesu oraz
st
arając się ująć ten problem w sposób możliwie najprostszy, należy
^eksponować fakt, iż narodowe ego jest zawsze punktem odniesienia
w
definiowaniu interesu państwa i zbiorczą motywacją jego działania
n a
arenie międzynarodowej. W tym sensie zewnętrzny interes pań-
s t w
a stanowi wypadkową jego potrzeb i aspiracji oraz możliwości ich
Uspokojenia w określonym środowisku międzynarodowym.
70 TERESA Ł O Ś - N O W A K
Zgadzając się z J. Z. Pietrasiem co do istoty pojęcia interesu pań­
stwa, można jednak dyskutować nad tymi jego desygnatami, które
zakładają, iż interes państwa, a w szczególności racja stanu, może być
realizowany w sposób bezkompromisowy, czasami nawet sprzeczny
z normami prawa międzynarodowego. Wydaje się, iż takie rozłożenie
akcentów w poszukiwaniu optymalnych uzasadnień dla polityki zagra­
nicznej prowadzi do jej deformacji i ryzyka rozchwiania w systemie,
w którym funkcjonuje. Wiemy, że państwa mają bardzo zróżnicowane
interesy, że ich treść i zasięg określają zawsze wewnętrzni decydenci.
Oni też transponują je w obszar polityki zagranicznej i określają
możliwości ich implantacji na grunt stosunków międzynarodo­
wych. W tym procesie występuje ważny ogranicznik - środowisko mię­
dzynarodowe i jego uczestnicy. Ich interesy splatają się ze sobą w róż­
norodne układy, co czasem powoduje napięcia, a niekiedy konflikty.
Podkreślając fakt, iż narodowe ego jest głównym punktem odniesienia
w formułowaniu interesu państwa na arenie międzynarowowej, po­
winniśmy uwzględnić wpływ czynnika zewnętrznego na formułowanie
(niejednokrotnie redefinicję) tej wartości. Współcześnie zwłaszcza
powiązania między państwem a jego środowiskiem międzynarodo­
wym są bardzo konkretne i nieodwracalne. Wszelkie próby negowa­
nia tego stanu rzeczy są z wielu powodów zabiegiem bezprzedmioto­
wym. Głównie dlatego, że wyznacznik państwowo-narodowy może
łatwo przekształcić się w dysfunkcjonalny wobec stosunków mię­
dzynarodowych egocentryzm, a nawet w egoizm, gdy w motywacjach
dążeń i potrzeb, a na koniec w procesie realizacyjnym polityki zagra­
nicznej zabraknie komponentów kooperacji ze środowiskiem, wo­
li współpracy i współdziałania pomimo i ponad występującymi po­
działami.
W literaturze zachodniej problematyka interesu znajduje stałe
miejsce w polu badawczym specjalistów. Autorzy zachodni mówią
o interesach pierwszoplanowych i drugoplanowych, trwałych i zmien­
nych, identycznych i komplementarnych. Amerykański politolog H. Mor-
genthau wymienia interesy narodowe zmienne i trwałe (podstawowe).
Te ostatnie wyrażają dążenia państwa do przetrwania, ochrony inte­
gralności terytorialnej, własnego systemu politycznego i ekonomicz­
nego przed naporem czynników zewnętrznych. A. Wolfers wymie­
nia z kolei interesy egoistyczne, altruistyczne i samozachowawcze.
INTERESY NARODOWE I M I Ę D Z Y N A R O D O W E 71
TJważa, iż polityka zagraniczna państwa poszerza obszar wpły­
wów, chroni stan posiadania i kooperuje ze środowiskiem między­
narodowym.
Dla większości badaczy tego obszaru stosunków międzynarodo­
wych nie ulega wątpliwości, iż interesy pojawiają się w procesie for­
mułowanych potrzeb i ich konfrontacji z obiektywnym stanem rzeczy,
z którego wypływa możliwość ich zaspokojenia. W rozwijanej w pań­
stwach Europy Wschodniej teorii stosunków międzynarodowych ka­
tegoria interesu budziła wiele kontrowersji. Zwłaszcza krytycznie
przedstawiany był rozpowszechniany na Zachodzie kierunek badaw­
czy eksponujący interes narodowy jako wyznacznik służący ujawnia­
niu celów państwa lub środek, przez którego pryzmat oceniano i wy­
różniano politykę zagraniczną poszczególnych państw (tak np.
F. Burłacki, R. Vukadinovic).
Jest oczywiste, że państwo miało i mieć będzie zasadnicze i podsta­
wowe interesy, które przede wszystkim wyrażają narodowe treści,
transponowane następnie przez pryzmat wartości i celów innych ucze­
stników stosunków międzynarodowych z wolą (lub jej brakiem) i go­
towością do kompromisu. W zależności zaś od tego, które zespoły
wartości dominują w jej treści, mamy do czynienia bądź z polityką
o zdecydowanie kooperacyjnym wymiarze, bądź z typem polityki za­
granicznej zdominowanej przez zespół interesów egoistycznych, dys­
funkcjonalnych wobec systemu stosunków międzynarodowych.
2. Podmioty interesów
Duża liczba uczestników stosunków międzynarodowych i ich różno­
rodność sprawiają, że powiększa się i różnicuje zasięg i skala podmio­
tów interesów międzynarodowych. Możemy mówić o następujących
zespołach podmiotów interesów:
a
) państwo (naród) reprezentowane w sposób samodzielny;
b
) grupy państw przynależnych do regionu bądź organizacji między­
narodowej;
c
) podsystemy-nadsystemy państw wyrażające interes ich uczestni­
ków;
d
) globalny system międzynarodowy;
e
) transnarodowe podmioty stosunków międzynarodowych.
Interesy międzynarodowe uprzednio wymienionych podmiotów są bar-
72 TERESA Ł O Ś - N O W A K
dzo zróżnicowane. Obok zespołu interesów najważniejszych, dla po­
szczególnych podmiotów istnieje wiele różnych, niejednokrotnie
przeciwstawnych sobie, o których treści, zasięgu i sile przejawiania się
decydują czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Szczególną rolę odgry­
wają wśród nich takie zmienne zależne i niezależne, jak stan stosun­
ków międzynarodowych i jego percepcja przez poszczególne podmio­
ty oraz ich rola w strukturze stosunków międzynarodowych.
Z zaprezentowanych tutaj zespołów podmiotów interesów godna
wyeksponowania jest grupa transnarodowych uczestników stosunków
międzynarodowych i ich transnarodowych interesów.
Mamy tutaj do czynienia ze stosunkowo nowym zjawiskiem w stru­
kturze uczestników stosunków międzynarodowych. Transnarodowy
typ podmiotu polityczno-prawnego wyraża także zupełnie nowy ze­
spół podmiotów interesów międzynarodowych. Do najbardziej repre­
zentatywnych transnarodowych uczestników zaliczamy korporacje
i przedsiębiorstwa ponadnarodowe, których znaczenie i rola w świe­
cie niepomiernie wzrasta.
Interesy poszczególnych podmiotów stosunków międzynarodowych
mogą się różnicować, upodabniać lub przybliżać do siebie, krzyżować,
a niekiedy wykluczać. Relacje te muszą być uwzględniane, sprzecz­
ności niwelowane lub minimalizowane, gdyż w przeciwnym wypadku
wzrasta prawdopodobieństwo zakłóceń i deformacji w systemie sto­
sunków międzynarodowych. W procesie tym obserwujemy dwie po­
zornie ze sobą sprzeczne tendencje: z jednej strony większą czę­
stotliwość przejawiania się interesów państwowych (narodowych),
obecnie często o silnym zabarwieniu nacjonalistycznym, z drugiej zaś
globalizację interesów wspólnych dla całej społeczności międzyna­
rodowej.
Zagadnienie wielości podmiotów interesów rodzi problem korelacji
sprzeczności występujących między nimi. Wydaje się, że sama natura
stosunków międzynarodowych silnie nasycona egoizmem państw i ich
dążeniem do maksymalizacji zysków jednostkowych sprawia, że w sy­
stemie podmiotów interesów międzynarodowych nad interesami
wspólnymi dominują wciąż partykularyzmy. Absurdalność tej cechy
stosunków międzynarodowych jest zawarta w sformułowaniu I I I Ra­
portu dla Klubu Rzymskiego z 1978 r. i jest ona aktualna do dziś.
Autorzy Raportu konstatują, iż „Choć uświadomiono sobie już dosc
INTERESY NARODOWE I M I Ę D Z Y N A R O D O W E 73
dawno, że świat nie zna sanktuariów całkowicie izolowanych od oto­
czenia, wniosków nie wyciągnięto lub wyciągnięto w bardzo nieznacz­
nym zakresie". Co więcej, wydaje się, iż przy obecnych dysproporcjach
j nierównościach w świecie oczekiwania na akceptację owych uniwer­
salnych interesów i ich właściwe postrzeganie świadczą o braku reali­
zmu.
Sama dążność państw do zabezpieczenia swoich interesów narodo­
wych nie jest kwestionowana, a podejmowane w tym zakresie działa­
nia nie są naruszeniem interesów partnerów. Ponieważ sytuacja taka
odzwierciedla idealny stan stosunków międzynarodowych i nie oddaje
ich rzeczywistych ograniczeń i uwarunkowań, przedstawimy relacje
i układy, jakie mogą hipotetycznie powstać w przecięciu się tego co
jednostkowe, a co wspólne:
a) interesy kilku uczestników stosunków międzynarodowych mogą
być obiektywnie i subiektywnie takie same, a więc ich jednostkowa
percepcja pokrywa się z obiektywnym stanem rzeczy;
b) interesy uczestników stosunków międzynarodowych mogą także
być obiektywnie zbieżne (tożsame), ale poszczególni ich nosiciele
rozumieją je jako częściowo lub całkowicie różne;
c) interesy uczestników stosunków międzynarodowych mogą być
obiektywnie częściowo różne, ale mogą być odbierane jako tożsame
lub całkowicie odmienne;
d) interesy uczestników stosunków międzynarodowych mogą być
także obiektywnie sprzeczne i tak też je interpretują poszczególni ich
przedstawiciele;
e) interesy mogą być też obiektywnie rozbieżne, ale ich percepcja
Przez uczestników stosunków międzynarodowych jest taka, jak gdyby
były
one częściowo zbieżne;
f) interesy są obiektywnie różne i rozbieżne, i taka też jest ich
subiektywna percepcja.
Stan optymalny to wariant pierwszy, który ciągle ma charakter
P°stulatywny. W rzeczywistym świecie mamy do czynienia z pozosta-
tyrni sytuacjami, ale nie jest to jego największa deformacja. Probie­
r n i jest sposób ich rozwiązywania, który zdeterminowany jest z jed-
ne
J strony skalą rozbieżności między subiektywnym pojmowaniem
lr,
teresu a jego obiektywnym wymiarem oraz gotowością uczestników
st
°sunków międzynarodowych do współdziałania w jego realizacji
74 TERESA Ł O Ś - N O W A K
bądź jej brakiem z drugiej. W tym drugim przypadku państwa stawiają
czynny opór, stosując różne sankcje, do walki zbrojnej włącznie.
3. Interes państwa a racja stanu
Interesy i potrzeby państwa są zasadniczą i podstawową katego­
rią motywacyjną jego polityki zagranicznej. Jednak w zespole ce­
lów, które państwo egzemplifikuje i urzeczywistnia, znajdują się ta­
kie, które mają pierwszeństwo i są najważniejsze. Tradycyjnie zwykło
się je określać dość nieprecyzyjnym terminem „racja stanu" (ratio
status).
Nieprecyzyjność terminologiczna i właściwa tej kategorii indywidu­
alizacja jej elementów składowych nie zmienia jednak faktu, iż na ogół
obejmuje ona podobny zbiór wartości motywacyjnych, choć struktu­
ralnie mogą one kształtować się bardzo różnie dla różnych państw
i różnych faz ich rozwoju. Czynnikami, które o tym decydują, są:
sytuacja międzynarodowa, tradycje, położenie geograficzne, doświad­
czenie historyczne itp.
Co zatem rozumie się pod tym terminem?
Nie wdając się w szczegółowe rozważania na temat etymologicz­
nych, metodologicznych czy teoretycznych nieporozumień powsta­
łych w tym obszarze, można tytułem przykładu wymienić kilka chara­
kterystycznych definicji.
I tak „racja stanu to wzgląd na dobro państwa", inaczej „dobro
państwa" (Słownik wyrazów obcych) lub jak określa to G. Machiavelli
„pierwszeństwo interesów państwa przed innymi normami". Encyklo­
pedia powszechna PWN definiuje pojęcie „racji stanu" w kategorii
„trwałego i nadrzędnego interesu społeczeństwa i narodu, który two­
rzy dane państwo, bez którego byłoby niemożliwe osiągnięcie innych
celów ", do których dana społeczność zmierza. Według J. Z. Pietrasia
„racja stanu jest to historycznie zmienny system podstawowych zew­
nętrznych i wewnętrznych interesów państwa, realizowanych w spo­
sób bezkompromisowy". Egzystencjalny charakter racji stanu i jej
autokreacyjność wobec państwa nie zmieniają faktu, iż racja stanu to
dobro państwa, a więc system najwyższych wartości, w imię których
państwo podejmuje określone działania.
INTERESY NARODOWE I M I Ę D Z Y N A R O D O W E 75
Przytoczone definicje mają jedną wspólną cechę. Po pierwsze wiążą
rację stanu z państwem jako jej zasadniczym i jedynym nosicielem, po
wtóre sugerują jednoznacznie, iż chodzi o wartości i potrzeby dla
niego najważniejsze, choć ich nie precyzują. Byłoby to zresztą niemo­
żliwe, głównie ze względu na wysoce zindywidualizowany charakter
tej kategorii oraz jej zmienność w czasie i przestrzeni.
Egzemplifikacją tego stwierdzenia może być sytuacja międzynaro­
dowa Rzeczpospolitej Polskiej. Obserwujemy zupełnie zasadniczą
zmianę jej geopolitycznego położenia przy nie zmienionym położeniu
geograficznym. Zmiany dotyczą przede wszystkim jej sąsiadów, tak na
wschodzie, jak i na zachodzie. Są też wyznaczniki bardziej ogólne,
np. likwidacja Układu Warszawskiego i wejście w nowe struktury
europejskie (Rada Europy, stowarzyszenie z Unią Europejską). Zja­
wiska te rodzą konieczność odczytania na nowo treści, które dotąd
kryły się pod pojęciem polskiej racji stanu lub wręcz jej redefinicji.
Przyjmując, że zasadniczym motywem i siłą motoryczną w procesie
formułowania i realizacji polityki zagranicznej państwa jest jego racja
stanu oraz że zawsze jest to system hierarchicznie najwyższych uza­
sadnień realizowanej polityki, możemy mówić o kilku jej aspektach:
egzystencjalnym wymiarze racji stanu, deklarowanej racji stanu,
rzeczywistej racji stanu oraz transnarodowym wymiarze racji stanu
(za J. Z. Pietrasiem).
Ta ostatnia propozycja jest niewątpliwie dyskusyjna i kontrowersyj­
na. Odnosi się bowiem do niepaństwowych uczestników stosunków
międzynarodowych. Można się jednak zastanawiać nad jej przydatno­
ścią we współczesnych badaniach nad stosunkami międzynarodowy­
mi, gdyż wartości, jakich jest nośnikiem, mogą okazać się użyteczne
w formułowaniu programu budowy nowego ładu międzynarodowego
c
zy też stymulowania procesów przemian we współczesnym świecie,
którego jedną z cech charakterystycznych jest pogłębiająca się i po­
szerzająca współzależność państw głównych podmiotów stosunków
międzynarodowych. Może też okazać się przydatne w przyszłościo­
wym procesie przekształcania się społeczności międzynarodowej,
°becnie wielokulturowej i słabo zorganizowanej, we „wspólnotę ogól-
n
°ludzką".
76 TERESA Ł O Ś - N O W A K
4. Egoizm a racja stanu
Pojęcia racja stanu, interesy państwa, polityka zagraniczna należą
do podstawowych kategorii nauki o stosunkach międzynarodowych.
Stanowią w znacznej mierze źródło wiedzy o społeczności między­
narodowej, o stanie stosunków międzynarodowych oraz są narzę­
dziem badawczym i kreacyjnym tego obszaru stosunków między pań­
stwami i narodami.
Sens tych pojęć, ich wzajemne relacje i funkcje, jakie się im przypi­
suje, współtworzą skomplikowany system stosunków międzynarodo­
wych. Jednak ze względu na państwową strukturę współczesnego
świata interesy narodowe mają w tym obszarze znaczenie podstawo­
we. Warunkują bowiem i determinują wszelkiego rodzaju działalność
państwa na arenie międzynarodowej.
Owa deterministyczna koncepcja interesu narodowego w polityce
zagranicznej rue powinna jednakże przysłaniać faktu, iż świat współ­
czesny stanowi system wzajemnie powiązanych racji i interesów
(zbieżnych lub rozbieżnych), których postrzeganie i respektowanie
stanowi conditio sine qua non trwania ludzkości. Jednak w polityce
zagranicznej w wymiarze jednostkowym, państwowo-centrycznym py­
tanie o priorytet interesu państwa nad interesem uniwersalnym spo­
łeczności pozostaje wciąż otwarte. Ostatnie wydarzenia w Europie
południowo-wschodniej wskazują, iż relacje między narodowo-cen-
trycznie formułowanymi treściami polityki zagranicznej a procesa­
mi współtworzenia nowej Europy układają się niekorzystnie dla
tych ostatnich. W wielonarodowościowych państwach południowo-
-wschodniej Europy erupcja wolności, dająca przepustkę do demo­
kratyzacji polityki zagranicznej, jednocześnie uaktywniła różne nacjo­
nalizmy, zdecydowanie dysfunkcjonalne wobec przekształceń stru-
kturalno-funkcjonalnych, jakie dokonują się na całym kontynencie. Te
ostatnie akcentują wspólne systemy interesów i wartości, wspólne
działania w wymiarze ponadnarodowym i ponadpaństwowym.
Pewien subiektywizm w polityce zagranicznej i jej programach sam
w sobie nie jest zjawiskiem negatywnym. Składają się na niego do­
świadczenia historyczne narodu, tradycje, wykształcone przez poko­
lenia postawy wobec innych państw czy problemów wykraczających
poza wąsko zakreślone granice narodowe. Obejmują one też cechy oso-
INTERESY NARODOWE I M I Ę D Z Y N A R O D O W E 77
bowościowe przywódców, w tym między innymi skłonność ule­
gania, „syndromowi" grupowego myślenia, odbierania informacji
j przedstawiania obrazu innych państw i społeczeństw w sposób egoi­
styczny, a przez to uproszczony. Jak pisze J. Stefanowicz „każdy naród
wytwarza sobie pewien obraz własny i sąsiadów".
Obraz ten jest kreowany właśnie przez narodowe potrzeby, naro­
dowe poczucie bezpieczeństwa i stosunek do otoczenia. One też
w ostatecznym rachunku rzutują na treść formułowanej polityki za­
granicznej i wybór określonej strategii: od kooperującej ze środowi­
skiem do strategii walki. Owe spektrum metod i środków jest duże
i państwo samo musi dokonać wyboru.
Jest to niezbywalny przejaw i atrybut jego suwerenności w decydo­
waniu o sprawach państwa, narodu, jego racjach i interesach. Jednak
ta akceptowana zasada może się przekształcić w szkodliwy dla ładu
międzynarodowego i stosunków międzynarodowych egoizm. Ma to
miejsce wówczas, gdy w motywach i dążeniach państwa i realizowanej
przezeń polityki zagranicznej brak komponentów kooperacji ze śro­
dowiskiem, woli współpracy i współdziałania pomimo i ponad wystę­
pującymi sprzecznościami.
Państwo preferujące w swej polityce zagranicznej egoistyczne cele
i takoż pojmowane potrzeby jest w stosunku do innych wrogie lub
niechętne, ma wobec nich poczucie niespełnienia, które może rodzić
agresję albo poczucie wyższości czy chęć dominacji, a w konsekwencji
prowadzi do labilności wzajemnych działań i walki.
Stopień destruktywności takiej polityki zagranicznej jest w tym
przypadku proporcjonalny do stopnia zablokowania jego ekspansyw-
ności egzystencjalnej. Chodzi w tym przypadku albo o sprawy o zasad­
niczym dla państwa znaczeniu albo też mamy do czynienia z sytuacją,
kiedy wyobrażenia o niemożności istnienia w. danych terytorialnie
granicach rodzą przekonanie, że tendencje rozwojowe państwa ule­
gają zahamowaniu lub są niszczone jego zasadnicze wartości.
To rodzi agresję w stosunku do otoczenia. Dążenie bowiem do
ls
tnienia i dążenie do zniszczenia tych, którzy w subiektywnym odbio-
r z e
temu zagrażają, są czynnikami pozostającymi względem siebie
w
takim samym stopniu zależności.
78 TERESA Ł O Ś - N O W A K

Literatura uzupełniająca CZĘŚĆ DRUGA

G o ł e r a b s k i R: Odmienność interesów narodowych jako źródło

sprzeczności w stosunkach międzynarodowych, [w:] Problemy badań FORMY PRZEJAWIANIA SIĘ
nad konfliktami i pokojem , Warszawa 1990.
Interesy narodowe a współdziałanie państw, pod red. J. Z. P i e t r a ­ \ STOSUNKÓW
s i a i M . P i e t r a s i a , L u b l i n 1990.
K u k u ł k a J.: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa MIĘDZYNARODOWYCH
1978.
P i e t r a ś J. Z.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin
VI. POLITYCZNO-PRAWNE FORMY
1986.
STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1. Dyplomacja: geneza, środki i funkcje

Dyplomacja ma długą historię, powstała bowiem wraz z pojawieniem
się państw. Od najdawniejszych czasów w regulowaniu spornych kwestii
posługiwano się rokowaniami, w rezultacie których często łagodzono
konflikty, unikano wojen lub wygrywano je bez stosowania broni.
Słowo „dyplomacja" pochodzi od greckiego diploma, co oznacza
podwójne tabliczki, które w starożytnej Grecji wręczano posłańcom,
stwierdzając ich pełnomocnictwa. W X V I I I wieku w Europie Zachod­
niej pojęcie „dyplomacja" było synonimem działalności państwowej
w dziedzinie stosunków zagranicznych oraz ogółu organów i osób
prowadzących tę działalność. Od tego czasu zaczęto używać tego
terminu w literaturze i w mowie potocznej, a nawet doczekał się on
bogatej semantyki. Z analizy przeprowadzonej przez J. Z. Pietrasia
wynika, że istnieje około czterdziestu określeń tego terminu. To bo­
gactwo znaczeń utrudnia precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie
Pojęcia „dyplomacja". Dlatego też ograniczymy się do zaprezentowa­
nia tych określeń, które dotyczą istoty dyplomacji. W interesującym
nas zakresie trzy znaczenia są najważniejsze.
Przede wszystkim dyplomacją określa się oficjalną działalność
u
Prawnionych organów realizujących cele i bieżące zadania polityki
2a
granicznej państwa oraz zapewniających ochronę praw i interesów
Państwa i jego obywateli. W tym znaczeniu dyplomacja jest jednym
2
instrumentów (środków) polityki zagranicznej państwa. Jednakże
w
sród różnych instrumentów zajmuje pozycję szczególną, ponieważ
78 TERESA Ł O Ś - N O W A K

Literatura uzupełniająca CZĘŚĆ DRUGA

G o ł e m b s k i E: Odmienność interesów narodowych jako źródło

sprzeczności w stosunkach międzynarodowych, [w:] Problemy badań FORMY PRZEJAWIANIA SIĘ
nad konfliktami i pokojem , Warszawa 1990.
Interesy narodowe a współdziałanie państw, pod red. J. Z. P i e t r a- STOSUNKÓW
s i a i M . P i e t r a s i a , Lublin 1990.
K u k u ł k a J.: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa MIĘDZYNARODOWYCH
1978.
P i e t r a ś J. Z.: Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Lublin
1986. VI. POLITYCZNO-PRAWNE FORMY
STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1. Dyplomacja: geneza, środki i funkcje

Dyplomacja ma długą historię, powstała bowiem wraz z pojawieniem
się państw. Od najdawniejszych czasów w regulowaniu spornych kwestii
posługiwano się rokowaniami, w rezultacie których często łagodzono
konflikty, unikano wojen lub wygrywano je bez stosowania broni.
Słowo „dyplomacja" pochodzi od greckiego diploma, co oznacza
podwójne tabliczki, które w starożytnej Grecji wręczano posłańcom,
stwierdzając ich pełnomocnictwa. W X V I I I wieku w Europie Zachod­
niej pojęcie „dyplomacja" było synonimem działalności państwowej
w dziedzinie stosunków zagranicznych oraz ogółu organów i osób
prowadzących tę działalność. Od tego czasu zaczęto używać tego
terminu w literaturze i w mowie potocznej, a nawet doczekał się on
bogatej semantyki. Z analizy przeprowadzonej przez J. Z. Pietrasia
wynika, że istnieje około czterdziestu określeń tego terminu. To bo­
gactwo znaczeń utrudnia precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie
Pojęcia „dyplomacja". Dlatego też ograniczymy się do zaprezentowa­
nia tych określeń, które dotyczą istoty dyplomacji. W interesującym
nas zakresie trzy znaczenia są najważniejsze.
Przede wszystkim dyplomacją określa się oficjalną działalność
u
Prawnionych organów realizujących cele i bieżące zadania polityki
2a
granicznej państwa oraz zapewniających ochronę praw i interesów
Państwa i jego obywateli. W tym znaczeniu dyplomacja jest jednym
z
instrumentów (środków) polityki zagranicznej państwa. Jednakże
wśród różnych instrumentów zajmuje pozycję szczególną, ponieważ
80 TERESA KEGEL
ma wszechstronne zastosowanie, wywiera wpływ na kierunek i chara­
kter stosunków w różnych dziedzinach, w szerokim zakresie korzysta
z innych środków polityki zagranicznej, i odwrotnie. Dlatego też po­
jęcie „dyplomacja" jest często utożsamiane z pojęciem „polityki za­
granicznej".
Dyplomacja oznacza nie tylko samą działalność państwa w sferze
międzynarodowej, ale także zespół metod charakterystycznych dla tej
działalności (np. sztuka prowadzenia rokowań), zawieranie umów
międzynarodowych (np. służba dyplomatyczno-konsularna).
Funkcje, metody i formy dyplomacji przeszły daleko idącą ewolucję.
Dyplomacja kształtowała się na tle historycznych przemian państwa
i była nieodzownym refleksem jego charakteru i jego międzynarodo­
wych funkcji. Początkowo dyplomacja polegała na misjach doraźnych,
które powoływano do realizacji konkretnego zadania. Misje stałe
zaczęto utrzymywać pod koniec średniowiecza, początkowo we Wło­
szech (papież i miasta włoskie), a w połowie X V I I wieku rozpo­
wszechniły się w całej Europie. Rozszerzeniu uległy funkcje dyploma­
cji. Oprócz funkcji ceremonialnych, dużą uwagę zwracano na funkcję
negocjacyjną, a przede wszystkim obserwacyjną. Jednym z głównych
powodów ustanowienia stałej misji była bowiem potrzeba obserwo­
wania tego, co dzieje się w kraju przyjmującym i informowania o tym
władzy z państwa wysyłającego. Wzbogacała się tematyka negocjacji.
Prócz spraw wojny czy pokoju, rozważano sprawy utrzymania równo­
wagi sił, bezpieczeństwa handlu i żeglugi. Powoli torowała sobie drogę
dyplomacja konferencyjna (najstarszym przykładem tego typu jest
Kongres Westfalski 1648 r.), aby w późniejszym okresie stać się typo­
wą formą dyplomatyczną.
Ożywiony rozwój kontaktów międzynarodowych, rozwój sieci sta­
łych misji zrodził potrzebę koordynacji i kierowania polityką zagrani­
czną państwa. W X I X wieku powstały odrębne centralne organy -
ministerstwa spraw zagranicznych, skupiające wszystkie uprawnienia
związane z prowadzeniem oficjalnych stosunków międzynarodowych-
Charakter współczesnej dyplomacji jest jakościowo nowy, musi bo­
wiem uwzględnić wielkie przemiany dokonujące się w świecie. Nie
sposób wymienić wszystkie uwarunkowania i przyczyny zmieniające
formy, środki i metody dzisiejszej dypolmacji. Można przypomnieć
podstawowe czynniki współokreślające działania dzisiejszej dyploma-
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 81
j j , takie jak powstanie dużej grupy suwerennych państw (około 193),
c
rozwój niezliczonej liczby organizacji międzynarodowych, rozsze­
rzenie pola stosunków międzynarodowych na nowe dziedziny życia
społecznego, pogłębiająca się współzależność państw, rewolucje na­
ukowo-techniczne, rozwój transportu, komunikacji, łączności, infor­
macji itp.
Na tym tle tradycyjne ramy kontaktów międzynarodowych okazały
się zbyt skromne. Wymagały rozwinięcia i obejmują dziś nie tylko to,
co dotychczas było uważane za tradycyjną praktykę dyplomatyczną,
ale również konferencje międzynarodowe w najszerszym znaczeniu,
organizacje międzynarodowe, „niby-konferencje w permanencji",
„spotkania na szczycie" z udziałem szefów rządów, prezydentów,
ministrów spraw zagranicznych.
Zmiany te nie spowodowały zmniejszenia roli bilateralnej dyploma­
cji. Wzbogaciła się ona na płaszczyźnie stosunków dwustronnych,
ponieważ przez swoich starych przedstawicieli dyplomatycznych pań­
stwa utrzymują najczęstszy, prawie codzienny kontakt, obejmujący
sprawy duże i małe.
W związku z tym współczesny dyplomata powinien znać dokładnie
sytuację w kraju swego urzędowania i być dobrze przygotowany do
pełnienia swych funkcji. Prócz koniecznego ogólnego rozeznania dy­
plomacja współczesna wymaga specjalizacji. Dziś personel ambasady
to nie tylko radcy i sekretarze, attaches wojskowi, handlowi czy pra­
sowi, ale także specjaliści od spraw kultury i nauki, pracy, rolnictwa,
przemysłu itd.
Wszechstronny rozwój stosunków międzynarodowych sprawił,
że funkcje dyplomatyczne znacznie się rozszerzyły. Nierzadko wycho­
dzą poza zakres stosunków bilateralnych, np. przedstawiciel dyplo­
matyczny reprezentuje państwo wysyłające w organizacjach mię­
dzynarodowych, na konferencjach, utrzymuje kontakty i prowadzi
rozmowy z dyplomatami innych państw. Szczególnej rozbudowie
uległa funkcja ochronna. Przedstawiciel dyplomatyczny działa obecnie
ni
e tylko na rzecz rozwoju handlu i stosunków gospodarczych, lecz rów-
ni
e ż otacza opieką i udziela pomocy obywatelom swego państwa: spe­
cjalistom, turystom, różnym delegacjom, naukowcom, studentom itd.
Wzbogaciła się tematyka rokowań i dialogu, prowadzonych na co dzień
w
różnych kwestiach i to nie tylko z zakresu stosunków bilateralnych.
82 TERESA KEGEL
Dyplomata ma wiele możliwości przejawiania inicjatywy w intensyfi­
kacji stosunków w poszczególnych dziedzinach, przeprowadzenia roz­
mów sondażowych itp. Wiele wysiłku, starań i zręczności wymaga
wykonywanie funkcji informacyjnej. Dyplomata ma możliwość uzy­
skania potrzebnych wiadomości poprzez kontakty osobiste, lekturę
prasy i publikacji, słuchanie audycji radiowych i telewizyjnych na
tematy interesujące państwo wysyłające. Funkcja ta wymaga umiejęt­
ności odróżnienia pozorów od rzeczywistości, dokonania analizy,
a następnie syntezy zebranych informacji oraz wyciągnięcia właści­
wych wniosków.
Obok tradycyjnej dyplomacji rozwinęła się dyplomacja wielostron­
na w formie konferencji i organizacji międzynarodowych. Konferen­
cje (zjazdy) są znaną formą współpracy wielostronnej. Ważne zjazdy
międzynarodowe odbywały się również i dawniej, ale były zjawiskiem
rzadkim. W dzisiejszych czasach, dzięki wykorzystaniu nowoczesnych
środków transportu, możliwości wielostronnych kontaktów znacznie
wzrosły. Rokrocznie odbywają się dziesiątki konferencji międzynaro­
dowych. Większość dotyczy zagadnień wybitnie specjalistycznych, jak:
ekonomii, techniki, zdrowia, komunikacji. Jednocześnie wzrosła licz­
ba spotkań o charakterze politycznym. Dotyczą one problemów szer­
szych, ustala się na nich zasady współpracy w wielu dziedzinach
lub rozstrzyga sporny problem czy konflikt (np. konferencja blisko­
wschodnia).
Konferencje międzynarodowe są dogodną formą załatwiania spraw
interesujących większą liczbę państw. Forma ta odznacza się dużą
elastycznością. Spotkania można organizować w celu rozpatrzenia
tylko jednej sprawy, kilku lub nawet kilkunastu. Konferencje nie mają
określonego z góry modelu organizacyjnego, a to pozwala dowolnie
powoływać organy pomocnicze, ustalać procedurę. Skład konferencji
może być dobierany dość swobodnie. Efektem prac konferencji jest
zwykle akt końcowy, w którym podaje się przyjęte uchwały, zalecenia,
deklaracje.
Inną formą dyplomacji wielostronnej są organizacje międzynaro­
dowe. Stanowią one dla przedstawicieli państw dogodne forum do
rozmów i negocjacji często prowadzących do podpisania umów mię­
dzynarodowych. Wielostronność w ramach organizacji międzynaro­
dowych pozwala średnim i małym państwom uwolnić się od presji
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 83
wywieranej na nie przez wielkie mocarstwa w stosunkach dwustron­
nych. Stosowana przez organizacje międzynarodowe procedura gło­
sowania stała się specjalnym, szczególnie delikatnym instrumentem,
który właściwie stosowany może przynieść korzyści.
Charakterystycznym instrumentem współczesnej dyplomacji są
spotkania na szczycie". Takie spotkania (zjazdy) znane były w pra­
ktyce dyplomatycznej już w ubiegłym wieku, lecz dopiero w okresie
II wojny światowej nabrały innego charakteru: na nich opracowywano
strategię koalicji antyfaszystowskiej i przygotowywano plany powo­
jennej Europy.
Znaczenie spotkań głów państw i szefów rządów polega na tym, że
umożliwiają nawiązanie osobistych kontaktów między czołowymi po­
litykami. Niewiążąca wymiana poglądów pozwala jej uczestnikom na
lepsze wzajemne poznanie, lepsze zrozumienie stanowisk w węzło­
wych sprawach naszych czasów. W krytycznych momentach spotkania
te mogą przyczynić się do przywrócenia zaufania i pomóc w dalszych
rokowaniach.
Inny charakter mają konferencje na najwyższym szczeblu. Ich
celem i zadaniem jest ukierunkowanie, i formułowanie wytycz­
nych w ważnych sprawach polityki międzynarodowej. Takie znaczenie
mają konferencje siedmiu najbogatszych państw świata. Niezależ­
nie od ważnej funkcji symbolicznej są próbą koordynacji i zbli­
żenia polityk za granicznych oraz gospodarczych jej uczestników.
Wzrasta stopień instytucjonalizacji tych spotkań, wynikający z kształ­
towania się trójbiegunowości subsystemu „zachodniego" (Stany Zjed-
noczone-Unia Europejska-Japonia). Spotkania na szczycie Wspólnot
Europejskich przekształciły się z czasem w formę instytucjonalną -
Radę Europejską - która jest naczelnym organem integracji euro­
pejskiej.
2. Organy państwa w stosunkach międzynarodowych
Państwo, jako podmiot prawa międzynarodowego i stosunków
Międzynarodowych, realizując swoją politykę zagraniczną rozwi­
ja różnorodne stosunki z innymi podmiotami (państwami, organi-
Zac
j a m i międzynarodowymi). W imieniu państwa na forum mię­
dzynarodowym występują upoważnione do tego organy (osoba lub
^emia).
84 TERESA KEGEL
Określenie i kompetencje tych organów należy do prawa wewnętrz­
nego państwa oraz do prawa międzynarodowego. Przedmiotem
prawnomiędzynarodowych uregulowań jest przede wszystkim sfera
reprezentacji państwa, a więc kto i na jakich zasadach może wyrażać
wolę państwa w stosunkach międzynarodowych. Ponadto prawo mię­
dzynarodowe normuje sprawy przywilejów i immunitetów, jakie przy­
sługują osobom występującym w imieniu państwa na zewnątrz. Tryb
ich powołania, szczegółowe kompetencje, strukturę oraz ich stosunek
do własnego państwa określa prawo wewnętrzne państwa. Te bowiem
kwestie uzależnione są od ustroju społeczno-politycznego, systemu
rządów, historii i tradycji narodowej.
Organy państwa możemy podzielić na organy wewnętrzne i zewnę­
trzne. Pierwsze wykonują swe zadania na terytorium własnego pań­
stwa, drugie zaś działają poza jego granicami. Do organów wewnętrz­
nych, które uczestniczą w stosunkach międzynarodowych, należą:
głowa państwa, parlament, rząd, szef rządu, minister spraw zagrani­
cznych, a czasami także minister handlu zagranicznego (obrotu mię­
dzynarodowego) oraz inni ministrowie. Do organów zewnętrznych
(zagranicznych) należą przedstawicielstwa dyplomatyczne stałe
i doraźne, przedstawicielstwa handlowe, misje przy organizacjach
międzynarodowych, misje wojskowe, urzędy kulturalne itp.
Organy wewnętrzne państwa. Centralnym organom państwa; gło­
wie państwa, szefowi rządu, ministrowi spraw zagranicznych przysłu­
guje domniemanie kompetencji do występowania w imieniu państwa,
a w szczególności do zaciągania zobowiązań międzynarodowych.
Naczelnym organem państwa, mającym pozycję prawną określoną
w szczególny sposób, jest głowa państwa. Jest to następstwem wielo­
wiekowej tradycji, albowiem dawniej głowa państwa uważana była za
suwerena, a więc za podmiot prawa międzynarodowego. Konstytu­
cja (ustawa zasadnicza) decyduje o tym: kto jest naczelnym organem
władzy państwowej (król, cesarz, prezydent) i określa jego kompetencje.
Prawo międzynarodowe zwyczajowe uznaje kompetencje głowy
państwa do jego wszechstronnej reprezentacji, przyznając wszelkie
przywileje i immunitety składające się na to, co określamy „immuni­
tetem suwerena". Głowa państwa reprezentuje państwo, wysyła
przedstawicieli dyplomatycznych, przyjmuje dyplomatów obcych
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 85
państw, zawiera umowy międzynarodowe, ratyfikuje umowy, wypo­
wiada wojnę.
W świetle konstytucji USA prezydent, pełniący jednocześnie fun­
kcję szefa rządu oraz głównodowodzącego armii i floty Stanów Zjed­
noczonych, ma szerokie uprawnienia międzynarodowe. Do niego
należy inicjatywa i realizacja polityki zagranicznej, uznanie lub nieuz-
nanie rządu. Jednak traktaty może zawierać za radą i zgodą Senatu.
Umowy te podlegają następnie ratyfikacji przez Senat większością
2/3 głosów. Także za zgodą Senatu prezydent mianuje szefów Depar­
tamentu Stanu oraz przedstawicieli dyplomatycznych. Materialne
środki na prowadzenie polityki zagranicznej, czyli budżet, są zatwier­
dzane przez Izbę Reprezentantów. Charakterystyczne dla systemu
amerykańskiego jest to, że prawo wypowiedzenia wojny zastrzeżone
jest dla Kongresu, natomiast prawo zawierania pokoju dla prezydenta
i Senatu.
W wielu krajach głowy państwa, poza funkcjami reprezentacyjnymi
i ceremonialnymi, nie mają w praktyce szerszych kompetencji mię­
dzynarodowych (np. królowa brytyjska, król szwedzki, prezydent Nie­
miec). Bardzo skromne są kompetencje cesarza Japonii. Po II wojnie
światowej nastąpiła ewolucja roli cesarza - z nosiciela suwerenności
stał się instytucją o raczej symbolicznym czy mistycznym znaczeniu.
Utracił on nawet prawo reprezentowania państwa w stosunkach zew­
nętrznych.
W Polsce funkcję głowy państwa pełni prezydent. Zgodnie z kon­
stytucją jest on najwyższym przedstawicielem Rzeczpospolitej Pol­
skiej w stosunkach międzynarodowych, stoi na czele obrony suweren­
ności i bezpieczeństwa, nienaruszalności i niepodzielności jego
terytorium oraz przestrzegania międzynarodowych sojuszy politycz­
nych i wojskowych.
Zakres kompetencji prezydenta w stosunkach międzynarodo­
wych nie odbiega od praktyki większości państw i sprowadza się do
Przyjmowania listów uwierzytelniających i odwołujących akredyto­
wanych przy nim szefów misji dyplomatycznych obcych państw oraz do
udzielania exequatur konsulom generalnym, konsulom i wicekon-
Su
l o m mianowanym na stanowiska kierowników urzędów konsular­
nych w Polsce.
86 TERESA KEGEL
Do ważnych w sferze międzynarodowej kompetencji prezydenta
należy ratyfikacja i wypowiadanie umów międzynarodowych. Jednak­
że ratyfikacja umów pociągających za sobą znaczne obciążenia finan­
sowe państwa lub konieczność zmian w ustawodawstwie wymaga
uprzedniej zgody Sejmu. Prezydent może wprowadzić na terytorium
Polski stan wojenny, jeśli wymaga tego wzgląd na obronność lub
zewnętrzne zagrożenie bezpieczeństwa państwa.
Ważną role w kreowaniu polityki zagranicznej państwa odgrywa
parlament. Jest to organ reprezentujący wolę, interesy i suwerenne
prawa narodu. Pole działania parlamentu w stosunkach międzynaro­
dowych jest oczywiście różne i zależy w dużej mierze od systemu
politycznego przyjętego w danym państwie. W większości państw do
kompetencji parlamentu należy:
a) ustalanie głównych kierunków polityki zagranicznej państwa oraz
ogólny nadzór nad jej wykonaniem;
b) kreowanie organów państwowych uczestniczących bezpośrednio
w stosunkach międzynarodowych;
c) ratyfikacja ważniejszych umów międzynarodowych;
d) uchwalanie budżetu, a więc decydowanie o materialnych środ­
kach funkcjonowania ministerstwa spraw zagranicznych czy minister­
stwa obrony. Często parlament decyduje bezpośrednio lub pośrednio
0 ogłoszeniu stanu wojny.
Polski parlament na drodze ustawodawczej normuje między inny­
mi: zakres działania ministra spraw zagranicznych, status osobowy
cudzoziemców przybywających stale lub czasowo na obszarze Rzecz­
pospolitej Polskiej, zasady obrotu komunikacyjnego.
Uchwalone przez Sejm ustawy rozpatruje następnie Senat. Sejm
nie ma uprawnień do ratyfikacji i wypowiadania umów. Jedynie umo­
wy, które pociągają za sobą znaczne obciążania finansowe państwa
lub konieczność zmian w ustawodawstwie, wymagają zgody Sejmu.
W ramach funkcji kreacyjnych Sejm na wniosek Prezydenta powołuje
1 odwołuje rząd lub poszczególnych jego członków (może to uczynić
również z własnej inicjatywy).
Szczególną rolę w realizacji polityki zagranicznej państwa odgrywa
rząd, który jest naczelnym, wykonawczym i zarządzającym organem
państwa. Organ ten realizuje, koordynuje i nadzoruje stosunki pań­
stwa z zagranicą.
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 87
Szef rządu (premier, prezes Rady Ministrów, kanclerz) dzięki bez­
pośredniemu udziałowi w „spotkaniach na szczycie", konferencjach,
kontaktom z szefami państw i rządów ma coraz większy wpływ
na kształtowanie stosunków międzynarodowych. W niektórych pań­
stwach głowa państwa jest zarazem szefem rządu (np. w Stanach
Zjednoczonych).
Szczególną pozycję w rządzie zajmuje minister spraw zagranicz­
nych. Do niego i jego resortu należy: bezpośrednie kierowanie dzia­
łalnością państwa w dziedzinie stosunków zagranicznych oraz realiza­
cja polityki wytyczonej przez kompetentne organy. Obowiązkiem
ministra spraw zagranicznych jest umacnianie międzynarodowej po­
zycji, obrona interesów państwa na forum międzynarodowym, zapew­
nienie warunków zewnętrznych dla bezpieczeństwa i wszechstronne­
go rozwoju państwa. Do niego lub za jego pośrednictwem zwracają
się obcy przedstawiciele państw. Jest on zwierzchnikiem służby zagra­
nicznej państwa, zarówno dyplomatycznej, jak i konsularnej. Minister
spraw zagranicznych prowadzi rokowania z przedstawicielami innych
państw, bierze udział w konferencjach międzynarodowych, składa
noty dyplomatyczne, precyzuje poglądy państwa w zakresie swoich
kompetencji. Podczas pobytu na obcym terytorium korzysta ze wszy­
stkich przywilejów dyplomatycznych.
Konstytucja RP nie precyzuje kompetencji ministra spraw zagrani­
cznych. Określa je ustawa z 19 maja 1974 roku oraz rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 31 maja 1974 roku. Zakres uprawnień polskie­
go ministra jest podobny do wymienionych ogólnych zasad.
Ministerstwa Spraw Zagranicznych państw składają się na ogół
z trzech rodzajów komórek organizacyjnych. Są to departamenty:
terytorialne, funkcjonalne i administracyjne.
Organy zewnętrzne państwa. Wśród zewnętrznych organów pań­
stwa ważne zadania przypadają stałym przedstawicielstwom (mi­
sjom) dyplomatycznym jednego państwa w drugim państwie.
Pierwszym krokiem w kierunku ustanowienia stałych misji jest na­
dążanie stosunków dyplomatycznych, następnie znalezienie odpo­
wiedniego kandydata na szefa, który zostałby zaakceptowany przez
Państwo przyjmujące. Po uzyskaniu agrćment (zgody państwa przyj­
mującego na proponowaną osobę), organy państwa wystawiają szefo-
W l
misji listy uwierzytelniające, które potem składa głowie państwa
88 TERESA KEGEL
lub ministrowi spraw zagranicznych państwa urzędowania.
Szefowie misji dyplomatycznych dzielą się na trzy klasy:
a) ambasadorów i nuncjuszy (w przypadku przedstawicieli Stolicy
Apostolskiej), którzy są akredytowani przy głowie państwa;
b) posłów-ministrów lub internuncjuszy (także przedstawicieli Sto­
licy Apostolskiej) również akredytowanych przy głowie państwa;
c) charge d'affaires, którzy są akredytowani przy ministrze spraw
zagranicznych.
Między szefami stałych misji z racji ich klasy nie ma żadnych różnic,
poza precedencją i etykietą.
Główne zadania misji to: reprezentowanie państwa i własnych
obywateli, prowadzenie rokowań z państwem przyjmującym, przy­
czynianie się do rozwoju przyjaznych stosunków między obydwoma
państwami, obserwowanie sytuacji w państwie przyjmującym i infor­
mowanie o tym państwa wysyłającego.
Szef misji dyplomatycznej jest ogólnym politycznym reprezentan­
tem państwa i z tego tytułu podporządkowana jest mu i koordynowa­
na przez niego działalność stałej misji, wszystkich placówek, biur,
ośrodków kulturalno-informacyjnych w państwie pobytu. Szef misji
ma do swojej dyspozycji personel, który dzieli się na personel dyplo­
matyczny, personel administracyjny i techniczny oraz służbę misji.
Zakończenie misji dyplomatycznej może nastąpić:
a) z inicjatywy samego przedstawiciela dyplomatycznego;
b) z woli państwa wysyłającego;
c) z woli państwa przyjmującego;
d) na skutek wypadków losowych lub okoliczności zewnętrznych
uniemożliwiających dalsze funkcjonowanie misji (np. konflikt zbroj­
ny).
Personel misji dyplomatycznej korzysta z wielu praw i przysługują
mu różne przywileje dyplomatyczne. Grupa tych uprawnień bywa
różnie określana: albo jako „eksterytorialność" lub „zakrajowość",
albo jako „immunitety dyplomatyczne". Ogólnie ujmujemy upraw­
nienia następująco: przywileje nietykalności osobistej, przywileje
skarbowe, przywilej sądowy i administracyjny oraz przywilej celny-
Nadto, państwo trzecie w czasie przejazdu lub pobytu na jego teryto­
rium przedstawiciela dyplomatycznego przyznaje mu wszystkie przy­
wileje dyplomatyczne w takim stopniu, jak państwo przyjmujące.
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 89
Szefowie misji oraz personel dyplomatyczny wszystkich stałych pla­
cówek tworzą korpus dyplomatyczny („ciało dyplomatyczne"). Dzie­
kanem korpusu dyplomatycznego jest z reguły najstarszy rangą przed­
stawiciel dyplomatyczny w danym państwie (tz. ambasador najdłużej
przebywający w danym państwie). W niektórych państwach katolic­
kich funkcje dziekana pełni tradycyjnie nuncjusz Stolicy Apostolskiej.
Misje specjalne lub misje ad hoc są to różnego rodzaju doraźne
delegacje przedstawicieli dyplomatycznych dla załatwienia określo­
nych, konkretnych spraw.
Z historycznego punktu widzenia jest to najstarsza forma dyploma­
cji, która po II wojnie światowej przechodzi renesans, o czym świadczy
ogromna liczba wysyłanych misji. Misje specjalne reprezentują pań­
stwo i działają w jego imieniu, mają charakter tymczasowy i spełniają
ściśle określone zadania. Mogą być wysyłane do jednego lub kilku
państw. Funkcje takiej misji muszą być każdorazowo ściśle określone.
Wśród tej formy wyróżniamy misje specjalne wysokiej rangi, na
której czele stoją najwyższe osobistości państwowe. Uczestnicy takich
misji występują w podwójnej roli prawnej i politycznej: jako osobisto­
ści formułujące politykę zagraniczną państwa oraz jako przedstawi­
ciele dyplomatyczni realizujący tę politykę.
Inne zagraniczne organy państwowe: przedstawicielstwa handlowe,
biura radcy handlowego, ekonomicznego lub finansowego, ośrodki
kulturalno-informacyjne, misje wojskowe w zasadzie nie mają cha­
rakteru przedstawicielstwa dyplomatycznego, ale mogą (na mocy po­
rozumień stron zainteresowanych) pełnić niektóre funkcje dyplo­
matyczne.
Misje wojskowe mają specyficzny status, który wynika z ich szcze­
gólnego znaczenia politycznego. Na mocy porozumień międzynaro­
dowych wysyłane są misje wojskowe, które mają na celu nadzór nad
realizacją określonych umów międzynarodowych albo wysyłane są
w celach inspekcyjnych i obserwacyjnych. Spotykamy również misje
wojskowe o charakterze doradczym lub instruktażowym.
Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodo­
wych to stosunkowo młoda instytucja w praktyce dyplomatycznej.
Pojawiła się w związku z powstaniem Ligi Narodów, a upowszechniła
Sl
? po I I wojnie światowej. Stałe przedstawicielstwa państw przy or­
ganizacjach międzynarodowych stanowią dziś ważną formę dyplo-
90 TERESA KEGEL
matyczną. Ich struktura i rola zbliżona jest do znaczenia i struktury
starych misji dyplomatycznych. Podstawowe funkcje tych misji obej­
mują:
a) zapewnienie reprezentacji państwa wysyłającego wobec organi­
zacji;
b) utrzymanie łączności między państwem a organizacją;
c) prowadzenie rokowań z organizacją i w organizacji;
d) zapewnienie uczestnictwa państwa w działalności organizacji;
e) ochronę interesów państwa wysyłającego oraz popieranie reali­
zacji celów i zasad organizacji przez współpracę z organizacją i w or­
ganizacji.
Na sesjach organów i na konferencjach państwa są reprezentowane
przez swoje delegacje. Każde państwo decyduje samo o doborze
i mianowaniu członków swojej delegacji (po uzyskaniu uprzedniej
zgody państwa siedziby organizacji). Delegacje mają, w zasadzie,
charakter czasowy.
Inną formą reprezentacji państwa w stosunkach z organizacjami
międzynarodowymi są misje specjalne. Jako misję specjalną możemy
zakwalifikować wizytę głowy państwa w siedzibie organizacji.
Urząd konsularny należy do zewnętrznych organów państwa do
spraw międzynarodowych. Różnica między nim a przedstawiciel­
stwem dyplomatycznym tkwi w tym, że przedstawiciel dyplomatyczny
ma zadania w sferze ogólnych interesów państwa i jego obywateli,
natomiast konsul reprezentuje konkretny interes państwa i poszcze­
gólnych obywateli. Konsulowie są urzędnikami wysyłanymi za granicę
na pobyt stały, aby nie tylko chronić interesy swego państwa i jego
obywateli, ale przede wszystkim wykonywać określone zadania admi­
nistracyjne. Tradycje konsulatów sięgają średniowiecza. Kupcy cudzo­
ziemscy wybierali spośród swego grona osobę, która rozstrzygała
spory między nimi oraz reprezentowała ich wobec miejscowych władz.
Kompetencje konsulów zostały rozszerzone w stosunkach z państwa­
mi Dalekiego Wschodu. Na mocy tzw. umów kapitulacyjnych do
wyłącznych kompetencji konsula należało sprawowanie sądownictwa
w stosunku do cudzoziemców określonych grup narodowościowych.
Nawiązanie stosunków konsularnych następuje za zgodą zaintere­
sowanych państw. Osoba wyznaczona na konsula otrzymuje od orga­
nów państwa listy prowizyjne (listy komisyjne). Państwo przyjmujące
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 91
musi wyrazić zgodę na pełnienie funkcji konsularnych przez udziele­
nie tzw. exequatur proponowanej osobie. Konsulowie tradycyjnie
dzielą się na konsulów zawodowych i honorowych. Konsulowie hono­
rowi ustalani są na ogół w tych miastach, w których nie opłaca się
organizować konsulatu zawodowego (np. ze względu na niewielką
liczbę spraw). Są trzy klasy konsulów zawodowych: konsulowie gene­
ralni, konsulowie i wicekonsulowie. Konsul ma prawo powołać agen­
tów konsularnych.
Funkcje urzędów konsularnych są bardzo rozległe. Niektóre z nich
wymienia konwencja wiedeńska z 1963 roku. Funkcje te można ogra­
niczyć do czterech podstawowych grup:
a) ochrona interesów państwa wysyłającego, jego obywateli i osób
prawnych;
b) rozwijanie stosunków handlowych, kulturalnych i naukowych
między tymi dwoma państwami;
c) obserwowanie warunków i rozwoju życia społecznego w państwie
pobytu;
d) pomoc prawna obejmująca wiele różnych sytuacji (np. załatwia­
nie spraw spadkowych, przekazywanie dokumentów sądowych, peł­
nienie funkcji notarialnych i urzędnika stanu cywilnego itp.).
Zakończenie funkcji konsularnych następuje:
a) w przypadku utraty podmiotowości przez państwo wysyłające lub
przez państwo przyjmujące;
b) wybuchu wojny między tymi państwami;
c) zerwania stosunków konsularnych;
d) likwidacji urzędu konsularnego.
3. Umowa międzynarodowa
Umowa międzynarodowa jest podstawowym źródłem prawa mię­
dzynarodowego. Termin „źródła prawa międzynarodowego" wystę­
puje w kilku aspektach. W naszych rozważaniach termin ten stoso­
wany będzie do określenia form, w których tworzone jest prawo
Międzynarodowe. W teorii i praktyce państw przyjęło się określać
a r
t . 38 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości jako
Podstawę systematyki źródeł prawa międzynarodowego, chociaż nie
e
J st to ścisłe z treścią tego artykułu. W myśl art. 38 MTS orzeka na
Podstawie prawa międzynarodowego, stosując: umowy międzynaro-
92 TERESA KEGEL
dowe, zwyczaj międzynarodowy, zasady ogólne prawa oraz wyroki
sądowe i doktrynę jako środki pomocnicze do stwierdzania przepisów
prawnych.
W praktyce współczesnych stosunków międzynarodowych czołowe
miejsce wśród źródeł prawa międzynarodowego zajmują umowy mię.
dzynarodowe, albowiem państwa, organizacje międzynarodowe chęt­
niej korzystają z tej formy, gdyż bezpośrednio uczestniczą w jej po­
wstaniu. Dlatego też umowom poświęcamy szczególną uwagę.
Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych. Normy prawne doty­
czące procedury zawierania umów, ich mocy obowiązującej, interpre­
tacji mają przede wszystkim charakter zwyczajowy. Ten dział prawa
międzynarodowego nazywany jest prawem traktatów lub prawem
umów międzynarodowych. Częściowo prawo zwyczajowe zostało sko-
dyfikowane. W maju 1969 roku państwa podpisały w Wiedniu
konwencję o prawie umów (traktatów) międzynarodowych.
Umowa międzynarodowa jest to wspólne oświadczenie podmiotów
prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia
i obowiązki.
Zdolność traktatową, czyli zdolność do zawierania umów międzyna­
rodowych mają przede wszystkim państwa. Tylko do nich mają zasto­
sowanie przepisy konwencji. Oprócz państw kontrahentami umów
mogą być i inne podmioty prawa międzynarodowego, np. strona wo­
jująca w wojnie domowej, międzynarodowe organizacje rządowe, Sto­
lica Apostolska. Nie wszystkie wspólne oświadczenia państw są uzna­
wane za umowę międzynarodową, gdyż nie tworzą prawa między
stronami. Do grupy tych oświadczeń zaliczamy komunikaty wydawane
po oficjalnych wizytach, deklaracje intencji itp.
Umowy międzynarodowe, w zależności od przyjętego kryterium,
dzielą się na różne grupy. Przyjmując kryterium liczby stron, rozróż­
nia się umowy dwustronne (bilateralne) i umowy wielostronne (mul-
tilateralne). Ze względu na kryterium treści (najmniej adekwatne)
umowy dzieli się na: prawne, polityczne, gospodarcze, wojskowe,
społeczne, kulturalne itp. Wśród umów politycznych wykształciły się
określone typy. Tak więc traktaty pokoju zawierają postanowienia re­
gulujące stosunki między państwami, które ze stanu wojny przechodzą
do stanu pokoju. W umowach sojuszniczych (dwustronnych lub wielo­
stronnych) państwa zobowiązują się do udzielenia wzajemnej pomocy?
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 93
łącznie z użyciem sił zbrojnych. Traktaty o współpracy, dobrym sąsie­
dztwie i solidarności wyrażają ogólne dążenie umawiających się
państw do rozwoju wzajemnych, przyjaznych stosunków.
Uwzględniając możliwość przystąpienia państw trzecich do umowy,
wyróżniamy umowy otwarte i zamknięte. Umowy otwarte dopuszcza­
ją przystąpienie innych państw bez potrzeby uzyskiwania zgody dotych­
czasowych kontrahentów. Umowy zamknięte nie przewidują możli­
wości powiększenia liczby stron umowy. Z reguły umowy dwustronne
mają charakter umów zamkniętych. Czasami umowa określa, jakie
państwa mogą do niej przystąpić.
Kryterium czasu trwania umowy wprowadza podział umów na
terminowe i bezterminowe. W umowach terminowych czas ich obo­
wiązywania jest ściśle określony.
W praktyce międzynarodowej często przeprowadza się rozróżnie­
nie umów w zależności od tego, jaki organ państwowy występuje jako
strona umowy oraz czy umowa podlega ratyfikacji czy też jest zatwier­
dzana. Według tych kryteriów mamy umowy państwowe, rządowe
i resortowe. Do umów państwowych zalicza się na ogół: traktaty po­
koju, układy o dobrym sąsiedztwie i solidarności, umowy dotyczące
spraw zastrzeżonych do uregulowania w drodze ustawy lub zawiera­
jące postanowienia odmienne od obowiązującego ustawodawstwa.
Umowy rządowe to takie, których przedmiot należy do właściwości
dwóch lub więcej ministrów, a które nie są kwalifikowane jako umowy
państwowe. Do umów resortowych zalicza się natomiast te, których
przedmiot należy do jednego ministra, a które nie są umowami pań­
stwowymi ani umowami resortowymi.
Umowy międzynarodowe mają różne nazwy. Traktatem lub konwe-
n
cją określa się umowy o większym znaczeniu, zawierane w uroczystej
formie. Umowy zawierane przez Stolicę Apostolską, które regulują
sytuację Kościoła Katolickiego w państwie, nazywane są konkordata-
Mi- Statuty organizacji międzynarodowych przyjętych w formie umo­
wy międzynarodowej określa się mianem konstytucji. Nazwa karta
z
°stała wprowadzona w umowie powołującej do życia Organizację
g r o d ó w Zjednoczonych. Oprócz przytoczonych nazw stosowane są
|Mne, np. umowa, układ, porozumienie, pakt, deklaracja, protokół.
^ Punktu widzenia prawa międzynarodowego nazwa umowy nie ma
2r,
aczenia prawnego.
94 TERESA KEGEL
Forma i etapy zawierania umów. Prawo międzynarodowe nie prze­
widuje specjalnej formy dla umowy międzynarodowej. Sposób spisa­
nia umowy zależy od stron w niej uczestniczących. W praktyce mię­
dzynarodowej wypracowane zostały pewne modele, które stanowią
wzorzec stosowany przez podmioty porozumień.
Zazwyczaj umowa składa się z tytułu, wstępu, części merytorycznej
i postanowień końcowych. W tytule umowy obok nazwy wymienia się
kontrahentów oraz określa przedmiot uregulowań. Wstęp umowy
(zwany niekiedy preambułą) może zawierać: określenie organów,
w których imieniu umowa jest zawarta, podanie motywów, stwierdze­
nie uzgodnienia tekstu. W części merytorycznej umowy (tzw. dyspo­
zycja) umieszcza się podstawowe postanowienia umowy, formułujące
prawa i obowiązki stron, różne klauzule, np.klauzula wzajemności,
klauzula narodowa, postanowienia o sposobie rozstrzygania sporów.
Postanowienia końcowe regulują różne zagadnienia formalno-praw­
ne (np. tryb zawarcia umowy i jej wejście w życie, wymóg ratyfikacji
lub zatwierdzenia, czas obowiązywania, możliwość wypowiedzenia).
W zakończeniu umowy podaje się datę i miejsce podpisania, liczbę
egzemplarzy oraz języki, w jakich została sporządzona. Umowa musi
zawierać podpisy i pieczęcie.
W umowach dwustronnych kolejność składania podpisów określa
reguła alternatu, tzn. na egzemplarzu umowy przeznaczonym dla
danej strony podpisy jej przedstawicieli znajdują się na pierwszym
miejscu. W umowach wielostronnych z reguły podpisy składane są
w porządku alfabetycznym nazw państw albo według reguły pćle-
móle (każdy z przedstawicieli składa podpis na dowolnym wybranym
miejscu pod tekstem umowy).
Językiem umów międzynarodowych do końca X V I I wieku była
łacina, później zaś do I wojny światowej językiem dyplomacji i umów
stał się francuski. W okresie międzywojennym wszedł w użycie język
angielski.
Dziś w praktyce państw najbardziej rozpowszechnionym jest zwy­
czaj używania przy dwustronnych umowach języków obu kontrahen­
tów na zasadzie równości. Wyjątkowo, ze względów praktycznych,
używa się innego języka, nie będącego językiem stron (angielskiego,
francuskiego, rosyjskiego).
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 95
Uznanymi językami światowymi są obecnie: angielski, francuski,
rosyjski, hiszpański, arabski i chiński.
W praktyce państw wytworzył się pewien tryb zawierania umów
międzynarodowych. Proces ten obejmuje takie fazy, jak: rokowania,
zredagowania tekstu (czasami parafowanie), podpisanie lub przyjęcie
przez konferencję, ratyfikacja lub zatwierdzenie, wymiana lub złoże­
nie dokumentów ratyfikacyjnych, rejestracja, publikacja wewnętrzna.
Rokowania w sprawie opracowania tekstu umowy międzynarodo­
wej prowadzone są przez przedstawicieli państw, ich pełnomocników
wyposażonych w pełnomocnictwa wydane przez właściwe organy.
Coraz częściej uzgadnianie tekstów porozumień dwustronnych nastę­
puje w drodze wymiany not.
Bardziej skomplikowana jest organizacja rokowań wielostronnych.
Wymaga ona prac przygotowawczych i na ogół stosowaną formą jest
międzynarodowa konferencja dyplomatyczna.
Tekst umowy uważa się za ostatecznie zredagowany, gdy uzyskuje
zgodę kontrahentów, wyrażoną w jej podpisaniu przez ich pełnomoc­
ników. Czasami, przed jej podpisaniem, m a miejsce parafowanie
umowy. Parafowanie umowy polega na złożeniu przez pełnomocni­
ków stron swoich inicjałów, czyli paraf. Parafowanie umowy oznacza,
że tekst został ostatecznie przygotowany, ale nie oznacza wyrażenia
zgody na związanie się umową. Podpisanie umowy jest końcowym
etapem rokowań.
Niektóre umowy międzynarodowe wymagają ratyfikacji. Ratyfika­
cja jest t o zatwierdzenie umowy przez upoważniony, na mocy ustawo­
dawstwa wewnętrznego, organ państwa (głowę państwa lub parla­
ment). Na ogół ratyfikacji podlegają ważniejsze umowy (np. traktaty
0
d o b r y m sąsiedztwie i solidarności).
W praktyce traktatowej państw można zauważyć wyraźną tenden­
cję d o ograniczania, a nawet wyeliminowania procedury ratyfikacyj­
nej- Wiąże się to z rozszerzeniem współpracy między państwami
1
W z r o s t e m liczby zawieranych umów.
Po dokonaniu ratyfikacji przez strony umowy następuje w wypadku
Ur
nów dwustronnych wymiana dokumentów ratyfikacyjnych, a w wy­
padku u m ó w wielostronnych - złożenie dokumentów ratyfikacyjnych
Państwu-depozytariuszowi, wyznaczonemu przez kontrahentów w sa-
^ej umowie.
96 TERESA KEGEL
Umowa międzynarodowa, która weszła w życie, podlega następnie
opublikowaniu w wydawnictwach i dziennikach urzędowych. Mimo
obowiązku wynikającego z prawa wewnętrznego, nie wszystkie umo­
wy są publikowane. W Polsce większość umów nie jest publikowana.
W Dzienniku Ustaw ogłaszane są tylko umowy ratyfikowane, tj. 10-
15% ogółu zawartych umów.
Umowy międzynarodowe podlegają rejestracji w Sekretariacie
ONZ, który powinien je opublikować. Umowa nie zarejestrowana jest
ważna, nie można się jednak na nią powoływać przed organami ONZ.
Wejście w życie, wygaśnięcie i nieważność umowy. Umowa między­
narodowa nabiera mocy prawnej w pewnym momencie i traci moc
w innym. Praktyka państw przewiduje kilka sposobów wejścia umowy
w życie:
a) z chwilą podpisania umowy;
b) w dniu oznaczonym w umowie;
c) z chwilą ratyfikacji umowy dwustronnej;
d) w chwili wymiany dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach
bilateralnych;
e) przy umowie wielostronnej, w chwili złożenia wszystkich doku­
mentów ratyfikacyjnych;
f) w chwili złożenia przewidzianej przez umowę minimalnej liczby
dokumentów.
W stosunkach międzynarodowych spotykamy nadto różne kombi­
nacje wymienionych sposobów, np. minimalna liczba dokumentów
oraz określony termin po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych po­
woduje wejście w życie traktatu.
Umowa nie działa wstecz. Ma ona zastosowanie tylko do wydarzeń,
które mają miejsce po jej wejściu w życie.
Umowa międzynarodowa wygasa:
a) na skutek jej wykonania;
b) po upływie czasu, na jaki umowa została zawarta;
c) w wyniku wypowiedzenia umowy zgodnie z jej postanowieniami;
d) za zgodą stron;
e) poprzez utratę podmiotowości przez jedną ze stron;
f) gdy jedna ze stron naruszy umowę w jej istotnej części, druga
może oświadczyć, że uważa się za zwolnioną od zobowiązań wynika­
jących z danej umowy;
POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 97
g) gdy powstanie sytuacja uniemożliwiająca wykonanie umowy;
h) na skutek trwałego jej niestosowania.
Wybuch wojny między państwami uchyla część umów, część tra­
k t a t ó w ulega zawieszeniu. Kwestie te są zazwyczaj regulowane ex post
w traktatach pokojowych. Zachowują natomiast moc obowiązującą
u m o w y przeznaczone na czas wojny i muszą być wykonywane (np.
konwencje haskie z 1899 i 1907 roku o prowadzeniu wojny).
Zasadnicza zmiana okoliczności może spowodować utratę mocy,
ale gdy zostaną spełnione następujące warunki: zmiana okoliczności
j e s t zasadnicza i nie była przewidziana przez strony; istnienie okoli­
czności (które uległy zmianie) stanowiło istotną przesłankę dla zwią­
z a n i a się umową; skutkiem zaszłej zmiany jest zasadnicze przekształ­
c e n i e obowiązków, jakie pozostały jeszcze do wykonania (clausula
rebus sic stantibus).
Umowa wygasa również wskutek powstania nowej normy ius cogens.
Zagadnienie nieważności powstaje wtedy, gdy umowa została za­
warta (przyjęta i podpisana), lecz nie została uprawomocniona, czyli
nie m a mocy obowiązującej.
Przyczyny nieważności umów międzynarodowych są uregulowane
w konwencji wiedeńskiej z 1969 roku. Oto one:
a) państwo może podnieść zarzut nieważności, powołując się na
f a k t , ż e jego zgoda na wiązanie się umową została wyrażona z pogwał­
c e n i e m jego prawa wewnętrznego. Możliwe jest to tylko wtedy, gdy
pogwałcenie było oczywiste i dotyczyło normy prawa wewnętrznego
o zasadniczym znaczeniu;
b ) błąd jest przyczyną nieważności umowy, jeżeli dotyczy faktu lub
sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną
Podstawę zgody państwa na związanie się umową. Jeżeli jednak pań­
s t w o własnym postępowaniem przyczyniło się do powstania błędu
a l b o gdy okoliczności były takie, że powinno ono było liczyć się z mo­
żliwością błędu, wówczas nie może powołać się na błąd dla unieważ-
M e n i a swej zgody;
c) podstęp (czyli umyślne wprowadzenie w błąd) może być powo­
d e m unieważnienia umowy;
d) bezpośrednie lub pośrednie przekupstwo przedstawiciela jest
U w a ż a n e za powód do uznania umowy za nieważną;
e
) nieważna jest również umowa zawarta w wyniku groźby lub uży-
98 TERESA KEGEL POLITYCZNO-PRAWNE FORMY 99
cia siły, z pogwałceniem prawa międzynarodowego, wobec państwa Literatura uzupełniająca
uczestnika porozumienia. Wszelkich skutków prawnych pozbawiona
jest umowa zawarta przez zastosowanie wobec przedstawicieli pań­ j j i e r z a n e k R., J a k u b o w s k i J., S y m o n i d e s J.: Prawo
stwa przymusu fizycznego lub psychicznego, a także przez użycie międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980.
przeciwko niemu siły lub groźby jej użycia; C z a r n e c k i A., P i e t r a ś J. Z.-.Współistnienie państw. Wstęp do
międzynarodowych stosunków politycznych, Lublin 1988.
f) nieważna jest umowa, która w chwili zawarcia jest sprzeczna
P a s z k o w s k i M.: Dyplomacja wielostronna na forum organizacji
z bezwzględnie obowiązującą normą (ius cogens). Ius cogens to nor­
międzynarodowych, Warszawa 1979.
ma, która nie dopuszcza żadnego odstępstwa, jest przyjęta i uznana S u t o r J.: Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1988.
przez społeczność międzynarodową. Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, opr. K. K o c o ­
Umowa a państwo trzecie. Ogólnie przyjęta jest zasada, że umowa t a i K. W o l f k e g o , Warszawa-Wrocław 1976.
zawarta między dwoma lub więcej państwami tworzy prawa i obowiąz­
ki tylko między nimi. Żadnemu państwu nie można bez jego zgody
narzucić zasad postępowania i żadnych zobowiązań. Pozostaje to
w związku z panującą w prawie międzynarodowym zasadą suwerennej
równości państw.
Od tej powszechnej zasady istnieją wyjątki. Doktryna rozróżnia tu
umowy na korzyść państw trzecich oraz umowy na niekorzyść państw
trzecich.
Umowa na korzyść państwa trzeciego tworzy prawa dla państwa nie
będącego stroną porozumienia, jeśli następnie wyraziło ono zgodę
(lub istnieje domniemanie zgody) na przyjęcie korzyści i zawiadomiło
o tym kontrahentów.
Postanowienia na korzyść państw trzecich znajdujemy między inny­
mi w traktatach pokojowych, np. w traktacie pokojowym z Włochami
z 1947 roku, w układzie poczdamskim z 1945 roku.
Bywają umowy, które siłą rzeczy wpływają na prawa innych państw,
np. wieczysta neutralność Szwajcarii lub umowy dotyczące międzyna­
rodowych szlaków komunikacyjnych.
Wyjątkowo możliwe są również umowy niekorzystne dla państwa
trzeciego, nakładające na to państwo określone zobowiązania. Doty­
czy to przede wszystkim państwa agresora. Układ poczdamski był dla
Niemiec umową niekorzystną, ale wynikało to ze szczególnej sytuacji:
rozpoczęcie wojny agresywnej, bezwarunkowa kapitulacja, okupacja
całego niemieckiego terytorium.

VII. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE
W E WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE
1. Geneza organizacji międzynarodowych
Geneza organizacji międzynarodowych sięga aż V I I I wieku p.n.e.,
już bowiem w starożytnych Chinach istniały formy stosunków mię­
dzynarodowych zbliżonych swą treścią do organizacji współczesnych.
Z podobnymi formami spotykamy się także w starożytnej Grecji.
Jednakże dopiero w drugiej połowie XIX wieku występują obiektyw­
ne warunki historyczne, stwarzające stopniowo realne możliwości
trwałego organizowania stosunków między państwami. Główną przy­
czyną formułowania się w nowoczesnym kształcie organizacji mię­
dzynarodowych było powstanie rynku światowego, jego zacieśnie­
nie i wzajemne uzależnienie gospodarcze państw. Postęp techniczny,
a w szczególności rozwój transportu i łączności, sprzyjają rozwojowi
tej formy kontaktów międzynarodowych. Powstają pierwsze stowarzy­
szenia państw w zakresie żeglugi na wielkich rzekach o międzynaro­
dowym znaczeniu (np. Ren w 1804 r. i Dunaj w 1856 r.) oraz prototypy
współczesnych organizacji w dziedzinie komunikacji telegraficznej
(1865), przewozów kolejowych (1866) i poczty (1878).
Szybki rozwój nauki, techniki, postęp gospodarczy i społeczny spo­
wodowały zintensyfikowanie w X X wieku kontaktów międzynaro­
dowych oraz zrodziły potrzebę rozwoju wielostronnej współpracy
państw we wszystkich niemal sferach życia społecznego. Nastąpi*
przyspieszony rozwój organizacji międzynarodowych. Na początku
tego stulecia istniało zaledwie 30 organizacji rządowych i około 300
ORGANIZACJE M I Ę D Z Y N A R O D O W E 101
organizacji pozarządowych. W latach 80 funkcjonowało już około 300
organizacji rządowych i około 3000 organizacji pozarządowych. Pro­
gnozy formułowane do 2000 roku przewidują istnienie około 1000
organizacji rządowych oraz około 9000 organizacji pozarządowych.
Obecnie organizacje międzynarodowe (przede wszystkim rządowe)
stały się dogodnym forum współpracy i rywalizacji państw, miejscem
ścierania się różnych koncepcji i interesów. Są one równocześnie
instrumentem łagodzenia sprzeczności powstających między jej ucze­
stnikami. Organizacje międzynarodowe stanowią też użyteczny śro­
dek, za pomocą którego realizowane są cele polityki zagranicznej.
Organizacje te uważa się też za nowoczesną i najbardziej rozwiniętą
formę współpracy międzynarodowej.
2. Istota organizacji międzynarodowych
Określenie istoty organizacji międzynarodowej w formie definicji
jest trudne, albowiem różnią się one od siebie liczbą i rodzajem
członków, zasięgiem działalności zarówno w znaczeniu terytorialnym,
jak i przedmiotowym. Nie ma też normy prawa międzynarodowego
regulującej to zagadnienie, a współczesna nauka nie podała jednozna­
cznej definicji organizacji międzynarodowej.
Celowe jest dokonanie podstawowego rozróżnienia organizacji rzą­
dowych od organizacji pozarządowych. Jest to konieczne, albowiem
wymienione typy organizacji mają zupełnie odmienny charakter i zna­
czenie w stosunkach międzynarodowych. Podstawą podziału jest kry­
terium prawnopolityczne.
Organizacje rządowe tworzone są przez państwa i działają na pod­
stawie umowy wielostronnej. Taka umowa reguluje strukturę organi­
zacyjną, zakres działania organów, nabycie i utratę członkostwa, za­
gadnienia proceduralne, budżetowe itd. Obecnie przyjęcie umowy
°dbywa się najczęściej w wyniku konferencji międzynarodowej. Pod­
stawową cechą organizacji rządowej jest trwałość tego stowarzyszenia
Państw, która wyraża się istnieniem organów stałych, umożliwiają­
cych odbywanie periodycznych konferencji. To różni organizacje od
^ „systemu organizacji międzynarodowych". I wreszcie, organiza­
cja taka dąży do osiągnięcia celów określonych w statucie. Cele te
^ogą być tak różne, jak różne są stosunki między państwami.
102 TERESA KEGEL
Niektóre organizacje międzyrządowe mają pewne uprawnienia
i obowiązki w płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej, a więc posia­
dają ograniczoną podmiotowość prawnomiędzynarodowa (np. pra­
wo zawierania umów międzynarodowych z państwami, bierne prawo
legacji). Uprawnienia te wynikają bądź ze statutów poszczegól­
nych organizacji, bądź z innych umów międzynarodowych (np.
z umów o przywilejach i immunitetach). Do najważniejszych upraw­
nień należy prawo zawierania umów międzynarodowych z państwami
i organizacjami międzynarodowymi.W swojej działalności organiza­
cje międzynarodowe korzystają z przywilejów i immunitetów oraz
z biernego prawa legacji (np. przy ONZ lub UE). Organizacje te
mogą również występować w stosunku do państw z roszczeniami o od­
szkodowanie za straty poniesione przez nie same oraz przez ich
funkcjonariuszy. Tym uprawnieniom organizacji odpowiadają rów­
nież pewne obowiązki. Mogą one ponosić odpowiedzialność między­
narodową za szkody spowodowane ich działalnością.
Organizacjami pozarządowymi są te, których członkami są pocho­
dzące z różnych państw osoby fizyczne, organizacje społeczne, zawo­
dowe, religijne itp. Organizacje pozarządowe nie działają ze skutkiem
prawnym w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, chociaż ich dzia­
łalność nie jest obojętna ani dla państw, ani dla organizacji międzyna­
rodowych.
3. Organy organizacji międzynarodowych
Jednym z elementów organizacji międzyrządowych jest posiadanie
stałych organów. Stały charakter organów polega na tym, że zostały
utworzone na czas nieokreślony i ich status prawny jest stały. W nauce
i doktrynie nie ma dotychczas powszechnie przyjętych kryteriów kla­
syfikacji organów. Przy próbie klasyfikacji organów organizacji często
stosowane jest kryterium ich ważności. W wyniku przyjęcia tego
kryterium dzielimy je na organy główne i pomocnicze. Przy zasto­
sowaniu kryterium funkcji organów, które nie jest jednoznaczne i bu­
dzi spore kontrowersje, wyodrębnia się organy naczelne, wykonawcze
i sekretariat. Jednym z częściej stosowanych kryteriów jest chara­
kter prawny członków organów. Rezultatem jego zastosowania jest
wyodrębnienie organów: międzynarodowych, międzyparlamentar­
nych i administracyjnych.
ORGANIZACJE M I Ę D Z Y N A R O D O W E 103
Członkami organów międzyrządowych są państwa, reprezento-
ane przez swych przedstawicieli. Współczesne organizacje mię-
zynarodowe posiadają z reguły dwa takie organy, a czasami wię­
cej (np. ONZ). Jeden jest zawsze organem plenarnym, w którym
reprezentowani są wszyscy członkowie (dla przykładu Zgromadze-
ie Ogólne ONZ). Organ ten ma różne nazwy, zazwyczaj: Zgroma-
zenie, Zgromadzenie Ogólne, Konferencja, Kongres, w organi-
acjach o mniejszej liczbie członków - Rada, a w organizacjach
"inansowych - Walne Zgromadzenie, Rada Zarządzających (Guber-
atorów). Zbiera się na sesje zwyczajne periodycznie. Do kompeten-
iji tych organów w zasadzie należy całość polityki i działalności or-
anizacji.
Drugi, określany organem zarządzającym (wykonawczym), zbiera
ię częściej niż organy plenarne, a w przypadku organizacji o większej
liczbie członków jego skład jest ograniczony tylko do niektórych
państw (Rada Bezpieczeństwa ONZ). Organy te noszą nazwę: Rada,
Komitet, Komisja, Zarząd, Dyrektorzy Wykonawczy. Kompetencje
ich wprawdzie mieszczą się w kręgu uprawnień organów plenarnych,
lecz z reguły załatwiają sprawy o bardziej roboczym, konkretnym
charakterze. Na ogół organy zarządzające reprezentowane są przez
państwa na niższym szczeblu przedstawicieli. Jednakże w praktyce
odgrywają ważną rolę w całej działalności organizacji, np. Rada Bez­
pieczeństwa ONZ czy organy wykonawcze w organizacjach wyspe­
cjalizowanych.
Organy międzyparlamentarne powstały dopiero po I I wojnie świa­
towej. Pierwszy tego typu organ został utworzony w Radzie Euro­
py w 1949 roku pod nazwą Zgromadzenie Doradcze. Obecnie ist­
nieje kilka organów międzyparlamentarnych: Parlament Europejski
Wspólnot Europejskich, Międzyparlamentarna Konsultatywna Rada
Beneluksu, Zgromadzenie Plenarne Rady Nordyckiej, Zgromadze­
n i Unii Zachodnioeuropejskiej czy też pozastatutowy organ NA-
^O - Zgromadzenie Atlantyckie. W skład tych organów wchodzą
°soby wybrane przez parlamenty krajowe bądź przez ludność państw
członkowskich w drodze głosowania powszechnego i bezpośredniego,
badaniem tych organów jest między innymi analizowanie działalności
r
° ganizacji, sporządzanie raportów dla organu głównego, a także
czasami funkcje kontrolne, doradcze i opiniodawcze.
104 TERESA KEGEL
Organy administracyjne należą do najstarszych organów organiza­
cji międzynarodowej. Noszą zazwyczaj nazwę: Biuro lub Sekretariat.
Mają głównie charakter techniczno-usługowy oraz informacyjno-ba-
dawczy. Wiele z nich pełni funkcje depozytariuszy umów międzynaro­
dowych zawieranych przez państwa członkowskie. Niektóre organy
zajmują się rejestracją umów (np. Sekretariat ONZ). Często czynnie
uczestniczą w opracowaniu projektów umów. Dotychczas panuje za­
sada jednoosobowego kierowania tymi organami przez sekretarza lub
dyrektora generalnego (wykonawczego). Niektórzy badacze zaliczają
do organów administracyjnych również organy sądowe. Inni uważa­
ją, iż wykształcił się nowy typ organów - organy rozstrzygania i zała­
twiania sporów. Organy te, z punktu widzenia ich funkcji, można
podzielić na dwie podstawowe grupy: organy rozstrzygania sporów
(organy sądowe w ścisłym tego słowa znaczeniu, trybunały administra­
cyjne, trybunały rozjemcze) oraz organy załatwiania sporów (organy
koncyliacyjne, mediacyjne i badawcze). Celem ich działalności jest
rozstrzyganie sporów i wydawanie wiążących strony sporu wyro­
ków oraz udzielanie pomocy stronom przy załatwianiu sporu przez
nie same.
4. Proces podejmowania decyzji
Działalność organów organizacji międzynarodowych znajduje wy­
raz przede wszystkim w podejmowanych decyzjach. Prawo między­
narodowe nie zawiera definicji „decyzji", a doktryna tego prawa nie
zajmuje jednolitego stanowiska. Brak jest powszechnie przyjętej na­
zwy na określenie aktów, będących formalnym wyrazem woli organi­
zacji międzynarodowych. Najczęściej spotyka się terminy: uchwała,
decyzja, rezolucja, zalecenie, deklaracja, rozporządzenie, opinie itp-
W niniejszym opracowaniu stosowany jest termin „decyzja", albo­
wiem obejmuje swym zasięgiem wszystkie akty woli organów organi­
zacji, czyli uchwały podejmowane przez organy międzynarodowe,
a także akty woli podejmowane przez inne organy.
Różne są kryteria klasyfikacji decyzji. Stosując kryterium chara­
kteru prawnego, decyzje można podzielić na wiążące adresata i nie­
wiążące adresata (a więc mające charakter zaleceń). Stosownie do
charakteru organizacji międzynarodowych uchwały ich organów miC'
dzyrządowych mają przeważnie znaczenie zaleceń, to znaczy, że m e ° Państw i Rządów OJA), bądź 2/3 oddanych głosów (np. w Zgro-
ORGANIZACJE M I Ę D Z Y N A R O D O W E 105
nakładają one na państwa członkowskie prawnych obowiązków i nie
pociągają za sobą odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej. Oma­
wiane decyzje mają jednak znaczenie moralnopolityczne, tym wię­
ksze, im więcej państw udzieliło im swego poparcia. Wszystkie nato­
miast decyzje dotyczące spraw wewnętrznych, tzn. funkcjonowania
organów, są wiążące.
Proces podejmowania decyzji jest skomplikowany i odbywa się
w rozmowach zarówno oficjalnych, jak i nieoficjalnych (np. w kulu­
arach miejsca obrad). Rozpoczyna się od wypracowania projektu
przez wnioskodawcę (państwo, organizacja międzynarodowa), po­
przez prace przygotowawcze w organach organizacji, debatę general­
ną, głosowanie i wreszcie nabranie mocy prawnej przez decyzję.
Ważnym ogniwem w procesie podejmowania decyzji jest procedura
głosowania. W historii organizacji międzynarodowych wykształciło się
kilka sposobów głosowania.
W XIX wieku wszelkie decyzje podejmowane przez organy między­
narodowe wymagały jednomyślności wszystkich członków, przy czym
każde państwo miało jeden głos. Ta reguła wypływała z zasady suwe­
rennej równości wszystkich państw. Jednakże podjęcie decyzji opartej
na tej procedurze trwa zazwyczaj długo, a jej efekt końcowy jest często
zbyt ogólnikowy. Dlatego też zaczęto odchodzić od tej zasady lub
w różny sposób ją ograniczać. Obecnie tylko w nielicznych organiza­
cjach (NATO) wymóg jednomyślności dotyczy wszystkich spraw mery­
torycznych, w niektórych, np. EFTA, OECD obowiązuje wymóg wię­
kszości. W wielu natomiast organizacjach utworzonych po I I wojnie
światowej, w których ustanowiono wymóg jednomyślności, odnosi
się on tylko do najistotniejszych problemów merytorycznych (UE,
CECA, WEU).
Sposobem przyspieszającym proces decyzyjny jest przyjęcie proce­
dury większościowej. Wiąże się to z poważnym ryzykiem dla państw
członkowskich, które mogą znaleźć się w sytuacji przegłosowanej. Dla
zmniejszenia ryzyka stosuje się systemy głosowania większościowego
w
zależności od wagi spraw i skutków prawnych uchwał. W waż­
niejszych sprawach merytorycznych i proceduralnych wprowadza
Sl
? zasadę większości kwalifikowanej, najczęściej w postaci wymo-
U 3
j? ^ głosów bądź wszystkich członków (np. w Zgromadzeniu Sze-
w
106 TERESA KEGEL
madzeniu Ogólnym ONZ). Spotykamy również wymóg większości
bezwzględnej, tj. co najmniej 50% wszystkich głosów + jeden g ł 0 s
oraz odpowiedniego ąuorum, tj. wymaganej statutowo liczby człon­
ków, aby decyzja była prawomocna (UE, CECA, ONZ). W spra­
wach o mniejszym znaczeniu wystarczy zwykła lub względna wię­
kszość głosów. System większościowy jest dziś powszechnie stosowany
w organizacjach międzynarodowych.
W około 13% ogółu organizacji międzynarodowych obowiązuje
system głosowania ważonego. Polega on na tym, że poszczególne
państwa dysponują różną liczbą głosów. W organizacjach finansowych
(np. wyspecjalizowanych organizacjach ONZ) liczba ta zależy od
materialnego wkładu państwa. W niektórych organizacjach gospodar­
czych (np. UE) liczba głosów rozdzielona została w zależności
od potencjału gospodarczego poszczególnych państw. W organach
międzyparlamentarnych (w Zgromadzeniu Doradczym Rady Euro­
py) liczba głosów jest proporcjonalna do liczby ludności w danym
państwie. Przy głosowaniu stosuje się procedurę większościową.
W działalności wielu organizacji międzynarodowych (Zgromadze­
nie Ogólne ONZ i większość organizacji wyspecjalizowanych) rozwi­
nęła się praktyka uzgadniania niektórych istotnych uchwał poprzez
konsultacje między państwami (tzw. consensus). Decyzje w ten spo­
sób uzgodnione, a nie przegłosowane mechaniczną większością gło­
sów, mają większą szansę realizacji.
W większości organizacji międzynarodowych decyzje dotyczące
spraw wewnętrznych oraz spraw merytorycznych, ale mających cha­
rakter zaleceń, nabierają mocy prawnej po ich podjęciu (np. w ONZ).
Statuty niektórych organizacji stanowią, że decyzje ich organów na­
bierają mocy prawnej w terminie ustalonym w nich samych (np-
UE) albo z chwilą zaaprobowania ich przez inny organ tej samej
organizacji (np. CECA). W nielicznych organizacjach uchwały nabie­
rają mocy prawnej po ich ratyfikacji lub uznaniu przez odpowiednie
organy państwowe.
5. Funkcje organizacji międzynarodowych
Pojęcie funkcji organizacji międzynarodowych jest wieloznaczne-
W naszym opracowaniu przez funkcję rozumiemy typy działania or­
ganizacji zmierzającej do realizacji zadań.
ORGANIZACJE M I Ę D Z Y N A R O D O W E 107
Podstawową funkcją każdej organizacji jest ujawnianie zgodno­
ści interesów państw członkowskich oraz osiąganie porozumienia
we wspólnych zadaniach i konkretnych działaniach odpowiadających
ujawnianej zgodności interesów państw. Te podstawowe prace, w za­
leżności od różnych rodzajów procesów politycznych, dzielimy na:
a) funkcje regulacyjne, polegające na ustanawianiu norm i wzorców
o charakterze moralnym, politycznym czy prawnym, mającym odpo­
wiednio kształtować postępowanie uczestników stosunków międzyna­
rodowych;
b) funkcje kontrolne, mające za zadanie ustalanie stanu faktyczne­
go oraz kontrolowanie go z treścią norm i wzorców w celu przystosowa­
nia do nich postępowania uczestników stosunków międzynarodowych;
c) funkcje operacyjne, polegające na bezpośrednim świadczeniu
przez organizację różnych usług na podstawie jej własnych decyzji
oraz za pomocą zasobów ludzkich i materialnych znajdujących się
w jej dyspozycji.
6. Klasyfikacja organizacji międzynarodowych
Procedura klasyfikacyjna powinna być dokonywana przy zastoso­
waniu różnych kryteriów. Według kryterium zasięgu podmiotowego,
czyli członkowstwa, dzielą się one na organizacje powszechne (uni­
wersalne) obejmujące swym zasięgiem wszystkie lub prawie wszystkie
państwa świata (np. ONZ) oraz organizacje grupowe obejmujące
tylko niektóre państwa odpowiadające pewnym wymogom (np. Rada
Europy, Rada Nordycka). Wśród tych ostatnich wyróżniamy organi­
zacje regionalne, do których należą państwa znajdujące się w pewnym
regionie geograficznym (LPA, OPA, OJA).
Możemy podzielić organizacje według ich kompetencji. Istnieją
organizacje rozwijające działalność w różnych dziedzinach międzyna­
rodowych zwane organizacjami ogólnymi (ONZ, OPA, LPA). Kompe­
tencje innych organizacji są węższe, dotyczą w zasadzie jednej dzie­
dziny współpracy i określane są organizacjami specjalnymi lub
un
kcjonalnymi (np. wszystkie wyspecjalizowane organizacje związa­
ne z ONZ).
Często stosowanym przez badaczy kryterium dzielącym organizacje
Jest kryterium przedmiotowe, wyróżniające np. organizacje politycz-
n
°-wojskowe (NATO, ANZUS, UZE), gospodarcze (UE, EFTA),
108 TERESA KEGEL ORGANIZACJE M I Ę D Z Y N A R O D O W E 109
kultury (UNESCO), komunikacji (ICA). W literaturze przedmiotu Literatura uzupełniająca
podejmuje się próby dzielenia na organizacje o charakterze koor­
dynacyjnym (np. ONZ) i organizacje o charakterze integracyjnym g i e r z a n e k R., J a k u b o w s k i J., S y m o n i d e s J.: Prawo
(UE). międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980.
Międzynarodowy Czerwony Krzyż jest organizacją nietypową, al- IC1 e p a c k i Z. M.: Encyklopedia teorii i praktyki organizacji międzyna­
rodowych, Warszawa 1990.
bowiem nie jest organizacją międzyrządową, chociaż państwa z nią
pracują, nie jest również organizacją pozarządową, pomimo że obej­ M o r a w i e c k i W: Funkcje organizacji międzynarodowych, Warszawa
1965.
muje działalność społeczną i indywidualną. Międzynarodowy Czerwo­
Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, pod red. K K o-
ny Krzyż został utworzony jako odrębna instytucja w 1928 roku. c o t a i K. W o l f k e g o , Warszawa-Wrocław 1976.
Członkami tej organizacji są krajowe towarzystwa Czerwonego Krzy­
ża, Półksiężyca, Lwa i Słońca. Naczelnym organem jest Międzynaro­
dowa Konferencja Czerwonego Krzyża, w której biorą udział nie tylko
przedstawiciele towarzystw krajowych, ale również delegaci państw
sygnatariuszy Konwencji Genewskich o Ochronie Ofiar Wojny
z 1949 r. Taka struktura organizacyjna, skupiająca instytucje między­
narodowe, narodowe i prywatne, wskazuje, że jest to organizacja
niejednolita.
Organizacje pozarządowe to osobna grupa organizacji międzyna­
rodowych, które nie zostały utworzone przez państwa. Organizacje te
nie działają więc ze skutkiem prawnym w płaszczyźnie prawa mię­
dzynarodowego. Członkami ich są osoby fizyczne lub osoby prawne,
a więc instytucje i stowarzyszenia o charakterze publicznym lub pry­
watnym. Ich międzynarodowy charakter polega na tym, że zrzeszają
członków z różnych krajów i stwarzają ramy współpracy wykraczają­
cej poza granice jednego państwa.
Jak już wspomniano, istnieje około 3000 organizacji pozarządo­
wych. Stowarzyszenia tego rodzaju utworzyły na przykład kościoły
i związki religijne, związki zawodowe, sportowe, kulturalne, instytucje
0 celach pacyfistycznych, humanitarnych i gospodarczych.
Funkcje spełniane przez organizacje pozarządowe są bardzo różne
1 trudno je jednolicie usystematyzować. W niektórych stowarzysze­
niach przeważają działania kształtujące opinię publiczną i opinię kół
rządowych, w innych dążące do nawiązania kontaktów między grupa­
mi społecznymi i profesjami. Niektóre z tych organizacji są grupami
nacisku o wcale niemałym znaczeniu, inne wspomagają działalność
rządów i inicjują nowe przedsięwzięcia (np. plany współpracy ekono­
micznej, naukowej).

VIII. MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE
UNIWERSALNE, REGIONALNE I GRUPOWE
1. Liga Narodów jako prototyp
organizacji międzynarodowej uniwersalnej
Liga Narodów stanowiła prototyp organizacji międzynarodowej
uniwersalnej obejmującej wszystkie dziedziny stosunków międzyna­
rodowych, której podstawowym zadaniem było utrzymanie powszech­
nego pokoju i bezpieczeństwa. Działała ona w okresie między dwiema
wojnami światowymi.
Powstanie Ligi Narodów zostało zapowiedziane w orędziu prezy­
denta W. Wilsona (z 8 stycznia 1918 roku), w tzw. 14 punktach Wilso­
na. Tekst Paktu Ligi Narodów przyjęty przez konferencję 28 VI1919 r.
stanowił integralną część traktatu wersalskiego. Liga Narodów rozpo­
częła swoją działalność 16 I 1920 roku. Członkostwo Ligi Narodów
było dostępne dla każdego państwa, a także dla dominiów i kolonu
rządzących się samodzielnie.
Główne Organa Ligi Narodów to: Zgromadzenie, Rada i stały Se­
kretariat. Decyzje merytoryczne Zgromadzenia i Rady LN podejmo­
wane były przez jednomyślną uchwałę obecnych i biorących udział
w głosowaniu. Od 1929 roku aż do zakończenia I I wojny światowej
Zgromadzenia Ligii nie zwoływano, a brak aktywności i skuteczności
w działaniach spowodował, że wiele państw zrezygnowało z członko­
stwa. Formalnie Liga Narodów zakończyła swą działalność w dnia
18 kwietnia 1946 roku.
W okresie 20-letniej działalności organizacja miała pewne osiągn^'
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 111
I cia (np- kwestiach mniejszości narodowych, kodyfikacji prawa mię­
w
dzynarodowego), jednak w sprawach dotyczących pokoju światowego
je wywiązywała się ze swych obowiązków. Skład członkowski był
n
przez cały czas daleki od uniwersalizmu (np. w gronie członków
ie było Stanów Zjednoczonych, przez 15 lat Związku Radzieckie­
n
go). Słabość Ligi Narodów tkwiła poza tym w samej jej strukturze
i mechanizmie (np. brak ściśle rozgraniczonych kompetencji Zgroma­
dzenia i Rady, system głosowania).
2. Organizacja Narodów Zjednoczonych
a) Cele i zasady działania
W czasie trwania I I wojny światowej powstała idea powołania no­
wej organizacji uniwersalnej, której celem byłoby utrzymanie pokoju
światowego i stworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Wstę­
pny statut nowej organizacji opracowano na konferencji w Dumbar-
ton Oaks (sierpień-październik 1944 r.). Zasadniczy proces tworzenia
ONZ odbywał się na forum „konferencji na szczycie" Wielkiej Trójki.
Podczas konferencji w Jałcie, na Krymie, w dniach 3-11 lutego 1945
roku szefowie trzech wielkich mocarstw - W. Churchill, F. D. Rosevelt
i J. Stalin - uzgodnili zasady głosowania w Radzie Bezpieczeństwa,
w tym wymóg jednomyślności wielkich mocarstw w sprawach meryto­
rycznych oraz postanowili zaprosić Chiny i Francję do roli organiza­
torów konferencji założycielskiej.
Konferencja rozpoczęła się 25 kwietnia 1945 roku w San Francisco.
W toku konferencji ustalono tekst Karty Organizacji Narodów
Zjednoczonych, podpisany w dniu 26 czerwca 1945 roku przez 50
państw.
Polska nie została zaproszona na konferencję założycielską. Sprze­
ciwiły się temu mocarstwa zachodnie, uzależniając jej udział od roz­
szerzenia składu Tymczasowego Rządu RP o przedstawicieli partii
sprezentowanych w rządzie polskim na emigracji w Londynie.
Postanowiono zarezerwować dla Polski miejsce członka pierwot­
nego ONZ.
Karta Narodów Zjednoczonych została podpisana 26 czerwca 1945
r
°ku (Polska podpisała Kartę 16 października 1945 roku), a weszła
w
życie 24 października 1945 roku.
112 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Karta jest umową wielostronną, otwartą warunkowo. Dla członków
organizacji ma szczególne znaczenie prawne, gdyż w razie sprzeczno­
ści między zobowiązaniami wynikającymi z Karty a zobowiązaniami
z innej umowy, zobowiązania wynikające z Karty przeważają.
Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organizacją o kompeten­
cjach ogólnych. Do jej podstawowych celów należy:
a) utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa;
b) rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami;
c) rozwiązywanie w drodze współpracy międzynarodowej spraw
0 charakterze gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym;
d) przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka, godność
1 wartość bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania;
e) przyczynianie się do rozwoju praw człowieka;
f) stanowienie ośrodka uzgadniania działalności państw zmierzają­
cych do osiągnięcia tych celów.
Organizacja oraz jej członkowie zobowiązali się realizować wyty­
czone cele, kierując się zasadami suwerennej równości, nieinterwe­
ncji, wykonywania zobowiązań międzynarodowych w dobrej wierze,
pokojowego załatwiania sporów, wyrzeczenia się siły, bezpieczeństwa
zbiorowego.
Organizacja Narodów Zjednoczonych jest organizacją powszech­
ną. Jej członkami mogą być wszystkie państwa miłujące pokój, któ­
re przyjmą zobowiązania zawarte w Karcie. W ONZ wyróżniamy
członków pierwotnych i nowo przyjętych. Członkami pierwotny­
mi są państwa, które uczestniczyły w konferencji założycielskiej,
oraz Polska i podpisały, a także ratyfikowały Kartę NZ (w sumie 51
państw).
Nowych członków na zlecenie Rady Bezpieczeństwa przyjmuje
Zgromadzenie Ogólne. Decyzje Zgromadzenia w tej sprawie wyma­
gają większości 2/3 głosów. Dotychczas zostało przyjętych ponad 143
państw.
Na zlecenie Rady Bezpieczeństwa Zgromadzenie Ogólne może
zawiesić w korzystaniu z praw i przywilejów członkowskich państwo,
przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki p r ' e
wencyjne lub środki przymusu, a także wykluczyć członka, który upor­
czywie łamie zasady Karty. W dotychczasowej praktyce nie doszło ani
do zawieszenia, ani do wykluczenia żadnego państwa.
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 113
b) Struktura i kompetencje ONZ
Głównymi organami ONZ są:
Zgromadzenie Ogólne;
Rada Bezpieczeństwa;
Rada Gospodarczo-Społeczna;
Rada Powiernicza;
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości;
Sekretariat.
Zgromadzenie Ogólne składa się z przedstawicieli wszystkich
państw członkowskich. Każdemu członkowi przysługuje jeden głos.
Zgromadzenie Ogólne odbywa doroczne sesje zwyczajne i zbiera się
na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków na sesje
nadzwyczajne. Swoją pracę organizacyjną powierza organom pomoc­
niczym. Decyzje Zgromadzenia w ważnych sprawach merytorycznych
zapadają większością 2/3 głosów, w innych sprawach zwykłą większo­
ścią głosów członków obecnych i głosujących. W praktyce coraz czę­
ściej przy podejmowaniu decyzji przyjmuje się jako zasadę consensus.
Uchwały Zgromadzenia Ogólnego mają charakter zaleceń, a więc
nie wiążą państwa. Tylko uchwały wewnętrzne (np. przyjmowanie
nowych członków, sprawy budżetu) mają charakter prawnie wiążą­
cych decyzji. Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego obejmują oma­
wianie wszelkich zagadnień wchodzących w zakres Karty albo doty­
czących kompetencji i funkcji któregokolwiek organu Organizacji,
a także (z zastrzeżeniem nienaruszania pewnych kompetencji Ra­
dy Bezpieczeństwa) wydawanie zaleceń we wszystkich tych spra­
wach pod adresem państw członkowskich i organów ONZ. Oprócz
tych ogólnych kompetencji Karta wymienia wiele uprawnień szczegó­
łowych.
Rada Bezpieczeństwa składa się z 15 członków - 5 członków stałych
(Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania, Francja i Chiny) i 10
Cz
łonków niestałych. Członków niestałych wybiera Zgromadzenie
ogólne. Każdy z członków Rady ma jeden głos. Prawie wszystkie
ec
^ yzje zapadają kwalifikowaną większością dziewięciu głosów,
chwały Rady Bezpieczeństwa w sprawach merytorycznych zapadają
^kszością dziewięciu głosów, z zachowaniem zasady jednomyślności
sta
ł y c h członków Rady. Decyzje natomiast w sprawach proce-
114 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
duralnych podejmowane są większością głosów jakichkolwiek człon­
ków Rady. Niektóre decyzje Rady adresowane do państw są prawnie
wiążące.
Podstawową funkcją Rady jest działanie na rzecz utrzymania poko­
ju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Kompetencje Rady Bezpie­
czeństwa obejmują:
* opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego
planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń w celu przed­
łożenia ich państwom;
* rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażających pokojowi oraz
wydawanie zaleceń dotyczących sposobu załatwienia sporu;
* podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji.
Rada Bezpieczeństwa ma wiele innych kompetencji szczegółowych
wynikających z postanowień Karty (np. związanych z przyjmowaniem,
zawieszaniem i wykluczaniem członków, wyborem sędziów Międzyna­
rodowego Trybunału Sprawiedliwości, powołaniem Sekretarza Gene­
ralnego). Do pozastatutowych zadań należy powoływanie i ustalanie
operacji pokojowych ONZ.
Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z 54 członków wybiera­
nych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata, z tym że rokrocznie
zmienia się 1/3 członków. Do zakresu działalności Rady należą zagad­
nienia gospodarcze, kulturalne, wychowawcze, zdrowia publicznego
oraz poszanowania i przestrzegania praw człowieka. Uprawnienia
Rady obejmują badanie, zalecanie oraz inicjatywę prawotwórczą.
Rada Powiernicza składa się z 5 stałych członków Rady Bezpieczeń­
stwa, państw zarządzających terytoriami powierniczymi, i takiej samej
liczby państw nie zarządzających terytoriami powierniczymi, wybiera­
nych przez Zgromadzenie Ogólne, tak aby liczba państw zarządzają­
cych była równa liczbie państw nie zarządzających terytoriami powier­
niczymi. Obecnie, wobec likwidacji systemu powierniczego, Rada
Powiernicza w zasadzie przestała pełnić swoją funkcję.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 nieza­
wisłych sędziów wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne i Radę
Bezpieczeństwa. Kompetencje Trybunału Sprawiedliwości obejmują
wszelkie spory, które strony (państwa) do niego wnoszą. Nadto roz­
strzyga wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie albo w obo-
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 115
wiązujących traktatach i konwencjach. Wyrok wydany przez Trybunał
?
est ostateczny i wiążący strony tylko w odniesieniu do rozstrzygnięte­
go sporu.
Sekretariat składa się z Sekretarza Generalnego i personelu.
Sekretarza Generalnego, którego kadencja trwa 5 lat, wybiera Zgro­
madzenie Ogólne na zlecenie Rady Bezpieczeństwa. Karta Narodów
Zjednoczonych przyznaje Sekretarzowi szerokie uprawnienia. Jest on
ajwyższym funkcjonariuszem administracyjnym ONZ, który oprócz
ierowania Sekretariatem pełni funkcje zlecone mu przez główne
rgany ONZ, a także może z własnej inicjatywy zwrócić uwagę Radzie
ezpieczeństwa na każdą sprawę zagrażającą utrzymaniu międzyna-
odowego pokoju. Praktyka ONZ stale rozszerza funkcje Sekretarza.
c) Organizacje wyspecjalizowane ONZ
Organizacje te powstały w różnym czasie. Niektóre z nich utworzo-
o na długo przed powstaniem ONZ. Inne, jak np. MOP, działały
rzy Lidze Narodów i przetrwały jej upadek. Utworzenie ONZ i po-
'tyczna atmosfera końca I I wojny światowej i lat powojennych stwo-
yły warunki do powołania do życia wielu organizacji wyspecjalizo-
anych. Na krótko przed utworzeniem ONZ z woli wielkich mocarstw
owstały: FAO, IMF, IBRD, ICAO, UNESCO. Decyzje o utworzeniu
astępnych organizacji wyspecjalizowanych podejmowała już Rada
^spodarczo-Społeczna ONZ. W wyniku jej decyzji powstały: WHO,
' ICO, MAEA, IFC, IDA.
Zapoczątkowana w latach 40. ekspansja branżowa Organizacji Na-
dów Zjednoczonych trwa do dzisiaj. Istniejące już i nowo utworzone
ganizacje wyspecjalizowane i organy ONZ (np. niedawna UNIDO),
ejmują coraz szerszy zakres współpracy naukowej, gospodarczej,
społecznej itd. Równolegle do branżowej trwała ekspansja terytorial­
na. Po utworzeniu w 1947 roku Europejskiej Komisji Gospodarczej
Powstała sieć terenowych (subregionalnych, regionalnych i narodo­
wych) biur przedstawicieli różnych agend (UNIDO, UNESCO, FAO
ltd
0 i służb informacyjnych ONZ.
° b i e wymienione formy ekspansji doprowadziły do ukształtowania
Sl<
? szerokiego „niepolitycznego" sektora ONZ, czyli wielu organizacji
1
°rganów o różnym stopniu formalnej czy faktycznej samodzielności,
o różnych możliwościach i o różnym znaczeniu, noszących emblemat
arodów Zjednoczonych. Tworzą one razem tzw. system Organizacji
116 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Narodów Zjednoczonych - rozgałęziony geograficznie i branżowo
kompleks, zajmujący się przede wszystkim zagadnieniami rozwoj u zgromadzenie Ogólne zajmowało się sprawą Kampuczy; w 1982 roku
międzynarodowego w sferze ekonomiczno-gospodarczej, społecznej
humanitarnej itp.
d) Obszary działania ONZ i organizacji wyspecjalizowanych
Problemy pokoju i bezpieczeństwa. Organizacja Narodów Zjedno­
czonych jest największą organizacją międzynarodową skupiającą pra­
wie wszystkie państwa świata. Zasięg geograficzny oraz szerokie kom­
petencje sprawiają, że odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu
i rozwoju stosunków międzynarodowych w skali globalnej. Jej dzia­
łalność przybiera różnorakie formy: od dyskutowania o problemach
globalnych (np. bezpieczeństwo, rozbrojenie, wyścig zbrojeń), po­
przez organizowanie seminariów, konferencji międzynarodowych po­
święconych tym zagadnieniom aż po wypracowanie stanowiska
państw członkowskich oraz zalecanie członkom realizacji uzgodnio­
nych ustaleń.
W wielu dziedzinach ONZ prowadzi działalność operacyjną.
W przypadku stwierdzenia zagrożenia, naruszenia pokoju lub aktu
agresji jej organ - Rada Bezpieczeństwa - może podjąć decyzję
wiążącą wszystkie państwa, sprowadzającą się do zastosowania san­
kcji wobec państw (państwa) zagrażających pokojowi lub dokonują­
cych napaści.
Od swego powstania ONZ zajmuje się wszystkimi ważniejszymi
sprawami związanymi z utrzymaniem pokoju i bezpieczeństwa mię­
dzynarodowego. ONZ często zapobiega groźnym konfliktom zbroj­
nym, a także przyczynia się do ich likwidacji. Jednakże ONZ nie jest
w stanie całkowicie zapobiec wybuchowi tych konfliktów, albowiem
jest ona pod wpływem ostrych konfliktów między różnymi grupami
państw członkowskich. W codziennej działalności zajmuje się rozpa­
trywaniem konkretnych zagrożeń lub naruszeń pokoju. Lista tych
spraw jest długa, ale dla przykładu wymieńmy tylko niektóre: w kon­
flikcie koreańskim Rada Bezpieczeństwa zastosowała sankcję w po-
staci użycia sił zbrojnych; w 1960 roku Rada Bezpieczeństwa rozpa­
trywała interwencję wojsk belgijskich w Kongo; w latach 1948-1965
Rada Bezpieczeństwa wielokrotnie zajmowała się konfliktem indyj'
sko-pakistańskim o Kaszmir; w latach 1947-1961 - konfliktem holen-
dersko-indonezyjskim; w latach 1960-1962 kryzysem w rejonie Morza
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 117
i karaibskiego; 1963-1979 polityką zagraniczną Rodezji; od 1979 roku
przedmiotem zainteresowania był konflikt argentyńsko-brytyjski
o Falklandy. Ostatnie działania ONZ w tej dziedzinie dotyczyły irac­
kiej agresji na Kuwejt. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła przeciwko
Irakowi aż 12 rezolucji wprowadzających najostrzejsze w dotychcza­
sowej historii Organizacji sankcje o charakterze gospodarczym, finan­
sowym i wojskowym.
Oprócz konkretnych spraw organy ONZ wypracowują wiele uchwał
dotyczących zasad postępowania państw oraz mechanizmów tworze­
nia podstaw służących utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa międzyna­
rodowego (np. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło w 1970 roku dekla­
rację w sprawie umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego;
w 1977 roku deklarację o pogłębianiu i umacnianiu odprężenia mię­
dzynarodowego).
Szczególną uwagę w swej działalności ONZ poświęca sprawom
związanym z rozbrojeniem, ponieważ jest to gwarancją niedopuszcze­
nia do nowej wojny oraz umocnienia pokoju i bezpieczeństwa mię­
dzynarodowego.
Wkrótce po powstaniu ONZ zostały powołane organy do rokowań
w sprawie rozbrojenia (w 1946 roku Komisja Energii Atomowej). Już
w 1946 roku Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezoluzję ustalającą
ogólne zasady rozbrojenia. W wielu rezolucjach organu plenarnego
podnoszono kwestię zaprzestania doświadczeń z bronią jądrową.
W 1957 roku Polska przedłożyła na forum ONZ propozycję (w nastę­
pnych latach kilkakrotnie zmodyfikowaną) utworzenia strefy bezato­
mowej w Europie Środkowej.
Liczba rezolucji uchwalanych przez Zgromadzenie Ogólne w spra­
wie rozbrojenia jest znaczna. W 1978 i 1980 roku odbyły się nadzwy­
czajne sesje Zgromadzenia Ogólnego poświęcone problematyce roz­
brojeniowej
Zgromadzenie Ogólne sprawowało nadto nadzór nad negocjacjami
w sprawie kontroli i ograniczenia zbrojeń, w których wyniku wypraco­
wano kilka układów (np. o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej -
y 1968 r.). Mimo wielu pozytywnych działań w dziedzinie rozbro­
jenia, ONZ była mało skuteczna i nie zahamowała wyścigu zbrojeń
na świecie.
118 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Problemy rozwojowe świata. Rola organizacji wyspecjalizowanych
znacznie wzrosła, gdy ukształtowany już politycznie nowy subsystem
- Trzeci Świat - przystąpił do ofensywy dyplomatycznej, której celem
była zmiana międzynarodowego ładu gospodarczego i przezwycięże­
nie problemów niedorozwoju krajów Azji, Afryki i Ameryki Łaciń­
skiej. Platforma ONZ szczególnie sprzyjała tym celom, albowiem
na forum tej organizacji kraje rozwijające się stanowiły najliczniej­
szą grupę i były - przynajmniej formalnie - równe krajom wysoko
rozwiniętym.
Apogeum działań państw Trzeciego Świata przypadło na lata 1973-
-1978. Przyjęte w tym okresie zasady nowego międzynarodowego ładu
gospodarczego oznaczały m. in. szybki rozwój organizacji wyspecjali­
zowanych ONZ i skierowanie, pod presją tych państw, ich działań
głównie na rozwiązanie problemów społecznych i gospodarczych tego
subsystemu. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w zwoływanych pod
auspicjami ONZ i jej agend wielkich konferencji międzynarodowych
(środowiskowa w 1972 roku, żywnościowa i ludnościowa w 1974 roku,
habitatowa w 1976 roku, wodna i odpustynniania w 1977 roku), będących
często inspiracją do utworzenia nowych programów i agend ONZ.
Likwidacja zacofania gospodarczego, społecznego itp. stanowi obec­
nie główny obszar działań ONZ i pochłania około 80% rocznego
budżetu tej organizacji. System ONZ przeznacza te środki na cele
rozwoju społeczno-gospodarczego, konkretnie zaś na różnorodne
programy pomocy technicznej, przeglądy, studia ekonomiczne, kon­
ferencje międzynarodowe, analizy rozwojowe subregionów, regionów
i poszczególnych państw oraz prognozy ekonomiczne. Za pośrednic­
twem organizacji wyspecjalizowanych ONZ udziela pomocy krajom
rozwijającym się w opracowaniu ich planów rozwoju, programów
uprzemysłowienia, zastosowań nauki i techniki, racjonalizacji różnych
gałęzi gospodarki, a także w sprawach planowania demograficznego,
mieszkalnictwa, reformy rolnej, ochrony środowiska. Wiele progra­
mów ONZ poświęconych jest ochronie najbardziej potrzebujących
grup społecznych: dzieci, młodzieży, kobiet, uchodźców oraz zwalcza­
niu narkotyków i zapobieganiu przestępczości.
Programy te są realizowane przez stałe terenowe agendy ONZ, takie
jak: komisje regionalne, biura regionalne organizacji wyspecjalizowa­
nych, np. 115 biur przedstawicieli UNDP (Program Rozwoju Naro-
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 119
dów Zjednoczonych) w krajach otrzymujących tą drogą pomoc, do-
adców rolnych FAO, specjalnych doradców przemysłowych UNIDO,
r
| także przez centrale, Sekretariat ONZ (Departamenty Między­
a
narodowych Spraw Gospodarczo-Społecznych - DIESA i Współ­
pracy Technicznej dla Rozwoju - DTCA), IBRD, IDA, IFC, UNC-
TAD itd.
Centralną intytucją finansującą programy wielostronnej technicz­
nej i przedinwestycyjnej pomocy jest UNDP, działający we wszystkich
dziedzinach w ponad 150 krajach i terytoriach. Obecnie realizowane
jest ponad 6500 programów o łącznej wartości 8,5 mld dolarów z cze­
go 3,9 mld wnosi UNDP, a pozostałą część finansują rządy zaintere­
sowanych państw. Wykonanie konkretnego programu UNDP zleca
odpowiedniej wyspecjalizowanej organizacji . Od powstania w 1950
roku Rozszerzonego Programu Pomocy Technicznej (EPTA) i w 1959
roku Funduszu Specjalnego (SF), a od 1965 roku z ich połączenia
Programu Rozwojowego Narodów Zjednoczonych (UNDP) na po­
moc techniczną zmobilizowano środki wartości około 10 mld dolarów,
wysłano około 180 tysięcy ekspertów do pracy w 170 krajach i wyszko­
lono około 135 tysięcy stypendystów.
Pomocą doraźną ONZ, okazywaną w przypadkach klęsk żywioło­
wych, zajmuje się z reguły specjalne biuro (UNDRO) utworzone
w 1972 roku. W wyjątkowych wypadkach tworzone są specjalne ko­
mórki, np. Biuro Pomocy Nadzwyczajnej dla Afryki, którego akcją
kierował administrator UNDP.
Największe środki finansowe przeznaczone na rozwój, na ogół
w postaci nisko oprocentowanego kredytu, znajdują się w gestii IBRD
i podporządkowanych jej IDA i IFC. Grupa ta finansuje lub częściej
mobilizuje środki finansowe na cele inwestycyjne (w odróżnieniu od
przedinwestycyjnej pomocy UNDP). IDA udziela pożyczek rozwojo­
wych krajom najuboższym na specjalnie dogodnych warunkach. IFC
Promuje głównie prywatne inwestycje w Trzecim Świecie. IBRD fi­
nansował dotychczas rozwój wsi i rolnictwa, energetyki i przemysłu,
a
także ochrony środowiska, turystyki itp.
Działalność systemu ONZ w sferze pomocy dla rozwoju nie wyczer­
puje form pracy tego systemu. Angażując się w łagodzenie i rozwią-
2
ywanie światowych problemów rozwoju, system ONZ spełnia dodat­
kowo dwie ważne role: koncepcyjno-programową i normotwórczą.
120 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Z a d a n i a k o n c e p c y j n o - p r o g r a m o w e to wytyczanie
przez instytucje systemu ONZ podstawowych kierunków działania
oraz celów stojących przed społecznością międzynarodową. Forsowa­
nie przez system ONZ takich idei i rozwiązań społecznych, jak plano­
wanie, zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy, koncepcja „po­
trzeb podstawowych", ochrona środowiska, ma duże znaczenie
programowe nie tylko dla samych agend systemu, lecz również dla
poszczególnych państw. Prowadzone na tym forum dyskusje wokół
strategicznych celów polityki międzynarodowej, skutecznych środków
i metod ich realizacji są ważnym czynnikiem kształtującym społecz­
ną i polityczną świadomość narodów świata, a zwłaszcza ich elit przy­
wódczych.
F u n k c j a n o r m o t w ó r c z a systemu ONZ polega na tworzeniu
politycznych i prawnych norm regulujących różne obszary życia mię­
dzynarodowego. Dla przykładu MOP przyjęła do tej pory blisko 160
konwencji poświęconych ochronie pracy i zabezpieczeniu społeczne­
mu. Spośród wielu dokumentów przygotowanych przez agendy ONZ
i przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne NZ warto przypomnieć tak
znaczące akty, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948
roku; konwencja,na temat praw kobiet i dzieci czy ochrony środowi­
ska. Trudno dziś sobie wyobrazić funkcjonowanie komunikacji
międzynarodowej (lotnictwo, koleje, telekomunikacja) bez norm
prawnych i unifikacji wprowadzonej przez organizacje wyspecjalizo­
wane.
3. Organizacje regionalne i grupowe
a) Organizacje regionalne o charakterze ogólnym
Najstarszą organizacją regionalną jest Organizacja Państw Amery­
kańskich. Geneza organizacji związana jest z dążeniem państw Połu­
dniowej i Środkowej Ameryki do niezależności. W 1889 roku w Wa­
szyngtonie z inicjatywy Stanów Zjednoczonych została zwołana
konferencja panamerykańska. Od tej pory zazwyczaj co 5 lat odbywa­
ły się podobne konferencje. W 1947 roku na konferencji w Rio de Ja­
neiro przyjęto międzyamerykański traktat o wzajemnej pomocy,
a w 1948 roku podpisano w Bogocie Kartę Organizacji Państw Ame­
rykańskich. Zadaniem tej organizacji jest rozwijanie współpracy we
wszystkich dziedzinach stosunków międzynarodowych.
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 121
W czasie I I wojny światowej wzrosło dążenie państw Bliskiego
Wschodu do zapewnienia i utrwalenia niepodległości. W obliczu po­
wstania ONZ państwa arabskie postanowiły zjednoczyć swe wysiłki
dla obrony wspólnych interesów w ramach regionalnej organizacji.
Pakt Ligi Państw Arabskich został podpisany 22 marca 1945 roku
w Kairze, początkowo przez siedem państw. Następnie przystąpiły do
niego wszystkie inne nowo powstałe państwa arabskie. Liga Państw
Arabskich zajmuje się całością spraw interesujących państwa człon­
kowskie. W pierwszych latach swej działalności koncentrowała się
przede wszystkim na walce o ich niezależność od byłych metropolii,
a następnie na ich rozwoju gospodarczym.
Działalność LPA, mimo dużej aktywności, jest mało efektywna. Na
skutek licznych sprzeczności wynikających z rywalizacji o przywódz­
two w świecie arabskim wiele podjętych przez LPA programów jest
realizowanych jedynie częściowo albo w ogóle nie są wykonywane.
Efektywność funkcjonowania LPA została także obniżona na skutek
wojny między Iranem i Irakiem czy agresji Iraku na Kuwejt w 1990 r.
Organizacja Jedności Afrykańskiej powstała w wyniku likwidacji
kolonializmu w Afryce w latach 1957-1963, kiedy to wiele państw
uzyskało niepodległość. Organizacja ta odegrała ważną rolę w proce­
sie emancypacji politycznej państw. OJA koordynowała ich działal­
ność zarówno w walce o wyzwolenie terytoriów kolonialnych, jak też
przeciwko rasizmowi w Afryce Południowej.
Ostatnio znaczenie i aktywność organizacji regionalnych Trzeciego
Świata zauważalnie maleją. Przyczyną są coraz większe sprzeczności
i konflikty interesów między tymi państwami oraz rosnące zróżnico­
wanie poziomu i tempa rozwoju społecznego i gospodarczego tych
Państw. Coraz częściej uniemożliwia to skuteczne działania tych or­
ganizacji.
b) Organizacje polityczno-militarne
Geneza tych organizacji sięga okresu „zimnej wojny". Sprzeczności
'nteresów Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego doprowa­
dziły do wzajemnej wrogości, a w konsekwencji do podziału Europy
n
a dwa bloki polityczno-militarne pod ich przewodnictwem.
Organizacja Paktu Północnego Atlantyku (NATO) powstała
4 kwietnia 1949 roku. Umowę podpisało wówczas 12 państw: Francja,
Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia,
122 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Norwegia, Włochy, Portugalia, Kanada, Stany Zjednoczone. Do Paktu
przystąpiły Grecja i Turcja (w 1952 r.), RFN (w 1955 r.), zjednoczone
Niemcy (w 1990 r.) oraz Hiszpania (w 1982 r.). Francja wycofała się
z zintegrowanego systemu wojskowego, pozostała jednak członkiem
tej organizacji jako przymierza politycznego.
Najważniejszy artykuł Paktu, art. 5, przewiduje wzajemną pomoc
wojskową uczestników organizacji na wypadek napaści zbrojnej na
jednego z nich i traktuje to zobowiązanie jako zbiorową samoobronę.
Pomoc nie jest jednak udzielana automatycznie z chwilą stwierdzenia
napaści zbrojnej, lecz jest uzależniona od decyzji poszczególnych
członków. Obszar działania NATO obejmuje terytorium państw
członkowskich (bez terytorium byłego NRD) i cały obszar północne­
go Atlantyku na północ od Zwrotnika Raka.
Jedynym organem statutowym NATO jest Rada Atlantycka, okre­
ślana też jako Rada Ministerialna. Składa się ona z przedstawicieli
wszystkich państw członków i na szczeblu ministrów zbiera się co
najmniej dwa razy w roku, natomiast na szczeblu stałych przedstawi­
cieli raz w tygodniu i wówczas nazywa się Radą Stałych Przedstawi­
cieli. Organ ten jest odpowiedzialny za realizację celów Paktu, stanowi
forum konsultacji politycznej we wszystkich problemach interesu­
jących państwa członkowskie. Decyzje Rady podejmowane są jedno­
myślnie i bez głosowania, nie wiążą one jednak rządów państw człon­
kowskich.
Rada powołała do życia około 100 organów pomocniczych. Do
najważniejszych należą: Komitet Planowania Obrony, Komitet Obro­
ny Nuklearnej, Eurogrupa. Sojusz ma kilkadziesiąt różnego rodzaju
organów wojskowych (np. Komitet Wojskowy Dowództwa NATO,
Międzynarodowy Sztab Planowania). Organem administracyjnym jest
Sekretariat z sekretarzem generalnym na czele.
W 1955 roku utworzono Zgromadzenie Atlantyckie jako Konferen­
cję Parlamentarzystów NATO. Wprawdzie formalnie Zgromadzenie
nie jest organem NATO, lecz w praktyce można uważać go za organ
pozastatutowy. Zgromadzenie prowadzi działalność na rzecz zacieś­
nienia i rozwoju współpracy politycznej i militarnej, a także ekono­
micznej, społecznej i kulturalnej między państwami. W sesji jesiennej
1990 roku uczestniczyli także parlamentarzyści z Czecho-Słowacji,
Polski i Węgier.
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 123
W wyniku przemian politycznych w Europie i świecie zaistniała
potrzeba ponownego określenia roli NATO w zmieniającym się ukła­
dzie sił międzynarodowych oraz polityki wobec państw Europy Środ­
kowej i Wschodniej. Ponadto, wobec przyspieszonych procesów inte­
gracyjnych w Europie Zachodniej, wyłoniła się konieczność
zdefiniowania miejsca NATO w subsystemie zachodnim i stosunku do
europejskich organizacji międzynarodowych.
Kwestie transformacji NATO były przedmiotem obrad trzech ostat­
nich „szczytów" Paktu: w Londynie (5-6 lipca 1990 r.), Rzymie (7-8 li­
stopada 1991 r.) oraz Brukseli (10-11 stycznia 1994 r.). Na spotkaniu
w Londynie i Rzymie rozpoczęto przeformułowanie strategii polity­
cznej i militarnej. Na „szczytach" omawiany był problem stosunku
NATO do wydarzeń na obszarze byłego Paktu Warszawskiego oraz
ofert kontaktów i współpracy z państwami tego obszaru, poczyna­
jąc od politycznego „otwarcia" na Wschód, poprzez pierwsze instytu­
cjonalne płaszczyzny konsultacji i współpracy z ZSRR i państwami
postkomunistycznymi Europy Środkowej i Wschodniej, przyjęte na
spotkaniu rzymskim, do propozycji Partnerstwa dla Pokoju przedsta­
wionej na szczycie brukselskim.
Transformacja potencjału militarnego NATO podyktowana by­
ła zmianami skali i kierunków zagrożenia militarnego dla państw
członkowskich po rozpadzie wojskowo-politycznych struktur Układu
Warszawskiego oraz zmianą sytuacji wojskowo-strategicznej w Euro­
pie Środkowej w rezultacie zjednoczenia Niemiec oraz międzynaro­
dowej akceptacji ich uczestnictwa w NATO. Najważniejsza była decy­
zja odchodzenia od doktryny strategicznej obrony na wysuniętych
rubieżach i przyjęcie koncepcji „wysuniętej obecności wojskowej".
Nowa koncepcja strategiczna przewiduje znaczne zwiększenie
odpowiedzialności państw europejskich za bezpieczeństwo Sojuszu.
Na spotkaniu brukselskim po raz pierwszy zajęto się problema­
mi struktury, mechanizmów i procedur związanych z uczestnicze­
niem w operacjach pokojowych pod auspicjami OBWE i ONZ. Wraz
Z
Przyjęciem koncepcji Połączonych Sił Wielonarodowych do Zadań
Specjalnych (CJTF) został uczyniony poważny krok w kierunku do­
stosowania struktury wojskowej NATO do zadań wykraczających po-
Z a
funkcje ściśle obronne.
Inną organizacją polityczno-wojskową jest powstała w 1955 roku
124 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Unia Zachodnioeuropejska. W skład tej organizacji wchodzą: Belgia,
Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy.
Jednym z celów organizacji było wprowadzenie Niemiec Zachod­
nich do NATO w formie, jaka byłaby do przyjęcia przez społeczność
międzynarodową. W związku z tym m. in. ustalono górne limity liczeb­
ności sił lądowych i powietrznych dla państw członkowskich, jakie
mogą mieć w czasie pokoju. Dla Niemiec Zachodnich ustanowiono
nadto liczne ograniczenia, np. bezwzględny zakaz produkcji broni
atomowej, bakteriologicznej i chemicznej.
Głównymi organami Unii są: Rada Unii (organ międzyrządowy),
Zgromadzenie (organ parlamentarny), Agencja Kontroli Zbrojeń,
Stały Komitet Zbrojeń i Sekretariat.
W swojej działalności Unia ograniczała się do zagadnień militar­
nych i współpracy politycznej członków. Organizacja nie zajmuje się
problemami gospodarczymi, a od 1959 roku społeczno-kulturalnymi.
W ostatnich latach Unia w celu zacieśnienia współpracy z Europejski­
mi Wspólnotami i NATO utworzyła specjalną grupę roboczą. Wejście
w życie 1XI1993 r. Traktatu z Maastricht łącznie z Deklaracją o roli UZE
podniosło rangę Unii jako autonomicznej struktury UE realizującej
tożsamość europejską w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony.
Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS) powstał w 1952 roku.
Skrócona nazwa Paktu pochodzi od angielskich inicjałów państw
członkowskich: Australii, Nowej Zelandii, Stanów Zjednoczonych.
Celem ANZUS jest przeprowadzanie wzajemnych konsultacji w razie
powstania napiętej sytuacji w basenie Oceanu Spokojnego, zagroże­
nia integralności terytorialnej, niezależności politycznej i bezpieczeń­
stwa państw członkowskich. Istotą tej organizacji jest obowiązek wza­
jemnego udzielania pomocy wojskowej w razie napaści na jedno z nich
oraz na terytorium wysp znajdujących się pod ich jurysdykcją na
Oceanie Spokojnym.
Układ Warszawski utworzono na podstawie umowy zawartej
14 maja 1955 roku między Związkiem Radzieckim, Albanią (d°
1968 r.), Bułgarią, Węgrami, NRD (do 1990 r.), Polską, Rumu­
nią i Czechosłowacją. Zasięg terytorialny Układu obejmował obszar
państw sygnatariuszy, w tym europejską część Związku Radziec­
kiego. W wyniku zmian politycznych, jakie zaszły w krajach Euro­
py Środkowo-Wschodniej oraz w Związku Radzieckim państwa
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 125
członkowskie podjęły w dniu 1 lipca 1991 roku decyzję o roz­
wiązaniu struktur wojskowych i politycznych tej organizacji.
Rada Europy jest najstarszą i największą organizacją polityczną
naszego kontynentu. Powstała na mocy konwencji podpisanej przez
10 państw zachodnioeuropejskich w 1949 roku. W okresie narastania
zimnej wojny i konfrontacji Zachodu ze Wschodem państwa te chciały
stworzyć organizację paneuropejską, jednoczącą kraje na gruncie
demokracji, przestrzegania praw człowieka, pokojowego rozstrzyga­
nia problemów społecznych i wspólnej tożsamości kulturowej.
Rada Europy ma dwa główne organy: Komitet Ministrów i Zgro­
madzenie Doradcze. Komitet Ministrów składa się z ministrów spraw
zagranicznych wszystkich państw członkowskich. Zbiera się z reguły
dwa razy w roku. Zgromadzenie Doradcze składa się z parlamenta­
rzystów, mianowanych przez parlamenty lub rządy państw członko­
wskich. Innymi ważnymi filiami organizacji są: Europejska Komisja
Praw Człowieka oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka.
Rada Europy jest organizacją aktywną i między innymi doprowa­
dziła do zawarcia około 140 konwencji dotyczących spraw socjalnych,
kulturalnych, prawnych, ochrony środowiska itp.
W dniu 26 listopada 1991 roku Polska została 26 pełnoprawnym
członkiem Rady Europy. Obecnie RE grupuje 32 państwa.
c) Organizacje integracji gospodarczej państw uprzemysłowionych
Po zakończeniu I I wojny światowej większość krajów Europy Za­
chodniej znalazła się w głębokim kryzysie społecznym i gospodar­
czym. Radykalizowały się nastroje społeczne, rosły wpływy komuni­
stów. W tej sytuacji Stany Zjednoczone, dążąc do utrzymania Europy
Zachodniej w sferze swoich wpływów, okazały jej znaczną pomoc
gospodarczą i finansową w odbudowie europejskiego potencjału go­
spodarczego. W 1947 roku uruchomiono Plan Pomocy Europie, zwa­
ny potocznie planem Marshalla. Jednym z warunków objęcia krajów
europejskich tym planem było opracowanie przez nie i przystąpienie
do wspólnego europejskiego programu odbudowy i rozwoju. W tym
celu kraje Europy Zachodniej utworzyły w 1948 roku Organizację
Europejskiej Współpracy Gospodarczej. Początkowo Organizacja ta
Ujmowała się podziałem pomocy amerykańskiej, a po zakończeniu
Planu Marshalla działała na rzecz liberalizacji handlu i rozwoju współ­
pracy finansowej państw zachodnioeuropejskich i Stanów Zjednoczo-
126 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
nych. W 1960 roku utworzono na jej gruncie Organizację Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju (OECD), o kompetencjach i formule pozwa­
lającej na uczestnictwo w niej wszystkim rozwiniętym krajom kapitali­
stycznym. Do 1973 roku do OECD przystąpiły praktycznie wszystkie
rozwinięte państwa zachodnie (25 krajów). Propozycja ZSRR o przy­
jęcie do OECD została odrzucona.
Najwyższym organem OECD jest Rada działająca na dwóch pozio­
mach: ministrów spraw zagranicznych i gospodarki oraz stałych
przedstawicieli. Uchwały Rady mają charakter zaleceń i obejmują
tylko te kraje, które głosowały za przyjęciem decyzji. Materiały na
posiedzenie Rady przygotowuje Komitet Wykonawczy i organy po­
mocnicze - różnorodne komitety problemowe, branżowe, tymczaso­
we grupy robocze itp. (jest ich około 200). Pracami organizacyjno-
-administracyjnymi kieruje Sekretariat. Przy OECD działa też kilka
agencji wyspecjalizowanych.
Głównym zadaniem OECD jest analiza bieżącej sytuacji gospodar­
czej i finansowej krajów członkowskich, całego ugrupowania oraz go­
spodarki światowej. Co roku OECD sporządza dla poszczególnych
krajów raporty oceniające ich kondycję ekonomiczną i zawierające
wskazówki odnośnie do dalszego rozwoju. Na podstawie tych rapor­
tów tworzony jest zintegrowany model, tzw. „Interlink", przedstawia­
jący podstawowe trendy rozwojowe całego subsystemu na tle zmian
zachodzących w gospodarce światowej. OECD opracowuje też spe­
cjalne prognozy tzw. „systemu wczesnego ostrzegania", wskazując
zagrożenia dla gospodarek krajów członkowskich.
OECD jest także organizacją służącą jako forum do negocjacji
i ustaleń na rzecz ograniczenia barier swobodnej wymiany towarów,
usług i kapitału. Ważne miejsce w działalności OECD zajmują sprawy
pomocy rozwojowej dla krajów Trzeciego Świata i państw postkomu­
nistycznych.
Z licznych i silnie zróżnicowanych zachodnioeuropejskich organi­
0 gulujący sprawy współpracy finansowej państw Wspólnoty. Od
zacji gospodarczych największy wpływ na układ sił politycznych i g '
spodarczych w Europie Zachodniej wywarła Europejska Wspólnota
Gospodarcza (EWG) przekształcona w 1993 roku w Unię Europejską;
Pierwowzorem dla UE była Europejska Wspólnota Węgla i Stali
utworzona w 1951 roku. W 1957 roku, po dwuletnich przygotowa­
niach, sześć państw zachodnioeuropejskich podpisało w Rzymie tra-
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 127
Jctat powołujący do życia EWG i Europejską Wspólnotę Energii Ato­
mowej (Euroatom). W 1967 roku EWG, EWWiS i Euroatom połączy­
ły się w jedną organizację.
Członkami pierwotnymi EWG były: RFN, Francja, Włochy, Belgia,
Holandia i Luksemburg. W 1973 roku do Wspólnoty przystąpiły Wiel­
ka Brytania, Dania i Irlandia. W 1981 roku została przyjęta Grecja,
a 4 lata później Hiszpania i Portugalia. 1.01.95 r. członkami UE
zostały Austria, Finlandia i Szwecja.
O przyjęcie do UE ubiegają się następne kraje europejskie.
Wiele państw europejskich ma status krajów stowarzyszonych
ZU E . Należą do nich m.in. Malta, Cypr, Turcja, Polska, Czechy,
Słowacja, Węgry.
Ze szczególnych udogodnień w handlu i współpracy gospodarczej
z UE korzysta na mocy tzw. konwencji z Lome 66 krajów Afryki,
Karaibów i Pacyfiku (grupa ACP).
Najważniejszym organem UE jest Rada Ministrów, na której forum
podejmuje się decyzje o zasadniczym znaczeniu dla Wspólnoty. Or­
ganem pomocniczym Rady jest tzw. Komitet Stałych Przedstawicieli.
Stałym organem zarządzająco-wykonawczym UEjest Komisja. Do jej
obowiązków należy przygotowanie posiedzeń Rady i nadzór nad re­
alizacją podjętych decyzji. Parlament Europejski i Trybunał UE zaj­
mują się oceną polityczną i prawną działań Wspólnoty i poszczegól­
nych państw. W s t r u k t u r z e UE działa ponadto kilkadziesiąt
wyspecjalizowanych branżowo i resortowo organów pomocniczych -
głównie różnorodnych komitetów.
Podstawowym celem UE jest sterowanie procesem integracji eko­
nomicznej, politycznej i społecznej państw członkowskich. Najwię­
ksze osiągnięcia odnotowała UE w zakresie handlu i finansów. We­
wnątrz Wspólnoty zniesiono praktycznie wszystkie ograniczenia
celne, taryfowe i ilościowe. UE prowadzi jednolitą zewnętrzną polity­
kę celną. W 1978 roku utworzono Europejski System Walutowy
re
1^92 r. UE stała się tzw. jednolitym obszarem gospodarczym o swo­
bodnym przepływie ludzi, towarów, usług i kapitału, zunifikowa­
nym systemie podatkowym i jednolitych standardach prawnych i te­
chnicznych.
Rezultatem integracji politycznej Wspólnoty jest utworzenie Rady
128 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK
Europejskiej - forum, na którym spotykają się przywódcy państw UE.
Efekty ponad 39-letniej działalności UE dowodzą, że umiejętne
sterowanie procesami integracji sprzyja rozwojowi gospodarczemu
uczestniczących w nim krajów. UE jest bez wątpienia najbardziej
zaawansowaną w tworzeniu zintegrowanej, komplementarnej stru­
ktury gospodarczej organizacją międzynarodową. Połączony poten­
cjał gospodarczy Wspólnoty stawia ją na pierwszym miejscu w gospo­
darce światowej.
W rok po utworzeniu EWG państwa skandynawskie i Wielka Bry­
tania powołały do życia konkurencyjną organizację - Europejskie
Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA). Przystąpiły doń również
Portugalia, Szwajcaria i Austria. Głównym celem EFTA była likwida­
cja ograniczeń w wymianie handlowej wewnątrz ugrupowania. W od­
różnieniu od EWG, EFTA nie podjęła działań integracyjnych w in­
nych sferach. Po odejściu z tej organizacji Wielkiej Brytanii, Danii
i Portugalii oraz przystąpieniu przez pozostałe kraje do UE jej zna­
czenie jest obecnie niewielkie.
W 1949 roku europejskie kraje socjalistyczne utworzyły Radę Wza­
jemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Głównym celem tej organi­
zacji miało być zintegrowanie rządzonych przez komunistów krajów
Europy Środkowo-Wschodniej z gospodarką ZSRR. Przez pierwsze
10 lat Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej miała formę wyłącznie
deklaracyjną. Strukturę organizacyjną i statut opracowano dopiero
wiatach 1959-1974.
Ponad 40-letnia działalność RWPG nie przyniosła spodziewanych
efektów. Zmiany polityczne i gospodarcze w tym regionie w latach
1989-1991 dowiodły, że pomimo ambitnych planów RWPG nie prze­
kształciła się w zintegrowaną i komplementarną gospodarczo struktu­
rę. Zadecydowały o tym wady systemowe, przede wszystkim prymat
polityki nad prawami ekonomii.
Upadek komunizmu w Europie i ZSRR spowodował m. in. i to, że
RWPG w jej dotychczasowej postaci straciła rację bytu. W 1991 roku
organizacja ta została rozwiązana.
d) Organizacje gospodarcze krajów rozwijających się
Z ogólnej liczby ponad 170 państw około 150 zaliczanych jest do
Trzeciego Świata. Ukształtował się on jako odrębny subsystem polity­
czny i gospodarczy niespełna 20 lat temu. Od tego czasu kraje rozwi-
M I Ę D Z Y N A R O D O W E ORGANIZACJE UNIWERSALNE 129
jające się utworzyły wiele różnorodnych organizacji międzynarodo­
wych - ogólnych i wyspecjalizowanych.
Celem większości z nich było sprzyjanie rozwojowi poszczególnych
krajów i regionów trzeciego świata oraz zapobieganie i łagodzenie
sporów i konfliktów w skali regionu. Wielkie zróżnicowanie polityczne
i gospodarcze krajów rozwijających się uniemożliwiło stworzenie sil­
nej organizacji międzynarodowej obejmującej cały subsystem.
Jedyną organizacją o charakterze gospodarczym, do której należy
większość tych krajów, jest Grupa 77. Utworzono ją w 1964 roku
w przeddzień I konferencji UNCTAD w celu przygotowania wspólne­
go stanowiska krajów Trzeciego Świata na tę konferencję. Aktualnie
Grupa 77 liczy ponad 130 krajów i zajmuje się koordynacją ich działań
na forum organizacji wyspecjalizowanych ONZ.
Spośród wielu organizacji gospodarczych grupujących kraje Trze­
ciego Świata znaczącą rolę odgrywają: Organizacja Państw Ekspor­
terów Ropy Naftowej (OPEC) oraz Stowarzyszenie Narodów Azji
Południowo-Wschodniej (ASEAN). Do OPEC należy 13 krajów. Or­
ganizację tę utworzono w 1960 roku. Początkowo działała ona na
rzecz przejęcia przez państwa członkowskie kontroli nad zasobami
i wydobyciem znajdującej się na ich terytorium ropy naftowej. Obec­
nie OPEC jest forum, na którym zapadają decyzje o wielkości wydo­
bycia i cenach światowych na ten surowiec. Oprócz OPEC w krajach
Trzeciego Świata działa 15 organizacji surowcowych.
Do ASEAN należy 6 państw regionu Azji Południowo-Wschodniej.
Jest to organizacja integracji gospodarczej, której zakres i metody
działania upodobniają ją do EWG.
Relatywnie niski poziom rozwoju gospodarczego krajów Trzeciego
Świata, brak infrastruktury sprawiają, że procesy integracji tych kra­
jów nie przyniosły większych rezultatów.
Literatura uzupełniająca
i e r z a n e k R., J a k u b o w s k i J., S y m o n i d e s J.: Prawo
międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980.
e
' p a c k i Z.: Encyklopedia teorii i praktyki organizacji międzynaro­
dowych, Warszawa 1990.
130 TERESA KEGEL, ANDRZEJ NOWAK

M o r a w i e c k i W.: Funkcje organizacji międzynarodowych, Warszawa CZĘŚĆ T R Z E C I A

1965.
P a r z y m i e s S., Sujusz Atlantycki a polityka bezpieczeństwa w Europie
Zachodniej, Sprawy Międzynarodowe nr 2, 1994. PODSTAWOWE PROBLEMY
P y s t r o m J., NATO w okresie postzimnowojennym, Sprawy Między­
narodowe nr 2,1994. WSPÓŁCZESNYCH
Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego, pod red. K. K o-
c o t a, K. W o 1 f k e g o, Warszawa-Wrocław 1976. STOSUNKÓW
MIĘDZYNARODOWYCH

IX. POKÓJ I BEZPIECZEŃSTWO W T E O R I I

I PRAKTYCE STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1. Pojęcie i istota pokoju oraz bezpieczeństwa

„Pokój" należy do kategorii znajdujących się we wszystkich niemal
słownikach i encyklopediach świata, a mimo to nie ma ciągle jedno­
znacznej i nie budzącej wątpliwości jego definicji.
Wynika to z faktu, iż stał się on, jak pisze J. Kondziela, kategorią
„werbalnego porozumienia" między państwami, narodami i polityka­
mi w zakresie wartości, których jasne sprecyzowanie stwarza znaczne
różnice zdań, a także dlatego, że w świadomości ludzi funkcjonuje
przekonanie, iż pokój jest tą wartością, której generalnie nie można
kwestionować ani podważać sensu i znaczenia jej zasadniczych para­
metrów.
Pojęcie to pełni rolę kodu rozumianego intuicyjnie, niepodważal­
nego aksjomatu w polityce zagranicznej, zawsze obecnego przynaj­
mniej w jej deklaracyjnym wymiarze. Pokój jest także stanem rzeczy
Jstniejącym lub docelowym. Jest też ideałem, do którego ludzkość
dąży i tęskni. Jest to koncepcja, która wyraża najbardziej wzniosłe
'deały i humanitarne wartości człowieka. Może też być, jak twierdzą
^aliści (obecnie neorealiści), „niebezpieczną iluzją".
Ten sposób pojmowania pokoju nie stwarza na ogół większych
tr
udności, które pojawiają się dopiero wówczas, gdy pod to ogólne
Ppjęcie podkładamy treści bardziej konkretne i jednoznacznie defi­
niowane, a wynikające z potrzeb i oczekiwań państw. Wówczas ów
132 TERESA Ł O Ś - N O W A K
pozasemantyczny poziom rozumienia „pokoju" zaczyna się kompli­
kować.
Wieloaspektowy wymiar „pokoju" sprawia, że jest on przedmiotem
zabiegów eksplanacyjnych w politologii, socjologii, psychologii i etyce.
Dyscypliny te uwypuklają właściwe sobie pojmowanie istoty pokoju,
jego determinant i impulsów.
Pokój - jak podkreśla J. Kukułka - jest „...tym wszystkim co sprzyja
pielęgnacji i rozwojowi wszelkich rodzajów twórczego ładu międzyna­
rodowego oraz humanistycznych aspektów cywilizacji ludzkiej". So­
cjologiczne ujęcie pojmowania „pokoju" jest trudne do jednoznaczne­
go zdefiniowania, głównie ze względu na niezwykle szerokie spektrum
obserwacji. Obejmuje ono nie tylko różne poziomy społeczne (jedno­
stka, klasa, naród, państwo, system międzynarodowy), ale także róż­
ne problemy rozwoju społecznego skupiające się wokół zagadnień
współpracy, ładu społecznego, konfliktu, dominacji itp. Psychologicz­
ne badania pokoju koncentrują się wokół postaw pokojowych lub
wojowniczych różnych grup społecznych czy jednostek i przez ten
pryzmat interpretują to zjawisko. Wymiar etyczny pokoju eksponuje
pojmowanie go jako „wartości w życiu społecznym" (R. Kuźniar).
Pokój jako pojęcie i zjawisko społeczne był zawsze najważniejszy
w stosunkach między państwami, dlatego też - jak podkreśla cytowa­
ny wcześniej J. Kukułka - „jako zjawisko międzypaństwowe może być
rozważany głównie w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych".
Z różnego rodzaju analiz zrodził się w nauce o stosunkach mię­
dzynarodowych dychotomiczny podział w pojmowaniu pojęcia „po­
kój" jako pozytywnego lub negatywnego stanu stosunków międzyna­
rodowych.
Definicje negatywne utożsamiają „pokój" ze stanem „braku wojny
lub zorganizowanej przemocy kolektywnej" (J. Galdung).
Definicje pozytywne poszerzają pojęcie pokoju negatywnego o war­
tości kreacyjne w stosunkach międzynarodowych. W tym ujęciu „po­
kój to stan, w którym wojny nie tylko nie występują", ale mają miejsce
procesy i zdarzenia, które czynią go „konstruktywnym i dynamicznym
modelem pojmowania celów i dążeń państw i całej społeczności mię­
dzynarodowej".
Negatywna definicja pokoju ma wyraźnie zawężony i cząstkowy
wymiar, a nade wszystko jest zdecydowanie statyczna. Przedstawia
P O K Ó J I B E Z P I E C Z E Ń S T W O W TEORII I PRAKTYCE 133
świat jako wartość nie podlegającą prawom ruchu i transformacji,
a to w prostej drodze może prowadzić do takiego rozumienia poko-
ju,w którym łatwo jest usankcjonować niesprawiedliwe struktury spo­
łeczne. Przeciwstawiając pokój wojnie (przemocy zbrojnej bądź prze­
mocy niefizycznej) można sankcjonować stany polityczne i społeczne
odbierane przez narody i jednostki jako niesprawiedliwe, złe, których
jedyną ostoją jest „argument siły", a nie „siła argumentów". Będzie to
pokój „jedynie w takim znaczeniu w jakim pokój panuje na cmenta­
rzach" (J. Kondziela)..
Negatywnej definicji pokoju przeciwstawia się jej pozytywną formu­
łę. W tym znaczeniu pokój jest kreacyjną, dynamiczną treścią stosun­
ków międzynarodowych, w której dominują takie wartości, jak posza­
nowanie odmiennych racji i interesów, ogólnie uznawanych norm
i zasad współżycia międzynarodowego, prawo międzynarodowe, ale
też ścierają się różne racje i interesy. Jego istotę stanowi nie tyle brak
wojny i różnego rodzaju form przemocy co współpraca międzynaro­
dowa, konsensus, kompromis, a więc to co sprzyja rozwojowi tak
państwa w jego jednostkowym wymiarze, jak i całym grupom państw
czy społeczności międzynarodowej. Ta teoretycznie słuszna i consen­
sus communis niekwestionowana definicja pokoju nie jest do końca
jasna i taka pozostanie. Zagadnieniem wciąż otwartym jest kwestia
„sprawiedliwego" użycia przemocy wobec państwa łamiącego w spo­
sób rażący normy i zwyczaje międzynarodowe. Casus wojny w Zatoce
Perskiej jest tego przykładem.
Teoria marksistowska wprowadziła wprawdzie kategorię wojny
sprawiedliwej, ale nie jest to propozycja na tyle koherentna, by mogła
służyć do wyjaśnienia tego złożonego zagadnienia. Jest ona co naj­
mniej dyskusyjna, głównie ze względu na jej subiektywną konotację
e
ksplanacyjną.
Przeciwstawiając pozytywne pojęcie pokoju jego negatywnemu mo­
delowi należy uwzględnić, iż nie jest ono równoznaczne ze skrajnym
Pacyfizmem, to jest takim stanem, który sankcjonuje przemoc i nie-
s
prawiedliwość, łamanie uznawanych norm i zwyczajów międzynaro­
dowych. Różnice w pojmowaniu pokoju - jak pisze J. Kondziela -
Wynikają z wielu przyczyn. Między innymi z odmiennego pojmowania
Przyczyn konfliktów i wojen, odmiennej koncepcji samej wojny, wrę­
bcie odmiennego pojmowania samego konfliktu.
134 TERESA Ł O Ś - N O W A K
Zwolennicy koncepcji pokoju pozytywnego widzą źródła wojen
i konfliktów w szerokiej płaszczyźnie uwarunkowań społeczno-polity­
cznych i ekonomicznych. Wojna jest dla nich jedynie „przedłużeniem
polityki zagranicznej i jej realizacją przy pomocy innych jak dyplo.
matyczne środki" (K. von Clausewitz), zaś konflikt jest wyrazem
odmienności w pojmowaniu różnych zjawisk i procesów w świecie.
„Bezpieczeństwo" jest pojęciem równie wieloznacznym i wieloaspe­
ktowym jak „pokój". Sprawia to, że brak jest jasnych i jednoznacznych
jego definicji. Wynika to między innymi z faktu, iż bardziej niż inne
kategorie fukcjonujące w tym obszarze stosunków międzynarodo­
wych odznacza się szczególną fleksabilnością i jest raczej „stanem
i procesem", a nie wartością o stałych i niezmiennych desygnatach. Są
one inne dzisiaj niż w przeszłości. Czym innym jest też sensoryczne
rozumienie bezpieczeństwa i jego atrybutów przez państwo małe,
średnie i supermocarstwo, a czym innym teoretyczny, często wysoce
sofistyczny model bezpieczeństwa. Nie można ich ani skopiować, ani
przenieść in extenso na grunt innego państwa w myśl zasady „gdy dwaj
robią to samo, to nie jest to samo" (duo cum faciunt non est idem).
W istniejącej literaturze przedmiotu, encyklopediach i leksykonach
pisze się o bezpieczeństwie jako o „stanie wolnym od groźby napaści
zewnętrznej lub co najmniej zdolności jej odparcia,albo jako wolności
od interwencji czy nacisków zewnętrznych'.' (J. Symonides). Bezpie­
czeństwo zewnętrzne państwa można także traktować jako określoną
sekwencję jego stanów, które składają się na pewien proces społecz­
ny w skali międzynarodowej (R. Zięba). Na szczególną wieloaspekto-
wość tej kategorii zwraca uwagę J. Stefanowicz twierdząc, iż „bezpie­
czeństwo jest zarazem stanem i procesem dającym się określić tylko
tu i teraz (hic et nunc), a nie tutaj i wszędzie" (hic et ubiąue). Bezpie­
czeństwo - jak zauważa W. Multan - może też być pojmowane jako
„wartość, która współtworzy inne niezbędne człowiekowi wartości",
a więc jako „określony cel", którego utrata czyni iluzorycznymi rozwój
państwa, dobrobyt itp.
W encyklopediach i słownikach w definicjach bezpieczeństwa eks­
ponuje się głównie te jego desygnaty, które wiążą się z poczuciem
zagrożenia, brakiem należnej ochrony dóbr czy wartości. I tak np-
Słownik języka polskiego PWN bezpieczeństwo określa jako „stan
niezagrożenia, spokoju, pewności". Podobnie inne definicje.
P O K Ó J I B E Z P I E C Z E Ń S T W O W TEORII I PRAKTYCE 135
Ten z konieczności fragmentaryczny przegląd rozumienia pojęcia
bezpieczeństwo pozwala na sformułowanie pewnych uogólnień. Po
pierwsze można mówić o bezpieczeństwie w wymiarze podmiotowym,
a więc państwa, grupy państw, systemu globalnego, bądź w wymiarze
przedmiotowym, to jest o bezpieczeństwie ekonomicznym, ekologicz­
nym, surowcowym czy militarnym. Po wtóre bezpieczeństwo ze wzglę­
du na swój wymiar może być wartością wewnętrzną i zewnętrzną, choć
wyraźne rozgraniczenie tych dwóch aspektów jest trudne. I wreszcie
bezpieczeństwo może być rozpatrywane jako model inherentny w sto­
sunku do czasu, miejsca i stanu stosunków międzynarodowych, w ja­
kich jest konstruowany bądź analizowany.
Świadomość faktu, iż bezpieczeństwo sensu largo jest pojęciem
złożonym i wieloaspektowym oraz że jego realne parametry zmienia­
ją się w miarę upływu czasu nie zwalnia z obowiązku objaśniania
i precyzowania jego istoty i zasadniczych desygnatów in concreto,
w tym przypadku modelu bezpieczeństwa międzynarodowego państw
końca X X wieku.
Wykorzystując interesujące opracowanie W. Multana na temat
bezpieczeństwa międzynarodowego ery nuklearnej dokonamy jedy­
nie pewnej rekonstrukcji niektórych ujęć tej kwestii, kierując się
następującą dyrektywą tego autora: „Wyjaśnienia zjawisk bezpie­
czeństwa międzynarodowego, analogicznie jak i zjawiska bezpieczeń­
stwa określonego państwa, dokonuje się w powiązaniu ze zjawiskiem
zagrożenia rozumianego jako stan istniejący obiektywnie lub też stan
kreowany w percepcji społeczeństwa". Oznacza to, iż treść pojęcia
„bezpieczeństwo międzynarodowe" jest:
a) ściśle związana z pojęciem bezpieczeństwa państwa, a w konse­
kwencji wielości podmiotów bezpieczeństwa narodowego jest jak gdy­
by wypadkową ich bezpieczeństwa zewnętrznego;
b) kategorią tak samo fleksabilną i zmienną w czasie, jak bezpie­
czeństwo międzynarodowe, tak samo jak ono wykazuje tendencje do
poszerzania zakresu podmiotowego, przedmiotowego i przestrzenne­
go;
c) też ściśle związana ze stanem stosunków międzynarodowych
°raz dominującymi w tym obszarze strategiami polityki zagranicznej.
Uwzględniając te powiązania, można uznać za przekonującą tezę
Vukadinovica, iż tak jak nie ma absolutnego bezpieczeństwa jed-
136 TERESA Ł O Ś - N O W A K
nostkowego dla każdego państwa, tak nie ma absolutnego modelu
bezpieczeństwa międzynarodowego. Bezpieczeństwo międzynarodo­
we jest według autorów Raportu Sekretarza Generalnego ONZ z 1985
roku „rezultatem i sumą bezpieczeństwa każdego oddzielnie i wszy­
stkich państw członków społeczności międzynarodowej". Obser­
wowany w ostatniej dekadzie wzrost zainteresowania nowymi kons­
trukcjami bezpieczeństwa międzynarodowego zdeterminowany jest
z jednej strony dynamiką przemian politycznych, jakie obserwujemy
w wielu regionach świata, a z drugiej zaś zagrożeniami, jakie niosą one
dla stabilności pokoju w świecie i jego obszarach o zdecydowanie
konfliktogennej naturze. Jest to jak gdyby awers i rewers tego samego
zjawiska, jakim jest determinacja w dążeniu do zapewnienia pań­
stwom większego poczucia bezpieczeństwa, nowych strategii współży­
cia międzynarodowego oraz uświadomienia sobie, iż siła militarna
będąca ciągle narzędziem polityki w określonych sytuacjach kryzyso­
wych podporządkowuje sobie politykę międzynarodową i narzuca jej
określoną treść. O wzrastającej fali tego zjawiska świadczą pojawia­
jące się wciąż nowe propozycje modeli bezpieczeństwa. Zmienia się
także werbalizm pojęcia bezpieczeństwo międzynarodowe. Oprócz słów
używanych w Pakcie Ligi Narodów („pokój i bezpieczeństwo między
narodami"), Karcie Narodów Zjednoczonych („międzynarodowy po­
kój i bezpieczeństwo"), mówimy o „wspólnym bezpieczeństwie", tak
jak to rozumieją autorzy Raportu z 1982 r. opracowanego przez
Niezależną Komisję d/s Rozbrojenia i Bezpieczeństwa, której prze­
wodniczył Olof Palmę, gdzie „Doktryna wspólnego bezpieczeństwa"
musi zastąpić inne modele będące w użyciu, jak np. „odstraszanie".
Inną propozycją jest konstrukcja „wspólnego bezpieczeństwa" opra­
cowana przez M . Gorbaczowa w 1986 roku. Można spotkać się także
z konstrukcją „niepodzielnego w warunkach ery atomowej pokoju i
bezpieczeństwa".
Reasumując można stwierdzić, iż „bezpieczeństwo międzynaro­
dowe jest funkcją szerszego, historycznie zmiennego układu mię­
dzynarodowego", którego głównymi atrybutami są: dynamika stru­
ktur bezpieczeństwa, koherentny i akceptowany katalog zasad
współżycia międzynarodowego, służebny wobec bezpieczeństwa pań­
stwa, ale też spójny z oczekiwaniami innych członków społeczności
międzynarodowej.
P O K Ó J I B E Z P I E C Z E Ń S T W O W TEORII I PRAKTYCE 137
Pilna potrzeba gruntownej zmiany istniejącego systemu bezpie­
czeństwa światowego wynika z wielu przesłanek. Między innymi z fa­
ktu, iż supermocarstwowy, bipolarny układ USA-ZSRR uległ rozpa­
dowi, a systemy międzynarodowe, którym przewodziły, znalazły się
w fazie radykalnych przemian (NATO) lub kompletnego rozpadu
(Układ Warszawski). Przy erupcji tendencji odśrodkowych w post­
komunistycznych państwach federacyjnych współczesne systemy bez­
pieczeństwa zbiorowego (czy regionalnego) nie są w stanie pełnić roli,
jaką im przypisano (casus Jugosławii). W tej sytuacji radykalnej zmia­
nie powinno ulec stanowisko państw wobec spraw rozbrojenia, bo­
wiem „bez poczucia bezpieczeństwa nie ma rozbrojenia". Nie ma
wreszcie skutecznej formuły bezpieczeństwa międzynarodowego bez
poczucia bezpieczeństwa wewnątrz państwa.
2. Modele bezpieczeństwa międzynarodowego
Jednolite rozumienie bezpieczeństwa zewnętrznego, warunków
i ograniczeń zapewniających ten stan było zjawiskiem dość powszech­
nym do XIX wieku. Wynikało ono z faktu utożsamiania bezpieczeń­
stwa z nienaruszalnością terytorialną i wszelkimi działaniami mający­
mi oddalić zagrożenie drogą fizycznej napaści na terytorium państwa.
Od początku X X wieku, a szczególnie we współczesnej rzeczywistości
politycznej i militarnej, bezpieczeństwo państwa przestało ograniczać
się do jego granic i terytorium oraz być bezpieczeństwem wyłącznie
narodowym. Tendencją charakterystyczną jest rosnące dążenie do
zapewnienia bezpieczeństwa poza własnymi granicami, czy to w ra­
mach sojuszu militarnego czy też poprzez poszerzanie stref bezpie­
czeństwa oparte np. na konstrukcji „bezpieczeństwa ciągłego". Dla
zapewnienia bezpieczeństwa współczesne państwa podejmują działa­
nia zmierzające do optymalizacji jego parametrów ze świadomością
ograniczeń i uwarunkowań, jakim ono podlega.
W ujęciu historycznym ukształtowały się następujące modele bez­
pieczeństwa:
- model bezpieczeństwa jednostkowego (państwa, narodu) dominu­
jący do końca XIX wieku. Wprawdzie koalicje i sojusze nie były w tym
pkresie zjawiskiem obcym, jednak miały one bardzo instrumentalny
1
Aeksabilny charakter;
~ model bezpieczeństwa uniwersalnego (zbiorowego). Wynikał on
138 TERESA Ł O Ś - N O W A K
z przemian, jakie dokonały się w społecznym odbiorze bezpieczeń­
stwa. Formułował go Pakt Ligi Narodów, nakładający na narody
obowiązek solidarności dla „pokoju i bezpieczeństwa", rozwinięty
następnie w postanowieniach Karty Narodów Zjednoczonych. Two.
rzył on wynikający z umów międzynarodowych system wspólnego
zapobiegania agresji. Jego istotą i nowum była zasada zbiorowej
samoobrony. Oznacza ona, iż napad na któregokolwiek z uczestników
systemu uważany jest za napad na wszystkich pozostałych i zobowią­
zuje do przyjścia z pomocą ofierze napaści;
-system bezpieczeństwa regionalnego. Karta Narodów Zjednoczo­
nych dopuszcza jego tworzenie (rozdział VIII). Jednakże taki system,
aby rzeczywiście zaistniał musi mieć kilka cech czyniących go warto­
ściowym: a) być otwarty dla wszystkich państw regionu, b) gwaranto­
wać jednakowy status wszystkim jego uczestnikom, c) mieć zdolność
pokojowego likwidowania sporów, d) mieć system koordynacji z Radą
Bezpieczeństwa ONZ;
- system bezpieczeństwa subregionalnego, do którego pretenduje
obecnie system OBWE. Jest to jednak model in statu nascendi (w sta­
nie tworzenia się) z niesprecyzowaną strukturą i mechanizmami za­
pobiegania wojnom i konfliktom w regionie.
Istnieją inne modele czy koncepcje bezpieczeństwa międzynarodo­
wego, dla których kryterium wyróżniającym jest sposób (metoda) jego
funkcjonowania i mechanizmy przejawiania się w praktyce. Wyróżnia­
my dwa dominujące modele bezpieczeństwa: subordynacyjny model
bezpieczeństwa międzynarodowego oraz koordynacyjny model bez­
pieczeństwa międzynarodowego.
Subordynacyjna konstrukcja bezpieczeństwa międzynarodowego
charakteryzuje się zdecydowaną supremacją jakiegoś wspólnego or­
ganu bądź państwa, które interweniując w konflikt z innymi państwa­
mi ma za zadanie równoważyć różnice w istniejącym układzie sił oraz
gwarantować pokój, bezpieczeństwo lub terytorialną nietykalność
Ten model bezpieczeństwa ma bardzo stary rodowód i był znany
w państwach starożytnego wschodu. Z nowszych przykładów najbliż­
szy nam jest XIX-wieczny model Imperium Brytyjskiego, które zajmo­
wało 1/4 powierzchni ziemi i ludności świata. Obecnie realizacja ta­
kiego modelu jest utrudniona, głównie ze względu na fakt, że pra^o
międzynarodowe wprowadziło zakaz użycia siły niezbędnej do jeg°
P O K Ó J I B E Z P I E C Z E Ń S T W O W TEORII I PRAKTYCE 139
istnienia oraz nie ma współcześnie państwa, które mogłoby sprostać
wyzwaniom, jakie on stawia. Koordynacyjna konstrukcja bezpieczeń­
stwa charakteryzuje się wzajemnym równoważeniem sprzecznych sił
j interesów. Może ona przybierać wariant równowagi sił, wariant
odstraszania, bezpieczeństwa zbiorowego oraz koncepcję rządu świa­
towego. Istnieje jeszcze inna konstrukcja modelu - neutralność pań­
stwa (przyszłościowo grupy państw) oraz konstrukcja oparta na two­
rzeniu stref zdemilitaryzowanych.
Przedstawione modele bezpieczeństwa są albo kategorią historycz­
ną, albo propozycją, jak np. rząd światowy czy demilitaryzacja. Istnie­
jący obecnie system bezpieczeństwa narodowego ONZ nie spełnia
zadań na nim ciążących i oczekiwań z jego istnieniem związanych.
Niemniej jednak nie ma alternatywnego wzorca. Jego rekonstrukcja
pożądana z punktu widzenia operatywności w tym obszarze nie może
być inaczej pojmowana jak tylko jako proces rozwoju oraz wzmacnia­
nia zasad i praktyk zbiorowego bezpieczeństwa, ustanowionych przez
Ligę Narodów i Organizację Narodów Zjednoczonych.
>•
3. Źródła zagrożeń dla pokoju
i bezpieczeństwa międzynarodowego
Konflikty międzynarodowe są zewnętrznym przejawem występu­
jących sprzeczności, dowodem niemożności, a niekiedy niechęci się­
gania po rozwiązania polubowne. Z pewnością są one groźne z pun­
ktu widzenia stabilizacji stosunków międzynarodowych, pokoju
i bezpieczeństwa. Nie oznaczają jednak zjawiska zdecydowanie pa­
tologicznego wobec systemu międzynarodowego. Wyrażają bowiem
różne interesy i oczekiwania nieraz bardzo zróżnicowanej społeczności
międzynarodowej i towarzyszyły ludzkości w jej rozwoju. Za takie
natomiast uznajemy ową niemożność ich rozwiązywania środkami
Pokojowymi, niesiłowymi. Skoro konflikty i sprzeczności w skrajnych
Przypadkach wojny są nieodłączną cechą ludzkości w jej rozwoju
\ ntopijna wydaje się idea ich całkowitego wyeliminowania, to można
1
należy dążyć do tego, aby eliminować źródła ich przejawiania się lub
"Czynić je mniej destruktywnymi, np. poprzez stosowanie rozwiązań
rnesiłowych w polityce zagranicznej.
O ile ta pierwsza propozycja może zmierzać do ograniczania ich
tezby, rodzajów i następstw, to druga pozwala we współczesnym
140 TERESA Ł O Ś - N O W A K
świecie jedynie rozwiązać dylemat wojny, nie likwidując zjawisk ją
wywołujących.
Wyliczenie źródeł zagrożeń dla pokoju i bezpieczeństwa jest zabie­
giem niezwykle złożonym, a właściwie niemożliwym. Są nimi różno­
rodne i zmienne w czasie czynniki, u których podstaw leżą najczęściej
różnice interesów poszczególnych państw, różne cele i zadania wyni­
kające z uznawanych systemów wartości, różne rozumienie ról i pozy­
cji w strukturze stosunków międzynarodowych.
Mogą one być refleksem bardzo koniunkturalnych i czysto spekta­
kularnych przejawów działania państw we wzajemnych stosunkach.
Manipulowanie nimi może służyć odwracaniu uwagi od wewnątrzpań­
stwowych trudności gospodarczych czy społecznych, usprawiedliwia­
niu ich właśnie zagrożeniami pochodzącymi z zewnątrz państwa.
Ponieważ trudno jest przedstawić wyczerpujące wyliczenie źródeł
zagrożeń dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, wskażemy
tylko te, które mają charakter zdecydowanie konfliktogenny, bez
względu na to, gdzie i kiedy się przejawiają. Współcześnie, najczęstsze
zespoły zagrożeń to:
- zbrojenia i towarzyszący im wyścig zbrojeń;
- subiektywizm w formułowaniu celów polityki zagranicznej, zwła­
szcza obecność w niej elementów egoizmu i nacjonalizmu;
- nierówności w sferze gospodarczej, ekonomicznej, finansowej państw
i narodów;
- nie rozwiązane problemy międzynarodowe, np. surowcowo-ener-
getyczny, ekologiczny, wykorzystanie mórz i oceanów;
- pojawianie się nowych problemów wywołanych np. rozpadem
systemu komunistycznego i powodujących sięganie po siłę i przemoc;
- błędna ocena stanu stosunków międzynarodowych i stanu bez­
pieczeństwa państw;
- konflikty ról międzynarodowych państw. W tym przypadku wy­
stępują konflikty wewnątrz roli, konflikty między rolami realizowany­
mi przez to samo państwo (np. ekonomiczną, polityczną, militarną)
1 k u ł k i , Warszawa 1991.
oraz konflikty między rolami narzucanymi z zewnątrz i wybieranym
przez państwo (J. Z. Pietraś);
- brak trwałego, sprawnego i akceptowanego systemu bezpieczeń­
stwa międzynarodowego (regionalnego, subregionalnego), czyli stan
11
ograniczonej możliwości eliminowania i niedopuszczania do rozwiążą
P O K Ó J I B E Z P I E C Z E Ń S T W O W TEORII I PRAKTYCE 141
środkami niesiłowymi. Ten brak jest dramatycznie widoczny w trwa­
jącym i nasilającym się konflikcie w byłej Jugosławii, wobec którego
istniejące mechanizmy OBWE, podobnie jak ONZ, okazały się bez­
silne.
Ten schematyczny model źródeł zagrożeń dla pokoju i bezpieczeń­
stwa międzynarodowego jest propozycją, ponieważ granice między
poszczególnymi zespołami źródeł i zagrożeń są płynne i ulegają flu­
ktuacjom pod wpływem bieżących wydarzeń. Stanowią one jednak
zespół czynników na tyle uniwersalnych i ponadczasowych, że mogą
zaistnieć zarówno „tutaj i teraz", jak i „tam i później". Nie można
także jednoznacznie stwierdzić, które z nich są potencjalnie ważniej­
sze, bardziej podatne na przejawianie się w realnym świecie polityki.
Ponadto często występują one parami (łącznie), rzadko oddzielnie.
Literatura uzupełniająca
B r z e z i ń s k i Z.: In ąuest of national security, London 1988.
C z a r n o c k i A., P i e t r a ś J. Z.: Współistnienie państw - wstęp do
międzynarodowych stosunków politycznych, Lublin 1989.
K o n d z i e l a J.: Badania nad pokojem - teoria i jej zastosowanie,
Warszawa 1974.
Ł o ś - N o w a k T: Sprzeczności i konflikty społeczne oraz ich skutki
polityczne, Warszawa 1989, rozdz.: Polityczne przesłanki konfliktów
i kryzysów międzynarodowych.
Ł o ś - N o w a k T: Konflikty i napięcia międzynarodowe a demokra­
tyzacja systemów politycznych państw Europy Środkowo-Wschodniej,
[w:] Świat i Polska u progu XXI wieku, Toruń 1994.
M u 11 a n W: Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej, Warsza­
wa 1991.
Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, pod red. J. K u-
^ o t f e l d A. D.: Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi,
Warszawa 1990.

X. P R O B L E M Y ROZBROJENIA I OGRANICZENIA
ZBROJEŃ
1. Kwestia rozbrojenia w historii
stosunków międzynarodowych
Sprawy wchodzące w zakres problematyki rozbrojeniowej były
przedmiotem rozważań i działań politycznych już od czasów starożyt­
nych. Ich aspektami teoretycznymi zajmowano się najczęściej w kon­
tekście myśli filozoficznej, przy tworzeniu koncepcji pokoju i przepro­
wadzaniu krytyki zjawiska wojny. W praktyce politycznej natomiast
sporadycznie podejmowano czynności, które dzisiaj należałoby uznać
za quasi-rozbrojeniowe. Zaliczamy do nich zobowiązania o zburzeniu
twierdz czy rozpuszczeniu wojsk najemnych.
Dopiero w X X wieku rozbrojenie stało się kwestią międzynarodo­
wą, która zaczęła interesować rządy państw i ponadnarodowe ruchy
polityczne. Pierwszymi krajami ograniczającymi traktatami swoje
zbrojenia były Kolumbia i Peru (1829 r.), a następnie Peru z Boliwią
oraz Argentyna z Brazylią (1831 r.). W Europie zwrócono uwagę na
te zagadnienia pod wpływem ruchów pacyfistycznych. Akcje dyplo­
matyczne rozpoczął w 1863 roku Napoleon I I I składając propozycje
zwołania kongresu rozbrojeniowego. Później podobne działania kon­
tynuowała Unia Międzyparlamentarna (1889 r.). Jedynymi poważny­
mi aktami z okresu klasycznego stosunków międzynarodowych, które
zawierały postulaty rozbrojeniowe, były rezolucje konferencji haskie
z 1899 (pierwsza) i 1907 roku (druga). W przypadku poruszanyc
spraw nie wyszły one jednak poza sformułowanie politycznych post
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 143
latów konieczności ograniczenia sił zbrojnych i wydatków na zbroje­
nia oraz zalecenia „studiowania kwestii rozbrojeniowych".
Aktywizacja działań wokół spraw rozbrojenia i ważniejsze dla sfery
stosunków międzynarodowych zobowiązania prawne i polityczne po­
jawiły się po zakończeniu I wojny światowej. Było to wynikiem tragi­
cznych skutków, jakie ta wojna pociągnęła za sobą dla większości
narodów Europy i wielu dziedzin życia społecznego. Rolę wiodącą
odgrywać zaczęła tu Liga Narodów. Statut tej pierwszej powszechnej
organizacji międzynarodowej - Pakt Ligi Narodów, stanowiący I część
Traktatu Wersalskiego (artykuły 1-26), obligatoryjnie włączał proble­
matykę rozbrojeniową w zakres polityki państw będących jej człon­
kami. Artykuł 8 Paktu stwierdzał, iż „Członkowie Ligi uznają, że
utrzymywanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do
minimum dającego się pogodzić z bezpieczeńtwem narodowym oraz
egzekucją zobowiązań międzynarodowych przez wspólną akcję". Na­
tomiast art. 23 powierzał organizacji ogólny nadzór nad handlem
bronią i amunicją z krajami, w których kontrola tego handlu jest
konieczna. Ponadto art. 1 narzucał państwom, dominiom lub kolo­
niom rządzącym się samodzielnie, które pragnęłyby przystąpić do
Ligi, obowiązek przyjęcia „norm dla sił zbrojnych oraz swoich zbrojeń
lądowych, morskich i lotniczych". Zobowiązano także Radę Ligi do
opracowania planów zmniejszenia zbrojeń, a kraje członkowskie do
udzielania sobie informacji o podejmowanych akcjach rozbrojenio­
wych.
Na podstawie postanowień Paktu przygotowano wiatach 1926-1931
Konferencję Rozbrojeniową pod auspicjami Ligi Narodów. Już w
trakcie prac wstępnych powołany został Komitet Ekspertów, który
opracował w 1927 r. przykładową listę „wydatków potrzebnych do
obrony narodowej", sugerującą ograniczenie budżetów wojskowych.
Rozpoczęcie obrad poprzedzone było apelem Zgromadzenia Ligi
2
29 XI1931 r. o zawieszenie na rok zbrojeń.
Konferencja Rozbrojeniowa zebrała się w Genewie w 1932 r., trwa-
do 1934 roku, a uczestniczyło w niej 61 państw (w tym nie należące
5° Ligi Narodów Stany Zjednoczone Ameryki i Związek Radziecki).
r e
dwa mocarstwa już od 1925 roku brały udział w pracach przygoto­
wawczych, podobnie jak i Niemcy, które od 1926 r. stały się członkiem
r
° ganizacji. Zebranie tak reprezentatywnej grupy państw świadczyło
144 ZBIGNIEW CESARZ
0 zainteresowaniu, jakie kwestie rozbrojeniowe zyskały na forum
międzynarodowym.
Przedmiotem prac Konferencji stały się zagadnienia bezpieczeń­
stwa zbiorowego, definicji agresji, etapów rozbrojenia oraz instru­
mentów pojednania i kontroli. Po wycofaniu się w 1933 r. z udziału
w Konferencji Niemiec podjęte wysiłki zostały zniweczone, zmuszając
Radę Ligi do zawieszenia jej działalności (1936). Pomimo braku
rezultatów o charakterze umownym, złożone na Konferencji liczne
projekty dostarczyły wiele materiałów inspirujących dla teorii i pra­
ktyki w dziedzinie rozbrojenia.
Rokowania rozbrojeniowe były również tematem obrad innych gre­
miów międzynarodowych, na przykład jednego z bloków tematycz­
nych na konferencji waszyngtońskiej w latach 1921-1922, w której
uczestniczyło osiem państw, w tym pięć o statusie mocarstwa (Stany
Zjednoczone, Wielka Brytania, Japonia, Francja i Włochy). Państwa
te zawarły w 1922 r. układ (nie został ratyfikowany) ustalający limity
tonażu flot wojennych oraz ograniczający tonaż pancerników i kaliber
głównej artylerii morskiej.
Fiaskiem zakończyły się też prowadzone w 1927 r. w Genewie i ma­
jące charakter negocjacji rozbrojeniowych rozmowy przedstawicieli
Wielkiej Brytanii, Japonii i Stanów Zjednoczonych, dotyczące rów­
nież sił morskich. Ograniczeniu tego rodzaju sił zbrojnych poświęcone
były także dwie konferencje londyńskie z 1930 i 1936 r., w których
uczestniczyły początkowo te same państwa co w konferencji waszyng­
tońskiej.
Osobną grupę przedstawiały inicjatywy rozbrojeniowe zgłaszane
przez Związek Radziecki w 1922 roku w Genui i Hadze, postulujące
nawet powszechne i pełne rozbrojenie. Miały one, podobnie jak
1 późniejsze propozycje, charakter głównie propagandowy i były da­
lekie od realizmu istniejących wówczas stosunków na arenie między­
narodowej.
Począwszy od 1935 roku problemy rozbrojeniowe zaczęły schodzie
na dalszy plan. Zaostrzająca się sytuacja w Europie i świecie sprzyjała
bowiem procesom odwrotnym, a wybuch wojny w 1939 roku wyelirrn-
nował je z praktyki. Zainteresowanie nimi powróciło dopiero w koń­
cowym okresie wojny, gdy podjęto próbę ponownego zorganizowania
ładu światowego.
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 145
2. Problemy rozbrojenia po II wojnie światowej
Po roku 1945 sprawy rozbrojeniowe stały się jedną z ważniejszych
kwestii współczesnego świata. Wynikała ona ze zmian, jakie pod
wzmożonym oddziaływaniem niektórych czynników zachodziły w ca­
łokształcie stosunków międzynarodowych. Szczególną rolę zaczął od­
grywać czynnik militarny. Skutki jego oddziaływania były wielo­
aspektowe i coraz bardziej negatywne dla wszystkich płaszczyzn
i rodzajów stosunków międzynarodowych. Najbardziej spektakular­
nym i niebezpiecznym przejawem stał się wyścig zbrojeń.
Zjawisko wyścigu zbrojeń występowało już w historii wielokrot­
nie. Nigdy jednak w takiej formie, nasileniu i z ładunkiem poten­
cjalnego zagrożenia. Jego cechy charakterystyczne to:
- powiązanie zbrojeń ze sferą stosunków między systemami
państw o różnych ustrojach społeczno-politycznych oraz walką
ideologiczną;
- powszechny charakter zbrojeń;
- rozmiary zbrojeń;
- ich nowy charakter jakościowy.
Zapoczątkowany po I I wojnie światowej wyścig zbrojeń prowadzo­
ny był przede wszystkim przez duże ugrupowania państw, powiązane
ścisłymi wielostronnymi sojuszami polityczno-militarnymi lub syste­
mami umów przymierza. Terytoria ich znajdowały się na kilku konty­
nentach, obejmowały znaczną część kuli ziemskiej, zamieszkałą przez
najbardziej zaawansowane w rozwoju narody. Ugrupowania te przy­
jęły różne modele społeczno-polityczne, ekonomicznie nieprzystają­
ce, a politycznie przeciwstawne. Ich funkcjonowanie odbywało się pod
stałą presją większego lub mniejszego, bardziej lub mniej realnego
zagrożenia. Jego wynikiem było:
~ powstanie szerokich elit politycznych, które rywalizację mię­
dzy systemami ujmowały jako trwałą i wielopłaszczyznową kon­
frontację, z możliwym wariantem rozstrzygnięcia militarnego;
- znaczna, a w przypadku krajów byłej wspólnoty socjalis-
ycznej wręcz nadmierna rozbudowa kompleksu militarno-prze-
rrrysłowego, którego utrzymanie dezorganizowało i przeciąża-
146 ZBIGNIEW CESARZ
ło system ekonomiczny poszczególnych państw oraz całego bloku;
- tworzenie agresywnych doktryn polityczno-strategicznych;
- militaryzacja społeczeństw, głównie socjalistycznych, co sta­
nowiło wsparcie tendencji totalitarnych;
- kształtowanie negatywnych stereotypów.
Zbrojenia stały się fenomenem ogólnoświatowym i stopniowo włą­
czało się do nich coraz więcej państw. Szczególnie aktywnie prezen­
towały się na tym polu kraje rozwijające się. Bardzo niebezpieczne
okazały się też ich dążenia do posiadania broni masowego rażenia
i prowadzenia polityki mocarstwowej w regionie położenia. Niepoko­
jąco wysoki stał się także udział tych krajów w handlu bronią.
Systematycznie wzrastała również skala zbrojeń, wyrażająca się
zwiększonymi wydatkami na cele wojskowe, rosnącą liczebnością ar­
mii i potężniejącą siłą ognia. Wzrost wydatków wojskowych w całym
okresie powojennym wynosił przeciętnie 4,5% rocznie. Przy czym dla
krajów rozwiniętych gospodarczo (kapitalistycznych i socjalistycz­
nych) stanowiło to 3,5%, a dla rozwijających się 15%. Udział obu
wymienionych grup w wydatkach światowych kształtował się nato­
miast w proporcjach od 75% do 25%. Według szacunków Sztokholm­
skiego Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI)
z 1988 r., światowe wydatki wojskowe wynosiły od 950 do 1000 mld.
dolarów (bilion). Z kwoty tej na Stany Zjednoczone przypadało nieco
ponad 290 mld. Tempo ich wzrostu uległo w następnych latach zmniej­
szeniu i wynosiło 3,9%. Kraje rozwijające się dalej mają wysoki,
chociaż również malejący w przeciągu kilku ostatnich lat, udział w wy­
datkach światowych: 20% w 1982 r., 18% w 1984r., 16,9% w 1986 roku
(dla porównania w 1965 roku wynosił on 6%). Kraje gospodarczo
rozwinięte partycypowały w 1987 r. w 76,1% globalnych wydatków
wojskowych, z czego 49,4% przypadło na kraje NATO, 24,2% na
ówczesny Układ Warszawski (w tym 22,2% to wydatki ZSRR) oraz
2,5% na pozostałe kraje Europy. W początkach lat osiemdziesiątych
w armiach służyło ok. 26 min żołnierzy.
Najbardziej istotną cechą współczesnego wyścigu zbrojeń stał się
jego poziom jakościowy. W wyniku rewolucji naukowo-technicznej
przemysł zbrojeniowy coraz szybciej produkował nowe i doskonalsze
systemy broni. Szególnie ważne było pojawienie się broni masowego
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 147
rażenia i systematyczny rozwój jej nowych generacji. W arsenałach
znajdowało się prawdopodobnie w 1991 roku około 50 tys. głowic
nuklearnych, pozwalających teoretycznie na możliwość wielokrotne­
go uśmiercenia każdego mieszkańca Ziemi. Rozmieszczone są one na
ziemi, w powietrzu (do 1991 r.), na wodzie oraz pod wodą. Zbrojenia
przeniosły się również w kosmos, a zainstalowane tam systemy łącz­
ności i obserwacji oraz środki przeznaczone do ich niszczenia stano­
wią ważny komponent siły militarnej. Ponadto tak dalece zwiększono
możliwości broni konwencjonalnej, że jej użycie powoduje skutki
zbliżone do tych, które wywołuje broń masowego rażenia. W pewnym
okresie rozwijano też intensywnie broń chemiczną i biologiczną. Uwz­
ględniając, że siły zbrojne czołowych państw świata cechuje szybkość
działania, precyzja w wykonywaniu uderzeń i zdolność do ich wielo­
krotnego powtarzania, można domniemywać, jak ciężkie zadania sta­
wiane są przed negocjatorami porozumień rozbrojeniowych po I I
wojnie światowej. W tej sytuacji problemem jest również ustalenie
samego zakresu pojęcia „rozbrojenia".
3. Pojęcie rozbrojenia w nauce i praktyce
Współczesna nauka i praktyka stosunków międzynarodowych dość
swobodnie posługuje się terminem „rozbrojenie". Dlatego też istnieją
różne definicje tego pojęcia i są one zależne od:
- złożonego charakteru procesów rozbrojeniowych;
- znacznej dynamiki przemian zachodzących w tej dziedzinie;
- wpływu wielostronnych badań prowadzonych nad nimi przez przed­
stawicieli różnych dyscyplin;
- oddziaływań ideologicznych i doktrynalnych.
Analiza semantyczna wskazuje, że rozbrojenie powinno oznaczać
stan lub proces odwrotny do zbrojenia się. Dlatego niektóre definicje
tworzone przez polskich autorów dla potrzeb stosunków międzynaro­
dowych podkreślają wyłącznie lub przede wszystkim powyższą cechę.
Przykładem może być propozycja A. Towpika, który przez rozbrojenie
Proponuje uznawać „podjęcie przez państwa działania odwrotnego
do zbrojenia, a więc kroków związanych z ograniczeniem, redukcją
1
eliminacją narodowych zbrojeń i sił zbrojnych". Pod tym względem
zbliżona jest ona do definicji tworzonych w nauce prawa międzyna­
rodowego publicznego, których dowodem może być pogląd W. Góral-
148 ZBIGNIEW CESARZ
czyka, iż „przez rozbrojenie należy rozumieć zmniejszenie potencjału
wojskowego, aż do całkowitej jego likwidacji".
Tak sformułowane definicje, pomimo że wskazują na podstawową
cechę problemu, nie były w stanie dokładniej go scharakteryzować
i określić zakresu pojęcia. Systematycznie opracowywano więc nowe,
pełniejsze merytorycznie i wychodzące naprzeciw stale zmieniającej
się praktyce. I tak J. Gilas zaproponował, aby przez rozbrojenie
rozumieć „ograniczenie lub likwidację sił zbrojnych i zbrojeń państw
prowadzoną na podstawie umowy międzynarodowej". Była to defini­
cja zakresowo szersza, lecz niewyczerpująca z punktu widzenia istnie­
jącej już praktyki. W jej ramach nie mieściły się niektóre z ważnych
porozumień rozbrojeniowych (np. radziecko-amerykańskie o założe­
niu „gorącej lini" między Moskwą a Waszyngtonem z 1963 roku, które
powszechnie uznawane jest za umowę rozbrojeniową).
Najpełniejszą definicję rozbrojenia w nauce polskiej spełniającą
wymogi formalno-merytoryczne zaprezentował W. Multan. Stwierdził
on, że oznacza ono „podejmowanie przez państwa jedno- dwu- lub
wielostronnych przedsięwzięć mających na celu wprowadzenie okre­
ślonych ograniczeń, jeśli chodzi o ilość, jakość i rozmieszczenie sił
zbrojnych i (lub) zbrojeń, ich całkowitej likwidacji oraz wprowadzenie
ograniczeń w zakresie możliwości użycia tych sił w stosunkach między
państwami".
Przyznać należy, że polska literatura naukowa, publicystyka i pra­
ktyka negocjacyjna bardzo konsekwentnie posługiwały się terminem
„rozbrojenie". Podobnie postępowano i czyni się tak dalej w byłych
państwach socjalistycznych. Przedtem miano jednak na uwadze nie
tyle względy natury politycznej, co ideologicznej i propagandowej.
Obecnie stosowanie tego pojęcia wynika z ustalonej już praktyki.
Tworzone w tych krajach definicje rozbrojenia merytorycznie były
zbieżne z propozycjami formułowanymi w Polsce i rozumiano przez
nie praktycznie wszelkie przedsięwzięcia, aż do pełnej eliminacji sił
zbrojnych i zbrojeń włącznie.
W literaturze i praktyce politycznej Zachodu, zwłaszcza amerykań­
skiej, stosowana jest natomiast inna i bardziej zróżnicowana termino­
logia na określenie omawianego procesu. Jednak najczęściej używa­
nym terminem jest arms control, co jest rozumiane jako regulacja
zbrojeń. Pojęcie to wywodzi się z języka oficjalnych negocjacji i ozna-
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 149
czało pierwotnie formy kontroli międzynarodowej nad przestrzega­
niem przyjętych ograniczeń w sferze militarnej. Później rozbudowano
jego zakres, a dowodów na to dostarczają prace takich autorów ame­
rykańskich, jak T. C. Schellinga, R. R. Bowiego, H. Bulla i J. E. Dough-
e rty'ego. Podstawowe różnice pomiędzy definicjami amerykańskimi
a w ujęciu nauki byłych krajów socjalistycznych to: bardzo powściągli­
wy stosunek do idei całkowitego rozbrojenia, duży nacisk na funkcje
kontroli zbrojeń i rozbrojenia oraz pracę organów międzynarodowych
powołanych do jej sprawowania oraz podkreślanie roli rozbrojenia
w zmniejszaniu ryzyka konfliktów w świecie.
Termin „rozbrojenie" używany jest również w oficjalnych dokumen­
tach Organizacji Narodów Zjednoczonych (pod wpływem państw
socjalistycznych). Zgromadzenie Ogólne uchwaliło na swojej V I I I
sesji (1953 r.) Rezolucję nr 715, w której podjęto próbę zdefiniowania
tego pojęcia przez określenie etapów jego realizacji. Stanowić je
miały: regulacja, ograniczenie i równoważna redukcja wszystkich sił
zbrojnych i zbrojeń.
Tak duże zróżnicowanie w ujmowaniu problemu, różnorodność
i wielość zawieranych porozumień powodują, że szeroka interpre­
tacja terminu „rozbrojenie" możliwa jest tylko przez wyliczenie
wchodzących w jego zakres przedsięwzięć. Obecnie zaliczyć do nich
można:
- działania polityczne, organizacyjno-formalne i techniczne, któ­
rych celem jest zmniejszenie ryzyka incydentalnego wybuchu kon­
fliktu nuklearnego;
- czynności wynikające z uzgodnień w sprawie pułapów ilościowych
i jakościowych ustalonych systemów uzbrojenia;
- wprowadzenie zakazu określonych działań mających wpływ na
doskonalenie uzbrojenia oraz proliferację pionową i poziomą w przy­
padku szczególnie niebezpiecznych rodzajów uzbrojenia;
- porozumienia o powszechnym i całkowitym wyeliminowaniu okre­
ślonych rodzajów broni, wyrażające się w zakazie badań, produkcji,
składowania oraz niszczenia posiadanych zapasów;
- ustanawianie stref zdemilitaryzowanych.
Ponadto do prac rozbrojeniowych zaliczamy czynności pośrednio
związane z omawianą kwestią i nie mieszczące się w zakresie przed­
stawionej uprzednio definicji, lecz ważne dla praktyki, którymi są:
150 ZBIGNIEW CESARZ
- działania (również jednostronne) zmierzające do wycofania ob­
cych sił lub broni z określonych terytoriów;
- tworzenie środków budowy zaufania.
4. Podstawy prawnomiędzynarodowe
i zasady rokowań rozbrojeniowych
Postanowienia określające cele i ogólną procedurę rokowań roz­
brojeniowych współcześnie zostały zawarte w Karcie Narodów Zjed­
noczonych. Bezpośrednio odnoszą się do tych kwestii art. 11, 26 i 47.
Nadawały one Zgromadzeniu Ogólnemu mandat do rozważania za­
sad dotyczących „rozbrojenia i regulowania zbrojeń" oraz formuło­
wania w tym przedmiocie „zaleceń członkom organizacji albo Radzie
Bezpieczeństwa". Ten ostatni organ jest też odpowiedzialny za „opra­
cowanie przy pomocy przewidywanego w art. 47 Wojskowego Komi­
tetu Sztabowego planów ustanowienia systemu regulowania zbrojeń,
które będą przedłożone wszystkim członkom Organizacji Narodów
Zjednoczonych". Wojskowy Komitet Sztabowy miał też służyć Radzie
pomocą przy regulowaniu zbrojeń i realizacji rozbrojenia.
Karta pośrednio określiła swój stosunek do spraw rozbrojenia i nie
wprowadziła zakazu posiadania sił zbrojnych. Z dzisiejszego punktu
widzenia postanowienia w niej zawarte są już zbyt ogólnikowe. Orga­
nizacja uczyniła z nich jednak w praktyce niezwykle ważną przesłankę
dla utrzymania pokoju. Dlatego też zagadnienia rozbrojeniowe od
początku znalazły się w centrum jej działalności. Uniwersalny chara­
kter pomógł zaś ONZ stać się światowym forum dyskusyjnym na
powyższe tematy.
Pomimo iż uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ mają charakter
rekomendacji, to poszczególne rezolucje jednoczyły społeczność mię­
dzynarodową wokół spraw rozbrojenia i stymulowały prace nad wię­
kszością zawieranych porozumień. Również rosnąca liczba rezolucji
wskazuje na szczególną aktywność organizacji na tym polu (np. w 1983
roku uchwalono ich 62). Podobnym dowodem jest liczba powołanych
ad hoc komitetów rozbrojeniowych oraz sesje Zgromadzenia Ogól­
nego poświęcone wyłącznie sprawom rozbrojenia, które odbyły się
w 1978 i 1982 roku.
Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera zasad realizacji rozbro­
jenia. Sformułowano je dopiero podczas amerykańsko-radzieckich
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 151
negocjacji pod kierownictwem ambasadora Stanów Zjednoczonych,
J. McCloya, i Związku Radzieckiego, W. A. Zorina, we wrześniu
1961 r. Zostały one zaakceptowane przez Zgromadzenie Ogólne i wy­
rażały następujące idee:
- powszechności, postulującej objęcie porozumieniami rozbroje­
niowymi jak największej liczby państw;
- całkowitości, polegającej na dążeniu do zupełnego wyeliminowa­
nia sił zbrojnych i zbrojeń;
- równości, zapewniającej bezpieczeństwo wszystkich państw i ich
interesów;
- kontroli procesu rozbrojeniowego, która powinna mieć ścisły
charakter i być realizowana przez organy międzynarodowe;
- komplementarności, czyli wiązania procesu rozbrojeniowego
z umacnianiem systemu bezpieczeństwa zbiorowego.
Sformułowanie tych zasad odegrało pozytywną rolę w ułatwianiu
negocjacji rozbrojeniowych tak w ramach ONZ, jak i poza organiza­
cją, a mimo to istniało wiele sporów w praktycznej realizacji zasady
kontroli międzynarodowej.
5. Etapy i formy instytucjonalne
rokowań rozbrojeniowych
W literaturze przedmiotu zaprezentowano kilka wariantów klasyfi­
kacji etapów rokowań rozbrojeniowych po II wojnie światowej. Wszy­
stkie wynikały z ważnych wydarzeń międzynarodowych i osiągnięć
w sferze rozbrojenia. Przedstawimy tylko jedną z możliwych propozy­
cji, która wydaje się najbardziej reprezentatywna. Według niej w hi­
storii powojennych rokowań rozbrojeniowych można wyodrębnić
sześć etapów.
Pierwszy trwał od roku 1945 do 1955. Głównym problemem nego­
cjacji w tym okresie była sprawa broni atomowej. Ścierały się dwie
koncepcje. Amerykańska-zmierzająca do utrzymania monopolu Sta­
nów Zjednoczonych przy jednoczesnym zatrzymaniu prac nad jej
rozwojem oraz poddaniu kontroli międzynarodowej wszelkiej pro­
dukcji energii jądrowej (Plan Barucha zgłoszony na forum ONZ
^ 1946 r.), i przeciwstawna jej - przedstawiona przez ZSRR i inne
kraje socjalistyczne - która postulowała całkowite wyeliminowanie
°roni atomowej. Istniejący wówczas stan „zimnej wojny" skutecznie
152 ZBIGNIEW CESARZ
hamował wszelkie racjonalne inicjatywy rozbrojeniowe zarówno od­
nośnie do broni masowego rażenia, jak i zbrojeń konwencjonalnych.
Stąd przedkładane koncepcje nie mogły zdobyć akceptacji. W przy­
padku radzieckich miały zresztą charakter głównie propagandowy.
Drugi etap procesu rozbrojeniowego to lata 1956-1969. Jest to
okres dość wyraźnego odprężenia, ale i intensywnych zbrojeń oraz
kryzysów (np.: sueski, węgierski, kubański, praski). Ich skutkiem było
pojawienie się wielu nowych problemów o charakterze militarnym
i inicjatyw rozbrojeniowych, które dążyły do ich likwidacji lub ograni­
czenia. Niektóre z tych akcji rozbrojeniowych zakończyły się sukce­
sem. Między innymi w 1963 r. podpisano w Moskwie układ w sprawie
zakazu doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kos­
micznej i pod wodą. W tymże roku Stany Zjednoczone i ZSRR osiąg­
nęły porozumienie w sprawie uruchomienia między Moskwą a Wa­
szyngtonem bezpośredniego połączenia komunikacyjnego („gorąca
linia"), mającego zapobiec przypadkowemu wybuchowi wojny. Pod­
pisano też układ zabraniający umieszczania broni masowej zagłady
w przestrzeni kosmicznej oraz wykorzystania Księżyca i innych ciał
niebieskich do jakichkolwiek celów wojskowych (1967 r.). W 1970
roku wszedł w życie wynegocjowany w 1968 roku układ o nierozprze­
strzenianiu broni jądrowej. Dużym sukcesem były też zawarte układy
o strefach bezatomowych w Antarktyce (1959 r.) i Ameryce Łaciń­
skiej (1967 r.).
Trzeci okres w historii rokowań rozbrojeniowych nastąpił w latach
siedemdziesiątych. Charakteryzuje go osiągnięcie równowagi militar­
nej między państwami kapitalistycznymi a blokiem socjalistycznym.
Sprzyjało to tendencjom odprężeniowym, które trwały niemal do
końca tych lat i wywarły duży wpływ na sprawy rozbrojenia. Do
najważniejszych osiągnięć tego okresu należało: podpisanie porozu­
mień pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR w sprawie ograni­
czenia zbrojeń strategicznych (SALT I - 1972 r. i SALT I I - 1979 r.
nieratyfikowanych); zawarcie przez te państwa porozumień w spra­
wie środków zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny jądro­
wej (1971 r.); oraz porozumienia o dalszych udoskonaleniach linii
bezpośredniej łączności między Moskwą a Waszyngtonem (1971, po­
prawki 1975 r.). W grupie porozumień wielostronnych natomiast:
podpisanie konwencji „W sprawie zakazu badań, produkcji i ma-
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 153
gazynowania broni bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczenia"
(1975 r.); wejście w życie dokumentu w sprawie środków budowy
zaufania oraz niektórych aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia
(KBWE - 1975 r.), oraz Konwencji w sprawie zakazu stosowania
technik modyfikacji środowiska naturalnego w wojskowych i innych
wrogich celach (1978 r.). Ponadto w 1973 r. rozpoczęły się rokowania
wiedeńskie poświęcone redukcji zbrojeń.
W czwartym etapie rokowań rozbrojeniowych, który trwał od 1980
do 1986 roku sytuacja międzynarodowa uległa zaostrzeniu. Osłabło
w związku z tym tempo prowadzonych rokowań, a osiągnięcia na tym
polu były znikome. Rozpoczęto rozmowy w sprawie redukcji zbrojeń
strategicznych (START), zainaugurowano konferencję w sprawie bu­
dowy środków zaufania i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia w Europie
(Sztokholm 1984 r.), a także wznowiono w 1984 r. przerwane wcześ­
niej rokowania wiedeńskich.
Od 1987 roku rozpoczął się nowy etap w stosunkach międzynaro­
dowych i rokowaniach rozbrojeniowych. W ciągu następnych 5 lat
zawarto przede wszystkim dwa bardzo ważne porozumienia. Pier­
wszym jest układ o likwidacji rakiet średniego i mniejszego zasięgu
(1987 r.), drugim podpisany w Paryżu traktat w sprawie zbrojeń
konwencjonalnych (1990 r.).
Mimo iż dotyczyły one przede wszystkim obszaru Europy, to ich
znaczenie polityczne ma wymiar światowy. Szczególnie istotne były
zawarte w nich ustalenia dotyczące kontroli zbrojeń i aktów rozbro­
jeniowych.
Duże znaczenie dla praktyki rozbrojeniowej miały także zawarte
w latach 1990-1991 porozumienia o wycofaniu wojsk radzieckich
z Czecho-Słowacji, Węgier, Niemiec (dawne NRD) i Polski. W przy­
padku dwóch pierwszych państw zostały one całkowicie zrealizowane.
Uległ rozwiązaniu Układ Warszawski (1991 r.). Zlikwidowano bazy
wojskowe w Afryce i Ameryce Łacińskiej.
Obecnie największy wpływ na rokowania rozbrojeniowe ma rozpad
ZSRR i dokonujący się podział jego sił zbrojnych. Zrodziło to wiele
Problemów o charakterze prawnopolitycznym i prawnomiędzynaro-
dowym oraz technicznym, związanych między innymi z realizacją
dotychczas zawartych porozumień i koniecznością ich renegocjacji
1
stało się początkiem nowego etapu w rokowaniach rozbrojeniowych
154 ZBIGNIEW CESARZ
(START I i START II) podpisanych w 1991 i 1993 r., a następnie
ratyfikowanych.
Rokowania rozbrojeniowe po I I wojnie prowadzone były na róż­
nych płaszczyznach. Możemy wyodrębnić ich następujące formy in­
stytucjonalne:
a) wielostronne negocjacje rozbrojeniowe prowadzone bezpośred­
nio pod auspicjami ONZ przez powołane w ramach organizacji komi­
sje i komitety;
b) rokowania regionalne prowadzone przez państwa należące do
określonego regionu geopolitycznego;
c) rokowania dwustronne.
Do organów działających w ramach ONZ czy powstałych z jej
inspiracji zaliczyć trzeba:
Komisję Energii Atomowej powołaną przez ZO w 1946 r. w celu
wymiany informacji naukowych i opracowania problemów związa­
nych z kontrolą energii jądrowej. Wobec niemożności wywiązania się
z nałożonych na nią zadań zawiesiła ona po dwóch latach swoją
działalność, a po następnych dwóch mocą uchwały ZO uległa formal­
nemu rozwiązaniu.
Komisję Zbrojeń Zwykłych działającą od 1947 do 1950 r. z podo­
bnym skutkiem, jak wyżej wymieniona. W jej skład wchodzili przed­
stawiciele wielkich mocarstw.
Komisję Rozbrojeniową ONZ utworzoną w 1952 r. i składającą się
z państw członkowskich Rady Bezpieczeństwa i Kanady (12 państw).
Postępy jej prac po dwóch latach okazały się znikome. Ponownie
zaktywizowała się w latach sześćdziesiątych. Wcześniej zwiększając
też skład do 26 państw (w 1957 r.). W 1959 do Komisji Rozbrojenio­
wej weszły wszystkie państwa członkowskie ONZ. Na X nadzwyczaj­
nej sesji ONZ (1978 r.) postanowiono uczynić z niej organ deliberu­
jący i pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego.
Podkomitet Komisji Rozbrojeniowej (1954 r.), który został powo­
łany przez Komisję Rozbrojeniową i stał się jej organem pomocni­
czym. Składał się z przedstawicieli ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii,
Francji i Kanady. Na jego forum, a nie Komisji Rozbrojeniowej,
toczyły się najważniejsze rokowania.
Komitet Dziesięciu Państw powołany w 1959 r., zaprzestał działać
w 1960 r.
PROBLEMY ROZBROJENIA I OGRANICZENIA Z B R O J E Ń 155
Komitet Rozbrojeniowy Osiemnastu Państw z siedzibą w Genewie
(1961 r.), w którym było reprezentowanych 5 państw zachodnich,
5 socjalistycznych i 8 niezaangażowanych. Organ ten zanotował dość
znaczne osiągnięcia w dziedzinie częściowych kroków rozbrojenio­
wych. W latach 1969,1975 i 1978 zwiększono liczbę państw uczestni­
czących w jego pracach do 40 i otrzymał nazwę Komitetu Rozbro­
jeniowego. Według dokumentów końcowych X sesji specjalnej ZO
ONZ jest „głównym forum dyskusyjnym w dziedzinie rozbrojenia".
Regionalne formy instytucjonalne rokowań rozbrojeniowych repre­
zentowały natomiast:
- rozpoczęte w 1973 roku wiedeńskie rokowania w sprawie redukcji
sił zbrojnych i zbrojeń w Europie Środkowej;
- Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Najważniejsze negocjacje dwustronne państw na tematy rozbroje­
niowe toczyły się pomiędzy USA i ZSRR. W sumie do końca 1980 r.
wynegocjowano 22 porozumienia w przedmiocie ograniczenia zbro­
jeń i zapobiegania wybuchowi konfliktu zbrojnego między tymi mo­
carstwami. Liczące się były również porozumienia Związku Radziec­
kiego z Wielką Brytanią: o ustanowieniu tzw. „gorącej linii" łączącej
Moskwę z Londynem; o zapobieganiu incydentalnemu wybuchowi
wojny nuklearnej oraz deklaracja o nierozprzestrzenianiu broni ją­
drowej. ZSRR podpisał też z Francją porozumienie o zapobieganiu
incydentalnemu wybuchowi wojny nuklearnej.
6. Efekty rokowań rozbrojeniowych
Wynikiem negocjacji w sprawie ograniczenia zbrojeń po I I wojnie
światowej jest około czterdziestu porozumień rozbrojeniowych. War­
tość ich jest zróżnicowana, ponieważ można je oceniać zarówno
z politycznego czy militarnego, a także z innych punktów widzenia
(np. ekonomicznego, ekologicznego itp.). Wymiar najistotniejszych
efektów politycznych jest trudny do klasyfikacji ze względu na małą
precyzyjność przyjmowanych mierników wartości.
Ogólnie biorąc, rokowania rozbrojeniowe nie doprowadziły do roz­
brojenia powszechnego i całkowitego, które postulowała przyjęta
W 1959 r. rezolucja ZO ONZ. Potencjał militarny państw systematy­
cznie rósł. Liczba i jakość broni jądrowej do 1988 r. stale wzrastała,
dokonalone były inne rodzaje broni masowej zagłady (np. chemiczna)
156 ZBIGNIEW CESARZ

oraz zwiększała się liczba i siła ognia wojsk konwencjonalnych. Za­

wsze istniały państwa, które nie wyrażały zgody na podpisanie kon­
kretnych porozumień wielostronnych lub podpisywały je z zastrze­
żeniami.
Jednocześnie rokowania rozbrojeniowe i ich przebieg określały
często stan istniejących stosunków w sferze międzynarodowej. Hamo­
wały rozwój najbardziej niebezpiecznych broni. Oddalały ryzyko przy­
padkowego konfliktu, tworzyły obszary zmniejszonego napięcia poli-
tyczno-militarnego. Dzięki wynegocjowanym umowom wyścig
zbrojeń nie przyjął takich rozmiarów, jakie mógłby osiągnąć, gdyby
nie istniały żadne zobowiązania. Doprowadziły też do uświadomienia
sobie przez społeczność międzynarodową niebezpieczeństw związa­
nych z konfliktami zbrojnymi i inspirująco oddziaływały na te siły
polityczne, które dążą do stworzenia właściwych form współżycia
międzynarodowego. Wystarczy zauważyć, że wejście w życie porozu­
mień START I i START II pozwoli ogółem na 75% redukcję strategi­
cznego arsenału nuklearnego USA i byłego ZSRR.
Literatura uzupełniająca
B i e r z a n e k R . : Współczesne stosunki międzynarodowe, Warszawa
1980.
G ó r a l c z y k W.: Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa
1989.
M u 1 t a n W.: Porozumienia rozbrojeniowe po II wojnie światowej,
Warszawa 1985.
M u 11 a n W.: Problemy rozbrojenia europejskiego 1945-1975, Warszawa
1979.
M u 11 a n W: Rozbrojenie w Karcie i działalności ONZ, Sprawy Między­
narodowe nr 10, 1985.
M u 1 t a n W: Traktat w sprawie zbrojeń konwencjonalnych, Sprawy
Międzynarodowe nr 3,1991.
Ś w i e 11 i c k i B.: Kontrola zbrojeń. Środki budowy zaufania i bezpie­
czeństwa, Biuletyn Informacyjny MON nr 5,1993.
Ż u k r o w s k a K . : Światowe uwarunkowania wydatków wojskowych,
Warszawa 1989.
XI. MIĘDZYNARODOWY ŁAD POKOJOWY
PO I I WOJNIE ŚWIATOWEJ
1. Podział świata na systemy społeczno-polityczne
i ekonomiczne
Powojenny międzynarodowy ład polityczny był pochodną podziału
świata na dwa systemy ustrojowe - socjalistyczny i kapitalistyczny.
W każdym z wymienionych systemów mieliśmy do czynienia z jedno­
rodnością ustrojową należących doń państw. Kryterium to szczególnie
wyodrębniało kraje bloku wschodniego, w których rządy niepodziel­
nie sprawowały partie komunistyczne. Subsystem ten ukształtował się
w latach 1945-1959. Jego trzon stanowiło 9 państw europejskich:
ZSRR, Polska, NRD, Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Rumunia,
Bułgaria i Albania. Spośród krajów azjatyckich w bloku wschodnim
znalazło się 7 krajów - Jemen Płd., Afganistan, Chiny, Mongolia,
Korea Płn., Wietnam, Kampucza. Jedynym państwem z półkuli za­
chodniej należącym do tego subsystemu była Kuba. W latach 70. i 80.
ścisłe związki z blokiem wschodnim utrzymywały także trzy państwa
afrykańskie - Etiopia, Angola i Mozambik. Dominującą pozycję zaj­
mował w bloku wschodnim Związek Radziecki, któremu w różnym
stopniu i zakresie podporządkowane były pozostałe kraje. Najważ­
niejszymi organizacjami wewnątrzblokowymi były nie istniejące już
dzisiaj Układ Warszawski i Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
(RWPG).
158 ANDRZEJ NOWAK
Do przeciwnego subsystemu - Zachodu, należały przede wszystkim
wysoko uprzemysłowione kraje kapitalistyczne (24 państwa). Wewnę­
trzna struktura polityczna, militarna i ekonomiczna tego subsystemu
była bardziej zróżnicowana niż w przypadku Wschodu. Centralne
ugrupowanie tworzy w nim tzw. Grupa Siedmiu („G-7"), do której
należą najbardziej rozwinięte kraje kapitalistyczne: Stany Zjedno­
czone Ameryki Płn., Kanada, Japonia, RFN, Wlk. Brytania, Francja
i Włochy. Wszystkie kraje Zachodu należą do Organizacji Współpra­
cy Gospodarczej i Rozwoju ( OECD ).
Ważną rolę w zachodnim subsystemie odgrywają polityczne, mili­
tarne i gospodarcze organizacje regionalne. Decydujące znaczenie
polityczno-militarne ma Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego
(NATO) obejmująca USA, Kanadę i 13 państw europejskich. In­
nym dużym ugrupowaniem polityczno-gospodarczym jest Unia Euro­
pejska, do której należy 15 krajów zachodnioeuropejskich.
Pomimo znacznych różnic między Wschodem i Zachodem, oba
subsystemy zbudowane były i funkcjonowały w podobny sposób. Za­
równo bowiem Wschód, jak i Zachód „składały się" z supermocarstwa
i grupy państw satelitów powiązanych ze sobą politycznie, militarnie
i gospodarczo.
W ostatnim 20-leciu praktycznie zakończył się proces rozpadu sy­
stemu kolonialnego. Na scenie politycznej świata pojawiło się ponad
sto nowych państw. Są one niezwykle zróżnicowane pod względem
poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, potencjału militarnego,
demograficznego czy różnych opcji ustrojowych. Pomimo tych różnic,
postkolonialne kraje Azji, Afryki i Ameryki Płd. określane są mianem
Trzeciego Świata bądź Południa. Jeszcze do niedawna kraje Trzeciego
Świata były przedmiotem ostrej rywalizacji między Wschodem i Za­
chodem. Większości z nich udało się jednak zachować pewien dystans
wobec obu tych ugrupowań.
Znalazło to m.in. wyraz w utworzeniu ruchu państw niezaangażo-
wanych, odrzucających programowo możliwość uczestnictwa w rywa­
lizacji między Wschodem i Zachodem. Pod koniec lat 80. ruch ten
skupiał około 120 krajów w zdecydowanej większości z Trzeciego
Świata.
Ł A D POKOJOWY PO II WOJNIE Ś W I A T O W E J 159
2. Międzynarodowy ład polityczny funkcją równowagi sił
w stosunkach międzynarodowych
Jedną z najważniejszych cech współczesnych stosunków międzyna­
rodowych jest poliarchia i brak powszechnie uznawanej przez wszy­
stkich członków społeczności międzynarodowej władzy zwierzchniej.
Zjawisku temu towarzyszy rosnąca bardzo szybko współzależność
państw w sferze ekonomicznej, politycznej, militarnej i innych. Wystę­
pująca w opisanych uprzednio warunkach różnorodność, a częstokroć
sprzeczność interesów poszczególnych państw, czy też tworzonych
przez nie ugrupowań, sprawia, że współczesne stosunki międzynaro­
dowe stanowią pewien specyficzny konglomerat elementów ładu i po­
rządku, ale też w nie mniejszym stopniu nieładu, a czasami wręcz
anarchii. Jest rzeczą zrozumiałą, że w dobie broni nuklearnej i innych
zagrożeń o globalnym wymiarze (takich jak problemy surowcowe,
ekologiczne, demograficzne itd.) większość uczestników stosunków
międzynarodowych dąży do ich uporządkowania, wprowadzenia ładu
i systemów zapewniających kontrolę nad istniejącymi i hipotetyczny­
mi zagrożeniami. Na skutek takich właśnie działań wytwarza się pe­
wien stan, w którym funkcjonują zabezpieczenia instytucjonalne,
prawne, polityczne, ekonomiczne i militarne przed stosowaniem
przemocy, występuje stabilizacja stanu posiadania, przestrzegane są
stosowne porozumienia. Taki stan rzeczy nazywamy międzynarodo­
wym ładem pokojowym, który możemy postrzegać dwojako: w postaci
realnego układu sił politycznych, gwarantującego zachowanie pokoju
w skali międzynarodowej, bądź jako pewien ideał, model czy perspe­
ktywiczny cel dotyczący zasad pokojowej koegzystencji państw i fun­
kcjonowania społeczności międzynarodowej. Zarówno w odległej, jak
i bliższej perspektywie historycznej międzynarodowy ład pokojowy
°ył weryfikowany przez stopień i zasięg stosowania przemocy w sto­
sunkach między państwami.
Obie wojny światowe, które objęły większość państw, spowodowane
były, najogólniej rzecz ujmując, niedoskonałością poprzedzającego je
międzynarodowego ładu pokojowego. W obydwu też przypadkach
dotknięte wojną kraje starały się stworzyć nowy, doskonalszy system
zapewniający zachowanie pokoju. Po I wojnie światowej był to „ład
wersalski", zastąpiony po I I wojnie światowej „porządkiem jałtań-
160 ANDRZEJ NOWAK
skim". Fundamentalnym założeniem obu wymienionych systemów
było utrzymanie równowagi sił, to znaczy takiego stanu, w którym
żadne z państw bądź ugrupowań państw nie dysponuje siłą polityczną,
ekonomiczną, a przede wszystkim militarną wystarczającą do domi­
nacji nad innymi i narzucania im swoich praw.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zasada równowagi sił nie jest
wynalazkiem X X wieku. Wystarczy przypomnieć, nie sięgając już
dalej w przeszłość, że zachowanie równowagi sił było przez ostatnich
kilka stuleci głównym elementem kontynentalnej polityki Wielkiej
Brytanii. Zasada ta wyznaczała też w różnorodnym stopniu działania
i alianse większości państw europejskich.
Spustoszenia, jakich dokonała I I wojna światowa, oraz groźba cał­
kowitej zagłady ludzkości związana z wynalezieniem broni nuklearnej
były jednymi z podstawowych przesłanek utworzenia po 1945 roku
takiego porządku międzynarodowego, który minimalizowałby niebez­
pieczeństwo globalnej konfrontacji między supermocarstwami i sku­
pionymi wokół nich państwami. Zasadnicze elementy tego porządku
określone zostały w traktatach konferencji międzynarodowych w Jał­
cie i Poczdamie w 1945 roku. Wypracowane wówczas rozstrzygnięcia
i zasady, na których miał się opierać międzynarodowy ład pokojowy
pozwoliły przez następne 45 lat uniknąć globalnej konfrontacji mili­
tarnej między Wschodem i Zachodem. Z tego punktu widzenia mię­
dzynarodowy ład polityczny nazywany, jak już wspomnieliśmy, po­
rządkiem jałtańskim, spełnił swoją rolę, a jego podstawą była
dominacja w stosunkach międzynarodowych dwóch supermocarstw -
Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych, które praktycznie
podzieliły świat, a przede wszystkim Europę, na dwie strefy wpływów
- radziecką i amerykańską. Podział ten był w znacznym stopniu sfor­
malizowany, albowiem znajdujące się w obu strefach państwa należa­
ły do różnorodnych struktur i organizacji politycznych, militarnych
i gospodarczych sankcjonujących dominację supermocarstw (np-
Układ Warszawski, NATO itd.). Należy jednak zaznaczyć, że objęte
wspomnianymi strefami państwa dysponowały w świetle prawa mię­
dzynarodowego wszystkimi atrybutami suwerenności. Wyjątek stano­
wiły dwa państwa niemieckie - NRD i RFN, których suwerenność była
do 1955 roku w znacznym stopniu ograniczona (część tych ograniczeń
obowiązywała do 1990 r.)
Ł A D POKOJOWY PO II WOJNIE Ś W I A T O W E J 161
Nadrzędne znaczenie utrzymania pokoju i równowagi sił między
supermocarstwami oraz wzajemne (nieformalne) uznanie stanu po­
siadania pozwalało im na daleko posuniętą kontrolę i ingerencję
w wewnętrzne sprawy państw należących do własnej strefy wpływów.
W skrajnych przypadkach supermocarstwa stosowały bezpośrednią
przemoc i brutalnie gwałciły suwerenność kontrolowanych przez sie­
bie krajów. Reakcje drugiej strony (supermocarstwa) ograniczały się
w takich wypadkach do werbalnego potępienia bądź symbolicznych
sankcji ekonomicznych lub politycznych. Potwierdzeniem tego była
reakcja Stanów Zjednoczonych (a raczej jej brak) na interwencje
radzieckie na Węgrzech i w Czechosłowacji (1968 r.).
Dodatkowym elementem zabezpieczającym równowagę sił między
Wschodem i Zachodem oraz zachowanie ładu pokojowego w skali
globalnej była ogromna dysproporcja w potencjałach militarnych
i ekonomicznych między supermocarstwami i ich sojusznikami. Róż­
nica ta sprawiała, że ewentualne zmiany czy przesunięcia wewnątrz
subsystemu nie wywierały większego wpływu na układ sił w skali glo­
balnej. Nawet tak istotne wydarzenia, jak wystąpienie Francji z woj­
skowych struktur NATO (11 III 1966 r.) czy zerwanie aliansu radziec-
ko-chińskiego, nie wywołały poważniejszych zmian w układzie sił
między Wschodem i Zachodem.
Oprócz struktur wewnątrzblokowych supermocarstwa stworzyły in­
stytucje pozwalające „regulować" stosunki między poszczególnymi
subsystemami. Były one kolejnym, niezwykle istotnym elementem
powojennego międzynarodowego ładu pokojowego. Szczególne zna­
czenie miała utworzona w 1945 roku Organizacja Narodów Zjedno­
czonych. Organizacja ta stała się jedną z najważniejszych platform do
politycznego rozstrzygania i łagodzenia konfliktów między Wscho­
dem i Zachodem, a w późniejszym okresie również między Północą
i Południem.
Równolegle do działań w ramach ONZ oba supermocarstwa uzu­
pełniały porządek jałtański dodatkowymi elementami ograniczający­
mi ryzyko globalnej konfrontacji między Wschodem i Zachodem.
Dążono przede wszystkim do zmniejszenia groźby użycia broni nukle­
arnej. ZSRR i USA, a także inne kraje dysponujące tą bronią podpi­
sały w tym celu wiele porozumień i układów, m.in. układ o nierozprze­
strzenianiu broni jądrowej (1968 r.), układ o zakazie prób broni
162 ANDRZEJ NOWAK
nuklearnej w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (1963 r.Y
porozumienie o zapobieganiu wojnie nuklearnej (1973 r.) i inne.
Utworzony po I I wojnie światowej międzynarodowy ład pokojowy
uchronił wprawdzie społeczność międzynarodową przed globalną
konfrontacją z użyciem broni nuklearnej, nie zlikwidował jednak
wzajemnych antagonizmów i rywalizacji między Wschodem i Zacho­
dem. Rywalizacja ta przejawiała się w dwóch płaszczyznach - zewnę­
trznej i wewnętrznej.
Zewnętrzna płaszczyzna rywalizacji między dwoma systemami wy­
nikała z ich ekspansywnej polityki zmierzającej do rozszerzenia włas­
nych stref wpływów. O ile bowiem supermocarstwa uznawały swój
zasadniczy stan posiadania ( głównie w Europie i częściowo w Azji),
to rozległe obszary Trzeciego Świata stały się, po upadku imperiów
kolonialnych, przedmiotem ostrej rywalizacji między Wschodem i Za­
chodem. Przybrała ona głównie postać znaczącego wsparcia politycz­
nego, militarnego i gospodarczego tych sił politycznych w Trzecim
Świecie, które wyraźnie orientowały się na jeden z subsystemów.
Kilkakrotnie dochodziło do bezpośredniego zaangażowania militar­
nego supermocarstw w Trzecim Świecie, np. Stanów Zjednoczonych
w Korei (1950 r.), Wietnamie (1965 r.), Kuwejcie (1990 r.) czy ZSRR
w Afganistanie (1979 r.). Działania te nie przyniosły w większości
przypadków oczekiwanych skutków, spowodowały natomiast przy­
śpieszenie procesu emancypacji politycznej Trzeciego Świata. Prze­
kształcił się on w minionym 20-leciu w odrębny subsystem polityczny
zdystansowany w równym stopniu tak wobec Wschodu, jak i Zachodu.
Druga płaszczyzna rywalizacji, określana jako wewnętrzna, opiera­
ła się na założeniu, że najlepszą gwarancją dla zachowania pokoju
i uprzywilejowanej pozycji w stosunkach międzynarodowych jest nie
tyle równowaga sił, ile przewaga nad drugim supermocarstwem. Prze­
waga zwiększała gwarancje zachowania i rozszerzenia stanu posiada­
nia oraz zmniejszała niebezpieczeństwo ataku drugiej strony. Dąże­
nia do zdobycia przewagi, przede wszystkim w sferze militarnej,
wynikały też z określonej interpretacji poczynań supermocarstw oraz
założenia, że mają one wobec siebie wrogie agresywne zamiary. Po­
wstrzymać je może oraz „wyperswadować" niewłaściwe posunięcia
w sferze militarnej i politycznej tylko groźba użycia broni nuklearnej.
Powyższe oceny i założenia spowodowały wyścig zbrojeń między
Ł A D POKOJOWY PO II WOJNIE Ś W I A T O W E J 163
ZSRR i USA, przy czym nacisk położono na rozbudowie potencjałów
nuklearnych. W efekcie oba supermocarstwa już pod koniec lat 50.
dysponowały zasobami broni jądrowej, pozwalającymi na wielokrotne
„starcie z powierzchni ziemi" domniemanego przeciwnika. Jedno­
cześnie żadne z supermocarstw ani związanych z nimi ugrupowań
militarno-politycznych nie było w stanie osiągnąć takiej przewagi,
która pozwalałaby na zadanie pierwszego uderzenia bez ryzyka nara­
żenia się na odwetowe uderzenie drugiej strony. Supermocarstwa
znajdowały się w swoistym „pacie nuklearnym", w którym efektyw­
na siła ich potencjałów jądrowych została praktycznie zredukowana
do zera.
Reasumując, możemy stwierdzić, że rywalizacja supermocarstw za­
równo w płaszczyźnie zewnętrznej (powiększenie strefy wpływów),
jak i wewnętrznej (rozbudowa potecjału militarnego) nie doprowadzi­
ła do zasadniczej zmiany układu sił między Wschodem i Zachodem.
Przybliżona równowaga sił pozostawała więc podstawą międzyna­
rodowego ładu pokojowego w skali globalnej.
3. Tendencje i istota nowego ładu pokojowego
Utworzony po I I wojnie światowej międzynarodowy ład polityczny
i pokojowy miał charakter dynamiczny, tzn. w miarę upływu lat ulegał
ciągłym zmianom. Funkcjonujący w jego ramach system zabezpieczeń
ewoluował od środków militarnego odstraszania i groźby użycia siły
do budowy środków zaufania i daleko posuniętej współpracy między
subsystemami. Przestrzenny, bipolarny obraz świata zmienił się wraz
z powstaniem nowego subsystemu - Południa. Decydujące znaczenie
w rewizji pojałtańskiego ładu pokojowego i politycznego miały jednak
zmiany, które zaszły w ostatnim dwudziestoleciu wewnątrz dwóch
dominujących subsystemów - Wschodu i Zachodu.
Już pod koniec lat 50. Europa Zachodnia i Japonia zakończyły
okres odbudowy gospodarczej i weszły w fazę szybkiego wzrostu
gospodarczego. Rozwój ten spowodował, że w zdominowanym uprze­
dnio (w sferze ekonomiki) przez Stany Zjednoczone subsystemie
zachodnim pojawiły się w latach 70. dwa bardzo silne ośrodki gospo­
darcze, których potencjał ekonomiczny dorównywał, a miejscami na­
wet przewyższał siłę USA. Zarówno Europa Zachodnia, jak i Japonia
Podjęły niezależnie od siebie działania na rzecz podniesienia swojej
164 ANDRZEJ NOWAK
rangi i znaczenia politycznego do poziomu odpowiadającego ich po­
tencjałowi gospodarczemu. Doprowadziło to do zasadniczego prze­
wartościowania relacji politycznych między nimi a Stanami Zjed­
noczonymi. Zasada dominacji USA zastąpiona została zasadą part­
nerstwa i daleko posuniętej koordynacji w sferze politycznej, eko­
nomicznej i militarnej zarówno wewnątrz subsystemu, jak i w dzia­
łaniach zewnętrznych. Jednocześnie procesowi temu towarzyszy
zróżnicowanie kierunków oddziaływania zewnętrznego trzech ośrod­
ków Zachodu. Aktywność USA skoncentrowana jest coraz wyraźniej
na półkuli zachodniej. Europa Zachodnia rozszerza swoje związki
z krajami Afryki, a ostatnio z krajami Europy Wschodniej. Japonia
coraz wyraźniej orientuje się na tzw. strefę Pacyfiku i Chiny. Rezulta­
tem tych działań może być zmiana międzynarodowego ładu politycz­
nego i utworzenie nowych subsystemów politycznych i gospodarczych.
Decydujące znaczenie w zmianie politycznego obrazu świata miały
jednak wydarzenia, jakie zaszły w minionym 10-leciu w bloku wschod­
nim. Zapoczątkowana w 1985 roku „pieriestrojka" w ZSRR i „Jesień
Ludów" w Europie Środkowo-Wschodniej w 1989 roku doprowadziły
do upadku rządów komunistycznych w tym regionie i praktycznego
rozpadu bloku wschodniego. W okresie 2 lat zlikwidowany został
Układ Warszawski i RWPG. Z mapy Europy zniknęła NRD, podob­
nie jak ZSRR, który nie tylko utracił kontrolę nad krajami satelickimi,
ale sam znalazł się w stanie ciężkiego kryzysu politycznego i ekonomi­
cznego.
Proces rozpadu tego supermocarstwa rozpoczął się od odłączenia
się od centrum republik nadbałtyckich. W wyniku procesu transfor­
macji Wschód przestał być w sensie polityczno-ustrojowym i militar­
nym odrębnym subsystemem. Wielce skomplikowana jest sytuacja
państw wielonarodowych - Jugosławii, ZSRR, Czecho-Słowacji,
w których odrodziły się nacjonalizmy i trwają konflikty narodowościo­
we zagrażające nie tylko istnieniu tych państw w ich dotychczasowym
kształcie, ale i burzące zastany międzynarodowy ład polityczny. Roz­
pad ZSRR i bloku wschodniego zamyka pewien etap stosunków
międzynarodowych, w tym także stan określany mianem „porządku
jałtańskiego". Stwarza to przed społecznością międzynarodową po­
trzebę wypracowania nowego systemu gwarantującego zachowanie
pokoju w skali globalnej i regionalnej.
Ł A D POKOJOWY PO II WOJNIE Ś W I A T O W E J 165
Pozytywną przesłanką dla kreowania nowego międzynarodowego
ładu pokojowego jest fakt, że zdecydowana większość państw post­
komunistycznych przejmuje i wprowadza u siebie zachodni model
polityczno-ustrojowy i gospodarczy. Towarzyszą temu starania krajów
postkomunistycznych o przyłączenie ich do struktur politycznych i go­
spodarczych Zachodu. O ile proces ten nie zostanie zahamowany, to
z czasem dojdzie do utworzenia dużego, jednorodnego ustrojowo
ugrupowania państw. Oznacza to jednocześnie zakończenie okresu
niezwykle niebezpiecznej dla świata rywalizacji opartej na kryteriach
ustrojowych. Realny układ sił wewnątrz kształtującego się nowego
subsystemu znacznie ogranicza możliwości zdominowania go przez
jakiekolwiek państwo, toteż ład polityczny i porządek wewnętrzny
w tym bloku opierać się będzie raczej na zasadach wielostronnego
systemu bezpieczeństwa i gwarancji. Zasady te w ogólnej postaci
zawarte są w Karcie ONZ oraz w Akcie Końcowym KBWE.
Wymienione zasady stają się już dzisiaj podstawą do „porządkowa­
nia" stosunków międzypaństwowych w byłym bloku radzieckim i two­
rzenia nowego międzynarodowego ładu pokojowego w tej części Eu­
ropy. Przykładem są nowe regionalne struktury bezpieczeństwa
i współpracy (Inicjatywa Środkowoueropejska, trójkąt Warszawa-
-Praga-Budapeszt, Partnerstwo dla Pokoju) oraz oparte na zasadach
równości i wzajemnych korzyści porozumienia dwustronne, np. tra­
ktaty o dobrym sąsiedztwie Polski z RFN, Rosją, Ukrainą.
Niezwykle istotne znaczenie dla tworzenia nowego międzynarodo­
wego ładu politycznego mają procesy integracji politycznej i gospo­
darczej zachodzące w Europie Zachodniej. Utworzenie w 1992 roku
„jednolitego europejskiego obszaru gospodarczego", w którym znaj­
dą się wszystkie kraje członkowskie UE oznacza m.in. swobodę prze­
pływu ludności, towarów i kapitału, unifikację prawną, czyli stopniowe
scalenie polityczne, gospodarcze i społeczne 15 krajów zachodnioeu­
ropejskich. Nowego znaczenia nabiorą instytucje paneuropejskie -
Rada Europy, Parlament Europejski i inne. Utworzony na gruncie
naturalnego, dobrowolnego procesu integracji i scalania ład politycz­
ny w Europie Zachodniej może służyć jako modelowe rozwiązanie
stosunków między państwami w skali regionalnej. Należy też oczeki­
wać, że proces ten stopniowo obejmie większość krajów Europy.
Podobne tendencje występują także w innych regionach świata. Do-
166 ANDRZEJ NOWAK Ł A D POKOJOWY PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ 167
wodzi tego działalność ugrupowania ASEAN w Azji Południowo- Literatura uzupełniająca
Wschodniej czy utworzenie w 1994 roku wspólnej strefy ekonomicz­
nej USA, Kanady i Meksyku - NAFTA. C a r t e r A , L e o n t i e w W, P e t r i P.: The Futurę ofthe World
O ile wydarzenia z ostatnich 10 lat wpłynęły na upadek bipolarnej Economy, New York 1976.
struktury podzielonego ustrojowo i zdominowanego przez supermo­ C z a r k o w s k i J.: O nowy ład społeczny i ekonomiczny, Warszawa 1985.
carstwa Wschodu i Zachodu, to w relacjach między rozwiniętą gospo­ K r z y s z t o f i k K : Uniwersalne i pluralistyczne wizje pokojowe świata
darczo Północą a zacofanym i biednym Południem nie nastąpiły za­ Warszawa 1990.
sadnicze zmiany. Pogłębiające się dysproporcje rozwojowe, Problemy międzynarodowego ładu pokojowego, pod red. J. Kukułki
Warszawa 1987.
demograficzne i inne między Północą i Południem świata niosą po­
Reshaping the International Order. A. Report to the Club of Roma, pod
ważne zagrożenia dla globalnego międzynarodowego ładu pokojowe­
red. J. Tinbergena, Amsterdam 1976.
go. Dodatkowe niebezpieczeństwo stwarzają napięcia wewnątrz Trze­
ciego Świata, przeradzające się częstokroć w poważne konflikty
militarne, obejmujące całe regiony (np. wojna w Indochinach, konflikt
nad Zatoką Perską). Groźba eskalacji tych konfliktów jest tym wię­
ksza, że część krajów rozwijających się opanowała technologię wytwa­
rzania i produkcji broni masowego rażenia (chemicznej, bakteriolo­
gicznej, nuklearnej).
Wszystko wskazuje na to, że Trzeci Świat nie jest i nie będzie
w stanie przezwyciężyć samodzielnie w najbliższym czasie barier roz­
woju społeczno-gospodarczego i zlikwidować napięcia i konflikty po­
lityczne, narodowe, religijne i inne. W tej sytuacji jednym z podstawo­
wych elementów gwarantujących utrzymanie ładu pokojowego w tym
subsystemie oraz w skali globalnej pozostanie interwencja ze strony
Północy. Oznacza ona szeroką współpracę i pomoc gospodarczą,
finansową, a także zaangażowanie polityczne w łagodzeniu napięć
w Trzecim Świecie. W sytuacji szczególnych zagrożeń niewykluczona
jest także interwencja zbrojna, tak jak to było w wypadku wojny nad
Zatoką Perską w 1990 i 1991 roku.
Społeczność międzynarodowa jest obecnie na trudnym etapie
kształtowania nowego międzynarodowego ładu politycznego i poko­
jowego. Czynnik ustrojowy przestał być głównym kryterium podziału
świata, coraz wyraźniej dzielącego się na bogatą Północ i biedne
Południe.Relacje między tymi subsystemami będą w najbliższej przy­
szłości decydować o kształcie międzynarodowego ładu politycznego
i pokojowego w skali globalnej i regionalnej.
 CZĘŚĆ CZWARTA

PODSTAWOWE
\ STRUKTURY POLITYCZNE
1 WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA

XII. ROZWINIĘTE PAŃSTWA DEMOKRACJI

PARLAMENTARNEJ

1. Geneza systemu
Do subsystemu rozwiniętych państw demokracji parlamentarnej
zaliczamy kraje należące do Organizacji Współpracy i Rozwoju Go­
spodarczego (OECD), czyli państwa Europy Zachodniej, Stany Zjed­
noczone, Kanadę, Japonię i Australię (w sumie 24 państwa). Państwa
należące do tej grupy (powszechnie określanej subsystemem „za­
chodnim" albo „Zachód") charakteryzują się wysokim uprzemysło­
wieniem i najnowocześniejszą techniką. Państwa te obejmują zale­
dwie 16% mieszkańców naszego globu, ale wytwarzają 2/3 światowego
produktu narodowego brutto. One też koncentrują na swoim obsza­
rze najbardziej zaawansowane technicznie dziedziny produkcji (kom­
putery, elektronika, telekomunikacja, biotechnologia, automatyza­
cja). Nadto państwa OECD, z formalnego punktu widzenia,
to demokracje parlamentarne, respektujące zasady pluralizmu, swo­
bód obywatelskich, rządów prawa.
Na rozwój subsystemu „zachodniego" oddziaływały zarówno czyn­
niki wewnętrzne, jak i otoczenie zewnętrzne. Wpływ uwarunkowań
międzynarodowych uwidaczniał się w każdej fazie kształtowania i roz­
woju subsystemu, poczynając od zasięgu geograficznego aż po jego
struktury instytucjonalne: ekonomiczne i polityczno-militarne.
Do czynników wewnętrznych przede wszystkim należy zaliczyć
czynnik ekonomiczny. Pobudzenie współpracy ekonomicznej, handlu
i współzależności było podyktowane z jednej strony odpowiedzią na
alternatywny model rozwoju gospodarczego ZSRR, z drugiej zaś
170 TERESA KEGEL
nastąpiło jako alternatywa uniknięcia groźnych implikacji sprzeczno­
ści istniejących we wzajemnych stosunkach państw zachodnich.
Negatywne doświadczenia międzywojenne w ekonomice światowej
(nacjonalizm gospodarczy i protekcjonizm handlowy) spowodowały,
że państwa postanowiły zinstytucjonalizować zasady wolnego handlu.
Przyjęcie wielostronnych reguł postępowania i poddanie ich nadzoro­
wi organizacji międzynarodowych zapobiegało dezorganizacji mię­
dzynarodowych stosunków ekonomicznych.
Drugim czynnikiem uwielostronnienia stosunków między głównymi
państwami Zachodu były koncepcje amerykańskie. Stany Zjednoczo­
ne zdecydowane były nie powtórzyć błędu lat międzywojennych
i z chwilą zaangażowania się w Europie postanowiły przekształcić swe
zaangażowanie w dalekosiężną strategię promocji własnych intere­
sów. Międzynarodowe instytucje gospodarcze i finansowe miały umo­
żliwić Amerykanom efektywną współpracę z partnerami, a jednocześ­
nie zapewnić decydujący głos we wszystkich sprawach funkcjono­
wania międzynarodowych stosunków gospodarczych.
Niezależnie od tych przesłanek działały tu obiektywne procesy
gospodarcze, które przemawiały na rzecz przyjęcia wielostronnie uz­
godnionych norm postępowania. Do tych obiektywnych czynników
należą m.in. postęp w transporcie i łączności, zmiany w charakterze
specjalizacji międzynarodowej, coraz większy wpływ handlu zagra­
nicznego na rozwój poszczególnych państw, zapotrzebowanie na no­
we wyroby. Zjawiska te doprowadziły do coraz większej współzależ­
ności gospodarek narodowych, a to wymagało jednolitych zasad
działania opartych na nieskrępowanym przepływie towarów, czynni­
ków produkcji i usług między krajami.
O zamiarach ścisłej współpracy państw zachodnich świadczy odbyta
w Bretton Woods (lipiec 1944 r.) konferencja poświęcona sprawom
walutowym i finansowym. Uczestniczące w niej 44 państwa podjęły
wówczas decyzję o utworzeniu Międzynarodowego Funduszu Waluto­
wego (IMF) oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju
(IBRD), które wraz z wcześniej utworzonym Bankiem Rozrachunków
Międzynarodowych (BIS) zajmą się regulacją walutowego i finanso­
wego obrotu w stosunkach międzynarodowych. Dla Stanów Zjedno­
czonych oznaczało to definitywne odejście od izolacjonizmu i wyma­
gało zaangażowania się w Europie.
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 171
Bezpośrednim bodźcem do przyśpieszenia konsolidacji krajów za­
chodnich był plan „pomocy Europie" ogłoszony przez sekretarza
stanu USA G. Marshalla w czerwcu 1947 r. w przemówieniu na Uni­
wersytecie Harvarda. Realizacja planu rozpoczęła się od lipca 1948 r.,
trwała 3 lata i w efekcie kosztowała rząd amerykański 10,2 mld
dolarów. Pomoc Marshalla wprowadzała część nadwyżki eksportowej
USA, zmniejszała różnice w spożyciu i budowała podstawy gospodar­
czej samodzielności Europy Zachodniej. Jednocześnie jak gdyby na
antypodach tego procesu tworzyła się ogromna różnica między Euro­
pą Zachodnią i Wschodnią. „Żelazna kurtyna" stawała się granicą nie
tylko polityczną, ale granicą między dobrobytem a biedą.
2. Instytucjonalne formy współpracy i rywalizacji
Realizacja Planu Marshalla prowadziła do utworzenia Organizacji
Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC) w 1948 r. Jej celem
było ułożenie programu rozwoju gospodarczego Europy Zachodniej,
rozdzielenie pomocy amerykańskiej oraz zorganizowanie współpracy
na osi Europa Zachodnia-Ameryka.
Cele te zostały osiągnięte w 1951 roku i od tego czasu organizacja
traciła na znaczeniu. W jej miejsce powołano w 1960 roku Organizację
Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD). Znaczenie OECD
polega na tym, że zrzesza jako jedyna wszystkie państwa wysoko
rozwinięte. Jej integracyjny charakter zapobiega regionalizacji gospo­
darczej subsystemu „zachodniego" na USA, Japonię i Europę Za­
chodnią. Jednocześnie OECD jest instytucją kolektywnego zarzą­
dzania gospodarczą współzależnością wymienionych trzech potęg
przemysłowych, handlowych i finansowych.
Nieco wcześniejszą formą organizacyjną tej grupy państw był Układ
Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). Przejął on częściowo rolę
trzeciego filaru z Bretton Woods.
W1949 roku, dzięki zabiegom federalistów, powstała Rada Europy,
zrzeszająca wówczas 10 państw, ale nie była ona wystarczającą plat­
formą do organizowania integracji europejskiej. Jej cel sformuło­
wano bardzo ogólnie: dążenie do jedności państw członkowskich,
utrwalenie ideałów i zasad, które stanowią wspólne dziedzictwo oraz
popieranie rozwoju gospodarczego i społecznego. Po 40 latach po­
zostawania w cieniu innych instytucji europejskich znaczenie Rady
172 TERESA KEGEL
wyraźnie wzrasta. Sprawiły to zmiany w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej, dla których Rada Europy stała się ścieżką ku integracji
z Zachodem. Obecnie skupia 32 państwa i jest najliczniejszą politycz­
ną instytucją europejską.
Budowę formalnych więzi sojuszniczych rozpoczął francusko-bry-
tyjski traktat z Dunkierki (1947 r.), rozszerzony Paktem Brukselskim
(zwanym też Unią Zachodnią) z 1948 r. o państwa Beneluksu. Pakt
ten był bezpośrednim poprzednikiem utworzonej 4 IV 1949 roku
Organizacji Paktu Północnego Atlantyku (z udziałem Stanów Zjed­
noczonych i Kanady) - NATO. U źródeł powstania NATO leżała
globalna strategia amerykańska, uzasadniana przejęciem władzy
przez komunistów w Czechosłowacji oraz kryzysem berlińskim prze­
łomu lat 1948/1949. W dniu 8 września 1951 roku USA i Japonia
podpisały traktat o bezpieczeństwie. W kwietniu 1952 roku został
zawarty Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS), obejmujący Au­
stralię, Nową Zelandię i Stany Zjednoczone.
W ten sposób powstała sieć porozumień polityczno-militarnych,
obejmująca 21 państw Europy Zachodniej, Ameryki Północnej oraz
państwa Pacyfiku - Australię, Nową Zelandię i Japonię. Te formy
organizacyjne były w następnych latach rozszerzone na inne sfery
stosunków międzynarodowych, przy równoczesnym zwiększaniu licz­
by uczestników.
Dominującą formą regulacji stosunków między państwami subsy­
stemu „zachodniego" są ustalenia wielostronne w ramach organiza­
cji międzynarodowych. Oprócz nich obowiązują również porozu­
mienia dwustronne i regionalne. Stosunki te są oczywiście kształtowa­
ne także przez autonomiczne posunięcia poszczególnych podmiotów
subsystemu.
Do najważniejszych organizacji międzynarodowych integrujących
uczestników subsystemu należą: Organizacja Współpracy i Rozwoju
Gospodarczego (OECD), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF),
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), Bank Rozrachun­
ków Międzynarodowych (BIS), Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu
(GATT) obecnie WTO, Unia Europejska (UE), Rada Europy (CE),
Organizacja Paktu Północnego Atlantyku (NATO), Pakt Bezpieczeń­
stwa Pacyfiku (ANZUS), Unia Zachodnioeuropejska (WEU).
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 173
Od połowy lat siedemdziesiątych platformą koordynacji polityki
ekonomicznej są tzw. „szczyty siedmiu" najbardziej uprzemysłowio­
nych krajów zachodnich (USA, Kanada, Japonia, Francja, Wielka
Brytania, RFN, Włochy).
„Siódemka" wytwarza łącznie około 85% produktu narodowego
brutto, krajów należących do OECD, co świadczy o jej możliwościach
wpływania na międzynarodowe stosunki ekonomiczne.
Wśród przyczyn powołania tej instytucji należy wymienić: ros­
nącą współzależność międzynarodową, osłabienie przywódczej roli
USA i potrzebę ustanowienia „kolektywnego przywództwa zachodu".
W 1975 roku w Rambouillet (Francja) odbyło się po raz pierwszy
spotkanie szefów państw i rządów „Siódemki", które zapoczątkowało
coroczne konferencje na szczycie.
Konferencje stały się forum dyskutowania bieżących problemów
sytuacji gospodarczej państw oraz próbą koordynacji niektórych po­
czynań z zakresu wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej.
Poza formami o charakterze międzyrządowym, które służą kształ­
towaniu wzajemnych stosunków między państwami „Zachodu", pew­
ną rolę w formułowaniu koncepcji tych stosunków odgrywa „Komisja
Trójstronna", utworzona w czerwcu 1973 roku w Nowym Jorku z ini­
cjatywy prof. Z. Brzezińskiego i gubernatora N. Rockefellera. Jest to
prywatne stowarzyszenie grupujące polityków, działaczy gospodar­
czych i naukowców ze Stanów Zjednoczonych, Wspólnot Europej­
skich i Japonii. Komisja jest ciałem opiniotwórczym, nastawionym na
kształtowanie poglądów elit rządzących krajów wysoko uprzemysło­
wionych.
Dodatkowym wymiarem powiązań w subsystemie „zachodnim" są
zasady, normy, procedury regulujące oddziaływania i zachowania
międzynarodowe jej uczestników.
Normy stosunków międzynarodowych obowiązujące w tej grupie
państw są uniwersalne w tym sensie, że występują również w stosun­
kach między wszystkimi uczestnikami społeczności międzynarodowej.
Specyficzne zasady między tymi krajami nie są sformalizowane i bar­
dziej niż dokumenty świadczy o nich praktyka. Do zasad tych należy
m.in.: wolny handel, pluralizm, przetarg i konsultacje.
174 TERESA KEGEL
3. Charakterystyka głównych uczestników
subsystemu „zachodniego"
W subsystemie wysoko rozwiniętych państw ich hierarchizacja wy­
znaczana jest ich siłą (potęgą) i rolą w systemie.
Uwzględniając owe wyznaczniki, przywódcze miejsce zajmują Sta­
ny Zjednoczone (często określane jako hegemon czy mocarstwo do­
minujące). Po drugiej wojnie światowej ekonomiczna i militarna prze­
waga Stanów Zjednoczonych nad innymi państwami była tak znaczna,
że ich pozycja hegemona była niepodważalna i niezagrożona. W na­
stępnych latach rosła stopniowo ranga gospodarek europejskich oraz
Japonii. Spadł udział Stanów Zjednoczonych w gospodarce światowej
i to zarówno w tradycyjnych sektorach przemysłowych (hutniczy, sto­
czniowy, chemiczny tekstylny), jak i w sektorach o zaawansowanej te­
chnologii (lotniczy, kosmiczny, automatyzacja). Zmniejszył się udział
USA w światowym eksporcie, a deficyt handlowy w 1987 roku wynosił
160 mld dolarów. Mimo tych negatywnych zjawisk, nadal jednak
utrzymała się szczególna rola gospodarki amerykańskiej, której ko­
niunktura determinowała rozwój wydarzeń. Stany Zjednoczone wy­
twarzają obecnie 20-25% światowego produktu, posiadają najwyższe
zaawansowanie technologiczne i innowacyjność gospodarki (wartość
eksportu technologicznego 8%, wydatki na prace badawcze i rozwo­
jowe - 110 mld dolarów rocznie). W systemie monetarnym i finanso­
wym nadal sprawują funkcję „bankiera", a to umożliwia utrzymywa­
nie deficytu w rozrachunkach z innymi państwami. Ważnym filarem
rangi Stanów Zjednoczonych jest ich potęga militarna. Tworzą ją:
potencjał strategiczno-nuklearny, konwencjonalny, najwyższe wydat­
ki na cele wojskowe (około 200 mld dolarów) oraz technologiczne
zaawansowanie. Dodatkowym elementem określającym potęgę mili­
tarną jest dyslokacja wojsk w różnych regionach świata. Poza granica­
mi kraju przebywa około 1 min żołnierzy amerykańskich stacjonują­
cych w około 2,5 tys. baz wojskowych i innych ośrodkach. Nadto,
po I I wojnie światowej Stany Zjednoczone przekształciły się w mo­
carstwo „dwuoceaniczne", co pozwala pełnić im funkcję gwaran­
ta bezpieczeństwa całego subsystemu. Dominacja amerykańska jest
dodatkowo wsparta na sile oddziaływania kulturowego i ideo­
logicznego.
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 175
Hegemonistyczna pozycja Stanów Zjednoczonych stanowiła siłę
integracyjną zarówno w fazie tworzenia systemu, jak i w ciągu całego
jego rozwoju. Pozwalała Amerykanom przeciwstawiać się trendom
dezintegracyjnym występującym w subsystemie (np. wobec dążeń
Francji czasów de'Gaulle'a do autonomii, poczynań EWG itp.).
Drugą pozycję w kręgu uczestników OECD zajmuje Japonia. Sta­
nowi ona ważny element subsystemu „zachodniego", przede wszy­
stkim ze względu na położenie geostrategiczne jest swoistym przyczół­
kiem „Zachodu" we wschodniej Azji i na Pacyfiku. Włączenie Japonii
do tego subsystemu na równoprawnych zasadach nastąpiło na począt­
ku lat 50. Dzięki minimalnym wydatkom na obronę (poniżej 1%
dochodu narodowego), ogromne środki finansowe skierowano na
rozwój gospodarczy. Dotychczasowe imperialne polityczno-militarne
dążenia zostały zastąpione aspiracjami ekonomicznymi.
Obecnie Japonia jest mocarstwem regionalnym (sektorowym),
a swój status zawdzięcza przede wszystkim potędze ekonomicznej.
W latach 80. Japonia umocniła swą drugą pozycję wśród uczestników
OECD, zmniejszając dystans dzielący ją od Stanów Zjednoczonych i
zwiększając przewagę wobec krajów UE. Dużą dynamikę wykazuje
handel zagraniczny, zwłaszcza eksport. W latach 1980-1989 wzrósł on
0 110%, a import o 50%, co przyniosło Japonii olbrzymie nadwyżki,
wywołując perturbacje w handlu z USA i krajami EWG. Japonia
dysponuje najnowocześniejszą technologią - nasycenie elektroniką
1 robotyzacją. Należy pamiętać, że wyniki te osiągnęła mimo znaczne­
go uzależnienia żywnościowego, energetycznego i surowcowego.
W ostatniej dekadzie (1980-1990) wzrosły o około 60% wydatki
wojskowe Japonii, wzmacniając tym potencjał militarny i rozwój prze­
mysłu zbrojeniowego. Wraz z umocnieniem potęgi militarnej Japonii
z inspiracji władz prowadzone są rozważania na temat możliwości
udziału sił samoobrony w różnych akcjach za granicą.
Mając znaczny potencjał ekonomiczny, a także militarny, Japonia
podjęła działania na rzecz odgrywania większej i bardziej wszech­
stronnej roli w stosunkach międzynarodowych. Odprężenie na lini
Wschód-Zachód oraz przejście USA i ZSRR od konfrontacji do dia­
logu nadało dążeniom Tokio nowych impulsów. Wzrosła aktyw­
ność dyplomatyczna we wszystkich kierunkach. Wykorzystując zmia­
ny w polityce radzieckiej zaktywizowała stosunki z tym państwem.
176 TERESA KEGEL
Prężność działań Japonii można również zauważyć w regionie Azji
- Pacyfiku, będącym tradycyjnym obszarem jej zainteresowania. To­
kio było współinicjatorem zwołania w 1989 roku w Canberrze konfe­
rencji 12 państw regionu, na której utworzono organizację pod nazwą
Rada Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku. Powstanie tej orga­
nizacji wiąże się z planami Japonii co do budowy Wspólnoty Pacyfiku,
w której odgrywałaby główną rolę.
Niemcy Zachodnie są ważnym elementem subsystemu „zachodnie­
go". W pierwszych powojennych latach znaczenie ich wynikało przede
wszystkim z położenia geopolitycznego i strategicznego. Z upływem
lat, wraz ze wzrostem siły ekonomicznej, obciążenia wojenne straciły
na znaczeniu. Aktualnie ich pozycję wyznaczają: potęga ekonomicz­
na, siła militarna, aktywność międzynarodowa oraz oczywiście poło­
żenie geopolityczne.
Splot różnych wydarzeń stworzył sytuację, w której 3 października
1990 roku doszło do zjednoczenia RFN i NRD. Zjednoczone Niemcy
2
obejmują obszar 356,3 k m zamieszkałych przez 78 min ludności. Ich
potęga ekonomiczna jest wyznaczona przez rozwój gospodarczy i wy­
mianę zagraniczną. Handel zagraniczny RFN tworzy 27,3% produktu
narodowego brutto. Według danych z 1987 roku Niemcy Zachodnie
były największym światowym eksporterem. W sferze produkcji prze­
mysłowej RFN zajmuje wśród członków OECD trzecie miejsce (po
USA i Japonii), a marka jest po dolarze drugą walutą w systemie
światowym. Potencjał ekonomiczny Niemiec sprawia, że w UE wiodą
one prym gospodarczy i są najbardziej aktywnym członkiem w wymia­
nie zagranicznej.
Traktat z 12 października 1990 roku, podpisany przez 4 mocarstwa
i dwa państwa niemieckie, przewiduje uczestnictwo zjednoczonych
Niemiec w NATO. W sojuszu tym RFN odgrywa, po USA, pierwszo­
planową rolę. Jest to odzwierciedlenie jej siły militarnej, na którą
składają się: stan uzbrojenia i jego nowoczesność (druga po USA
armia konwencjonalna NATO), rozwój przemysłu zbrojeniowego,
położenie strategiczne. Mając tak mocne atuty, Niemcy Zachod­
nie dążą do zaspokojenia swoich aspiracji przywódczych w UE oraz
odegrania znaczącej roli w rozszerzonej Europie (także Środkowo-
Wschodniej) i współdecydowania w sprawach bezpieczeństwa w skah
globalnej.
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 177
Francja i Anglia straciły w wyniku wojny swoje ogromne kolonie
i terytoria zamorskie, a w konsekwencji swą kierowniczą siłę w świe­
cie. Oba państwa są dzisiaj średniej wielkości mocarstwami europej­
skimi. W klasyfikacji OECD Francja pod względem gospodarczym
zajmuje czwarte miejsce (z wyjątkiem niższego zaawansowania tech­
nologicznego i wolniejszego procesu koncentracji kapitału), nato­
miast Wielka Brytania zajmuje miejsce piąte. Francuski potencjał
militarny to armia konwencjonalna niemal równa armii zachodnionie-
mieckiej oraz niezależne nuklearne siły uderzeniowe. Armia brytyjska
wyposażona w broń nuklearną jest ważnym atutem Anglików.
Istotnym wyznacznikiem pozycji obu państw jest ich tradycyjna rola
i aktywność międzynarodowa (m.in. stałe miejsce w Radzie Bezpie­
czeństwa ONZ).
4. Sprzeczności systemowe
Funkcjonowanie subsystemu „zachodniego" (jak każdego systemu)
wymaga występowania przynajmniej minimum wspólnych interesów.
Jak już wspomniano, państwa tej grupy wiele łączy w sferze gospodar­
czej, politycznej i militarnej. Jednakże w ramach tego subsystemu
występują liczne sprzeczności między interesami jego uczestników.
Występowanie tych sprzeczności jest immanentną cechą każdego sy­
stemu społecznego.
Sprzeczności w dziedzinie gospodarczej są wynikiem rywalizacji na
rynku międzynarodowym, szczególnie wyraźnie widocznej we wzaje­
mnych stosunkach ekonomicznych Stanów Zjednoczonych, krajów
Unii i Japonii. Konkurencja między tymi krajami obejmuje zarówno
obroty handlowe, kapitałowe, technologiczne, jak i sferę produkcji
oraz badań.
Sprzeczności interesów między Stanami Zjednoczonymi a EWG
ujawniły się już w latach 60. i związane były z utworzeniem unii celnej,
a następnie wspólnych zasad polityki rolnej. Na tym tle doszło do
konfliktu interesów między tymi państwami. Stany Zjednoczone pró­
bowały złagodzić niekorzystne następstwa unii celnej i polityki rolnej,
nakłaniając partnerów (bezskutecznie) do zmiany postępowania.
W latach 80. wystąpiły kontrowersje dotyczące eksportu z USA do
UE. Stany Zjednoczone żądały m.in. zmniejszenia subsydiów Unii
Europejskiej dla eksportu artykułów rolno-spożywczych. Wartość
178 TERESA KEGEL
eksportu rolnego z USA do UE wynosi rocznie około 9 mld dola­
rów, a w skali światowej 40 mld dolarów.
Stosunki gospodarcze między Stanami Zjednoczonymi i Japonią
mają podstawowe znaczenie dla obu państw. Równoważenie obrotów
handlowych i utrzymanie stabilności odgrywa istotną rolę dla ich
narodowych gospodarek. W połowie lat 80. wartość amerykańskiego
eksportu do Japonii była dwa i pół raza niższa niż udział produktów
japońskich na rynku USA.
Niewątpliwie brak równowagi wzajemnych obrotów handlowych
i ich skala uwypukla sprzeczności interesów między tymi potęga­
mi ekonomicznymi. Inny przykład: Japonia „zalała" rynek amery­
kański tanimi kalkulatorami i komputerami. Spowodowało to na­
łożenie przez Stany Zjednoczone, na obie grupy wyrobów, ceł
w wysokości 100% i wzrost napięcia w stosunkach amerykańsko-ja-
pońskich.
Kolizje interesów szczególnie przejawiają się na płaszczyźnie poli­
tyczno-strategicznej i na tym tle dochodzi do rywalizacji o pozycję
w subsystemie, o rangę i wpływy w tym subsystemie oraz polityce
światowej.
Klasycznym przykładem są francuskie koncepcje „jedności euro­
pejskiej". Budowa wspólnej Europy miała jej zapewnić rangę mocar­
stwa regionalnego oraz kontrolę nad rozwojem ekonomiczno-polity-
cznym Niemiec.
Podobne uwagi odnoszą się do Wielkiej Brytanii, która dążyła
do utrzymania swej pozycji trzeciego mocarstwa światowego i temu
podporządkowywała swe koncepcje integracyjne.
W związku z tym starała się np. zacieśnić łączące ją więzy z krajami
dawnego Imperium Brytyjskiego (przemianowanego na Brytyjską
Wspólnotę Narodów - Commonwealth). Związki te miały łagodzić
trudności ekonomiczne i utrzymać pozycję drugiego po Stanach Zjed­
noczonych ośrodka finansowego Zachodu.
Mimo tych sprzeczności, na przestrzeni ponad 40 lat nastąpiła
ogromna stabilizacja wewnątrz tej grupy państw, umocniła się jedność
subsystemu widoczna przede wszystkim w jego oddziaływaniach wo­
bec świata zewnętrznego oraz przezwyciężeniach płynących stamtąd
zagrożeń.
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 179
5. Integracja zachodnioeuropejska
Na początku lat 50. Francja wystąpiła z kilkoma ważnymi inicjaty­
wami zjednoczenia Europy. Pierwsza propozycja francuskiego mini­
stra spraw zagranicznych R. Schumana zawarta w deklaracji z 9 maja
1950 roku dotyczyła połączenia ścisłymi więzami ekonomicznymi,
finansowymi i instytucjonalnymi kluczowych wówczas gałęzi przemy­
słu - węgla i stali. Układ w sprawie Europejskiej Wspólnoty Węgla
i Stali (EWWS) został podpisany 18 kwietnia 1951 (wszedł w życie 25
V I I 1952 r.). Uczestniczyło w nim 6 państw Europy kontynentalnej
(Francja, Niemcy Zachodnie, Włochy, kraje Beneluksu). Anglia po­
wołując się na swe powiązania z Commonwealthem odmówiła udziału
w EWWS. Wraz z utworzeniem EWWS pojawiła się pierwsza ponad­
narodowa „władza europejska" o bardzo ograniczonych kompeten­
cjach, ale właśnie zaakceptowanie takiego rozwiązania zdecydowało
0 dalszym przebiegu procesów zjednoczeniowych w Europie.
Kolejną inicjatywą francuską, której losy stanowią ważny fragment
historii integracji zachodnioeuropejskiej, była propozycja utworze­
nia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) - tzw. plan Plevena
(24 X 1950). Plan ten przewidywał utworzenie wspólnej armii państw
członkowskich pod nazwą „europejskie siły zbrojne", w której skład
wchodziłyby również oddziały zachodnioniemieckie.
W tym samym czasie, na forum Rady Europy, toczyły się dyskusje
1 konstruowano projekty przyszłej wspólnoty europejskiej. Rezulta­
tem tych wysiłków była propozycja powołania Europejskiej Wspólno­
ty Politycznej (albo Wspólnoty Europejskiej). Mimo gotowości reali­
zacji obu projektów przez część państw, podpisane umowy nie weszły
w życie. Ostateczny los EWP i EWO przypieczętowała decyzja fran­
cuskiego Zgromadzenia Ogólnego (1954 r.), odłożenia sine die spra­
wy Europejskiej Wspólnoty Obronnej.
Warto jednak odnotować, że z inicjatywy Edena reaktywowano na
mocy porozumień londyńskich (13 października 1954 roku) i pary­
skich (23 października 1954 roku) Unię Zachodnią z 1948 roku, która
przybrała nazwę Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE). W jej skład
weszły: Francja, Anglia, Belgia, Holandia, Niemcy Zachodnie i Wło­
chy. Organizacja ta nie miała jednak charakteru ponadnarodowe­
go. W gruncie rzeczy pozostawała organizacją nie tyle współpracy
180 TERESA KEGEL
międzyrządowej, co wymiany poglądów. W stosunku do poprzednich
projektów była więc krokiem wstecz. Tym bardziej, że sprawy militar­
ne podporządkowano NATO, zagadnienia kulturalno-socjalne zaś
przejęła wkrótce Rada Europy.
W latach 1955-1957 klarowała się nowa inicjatywa jednościowa.
Państwa europejskie pomne niepowodzeń, jakich doznały projekty
EWO i EWP postanowiły tym razem budowę „wspólnej Europy"
odpolitycznić. Zaproponowały więc utworzenie organizacji integra­
cyjnej w dziedzinie gospodarczej. Argumenty, którymi motywowano
tego rodzaju przedsięwzięcie, miały charakter zarówno polityczny, jak
i ekonomiczny.
Na początku czerwca 1955 roku zebrała się w Messynie konferencja
ministrów spraw zagranicznych państw członków EWWS. Wynikiem
prac było obszerne sprawozdanie (Raport Spaaka), ogłoszone
w kwietniu 1956 roku, które stało się przedmiotem dalszych negocja­
cji. Ostatecznie 25 marca 1957 roku w Rzymie podpisano traktat
0 utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, który po ratyfi­
kacji przez wszystkich sygnatariuszy wszedł w życie 1 stycznia 1958
roku. Wraz z traktatem o powołaniu EWG podpisano umowę o utwo­
rzeniu Europejskiej Wspólnoty Atomowej (EUROATOM).
Te trzy wspólnoty (EWWS, EWG i EUROATOM) uległy procesowi
ujednolicenia (powołano wspólne organy - Parlament Europejski
1 Europejski Trybunał Sprawiedliwości). W związku z tym przyjęto
określać te organizacje mianem Wspólnoty Europejskiej.
Pierwotnymi członkami EWG jest 6 państw zachodnioeuropej­
skich: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy Zachodnie i Wło­
chy. Do końca 1990 roku do Wspólnoty zostało przyjętych dalszych
6 państw: Wielka Brytania, Dania, Irlandia, Grecja, Hiszpania i Portu­
galia. 1 1 1995 r. członkami UE zostały Austria, Szwecja i Finlandia.
Celem tej organizacji było dążenie do stworzenia z krajów w niej
uczestniczących jednolitego organizmu gospodarczego, a z czasem
i politycznego. W dziedzinie gospodarczej osiągnięto spore sukcesy,
m.in. w 1968 roku została zakończona budowa unii celnej, wprowa­
dzono wspólny rynek siły roboczej, w 1958 roku zaczął działać Euro­
pejski Bank Inwestycyjny, podjęto wiele działań w zakresie wspól­
nej polityki transportowej, energetycznej, unifikacji ustawodawstw.
Równocześnie podjęto prace na rzecz budowy unii gospodarczej i wa-
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 181
lutowej. W lutym 1986 roku państwa Wspólnoty podpisały Jednolity
Akt Europejski (wszedł w życie 1 I 1987 r.), który między innymi sta­
nowi, że do końca 1992 roku ustanowiony zostanie „wspólny rynek".
Inną organizacją ekonomiczną zrzeszającą państwa zachodnioeu­
ropejskie jest Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA).
Utworzenie EFTA (1960 rok) było poprzedzone nieudanymi próba­
mi, przede wszystkim Wielkiej Brytanii, powołania do życia strefy
wolnego handlu, obejmującej wszystkie państwa OECD. Ponieważ
EFTA nie była i nie jest w stanie rozwiązać większości podstawowych
problemów gospodarczych, Wielka Brytania, Dania, Portugalia wy­
stąpiły z niej i przystąpiły do EWG, pozostałe zawarły dwustronne
umowy w sprawie utworzenia między nimi a EWG strefy wolnego
handlu. W październiku 1991 roku EWG i EFTA zawarły porozumie­
nie o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
W zasadzie od chwili powstania EWG w jej ramach koncentrowały
się prace także na rzecz integracji politycznej. Przez cały czas ścierały
się poglądy o instytucjonalną postać „Europy politycznej". Wyodręb­
niamy trzy modele politycznej wizji Europy: federacyjny, konfederacyjny
i funkcjonalny. Federaliści opowiadają się za utworzeniem jednego pań­
stwa europejskiego na wzór Stanów Zjednoczonych, Niemiec Za­
chodnich czy Szwajcarii. Na podstawie prawa wewnętrznego federacji
postulują oni ustalić podział kompetencji między władzą centralną
a państwami narodowymi. W podstawowych jednak dziedzinach -
polityka zagraniczna, obronna, gospodarcza, finansowa - decyzje wią­
żące zapadałyby na szczeblu władzy centralnej (ponadnarodowej).
Punktem wyjścia konfederalistów jest ścisła współpraca państw,
zdolnych osiągnąć wspólne cele dzięki solidarnemu, lecz nie uszczu­
plającemu ich suwerenności działaniu. Zgodnie z tą koncepcją „Eu­
ropa" winna być unią - związkiem suwerennych państw - „Europą
Ojczyzn", jak to określił generał de Gaulle.
Funkcjonaliści (neofunkcjonaliści) zwracają szczególną uwagę na
proces kształtowania się wspólnoty europejskiej. Ich zdaniem wspól­
notę należy tworzyć stopniowo, łącząc tylko te dziedziny działalności
państwowej i w takich formach, które są niezbędne, a zarazem możli­
we do przyjęcia przez zainteresowane kraje.
Nurty te dodatkowo różnicują poglądy na temat roli i pozycji Sta­
nów Zjednoczonych w Europie.
182 TERESA KEGEL
Do końca lat 70. prace nad utworzeniem wspólnoty politycznej nie
wyszły poza sferę wstępnych projektów. Dopiero 27 X 1970 roku
w czasie konferencji w Luksemburgu ministrowie spraw zagranicz­
nych przyjęli raport w sprawie „jedności politycznej". Budowę „jed­
ności politycznej" postanowiono rozpocząć od uzgadniania stanowisk
wobec otaczającego świata. Współdziałanie w zakresie polityki zagra­
nicznej miało polegać na stałej współpracy ministrów spraw zagrani­
cznych, resortów spraw zagranicznych (spotkania ministrów spraw
zagranicznych, dyrektorów politycznych - tzw. Komitet Polityczny
i specjalnych grup roboczych - Europejska Grupa Korespondentów).
Ten międzyrządowy mechanizm konsultacji i koordynacji politycz­
nych stanowisk państw członkowskich długo funkcjonował poza insty­
tucjami Wspólnoty.
W następnych latach współpraca ta była rozbudowywana, stosow­
nie do kolejnych raportów (z 1973 r. z Kopenhagi, 1981 z Londynu)
przyjmowanych przez ministrów spraw zagranicznych. Raport kopen­
haski ustanawiał szereg praktycznych rozwiązań: m.in. zobowiązanie
państw członkowskich do konsultacji przed podjęciem decyzji w istot­
nych sprawach z dziedziny polityki zagranicznej oraz podkreślał jed­
ność zasadniczych celów Wspólnot i współpracy politycznej.
Istotne zmiany strukturalne wprowadził szczyt paryski z 9-10 grud­
nia 1974 roku, tworząc Radę Europejską. Od tej pory szefowie rządów
wraz z ministrami spraw zagranicznych mieli spotykać się co najmniej
trzy razy w roku „jako Rada Wspólnoty" i w ramach Współpracy
Politycznej dyskutować nad problemami Europy jako „całości". Re­
zultatem spotkania była też deklaracja rozszerzenia współpracy na
wszystkie dziedziny polityki zagranicznej dotyczące interesów Wspól­
noty. Znaczący impuls w kierunku Europejskiej Współpracy Politycz­
nej wyszedł też od Parlamentu Europejskiego. W przedłożonym pro­
jekcie z 1984 roku proponowano stopniową ewolucję międzyrządowej
współpracy państw członkowskich ku wspólnej polityce zagranicznej
Unii Europejskiej. W tym okresie dużą aktywność wykazały: Wielka
Brytania, Francja i Niemcy Zachodnie. Wielka Brytania złożyła pro­
jekt traktatu utworzenia Europejskiej Współpracy Politycznej, nato­
miast Francja i Niemcy wysunęły projekt utworzenia Unii Europej­
skiej. Wszystkie projekty rozważono na posiedzeniach Komitetu
Politycznego. Efektem prowadzonych prac było opracowanie tekstu
R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 183
włączonego następnie do Jednolitego Aktu Końcowego z 27 stycznia
1986 roku.
Jednolity Akt Końcowy tworzy po raz pierwszy prawnomiędzynaro-
dowe ramy działania Europejskiej Współpracy Politycznej (EWP).
Jednak nie tylko nie stworzył prawnych powiązań między Wspólnota­
mi a EWP, ale bardzo wyraźnie podkreśla rozdział między nimi.
Jedyne powiązania między Wspólnotami i EWP wyrażają się tym,
że funkcje przewodniczącego EWP pełni przedstawiciel tego pań­
stwa, które przewodniczy Radzie Europejskiej. W zasadzie Jednolity
Akt nie wprowadził istotnych zmian w dotychczasowej współpracy
politycznej, ograniczając się do przedstawienia istniejących praktyk
i dotychczasowych ustaleń politycznych. Potwierdził, że EWP tworzą
ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich Wspólnoty.
Wspomagani są oni przez Komitet Polityczny, Europejską Grupę
Korespondentów i grupy robocze.
Nowym organem utworzonym na mocy postanowień Jednolitego
Aktu jest Sekretariat z siedzibą w Brukseli. Warto odnotować, że na
podstawie Jednolitego Aktu Parlament Europejski został silniej
sprzęgnięty z mechanizmem koordynacji politycznej państw Wspól­
noty. Był on regularnie informowany o sprawach z zakresu polityki
zagranicznej rozpatrywanych w ramach EWP, a jego uwagi i opinie
były z kolei uwzględniane w toku współpracy politycznej.
Zmiany zachodzące w byłym Związku Radzieckim i w krajach Eu­
ropy Środkowo-Wschodniej, zjednoczenie Niemiec, przezwyciężenie
podziałów na linii Wschód-Zachód otworzyły nowe możliwości do
zwiększenia roli Wspólnoty tak w wymiarze europejskim, jak i global­
nym. Tym bardziej że Wspólnota stała się gwarantem dla państw
europejskich, że Niemcy zostaną trwale wkomponowane w strukturę
europejską, co łagodzi obawy o nowe rozbudzenie niemieckich ten­
dencji hegemonistycznych na kontynencie. Poza tym europejskie pań­
stwa postkomunistyczne widzą w niej rzecznika stabilizacji i bezpie­
czeństwa dla regionu środkowo-wschodniego. Jak wykazały reakcje
Wspólnoty na kryzys w Zatoce Perskiej oraz na wojnę domową w Ju­
gosławii, „dwunastka" nie jest przygotowana do odegrania tej roli.
Istotnym bowiem warunkiem efektywności oddziaływania na stosun-
fki międzynarodowe jest ściślejsze zespolenie ekonomicznych i poli­
tycznych instytucji i organów Wspólnoty. Wraz z podjęciem rokowań
184 TERESA KEGEL R O Z W I N I Ę T E P A Ń S T W A DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ 185

nad Unią Europejską ożywiony został spór o kształt i treści polityczne. Europejskich uzupełnionych o nowe polityki i formy współpracy.
Francja i Anglia w tej debacie odgrywają kluczową rolę. Wspólne Dotyczy to wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, polityki
francusko-niemieckie inicjatywy nadają kierunek tym rokowaniom finansowej i ekonomicznej oraz współpracy w dziedzinie wymiaru
oraz pobudzają do działań inne państwa. Wprawdzie oba kraje pra­ sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
gną rozszerzenia uprawnień w dziedzinie politycznej, jednakże ich
wyobrażenia o unii politycznej różnią się jednak znacznie.
Brytyjczycy nie optują za przyspieszeniem procesów integracyj­
nych, zgadzają się co najwyżej na pewne usprawnienia w mechanizmie
konsultacji politycznych. Pozostali uczestnicy Wspólnoty przychylnie Literatura uzupełniająca
odnoszą się do reformy politycznej licząc na realny wzrost swych
wpływów w politycznych procesach decyzyjnych. Sprawą dyskusyjną K u k u ł k a J.: Historia współczesna stosunków międzynarodowych
1945-1994, Warszawa 1994.
w ramach „dwunastki" jest kwestia powiększenia składu Wspólnoty.
K u ź n i a r W: System zachodni w stosunkach międzynarodowych.
W związku z nowymi wyzwaniami, zarówno Rada Europejska, jak
Czynniki sprawcze ewolucji, Warszawa 1990.
i Komisje, opowiadają się za wstrzymaniem prac odnośnie do przyję­
O r ę z i a k L.: EWG w drodze do unii gospodarczej i walutowej, Sprawy
cia nowych członków do 1993 roku. Organy Wspólnoty stoją na sta­ Międzynarodowe nr 6,1991.
nowisku, iż należy najpierw zrealizować pełną unię polityczną w krę­ P a r z y m i e s S.: Współpraca polityczna w Unii Europejskiej, Sprawy
gu „Małej Europy", a dopiero później podjąć rozważania na temat Międzynarodowe nr 1,1994.
nowych członków. W latach 80. wraz z rozpadem struktur hegemoni- R y c h ł o w s k i B.: Niestabilność Europy Wschodniej a bezpieczeństwo
stycznych na kontynencie europejskim w nową fazę weszły stosunki międzynarodowe, Warszawa 1991.
amerykańsko-zachodnioeuropejskie. Pojawiły się pytania o sens i roz­ Wspólna Europa mit czy rzeczywistość, Poznań 1990.
miar zaangażowania militarnego USA w Europie. Wynikiem prowa­ Współczesne stosunki międzynarodowe. Wybór tekstów źródłowych z ko­
dzonych rozmów jest podpisana 23 listopada 1990 r. Deklaracja mentarzem, pod red.T. Ł o ś - N o w a k , Wrocław 1994.
w sprawie stosunków Wspólnoty Europejskiej i USA. Określa ona
ramy konsultacji politycznych między stronami, zasady i obszary
współpracy. Między innymi przewiduje: odbywanie co pół roku kon­
sultacji, na przemian w USA i Europie, między przewodniczącym
Rady Europejskiej i przewodniczącym Komisji Wspólnoty a prezy­
dentem USA, odbywanie co 6 miesięcy konsultacji między ministrami
spraw zagranicznych Wspólnoty (z udziałem Komisji) a sekretarzem
stanu USA, a także konsultacje ad hoc oraz organizowanie co pół
roku konsultacji między Komisją a rządem amerykańskim na szczeblu
gabinetu. Spośród realizowanych we Wspólnocie Europejskiej Unii
zasad - gospodarczej, walutowej i politycznej - najtrudniejsza do
osiągnięcia wydaje się ta ostatnia. Wynika to z silnego przywiązania
państw do narodowo określonej suwerenności. 1 listopada 1993 roku
wszedł w życie Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastricht
7 02 1992. W myśl jego postanowień Unia opiera się na Wspólnotach

XIII. K R A J E ROZWIJAJĄCE SIĘ I I C H UDZIAŁ
W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH
1. Proces likwidacji systemu kolonialnego i jego skutki
Na przełomie X I X i X X wieku terytoria Afryki, Azji i Ameryki
zostały prawie całkowicie podzielone i opanowane przez kilka państw
europejskich. Powstały w ten sposób wielkie imperia kolonialne obej­
2
mujące obszar ok. 73 min k m (około 50% powierzchni lądowej
globu) zamieszkiwany przez prawie 600 min ludzi (ok. 35% ówczesnej
ludności Ziemi). Różny był status polityczny tych terenów - od kolonii
poprzez państwa półkolonialne (np. Egipt) do krajów formalnie nie­
podległych, lecz w rzeczywistości całkowicie kontrolowanych polity­
cznie i gospodarczo (np. Chiny i Persja).
Kolonie były niezwykle bogatym zapleczem surowcowym i jedno­
cześnie rynkiem zbytu dla mocarstw kolonialnych. Perła korony bry­
tyjskiej - Indie - przynosiły Wlk. Brytanii roczny dochód rzędu 750
min ówczesnych dolarów. Anglicy kontrolowali w koloniach afrykań­
skich 40% światowych zapasów rud metali kolorowych, 90% świato­
wych złóż diamentów itd.
2
Wielkie imperia kolonialne: brytyjskie (33 min km ), francuskie (10
2
min km ), belgijskie, holenderskie, portugalskie (po ok. 2 min km )
istniały jeszcze po I I wojnie światowej. Jednakże zmiany, jakie zaszły
na skutek tej wojny w Europie i na świecie, zadecydowały o ich
rozpadzie. W przeciągu 30 powojennych lat kolonie praktycznie znik­
nęły z mapy politycznej świata, a na ich miejscu pojawiło się ponad
130 nowych niepodległych państw.
KRAJE R O Z W I J A J Ą C E S I Ę 187
Jeszcze w czasie wojny, w 1943 roku, odzyskały niepodległość Syria
i Liban. W 1948 roku utworzono królestwo Jordanii, a na terytorium
Palestyny powstało niezależne państwo Izrael. W latach 40. i 50.
odzyskała niepodległość większość krajów Azji Południowej i Połu­
dniowo-Wschodniej, m.in. Indie i Pakistan (1947), Filipiny (1946),
Wietnam, Kambodża i Laos (1954), Indonezja (1949).
Stosunkowo najpóźniej proces dekolonizacji objął Afrykę. Do 1960
roku istniało tam zaledwie 9 niepodległych państw, spośród których
6 uzyskało niepodległość w latach 50. (Libia, Sudan, Maroko, Tunezja,
Ghana, Gwinea). W 1960 roku na kontynencie afrykańskim pojawiło
się 17 nowych państw. Przeszedł on z tego powodu do historii pod
nazwą „roku Afryki". W 1962 roku, po 8-letniej krwawej wojnie,
odzyskała niepodległość Algieria. Pod koniec lat 60. prawie wszystkie
kolonie afrykańskie odzyskały niepodległość. Społeczność między­
narodowa zwiększyła się o 40 nowych państw afrykańskich. Najdłużej,
bo do połowy lat 70., przetrwało w Afryce portugalskie imperium
kolonialne. Dopiero przewrót wojskowy w Portugalii w 1974 roku
umożliwił odzyskanie niepodległości przez Angolę, Mozambik i Gwi-
neę-Bissau. Ostatnim dużym krajem afrykańskim, który uzyskał nie­
podległość dopiero w 1990 roku, była Namibia.
Proces dekolonizacji przebiegał różnie w rozmaitych krajach i re­
gionach. Wiele krajów odzyskało niepodległość dopiero po wielolet­
niej walce zbrojnej (np. Wietnam, Indonezja, Angola, Algieria ).
Z innych kolonii mocarstwa wycofywały się dobrowolnie, godząc się
na przyznanie im niepodległości. Utworzone w ten sposób państwa
pozostawały na ogół przez jakiś czas w różnorodnych strukturach
politycznych i ekonomicznych zdominowanych przez byłą metropolię
(np. Brytyjska Wspólnota Narodów, strefy walutowe - funta brytyj­
skiego, franka francuskiego itd.). Jednym z rezultatów dekolonizacji
było też pojawienie się na arenie międzynarodowej zupełnie nowych
państw, np.: Pakistanu, Singapuru, państw Oceanii.
Ważną rolę w procesie dekolonizacji odegrała Organizacja Naro­
dów Zjednoczonych. Zgromadzenie Ogólne NZ wielokrotnie podej­
mowało rezolucje i uchwały potępiające kolonializm. W 1960 roku
ONZ uchwaliło „Deklarację o Przyznaniu Niepodległości Krajom
i Narodom Kolonialnym". Deklaracja potwierdzała prawo narodów
do samookreślenia i uznawała kolonializm za sprzeczny z Kartą ONZ.
188 ANDRZEJ NOWAK
W rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ z 1972 roku uznano kolo­
nializm za jedną z największych gróźb dla pokoju. Zaangażowanie
ONZ w walkę z kolonializmem rosło w miarę przystępowania do tej
organizacji kolejnych krajów Azji, Afryki i Ameryki. Już w latach 60
kraje postkolonialne stały się najliczniejszą grupą w ONZ i zaczęły
wywierać decydujący wpływ na działalność i politykę tej organizacji
oraz podporządkowanych jej agend wyspecjalizowanych, takich jak
UNCTAD, FAO, WHO, UNDP i innych.
Proces dekolonizacji przebiegał w specyficznych warunkach mię­
dzynarodowych, których główną cechą w tym okresie był podział
świata na dwa wielkie bloki polityczne i militarne - Wschód i Zachód,
rywalizujące ze sobą o wpływy i panowanie nad resztą świata. Odcho­
dzące mocarstwa kolonialne zostawiały w Trzecim Świecie swoistą
„próżnię polityczną", którą starały się wypełnić rywalizujące ze sobą
bloki, a szczególnie dominujące w tych blokach supermocarstwa -
ZSRR i USA. O ich zaangażowaniu w Trzecim Świecie decydowało
wielkie znaczenie strategiczne poszczególnych regionów Azji i Afryki.
Niezwykle istotne było też przejęcie kontroli nad wielkimi zasobami
surowcowymi znajdującymi się w krajach postkolonialnych, szczegól­
nie nad zasobami ropy naftowej. Nie mniejsze znaczenie miał czynnik
demograficzny. W krajach Trzeciego Świata zamieszkiwało ok. 80%
ludności całego globu.
Większość krajów postkolonialnych znajdowało się w momen-
cieu zyskania niepodległości na przedkapitalistycznym etapie rozwo­
ju społeczno-gospodarczego. Musiały one dopiero dokonać wyboru
określonej opcji ustrojowej i rozwojowej. Sytuację tę starały się wy­
korzystać rywalizujące ze sobą bloki. Za pomocą różnych środków
i metod starano się narzucić krajom Trzeciego Świata pożądane roz­
wiązania ustrojowe, polityczne, gospodarcze czy społeczne. Instru­
mentarium oddziaływania na kraje rozwijające się stosowane przez
Wschód i Zachód było w gruncie rzeczy podobne. Obie strony udzie­
lały szerokiej pomocy i okazywały wsparcie polityczne, finansowe,
militarne tym ugrupowaniom i siłom politycznym w Trzecim Świecie,
które wyraźnie określały się ideowo i były nastawione na współpracę
z jedną ze stron. Kilkakrotnie supermocarstwa, bądź ściśle z nimi
związane kraje, angażowały się bezpośrednio militarnie w konflikty
w różnych regionach Azji i Afryki. Przykładem jest tu udział Stanów
KRAJE R O Z W I J A J Ą C E S I Ę 189
Zjednoczonych w wojnie w Korei w latach 1950-1953, w Wietnamie
w latach 1965-1975, interwencja ZSRR w Afganistanie w latach 1979-
1989 czy udział wojsk kubańskich w wojnach w Angoli, Etiopii i Mo­
zambiku.
Rywalizacja supermocarstw i ich satelitów o wpływy w krajach
postkolonialnych nie doprowadziła do wyraźnego rozłamu Trzeciego
Świata na socjalistyczny i kapitalistyczny. Wprawdzie poszczególne
kraje rozwijające się były w pewnych okresach ściśle związane z jed­
nym bądź drugim blokiem, jednakże większości z nich udało się za­
chować pewien dystans tak wobec Wschodu, jak i Zachodu. Nie
zmienia to jednak faktu, że rywalizacja tych bloków w Trzecim Świecie
była przez ostatnie 30 lat jednym z najważniejszych elementów sto­
sunków międzynarodowych.
Walka wielkich mocarstw o wpływy w Trzecim Świecie była jed­
nym z wielu czynników wpływających na kształtowanie politycznego,
ekonomicznego i społecznego image krajów postkolonialnych. Specy­
ficzne dla poszczególnych regionów uwarunkowania polityczne, kul­
turowe, narodowe, religijne i inne zadecydowały o znacznym zróżni-
cowaniu ustrojowym wewnątrz Trzeciego Świata. W początkowym
okresie niepodległości zróżnicowanie to miało głównie wymiar we­
wnętrzny i nie utrudniało wspólnych działań krajów rozwijających
się na arenie międzynarodowej. Koordynacji tych działań sprzyjało
w pewnym stopniu podobieństwo zagrożeń i problemów, z którymi
borykała się większość krajów Trzeciego Świata. Wkrótce po uzyska­
niu niepodległości kraje te skonsolidowały i zaktywizowały swoją
działalność na forum ONZ i w innych powszechnych organizacjach
międzynarodowych. W 1964 roku kraje rozwijające się utworzyły tzw.
Grupę 77 - organizację działającą równolegle do ONZ. Zasadniczym
zadaniem Grupy 77 jest przygotowywanie wspólnej polityki Trzeciego
Świata wobec problemów gospodarczych i koordynowanie ich działal­
ności na forum ONZ, a przede wszystkim UNCTAD.
Oprócz działalności w istniejących już organizacjach międzynaro­
dowych, kraje Trzeciego Świata utworzyły wiele nowych organizacji.
Do najważniejszych z nich należały wielkie organizacje regionalne:
Organizacja Państw Amerykańskich, Liga Państw Arabskich, Organi­
zacja Jedności Afrykańskiej, Stowarzyszenie Narodów Azji Południo­
wo-Wschodniej. Bardzo ważną rolę w procesie przejęcia kontroli nad
190 ANDRZEJ NOWAK
własnymi zasobami ropy naftowej przez kraje Trzeciego Świata ode­
grała utworzona w 1960 roku Organizacja Państw Eksporterów Ropy
Naftowej.
Ważną platformą współpracy politycznej krajów Trzeciego Świata
stał się ruch państw niezaangażowanych, który powstał w 1961 roku
z inicjatywy 25 krajów. Obecnie uczestniczy w nim ponad 100 krajów
Azji, Afryki i Ameryki. Podstawowym zadaniem ruchu była ochrona
krajów Trzeciego Świata przed wciągnięciem ich w konflikty i rywali­
zację dwóch wielkich bloków politycznych - Wschodu i Zachodu.
Proces dekolonizacji doprowadził do niezwykle istotnych zmian
w strukturze politycznej i ekonomicznej świata. Na miejscu wielkich
imperiów kolonialnych powstało ponad 130 nowych, niepodległych
państw. Pomimo znacznego zróżnicowania, kraje te wykazują wiele
wspólnych cech. Większość z nich znajduje się na bardzo niskim
poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Kraje te dopiero kształ­
tują swoje wewnętrzne struktury polityczne, społeczne i gospodarcze.
Te i inne cechy sprawiają, że kraje rozwijające się wyodrębniamy
w strukturze politycznej i gospodarczej świata jako oddzielny subsy­
stem. Utworzenie tego subsystemu, jego wewnętrzna i zewnętrzna
ewolucja należą do grupy najważniejszych czynników kształtujących
w skali regionalnej i globalnej współczesne stosunki międzynarodowe.
2. Struktura subsystemu i jego ewolucja
Wewnętrzna struktura polityczna, społeczna i gospodarcza Trzecie­
go Świata była bardzo zróżnicowana już w okresie kształtowania
się tego subsystemu. W miarę upływu czasu dysproporcje rozwojo­
we między poszczególnymi państwami i regionami Trzeciego Świata
zwiększały się coraz bardziej. Opierając się na wskaźnikach pozio­
mu rozwoju gospodarczego i udziału poszczególnych krajów w mię­
dzynarodowym podziale pracy możemy dokonać uproszczonej syste­
matyzacji krajów Trzeciego Świata, dzieląc je na najbardziej, średnio
i słabo rozwinięte.
1. W grupie najbardziej rozwiniętych państw Trzeciego Świata mo­
żemy wyróżnić:
- duże państwa Ameryki Południowej i Środkowej, jak Argentyna,
Brazylia, Meksyk, Urugwaj. Kraje te już dosyć dawno osiągnęły sto­
sunkowo wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Dyspo-
KRAJE R O Z W I J A J Ą C E S I Ę 191
nują one znaczącym potencjałem ekonomicznym, demograficznym
i bogatym zapleczem rolno-spożywczym, co czyni z tych krajów poten­
cjalnych konkurentów w wybranych gałęziach gospodarczych nawet
dla najwyżej rozwiniętych krajów świata. Gospodarki tych krajów
są mocno związane z rynkiem światowym;
- nowo uprzemysłowione kraje i terytoria Azji Południowo-Wschod­
niej Hongkong, Korea Południowa, Singapur, Tajwan należą do grupy
krajów charakteryzujących się w ostatnim 15-leciu najwyższą na świe­
cie dynamiką wzrostu gospodarczego. Kraje te dysponują obecnie
nowoczesną proeksportową gospodarką, o wysokim poziomie tech­
nologicznym, stosunkowo niskich kosztach produkcji i dużej zdolności
do elastycznego reagowania na zmiany koniunktury światowej. Kra­
je nowo uprzemysłowione Azji Płd.-Wschodniej zbliżają się w szyb­
kim tempie do grupy najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajów
Zachodu;
- małe państwa i terytoria zależne regionu Pacyfiku, Karaibów, jak
Bermudy, Wyspy Bahama, Martynika, Antyle Holenderskie, które
osiągnęły wysoki poziom rozwoju specjalizując się w usługach turysty­
cznych, bankowych. W kilku wypadkach o rozwoju tych krajów decy­
dowała obecność dużych baz wojskowych.
2. Grupa średnio rozwiniętych krajów Trzeciego Świata jest najli­
czniejsza oraz najbardziej zróżnicowana pod względem zaawansowa­
nia i specjalizacji ekonomik narodowych. Możemy w niej wyodrębnić
następujące podgrupy:
- kraje Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, takie jak Libia,
Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt, Irak
i Iran. Ich rozwój wynika głównie z dochodów uzyskiwanych z ekspo­
rtu ropy naftowej. Kraje Półwyspu Arabskiego osiągnęły stosunkowo
wysoki poziom rozwoju gospodarczego. W przypadku Libii, Iraku
i Iranu większość uzyskanych środków przeznaczono na cele militar­
ne. Obserwowany od 10 lat spadek popytu i cen na ropę naftową
zahamował rozwój gospodarczy tej grupy krajów;
-duże i średnie państwa Azji i Afryki, jak Filipiny, Egipt, Indonezja,
Malezja, Nigeria, Pakistan, Tajlandia. Kraje te osiągnęły stosunkowo
wysoki poziom rozwoju w wybranych proeksportowych dziedzinach
przemysłu, rolnictwa i usług. Jednak znaczna część ich gospodarek
narodowych pozostaje nadal na niskim poziomie. Kraje te charakte-
192 ANDRZEJ NOWAK
ryzują się stosunkowo wysoką dynamiką wzrostu gospodarczego, to­
też określa się je ostatnio jako drugą generację krajów nowo uprze­
mysłowionych;
- specyficzny i wyodrębniony ze względu na skalę system społecz­
no-gospodarczy stanowią Indie. Kraj ten dysponuje wielkim komple­
ksem przemysłowo-rolniczym nastawionym głównie na ogromny ry­
nek wewnętrzny. Przez długi czas gospodarka Indii była broniona
przed konkurencją zewnętrzną barierami protekcjonistycznymi.
W ostatnim 10-leciu nastąpiło gospodarcze otwarcie Indii na świat
i znaczny napływ kapitału i inwestycji zagranicznych;
- średnie i małe kraje Afryki (Maroko, Tunezja, Kenia itp.), Ame­
ryki Południowej ( Peru, Boliwia, Dominikana, Chile itd.), Bliskiego
Wschodu i Azji Płd.( Jordania, Syria, Sri Lanka itd.), w których nadal
dominuje specjalizacja surowcowa. Nowe, proeksportowe gałęzie prze­
mysłu rozwijają się tam dzięki własnym zasobom surowcowym i kapi­
tałowi zagranicznemu. Koncentrują się one głównie w specjalnych
strefach ekonomicznych. Prawdopodobnie z grona tych krajów wyłoni
się z czasem trzecia generacja krajów nowo uprzemysłowionych.
3. Grupa krajów najsłabiej rozwiniętych, do których należy około
30% krajów Trzeciego Świata, zwłaszcza z obszaru Czarnej Afryki.
W gospodarce tych krajów nadal dominują przedkapitalistyczne for­
my stosunków produkcji, brak jest infrastruktury gospodarczej, a to
uniemożliwia wykorzystanie ich zasobów surowcowych. Większość
z nich ma gospodarkę monokulturową bardzo wrażliwą na wahania
cen na rynku światowym. Kraje te są w stosunku do swoich możliwości
znacznie zadłużone, co dodatkowo utrudnia ich rozwój gospodarczy.
Te czynniki decydują o słabym napływie kapitału zagranicznego.
Zgodnie z kryteriami stosowanymi przez ONZ do Trzeciego Świata
należą 132 kraje. W 1971 roku ONZ opracowała listę tzw. krajów
najmniej rozwiniętych (least development countries - LDC). Rokrocz­
nie lista krajów LDC jest weryfikowana i obecnie znajduje się na niej
47 państw (32 afrykańskie, 14 krajów azjatyckich i 1 środkowo­
amerykański). Na liście znajdują się te kraje, których dochód narodo­
wy per capita nie przewyższa 600 doi., udział przemysłu w tworzeniu
dochodu narodowego wynosi poniżej 10%, a liczba analfabetów prze­
kracza poziom 20% ogółu ludności.
KRAJE R O Z W I J A J Ą C E S I Ę 193
W 1974 roku ONZ wyodrębniła grupę krajów Trzeciego Świata,
które szczególnie dotkliwie odczuły skutki drastycznych podwyżek
cen ropy naftowej i wywołanej tym recesji w gospodarce światowej.
Kraje te określono mianem „krajów najbardziej poszkodowanych"
(most seriousfy affected countries - MSAC). W grupie MSAC znalazło
się 45 państw zamieszkiwanych przez 1,3 mld ludzi (prawie 40%
ludności Trzeciego Świata).
Obie wymienione grupy krajów objęte zostały specjalnymi progra­
mami pomocy gospodarczej, finansowej, a także żywnościowej i hu­
manitarnej (pomoc medyczna, szkolnictwo itp.). W ostatnich latach
rozwinięte kraje Północy przeznaczały na pomoc dla Trzeciego Świata
środki o wartości ok. 50 mld doi. rocznie. Prawie połowę tych środków
kierowano do krajów grupy LDC i MSAC. '
Wewnętrzna struktura polityczna Trzeciego Świata nie pokrywa się
z jego strukturą gospodarczą. Jednocześnie podziały polityczne w tym
subsystemie nie są tak czytelne, jak w pozostałych światowych ugru­
powaniach państw. Jeszcze do niedawna głównym kryterium klasyfi­
kacji politycznej poszczególnych krajów Trzeciego Świata była ich
orientacja na współpracę z kapitalistycznymi lub socjalistycznymi kra­
jami Północy. Stąd też umownie określano je jako kraje o socjalisty­
cznej, bądź kapitalistycznej drodze rozwoju. W gronie tych pierwszych
znalazły się kraje rządzone przez partie o wyraźnym marksistowskim
rodowodzie: Angola, Afganistan, Ludowa Republika Konga, Etiopia,
Jemen Płd., Kuba, Laos, Kampucza, Wietnam, Chiny, Mongolia i in­
ne. Kraje te w większości należą do grupy LDC i MSAC, a zatem do
najuboższych krajów Trzeciego Świata. Wewnętrzna polityka gospo­
darcza tych krajów wspierana w znacznym stopniu przez pomoc ze
strony bloku wschodniego okazała się niewystarczająca dla przezwy­
ciężenia zacofania gospodarczego i społecznego. Poważnym utrud­
nieniem dla ich rozwoju była izolacja polityczna i gospodarcza, z jaką
spotykały się one zarówno w skali regionu, jak i na kontrolowanych
przez Zachód rynkach światowych. Toteż po upadku komunizmu
w Europie i ZSRR większość socjalistycznych krajów Trzeciego Świa­
ta dokonała reorientacji politycznej i gospodarczej. Część z nich
znajduje się w niezwykle trudnej sytuacji gospodarczej, potęgowanej
jeszcze przez wewnętrzne konflikty polityczne i militarne.
194 ANDRZEJ NOWAK
Wśród państw Trzeciego Świata, które zdecydowały się na kapitali­
styczną opcję rozwoju społeczno-gospodarczego, znajduje się wię­
kszość najbardziej i średnio rozwiniętych krajów tego subsystemu.
Należą do tej grupy wszystkie kraje nowo uprzemysłowione Azji Pł<j.
Wschodniej i Ameryki Płd. Podstawą ich polityki zagranicznej jest
najczęściej niezaangażowanie i utrzymywanie pozycji dystansu wobec
obu bloków polityczno-wojskowych. Do grona tych krajów należy też
kilkanaście państw o konserwatywnym, prawicowym systemie rządów
związanych ściśle politycznie i militarnie z subsystemem zachodnim.
Są to m.in.: Arabia Saudyjska, Kuwejt, Oman, Turcja, FZEA, Chile
i inne.
Stosunkowo liczna jest grupa krajów Trzeciego Świata, które wybra­
ły specyficzną trzecią drogę rozwoju społeczno-gospodarczego opartą
na własnych, oryginalnych koncepcjach rozwojowych i wybranych
elementach politycznych, społecznych i ekonomicznych zapoży­
czonych z obu systemów - socjalizmu i kapitalizmu. W grupie tej
znajdowały się w różnych okresach takie kraje, jak: Egipt, Tanzania,
Libia, Birma, Indie, Irak, Mali, Gwinea i inne. W polityce zagranicz­
nej oscylowały od izolacjonizmu do znacznego zbliżenia z blokiem
wschodnim.
Stosunkowo nowym i jednocześnie charakterystycznym dla Trzecie­
go Świata zjawiskiem jest integracja i współdziałanie polityczne i eko­
nomiczne oparte na kryterium tożsamości religijnej. Dotyczy to
w głównej mierze państw muzułmańskich, które utworzyły w 1971
roku organizację o nazwie Konferencja Organizacji Muzułmańskiej.
Organizacja ta zrzesza 43 kraje Azji i Afryki. Jej podstawowe cele to
popieranie solidarności państw muzułmańskich, rozwój szeroko rozu­
mianej współpracy, współdziałanie na arenie międzynarodowej.
W wypadku przystąpienia do tej organizacji azjatyckich republik by­
łego ZSRR stanie się ona jednym z największych ugrupowań polity­
cznych świata.
3. Sprzeczności i konflikty wewnątrz subsystemu
i sposoby ich rozwiązywania
Po 1945 roku zdecydowana większość konfliktów rozgrywała się
w krajach Trzeciego Świata. Wpłynęło na to wiele przyczyn, a wię­
kszość z nich związana była bezpośrednio z procesem dekolonizacji,
KRAJE R O Z W I J A J Ą C E S I Ę 195
przy czym stronami tych konfliktów były często wyłącznie lokalne
ugrupowania polityczne walczące o władzę w nowo powstającym pań­
stwie.
Kolonializm pozostawił po sobie wiele nie rozstrzygniętych kwestii
terytorialnych. Wytyczane w przeszłości granice w znikomym tylko
stopniu opierały się na naturalnych podziałach etnicznych, religijnych
czy geograficznych. Było to przyczyną, dla której wiele nowo utworzo­
nych państw Trzeciego Świata podejmowało działania zmierzające
do zmiany granic. Powodowało to poważne konflikty polityczne mię­
dzy krajami Trzeciego Świata, przeradzające się częstokroć w otwartą
wojnę.
Najpoważniejsze z tych konfliktów,miały miejsce w Korei, Wietna­
mie, na pograniczu indyjsko-pakistańskim. Od ponad 40 lat trwa
konflikt terytorialny na Bliskim Wschodzie między Izraelem a otacza­
jącymi go państwami arabskimi. W rejonie tym doszło od 1948 roku
do 4 poważnych konfliktów zbrojnych (w 1948,1956,1967,1973 roku).
Spory graniczne były jedną z najważniejszych przyczyn trwającej 8 lat
wojny między Iranem i Irakiem (1980-1988).
Inną z przyczyn konfliktogennych w Trzecim Świecie jest znaczne
zróżnicowanie etniczne i religijne wewnątrz poszczególnych państw.
Pojawiające się na tym tle silne tendencje odśrodkowe i separatysty­
czne niejednokrotnie zagrażały i zagrażają nadal całości terytorialnej
tych państw. W wypadku, gdy procesami tymi zainteresowane były
państwa sąsiadujące lub supermocarstwa doprowadzało to do kolej­
nych konfliktów zbrojnych, które na ogół miały charakter wojny do­
mowej. Niektóre z tych konfliktów tlą się latami, wybuchając co jakiś
czas z nową siłą.
Tylko w chwili obecnej trwają poważne konflikty narodowościowe
i religijne w Indiach, Birmie, Sri Lance, Afganistanie, Iraku, Libanie,
Sudanie, Somali, Czadzie i kilku innych krajach.
Jako jedną z przyczyn konfliktów politycznych i militarnych w Trze­
cim Świecie możemy też wymienić czynnik ideologiczny. Do konfli­
któw i wojen na tym tle dochodziło przeważnie z inspiracji supermo­
carstw. Większe konflikty o podłożu ideologiczno-politycznym miały
miejsce w Indonezji, Angoli, Mozambiku, Etiopii, Kambodży, Nika­
ragui, Salwadorze itd. Możemy postawić tezę, że wojny i konflikty
były cechą charakterystyczną dla okresu kształtowania się nowego,
196 ANDRZEJ NOWAK
subsystemu - Trzeciego Świata i formułowania wewnętrznych stru­
ktur politycznych, narodowych i religijnych w poszczególnych krajach
Azji, Afryki i Ameryki Płd.. O ile jednak czynnik ideologiczny, rywa­
lizacja wielkich mocarstw, po upadku komunizmu nie odgrywa już
takiej destrukcyjnej roli w Trzecim Świecie, to nie rozstrzygnięte
dotychczas spory o podłożu religijnym i etnicznym nadal będą desta­
bilizować sytuację w subsystemie.
Innego rodzaju zagrożenia dla rozwoju Trzeciego Świata rodzą
określone zjawiska i procesy ekonomiczne i demograficzne zachodzą­
ce zarówno w skali globalnej, jak i wewnątrz subsystemu. Do najpo­
ważniejszych z nich można zaliczyć pogłębiające się dysproporcje
rozwojowe pomiędzy Północą i Południem, a także pomiędzy po­
szczególnymi grupami krajów rozwijających się. W chwili obecnej
20% ludności Ziemi zamieszkującej na Północy wytwarza i konsumuje
80% dóbr gospodarczych (przemysłowych i rolniczych) świata. Trzeci
Świat zamieszkiwany przez 80% ludności Ziemi uczestniczy w wytwa­
rzaniu i konsumpcji tych dóbr na poziomie 20%. Dotychczasowe
wysiłki, mające na celu zmiany tych niekorzystnych relacji między
Północą i Południem, nie doprowadziły do zauważalnej poprawy sy­
tuacji Trzeciego Świata. Wprawdzie w latach 70. przyjęto pod aus­
picjami ONZ zasady nowego międzynarodowego ładu gospodar­
czego, w którym Trzeci Świat uzyskiwał uprzywilejowane miejsce
w gospodarce światowej, jednak,większość z nich nie została dotych­
czas zrealizowana.
Poważnym zagrożeniem dla pokoju w Trzecim Świecie jest military-
styczna polityka poszczególnych krajów tego subsystemu, które za
pomocą siły militarnej dążą do odegrania kluczowej roli w skali regio­
nu. Polityka taka jest szczególnie niebezpieczna wobec braku efe­
ktywnych systemów bezpieczeństwa w większości regionów Trzeciego
Świata. W opisanych warunkach doszło do agresji Iraku na Kuwejt
i próby zaanektowania tego kraju.
Sprzeczności, konflikty i problemy rozwoju Trzeciego Świata rodzą
wiele zagrożeń dla pokoju i stabilizacji nie tylko w skali regionalnej,
lecz również globalnej. Dlatego też społeczność międzynarodowa
podejmuje coraz częściej wspólne działania, mające na celu złagodze­
nie napięć w tym subsystemie. Ogromne znaczenie ma w tym wypadku
fakt, że świat przestał być polem rywalizacji między Wschodem i Za-
KRAJE R O Z W I J A J Ą C E S I Ę 197
chodem. Oba supermocarstwa zaangażowały się w ostatnich latach
w procesy pokojowego rozwiązywania konfliktów w Trzecim Świecie.
Jednocześnie poszczególne państwa i grupy państw Trzeciego Świata
podejmują działania na rzecz stabilizacji i stworzenia systemów bez­
pieczeństwa w tym subsystemie. Jako przykład możemy podać dzia­
łalność tzw. Grupy z Contadory (Kolumbia, Panama, Meksyk, We­
nezuela) czy Rady Współpracy Państw Zatoki Perskiej. Niezwykle
ważną rolę w rozwiązywaniu problemów politycznych, społecznych
i gospodarczych Trzeciego Świata odgrywa w ostatnich latach ONZ.
Pomimo występowania w Trzecim Świecie poważnych napięć poli­
tycznych, ekonomicznych i innych, w subsystemie tym uwidacznia się
coraz bardziej globalna tendencja do regulacji i współpracy politycz­
nej opartej na powszechnie uznawanych przez społeczność między­
narodową zasadach. To pozytywne zjawisko stwarza realne szanse na
stopniowe przezwyciężenie barier dzielących poszczególne regiony
świata i dalszą integrację całej społeczności międzynarodowej.
Literatura uzupełniająca
B a l b i n S.: Kraje rozwijające się na przełomie XX i XXI wieku: aspekty
społeczno-ekonomiczne, Warszawa 1989.
C i a m a g a L.: Czy trzecia droga do Trzeciego Świata?, Współpraca
AKP-EWG, Warszawa 1986.
G u 1 c z M.: Kraje rozwijające się a zewnętrzne środki finansowania
rozwoju, Warszawa 1988.
K o z ł o w s k i S.: Początek ery ekologicznej, Łódź 1993.
Kraje rozwijające się w ONZ, pod red. J. P r o k o p c z u k a , Warszawa
1984.
S o ł d a c z u k J.: Współczesna gospodarka światowa. Struktura,
mechanizm, tendencje, Warszawa 1987.

XIV. EUROPA JAKO REGION MIĘDZYNARODOWY
1. Historyczne i współczesne przesłanki „Nowej Europy"
a) Historyczna misja Europy
Region europejski odegrał szczególną rolę w historii stosunków
międzynarodowych. W okresie klasycznym (1648-1917) stał się klu­
czowym obszarem świata. Na jego terytorium znajdowały się państwa,
króre zajęły mocarstwowe pozycje w świecie i podporządkowały sobie
większość obszarów na kuli ziemskiej.
Zniszczyły one lub ograniczyły suwerenność nawet najsilniejszych
państw innych regionów. Stworzony przez nie system kolonialny ob­
jął wszystkie kontynenty (poza Antarktydą) i w szczątkowej formie
przetrwał do połowy lat siedemdziesiątych XX wieku. Niektóre zie­
mie skolonizowano tak dalece, że stworzono nowe społeczności pań­
stwowe silnie powiązane z narodami i kręgami kultury europejskiej.
Znacznej „europeizacji" uległy również elity skolonializowanych kra­
jów, a nierzadko także szersze rzesze ludności.
Region ten z czasem stał się niekwestionowanym centrum polityki
światowej i obrotu międzynarodowego.
Świadczyły o tym: aktywność ówczesnej dyplomacji i charakter
dominujących w jej pracach problemów, tworzenie w Europie norm
prawa międzynarodowego publicznego, które w przyszłości przejmą
też państwa innych regionów, liczba zawieranych umów międzynaro­
dowych, których stronami w przeważającej mierze były kraje tego
kontynentu, powstanie organizacji międzynarodowych, w tym Ligi
Narodów, której siedzibą była Genewa, częste konferencje między­
narodowe i skład ich uczestników. Stosunki międzynarodowe chara-
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 199
kteryzował silny europocentryzm, który utrzymał się aż do zakończe­
nia II wojny światowej.
Jednocześnie Europa jako region międzynarodowy wykształciła
własne i niepowtarzalne cechy i odznaczała się dużym zróżnicowa­
niem. Sprzyjał temu czynnik geograficzny. Ten niewielki, w porówna­
niu z innymi kontynent (10,5 min. km kwadratowych), ma w znacznej
części (zachodniej i środkowej) bogato ukształtowaną powierzchnię,
ułatwiającą narodom tworzenie państw otoczonych naturalnymi gra­
nicami i powoduje także wyodrębnianie się subregionów.
Najczęściej Europa dzielona jest wówczas na Północną i Południo­
wą lub Zachodnią, Środkową oraz Wschodnią. Dobre warunki klima­
tyczne i dość znaczne zasoby surowcowe stwarzały też korzystne wa­
runki dla rozwoju rolnictwa i samowystarczalności żywnościowej oraz
budowy przemysłu.
Europa była i jest dzięki temu kontynentem gęsto zaludnionym
z wieloma ośrodkami przemysłowymi oraz skupiskami miejskimi. Ma
też korzystne położenie geopolityczne, a dostęp do Oceanu Atlantyc­
kiego i pięciu mórz, przy wyjątkowo dobrze rozwiniętej linii brze­
gowej oraz bezpośrednim połączeniu lądowym z Azją i dogodnym
z Afryką, oddawał w ręce Europejczyków ważne strategicznie drogi
komunikacyjne. Pozwalały one na ekspansję zewnętrzną, chroniąc
natomiast przed inwazją ludów spoza Europy, bezradnych wobec
lepiej rozwiniętych technicznie (szczególnie w dziedzinie militarnej)
i posiadających często silne floty państw europejskich.
Politycznie Europa nigdy nie była zjednoczona. Istniała na jej ob­
szarze znaczna liczba państw o często przeciwstawnych interesach.
Większe i trwalsze struktury tworzyły się przeważnie w okresie lub na
wypadek wojny. Najczęściej w obliczu zagrożenia hegemonistyczny-
mi dążeniami któregoś z państw lub narodów. Państwa miały w wię­
kszości charakter narodowy, ale ich granice nie zawsze pokrywały się
z zasięgiem terytorialnym poszczególnych grup etniczych. Istniały
także narody pozbawione państwowości.
Od połowy XIX wieku, a więc od pojawienia się ruchów narodowo­
ściowych i tendencji do tworzenia państw narodowych, dochodziło
w Europie do wojen i konfliktów zbrojnych. Proces ten wywarł silne
piętno na sferze polityki europejskiej po I I wojnie światowej, a jego
destabilizacyjne skutki można obserwować obecnie w postkomu-
200 ZBIGNIEW CESARZ
nistycznym regionie Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej.
Pod względem ekonomicznym Europa utrzymywała prymat w świe­
cie do I I wojny światowej. Na jej obszarze funkcjonował pierwszy
wielki rynek ekonomiczny, hamowany okresowo polityką protekcjo­
nizmu poszczególnych państw. W okresie pomiędzy wojnami świato­
wymi Europa zaczęła odczuwać wpływ rynku amerykańskiego. Ujaw­
niły się także pierwsze symptomy niekorzystnej sytuacji
w dziedzinie rewolucji naukowo-technicznej. Od czasów średniowie­
cza centrum nauki zawsze znajdowało się w Europie, w XIV i XV
wieku we Włoszech, w X V I w Niderlandach, w X V I I w Anglii, w XVIII
we Francji, a X I X i początkach XX w Niemczech. W latach między­
wojennych zaczęło stopniowo przesuwać się do Stanów Zjednoczo­
nych, a w pewnych dziedzinach również i do Związku Radzieckiego.
Niezwykle ekspansywna i silna była także kultura europejska. Jej
podstawy mocno opierały się na kulturze i sztuce starożytnej Grecji,
zasadach prawa rzymskiego oraz wartościach religii chrześcijańskiej.
Pozwalało to na stosunkowo wczesne i jednoznaczne ukształtowanie
pojęcia kultury europejskiej, bez względu na jej wewnętrzne zróżni­
cowanie. Składają się na nią tradycje narodowe wielu grup etniczych
- romańskiej, germańskiej, słowiańskiej, celtyckiej oraz wpływ reli­
gii rzymskokatolickiej, różnych odmian protestantyzmu, prawosławia,
grekokatolicyzmu i przeciwstawnego im racjonalizmu. Wartości do­
ktrynalne oparte są na ideach ruchów społeczno-politycznych fun­
kcjonujących w Europie. Tu, w Europie, dokonano dużych wspólnych
osiągnięć cywilizacyjnych, także wykształcono pewne uniwersalne
ideały i wartości duchowe. Jako zbiorowość ludność kontynentu euro­
pejskiego miała swój określony sposób życia. Kultura europejska
zdecydowanie wyróżniała się od uniformistycznych cywilizacji Wscho­
du, prymitywnych kultur Afryki czy Australii, a także europejskiej
w swoich początkach, lecz odmiennej obecnie kultury amerykańskiej.
b) Miejsce Europy w stosunkach międzynarodowych po II wojnie
światowej i kwestia jej tożsamości
Po roku 1945 w sposób zdecydowany zmienił się globalny układ sił
w stosunkach międzynarodowych. Rzeczą najbardziej istotną była
utrata przez Europę jej centralnej pozycji w polityce światowej.
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 201
Potęgi europejskie albo poniosły klęskę (Niemcy, Włochy), albo
wyszły z wojny całkowicie (Francja) lub bardzo (Anglia) osłabione.
Głównymi mocarstwami o charakterze światowym stały się Stany
Zjednoczone i Związek Radziecki. Wzrost ich siły, szczególnie mili­
tarnej, był przy tym tak znaczny, że pozostałe państwa, którym w Kar­
cie Narodów Zjednoczonych przyznano status mocarstwa, zostały
w tej dziedzinie całkowicie zdystansowane. Dlatego od połowy lat
pięćdziesiątych przyjęło się określać USA i ZSRR mianem supermo­
carstw, rezerwując dla Wielkiej Brytanii, Chin i Francji określenie
mocarstw lub mocarstw średnich.
Z punktu widzenia geopolityki najważniejsze ośrodki decyzyjne
w stosunkach międzynarodowych przemieściły się na inny kontynent
oraz obszary Eurazji. Interesy i wpływy nowych potęg zadecydowały
o nowym ładzie pokojowym ustalonym w Jałcie i Poczdamie. W wyni­
ku zawartych w nim postanowień Europa utraciła możliwość wystę­
powania w charakterze odrębnej siły. Jej najważniejsze strategicznie
obszary zostały włączone do stref wpływów poszczególnych super­
mocarstw. W przypadku Europy Środkowo-Wschodniej odbyło się to
głównie pod presją siły militarnej i politycznej Związku Radzieckiego,
a Europy Zachodniej przy wykorzystaniu głównie środków ekonomi­
cznych i politycznych. Załamanie się współpracy pomiędzy państwami
zwycięskiej koalicji, co było wynikiem przede wszystkim konfron­
tacyjnej polityki Związku Radzieckiego, spowodowało stan „zimnej
wojny" i doprowadziło do powstania bloków państw i ich izolacji
(„żelazna kurtyna" - 1946 r.). Oś Wschód-Zachód stała się dominu­
jąca na tym kontynencie. Rozpoczął się w dziejach Europy 40-letni
okres rozbicia.
Politycznie region europejski był podstawowym elementem równo­
wagi światowej, geostrategicznie zaś obszarem głównej konfrontacji
amerykańsko-radzieckiej. Konflikt Wschód-Zachód z jego europej­
skimi odnośnikami stał się najważniejszym wyznacznikiem polityki
globalnej. Starcie obejmowało także systemy imperialne obu super­
mocarstw i rozgrywało się we wszystkich płaszczyznach: polityczno-
ustrojowej, strategiczno-militarnej, społeczno-gospodarczej, ideolo­
gicznej i kulturalnej. Nigdy dotąd nie rywalizowały ze sobą tak funda­
mentalnie różniące się mocarstwa i systemy.
202 ZBIGNIEW CESARZ
Dla Europy oznaczało to konieczność włączenia się we wrogie po­
litycznie i militarnie struktury blokowe Paktu Północnego Atlantyku
(1949 r.) i Układu Warszawskiego (1955 r.), uczestnictwo w wyścigu
zbrojeń i tworzeniu w środku Europy strefy największego nagroma­
dzenia wojsk i broni, podporządkowanie interesów narodowych nad­
rzędnym celom sojuszy. Najbardziej newralgicznym punktem polityki
europejskiej stał się problem niemiecki. Utworzenie dwóch państw
niemieckich należących do różnych ugrupowań politycznych było
przyczyną ciągłych napięć międzynarodowych, stanowiących zagro­
żenie dla pokoju w całej Europie i na świecie.
Również ekonomicznie Europa powojenna rozbita została na dwa
rywalizujące ze sobą systemy gospodarcze. Podstawowe ugrupowania
polityczne kierowały się przy tym tak odmiennymi zasadami i stoso­
wały w praktyce tak różne mechanizmy ekonomiczne, że niemożliwo­
ścią byłoby mówić o jednolitym rynku europejskim. Można w zamian
ocenić całościowo potencjał gospodarczy Europy. Stosunkowo szyb­
ko odbudowano zniszczenia wojenne, a amerykańska pomoc na Za­
chodzie i wprowadzenie nowych (często rabunkowych) metod gospo­
darowania w krajach socjalistycznych doprowadziło do szybkiego
rozwoju i przywrócenia Europie przodującego miejsca w świecie. Po­
wstały też silne więzy ekonomiczne w subregionach (Europa Zachod­
nia, Europa Środkowa i Wschodnia, Europa Północna). Rozwinęły się
struktury organizacyjne ugrupowań gospodarczych (EWG, RWPG,
EFTA). Z czasem powstały też bliskie powiązania pomiędzy krajami
należącymi do różnych ugrupowań. Pomimo rozbicia politycznego,
procesy integracyjne i intensywna współpraca ekonomiczna poszcze­
gólnych krajów podtrzymywały w praktyce jedność i odrębność gospo­
darczą regionu. Pozytywne efekty tej działalności stanowiły też bazę
dla tendencji ogólnoeuropejskich w innych dziedzinach stosunków
międzynarodowych.
Poważnej próbie poddana została także sfera kultury europejskiej.
Ideologia marksistowska oraz presja kultury amerykańskiej w wielu
przypadkach niosły ze sobą zagrożenia dla kultury poszczególnych
państw, ich grup czy cywilizacji europejskiej. W przypadku ugrupowa­
nia państw socjalistycznych wiązało się to z próbą brutalnego i prymi­
tywnego zarazem narzucenia określonych wartości preferowanych
przez totalitarne systemy polityczne i niszczenia tych elementów skła­
dowych kultury europejskiej czy narodowej, które uznawano za za-
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 203
grażające istniejącemu porządkowi i sprzeczne z popieranymi warto­
ściami. Presja kultury amerykańskiej wsparta była natomiast potęgą
środków technicznych służących jej rozpowszechnianiu i w skomer­
cjalizowanym świecie Zachodu skutecznie wypierała kulturę narodo­
wą oraz ograniczała rozwój jej twórców. Jednak gwałtowny wzrost
edukacji społeczeństw europejskich (zwłaszcza w krajach socjalisty­
cznych), oddziaływanie skutków rewolucji naukowo-technicznej, któ­
ra nie dopuściła do ich izolacji kulturowej oraz wzrost nastrojów
narodowych, spowodowany poczuciem zagrożenia tożsamości, stwo­
rzyły skuteczną przeciwwagę dla negatywnych procesów i zjawisk.
Pomimo istniejących, a często pogłębiających się różnic, kultura eu­
ropejska przez cały czas zachowała więc swoje korzenie i właściwości
cywilizacji tego regionu.
2. Państwa europejskie wobec politycznych
problemów kontynentu
Różną pozycję i możliwości prowadzenia polityki zagranicznej mia­
ły poszczególne państwa europejskie po zakończeniu wojny. Było to
wynikiem rozbicia historycznych struktur, obiektywnych możliwości
danego państwa oraz specyfiki problemu, której ona dotyczyła. Dla­
tego region Europy odznaczał się wyjątkowym stopniem zróżnicowa­
nia strategii narodowych poszczególnych krajów. Najbardziej cha­
rakterystyczną cechą było przede wszystkim to, że każde państwo
europejskie musiało w mniejszym lub większym stopniu uwzględniać
interesy Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych na obszarze
Europy. Skądinąd różne były możliwości prowadzenia niezależnej
polityki. I tak w przypadku europejskich krajów socjalistycznych w la­
tach 1949-1956 zakres swobodnych działań prawie nie istniał. Poli­
tyki zagraniczne tych państw służyły wsparciu radzieckiej polityki
zagranicznej. Również po roku 1968 teoria ograniczonej suwerenno­
ści państw wspólnoty socjalistycznej, której hołdowały władze ra­
dzieckie (tzw. „doktryna Breżniewa"), nie sprzyjała poważniejszym
indywidualnym akcjom dyplomatycznym. Próby zmiany systemu poli­
tycznego i reorientacji polityki zagranicznej często kończyły się kon­
frontacją z imperializmem radzieckim. Przykład Jugosławii z 1948 r.,
Węgier z 1956 r., Czechosłowacji z 1968 r. czy Polski z 1956 i 1981
204 ZBIGNIEW CESARZ
roku są tego dobitnym dowodem. Ogólną prawidłowością było też, że
rola państw wspólnoty w polityce europejskiej rosła w okresach od­
prężenia (np. KBWE 1972-1975) lub gdy ZSRR przeżywał trudności
wewnętrzne. Wówczas angażowały się one czynnie i ze znaczną swo­
bodą w akcje pozytywne dla sytuacji w Europie (np. polskie inicjatywy
rozbrojeniowe). Ich aktywność malała natomiast w czasach wzrostu
napięć i wówczas współuczestniczyć musiały one w działaniach nie
zawsze zgodnych z ich racją stanu (np. popierać wkroczenie wojsk
Układu Warszawskiego do Czechosłowacji czy wojsk radzieckich do
Afganistanu w 1979 roku).
Europejskie państwa powiązane umowami sojuszu ze Stanami
Zjednoczonymi miały większą swobodę w prowadzeniu polityki za­
granicznej. Zwłaszcza Wielka Brytania i Francja miały duże możliwo­
ści w prowadzeniu niezależnych działań i były zdolne do akcji sprze­
cznych z celami polityki amerykańskiej. Ewenementem był wzrost siły
ekonomicznej RFN, mimo znacznego ograniczenia roli politycznej.
W zasadzie sojusznicy, a nawet państwa neutralne nie mogły przed­
sięwziąć poważnych akcji przeciwko Stanom Zjednoczonym, ze
względu na ich ekonomiczną pozycję. Stąd powściągliwość w krytyce
wojny w Wietnamie czy operacji na Grenadzie.
Główne problemy, wokół których ogniskowały się działania państw
Europy dotyczyły:
a) przynależności do europejskich struktur polityczno-militarnych;
b) stosunku do kwestii niemieckiej;
c) warunków integracji gospodarczej.
Ważne było, że niektóre państwa regionu miały możliwość nieprzy-
stąpienia lub wyłączenia się z sojuszy wojskowych i dlatego też istniały
państwa nie należące do żadnej z organizacji militarnych. W sprzyja­
jących warunkach nawet członkowie Paktu NATO i Układu Warsza­
wskiego mogli całkowicie lub częściowo się z nich wycofać (np. Alba­
nia wystąpiła w 1968 roku z Układu Warszawskiego; Francja wycofała
swoje wojska z gestii dowódczej NATO w 1966 roku; z Jugosławią
zerwano umowy sojusznicze).
Poszczególne państwa różnie traktowały też swoje zobowiązania
polityczno-militarne, i tak np. Wielka Brytania, Republika Federalna
Niemiec, Holandia czy Belgia przywiązywały do sojuszu atlantyckiego
dużą wagę, zaś Francja traktowała go z pewnym dystansem. W Ukła-
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 205
dzie Warszawskim także istniały różnice w zaangażowaniu (np. po­
między Rumunią i NRD).
Kwestia niemiecka stanowiła przez ponad czterdzieści lat najważ­
niejszy problem sensu stricto europejski, skupiając na sobie uwagę
zarówno supermocarstw, jak i mocarstw oraz większości państw Eu­
ropy. W równej mierze wiązała się ona z globalną równowagą strate­
giczną, równowagą regionalną i bezpieczeństwem państw sąsia­
dujących z ziemiami zamieszkałymi przez Niemców. Stosunek ich
rządów do państw niemieckich (NRD i RFN) podyktowany był wzglę­
dami natury politycznej i zmieniał się wraz ze zmianami w subsyste-
mach, których były częścią. Jej najważniejszymi etapami było: utwo­
rzenie państw niemieckich w 1949 roku, przyjęcie ich do struktur
polityczno-militarnych w 1955 roku, ustalenie statusu Berlina Za­
chodniego w 1971 roku, normalizacja stosunków między RFN
a ZSRR, PRL, CSRS i NRD (w latach 1972-1974), przyjęcie państw
niemieckich do ONZ w 1973 r., udział w pracach KBWE (w latach
1972-1975) oraz zjednoczenie Niemiec w 1990 roku. Ogólnie biorąc,
był to proces, który przy zachowaniu dużej ostrożności i warunków
bezpieczeństwa systematycznie wprowadzał Niemcy w obrót między­
narodowy. Rozwiązanie tego problemu stworzyło niezbędne pod­
stawy do funkcjonowania systemu europejskiego, nie zmieniając przy
tym wyczulenia niektórych krajów na sprawy niemieckie (np. Polski,
Francji, ZSRR czy obecnie Rosji).
Podobnie niejednoznacznie, a później zmiennie kształtował się
stosunek państw europejskich do integracji ekonomicznej. Sfera go­
spodarki należała bowiem do najbardziej drażliwych, a jej powiązanie
z polityką jeszcze bardziej komplikowało całość zagadnienia. Procesy
integracji były jednakowo doceniane na Wschodzie i na Zachodzie
Europy, a utworzenie EWG i RWPG oraz wysiłki włożone w rozwój
tych organizacji są tego dowodem. Również państwa, które z różnych
przyczyn nie przystąpiły do powołanych struktur organizacyjnych,
utworzyły własną organizację - EFTA (1959 r.). Wszystkie te ugrupo­
wania gospodarcze stale się rozwijały, włączając inne państwa i roz­
szerzając zakres swojej działalności. Największym mankamentem
RWPG była podatność na oddziaływania polityczne. Kontrowersje
w ramach EWG dotyczyły najczęściej uprawnień powołanych orga­
nów międzynarodowych, zakresu suwerennych decyzji państw w spra-
 ZBIGNIEW CESARZ
206
wach gospodarczych i polityki rolnej. W zasadzie wszystkie państwa
europejskie zaaprobowały funkcjonowanie struktur integracyjnych.
Obecnie realizowane są plany rozszerzenia terytorialnego integra­
cji europejskiej. Dowodem jest porozumienie pomiędzy EWG a EF­
TA zakreślające granice przyszłego Europejskiego Obszaru Gospo­
darczego (1991 r.) i stopniowy rozwój współpracy EWG z byłymi
krajami socjalistycznymi (zwłaszcza z Polską, Czechami, Słowacją
i Węgrami).
3. OBWE jako etap
w procesie integracji ogólnoeuropejskiej
Najważniejszymi probjemami współczesnej Europy są kwestie
bezpieczeństwa i współpracy gospodarczej,, które obecnie opierają
się na kilku strukturach organizacyjnych, obejmujących różne kręgi
państw. Należą do nich Pakt Północnoatlantycki, Unia Zachodnioeu­
ropejska, Wspólnota Europejska, Rada Europy i różne instytucje
oraz grupy subregionalne, jak np. tak zwana Inicjatywa Środkowoeu­
ropejska, wcześniej grupa Heksagonalna i Pentagonalna, czterostron­
na współpraca Polski, Czech, Słowacji, Węgier - Grupa Wyszehradz-
ka, oś Paryż-Berlin-Warszawa itp. Szczególną rolę odgrywała jednak
Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ( KBWE ).
Stanowiła ona jedyną funkcjonującą strukturę paneuropejską, rozpa­
trującą wszechstronnie aspekty zapewnienia bezpieczeństwa i rozwo­
ju całemu kontynentowi.
Idea KBWE powstała w połowie lat siedemdziesiątych, a jednym
z inicjatorów jej zwołania była Polska. Propozycję taką zgłosił bowiem
w imieniu rządu polskiego minister Adam Rapacki na X I X sesji
Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1964 r. Stała się ona wkrótce czę­
stym tematem dialogu Wschód-Zachód, będąc przy tym ciągle rozwi­
jana, konkretyzowana i dostosowywana do aktualnych realiów w Eu­
ropie i świecie.
Momentem przełomowym w jej organizowaniu było wystosowanie
przez rząd Finlandii memorandum do wszystkich krajów Europy oraz
Stanów Zjednoczonych i Kanady, wyrażającego gotowość przyjęcia na
siebie roli gospodarza (1969 r.). Odpowiedni klimat polityczny stwo­
rzyły wyniki spotkania w Moskwie przywódców Stanów Zjednoczo­
nych i ZSRR w 1972 roku oraz zawarcie i wejście w życie układów
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 207
ZSRR, Polski, NRD i Czechosłowacji z RFN i porozumienia czterech
mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego.
Przechodząc kolejne etapy przygotowawcze Konferencja rozpo­
częła się w 1973 roku. Odbywała się w trzech fazach.
Stanowiły je:
a) spotkanie ministrów spraw zagranicznych (Helsinki - 1973 r.);
b) negocjacje na szczeblu ekspertów w Genewie (1973 - 1975 r.);
c) spotkanie szefów państw i rządów (Helsinki 1975 r.).
Uczestniczyły w niej 33 państwa europejskie oraz Stany Zjednoczo­
ne i Kanada. Jedynym krajem europejskim nie biorącym udziału była
Albania.
Wynikiem Konferencji jest przyjęty i podpisany w dniu 1 sierpnia
1975 roku Akt Końcowy KBWE. Jego treści merytoryczne dotyczyły
trzech grup problemowych:
a) spraw związanych z pokojem i bezpieczeństwem (tzw. pierwszy
koszyk);
b) współpracy w dziedzinie gospodarki, nauki, techniki i środowiska
naturalnego (drugi koszyk) oraz
c) współpracy w dziedzinie humanitarnej i innych ważnych społecz­
nie sferach - kulturze, oświacie, informacji itp. (trzeci koszyk).
Najwięcej kontrowersji w trakcie prac konferencji budziły przy tym
kwestie wchodzące w zakres trzeciego koszyka.
Fundamentalne znaczenie miała część dokumentu nosząca tytuł
„Zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa w Europie" i zawarta w niej
„Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między pań­
stwami uczestniczącymi". Uznano w niej, że podstawowymi zasadami
stosunków międzynarodowych w Europie będzie: suwerenna równość
i poszanowanie praw człowieka wynikających z suwerenności; po­
wstrzymanie się od groźby użycia siły lub jej użycia; nienaruszalność
granic; integralność terytorialna państw; pokojowe załatwianie spo­
rów; nieingerencja w sprawy wewnętrzne; poszanowanie praw czło­
wieka i podstawowych wolności, włączając w to wolność myśli, su­
mienia, religii lub przekonań; równouprawnienie i prawo narodów
do samostanowienia; współpraca między państwami; wykonywanie
w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodo­
wego. Przestrzeganie przez państwa wymienionych zasad stworzyło
podstawy do integracji europejskiej.
208 ZBIGNIEW CESARZ
KBWE nie oznaczała poparcia ładu jałtańsko-poczdamskiego (jak
to później usiłował interpretować Związek Radziecki), gdyż pod­
kreślała prawo wszystkich państw do wolności i niepodległości oraz
swobodnego wyboru systemu politycznego. Dopuszczała zmiany gra­
nic na podstawie prawa międzynarodowego środkami pokojowy­
mi i w drodze porozumienia. Stąd zjednoczenie Niemiec i likwidacja
obecności militarnej ZSRR w Europie Środkowej, a także wyodręb­
nienie się zeń suwerennych państw nie narusza litery i ducha Aktu.
Miała też konferencja wymiar pozablokowy. Zwiększyła rolę krajów
średnich i małych. Sprzyjała koordynacji polityki zagranicznej państw,
zwłaszcza należących do EWG. Podniosła wiele kwestii, których roz­
wiązanie stało się niezbędne do stworzenia właściwych warunków
ogólnych współpracy. Dotyczyły one głównie poszanowania praw
człowieka, przepływu informacji i ochrony środowiska.
Na kolejnych spotkaniach KBWE dokonywano przeglądu realiza­
cji wcześniej podjętych postanowień i formułowano nowe zadania. Od­
były się one w Belgradzie w latach 1977-1978, w Madrycie 1980-1983r.,
w Wiedniu 1986-1989 r., w Paryżu w 1990 r. i w Helsinkach w 1992 r.
Konferencja Belgradzka wykazała brak osiągnięć w wykonywaniu
przez państwa deklarowanych wcześniej zobowiązań. Postęp przy­
niosły dopiero późniejsze spotkania.
W Madrycie i w Wiedniu rozszerzono proces KBWE na zagadnienia
militarne. Problemy te skutecznie blokowały jak dotąd osiągnięcie
kompromisu w najbardziej istotnych kwestiach.
W Madrycie zdecydowano w związku z tym zwołać konferencję
w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, która odbyła
się w Sztokholmie w latach 1984-1986.
Na spotkaniu wiedeńskim podjęto natomiast decyzję o rozpoczę­
ciu rokowań w sprawie redukcji sił konwencjonalnych w Europie. Efe­
ktem końcowym tej działalności było podpisanie w Paryżu „traktatu
w sprawie zbrojeń konwencjonalnych", bezprecedensowego porozumie­
nia, które jest pierwszym po II wojnie światowej regionalnym układem
rozbrojeniowym wiążącym tak znaczną liczbę państw. O skali zaaprobo­
wanej redukcji niech świadczy fakt, że siły konwencjonalne po stro­
nie grupy państw byłego Układu Warszawskiego zmniejszą się śred­
nio o 45%, a po stronie Paktu Północnoatlantyckiego o około 10%.
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 209
Realizacja postanowień traktatu została objęta surowym reżimem
weryfikacyjnym.
Pozytywne rezultaty osiągnięto także podczas procesu KBWE
w sprawach należących do pozostałych koszyków.
I tak w przypadku bardzo kontrowersyjnych zagadnień trzeciego
koszyka włączono pod obrady spotkania wiedeńskiego (1989 r.) kwe­
stie tzw. ludzkiego wymiaru KBWE. Dotyczyło to przyjęcia przez
ówczesne państwa socjalistyczne procedur zapewniających rozsze­
rzenie praw człowieka i innych swobód obywatelskich i stwarzało jed­
nocześnie mechanizm nadzoru nad wykonaniem tych zobowiązań.
Problemy te omawiano również na spotkaniu ministrów spraw za­
granicznych państw uczestniczących w KBWE w Kopenhadze (czer­
wiec 1990 r.).
Ramy współpracy gospodarczej próbowano natomiast określić
teoretycznie na bońskiej Konferencji Ekonomicznej w kwietniu 1990
roku. Uznano, że zasady gospodarki rynkowej powinny stanowić pod­
stawę do współpracy ekonomicznej krajów europejskich. Potwier­
dzono to również w stanowiących drugą część Paryskiej Karty Nowej
Europy (1990 r.) „Wytycznych na przyszłość". Postulowano, aby do
głównych dziedzin przyszłej współpracy zaliczyć zacieśnienie więzi
gospodarczych i poparcie dla krajów wprowadzających gospodarkę
rynkową. Dla realizacji tych projektów konieczne jest jednak wpro­
wadzenie zmian w samej gospodarce byłych krajów socjalistycznych.
Wspomniana Paryska Karta Nowej Europy jest dokumentem
świadczącym o zamknięciu ery konfrontacji w Europie. Urealniono
w nim również postanowienia zasad helsińskiego Aktu Końcowego,
sformułowano wytyczne na przyszłość oraz podjęto próbę stworzenia
stałych instytucji. Dopuszczenie instytucjonalizacji procesu KBWE
stało się niezbędne w sytuacji, gdy Konferencja przekształcała się
w podstawową płaszczyznę integracji europejskiej. Jest dowodem za­
awansowania procesu.
Podjęto decyzje o powołaniu następujących organów:
- Rady na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, która prowa­
dzić będzie regularne konsultacje polityczne (przynajmniej raz w ro­
ku) na tematy bezpieczeństwa i współpracy oraz przygotowywać spot­
kania KBWE na szczycie;
210 ZBIGNIEW CESARZ
- Komitetu Wysokich Przedstawicieli na szczeblu ambasadorów,
który zajmie się organizacją spotkań rady. Prace Komitetu, Rady oraz
odbywające się co 2 lata „przeglądowe" spotkania KBWE na szczycie
dadzą gwarancję na utrzymanie ciągłości procesu;
- Sekretariatu KBWE w Pradze;
- Centrum Zapobiegania Konfliktom z siedzibą w Wiedniu;
- Biura Wolnych Wyborów z siedzibą w Warszawie.
Sekretariat przewidziany jest do wykonywania prac administracyj­
nych związanych z posiedzeniami Rady i Komitetu Wysokich Przed­
stawicieli. Będzie również gromadził dokumentację KBWE.
Centrum Zapobiegania Konfliktom spełniać ma rolę organu kon­
sultacyjnego w sprawach konfliktów, działalności wojskowej i utwo­
rzyć sieć łączności komputerowej między państwami KBWE.
Biuro Wolnych Wyborów będzie natomiast gromadziło informacje
na temat wyborów w państwach uczestniczących w KBWE i ułatwiać
kontakty pomiędzy rządami, parlamentami i organizacjami prywat­
nymi a władzami państw, w których wybory mają się odbyć.
Wobec niechętnej postawy Stanów Zjednoczonych wstrzymano się
z podjęciem decyzji o powołaniu parlamentarnego organu KBWE.
Kolejne spotkanie na szczycie odbyło się zgodnie z planem
w 1992 r. w Helsinkach, gdzie podpisano Dokument Helsinki'92
pt. Wyzwania epoki przemian.
Na budapesztańskim szczycie KBWE (grudzień 1994 r.) zmieniono
jej nazwę na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Należą do niej obecnie 52 państwa.
4. Perspektywy „europeizacji" Europy
Koncepcja zjednoczonej Europy pojawiła się już wielokrotnie w hi­
storii teorii i praktyki stosunków międzynarodowych. Jej namiastką
była średniowieczna Europa „rodziny chrześcijańskiej". Myśl ta prze­
wijała się w planach tworzonych przy powoływaniu Ligi Narodów.
Również w okresie po zakończeniu I I wojny światowej i w czasach
wielopłaszczyznowego rozbicia jedności Europy idea przywrócenia jej
rangi zwartego i w pewnym sensie niezależnego obszaru stosunków
międzynarodowych powróciła w koncepcjach gen. Ch. de Gaulle'a.
Brak obiektywnych warunków do realizacji planu kontynentalno-po-
EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 211
litycznej jedności Europy ujmowanej od Atlantyku do Uralu spowo­
dował fiasko tych zamysłów. W zamian następował rozwój koncepcji
subregionalnych, lecz tylko w poszczególnych rodzajach stosunków
międzynarodowych.
Sprzyjające warunki do odzyskania przez Europę przynależnej jej
pozycji w układzie globalnym oraz przezwyciężenia istniejących
sprzeczności i podziałów pojawiły się dopiero w połowie lat osiem­
dziesiątych. Szczególną rolę, zwłaszcza w początkowym okresie, ode­
grały tu zmiany w polityce zagranicznej Związku Radzieckiego, bez
których nie można byłoby zrealizować późniejszych zadań. Dopiero
przy zaistnieniu tej sytuacji i pod wpływem doświadczeń oraz presji
nowych wyzwań zarówno w myśli politycznej, jak i praktyce zwycięży­
ły trendy do realizacji nowego modelu stosunków w regionie.
Celem procesu określanego „europeizacją" Europy jest więc:
- przywrócenie regionowi niezależności politycznej;
- podniesienie znaczenia Europy na arenie międzynarodowej;
- zapobieżenie niebezpieczeństwu wojny nuklearnej w Europie;
-podniesienie rangi gospodarczej regionu i dobrobytu jego miesz­
kańców;
- sprostanie wyzwaniom ekonomicznym, które niesie rozwój no­
wych centrów gospodarki światowej, np. strefy Pacyfiku;
- przywrócenie znaczenia wartościom kultury europejskiej i ochro­
na jej tożsamości cywilizacyjnej;
- powstrzymanie zagrożeń ekologicznych;
-wprowadzenie demokratycznych struktur w układ stosunków we-
wnątrzeuropejskich.
Realizacja jedności europejskiej jest zadaniem trudnym, gdyż
oprócz silnych przesłanek pozytywnych istnieją również poważne
przeszkody. Część z nich ma charakter historyczny, a inne stworzył
długotrwały podział na bloki. Nowe problemy pojawiły się w wyniku
rozpadu dotychczasowych struktur terytorialno-politycznych i ekono­
micznych oraz wprowadzenia nowych mechanizmów w obrocie mię­
dzynarodowym. Najważniejsze z nich to:
- bariera suwerenności, wiążąca się z rozbieżnościami w ujmowa­
niu jej przez różne grupy państw, a nawet poszczególne kraje. Groźne
są zwłaszcza zjawiska burzliwego renesansu idei suwerenności naro­
dowej krajów Europy Środkowej oraz reakcje odzyskujących niepod­
ległość narodów byłego ZSRR. Są sprzeczne z tendencjami zawarty-
212 ZBIGNIEW CESARZ EUROPA JAKO REGION M I Ę D Z Y N A R O D O W Y 213

mi w Paryskiej Karcie Nowej Europy, która zmierza do zwiększenia Literatura uzupełniająca

kompetencji instytucji ponadnarododowych. Tradycyjne stanowisko
w traktowaniu suwerenności zajmuje także Wielka Brytania, co może B r y ł a R. , K o b i e r a c k i A. : Europeizacja Europy, Sprawy
być w przyszłości dość poważną przeszkodą na drodze jednoczenia; Międzynarodowe nr 11,1987.
C r o f t S.: Bezpieczeństwo czy jego brak w postzimnowojennej Europie,
- spory terytorialne, które uzewnętrzniły się w ostatnim okresie na
Sprawy Międzynarodowe nr 1, 1993.
dawnych obszarach „politycznego" Wschodu. Potencjał tych zagrożeń
D o b r o c z y ń s k i M., S t e f a n o w i c z J.: Tożsamość Europy,
jest bardzo duży. Najbardziej niebezpieczne z nich to spory graniczne Warszawa 1979.
pomiędzy państwami powstałymi na terytorium byłego ZSRR, a także G r e l a M.: Paryski szczyt KBWE, Sprawy Międzynarodowe nr 2,1991.
walki o bieg granic państw powstałych po rozpadzie Jugosławii; - Paryska Karta Nowej Europy, PISM 1990 nr 11.
- rozbudzenie nacjonalizmów, które to zjawisko występuje w całej S t e f a n o w i c z J.: Wyzwania integracyjne współczesnej Europy, Sprawy
Europie, lecz najgroźniejsze skutki niesie dla obszarów Europy Międzynarodowe nr 11,1990.
Środkowej i Wschodniej. Szczególnie niebezpieczne może być rozbu­ A s h T. G.: Pomimo i wbrew. Eseje o Europie Środkowej, Warszawa 1990.
dzenie nacjonalizmu wielkoruskiego i ukraińskiego. Podobnie jak
i pojawienie się tego zjawiska w krajach wielonarodowych. Przykład
Jugosławii jest obecnie tego najbardziej spektakularnym dowodem.
Niepokój budzą też ruchy nacjonalistyczne w Europie Zachodniej
(między innymi we wschodnich landach Republiki Federalnej Nie­
miec i we Francji);
- struktury subregionalne, istniejące już wcześniej i obecnie two­
rzone. Nie sprzyjają one procesom zjednoczeniowym i utrudniają
scalanie regionu w poszczególnych płaszczyznach. Wyzwalają także
tendencje do izolacji (koncepcja „twierdz");
- powrót do polityki imperialnej, którą okresowo próbują prowa­
dzić władze Rosji.
Poważne przeszkody w tworzeniu jedności europejskiej niosą też ze
sobą kwestie ekonomiczne, których specyfika polega na tym, że nie
można ich rozwiązać w krótkim okresie. Przeszkody te to: różnice
w dochodach i jakości życia społeczeństw dawnego Wschodu i Zacho­
du, pogłębiający się deficyt krajów Europy Środkowo-Wschodniej,
różnice w jakości produkcji i jej strukturze, bariery organizacyjne
wynikające ze struktur gospodarek i metod zarządzania.
Sygnalizowane też są problemy wynikające z różnic kulturowych,
religijnych, edukacyjnych itp.
W tak skomplikowanym układzie proces „europeizacji" Europy
nie będzie przebiegał bezkonfliktowo. Jego ostateczne efekty są nie­
jasne.

XV. POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA
1. Ogólne założenia polityki zagranicznej Polski
Polityka zagraniczna państwa - przyjmując w sposób nieco uprosz­
czony-jest swoiście pojmowaną strategią działania na zewnątrz. Jako
taka oznacza proces formułowania i realizacji zarówno zasadniczych
i podstawowych celów oraz interesów państwa, jak też koegzystencjal-
nych i funkcjonalnych. Te ostatnie mają zapewnić nie tylko byt biolo­
giczny narodu, ale stworzyć szansę jego rozwoju i szerokiej partycy­
pacji w środowisku i społeczności międzynarodowej.
W tym rozumieniu polityka zagraniczna jest także rodzajem dzia­
łania i oddziaływania na siebie uczestników stosunków międzynaro­
dowych, którzy pod względem formalnym są równymi i suwerennymi
partnerami, ale de facto stanowią podmioty o bardzo zróżnicowanych
potencjałach i możliwościach. Fakty te sprawiają, że formułowanie,
a następnie realizacja interesów państwa w stosunkach międzynaro­
dowych jest uwarunkowana zespołem wzajemnie powiązanych prze­
słanek i wyznaczników wewnętrznych i zewnętrznych determinują­
cych i współokreślających decyzję władzy w sferze polityki zagranicz­
nej. Katalog tych wyzwań wyznaczników jest bardzo obszerny (szcze­
gółowo omówiony w rozdziale IV). W przypadku Polski szczególnie
duże znaczenie mają wyznaczniki geopolityczne, materialno-społecz-
ne (potencjał gospodarczy, naukowo-techniczny, militarny) i subie­
ktywne jako ważne w zespole wyznaczników wewnętrznych oraz stru­
kturalne (istnienie różnego rodzaju więzi wewnątrzsystemowych,
organizacji politycznych, militarnych), a także funkcjonalne (różnego
rodzaju stany stosunków międzynarodowych), które wskazują na stru-
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 215
kturę stosunków międzynarodowych i rodzaje zachowań wewnątrz
struktur (np. współpraca, odprężenia, napięcia, wojny).
Wyznaczniki te wpływały na treść, charakter i kierunki polityki
zagranicznej Polski zarówno w jej 40-leciu powojennym, jak i w pro­
cesie ostatnich przemian nazywanych słusznie transformacją polityki
zagranicznej RP.
Polityka zagraniczna PRL to polityka państwa socjalistycznego,
uwikłanego w strukturę powojennej Europy, która nie zawsze wyra­
żała polską rację stanu, powiązanego siecią różnego rodzaju zależno­
ści gospodarczych, ekonomicznych, militarnych, ideologicznych ze
Związkiem Radzieckim.
Ten fakt w znacznym stopniu ograniczał, a najczęściej przekreślał
możliwość realizacji w pełni suwerennej (samodzielnej ) polityki za­
granicznej i sytuował Polskę na pozycjach państwa satelickiego ze
wszystkimi konsekwencjami dla jej roli i pozycji na kontynencie. Jed­
nakże treść i charakter polityki zagranicznej państwa jest także wy­
padkową stanów stosunków międzynarodowych, zdolności, gotowości
i możliwości wyboru zasadniczego paradygmatu zachowań w otacza­
jącym go środowisku międzynarodowym, a tym samym określonego
typu polityki zagranicznej.
Tylko państwo w pełni suwerenne może decydować o tym, jaka
będzie treść jego polityki zagranicznej oraz jakimi środkami zamierza
ją prowadzić. Czynnikiem zasadniczym w tym procesie jest z jednej
strony gotowość państwa (lub jej brak) i możliwości adaptacyjne
wobec środowiska międzynarodowego, z drugiej impulsy, jakie to
środowisko przekazuje lub sposób, w jaki je odbiera.
W przypadku Polski powojennej, a ściślej w okresie poprzedzają­
cym „Wiosnę Ludów 1989", prowadzona polityka zagraniczna jest
najczęściej oceniana jako całkowicie bierna, poddająca się naciskom
środowiska międzynarodowego, głównie subsystemu politycznego,
którego stała się częścią i jak gdyby zakładnikiem.
„Historyczny pech" Polski w latach 1944-1945 polegał na tym, że
zanim zdołała się wyzwolić spod okupacji hitlerowskiej i odzyskać
pełną wolność i niepodległość znalazła się w strefie „historycznie
uzasadnionych radzieckich interesów bezpieczeństwa" lub jak pisze
G. Konrad w Antypolityce „sowiecko-rosyjskiej hegemonii wschod­
niej". W ten sposób nie było nam dane zrealizować wariantu zachód-
216 TERESA KEGEL, TERESA Ł O Ś - N O W A K
niego wybranego tysiąc lat temu, pomimo iż takie właśnie były nasze
najgłębsze historyczne skłonności.
Zaistniały wówczas porządek polityczny, zwany jałtańsko-po-
czdamskim ładem terytorialno-politycznym, na którego formułę Pol­
ska nie miała żadnego wpływu, był konsekwencją kompromisu wiel­
kich mocarstw, państw przywódczych koalicji antyhitlerowskiej i ich
interesów. Obie strony koalicji były zainteresowane jego utrzyma­
niem, a konsekwencją tego dla Polski były zdecydowanie niekorzystne
rozwiązania polityczne i geopolityczne. Ich ogólną wymowę sprowa­
dzić można do stwierdzenia, iż wybicie się Polski na niepodległość
byłoby równoznaczne z naruszeniem równowagi strategicznej między
ukształtowanym w połowie lat 40. Wschodem i Zachodem Europy.
Fakt ten wpływał na jej zachowanie się na arenie międzynarodowej,
na treść, charakter i kierunki jej polityki zagranicznej, wybór bowiem
określonej strategii i taktyki działania dokonywany jest pod wpływem
czynników o charakterze endogenicznym i egzogenicznym. Często też
nakładają się one na siebie lub też mogą dominować jedno nad
drugim, determinując tym samym istotne przesłanki polityki zagrani­
cznej państwa.
W przypadku naszego kraju sytuacja ta miała miejsce w całym
praktycznie 40-leciu powojennym. Specyficznym okresem, ważnym ze
względu na podejmowane przez polską dyplomację próby wyrwania
się spod nasilającej się dominacji politycznej Związku Radzieckiego,
są lata 1945-1948. Wówczas to pełna nadziei i ufna w obietnice
Zachodu Polska podejmowała próby wybicia się na pozycje niepodle­
głego państwa z prawem do suwerennego decydowania o własnych
interesach i polityce zagranicznej. Niestety, próby te nie dały wię­
kszych rezultatów.
Po tym okresie nastąpiło zjawisko „satelizacji" Polski wobec Związ­
ku Radzieckiego, którego skutkiem było między innymi zablokowa­
nie autentycznych działań polskich w kierunku włączenia się w pro­
ces tworzenia struktur gospodarczych, takich jak Plan Marshalla czy
EWG, a nawet Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu. Z punktu
widzenia Związku Radzieckiego pomoc Ameryki była nie do zaakcep­
towania, gdyż służyła wzmocnieniu elementów niekomunistycznych
lub ich rządów w każdym państwie „obozu", niezależnie od tego „jak
bardzo ów kraj potrzebowałby pomocy".
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 217
W latach 80. ten polityczny gorset zaczął pękać, by w konsekwencji
doprowadzić pod koniec dekady (1989 r.) do całkowitego upadku
istniejącego systemu politycznego Polski i dewaluacji koncepcji poli­
tycznych, które go wyrażały i apologetyzowały.
Przejście do jakościowo nowej formuły polityki zagranicznej Polski,
będące konsekwencją transformacji wewnątrzpaństwowej (ustrojo­
wo-politycznej), która dokonała się w kraju w połowie 1989 roku,
oznaczało przełamanie dotychczasowej zależności od Wschodu, ko­
niec z satelitaryzmem państwa i wejście w fazę kreowania prawdziwie
niezależnej polskiej polityki zagranicznej, a przede wszystkim odzy­
skanie pełnej wewnętrznej i międzynarodowej suwerenności. Po
upadku starych koncepcji powstało ogromne zapotrzebowanie na
nową formułę państwa, nową politykę zagraniczną Polski i stało się
absolutną koniecznością wobec rewolucyjnych przemian w całej
komunistycznej Europie, w samym Związku Radzieckim, wobec zbu­
rzenia muru berlińskiego w listopadzie 1989 r. i zjednoczenia Niemiec
w rok później. Błyskawicznie zmieniający się układ sił międzynarodo­
wych w Europie, upadek systemu komunistycznego oraz pojawienie
się w jego miejsce wielu niezależnych państw rodziły nowe pytania, na
które Polska musiała dać szybką odpowiedź. Oprócz tego zaistniała
potrzeba przewartościowania wzajemnych stosunków między Rosją
i Wspólnotą Niepodległych Państw.
W sytuacji dużego zróżnicowania charakteru i tempa przemian
zachodzących w Związku Radzieckim i w każdym kraju komunistycz­
nym jest to zadanie niezwykle złożone i wszelkie uogólnienia tego, co
dokonało się w postkomunistycznej Europie, są niezwykle trudne. Nie
łatwo jest też formułować bardzo jednoznaczne oceny nowej polityki
zagranicznej Rzeczpospolitej Polskiej, choć z tego rodzaju ocenami
spotykamy się ostatnio w literaturze przedmiotu. Jest w tej polityce
zagranicznej sporo rozwarć i niekonsekwencji między możliwościami
a ich wykorzystaniem w praktyce.
Obecna sytuacja międzynarodowa Rzeczpospolitej Polskiej jest du­
żo korzystniejsza niż w okresie II Rzeczpospolitej. Są szanse na skon­
struowanie takiej formuły polityki zagranicznej, która by najpełniej
służyła polskiej racji stanu i różnokierunkowym interesom państwa,
tym egzystencjalnym, koegzystencjalnym i funkcjonalnym. Najpierw
trzeba tę rację jasno sprecyzować, określić interesy oraz środki i me-
218 TERESA KEGEL, TERESA Ł O Ś - N O W A K
tody służące ich zaspokojeniu. Nie mogą to być uogólnienia, ale jasno
i konkretnie sprecyzowane dyrektywy z uwzględnieniem ograniczeń,
jakie Polska napotyka w tym procesie transformacji ustrojowej. Nie
ma bowiem zgodnego z narodowym interesem skutecznego działania
na arenie międzynarodowej bez udanych poczynań rządu w kraju.
Zakres demokratyzacji i reforma ekonomiczna, stopień stabilizacji
wewnętrznej, akceptacja przez polskie społeczeństwo generalnych
kierunków polityki wewnętrznej i zagranicznej sprzyja działaniom
międzynarodowym. Jednak powodzenie w polityce wewnętrznej zale­
ży od wykorzystania szans zewnętrznych i minimalizowania zagrożeń
(kwestia zadłużenia Polski jest przykładem tych współzależności).
Nowa polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej zawiera się
zatem w odrzuceniu aksjomatów ideologiczno-politycznych PRL-
owskiej polityki zagranicznej i działań zmierzających do odzyskania
pełnej suwerenności państwowej (tak w wymiarze wewnętrznym, jak
i międzynarodowym), bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego
kraju oraz przesłanek i gwarancji jego rozwoju. Celem tych poczynań
jest znalezienie przez Polskę miejsca w zmieniającej się Europie.
Formuła polityki zagranicznej RP i immanentnie z nią związana cał­
kowita suwerenność wobec Wschodu nie może zawierać elementów,
które prowadziłyby do jej przekształcenia się w naszą zależność od
Zachodu. Należy zwrócić uwagę, by pewna nieprecyzyjność i symbo­
lizm polityki zagranicznej w latach 90., jej mała pragmatyczność nie
utrudniała procesów przemian na kontynencie. Tak więc odzyskując
prawo o decydowania o sobie, Polska musi prowadzić taką politykę
zagraniczną, aby była ona traktowana jako konieczny i nieodzowny
element w rozwiązywaniu problemów egzystencjalnych, z którymi
boryka się cała niemal Europa, oczywiście z różnym stopniem trud­
ności.
Uwzględniając te ograniczenia wynikające z faktu odzyskania przez
Polskę suwerenności, jej polityka zagraniczna w latach 90. wyraża się
w obraniu następujących priorytetów:
1. Współtworzenie systemu bezpieczeństwa europejskiego i tym
samym współdziałanie na rzecz jedności naszego kontynentu. Istot­
nym narzędziem i płaszczyzną działania jest OBWE. W tym celu bę­
dziemy rozbudowywać nasze powiązania z organizacjami i ugru­
powaniami europejskimi (przede wszystkim z Unią Europejską
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 219
i Radą Europy). Jednocześnie opowiadamy się za zmniejszeniem roli
siły militarnej w polityce europejskiej.
2. Rozwijanie bliskich więzi z naszymi sąsiadami na wschodzie
i zachodzie, głównie z Rosją, Ukrainą, Litwą, Białorusią i Niemcami.
3. Kształtowanie nowych powiązań regionalnych, przede wszystkim
w czworokącie Czechy-Słowacja-Polska-Węgry (ale także Austria,
Włochy) i istotnym dla nas kierunku bałtyckim.
4. Rozszerzenie powiązań politycznych, gospodarczych i kulturo-
wo-cywilizacyjnych z państwami Europy Zachodniej oraz USA.
5. Rozbudowa stosunków z państwami innych kontynentów (z pań­
stwami niezaangażowanymi).
6. Poprawa sytuacji gospodarczej poprzez rozbudowę wszechstron­
nych więzi gospodarczych, redukcji zadłużenia, uzyskania dostępu do
kredytów i nowoczesnej technologii.
7. Współpraca z organizacjami międzynarodowymi (przede wszy­
stkim z ONZ).
8. Umacnianie w stosunkach międzynarodowych praworządności
oraz działanie w zakresie ochrony praw człowieka i podstawowych
swobód.
9. Znoszenie barier i tworzenie ułatwień w ruchu osobowym, zwła­
szcza łączności Polaków ze światem oraz Polonii z krajem.
Dziewięć priorytetów polityki zagranicznej III Rzeczpospolitej wy­
eksponowanych przez jej pierwszego ministra spraw zagranicznych
w kwietniu 1990 roku to bez wątpienia zadeklarowany katalog głów­
nych treści, wartości i kierunków, jakie stanowią o transformacji tejże
polityki, a więc o jej zasadniczych zmianach jakościowych. Ich reali­
zacja w praktyce politycznej i dyplomatycznej ma zapewnić Polsce
miejsce w zmieniającej się Europie i świecie, poszerzyć instytucjo­
nalne ramy współpracy międzynarodowej z państwami demokracji
parlamentarnej, możliwie najskuteczniej zabezpieczyć interesy Polski
w środowisku międzynarodowym oraz odbudować swoją tożsamość
na arenie międzynarodowej. Jest to dla nas niepowtarzalna szansa,
taka, jakiej nie było od ponad 40 lat, ale też jest to ogromne wyzwanie.
Politycy, głównie decydenci, muszą umieć dostrzegać nowe możliwo­
ści, łamać utarte schematy i mieć wizję polityki zagranicznej w dalszej
perspektywie, gdyż środowisko międzynarodowe, w którym istnie­
jemy i funkcjonujemy, zmienia się niezmiernie szybko.
220 TERESA KEGEL, TERESA Ł O Ś - N O W A K
2. Problem bezpieczeństwa Polski
W kwestii bezpieczeństwa przed polską polityką zagraniczną stoi
niemało nowych wyzwań. Rozwiązanie w lipcu 1991 roku Układu
Warszawskiego bez szans na wstąpienie do NATO i przy odrzuceniu
neutralności stawia na porządku dziennym strategię państwa w obsza­
rze bezpieczeństwa zewnętrznego. W myśl cytowanych wcześniej
priorytetów winno ono być kształtowane w ramach systemu bezpie­
czeństwa europejskiego, to jest w procesie OBWE oraz w powiązaniu
z istniejącymi już organizacjami, w tym z Paktem Północnoatlantyc­
kim i Unią Zachodnioeuropejską. W związku z tym poczynania rządu
polskiego idą w kieru/iku uzyskania wsparcia NATO dla obrony tery­
torium kraju. Istnieje bowiem obawa, iż obszar Europy Środkowo-
Wschodniej i Południowej może stać się obszarem konfliktogennym.
Pewnym krokiem w tym kierunku jest uzyskanie zapewnienia, że
bezpieczeństwo państw NATO jest związane z z bezpieczeństwem
wszystkich innych państw europejskich. W tym też kontekście należy
interpretować nasze poparcie dla zachodniej inicjatywy rokowań
w sprawie tzw. otwartych przestworzy, uzgodnienia warunków obser­
wowania z powietrza terytoriów państw uczestniczących w rozbroje­
niu (w ramach OBWE). Ostatnie decyzje Rady NATO z listopada
1991 r. o utworzeniu Północnoatlantyckiej Rady Współpracy (NACC)
zacieśniają współpracę z tą organizacją. Polska ma nadzieję na dalszą
instytucjonalizację tej współpracy i zgłosiła swój akces do udziału
w politycznych organach Sojuszu oraz opowiedziała się za otwarciem
stałej misji NATO w Warszawie i akredytacją przedstawicieli Polski
przy kwaterze głównej w Brukseli. Te powiązania mają uwiarygodnić
tezę, że bezpieczeństwo Polski leży w interesie NATO.
Wypracowanie europejskiego systemu bezpieczeństwa wymaga o-
kreślonego czasu, potrzebnego na wypracowanie zasad, sposobów
oraz środków dla jego realizacji. Zanim zostaną ukształtowane ogól-
nokontynentalne struktury bezpieczeństwa, istnieje potrzeba, na eta­
pie pośrednim, zacieśnienia stosunków subregionalnych. Taki układ
czterostronny próbują kształtować Polska, Czechy, Słowacja i Węgry.
Wspólne interesy sąsiedzkie tworzą możliwość systematycznej współ­
pracy wielostronnej. Na spotkaniu przywódców tych państw w Wysze-
hradzie 15 lutego 1991 roku podkreślono, iż celem tej współpracy jest
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 221
osiągnięcie wspólnych wartości i celów poprzez rozwijanie współpracy
na zasadach rynkowych, promowanie bezpośrednich kontaktów
przedsiębiorstw, sprzyjanie kontaktom między obywatelami i organi­
zacjami społecznymi, tworzenie warunków do swobodnej wymiany
dóbr wartości kulturalnych i informacji. Łączy się to z koordynacją
planów rozwoju współpracy w zakresie transportu i komunikacji oraz
działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Jednocześnie
potwierdzono, że nie jest to próba zastąpienia rozpadłego bloku
polityczno-militarnego ani tym bardziej konstruowanie jakiegoś „kor­
donu sanitarnego" przeciwko Rosji.
Ta czterostronna współpraca ma przyczynić się do wypracowania
spójnej polityki wobec Wschodu i Zachodu, dzięki której państwa te
staną się wiarygodnym i stabilnym partnerem dla Wspólnot Europej­
skich i Wschodu.
Polska zdecydowała się również na przystąpienie do Układu Pen-
tagonalnego. Jest to układ współpracy regionalnej Adriatyku, w któ­
rym uczestniczą: Włochy, Austria, Jugosławia, Węgry, Czechy, Słowa­
cja i Polska.
Ważnym kierunkiem innego regionalnego działania są polsko-szwe-
dzkie inicjatywy dotyczące współpracy państw bałtyckich. Konkretny
początek dała konferencja w Ronneby we wrześniu 1990 roku.
Polska czyniła także starania o członkostwo w Radzie Europy.
W dniu 8 czerwca 1989 roku wraz z Węgrami, Jugosławią i ZSRR
uzyskała status specjalnego gościa przy Radzie Europy. W listopa­
dzie tegoż roku podpisaliśmy pierwsze konwencje Rady - kulturalną
i „o telewizji bez granic". Od marca 1990 roku działa w Warszawie
Centrum Informacji i Dokumentacji Rady Europy. Polska uzyskała
prawo uczestnictwa w stałej konferencji władz lokalnych i regional­
nych (sekcji Rady ds. samorządu terytorialnego).
Formalny wniosek o przyjęcie do Rady Europy został złożony w sty­
czniu 1990 roku. W październiku 1990 roku Rada wniosek za­
akceptowała, lecz uzyskanie pełnego członkostwa uzależniono od
przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych. Od tej pory
uczestniczyliśmy we wszystkich pracach Rady, ale bez prawa głosu.
W dniu 26 listopada 1991 roku Polska została przyjęta do Rady jako
pełnoprawny członek. Oznacza to m.in., że naszych 12 parlamenta­
rzystów będzie mogło głosować podczas sesji Zgromadzenia Parła-
222 TERESA KEGEL, TERESA Ł O Ś - N O W A K
mentarnego, zaś minister spraw zagranicznych podczas obrad Komi­
tetu Ministrów. Udział w Radzie Europy pomoże nam szybciej dosto­
sować się do zachodnioeuropejskich standardów w dziedzinie prawa,
ochrony kultury i środowiska, ochrony zdrowia, edukacji, samorządu
terytorialnego, środków masowego przekazu czy sportu.
Jednakże dzisiejsze bezpieczeństwo państw ma również wymiar
ekonomiczny. Z polskiego punktu widzenia traktowanie ekonomiki
na drugim planie (w systemie bezpieczeństwa) nie jest najwłaściwsze.
Nie będzie bowiem spokoju, jeśli nie znikną animozje narodowe, jeśli
nie nastąpi likwidacja różnic ekonomicznych dzielących kontynent
europejski.
Likwidacja (28 czerwca 1991 roku) Rady Wzajemnej Pomocy Go­
spodarczej, która na skutek zmian politycznych i gospodarczych, jakie
zaszły w wielu krajach członkowskich, nie spełniała swych funkcji,
pozostawiła nasz kraj poza europejskimi instytucjonalnymi forma­
mi współpracy gospodarczej. Tworzenie drugiej RWPG nie wchodzi
w rachubę, ale Polska przygotowała projekt powołania „na pewien
czas" doradczego komitetu gospodarczego, złożonego z europejskich
członków byłej Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, który miałby
za zadanie powstrzymanie gwałtownego spadku obrotów handlowych
między tymi krajami.
Równolegle toczyły się rokowania o stowarzyszeniu Polski ze
Wspólnotami Europejskimi. Po długich i żmudnych negocjacjach
podpisano umowę o stowarzyszeniu, która musi zostać jeszcze ratyfi­
kowana przez wszystkie parlamenty krajowe członków EWG, a także
przez Parlament Europejski. W preambule umowy wyraźnie zazna­
czono, iż perspektywicznym celem jest przyszłe pełne członkostwo
Polski we Wspólnotach.
Porozumienie to m.in. ustanawia coroczne obniżki cła, które całko­
wicie zostanie wyeliminowane w 1999 r. Trzeba wszakże zdać sobie
sprawę, że dostosowanie się do życia we Wspólnotach będzie w każdej
dziedzinie dla Polski procesem trudnym i długotrwałym. Polska jest
członkiem stowarzyszonym Unii Europejskiej od 1 lutego 1994 r.
Jakkolwiek system bezpieczeństwa musi obejmować cały kontynent
europejski, to jednak przedsięwzięcia regionalne i bilateralne odgry­
wają doniosłą rolę. Dwustronne sojusze podlegają aktualnie rewizji
i są zastępowane układami o współpracy i dobrym sąsiedztwie. Doty-
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 223
czy to zwłaszcza państw byłego Związku Radzieckiego, Czech, Słowa­
cji i Węgier. Polska podpisała już traktat o współpracy i solidarności
z Francją (kwiecień 1991 roku). Francja jest dla nas ważnym partne­
rem politycznym w Zachodniej Europie. Oczywiście nie ma jednak
mowy o powrocie do systemu sojuszy, jakie mieliśmy w latach dwu­
dziestych i trzydziestych. Szczególne znaczenie mają dla nas stosunki
z Niemcami i leżącymi w europejskiej części nowymi państwami po­
wstałymi z byłego ZSRR.
3. Polska wobec Zachodu i Wschodu
Miejsce Polski w Europie jest określone m.in. jej geopolitycznym
usytuowaniem, a jednocześnie układem sojuszów oraz powiązań po­
lityczno-społecznych i gospodarczych.
Położenie geograficzne Polski w środku Europy sprawia, że chara­
kter rozwoju wewnętrznego państwa, jego sojusze zewnętrzne i cała
polityka zagraniczna były i będą istotnym elementem układów ogól­
noeuropejskich. Leżąc na linii ekspansywnych zmagań Rosji i Nie­
miec, Wschodu i Zachodu, była poddawana wielorakim oddziały­
waniom i naciskom ze strony obu sąsiadów. Najtragiczniejsze były
sytuacje, kiedy Polska była słaba, a interesy obu potęg współgrały ze
sobą kosztem interesów Polski. Skutki takich sytuacji kończyły się
katastrofalnie - utratą przez Polskę własnej państwowości.
Położenie geograficzne Polski między dwoma wielkimi żywiołami
narodowymi - niemieckim i rosyjskim - nie uległo oczywiście zmianie.
Geopolityczne aspekty tego położenia podlegają jednak licznym mo­
dyfikacjom.
Geopolityczne usytuowanie Polski wobec sąsiadów zmieniło się
radykalnie wskutek rozpadu systemu jałtańsko-poczdamskiego i głę­
bokich przeobrażeń społeczno-politycznych. Wymaga to od Polski
prowadzenia polityki starannie przemyślanej i skrupulatnie realizo­
wanej. Polityka wobec sąsiadów powinna być pozbawiona emocji
i resentymentów i kształtować się na racjonalnych przesłankach doty­
czących interesu narodowego.
Według oficjalnych enuncjacji rządu polskiego stosunki z naszymi
zachodnimi i wschodnimi sąsiadami chcemy rozwijać na tych samych
zasadach. W stosunku do naszych sąsiadów powinniśmy prowadzić
politykę „jednakowej bliskości", przeciwstawnej beckowskiej polityce
224 TERESA KEGEL, TERESA Ł O Ś - N O W A K
„równego dystansu", realizowanej w innych warunkach. W ramach
koncepcji budowy wspólnej Europy tak realizowana polityka powinna
stać się pomostem między Wschodem i Zachodem.
W stosunkach politycznych Polski i Niemiec dopracowano się no­
wych powiązań traktatowych. 14 listopada 1990 roku podpisany został
w Warszawie traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy, a 17 czerwca
1991 roku podpisano w Bonn umowę o dobrym sąsiedztwie i przyja­
znej współpracy. Obie umowy po ratyfikacji weszły w życie. Oba
traktaty kończą etap budowy podstaw wspólnych interesów i tworzą
prawnopolityczne przesłanki dla porozumienia i pojednania. Traktat
0 granicy powstał w wyniku zjednoczenia Niemiec, i jest prawnie
powiązany z umową^o zjednoczeniu, czyli traktatem o ostatecznej
regulacji w odniesieniu do Niemiec, podpisanym 12 września 1990
roku przez cztery mocarstwa oraz dwa państwa niemieckie. W intere­
sie Polski leżało, aby wraz ze zjednoczeniem była jasność i jednozna­
czność w sprawie granic, i taki cel został osiągnięty.
Ważne znaczenie dla stosunków ogólnoeuropejskich, subregional-
nych i bilateralnych ma umowa z 17 czerwca 1991 roku. Oba państwa
podkreśliły chęć kształtowania swych stosunków w duchu przyjaźni
1 dobrego sąsiedztwa. W rozwoju swych stosunków, a także w spra­
wach pokoju, bezpieczeństwa i współpracy w Europie postanowiły
kierować się demokratycznymi zasadami prawa międzynarodowego.
W traktacie tym ujęta została wola Niemiec podjęcia aktywnych dzia­
łań na rzecz torowania drogi dla Polski do współpracy europejskiej.
Traktat ma także wymiar subregionalny, przyczynia się do włączenia
Niemiec do współpracy środkowoeuropejskiej.
Trzecia sfera oddziaływania traktatu to szeroka regulacja stosun­
ków bilateralnych. Tematem regulacji stały się m. in. problemy mniej­
szości narodowej, głównie niemieckiej, której zgodnie z normami
międzynarodowymi przyznano wiele uprawnień (posługiwanie się ję­
zykiem ojczystym, zakładanie własnych instytucji, reprezentacja w or­
ganach władzy itp.).
Na tle zawartych porozumień rozwinęła się w Polsce (także w Nie­
mczech) ożywiona dyskusja. W Polsce zwraca się uwagę na pominięcie
w traktacie granicznym odwołania się do postanowień układu po­
czdamskiego, jako źródła dla ustalenia przebiegu granicy zachodniej
oraz rezygnacji z określenia przebiegu granicy, zadowalając się po-
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 225
twierdzeniem istniejącej granicy. W związku z tym powstały obawy, że
brak precyzyjnego określenia przedmiotu umowy międzynarodowej
może stać się podstawą do odmiennych interpretacji treści traktatu.
W odniesieniu natomiast do drugiego traktatu (z 17.06.1991 r.) razi
brak jakiegokolwiek sformułowania dotyczącego problemu zadość­
uczynienia dla polskich ofiar III Rzeszy. W kwestii mniejszości naro­
dowych zwraca uwagę jednostronne modelowe ujęcie organizowania
się mniejszości niemieckiej w Polsce. Brak jest w umowie podobnego
modelu dla obywateli polskich przebywających w Niemczech na sta­
łym pobycie.
Stosunki Polski ze wschodnimi sąsiadami to nie tylko sprawa bila­
teralnych powiązań między państwami, ale cała ogromna sfera sto­
sunków międzynarodowych ogólnoeuropejskich i *ubregionalnych,
uwikłanych w przeobrażenia społeczno-gospodarcze i polityczne za­
chodzące w Polsce i na terytorium byłego ZSRR.
Konsekwencje rozpadu Związku Radzieckiego są trudne do prze­
widzenia. Najbardziej spektakularnym skutkiem rozpadu jest sukce­
sja jego mocarstwowości przez Rosję. Obawy budzi możliwość przej­
ścia do narodowej i imperialnej tradycji polityki rosyjskiej. Rosja ma
mocne atuty w postaci zaplecza surowcowego (główny światowy pro­
ducent gazu ziemnego, rudy cynku itd.) oraz potencjału militarnego
strategiczno-jądrowego (95% ładunków strategicznych znajduje się
na terenie Rosji).
Rozpad Związku Radzieckiego może być dla Polski źródłem nie­
konwencjonalnych zagrożeń: surowcowych, demograficznych, ekolo­
gicznych i militarnych.
Dodatkowe problemy dla polskiej polityki zagranicznej wychodzą
od niepodległych republik graniczących z Polską. Niepodległość roz­
budziła nacjonalizmy, antypolskie nastroje (Litwa, Ukraina), a nawet
roszczenia terytorialne (Ukraina, Białoruś) skierowane pod adresem
Polski.
Interesy Polski na Wschodzie, w obecnie istniejącej tam sytuacji,
wymagają aktywności politycznej na trzech płaszczyznach (pozio­
mach). Pierwsza z nich obejmuje całą dziedzinę stosunków ze Wspól­
notą Niepodległych Państw. Drugi poziom dotyczy relacji z Rosją,
jako głównym trzonem obecnych i przyszłych powiązań konfederacyj-
nych ewentualnie jako sukcesorem mocarstwowości ZSRR. Trzeci
226 TERESA KEGEL, TERESA Ł O Ś - N O W A K
poziom to stosunki z niepodległymi państwami oraz republikami umac­
niającymi swoją suwerenność, bezpośrednio sąsiadującymi z Polską.
Ze Związkiem Radzieckim - póki istniał - Polska prowadziła nego­
cjacje w sprawie zawarcia traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej
współpracy. Do dnia 10 grudnia przygotowano i uzgodniono nowy
traktat. Sprawa traktatu przeciągała się z powodu długotrwałego
nalegania ZSRR na taką treść klauzul bezpieczeństwa, która unie­
możliwiałaby Polsce swobodę wyboru ewentualnych sojuszy.
W dniu 26 października 1991 roku parafowany został układ prze­
widujący wycofanie jednostek bojowych Północnej Grupy Wojsk
Armii Radzieckiej do 15 listopada 1992 roku, zaś oddziałów tranzyto-
wo-likwidacyjnych w ciągu roku 1993. W dniu 10 grudnia wicemini­
strowie spraw zagranicznych RP i Rosji parafowali umowę o tranzycie.
Do wynegocjowania pozostał jeszcze kompleks spraw prawno-fi­
nansowych, związanych z mieniem ruchomym i nieruchomym Armii
Radzieckiej w Polsce i sposobem rozliczeń odszkodowań za szkody
ekologiczne. W 1995 r. przyjęto tzw. opcję zerową.
O tym, z kim i kiedy owe umowy zostaną podpisane, zadecyduje
rząd polski po wyjaśnieniu, jaką formę formalnoprawną przybierze
powstająca na Wschodzie Wspólnota Niepodległych Państw.
Równolegle utrzymywane są kontakty z Rosją. Deklaracja o polsko-
-rosyjskiej przyjaźni i dobrosąsiedzkich stosunkach podpisana 16
października 1990 przez ministrów spraw zagranicznych RP i RFSRR
jest dobrym początkiem. Ważnym zadaniem Polski jest, aby rozbudo­
wując stosunki z tą republiką pomagać jej we włączeniu się do ogól­
noeuropejskich struktur.
Ułożenie dobrosąsiedzkich stosunków z Litwą, Ukrainą i Białorusią
na pewno nie było łatwe.Wschodni partnerzy byli szczególnie uczuleni
na wszelkie przejawy posłannictwa czy misji cywilizacyjnej wywodzące
się z Polski. Stąd też należało układać stosunki na gruncie partnerstwa
i poszanowania ich odmienności, lecz jednocześnie konsekwentnie
domagać się rozwiązania problemów Polaków tam zamieszkujących.
22 maja 1992 r. Polska podpisała z Rosją traktat o przyjaźni i dobro­
sąsiedzkiej współpracy. Podobny traktat został zawarty z Ukrainą
18 maja tegoż roku, zaś z Białorusią traktat o dobrym sąsiedztwie
zawarto w miesiąc później. Najtrudniejszy i najdłużej negocjowa­
ny był traktat z Litwą, ostatecznie podpisany w kwietniu 1994 roku.
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 227
Rzeczpospolita Polska formułując nowe priorytety w polityce za­
granicznej powinna uwzględnić poczynania polityków poprzednich
(komunistycznych) rządów. Interesy narodowe zmieniają się bowiem
znacznie wolniej niż polityka służąca ich realizacji.
W związku z tym warto by było dokładnie przeanalizować po­
przednio prowadzoną politykę, aby stwierdzić, co należy zmienić, a co
warto kontynuować. Tym bardziej że wiele poczynań poprzednich
rządów zdobyło sobie aplauz społeczności międzynarodowej: polskie
plany utworzenia strefy bezatomowej w Europie, aktywność polskiej
dyplomacji na rzecz procesu OBWE, rozwój kontaktów z krajami
rozwijającymi się.
Literatura uzupełniająca
B o r o d z i e j VJ.:Od Poczdamu do Szklarskiej Poręby, Polska w stosun­
kach międzynarodowych 1945-1947, Londyn 1990.
Kraj po transformacji. Środowisko międzynarodowe Polski lat dziewięć­
dziesiątych. Opr. zbiorowe, Warszawa 1992.
K u ź n i a r R.: Nowa polska polityka zagraniczna, Sprawy Międzynaro­
dowe nr 10,1991.
Ł o ś - N o w a k T: Bezpieczeństwo Polski w zmieniającej się Europie,
Zbliżenia nr 2(8), 1994.
Rocznik polskiej polityki zagranicznej 1992 r., pod red. B. W i z i m i r-
s k i e j.
R y c h ł o w s k i B.: Polityka Polski wobec ZSRR i Niemiec, Sprawy
Międzynarodowe nr 6, 1991.
Publikacje Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.
są do nabycia w Księgarni Uniwersyteckiej we Wrocławiu,
50-137 Wrocław, pl. Uniwersytecki 9/13, tel. 402-923.

Sprzedaż wysyłkową prowadzi Dział Marketingu

Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego Sp. z o.o.,
50-137 Wrocław, pl. Uniwersytecki 9/13,
tel. 402-823, tel./fax 402-735.

ISBN 83-229-1677-9