Podstawy pomocy psychologicznej ■ Rozdział 20

737
736
Psychologia ■ Podręcznik akademicki
20.1. Wprowadzenie
Działania ukierunkowane na świadczenie pomocy stanowią przedmiot zainteresowa-
nia różnych dziedzin psychologii, zwłaszcza psychologii społecznej i wszystkich
dzie-
dzin psychologii stosowanej, w tym psychologii klinicznej i zdrowia, psychologii
edukacji oraz psychologii organizacji i pracy. Pomoc może mieć różnych adresatów,
zakres
i być realizowana przez osoby mające odmienne przygotowanie do jej udzielania.
Współ-
cześnie wiele problemów pomagania bada się z zastosowaniem koncepcji wsparcia spo-
łecznego, o czym piszemy na końcu tego rozdziału.
O pomocy profesjonalnej mówimy wtedy, gdy udzielają jej osoby do tego przygoto-
wane, czyli posiadające kompetencje pozwalające na (1) trafne rozpoznanie problemu
(kompetencje diagnostyczne) i (2) zaplanowanie, zrealizowanie oraz poddanie
krytycznej
ewaluacji programu działań, którego efektem jest bądź rozwiązanie problemu (na
przykład
usunięcie źródła lub odsunięcie od źródła aktualnie doświadczanego dyskomfortu),
i/bądź
poradzenie sobie z jego skutkami bliższymi i dalszymi, i/bądź usunięcie
(ograniczenie) po-
wodujących go czynników.
Natomiast pomoc nieprofesjonalna koncentruje się przede wszystkim na rozwiązaniu
aktualnie doświadczanego problemu. Z powodu braku osadzenia w szerszym kontekście
teoretycznym albo nieumiejętności skorzystania z owego zaplecza proponowane
rozwiąza-
nia dotyczą tego, co tu i teraz, a nie odnoszą się ani do przyczyn problemu, ani
nie analizu-
ją dynamiki jego genezy, ani też nie podejmują działań nastawionych na osłabienie
lub
nawet wyeliminowanie jego możliwych do przewidzenia bliższych i dalszych
konsekwencji.
Warto tu dodać, iż pomoc świadczona przez psychologów może być nieprofesjonalna, a
po-
moc świadczona przez niepsychołogów — jak najbardziej profesjonalna w podanym tu
zna-
czeniu, to jest ujęcia jednocześnie istoty problemu, jego genezy i możliwych
konsekwencji.
W tym rozdziale zajmiemy się głównie działaniem pomocnym, w którym wykorzystuje
się wiedzę psychologiczną o istocie pomagania. Przede wszystkim jednak przedstawimy
profesjonalne formy pomocy stosowane przez psychologa.
20.2. Pomoc i jej rodzaje
Zarówno pomoc profesjonalna, jak i nieprofesjonalna,
ma różnych adresatów. Coraz częściej ich adresatami są
grupy ludzi, instytucje czy społeczności, a nie pojedyncze
Osoby (Por. rycina 20.1). Pojawianie się nowych form po-
m_ocy oraz rozszerzanie jej na coraz to nowych odbior-
co.w ma cztery źródła: (1) wzrost zagrożeń, komplikowa-
11.1e się relacji między ludźmi i coraz trudniejsze warunki
zYcia, (2) wzrost świadomości ludzi tego, jaka pomoc
1 kiedy im się należy, (3) rozwój współpracy międzślej-
y na-
suzka mi społecznymi i medycznymi oraz (4) coraz ści
współdziałanie różnych służb publicznych —
ratowni-
ków medycznych, policji, strażaków — z psychologami.
20.2.1. Psychologiczna istota działań
v:Irieku czy P
W szerokiej definicji pomocy będą się mieściły działania
podejmowane przez profesjonalistów — lekarzy, w tym
11-ilędzy innymi psychiatrów i neurologów, psychologów,
ku. drogowego,
pracowników socjalnych, logopedów, rehabilitantów, pe-
agogów, strażaków, policję, ratowników 111Cdycznych
1 tym podobnych osób — oraz działania „naturalne" podej
inowane przez nieprofesjonalistów, czyli przez ludzi, gdy
°ceMąjakąś sytuację jako zbyt trudną dla kogoś w danym
łci lub w określonych (nagłych, nieprzewi-
) okolicznościach, na przykład w czasie vvypad-
trudnej sytuacji materialnej rodziny, cho-
roby któregoś z jej członków, awarii w miejscu pracy
i tym podobnych. Takimi osobami, które w sposób „na-
turalny" pomagają i od których takiej pomocy zwykle
oczekujemy, są rodzice, rodzeństwo, inni krewni, na-
uczyciele, koledzy szkolni, przyjaciele, znajomi, sąsiedzi,
a w nagłych wypadkach (wypadki drogowe, katastrofy,
kataklizmy) przypadkowe osoby — obserwatorzy czy
świadkowie zdarzenia.
Pomoc, nie tylko psychologiczna, to system działań,
które są nastawione wprost na rozwiązanie jakiegoś pro-
blemu, i taką pomoc nazywamy bezpośrednią, bądź też
na czynniki wywołujące te problemy lub powodujące
rozprzestrzenianie się ich skutków — i taką pomoc nazy-
wamy pośrednią.
Działania bezpośrednie, czyli kierowane wprost
na rozwiązanie problemu (por. rycina 20.2), oraz działa-
nia pośrednie mogą mieć różnych adresatów. Ramka
20.1. przedstawia te grupy wraz z przykładami pomocy
bezpośredniej.
Drugi rodzaj działań o charakterze pomocowym —
działania pośrednie — kierowany jest do tych samych
adresatów, co pomoc bezpośrednia, ale w innym celu.
W tym wypadku chodzi o podjęcie takich działań, które
w przyszłości zapobiegną wystąpieniu podobnych pro-
blemów. Działania te mogą być nastawione na zmianę
świadomości ludzi co do różnych zagrożeń, dostarczanie
wiedzy, budzenie wrażliwości, wreszcie na zachęcanie
do opanowywania różnych umiejętności.
pomocnych
RYCINA 20.1.
Rodzaje pomocy ze
względu na cele,
adresatów i osoby jej
udzielające
żródło: opracowanie własne.
PO CO?
rozwojowe i edukacyjne -.1--0
cele 0----"" zdrowotne
KOMU?
adresaci
Pomoc profesjonalna
Pomoc nieprofesjonalna

Pomoc bezpośrednia
Pomoc pośrednia
i j nesdt y tng oruuscfpik 0
eyi 00
społeczności 0
społeczeństwa 0
KTO °
i JAK? O
metody
III Definicje
'-'ezpośrednią, bądź też na.
1,'°rnoc to system działań, które są nastawione wprost na rozwiązanie jakiegoś
problemu, i taką pomoc nazywamy
czynniki wywołujące te problemy lub powodujące rozprzestrzenianie się ich skutków —
I taką pomoc nazywamy pośrednią.
738
Psychologia Podręcznik akademicki
SPOŁECZEŃSTWO
,
•
,
VIA ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU:
TV, radio, prasa, kampanie społeczne na billboardach
SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA:
sąsiedzka, społeczność szpitala, społeczność szkoły,
społeczność w zakładzie pracy
ORGANIZACJE, INSTYTUCJE:
szkoła, szpital, zakład pracy, organizacje pozarządowe
GRUPY:
rodzina, klasa, zespół pracowników,
zespół zarządzający firmą, grupa pacjentów
RYCINA 20.2.
Adresaci pomocy
psychologicznej
Źródło: opracowanie własne.
Osoby: zachęcanie znajomych rodziców młodszych uczniów do umieszczania znaczków
odblaskowych na dziecię-
cych butach i szkolnych plecakach; zachęcanie dzieci już w przedszkolu do mycia rąk
po każdym
(2)
tętniczego: indywidualne porady wychowawcze dla rodziców dzieci szczególnie
uzdolnionych. wyjściu z toalety'
projekty, w ramach których dzieci w szkole uczą się udzielania pierwszej pomocy lub
odmawiania osobom obcy _
gdy im coś proponują; kursy samoobrony dla kobiet czy osób starszych; podtrzymanie
osoby w kryzysie; intervve`i;
cja terapeutyczna wobec osób z PTSD lub z zaburzeniami nerwicowymi: edukacja
pacjentów w zakresie radze%
sobie z podstawowymi procedurami medycznymi, jak na przykład pomiar poziomu cukru
we krwi czy ciśnienia
Grupy: spotkania z zespołem nauczycieli z jednej szkoły poświęcone analizie
związków między kulturą organiza,caj.!
(w tym wypadku szkoły) a samopoczuciem jej członków (uczniów, ich rodziców,
nauczycieli, dyrekcji, innych P' ,_
cowników szkoły); szkolenia dla grup Pacjentów - z cukrzycą, chorych onkologicznie;
rehabilitacja po zawałach sele,
ca; psychoterapia rodzinna; spotkania w ramach uniwersytetów III wieku, których
celem byłaby integracja grup sh,
niorów; wspieranie działalności grup samopomocowych (np. samokształceniowych, grup
osób uzależnionych'
grup rodzin po stracie dziecka w wyniku poronienia lub wypadku).
Organizacje i instytucje: pomoc organizacjom (na przykład towarzystwom,
stowarzyszeniom) skupiającym
bi,
,m osobY
z ograniczeniami sprawności w systemowym rozwiązaniu problemu ich dowiezienia do
miejsca pracy bądź rei w' ,,
litacji; szkolenia w zakresie zasad zdobywania funduszy unijnych dla członków
dopiero co powstałych organizaia
pozarządowych: pomoc w sytuacjach kryzysowych w rozwoju organizacji; pomoc w
tworzeniu zasad działali
„Szpitala z Sercem"; wspieranie działalności szkół z ruchu Szkół Promujących
Zdrowie.
(4) Społeczność: udostępnienie władzom gminy X doświadczeń innych gmin w radzeniu
sobie z opieką nad
w sytuacji istnienia silnego konfliktu interesu między stronami: pomoc w wymianie
doświadczeń między gmina
starszYnl_r!
mieszkańcami; zachęcanie mieszkańców do zainteresowania się planami
zagospodarowania przestrzennego 1",i
miejscowości dla celów rekreacyjno-zdrowotnych; pomoc w przygotowaniu spotkania
wspólnoty
manitarna, akcje na bilbordach oraz w TV dotyczące zatrudniania osób z
ograniczeniami sprawności; akcje ba
mieszkaniowej
iwowierT'il_ii
partnerskimi oraz szkołami w swojej miejscowości i zagranicą.
Społeczeństwo: akcja Cała Polska Czyta Dzieciom czy Wielka Orkiestra Świątecznej
Pomocy Jurka Owsiaka Hu,-
kie zbiórki darów czy pieniędzy w przypadku katastrof i kataklizmów w Polsce i
zagranicą, PAH - Polska Akcja do
profilaktycznych; akcja Otwarte Drzwi, dotycząca zmiany postaw wobec pacjentów
psychiatrycznych.
—..ogill
Grupy adresatów pomocy bezpośredniej i formy pomocy
(1)
(3)
(5)
dla
przez różnych specjalistów jest miejsce
dopełnienie psychologa. Pomoc psychologiczna może stanowić
i opełnienie pomocy udzielanej przez inne osoby bądź też
wową rolę odgrywa paradygmat, w którego ramach psy-
cholog,--
po-
dejmowanego działania. Przy określaniu wizji podsta-
wową
profesjonalnej pomocy psychologicznej od
nieprofesjonalnej jest świadomość wizji i celów po-
dYncze osoby to tylko jeden z adresatów działań psycholo-
gicznych o charakterze pomocowym (por. rycina 20.2).
.bYćjedyną,
łeczności czy instytucje i organizacje. Oznacza to, iż poje-
Podstawowym jednak kryterium pozwalającym na
jakiej będą doświadczali ludzie, całe grupy i spo-
dokonuje diagnozy (rozpoznaje problem 1 jego
genezę) oraz podejmuje decyzję co do kierunków 1 me-
t°d. pomagania (por. Brzezińska, 1996, 1997a). Najogól
nici mówiąc, cele te możemy podzielić na dwie grupy:
(1) związane z szeroko pojmowanym zdrowiem - kon-
i,, clyeją psychosomatyczną i relacjami społecznymi,
■4) tekściezwiązane r oz cprocesemesów socjalizacji ro zw " redukacji.ozpat r y w
a ny m w k o n -
dorastania Nprziykład problemy z niską samooceną w okresie
P
nadmiernej wagi do wł obasne-
lemy
go wyglądu zaliczymy do grupy pierwszej, a pr
związane z niską pozycją w grupie towarzyskiej, której
członkami są współpracownicy osoby przechodzącej fazę
rezneraidyacPhtabcej
j dotyczy tak jednostek, jak i grup czy całych spo-
rle.ezności. Bardzo ważne z punktu widzenia planowania
ś'-'iiałali- i późniejszej oceny ich skutków jest więc okre-
nro;s6b bądź grup, ale większość form pomocy psycholo-
Psychologiczna kierowana jest wprost do określonych
W sytuacjach kryzysowych - co oczywiste
inwefiscwj ojej pierwszej pracy zawodowej - do drugiej.
- pomoc

cnie grup docelowych (target groups), czyli tak zwa-

Podsu
'ościowego obrazu problemu, obej
1,lie wiedzy
moewn34wc,omstoatiencaznpyocwhi(epdaztirezćramka 20.3).
psychologicznej umożliwia zbudowanie ca-
rnującego jego gene-
wykorzysta-
Podstawy pomocy psychologicznej ■ Rozdział 20
739
Psycholog pochodzenia rosyjskiego, w wieku
6 lat wraz z rodzicami przeniósł się do Stanów
Zjednoczonych. Jest uważany za jednego z czo-
łowych współczesnych psychologów rozwojo-
wych. N ajważ n i ej szyrn wkładem B ro n fe n b ren-
nera w rozwój psychologii jest stworzona przez
niego koncepcja systemów ekologicznych. Uj-
muje ona środowisko, w którym rozwija się czło-
wiek jako składające się z powiązanych ze sobą
podsystemów, zagnieżdżonych jedne w drugich.
Najszerszym z podsystemów jest makro-
system, obejmujący normy kulturowe oraz
tradycje charakterystyczne dla danego społe-
czeństwa. To w makrosystemie zapisane są
społeczne poglądy na temat tego, czym jest
dzieciństwo i jaka jest jego rola, jak zachowuje
się „dobre" dziecko, jakie metody wychowaw-
cze są najwłaściwsze. W makrosystemie znajdu-
je się kolejny podsystem, egzosystem, który
obejmuje wpływy związane ze społecznościami
zarówno lokalnymi, jak i światowymi. Kolej-
nym, węższym podsystemem jest mezosystem.
Obejmuje on różne środowiska, w których
uczestniczy rozwijająca się jednostka: dla dziec-
ka będą to relacje dom — szkoła — grupa rówie-
śnicza, dla dorosłego będą to relacje pomiędzy
rodziną — pracą — grupą towarzyską. Najwęż-
szym podsystemem, który zawiera się w mezo-
systemie, jest mikrosystem, czyli relacje bezpo-
średnie, w jakie wchodzi człowiek w rodzinie
czy w miejscu pracy.
Al Ważniejsze dzieła:
The ecology of human development (1979).
Opracowanie: Konrad Piotrowski
zę, analizę form ujawniania się, prognozę oraz analizę
konsekwencji udzielonej pomocy (por. rycina 20.3).
Na ów całościowy obraz składają się zatem następu-
jące elementy:
(1) Opis istoty problemu doświadczanego przez
jednostkę (grupę, organizację) w dwóch wymia-
rach: (a) wewnętrznym - w wypadku jednostki
będzie to poziom funkcjonowania psychicznego
Istotą działań pośrednich, a więc nastawionych bardziej
na otoczenie niż wprost na konkretne osoby, grupy czy or-
ganizacje, jest (1) wzmocnienie czynników działających po-
zytywnie i/lub (2) osłabienie (lub gdy to tylko możliwe -
wyeliminowanie) czynników działających negatywnie
i w ten sposób tworzenie nowych, bo zmienionych na sku-
tek udzielonej pomocy, warunków funkcjonowania os°"'
grup czy instytucji (Brzezińska 1999. por. de Vries, 1999. )-
We wszystkich tych działaniach' , to jest pośrednich
,
i bezpośrednich nieprofesjonalnych i profesjonalnych'
RAMKA 20.2.
Przykłady działań pomocowych ° charakterze pośrednim
stników społeczności szkolnej, szcze-
((12)) OUzspnarakwowniaenniiee dprrózegceiwwpaokki jaarco;v\
elgsozksoylseteimzauznoasjtorzmegieanniieazpnoimpoiżwasrzzeysdtkyisckhotueckzie.
gólnie najmłodszych uczniów; to samo w szpitalu.
(3) Uzasadnienie w kampaniach społecznych sensu zakazu palenia papierosów w
miejscach publicznych;
(4) Przekonanie dyrektorów szkół do likwidacji sprzedaży w szkolnych sklepikach
żywności typu fast food;
(5) zZadcuh:ccahnoiedlpergToośdcia)w. pracodawców do wprowadzania telePracY w
wypadku pracowników o specyficznych potrzebach czy
młode matki, osoby ze znacznymi ograniczeniami sprawności, osoby dojeżdżające
utrudnieniach (kobiety w ciąży.
Urie
Bronfenbrenner
(1917-2005)
J
740 Psychologia Podręcznik akademicki
741

Podstawy pomocy psychologicznej ■ Rozdział 20

RYCINA 20.3.

brem grupy (rodziny, klasy szkolnej, zespołu w miejscu

Rozpoznanie problemu

interesów, przedew,cwosczzyęstsk.itomwrioążzewsiąię-

(3) określenie możliwych skutków bliższych i dalszych

zpracyvvayi)l. iaDkyolenmfbaktytutedwyóbrmiagj

jako podstawa
zastosowanej metody pomocy.

efektywnego
DIAGNOZA

pomagania
POMOC
z zastosowaniem odpowiednich strategii negocjacyjnych

źródło: opracowanie własne.

... Przejawy
w ramach interwencji pomocnej (por. Okun, 2002).

..., ,... ■

zakłócenia osobistego funkcjonowania •

Badania w ramach psychologii społecznej, zwłaszcza

, jednostki: psychicznego i somatycznego

• •
działania prospołecznego
nad gotowością do zachowań prospołecznych, wykazały,

GENEZA PROBLEMU:
czynniki urucha
że motywacja zachowań prospołecznych ma bardzo zło-

czynniki
podtrzymujące, dynamika

Niezwykle ważne z punktu widzenia trafności i skutecz-

żony charakter (Wojciszke, 2002; por. też rozdział 13

ności pomocy, ale także spełniania wymogów etycznych

w tym tomie). Szczególną rolę odgrywa tu empatia po-

y'

znawcza, związana z trafnością spostrzegania społeczne-

\ \Przejawy zakłócenia społecznego funkcjonowani)," ■

■
są właściwości relacji, jaka powstaje na krótki lub dłuższ

jednostki, czyli jej relacji

pomiędzy stroną wspomaganą i pomagającą. late-
go i umiejętnością „wejścia w położenie drugiej osoby",

as

■ z otoczeniem

go też najważniejsze uwarunkowania pomocy psycholo-

oraz empatia emocjonalna, polegająca na odzwiercie-

giczne,
dleniu stanów uczuciowych i potrzeb innych osób. Em-

j analizuje się z perspektywy relacji pomagania

patia emocjonalna ma jednak swoje ograniczenia, gdyż

(Okun, 2002; Sęk, 2005d, Sęk i Czabała, 2000).

ROZPOZNANIE PROBLEMU 1 JEGO GENEZY

nie gwarantuje pomagania osobom całkowicie odmien-

ROZWIĄZANIE PROBLEMU I OSŁABIENIE JEGO KONSEKWENCJI

Pomaganie jest rodzajem zachowania prospołeczne-

c2z0.2.2. Pomoc psychologiczna jako forma

nym, a dotyczy to zwłaszcza empatii uwarunkowanej

go, którego celem jest dobro innych osób, grup lub in-

stytucji(jepotrzeb, Aronson, Wilson i Akert, 1997; Reykowski,

własnym doświadczeniem pomagającego.

Do składników gotowości pomocnej należy chęć

i somatycznego; w wypadku grupy - układ pozycji
l. : 6

,
ł 9 -; Wojciszke, 2002). Każdy rodzaj działania prospo-
podejmowania działań na rzecz innych ludzi, troskli-

i przypisanych im ról, relacje wewnątrzgrupowe, fa-

Umieszczenie tego, co się aktualnie dzieje W per-

za e:: zikonkretne1 el g iob j we s stpukierunkowanyac recleietyjego chzdazachowań

vz decyzji, mówimy korzyści i pc oo wz a aons eo . b Gdy

wość i sprawność w programowaniu działań pomocnych

za rozwoju grupy; w wypadku organizacji - typ kul-
spektywie historycznej jednostkowego życia bądź histo-

(por. Sęk 2005d; Sęk i Czabała, 2000). Ważna jest więc

tury organizacyjnej, faza w procesie rozwoju organi-

rii otoczenia społecznego pozwała na zrozumienie logiki
jest to dobro innego człowieka, na przykład zaspokojenie

spowodowanie korzystnej zmianch jego

motywacja pomagania. Najbardziej oczekiwane są moty-

zacji oraz; (b) zewnętrznym - relacje z otoczeniem,

procesu, w którym zanurzona jest jednostka, grupa czy
z oa koor zwy aś ć

organizacja, i w konsekwencji umożliwia:

wy pochodzące z uwewnętrznionych norm zawodo-

realizacja oczekiwań bądź wymagań stawianych

wych i etyki pomagania. To właśnie motywy normo-

przez osoby, grupy czy środowisko fizyczne.

Iliach allocentrycznych. JeślimzaóśwcimhoydOzi

. ,,

centryczne działają niezależnie od Ja oraz warunkują

(2) Identyfikacja dwóch grup czynników: (a) uru-

(1) przewidzenie możliwych scenariuszy „rozwoJli
ganizacji, instytucji czy społeczności, używamy

grupy, or
ho-

terminu zachowania socjocentryczne. Wśród zac:. latńrupirsospołecznych wyróżnia się

z kolei zachowania

spostrzeganie osoby wspomaganej jako samodzielnej

chamiających pojawienie się problemu oraz (b) pod-

problemu w przyszłości w sytuacji braku Porn°cY

i godnej szacunku. Dzięki takiej motywacji trudności

trzymujących jego trwanie (analiza statyczna „źró-

i przy udzieleniu pomocy typu A, typu B i tak dalej;

vvodu i:eczznnace,mcezyolsiozbaisctheokwoaszntyia.nastawione na dobro

w działaniach pomocnych nie są traktowane jako osobi-

deł" problemu).
(2) wybór najbardziej adekwatnego do istoty

problemu

ste niepowodzenie ani też jako zagrożenie dla pomagają-

(cel zdrowotny vs rozwojowo-edukacyjny) progra-

(3) Zrekonstruowanie genezy („historii") problemu

innych z pominięciem własnego interesu, a niekiedy po-

. cego (Reykowski, 1986; Sęk, 2005d).

i opis jego dynamiki (analiza dynamiczna „historii"

mu pomocy: pomoc bezpośrednia i/lub pośrednia,

Schwartz (1976) łączy motywację empatyczną z nor-

problemu).
kto będzie adresatem jednej i drugiej formy, z usług
Niektóre formy praktyki psychologicznej wymagają
mocentryczną. Podkreśla, że ważne dla motywacji

jakich innych specjalistów należy skorzystać;

podobnie

nie tylko gotowości do zachowań prospołecznych, ale też

w działaniach pomocnych jest poczucie powinności

pewnego poziomu altruizmu, gdyż psycholog,

udzielenia pomocy przy uwzględnieniu cudzej sytuacji

Grupy docelowe i beneficjenci ostateczni udzielanej pomocy

Jak przedstawiciele innych zawodów z zakresu usług
z udziałem normy empatii i osobistych zgeneralizowa-
ilsP0°Inkocczynych, może się znaleźć w sytuacji wymagającej
nych standardów działania na rzecz dobra pozaosobiste-

Przykład 1

Psycholog pomaga nauczycielowi - na jego prośbę - w przygotowaniu adekwatnego

do potrzeb klasy jako całości oraz

go. Normy osobiste powodują poczucie zobowiązania

jednocześnie dopasowanego do specyficznych potrzeb indywidualnych uczniów

rocznego planu pracy wychowawcze).
moralnego do postępowania w określony sposób w kon-

Bezpośrednim „odbiorcą" jego pomocy jest nauczyciel, ale ostatecznymi

odbiorcami (beneficjentami) są uczniowie
kretne) sytuacji. Można więc stwierdzić, że zinternali-

interwencji Pojego stronie. Na przykład zdarza się to podczas

zowane normy powinnościowe są podstawowym

 - oni są grupą docelową.
trauma pomocnej w sytuacjach katastrof i -wydarzeń

(2131-natycznych. Psycholog doświadcza bardzo dużego

wyznacznikiem zachowań pomocnych, zwłaszcza

wskeuwno,,eAttrznego podczas interwencji pomocnej w środowi-

ciążenia zawodowego, a niekiedy i silnego konfliktu

Przykład 2

u profesjonalisty. Zawód psychologa z racji tego, że uzna-

Psycholog - na zaproszenie wychowawcy klasy - sam kontaktuje się i pracuje z
klasą oraz z pojedynczymi uczniami. Wt.e:

dy mówimy o pomocy bezpośredniej, której adresatem jest klasa jako grupa

społeczna i pojedynczy uczniowie. liczni?,
je się go za zawód zaufania społecznego, wymaga nie tyl-

zakcezpa3t
wie są beneficjentami ostatecznymi i jednocześnie grupą docelową. Cele
osiągane w pracy z całą klasą mają jednak tak
ko wiedzy i kompetencji, ale też odpowiednich predyspo-

'icu jiu:ocwYwycald::usi waczoojnąyscyhtlizacpioęwi

ondieucbhiceądcyy,cahjzerndnioalciyze(śnilpie.
 że charakter pośredni, instrumentalny względem celów związanych ze zmianą
funkcjonowania uczniów.
odmawiających umieszczenia w czasie zimy w schronisku
zycji osobowościowych i moralnych.

Działania prospołeczne same w sobie są wysoce nagra-

Przykład 3
Cz' 1.1°clegowni), w czasie opieki nad osobami terminal-

dzające i wzmacniające samoocenę oraz budujące poczucie

W ramach systemowego podejścia do terapii rodzin (cle Barbaro, 1999;

Namysłowska, 1997) psycholog pracuje, od'
pnraacryzezczosdoobbarrna i zagrażającymi bezpo...

kompetencji, niezależnie od ich rzeczywistych efektów.

dzielnie bezpośrednio z rodzicami i z dziećmi, ale także zaprasza na

spotkania całą rodzinę Beneficjentami bezposre:
,s,rednio jemu czy innym ludziom (np. młodociani prze-

tpytottjiec facji. Psycholog osób nie Istnieje więc - także u

profesjonalisty - ryzyko podjęcia

nimi są wszyscy członkowie rodziny — żona, mąż i dzieci. Można tu jednak

wskazać także takie obszary, w których bez

ęPcY - agresywni nosiciele wirusa HIV/AIDS).

pośrednia praca z rodzicami nad ich problemami przekłada się na rzecz ich
dzieci (efekt pośredni) i vice versa.
działania na rzecz innych osób bez wrażliwego uwzględ-

nienia braku ich gotowości do przyjęcia lub poddania się

wynikającym Iz'sycholog rnoz

n, ie choryimi powodującej znaczne osobiste

waiwo,sze da się też łatwo pogodzić z zachowaniami nasta-

'onymi na dobro grupy lub ins

tego w dobro

pomocy (Holt, 1981).

stan -
ąc przed dylematem wynikaj

()bY (ucznia, pracownika)

°spozostaje w konflikcie z do-

N
i742
Psychologia ■ Podręcznik akademicki
Podstawy pomocy psychologicznej Rozdział 20
743
Czy oferta jest możliwa do przyjęcia przez odbiorcę?
JAKOŚĆ OFERTY
POMOCY:
•
wizja
•
przesłanie i misja
•
cele
•
środki realizacji
•
metody ewaluacji
GOTOWOŚĆ PSYCHOLOGA
DO MODYFIKACJI OFERTY:
•
ze względu na
spostrzegane potrzeby
odbiorcy oraz potrzeby
środowiska społecznego
•
ze względu na
konieczność rozwiązania
konfliktu: uwzględnianie
potrzeb versus
kształtowanie potrzeb
Proces
negocjowania
znaczeń
Ciągłe
dopasowywanie
oferta — odbiorca
GOTOWOŚĆ ODBIORCY
DO MODYFIKACJI SIEBIE:
•
swych potrzeb i aspiracji
ze względu na charakter
oferty
•
posiadanych kompetencji:
uczenie się nowych
i poszerzanie już
posiadanych umiejętności
i zdobycie nowej wiedzy
versus utrzymanie
status quo
WŁAŚCIWOŚCI
ODBIORCY OFERTY:
•
kompetencje (wiedza
i umiejętności)
•
preferencje
i aspiracje (wartości)
•
potrzeby
indywidualne
Czy oferta odpowiada na potrzeby indywidualne i społeczne?
zP,rórdołoceBsrzedziospkaa, 2s0o0w5a
RYCINA 20.4.
2005a, s. 6a9 2n. Przedrukia
oferty rzta yz g podom:Gdcayńsdkieowgydowtoniwoośpcvicjheojogpionteencjalnego
adresata
Te niebezpieczne i paradoksalne tendencje potwier-
dzania swojej „dobroci" i skuteczności są regulowane,
zwłaszcza w psychoterapii, odpowiednim kontraktem
(Okun, 2002; Trzebińska, 2005), w którym uwzględnia
się rodzaj pomocy, czas jej trwania, wynagrodzenie oraz
tworzy reguły umożliwiające swobodę wyboru. Działania
pomocne specjalisty w odróżnieniu od pomagania natu-
ralnego nie mają charakteru spontanicznego i kierowane-
go tylko prospołecznością i altruizmem; pomoc profesjo-
nalna wymaga odpowiednich umiejętności. Można wśród
nich wyodrębnić umiejętności podstawowe i specjali-
styczne. Do podstawowych umiejętności pomagania nale-
żą, między innymi, umiejętności słuchania, komuniko-
wania się, dawania wsparcia. Umiejętności specjalistyczne
zaś stosowane są w różnych formach psychoterapii zgod-
nie z założeniami danej szkoły terapeutycznej.
Skuteczne i etyczne pomaganie wymaga więc także
kompetencji i umiejętności elastycznego zastosowania
strategii pomagania. To instrumentalne wyposażenie
funkcjonuje jednak zawsze wtórnie względem prospo-
łecznych i etycznych zasad praktyki pomagania. Wynika
to także z badań nad oczekiwaniami osób korzystających
z pomocy: pierwsze miejsce zajmowały zaufanie, dys-
krecja i wrażliwość osoby pomagającej, potem pojawiała
się dobroć i zdolność do okazywania zrozumienia, a na
końcu wymieniano kompetencję, doświadczenie i wie-
dzę (Otrębska-Popiołek, 1991).
20.2.3. Dopasowanie oferty pomocy
do gotowości jej adresata
Bardzo ważnym aspektem pomagania jest dopasowa-
nie tej aktywności do rzeczywistych — świadomych i nie-
świadomych — potrzeb odbiorców pomocy. Poziom roz-
poznania potrzeb i oczekiwań zależy jednak od obu stron
— pomagającej i tej, której pomoc jest udzielana — Oraz (3ci
jakości ich wzajemnej interakcji.
Trafność rozpoznania potrzeb osoby, gruPY czy
społeczności przez psychologa wynika przede wszystkim
z posiadanej przez niego profesjonalnej wiedzy psycholo-
gicznej, ale też z wiedzy potocznej, która ma źródła wJeg°
osobistych doświadczeniach, pochodzących z bezpośred-
nich interakcji z ludźmi oraz z obserwacji ludzi pomaga.R-
cych sobie nawzajem w rozmaitych typowych sytuacjac
życia codziennego i w sytuacjach trudnych. W grupach
naturalnych — w rodzinie, związkach partnerskich 1.1-1D
przyjacielskich, a także u osób pomagających
temy stawianych i koniecznych — naszym ep rofesj o-
nalnie — uczestniczenie w różnych interakcjach i obserwa-
cja procesów wzajemnego pomagania sobie mają podsta-
wowe i
 znaczenie dla trafności rozpoznawania
potrzeb
osoby (grupy) oczekującej czy wymagającej pomocy-
Kluczowy dla pomagania problem (zob. ramka 20.4)
można sformułować w postaci pytania o to, czy traku).-
wane przez nas jako pomagające programy działań, SYS-
zdaniem:,
wymagań oraz stosowane procedury postępowania w r'z
Bnyrzcehzsifiytstkiaacj2a0c0a) :
h5są z punktu widzenia jednostki (P°r"
(1) dostosowane do poziomu jej wiedzy i umiejętn°ści
w różnych obszarach — czy są w wystarczającym stop'
niu dopasowane do jej zasobów nabytych w P°Prze
nich okresach rozwoju i czy wykorzystują te zasoby•
(2) atrakcyjne
—Czy uruchamiają jej osobiste zaangażo-
wanie i wewnętrzną motywację do zmiany?
(3) trafne — czy odnoszą się do istotnych w danym Okr.e:
sic jej życia potrzeb, niekoniecznie przez nią uświ--
damianych?
Jednocześnie musimy postawić drugie
pytanie 0 w.ar:
tość oferty pomocy z punktu widzenia grupy, orgamz
a
clzić można do trzech kwestii:
(1) jakie
c,-ii społeczności czy społeczeństwa. Pytanie to sprowa-
społecznie cenione wartości leżą u podłoża
/3,
spójny z tymi wartościami?
(2)
oferty pomocy?
. cz-

jne
Jest to nPiaropprozynsozwłoaślcliy? system działań pomocnych jest
\ ) czy oferta pomocy odpowiada ważnym potrzebom
społecznym tu i teraz oraz w możliwej do przewi-
dzeY
o D
" i grup,
rugi istotny problem wiąże się z właściwościami
wprzyjęcia owyferztnyapczoajmącoycmyiip,opzoidodmaniicabsigę?,
ill°ści te stanowią bezpośrednie w-yznaczniki pozio-
c. uyć gotowe
ti°ejw. W°ś1:śdcio-
, u gotowości do zmiany i skorzystania z oferty pomocy.
kwestia z jednej strony — w wypadku ludzi w róż-
bym, wieku — odpowiedniego poziomu' ich dojrzałości
a l'łogicznej do sprostania stawianym wymaganiom,
c: drugiej — ich dojrzałości intelektualej, emocjonalnej
soi-s2YbPys,yjackhoi jsepjołecznej. Problem ten dotyczy zarówno
doot otoczenia przyjęcia ac is ja) danej ał encezj noefgeor t y. Opnoonirównież
ocy,vv pirnzue :
czasami razie nie będzie wzmacniało efektów osiąganych
clizasarni z wielkim mozołem przez daną osobę współpra-
c Liz m
ro-J,Iąciąnaz psychologiem. Stąd współpraca z rodzicami,
i szkołami, wszelkimi instytucjami opiekuń-
OzYini, oświatowymi, pomocy społecznej, różnego typu
krganizacjami pozarządowymi i społecznością lokalną ja-
\Ą(7),aką to nie „dodatek" czy „kaprys", ale konieczność
uużYm stopniu decydująca o trwałości inicjowanych
w procesie pomagania zmian w funkcjonowaniu osoby,
jakiejś grupy, organizacji czy całej społeczności.
Trzeci — najtrudniejszy — to problem kształtowania
gotowości osoby i jej najbliższego otoczenia do przyję-
cia oferty pomocy i jednocześnie takiego modyfikowania
oferty, by była jak najlepiej dopasowana do potrzeb adre-
satów bezpośrednich i ostatecznych beneficjentów. Ce-
lem podstawowym jest tutaj doprowadzenie w momen-
cie początkowym do „spotkania się" (1) wymagań oferty
pomocy, zmodyfikowanej po zebraniu wstępnych infor-
macji co do poziomu gotowości do jej przyjęcia i (2)
możliwości oraz oczekiwań adresatów pomocy, zmody-
fikowanych na skutek podjęcia wstępnych działań przez
osobę oferującą pomoc. Mówiąc inaczej, chodzi o to, by
z jednej strony oferta pomocy była na tyle pojemna, róż-
norodna i elastyczna, by można było w niej znaleźć miej-
sce dla każdego, także „innego", a z drugiej, by potencjal-
ni adresaci formułowali względem osoby chcącej im
pomóc oczekiwania w miarę realistyczne, a nie życzenio-
we czy roszczeniowe.
To wszystko oznacza, iż zanim rozpoczniemy reali-
zację jakiegokolwiek programu pomagania, musimy
podjąć działania wstępne o charakterze przygotowaw-
czym (por. rycina 20.4).
Te zadania to:
(1) na podstawie diagnozy sytuacji psychologicznej osoby
(grupy, organizacji, społeczności) i charakteru do-
świadczanego problemu — przygotowanie oferty po-
mocy w określonym obszarze i możliwej do zrealizo-
wania w określonym czasie;
Podstawowy dylemat osoby udzielającej pomocy
Podstawowym problemem osoby udzielającej pomocy jest wartość jej ofert czy
propozycji
ujawnia się w postaci wątpliwości i pytań typu:
y
(1) Czy to. co chcę zrobić, a co w moim przekonaniu jest „dobre". będzie
rzeczywiście „dobre'
py, organizacji, społeczności)?
(2) Czy działania, jakie zamierzam podjąć, rzeczywiście będą pomocne?
Pytania te skrywają też inne:
(1) Jakie „dobro" mam na myśli?
(2) Czy „dobro" aktualne, czy dobro w przyszłości (i kiedy)? A może i jedno, i
drugie?
I kolejne, o nieco innym charakterze:
(1) Czym się kieruję, oceniając coś jako „dobre" dla osoby teraz albo potem?
pomocy. Problem ten
dla danej osoby (gru-