DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA- Wrona

Termin diagnoza pochodzi z języka greckiego, słowo diagnosis oznacza „rozpoznanie. W języku
polskim termin ten ma 3 znaczenia:
-proces diagnozowania (rozwiązywania problemów, podejmowanie decyzji, sprawdzanie hipotez),
-efekt tego procesu (orzeczenie, opinia lub np. w medycynie- rozpoznanie), efektem diagnozy
psychologicznej jest zrozumienie problemu, wyjaśnienie uwarunkowań, mechanizmów i dynamiki
rozwoju oraz zaplanowanie pomocy psychologicznej i jej monitorowanie, a także ocena
efektywności
- dziedzina nauki i praktyki (podstawą diagnozy jest wiedza naukowa i oparta na niej profesjonalna
praktyka)

Dla psychologów niezwykle ważny jest aspekt etyczny diagnozy. W preambule polskiego Kodeksu
etyczno-zawodowego psychologa jest zapis: „Rola zawodowa psychologa obejmuje ingerencję w
sposób istnienia drugiego człowieka (…), której skutki mogą być nieodwracalne.”

Aby poznawać człowieka trzeba wejść z nim w interakcję. Każda interakcja społeczna wpływa na
zachowanie, emocje i myśli uczestników. Uczestniczenie w badaniu jest częścią realnego
doświadczenia osoby badanej, faktem autobiograficznym- o większym lub mniejszym znaczeniu.

Czynnikiem dokonującej się zmiany może być: wynik badania (wnioski i zalecenia), proces
diagnostyczny (autorefleksja podczas odpowiadania na pytania). Najsilniejszym źródłem
możliwych zmian jest to, co się wydarza podczas badania pomiędzy osobą badaną a psychologiem.

Kontakt z otwartym, empatycznym i szanującym granice profesjonalistą może być pozytywnym

doświadczeniem dodającym mocy i nadziei człowiekowi. Taka relacja stwarza możliwość
ujawnienia w badaniu innego rodzaju treści niż kontakt np. z kimś oceniającym.

Psycholog pełniący rolę diagnostyczną ma świadomość, że: oddziałuje na badaną osobę,

oddziaływanie to może być bardziej lub mniej pomocne. Każda diagnoza jest interwencją,
świadomość tego stanowi o profesjonalizmie diagnosty.

Podstawą diagnozy psychologicznej jest: nawiązanie kontaktu/relacji z osobą badaną. Sposób

nawiązania kontaktu zależy: od osoby badanej oraz kompetencji społecznych i osobowościowych
psychologa.

Diagnoza to jedna z podstawowych czynności praktykującego psychologa w: klinice, szpitalu,

szkole, sądzie, wojsku, firmie rynkowej, ośrodku penitencjarnym, poradni zdrowia psychicznego,
PPP itp.

Diagnozy wykonywane w różnych sytuacjach praktycznych różni: cel i rodzaj rozwiązywanego

problemu. Wyznaczają one zakres badanych właściwości człowieka i dobór technik
diagnostycznych. Różna może być też relacja diagnostyczna i rodzaj zawieranego kontaktu.

Najczęściej osoba trafia do psychologa z jakimś problemem. Psycholog podejmuje czynności

diagnostyczne w celu: poznania problemu i podjęcia interwencji psychologicznej. Niekiedy
diagnoza jest wykonywana na zlecenie: innej osoby lub instytucji, dla ochrony innych osób lub
ważnego dobra społecznego.

Różne mogą być ramy prawne diagnozy psychologicznej. Część diagnoz jest dokonywana z samej
mocy prawa. Ustawodawca przewidział potrzebę badań psychologicznych w pewnych
szczególnych sytuacjach, w innych nie.
Szczegółowy opis obowiązujących w naszym kraju regulacji prawnych, dotyczących przeczeń i
opinii zawiera raport opracowany przez Teresę Szustrową.

PSYCHOLOGICZNA DIAGNOZA ZDROWIA I ZABURZEŃ

Badanie diagnostyczne nie powinno się istotnie różnić od badania naukowego, powinno być jego
miniaturą.

Diagnozę kliniczną możemy opisywać i analizować dwojako:

1) postępowanie diagnostyczne- badanie diagnostyczne, proces diagnozy,
2) wynik badania- diagnoza, orzeczenie

Etapy postępowania diagnostycznego:

1. Stawianie problemu diagnostycznego przez psychologa klinicystę na podstawie wstępnych
danych o pacjencie i jego otoczeniu;
2. Stawianie hipotez o prawdopodobnych wyjaśnieniach problemu;
3. Weryfikację hipotez za pomocą trafnie dobranych metod- właściwy proces badania.
4. Interpretację wyników i podejmowanie decyzji co do kontynuowania badania (nowe problemy)
lub jego zakończenia;
5. Opracowanie wyniku diagnozy- orzeczenia psychologicznego.

Ważne w procesie diagnozowania jest uwzględnienie psychologicznego kontekstu dotyczącego:

badanego klienta, badającego psychologa i społecznego- cech sytuacji badania- pochodzące od
klienta i badającego psychologa.

W interakcji diagnostycznej spotykają się dwie osoby: one na siebie oddziałują i w toku tej
interakcji wytwarza się pewien typ relacji. Najczęściej interakcja ta sprzyja postępowaniu
diagnostycznemu, osiąganiu zrozumienia i wypracowaniu trafnego rozpoznania.

Jak pokazują badania społeczno-interpersonalny kontekst diagnozy może być obciążony działaniem
czynników zakłócających proces diagnozowania.

Najważniejszą rolę odgrywa motywacja- nastawienie klienta do diagnozy. Osoba zgłaszająca się
dobrowolnie do klinicysty przyjmuję: postawę współdziałającą- podaje prawdziwe dane.

Dobrowolność nie zapobiega pojawieniu się lęku przed badaniem i oceną (lęk nieświadomy przed
odkryciem negatywnych cech, lęk przed ujawnieniem patologii). Lęk przed oceną utrudnia
powstanie relacji zaufania (zmniejsza tendencję do współpracy z diagnostą, jest przyczyną reakcji
obronnych, nastawionych na zachowanie pozytywnej samooceny).

O jakości interakcji diagnostycznej decyduje profesjonalista. Może charakteryzować się wysokim

lub niskim poziomem oczekiwań interpersonalnych.

Klinicysta cechujący się wysokim poziomem oczekiwań interpersonalnych: jest bardziej

autorytarny i ma dogmatyczny styl myślenia; jest impulsywny i nieufny; posiada mniej
zróżnicowaną i abstrakcyjną wiedzę; ulega uprzedzeniom i sztywno poszukuje potwierdzenia raz
przyjętych hipotez, zgodnych z efektem pozytywnym lub negatywnym.
Diagnosta cechujący się wysokim nasileniem oczekiwań powoduje artefakty: komunikując
badanym w sposób nieświadomy- najczęściej za pomocą komunikatów niewerbalnych- swoje
oczekiwania co do wyniku. Powinien zatem pracować nad sobą w celu wyeliminowania tej
niekorzystnej skłonności.
Klinicysta o niższych wskaźnikach oczekiwań interpersonalnych jest: niezależny w sądach;
elastyczny, otwarty wobec informacji; lepiej monitoruje swoje zachowania; w znacznie mniejszym
stopniu zniekształca proces diagnozowania i jego wynik; stawia wiele alternatywnych hipotez;
integruje dane na różnych poziomach ogólności; łatwo przechodzi od konkretu do abstraktu i z
powrotem.

Przed rozpoczęciem właściwego badania stawiania i weryfikowania przypuszczeń co do poziomu

zdrowia/choroby- kluczową rolę odgrywa: nawiązywanie wstępnego kontaktu, z czasem przyjmuje
on postać zaufania interpersonalnego.

Relacja zaufania interpersonalnego ma charakter dynamiczny- składa się z kosztów i zysków.

Koszty= ryzyko osobiste, jakie podejmuje pacjent o poddaniu się: wpływowi innej osoby,
zgody na ujawnienie intymnych treści i zaufaniu jej.
Korzyści wynikające z podjęcia tego ryzyka to: wyjaśnienie problemów i zmniejszenie
cierpienia psychicznego, poczucia wsparcia i bliskości, poprawa kontaktów z ludźmi i
własnego zdrowia.

Zaufanie interpersonalne zależy od cech klienta i diagnosty. Im większe zagrożenie zdrowia, tym
większe poczucie zagrożenia u pacjenta przy równocześnie silniejszej potrzebie nawiązania
kontaktu z profesjonalistą.
Osoba klinicysty wzbudza tym większe zaufania (zmniejsza poczucie osobistego ryzyka) u
badanego, im: bardziej spostrzegana jest jako kompetentna, dająca poczucie bezpieczeństwa i
swoim zachowaniem gwarantuje dotrzymanie tajemnicy zawodowej.

Należy podkreślić, że normy etyczne jakimi kieruje się diagnosta odgrywają ważną rolę na każdym
etapie postępowania diagnostycznego, Szczególnie trudno uzyskać lub odzyskać zaufanie klienta
wówczas, gdy zostało ono z rożnych powodów utracone.

Wśród 6 profesjonalnych kompetencji psychologa na drugim miejscu jest diagnozowanie.

Wśród zagadnień teoretycznych szczególny nacisk składzie się na pojęcie kontekstu, wśród
umiejętności znaczącą rolę przypisuje się relacji z osobą badaną. Jest to wynikiem pojawienia się
świadomości metodologicznej, która pojawia się w naukach społecznych.

W psychologii wyraża się teza (Kaslow):

- świadomość różnorodności jest- obok świadomości etycznej- jedną z dwóch kompetencji
fundamentalnych. Na nich opierają się wszystkie kompetencje psychologa, w tym kompetencja
diagnostyczna (traktowanie każdego indywidualnie).

Kompetentny psycholog wie, że jego własne spostrzeganie osoby badanej jest w sposób
nieunikniony naznaczone jego: doświadczeniem i posiadaną przez niego wiedzą, mającą społeczno-
kulturowy rodowód.

PODSTAWY TEORETYCZNE DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ

Diagnoza należy do najbardziej podstawowych dziedzin psychologii. Rozwijała się wraz z

powstaniem psychologii jako nauki. Jej długa historia ukazuje różnorodne dokonania, ale także
głębokie kontrowersje i spory między zwolennikami rożnych podejść.
Diagnozy psychologiczne są brane pod uwagę przy różnych decyzjach instytucjonalnych i mogą
znaczącą zaważyć na ludzkich losach. Niezwykle ważne jest, by diagnozy te były trafne i rzetelne.
Odbiorcy ich powinni być prawidłowo informowani o znaczeniu wniosków z diagnozy i ich
ograniczeniach (np. prawdopodobieństwo błędu, adekwatność kulturowa itp.)
Sporządzenie takiej diagnozy wymaga spełnienia 3 warunków: posiadanie wiedzy, umiejętności i
stosowania ich w zgodzie z określonymi wartościami. Te trzy elementy łącznie stanowią o
profesjonalnej kompetencji psychologa diagnosty.

TRADYCJA I WSPÓŁCZESNOŚĆ
Z perspektywy współczesności najistotniejsze w rozwoju diagnozy psychologicznej wydają się 3
trendy:
1. Integracja różnych podejść metodologicznych i powstanie mieszanych modeli diagnozy;
2. Zmiany w modelu diagnozy i relacji diagnostycznej- od skoncentrowanego na patologii modelu
medycznego do salutogenetycznego, od relacji niesymetrycznej ekspert- pacjent do relacji opartej
na współpracy;
3. Ustanowienie empirycznych podstaw wszelkich procedur diagnostycznych i rygoru
metodologicznego w diagnozowaniu.

INTEGRACJA PODEJŚĆ
Podejście nomotetyczne i idiograficzne.

Rozróżnienie nauk na:

- nomotetyczne (odkrywanie ogólnych praw- fizyka),
- idiograficzne (wyjaśnianie jednostkowych zjawisk- historia), dokonał Wilhelm
Windelband- niemiecki filozof.

Podejście nomotetyczne w psychologii oznacza działalność badawczą ukierunkowaną na: odkrycie

i wyjaśnienie ogólnych prawidłowości rządzących zachowaniem jednostek. Zwane normatywnym.
Koncentruje się na porównaniu badanej jednostki z innymi i wskazaniu, na ile typowe lub
nietypowe są jej właściwości na tle grupy odniesienia.
Aby ten cel osiągnąć procedura diagnostyczna musi być wystandaryzowana (taka sama dla
wszystkich), zobiektywizowana (ocena wg klucza) i wyniki porównać z normami i ocenić czy
dana osoba jest lękowa, twórcza itp.

Podejście idiograficzne polega na: opisaniu jednostki jako niepowtarzalnej indywidualności.

Koncentruje się na zrozumieniu obiektywnej i subiektywnej rzeczywistości osoby badanej, np.
studium przypadku, w którym stosuje się metody jakościowe- pogłębiony wywiad, obserwacja,
analiza dokumentów- historii choroby.

Różnica dotyczy celu postępowania badawczego: w pierwszym chodzi o poznanie procesów i

zjawisk o charakterze uniwersalnym (wspólnym wielu ludziom); w drugim- o charakterze
partykularnym (specyficznych dla konkretnej osoby). Przyjęcie jednego lub drugiego podejścia ma
głębokie konsekwencje dla sposobu wykonywania indywidualnej diagnozy psychologicznej.

Obecnie istnieje tendencja łącznia obu tych podejść dotyczące: nie tylko badania jako całości ale
także techniki diagnostycznej i charakteru uzyskanych danych.
Współczesne studium przypadku opiera się na danych uzyskanych metodami idiograficznymi i
nomotetycznymi np. podejście narracyjne (ktoś opowiada swoją historię życia).

PODEJŚCIE ILOŚCIOWE I JAKOŚCIOWE

Podejście ilościowe skupia się na pomiarze, w jakościowym wynikiem badania jest opis w
kategoriach jakościowych. Jednak „podejście jakościowe” ma dodatkowe znaczenie. Oznacza
specyficzny, interdyscyplinarny nurt badawczy uwzględniający perspektywę osoby uczestniczącej
w badaniu- jej subiektywne doświadczenie i właściwy jej sposób przeżywania świata. Stosuje się w
tym samym badaniu różne techniki badawcze- ilościowe i jakościowe.
Trzy rodzaje diagnoz:
1. Diagnoza różnicowa (nozologiczna)- znana jako objawowa, wywodzi się z medycyny, polega na
rozpoznaniu konkretnej jednostki chorobowej u osoby diagnozowanej. Podstawą są systemy
klasyfikacji chorób (w tym zaburzeń psychicznych), publikowane w formie podręczników
diagnostycznych- obecnie ICD-10 i DSM-5. Na ich podstawie tworzy się standaryzowane
procedury wywiadu ułatwiające postawienie właściwego rozpoznania.
2. Diagnoza funkcjonalna- dotyczy określonej funkcji albo poziomu funkcjonowania w danym
obszarze. Istotne jest rozpoznanie zarówno problemów i deficytów oraz mocnych stron osoby np.
Funkcjonalny Model Zdrowia.
3. Diagnoza psychospołeczna (interakcyjna)- proces uzgadniania przez psychologa, osobę
uczestniczącą w badaniu i jej najbliższe otoczenie zarówno definicji problemu, jak i sposobów jego
rozwiązywania. Do psychologa klient zgłasza się ze wstępną diagnozą tzw. patodiagnozą, czyli
swoistym rozpoznaniem problemu jednostki przez jej otoczenie społeczne i zarazem presją, aby
osoba ta zgłosiła się po pomoc Jest to mechanizm kontroli społecznej, która ma doprowadzić do
równowagi. W procesie diagnozowania psycholog negocjuje podmiotowo klienta i jego otoczenie,
co sprzyja ich zaangażowaniu i współpracy na kolejnym etapie interwencji.

Obecnie podchodzi się holistycznie do diagnozy, nie koncentrując się tylko na zaburzeniach
poszczególnych funkcji czy zachowania. Diagnoza dotyczy zdrowia traktowanego holistycznie jako
proces utrzymywania równowagi pomiędzy wymaganiami jakie stawia życie i zasobami człowieka.

Prekursorami problematyki zdrowia, jego promowania i wzmacniania byli: Carl Rogers,

Abraham Maslow. Podkreślali oni wagę procesu samorealizacji osoby i rolę współpracujących
relacji z psychologami tzw. „psychoterapia skoncentrowana na kliencie” wg Rogersa.

Psychologia pozytywna wypracowała własne podejście do diagnozy, Skoncentrowane jest na

poznawaniu różnych uwarunkowań dobrostanu i równowagi wewnętrznej.

Medyczny model diagnozy nozologicznej czyli objawów zaburzeń jest wciąż popularny. Obecnie
przeważa diagnoza dotycząca pozytywnych właściwości i partnerskiej współpracy z osobą
uczestniczącą w badaniu. Mają one istotny wpływ na rozwój diagnozy psychologicznej, a swoje
korzenie w psychologii humanistycznej.

RYGOR NAUKOWY W DIAGNOZIE PSYCHOLOGICZNEJ

Diagnoza statystyczna lub kliniczna, czyli strukturalizowana lub nie. Rozróżnienie klinicznej vs.
Statystycznej metody dokonywania diagnozy sformułował Theodore Sarbin. Jednak Paul Meehl
nadał temu rozróżnieniu jego obecna rangę w psychologii. Część psychologów przejawia- zdaniem
Grove’a i Meehla- irracjonalny opór wobec wyników empirycznych i argumentów.

Spostrzegają oni postulaty Meehla- niesłusznie- jako zamach na wszystko, do czego są

przywiązani: na tradycyjne teorie psychopatologii, na podmiotową relację diagnostyczną oraz na
ich własną pozycję społeczną.

Tezy Meehla wywołały polemikę, która ukazała, że: niesformalizowane wnioskowanie

diagnostyczne ma także swoją wartość, wymaga jednak pewnego ustrukturyzowania.

POSZUKIWANA STRUKTURA WNIOSKOWANIA DIAGNOSTYCZNEGO

Robert Holt w sporze o wartość wnioskowania klinicznego wskazał, że; najważniejszym zadaniem
klinicysty nie jest diagnoza w sensie rozpoznania zaburzenia czy też przewidywanie zachowań, lecz
analiza znaczeń.
Klinicysta, chcąc pomóc pacjentowi: musi zrozumieć jego subiektywną rzeczywistość,
indywidualny system wartości. Tego nie badają metody statystyczne.

Wg Holta, sensowne badanie jednostki musi się odwoływać do intuicji, do subiektywnych ocen i
sądów i diagnozy. Jego zdaniem „Diagnoza kliniczna powstaje w wyniku nieformalnego
zastosowania twórczej, dociekliwej inteligencji do analizy komunikowanych- głównie słowami-
ludzkich problemów”.

Psychologowie dokonują przewidywań dla celów praktycznych i do tych celów diagnoza

aktuarialna jest lepsza. Klinicysta chce przede wszystkim zrozumieć swoich klientów i tu metoda
kliniczna nie da się zastąpić aktuarialną.

Meehl i jego współpracownicy nie zmierzali do tego, by zastąpić psychologa komputerem, a żywy
kontakt z pacjentem- bezdusznym testowaniem. To, że dane do diagnozy zebrano za pomocą
obiektywnych narzędzi diagnostycznych nie gwarantuje, ze diagnoza będzie rzetelna i trafna.
Istotny jest sposób zestawienia razem tych danych i wnioskowania na podstawie całego ich zbioru.

Wszelkie dane mogą być użyteczne dla diagnozy, jeśli tak wskażą badania- żadnych nie wyklucza
się a priori. Istotne jest to, by sposób zestawienia razem różnorodnych danych wnioskowania na
podstawie ich całokształtu był oparty na jawnych, wyraźnie określonych powtarzalnych regułach.

Reguły mogą być ujęte w formie równania, algorytmu itp. Ważne jest, by wnioskowanie
diagnostyczne miało wyraźną strykturę, zweryfikowaną wcześniej w badaniach empirycznych.

JAK POGODZIĆ DIAGNOZĘ „KLINICZNĄ” Z MECHANICZNĄ?

Zestawiając 2 typy danych i sposoby ich opracowania, możemy na podstawie danych ilościowych,
jakościowych lub mieszanych opracowanych w sposób mechaniczny lub kliniczny przewidzieć
dane ilościowe. jakościowe lub mieszane.
Odpowiedzą na problemy związane z zawodnością wnioskowania diagnostycznego jest tzw.
diagnoza oparta na dowodach empirycznych.
Wpisuje się ona w szerszy nurt pokrewnych działań określanych jako EBP, czyli praktyka bazująca
na dowodach empirycznych.
Obecnie zaleca się, aby wszystkie działania praktyczne były oparte na podstawach naukowych. Jest
to wymóg stosowania ustrukturalizowanych metod i procedur, które pomyślnie przeszły empiryczną
weryfikację.
Nurt ten narodził się w latach 90-tych w medycynie, potem objął psychoterapię, następnie całość
praktyki psychologicznej.
Jak wynika z oświadczenia APA w sprawie EBPP, praktyka psychologiczna oparta na dowodach
empirycznych jest to integrowanie najlepszych dostępnych dowodów empirycznych z : biegłością
praktyczną w kontekście indywidualnych właściwości klienta, jego preferencji i kultury, z której
pochodzi.

METODY I TECHNIKI DIAGNOSTYCZNE W ŚWIETLE BADAŃ

Gary Groth-Marant w swoim podręczniku diagnozy psychologicznej wyróżnia 3 główne metody
diagnozowania:
a) wywiad- polega na rozmawianiu z osobą badaną
b) Obserwowanie zachowania- na zaplanowanym rejestrowaniu jej określonych zachowań
c) Testowanie- na stawaniu jej wobec różnego rodzaju zadań. Jest to specyficzna procedura
diagnozowania.
Jest to klasyczny podział metod diagnozowania.
Jednakże nie wszystkie wymienione metody spełniają kryteria stawiane metodom psychologicznym
(np. trafności rzetelności itp.). Dlatego nie możemy ich stosować w badaniu psychologicznym.

OCENA NARZĘDZI DIAGNOSTYCZNYCH Z PERSPEKTYWY EBA

Do szacowania trafności diagnostycznej narzędzia badawczego zastosowano twierdzenie Bayesa i

teorię decyzji w diagnozie psychologicznej. Podejście to stanowi realizację postulatów Meehla na
temat sformalizowania reguł podejmowania decyzji klinicznych itp.: na ile pewne jest rozpoznanie
określonego zaburzenia psychicznego na podstawie stwierdzenia jego objawu albo orzekanie o
specyficznych uzdolnieniach u osoby, która dobrze wypadła w zadaniu testowym, wymagającym
wykorzystania tych uzdolnień.

Miarą trafności narzędzia są empiryczne współczynniki, dotyczące proporcji trafnych i nietrafnych

diagnoz, postawionych na podstawie tego narzędzia. W ocenie przydatności narzędzia do
konkretnych celów diagnostycznych przykłada się wielką wagę do tego, czy istnieją badania
walidacyjne i normalizacyjne, dokonane w odniesieniu do tego właśnie celu diagnostycznego i tej
konkretnej populacji, z której pochodzi osoba mająca być diagnozowana danym narzędziem.

W wyniku debaty w kwestii wiarygodności różnych narzędzi diagnostycznych, zwłaszcza technik

projekcyjnych została ogłoszona lista 6 zdyskredytowanych narzędzi diagnostycznych np. Test
Gestalt L. Bender i inni

NARZĘDZIA DIAGNOSTYCZNE I STRATEGIE DIAGNOZOWANIA

Diagnozowanie to coś więcej niż stosowanie testów i innych technik diagnostycznych, jak
podkreśla wielu autorów. Można wyróżnić poziomy diagnozowania:

1. Poziom podstawowy- badanie pojedynczym narzędziem diagnostycznym;

2. Poziom średni- wybór realizacja strategii diagnozowania konkretnej właściwości lub zjawiska
(np. uzdolnień ucznia, kompetencji społecznych pracownika czy ryzyka samobójstwa pacjenta)
3. Poziom całościowy- integracja wszystkich zadań z poziomu pośredniego i skuteczna realizacja
całego procesu diagnozowania zgodnie z przyjętą strukturą.
4. Relacja między zadaniami z tych trzech poziomów jest hierarchiczna.

Przeprowadzenie badania konkretną techniką diagnostyczną jest elementem wybranej strategii

rozpoznania pewnego zjawiska (np. oszacowania ryzyka procesu diagnostycznego, którego jest
rozwiązanie postawionego problemu). Obecnie zadania z dwóch niższych poziomów złożoności są
lepiej opracowane empirycznie niż zagadnienia dotyczące struktury procesu diagnozowania jako
całości.

W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań poświęconych technikom i strategiom

wiarygodnego diagnozowania różnych szczegółowych konstruktów, istotnych w praktyce
psychologicznej opartej na dowodach psychologicznych np. zaburzeń osobowości, lęku, zaburzeń z
nim związanych, ADHD.

Analiza wielu problemów i ich sposób diagnozowania ukazały, że spełniają postulaty diagnozy
opartej na dowodach empirycznych np. diagnoza temperamentu.

DIAGNOZOWANIE JAKO POSTĘPOWANIE BADAWCZE

Diagnozowanie jest złożonym procesem, porównywanym do rozwiązywania problemów,

podejmowania decyzji czy formułowania i testowania hipotez.
Jest odmianą postępowania badawczego i obowiązuje go ten sam rygor naukowy. Zdaniem Eric de
Bruyn profesjonalista w przeciwieństwie do laika ma obowiązek przestrzegać standardów
metodologicznych. Jest to konieczne ze względu na złożoność procesu, jak i z powodu zawodności
ludzkiego wnioskowania.

W odniesieniu do pojedynczych narzędzi diagnostycznych istnieją jednoznaczne kryteria ich oceny.

Trudno jest wskazać powszechnie akceptowane standardy dotyczące procesu diagnozowania jako
całości. Powstały różne modele diagnozowania.

Polską propozycją jest procedura 5 punktów (pytań) zaproponowana prze Teresę Szustrową:
1. Cel diagnozy
2. Wybór orientacji teoretycznej
3.Sformułowanie pytań/hipotez diagnostycznych
4. Dobór wskaźników
5. Operacjonalizacja wskaźników

W modelu Paluchowskiego proces diagnozowania jest realizowany w 4 etapach:

1. Etap prediagnostyczny- wszystko to, co wyprzedza właściwe diagnozowanie
2. Etap badania diagnostycznego (identyfikacji), interakcji, w której głównym celem osoby
uczestniczącej w badaniu jest komunikowanie, nadawanie informacji, a celem osoby
badającej- ich odbiór oraz decydowanie o użyteczności (diagnostycznej i inferencyjnej)
informacji i ich kompletności.
3. Etap wyjaśniania, w którym diagnosta dokonuje symbolicznego opisu zachowania
testowego, poszukuje związków zachowań testowych i pozatestowych oraz decyduje o
planie interwencji.
4. Etap interwencji.

Psychologiczna interpretacja danych zebranych w procesie diagnozowania polega na poszukiwaniu

ich znaczeń (treści) nadawanych im przez jednostkę. W konsekwencji każde udane wyjaśnienie
wzbogaca wiedzę diagnosty, lecz ten proces uczenia się nigdy nie ma końca.

Psycholog po zinterpretowaniu zachowań jednostki przystępuje do dwóch następnych rodzajów

wyjaśniania, nazwanych dalej: orzekaniem diagnostycznym i przewidywaniem.

Orzekanie diagnostyczne jest klasyfikacją: zdawaniem sprawy z aktualnego położenia jednostki,

stanu jej społecznego otoczenia. Efektem jest także udzielenie odpowiedzi na pytania zaczynające
się od „dlaczego?”. Efekty orzekania są komunikowane nie tylko osobie uczestniczącej w badaniu,
są także treścią formalnej komunikacji, adresowanej do określonej instytucji.

Prognoza, to przewidywanie przyszłych faktów na podstawie uzasadnionych przesłanek ustalonych

w toku badań. Każda prognoza jest hipotezą wynikającą z posiadanej wiedzy i z przyjętych założeń,
których poprawność zazwyczaj przyjmuje się bez powodu.

Ogólnym celem interpretacji psychologicznej jest integracja informacji zebranych na

wcześniejszych etapach postępowania diagnostycznego. Jednym z kryteriów oceny trafności
interpretacji psychologicznej jest wewnętrzna zgodność ogólnych twierdzeń o jednostce.
Następnym kryterium oceny trafności interpretacji jest jej zawartość- swoista ekonomiczność
wyjaśnienia: im mniej ogólnych twierdzeń o jednostce zawiera, tym lepiej. Innym kryterium
jest zakres interpretacji: ile faktów z życia jednostki obejmuje, a ile zostawia bez wyjaśnienia.
W ostatniej fazie diagnozowania psycholog przystępuje do projektowania interwencji.
Komunikowanie orzeczeń pełni wiele funkcji: wyjaśniającą, legitymującą, perswazyjną
(przekonać ich odbiorców i podawać ich wiarygodne uzasadnienia pozwalające na wzbudzenie
motywacji do współpracy) i rozwijającą (świadomość konieczności późniejszego komunikowania
powoduje, że psycholog kontroluje i monitoruje własne działania. Formułowanie orzeczeń jest
formą refleksji nad własną pracą, a znajomość przyczyn decydujących o odnoszonych sukcesach
bądź porażkach komunikacyjnych pozwala na samodoskonalenie).

DIAGNOZOWANIE JAKO INTERAKCJA SPOŁECZNA

1. Społeczny kontekst badania: spostrzeganie osoby badanej przez diagnostę i odwrotnie-

spostrzeganie badacza przez osobę uczestniczącą w badaniu, nieświadoma akomodacja,
behawioralne potwierdzenie.
2. Badanie jako konwersacja
3. Społeczne skrypty badania psychologicznego.

Umiejętności stanowią drugi (obok wiedzy)- filar kompetencji w diagnozowaniu

Istnieje bogata wiedza naukowa, oparta na badaniach empirycznych, na temat praktycznych
umiejętności diagnostycznych.

HISTORIA PROBLEMATYKI ZDROWIA:

Zdrowie jako dobre samopoczucie, indywidualny styl życia i otoczenie- Hipokrates

Zdrowie jako utracona wartość- Kochanowski
XVIIIw. - odpowiedzialność za własne zdrowie

XIX/XX w. Rewolucje zdrowotne- oddziaływanie na:

- środowisko- poprawa higieny i życia ludności
- środowisko społeczne i styl życia
- świadomość człowieka- indywidualną i społeczną (Aleksandrowicz)

CZYM JEST ZDROWIE I JAKIE SĄ JEGO UWARUNKOWANIA?

Do niedawna myślenie o zdrowiu wiązano głównie z poziomem fizjologicznym, a więc ze

zdrowiem fizycznym, somatycznym. Dlatego też zdrowie było wyłącznie domeną lekarzy.
Współcześnie myślenie o zdrowiu wymaga systemowego podejścia do człowieka jako jedności
psychofizycznej, nierozerwalnie związanej z otoczeniem społecznym.

MODELE ZDROWIA
• model biomedyczny- u jego podstawy leży dualizm kartezjański oraz mechaniczna wizja
świata i człowieka, które zaważyły na sposobie postrzegania człowieka jako „bezdusznej
maszyny”. Zdrowie jest kategorią obiektywną określaną najczęściej jako brak choroby.
• model holistyczno-funkcjonalny zwany w naukach medycznych modelem
biopsychospołecznym lub ekologicznym- podstawą takiego rozumienia zdrowia stała się
teoria systemowa, traktująca człowieka jako system będący w centrum wszechświata-
ekosystemu.

Zdrowie: brak choroby, stan, zasób, proces, funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem

Zdrowie jako wartość: zdrowiu nadać najwyższą wartość, promować zdrowie poprzez edukację ku
zdrowiu- klinika nie tylko leczy ale uczy jak żyć by zachować zdrowie (Aleksandrowicz)

Cel edukacji ku zdrowiu: zwiększyć świadomość w zakresie zdrowia- nasycać świadomość

młodzieży i dorosłych wiedząc o tym, co sprzyja zdrowiu jednostek i społeczeństwa.
W psychologii zdrowie jest: wartością obiektywną, istnieje na zewnątrz człowieka, wyznacza
cel jego aktywności.

Zdrowie: jest częścią sytuacji zadaniowej rozumianej jako układ wartości i możliwości; rozumiane
jest rozłącznie; jest wartością dychotomiczną pozytywną a chorobą- negatywną; ma moc
regulacyjną zachowania, kiedy jest wartością autoteliczną- zinterioryzowaną a nie instrumentalną.
Zdaniem Gołaszewskiej konieczna jest aktywność aksjologiczna, sprzyjająca przyswajaniu nowych
wartości, które wyznaczają cele aktywności człowieka.
Zdrowie może być wartością instrumentalną, kiedy sprzyja osiągnięciu innych wartości np.
materialnych.

Miejsce zdrowia w systemie wartości badanych nauczycielek: rodzina, zdrowie, praca, przyjaźń,
intelekt, mieszkanie/samochód, pieniądze, wygląd zewnętrzny
Najważniejsze wartości w życiu badanych: praca, życie małżeńskie i rodzinne, wychowywanie
dzieci, życie i rozrywki towarzyskie, praca dla innych, hobby, religia, życie z dnia na dzień, inne

Zdrowie może być:

- obiektywne- wiedza medyczna i psychologiczna
- subiektywne- potoczna wiedza o zdrowiu. Subiektywne definicje zdrowia są wyznacznikami
aktywności badanych na rzecz zdrowia.

Dwa sposoby ujmowania zdrowia:

1) w sensie statycznym jako zasób, umożliwiający osiągnięcie celów życiowych,
2) w sensie dynamicznym, jako proces utrzymywania dynamicznej równowagi między posiadanymi
zasobami a wymaganiami otoczenia.

Te 2 sposoby potocznego rozumowania zdrowia, odpowiadają naukowym definicjom zdrowia w

literaturze i stają się wyznacznikami ich zachowania.

Podstawą edukacji promującej zdrowie jest: pełna rodzina, zdrowa szkoła, pozytywna grupa
rówieśnicza, nauczyciel wychowujący ku przyszłości i zdrowiu, dobra współpraca nauczyciela z
rodzicami dziecka.

Edukacja ku zdrowiu oznacza: uczenie sposobów skutecznego radzenia sobie ze stresem przez
rozwiązywanie problemów i poszukiwanie wsparcia; rozładowaniu napięć i stresu przez ruch,
rekreację i relaksację; wzmacnianie zasobów podmiotowych

Profesjonalna kompetencja komunikacyjna obejmuje różne umiejętności diagnostyczne, u

psychologa-diagnosty oznacza umiejętność posługiwania się aktami mowy: w sposób zgodny z
wiedzą psychologiczną i profesjonalnymi standardami; w celu jak najlepszego przeprowadzenia
badania; z uwzględnieniem specyfiki sytuacji i indywidualności konkretnej osoby badanej. Jest
podstawą praktyki psychologa i jest przedmiotem kształcenia w trakcie studiów.

ŚWIADOME DZIAŁANIE SŁOWAMI

„Wszystko jest komunikacją”- jak ogłosili w latach 60. przedstawiciele tzw. szkoły z Palo Alto,
jednego z bardziej znanych podejść w psychoterapii. Nie tylko zamierzone wypowiedzi werbalne
stanowią komunikację, lecz także różne sygnały parawerbalne (tempo, głośność, intonacja) i
niewerbalne (mimika, pozycja ciała, utrzymywanie dystansu), do których zalicza się już sam
wygląd fizyczny partnerów, zarówno jego aspekty naturalne (zmarszczki, opalenizna) jak i
wykreowane (ubiór, biżuteria). Komunikatem jest wszelkie zachowanie człowieka, a nawet jego
brak np. milczenie, które jest bardzo wymowne.
SZTUKA SŁUCHANIA

Znaczenie słuchania klienta przez psychologa podkreślało wielu wybitnych teoretyków i

praktyków. Szczególne miejsce należy się Rogersowi, który jest autorem aktywnego słuchania
(psycholog nie tylko lepiej rozumie klienta, ale też przekazuje mu wiadomość, że jest
zainteresowany niż i, że jego uczucia i myśli są warte zainteresowania- jest to praktyczna
demonstracja tego szacunku)
Idea aktywnego słuchania zawdzięcza swą popularność T. Gordonowi, którego specyficzne metody
treningu umiejętności komunikacyjnych i praktyczne poradniki dla rodziców, stały się znane na
całym świecie.
Aktywne słuchanie jest też przydatne dla psychologa- diagnosty. Poza budowaniem relacji
diagnostycznej pomaga ono w rozpoznawaniu trudnych uczuć i emocji przeżywanych np. przez
chorych.

REPERTUAR WYPOWIEDZI NALEŻĄCYCH DO RÓŻNYCH KATEGORII

W polskim piśmiennictwie ich przegląd przedstawia D. Ustjan. Najszerzej znana jest kategoryzacja
C. Hill, która w ostatecznej wersji obejmuje 9 podstawowych kategorii reakcji werbalnych
psychologa: potwierdzanie, informowanie, bezpośrednie zalecenia, pytania zamknięte, pytania
otwarte, parafraza, interpretacja, konfrontacja, ujawnianie siebie.

System kategorii Hill sprawdził się jako trafne i rzetelne narzędzie oceny zachowań werbalnych
psychologa. Został stworzony z myślą o procesie terapeutycznym ale stosowano go także w
badaniach nad zachowaniami werbalnymi w innych sytuacjach profesjonalnych.
Kategoryzację Hill stosowano w licznych badaniach dotyczących specyfiki zachowań werbalnych
psychologów różnych specjalności i orientacji teoretycznych.

Nie udało się wyłonić wspólnego wzorca dla wszystkich psychologów - rodzaj praktyki
psychologicznej oraz orientacja teoretyczna mają wielki wpływ na stosowanie instrumentów
komunikacyjnych. W wypowiedziach psychologów jest zwiększony odsetek parafraz. Jest
to ,znak firmowy" psychologa-profesjonalisty.

KONSTRUOWANIE PARAFRAZ, PYTAŃ I WYPOWIEDZI JA

W czasie przeprowadzenia diagnozy parafraza jest nieocenionym instrumentem, dzięki któremu

psycholog buduje kontakt i nadaje relacji z klientem specyficzną psychologiczną jakość,
wynikającą z zainteresowania subiektywnym światem drugiego człowieka.
Konstruowanie udanych parafraz jest umiejętnością, które trzeba się nauczyć i powstrzymać się od
pocieszania. Jest to przeciwieństwo pożądanej akceptacji i empatii wobec uczuć klienta.

Pojęcie parafrazy może występować w szerszym lub węższym znaczeniu. W węższym znaczeniu,
jest to powtórzenie własnymi słowami tego, co powiedział nam rozmówca, aby upewnić się, czy
dobrze go zrozumieliśmy.
Należy stosować parafrazę w szerszym znaczeniu. Obejmuje ona całą klasę wypowiedzi
informujących rozmówcę o tym, jak rozumiemy nie tylko bezpośrednią treść jego wypowiedzi, ale
także jej znaczenie dla mówiącego.

Do parafrazy zaliczymy odzwierciedlenie, podsumowanie, klaryfikację i inne wypowiedzi,

których intencją jest rozumienie subiektywnych przeżyć rozmówcy.

Parafrazę należy odróżnić od interpretacji, której sensem jest przekazanie rozmówcy, jakie
znaczenie ma jego wypowiedź dla psychologa.
Psycholog nadaje wypowiedzi klienta taki własny sens wewnątrz profesjonalnych ram odniesienia-
wiedzy i doświadczenia zawodowego.

Interpretacja to proponowanie rozmówcy nowego znaczenia, zaś istotą parafrazowania jest

rekonstruowanie znaczenia, jakie wypowiedź miała w subiektywnym świecie mówiącego.

Ważną umiejętnością diagnosty, jest poprawne formułowanie pytań. Rodzaje pytań: otwarte,
zamknięte.

Ze względu na formę wyróżnia się kategorie pytań:

- bezpośrednie
- projekcyjne
- hipotetyczne
- uwikłane

Profesjonalna kompetencja komunikacyjna to umiejętność skonstruowania pytania optymalnego w

danym kontekście i dla danej osoby.
Ważnym składnikiem kompetencji komunikacyjnej jest umiejętność formułowania pytań w taki
sposób, aby nie były one zagrażające, oceniające czy sugerujące, mogące obniżyć wartość
diagnostyczną danych.

Łatwiej jest budować właściwą relację diagnostyczną opartą na zaufaniu i współpracy, gdy osoba
badana spostrzega psychologa jako osobę nastawioną do niej życzliwie i zainteresowaną jej
sprawami. Takiej relacji sprzyjają wypowiedzi osobiste.

Dzięki wypowiedziom w formie osobistej intencje diagnosty stają się czytelne, a zachowania
bardziej przewidywalne i osoba badana ma poczucie kontroli nad sytuacją
KORZYSTANIE Z WIEDZY O PROCESACH POZNAWCZO-AFEKTYWNYCH W
KONSTRUOWANIU WYPOWIEDZI

Aby skonstruować dobre pytanie lub parafrazę należy odwołać się do psychologicznej wiedzy
o poznawczym i emocjonalnym funkcjonowaniu człowieka. Pamięć zdarzeń jest względnie
odrębna od pamięci semantycznej, a system analizowania- od systemu doświadczenia. Pytania
mogą być adresowane do każdej z tych struktur niezależnie, niekiedy dając sprzeczne odpowiedzi.

Wartość diagnostyczną mają obie odwiedzi na temat spędzania wolnego czasu przez człowieka.
Pierwsza informuje o sądach osoby badanej, druga o jej doświadczeniu, Zestawienie ich razem
ukazuje, że nie ma zgodności pomiędzy tym, co osoba badana myśli, a tym, czego w konkretnych
sytuacjach doświadcza. Każda odpowiedź potencjalnie może być użyteczna diagnostycznie. Jeśli
chcemy dowiedzieć się, co osoba badana myśli na dany temat, diagnosta powinien formułować
pytania odnoszące się do systemu analizowania- prosić o ogólne oceny, sądy i przekonania.

Jeśli diagnosta chce dowiedzieć się, jakie są rzeczywiste zachowania osoby badanej, powinien
kierować pytania do systemu doświadczeniowego i pamięci epizodycznej, czyli pytać o konkretne
zdarzenia, umiejscowione wyraźnie w przestrzeni i czasie. Początkujący diagności zapominają, że
ludzie mają ograniczony wgląd w swoje stany wewnętrzne. Pytając np. jakie emocje budzą u ciebie
spotkania z ludźmi, możemy uzyskać efekt humorystyczny bo ludzie nie zdają sobie z tego sprawy.
Tego typu pytania burzą kontakt emocjonalny wprowadzając osobę badaną w zadaniowy,
intelektualny tryb funkcjonowania, a odrywa ją od własnego doświadczenia i od interakcji z
diagnostą.

UMIEJĘTNOŚCI TECHNICZNE DIAGNOSTY OBEJMUJĄ:

 • rozpoznanie problemu/celu i zrozumienie istoty danego przypadku
• wybór odpowiednich metod diagnozy, dostarczających danych zarówno testowych jak i
nietestowych
• efektywne zastosowanie procedur diagnostycznych
• systematyczne zbieranie danych
• integracja informacji, wnioskowanie i analiza
• opracowanie wyników diagnozy i sformułowanie zaleceń odnośnie do problemu/celu
• dostarczenie klientowi zrozumiałych i użytecznych informacji zwrotnych

Obecnie najwięcej uwagi poświęca się konceptualizacji przypadku oraz komunikowaniu wyników
diagnozy w formie pisemnego raportu lub w bezpośredniej rozmowie. Wiążą się one ze szczególną
odpowiedzialnością diagnozy.

Konceptualizacja przypadku pełni kluczową rolę w procesie diagnostycznym, a równocześnie

jest najbardziej podatna na błędy wnioskowania diagnostycznego.
Komunikowanie wyników diagnozy jest interwencją, która ma bezpośredni wpływ na dalszy
przebieg kontaktu osoby badanej z psychologiem i na inne obszary jej życia.

Te dwie kompetencje przesądzają o jakości całej diagnozy.

KONCEPTUALIZACJA PRZYPADKU

Wywodzi się z psychologii klinicznej. Oznacza zbiór hipotez albo roboczy model, stworzony przez
klinicystę w celu wyjaśnienia mechanizmów psychologicznych, leżących u podstaw objawów i
trudności pacjenta.
Współcześnie mówi się o konceptualizacji przypadku w odniesieniu nie tylko do klinicznych, ale
też innych problemów, w których klienci poszukują pomocy psychologicznej.
Konceptualizację przypadku można rozumieć jako: pewien proces i efekt tego procesu.
Proces konceptualizacji to intencjonalna aktywność psychologa zmierzająca do zrozumienia
pacjenta- jego uwarunkowań i psychologicznych mechanizmów leżących u podstaw aktualnego
funkcjonowania.
Podstawą jest odwołanie się do teorii psychologicznej w celu:
◦ zorganizowania danych i nadania im znaczeń,
◦ sformułowania hipotetycznych wyjaśnień analizowanego problemu,
◦ nakreślania planu interwencji
Konceptualizacja przypadku odgrywa kluczową rolę w procesie diagnostycznym ze względu na:
złożoność procesu i umiejętność łączenia teorii z praktyką.
Konceptualizacji przypadku dokonuje się w ramach określonej teorii psychologicznej.
Każde konceptualizowanie przypadku polega na:
◦ ustaleniu przypuszczalnych związków pomiędzy różnymi zaobserwowanymi faktami,
◦ sformułowaniu hipotez, co do psychologicznych mechanizmów ich powstania i
utrzymywania się.

POJAWIAJĄ SIĘ RÓŻNICE W KWESTII TEGO, KIEDY NALEŻY ROZPOCZĄĆ

KONCEPTUALIZOWANIE PRZYPADKU?

Część badaczy i praktyków uważa, że powinno się tego dokonać na zakończenie wszystkich badań.
Wielu jednak proponuje, aby dokonać wstępnej konceptualizacji przypadku na samym początku
interakcji z klientem- zaraz po wstępnym wywiadzie, dostarczającym zbioru podstawowych
informacji na temat sytuacji klienta i problemu, który sprowadził go do psychologa. Budując w ten
sposób roboczy model problemu klienta, po wstępnej rozmowie z nim możemy już na kolejnych
spotkaniach testować robocze hipotezy szczegółowe wynikające z tego modelu i udoskonalić
model.
Wg Westmeyera całość postępowania diagnostycznego można uważać za proces konstruowania i
testowania hipotez idiograficznych. Takie podejście pozwala na dobór odpowiednich narzędzi do
weryfikacji pewnej specyficznej hipotezy dotyczącej tej jednej osoby. Pozwala na dobór
odpowiednich środków, innych u różnych osób.
Wśród metod weryfikacji idiograficznych hipotez diagnostycznych ważne miejsce zajmuje
eksperyment kliniczny. Przeprowadzono wiele badań na temat rzeczywistych procesów
wnioskowania diagnostycznego oraz ich społecznych, kulturowych i emocjonalnych uwarunkowań.

Badania wykazały, że: umysł diagnosty nie różni się od umysłu przeciętnego człowieka- jest tak
samo podatny na ograniczenia i zniekształcenia poznawcze, opisane przez psychologię poznawczą.
Najbardziej zaskakującym wynikiem wielu badań jest to, że doświadczenie diagnosty wcale nie
chroni przed popełnianiem błędów. Przyczyną tego jest niezdolność do uczenia się na podstawie
własnego doświadczenia, ponieważ praktycy bardzo rzadko poddają swoje diagnozy
systematycznym procedurą weryfikacji. W rezultacie informacje o trafności diagnozy bez
przeszkód mogą być systematycznie zniekształcane.

Jak wykazały liczne badania, ważne jest stałe, świadome doskonalenie własnych umiejętności,
które polega na: uczestniczeniu w szkoleniach, śledzeniu najnowszej literatury fachowej, stałym
monitorowaniu własnej działalności w każdej konkretnej sytuacji diagnozowania w celu spełnienia
standardów profesjonalnych.

OPRACOWANIE RAPORTU

Raport z wykonanej diagnozy psychologicznej jest rezultatem postępowania diagnostycznego,

diagnosta komunikuje w nim wyniki swojej pracy. Pisanie raportu często jest momentem
ostatecznego namysłu nad znaczeniem wyników badania, a niekiedy nawet podejmowania
kluczowych decyzji. Ważne jest każde słowo, które zostanie umieszczone w raporcie.

Wielu autorów kieruje się humanistyczną ideą przygotowania raportu we współpracy z klientem
dając mu możliwość akceptowania, odrzucania lub modyfikowania zaleceń na temat planowanych
oddziaływań psychologicznych.

Ackerman rozróżnia trzy rodzaje raportów:

• Krótki (1-3 strony): ujmuje jedynie najważniejsze zagadnienia w syntetyczny sposób,
zawiera jednak wnioski i rekomendacje psychologa.
• Standardowy (2-10 stron): długość raportu standardowego zależy od zakresu wykonanych
badań i liczby problemów diagnostycznych. Obejmuje on podstawowe informacje, wyniki
testów i badan nietestowych oraz ich podsumowanie, zawierające wskazanie wyników
najbardziej istotnych z punktu widzenia problemu. Raport kończą wnioski i rekomendacje.
• Obszerny (nawet do 50 stron): zawiera te same podstawowe elementy, co raport
standardowy oraz wszystkie inne informacje, które diagnosta uznał za istotne dla wniosków
końcowych, bez daleko idącej redakcji tekstu czy cenzury. Dane z badań przytaczane są
wraz z cytowaniem wypowiedzi osoby badanej lub wyników testowych.

Ackerman opisał te trzy rodzaje raportów z myślą o psychologach sądowych. Rozróżnienie to może
mieć zastosowanie w każdej innej działalności psycholog. Psycholog może każdorazowo dobrać
rodzaj raportu do typu diagnozy i oczekiwań odbiorcy. Raport psychologiczny dostarcza istotnych
informacji swym odbiorcom, powinien być dla nich zrozumiały. Dlatego jego treść i formę trzeba
dostosować do odbiorcy
Raporty z badań psychologicznych są przeznaczone dla trzech głównych kategorii odbiorców:

Psycholodzy: Odbiorcy ci znają podstawową terminologię i pojęcia (np. mechanizmy obronne",

indywiduacja", nazwy jednostek nozologicznych), mogą być one zamieszczone w raporcie bez
dodatkowych wyjaśnień, podobnie jak nazwy i wyniki surowe testów i innych technik
diagnostycznych.

Profesjonaliści z innych dziedzin: lekarze, pedagodzy, nauczyciele, adwokaci, sędziowie,

kuratorzy sądowi, specjaliści od zarządzania kadrami i inni. W tym raporcie nie należy stosować
wyrażeń specjalistycznych ani też zamieszczać surowych wyników badań.

Nieprofesjonaliści: osoby badane, rodzice, inne osoby upoważnione. Dla tego typu odbiorców
raport trzeba pisać szczególnie starannie, dbając o to, aby informacje zostały właściwie zrozumiane.
Trzeba zapobiegać ewentualnym nieporozumieniom i niewłaściwemu użyciu raportu lub jego
części. Dlatego nie należy zamieszczać specjalistycznych terminów diagnostycznych, nie podawać
wyników surowych ani cytować pozycji testowych, tylko przedstawić ogólny cel badania daną
techniką (np. test funkcjonowania poznawczego zamiast „WAIS"). Wszelkie wnioski i zalecenia
należy podawać wraz z przystępnym wyjaśnieniem. W takich sytuacjach diagnosta powinien
udzielić informacji zwrotnych w bezpośrednim kontakcie z odbiorcą, co daje możliwość
przedyskutowania wszystkich ewentualnych niejasności

Niekiedy zdarza się, że raport z diagnozy może być czytany przez wszystkie kategorie
odbiorców, wówczas priorytet mają zasady odnoszące się do raportów dla nieprofesjonalistów;
można dopełnić reguł etycznych, dotyczących ochrony dóbr osoby badanej oraz ograniczania
dostępu do psychologicznych narzędzi diagnostycznych dla niepsychologów.

Nail przedstawia trzy rodzaje postępowania diagnostycznego i trzy rodzaje raportów:

-model, dla którego punktem odniesienia jest zastosowany test i który koncentruje się na
szczegółowych jego wynikach,
- raport, który organizowany jest z punktu widzenia problemu psychologicznego
- postępowania, w którym poszukuje się informacji o różnych obszarach funkcjonowania jednostki

Kolejność przedstawiania treści raportu ukierunkowanego na test odpowiada wykorzystywanym

procedurom diagnostycznym. Kolejno pojawia się: nazwa i podstawowe informacje o teście,
uzyskane w nim wyniki oraz ich interpretacje.

Zaletą tego podejścia jest jasne i czytelne wskazanie źródła danych i wyciąganych na ich podstawie
wniosków.
Słabością jest brak uogólnień co do sposobu funkcjonowania jednostki w rzeczywistych sytuacjach
życiowych.

Podejście to sugeruje, że:

- proces diagnozowania jest tylko techniczną biegłością w stosowaniu testów i odnajdowaniu w
podręczniku testowym interpretacyjnych znaczeń ich wyników
- brak integracji zebranych danych w odniesieniu do teorii psychologicznych.

W raporcie z postępowania diagnostycznego, w którym poszukiwano informacji o różnych

obszarach funkcjonowania jednostki, kolejno przedstawia się jej sprawności i umiejętności
„Funkcje psychiczne”.

Ten sposób prezentowania danych jest użyteczny, gdy brakuje problemu psychologicznego, z
którym zgłasza się klient i w związku z tym hipotez wyjaśniających. Jest on stosowany także wtedy,
gdy nie ma jasnego wskazania celu badania. Czytelnik może mieć trudności w wyłowieniu rzeczy
ważnych spośród szumu informacyjnego. W tym modelu dąży się do osiągnięcia wszystkich
możliwych celów bez sprecyzowania hipotez.

Trzecim rodzajem jest raport, który odnosi się do problemu psychologicznego i omawia zebrane
wyniki w aspekcie potwierdzania lub falsyfikowania stawianych hipotez wyjaśniających. Tym, co
organizuje tok wywodu, są hipotezy integrujące omawiane dane. Zaletą tego modelu jest łatwość
czytania i podążania za wstępnie sformułowanym problemem. Słabością jest brak w nim tych
informacji, których autor nie potrafi powiązać z wyjściowym problemem, a które mogą okazać się
ważne.
Strukturę raportu można określić jako złożoną z trzech zasadniczych części, opisujących kolejno
informacje znane przed badaniem psychologicznym, wyniki tego badania oraz wnioski i zalecenia

Raport składa się z następujących standardowych części:

- Zwięzła informacja o celu wykonywania diagnozy psychologicznej (główny problem

diagnostyczny), okolicznościach badania oraz zastosowanych narzędziach.
- Informacje ogólne o osobie badanej (dane socjodemograficzne, aktualna sytuacja życiowa, fakty
biograficzne, dane z obserwacji zachowania).
- Wyniki badań - prezentacja (lub tylko omówienie) i interpretacja danych z wywiadu, testów i z
innych technik diagnostycznych.
- Wnioski i zalecenia - podsumowanie i dyskusja wyników, prognoza, rekomendacje praktyczne, w
tym dotyczące pomocy psychologicznej, z uwzględnieniem potrzeb bezpośrednich i celów
długoterminowych.

Każda z tych części raportu może być bardziej lub mniej rozwinięta, niekiedy pojawiają się w niej
dodatkowe punkty, np. w diagnozie klinicznej - ocena zdrowia psychicznego, zaś w diagnozie
sądowej – ustalenia dotyczące przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, których osoba badana
może być ofiarą lub sprawcą

Nail opisuje trzy poziomy sporządzania raportu:

• Raporty z pierwszego poziomu zawierają często stwierdzenia, które są zazwyczaj
dosłownymi cytatami z podręcznika bez prób ich odniesienia do indywidualnej historii
życia. Zadaniem diagnosty powinno być wybranie tylko takich twierdzeń, które są spójne z
wszystkimi zebranymi informacjami na temat osoby uczestniczącej w badaniu.

• Raporty drugiego poziomu prezentują wyższy stopień konceptualnego opracowania danych

i ich personalizacji. Prezentowane są w nim tylko interpretacje wyników badań, które
odnoszą się do badanej osoby, często udokumentowane przykładami rzeczywistych
zachowań np. „Pan X ma tendencje Do..."

• Raporty trzeciego poziomu są zindywidualizowane i spersonalizowane i zawierają

odwołanie do teorii w interpretacji danych, co pozwala na budowę dynamicznego i
zintegrowanego modelu osoby badanej, a także trafne przewidywanie przebiegu zdarzeń
oraz zaprojektowanie skutecznej interwencji.

Alternatywą dla tradycyjnej struktury raportu jest podejście psychologii pozytywnej, w którym
proponuje się cztery główne elementy opisu:

- silne strony klienta,

- słabe strony klienta,
- zasoby w środowisku klienta
- ograniczenia tkwiące w środowisku klienta.

Współcześnie niezbędne jest uwzględnienie mocnych stron klienta w raporcie.

UDZIELENIE INFORMACJI ZWROTNYCH

Wszystkie znane kodeksy etyczne psychologów wymagają udzielenia osobie badanej informacji
zwrotnych o wynikach badania, gdyż jest to standard profesjonalnej relacji. Ma wymiar nie tylko
etyczny, ale też praktyczny. W zależności od celu i kontekstu diagnozy, udzielanie informacji
zwrotnych przybiera różne formy w konkretnych sytuacjach.

Podstawowe kroki w udzielaniu informacji zwrotnych o wynikach diagnozy

1) Przypomnienie zasadniczego celu diagnozy, określenie go z punktu widzenia celu lub

problemu klienta.
2) Przegląd zastosowanych technik diagnostycznych, wyjaśnienie ewentualnych wątpliwości
klienta co do ich sensu stosowania.
3) Wyjaśnienie znaczenia wyników badań, upewnienie się, że klient dobrze je zrozumiał.
4) Omówienie znaczenia wyników diagnozy z punktu widzenia życia codziennego oraz celu
lub problemu, który sprowadził klienta do diagnosty.
5) Przedstawienie i uzasadnienie zaleceń praktycznych, wszechstronne przedyskutowanie ich z
klientem, niekiedy także wspólne dokonanie pewnych modyfikacji tych zaleceń.

W praktyce wykonanie zadania udzielenia klientowi informacji zwrotnych jest wielkim wyzwaniem
dla psychologa. Okazuje się to także trudne na poziomie komunikacyjnym i interpersonalnym.
Ważne jest aby pozostawić osobie badanej swobodę decydowania o tym, co chce o sobie wiedzieć.
Należy przyjąć zasadę ostatnie słowo należy do klienta", które chroni podmiotowość osoby
badanej.
Często spotykaną pierwszą reakcją osób badanych na złe wiadomości, które czasami diagnosta ma
do przekazania jest zaprzeczanie. Jest to mechanizm obronny mający wartość adaptacyjną, dlatego
należy osobie badanej dać czas na oswojenie się z trudną prawdą i umówić się z nim na kolejne
spotkanie.

KOMPETENCJE SPOŁECZNO-KULTUROWE
Jakość diagnozy, jej trafność i rzetelność, zależy od wiedzy merytorycznej umiejętności
technicznych diagnosty. Równie ważne są umiejętności diagnosty, które można określić jako
„zarządzanie kontekstem badania”.

Umiejętność krytycznej oceny różnorodnych ról , kontekstów i relacji, wewnątrz których

funkcjonują klient i psycholog oraz umiejętność rozpoznania ich wpływu. Umiejętność
ustanowienia, podtrzymania i rozumienia współpracującej relacji profesjonalnej. Rozumienie
związku między diagnozą a interwencją i jej planowaniem- świadomość, że diagnoza jest
interwencją. Dostrzeżenie roli czynników kontekstowych, relacyjnych i kulturowych oraz
docenienie ich znaczenia w badaniu, jest znakiem nowych czasów.

Budowanie relacji diagnostycznej

Kompetencja relacyjna to zespół właściwości jednostki, które „ułatwiają jej nawiązywanie,

rozwijanie i podtrzymywanie obustronnie satysfakcjonujących relacji”. W relacji diagnostycznej
dużą rolę grają umiejętności nawiązywania kontaktu diagnostycznego i budowania tzw.
przymierza w działaniu, a także umiejętność nadania całej relacji odpowiednich ram poprzez
zawarcie kontaktu diagnostycznego.

ZNACZENIE KONTAKTU NA BADANIE

Kodeksy etyczne nakładają na psychologów konieczność uzgodnienia z klientem celu i zakresu

badań diagnostycznych, a także wielu innych związanych z badaniem okoliczności. Nawet, kiedy
badanie psychologiczne jest obowiązkowe, psycholog stara się uzyskać akceptację klienta dla
planowanych badań.
Jest w tym zawarta pośrednia informacja, że relacja ma charakter dwupodmiotowy i klient będzie tu
traktowany jako suwerenny i odpowiedzialny partner, który samodzielnie decyduje o tym, co chce
osiągnąć dzięki badaniu. Jest to także sposobność do wyjaśnienia wszelkich kwestii wątpliwych i
rozwiązanie nieadekwatnych wyobrażeń klienta, że psycholog dysponuje testami, które pozwolą
ujawnić to, czego klient nie chce ujawniać.
Zawieranie kontraktu jest pierwszą okazją do nawiązania kontaktu u budowania przymierza. Jakość
komunikacji na ten temat może znacząco zaważyć na całej relacji diagnostycznej.

KONTAKT

Nawiązanie kontaktu z klientem jest podstawą udanej sesji diagnostycznej. Kontakt ten może zostać
pogłębiony lub nie, stosownie do rodzaju wykonywanych badań.

Techniki diagnostyczne można uszeregować na kontinuum głębokości kontaktu, niezbędnej do ich

efektywnego zastosowania. Na jednym biegunie znajdują się testy standardowe, których znakomita
większość nie wymaga ustanowienia głębokiego kontaktu, natomiast biegun przeciwny stanowi
wywiad zwłaszcza wywiad częściowo ustrukturalizowany i wywiad swobodny, które opierają się na
bliskim kontakcie między psychologiem i klientem.

Zgodnie z ujęciem teoretycznym Linda Tickle-Degnen i Roberta Rosenthala na zjawisko

kontaktu składają się trzy procesy interpersonalne: wzajemna uwaga, pozytywne nastawienie i
pozytywna koordynacja zachowań partnerów. Te trzy składowe elementy można odnaleźć w każdej
udanej interakcji, których znaczenie zmienia się w miarę jej rozwoju.

Na początku spotkania kontakt między uczestnikami silnie zależy od pozytywnego nastawienia,

jego rola spada z czasem, a większego znaczenia nabiera koordynacja zachowań. Natomiast na
każdym etapie rozwoju interakcji rola uwagi pozostaje znacząca.

Model ten zyskał na precyzji dzięki wyróżnieniu czterech poziomów analizy zjawiska kontaktu i
trzech jego składników. Na tej podstawie opracowano wskaźniki empiryczne każdego z trzech
składników kontaktu

Metaanaliza wykazała, iż jakość kontaktu interpersonalnego jest pozytywnie związana z wieloma

rodzajami zachowań niewerbalnych (Uśmiechem, potrząsaniem głową, zwróceniem ciała w
kierunku rozmówcy oraz wychyleniem do przodu).

Dla profesjonalnej relacji diagnostycznej najważniejsze jest podążanie przez psychologa za

klientem w ułożeniu i ruchach różnych partii ciała. Badania pokazały, że wśród mimicznych
wyrazów emocji z dobrym kontaktem wiąże się ekspresja zainteresowania-pobudzenia" oraz
zadowolenia-radości" (klasyfikacja Izara).

Badania poświęcone kontaktowi wzrokowemu ukazały dwa wzorce dynamiki kontaktu

wzrokowego w czasie sesji.
- Dla słabszego kontaktu charakterystyczne jest wysokie natężenie spojrzeń w oczy na początku
sesji, co może być odbierane jako inwazyjne w czasie interakcji, a następnie spadek ich liczby do
końca spotkania.

- Dobremu kontaktowi odpowiada wzorzec w kształcie odwróconej litery U- na początku i na

końcu spotkania spojrzeń w oczy jest niewiele, zaś największa ich liczba przypada na środkową
fazę rozmowy, kiedy omawiane są poruszające treści i pożądany jest głęboki kontakt.

Milczenie diagnosty ma pozytywny związek z doświadczaniem przez klienta dobrego kontaktu,

kontaktowi służą głównie takie momenty ciszy w wywiadzie, które są inicjowane przez diagnostę, a
kończone przez klienta.

Największą rolę w budowaniu dobrego kontaktu odgrywają: minimalna reakcja werbalna

(psychologiczne „mhm”), odzwierciedlanie emocji oraz powtórzenie treści wypowiedzi klienta.
Badania te potwierdziły ugruntowane przekonania praktyków o wielkiej roli tych instrumentów
konwersacyjnych w budowaniu profesjonalnego kontaktu.
Utarty pogląd, że kontaktowi najlepiej służy podążanie za klientem został podważony w badaniach.
Dobry kontakt charakteryzuje te spotkania, w których diagnosta w pierwszych minutach przejawia
inicjatywę, ma zaplanowaną strukturę wywiadu i wie do czego zmierza w rozmowie.

Aktywność diagnosty, jego ekspresyjność emocjonalna, a nawet liczba jego wypowiedzi

przyczyniają się do oceniania przez klienta kontaktu jako lepszego.

W relacji diagnostycznej istotą sprawy jest jakość aktywności diagnosty. Pomocne w budowaniu
kontaktu są: wypowiedzi diagnosty, które pozwalają klientowi zmienić perspektywę
spostrzegania (z poznawczej na doświadczeniową), przeżyć tłumione dotąd emocje, odkryć
nowe znaczenie omawianych spraw.

Parafrazy są optymalnym połączeniem aktywności i podążania za klientem.

Diagnosta niczego nie narzuca i nie interpretuje, ale słuchając uważnie klienta inicjuje pogłębienie,
rozszerzenie lub przeformułowanie wątków. Diagnosta podkreślając niektóre elementy wypowiedzi
klienta, zachęca do jej doprecyzowania, uzupełnienia luk, ukazania znaczeń emocjonalnych, zmiany
perspektywy lub innego rodzaju pogłębienia kontaktu klienta z własnym doświadczeniem. Tak
rozumiana aktywność psychologa jest niezwykle istotną częścią jego roli w profesjonalnej relacji z
klientem.

PRZYMIERZE W DZIAŁANIU

Przymierze terapeutyczne uważa się za najważniejszy czynnik skutecznej interwencji

psychologicznej, w tym także diagnozy.

Przymierze to oparta na wzajemnym zaufaniu, zaangażowana współpraca klienta i psychologa w

celu osiągnięcia wspólnie wyznaczonych celów.

Zgodnie z klasyczną koncepcją przymierza w działaniu obejmuje trzy zintegrowane elementy

składowe: uzgodnienie celów, wyznaczenie zadań i rozwój więzi.

W relacji diagnostycznej, dwa pierwsze elementy ustala się podczas zawierania kontraktu, zaś ich
efektywna realizacja zależy od elementu trzeciego więzi, którego nie można zakontraktować".

Wskazania dotyczące budowania przymierza (Hilsenroth i Cromer, 2007):

 • nawiązanie empatycznego kontaktu,
• współpracę z klientem przy określaniu indywidualnych celów interwencji, dzielenie się z
klientem wynikami badań w miarę, jak są uzyskiwane.

Nie tylko psycholog ale także klient uzyskuje lepsze rozeznanie w przedmiocie diagnozy, co
zwrotnie umożliwia tym większe zaangażowanie i dalszą współpracę

Psycholog może podsumować spotkanie wskazując, że wiele spraw zostało dzisiaj omówionych ale
może chciałby Pan jeszcze dzisiaj coś ze mną omówić, o coś zapytać?"
Warto podkreślić, że kontakt nawiązany podczas wstępnej diagnozy trwa potem w terapii nawet
wówczas, gdy diagnosta i terapeuta nie są tą samą osobą.

ŚWIADOMOŚĆ RÓŻNORODNOŚCI: KOMPETENCJA KULTUROWA

Do podstawowych kompetencji profesjonalnych psychologa należą: świadomość etyczna i

świadomość różnorodności (kompetencja kulturowa).

Kompetencję kulturową definiowano jako wiedzę, umiejętności i postawy (wartości), niezbędne

do psychologicznej pracy z osobami o odmiennym pochodzeniu etnicznym.
Obecnie rozumie się ją szerzej jako: dotyczącą odmienności pod względem takich aspektów jak
płeć, status socjoekonomiczny, wyznanie, orientacja seksualna, niepełnosprawność, wiek,
wartości osobiste.
Zdaniem Nancy Hansen „Kompetencja kulturowa dotyczy każdego z nas- w ten czy inny sposób”,
zatem sytuacje wymagające od diagnosty tych kompetencji nie są marginesowe ale mogą zdarzać
się rutynowo w praktyce.

SPRAWIEDLIWE PRAKTYKI DIAGNOSTYCZNE

W odniesieniu do reprezentantów innych grup społecznych wiele klasycznych standardów i

procedur wymaga modyfikacji. Samo nawiązanie kontaktu z przedstawicielem społecznej
mniejszości lub innej kultury może wymagać niestandardowych zachowani, zaś przeprowadzenie
wywiadu jest niemożliwe bez znajomości kulturowych norm, dotyczących wyrażania emocji czy
okazywania szacunku.

Problemem okazała się kulturowa stronniczość wielu narzędzi diagnostycznych, stosowanych w

rutynowej praktyce psychologicznej (TAT stosowanie tablic przedstawiających kobiety w badaniu
kobiet, a w badaniu mężczyzn - postaci męskie, co prowadzi do dyskryminacji kobiet.

Stosowanie tych tablic wyłącznie w badaniu kobiet prowadzi do systematycznego błędnego

diagnozowania kobiet, gdyż tablice przeznaczone dla kobiet wywołują same w sobie więcej
fantazji, wskazujących na psychopatologię u osób obu pici.

Podobnie, o tendencyjne wykrywanie" psychopatologii oskarżono też MMPI, gdy badania

wykazały, że wyniki skal klinicznych są systematycznie podwyższone u przedstawicieli mniejszości
etnicznych w Ameryce. W nowej wersji MMPI-2 wyeliminowano to kulturowe skrzywienie.

Wyobraźnia kulturowa najbardziej jest potrzebna w fazie konceptualizacji przypadku.

Psychologiczne teorie osobowości, stosowane do interpretacji wyników badań i konceptualizacji
przypadku, powstały w większości w kręgu kultury euro-amerykańskiej i nie wykazano ich
uniwersalności. Dlatego ich adekwatność do opisu i wyjaśniania zachowania ludzi żyjących w
innym kontekście społeczno-kulturowym może budzić wątpliwości.
Według R. Dana, do konstruktów psychologicznych, których trafność w opisywaniu osobowości
ludzi została wykazana międzykulturowo, należy zaliczyć ekstrawersję-introwersję, neurotyczność i
psychotyczność, oceny dokonane za pomocą dyferencjału semantycznego oraz wymiar
indywidualizmu-kolektywizmu.

ROZUMIENIE INNEGO

Chodzi tu nie tylko o wyeliminowanie niesprawiedliwych praktyk diagnostycznych, ale o

rozumienie człowieka jako istoty kulturowej - ukształtowanej przez kulturę i żyjącej na co dzień w
świecie tworzonym przez zjawiska i procesy społeczno-kulturowe. Ważne jest rozumienie nie tylko
teoretyczne ale uchwycenie społeczno- kulturowych czynników obecnych w konkretnych
sytuacjach, kształtujących losy konkretnych osób.
Okazało się, że osoby szkolone w zakresie psychologii międzykulturowej, nabierają większego
zaufania do swojej kompetencji kulturowej, ale nie wiąże się to z poprawą kulturowej jakości
dokonywanych przez nich konceptualizacji przypadku. Z badań Madonny Constantine, w których
minikonceptualizacje przypadku były oceniane przez sędziów kompetentnych za pomocą 7-
stopniowej skali opisującej, na ile dana konceptualizacja uwzględnia kwestie kulturowe, a przy tym
jest zróżnicowana i zintegrowana wewnętrznie.
Wyniki tych badań pokazały, że rzeczywista kompetencja kulturowa, przejawiająca się w
praktycznej konceptualizacji przypadku, ma niewiele wspólnego z przekonaniem diagnosty o
własnej kompetencji. Deklarowana kompetencja wyraźnie koreluje z potrzebą aprobaty społecznej,
a dla rzeczywistej kompetencji większe znaczenie ma empatia - zarówno poznawcza, czyli
umiejętność przybierania perspektywy innej osoby, jak i empatia emocjonalna, wyrażająca się w
życzliwym otwarciu na cudze przeżycia. Duże znaczenie ma także samoświadomość diagnosty, w
tym świadomość własnej tożsamości społeczno-kulturowej.
Okazuje się, że aby zrozumieć Innego trzeba najpierw poznać siebie, aby umieć dostrzec różnice
między sobą a drugim człowiekiem.

UNIKANIE BŁĘDU MINIMALIZACJI KONTEKSTU

Klasyczne teorie funkcjonowania człowieka koncentrują się na wewnętrznej strukturze i dynamice

osobowości jako czynników odpowiedzialnych za zachowanie człowieka. Skutkiem takiego
podejścia jest podstawowy błąd atrybucji. Polega na przecenianiu stałych, wewnętrznych
właściwości obserwowanej osoby jako czynników wyjaśniających jej zachowanie przy
niedocenianiu czynników sytuacyjnych.

Diagnosta powinien liczyć się z potencjalnym występowaniem tej naturalnej skłonności we

własnym myśleniu i koncentrować uwagę na czynniki kontekstowe. Brak stale podtrzymywanej
uważności skutkuje popełnieniem błędu minimalizacji kontekstu. Stanowi on specyficzną dla
diagnozy psychologicznej odmianę podstawowego błędu atrybucji

Kontekstualizacja - czyli uwzględnienie kontekstu analizowanego zjawiska podczas jego

interpretacji, stanowi dziś standard diagnozy psychologicznej.

Ryzyko błędu minimalizacji kontekstu może być wbudowane w teorię psychologiczną. Skupiając
się na precyzyjnym opisie mechanizmów intrapsychicznych, może ona prowadzić do utraty
kontekstu z pola diagnostycznego widzenia.

Przykładem może być teoria Z. Freuda. Wycofując się ze swej początkowej teorii o nadużyciu
seksualnym jako przyczynie histerii i uznając traumatyczne wspomnienia pacjentek jako fantazje
wynikające z ich dziecięcych pragnień seksualnych (Herman 1998), Freud popełnił pierwszy w
historii diagnozy psychologicznej podstawowy błąd atrybucji. Z czasem wycofano się ze
stosowania terminu „histeria" a określane tak problemy rozpoznawane są dziś jako zaburzenia
stresu pourazowego PTSD.

Hagan i Donnison pokazują kulturowe ograniczenia podejścia poznawczo- behawioralnego, które

zakłada, że problem klienta jest konsekwencją jego dysfunkcjonalnych przekonań. Autorki
analizują przypadek młodej kobiety z rozpoznaniem depresji, u której zidentyfikowano triadę
depresyjna: negatywne przekonania na temat siebie, świata i przeszłości.

Autorki argumentują, że w świetle doświadczeń socjalizacyjnych i jej obecnej sytuacji życiowej, jej
negatywne przekonania wcale nie są dysfunkcjonalne. Klientka doświadczała złego traktowania i
przemocy ze strony różnych osób z jej otoczenia, przy obojętności lub bezsilności pozostałych. Jej
negatywne przekonania są więc adekwatnym odzwierciedleniem krzywdzącej rzeczywistości
społecznej i jak najbardziej funkcjonalnym przystosowaniem do niej. Obraz siebie jako kogoś
niewiele wartego może być elementem skutecznej strategii przetrwania we wrogim świecie.

Uznanie negatywnych przekonań za czynnik przyczynowy depresji równałoby się czynieniu ofiary
odpowiedzialną za krzywdę, której doznała.

Wielu badaczy podkreśla, że aby rozumieć człowieka jako istotę kulturową, trzeba wypracować
nowe teorie, uwzględniające doświadczenia i aspiracje ludzi żyjących w coraz bardziej
różnorodnym świecie i przeżywających na co dzień różne rodzaje społeczno- kulturowych opresji,
zmagań i wyzwań.

Wśród teorii osobowości warto wspomnieć teorię dialogowego Ja Hermans, opisującą

wewnętrzną różnorodność jednostki jako odzwierciedlenie wielokulturowego świata.

WARTOŚCI. ETYCZNA POSTAWA PSYCHOLOGA W PRAKTYCE DIAGNOSTYCZNEJ

Standardy etyczno-zawodowe

Podstawowe zasady:
• badania należy prowadzić w warunkach zapewniających prywatność,
• stosować legalne narzędzia o znanym statusie psychometrycznym,
• nie wolno działać na szkodę klienta.

Polski kodeks etyczny:

• traktuje oddzielnie rożne zawodowe role psychologa (praktyk, badacz, nauczyciel)
• rola diagnosty nie jest tu wyodrębniona

Kodeks Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego APA poświęca osobny rozdział

diagnozie.
Kodeks brytyjski w swej dotychczasowej wersji omawia wybrane standardy profesjonalnej relacji,
ale nie odnosi ich w sposób szczególny do diagnozy. Nowa jego wersja- podobnie jak kodeks
kanadyjski- wciela w życie zalecenia Europejskiej Federacji Stowarzyszeń Zawodowych
Psychologów.

Obejmuje ona 4 fundamentalne wartości:

• poszanowanie praw i godności osoby,
• kompetencja
• odpowiedzialność
• prawość, wokół których skupiają się szczegółowe standardy etyczne
Następnie zostaną przedstawione wybrane zalecenia praktyczne, dotyczące roli diagnosty i relacji
diagnostycznej.

ŚWIADOMA ZGODA

Kodeksy etyczne poświęcają wiele uwagi świadomej zgodzie i potrzebie jej uzyskania od klienta w
odniesieniu do wszystkich istotnych okoliczności świadczenia usługi psychologicznej. Zgoda ma
być „świadoma” co oznacza, że klient powinien w pełni rozumieć wszystkie istotne okoliczności,
na które się zgadza wraz z ich różnorakimi konsekwencjami, a odpowiedzialność za ich właściwe
wyjaśnienie spoczywa na psychologu.
Wyjaśnienie klientowi wszystkich istotnych okoliczności badania ma szczególne znaczenie w
przypadku osób, które z różnych powodów mogą mieć trudności w samodzielnym rozeznaniu się w
istocie, charakterze lub skutkach dokonywanych wobec nich czynności.
Psycholog może mieć do czynienia z pozornie dobrowolną zgodą, może być ona spowodowana
stanem psychicznym klientem, presją ze strony rodziny czy instytucji np. sądu.
Psycholog nie powinien stawiać osoby badanej w sytuacji, w której jej zgoda jest tylko pozornie
dobrowolna. Obowiązkiem psychologa jest troska, aby klient miał rzeczywistą swobodę
decydowania. Problemem praktycznym jest kwestia formy wyrażania zgody. W społeczeństwach
zachodnich obowiązuje pisemne oświadczenie. Natomiast wśród amerykańskich psychologów
praktyka uzyskiwania ustnej zgody na badania jest trzykrotnie bardziej popularna niż zgody
pisemnej.
Uzyskanie zgody od klienta nie powinno ograniczyć się tylko do prośby o złożenie podpisu. Trzeba
omówić z klientem wszystkie okoliczności i etapy relacji diagnostycznej oraz upewnić się, że są
przez niego akceptowane.

POUFNOŚĆ I PRYWATNOŚĆ
Zgodnie z kodeksem etycznym psycholog jest zobowiązany do:
• ochrony poufności informacji uzyskiwanych od klientów,
• minimalizowania ingerencji w ich prywatność,
• przechowywania zebranych informacji bez stwarzania ryzyka, że niepowołana osoba
zapozna się z nimi.

Materiały zebrane podczas badania psycholog może wykorzystać jako:

• materiał dydaktyczny,
• ilustrację w publikacji naukowej
• podczas konsultacji zespołu
Psycholog może ujawnić informację na temat swojego klienta tylko za wiedzą i zgodą samego
klienta.

Informacje powinny być zachowane w tajemnicy z wyjątkiem sytuacji przewidzianych przez

prawo, takich jak:
- informowanie prawnych opiekunów osoby małoletniej o wyniku badania,
- ujawnienie informacji na wezwanie sądu

Innego rodzaju wyjątkiem jest sytuacja, gdy poważnie zagrożone jest czyjeś zdrowie lub życie, co
rodzi u psychologa dylematy moralne.

Eksperci z komisji etycznej APA zajmują jednoznaczne stanowisko- „klinicysta powinien

przedłożyć budzące niepokój informacje odpowiednim instytucjom, które o tym decydują”.
Komunikowanie wyników badania diagnostycznego też może nastręczyć problemy etyczne. Gdy
osoba badana dowiaduje się o różnych swoich problemach, może to być źródłem jej cierpień,
wstydu i lęku.
Pisemne komunikaty adresowane do przedstawicieli innych profesji czy organizacji powinny
zawierać: tylko niezbędne informacje i przestrzegać zasady poufności.

UTRZYMYWANIE GRANIC W RELACJI DIAGNOSTYCZNEJ

Granice związane z procesem diagnostycznym wyznaczone są przez cel badania. Psycholog

zgodnie z nim planuje badanie i dobiera adekwatne narzędzia diagnostyczne. Techniki
diagnostyczne z kolei wskazują na ograniczenia wniosków wyciąganych na ich podstawie.
Ograniczenia te dobrze jest zakomunikować klientowi.
Bardzo ograniczone są wnioski, które można wyciągnąć z udostępnianych materiałów, bez
osobistego kontaktu. Dlatego- psycholog nie powinien wydawać opinii o osobach, których sam
nie miał możliwości zbadać.

Komunikowanie wyników badania stawia diagnostę przed kolejnym rodzajem granic np. klient lub
inne osoby mogą nalegać na sformułowanie szerszych wniosków, wykraczających poza zebrane
dane. Eksperci komisji etycznej APA radzą, by dokładnie zdać sprawę z tego, co się wie, czego się
nie wie oraz jakie są źródła tych wniosków i stopień ich pewności.
Najważniejsze jest przestrzeganie granic interpersonalnych w relacji profesjonalnej. Psycholog
nawiązuje z klientem prawdziwy kontakt i stopniowo buduje atmosferę rzeczywistego zaufania, z
poszanowaniem naturalnej dynamiki procesów interpersonalnych.
Wypowiedzi psychologa do klienta powinny wyrażać szacunek i życzliwość, właściwa jest forma
„Pan/i”- bez dodawania imienia i nazwiska. Po pewnym czasie psycholog może dodać imię
klienta w formie pełnej co oznacza, że zmniejszający się dystans osobisty nie powoduje
zmniejszenia szacunku.
Z prac E.Halla wiadomo jak ważna jest przestrzeń osobista. Psycholog powinien dostosować się do
potrzeb osoby badanej zwracając uwagę na to, żeby nie skracać proponowanego przez nią
dystansu.
Zwyczajowe podanie ręki na powitanie i pożegnanie jest jedyną formą kontaktu dotykowego
psychologa w typowej relacji z klientem.
Psycholog nie może wchodzić w jakikolwiek prywatny związek z klientem.

WYZWANIA WSPÓŁCZESNEJ PRAKTYKI

Problemy związane z komercjalizacją diagnostyki psychologicznej

Psycholog świadczy usługi i to o specyficznym charakterze. Fakt „bycia usługą” rodzi trudności w
pracy psychologa. Usługi charakteryzujące swoistą nierówność stron. Szczególnie wyraźne jest to
w wypadku tzw. usług profesjonalnych, gdzie kompetencje i osobowość usługodawcy określają
sposób, treść i zakres usługi, gdyż najważniejsze jej cechy są kształtowane w bezpośrednich
kontaktach pomiędzy usługodawcą i usługobiorcą.
Psycholog profesjonalista przewyższa kompetencjami swojego klienta i jego społeczne otoczenie.
To powoduje niemożność pełnej oceny jakości ze względu na brak fachowej wiedzy klientów
usługi psychologicznej. Wysoki poziom wiedzy profesjonalnej, jego kompetencje i doświadczenie
zawodowe stawiają go w pozycji arbitra jakości świadczonych przez niego usług. Łatwo w tej
sytuacji o megalomanie i autokrytyczną postawę psychologa, której sprzyjać może nie tylko samo
badanie, ale też interpretacja jego wyników.
Z drugiej strony ta dominująca pozycja wcale nie musi być emocjonalnie wygodna dla diagnosty.
Może z nim wzbudzać poczucie winy czy stresu związanego z poczuciem odpowiedzialności.
Kontrola i dominująca pozycja znajdują się w rękach diagnosty, a ich granicą jest jego wrażliwość
etyczna i świadomość swych praw jego klientów.
Ciągle jeszcze ograniczony popyt na usługi psychologiczne i jednocześnie duża liczba psychologów
na rynku usług prowadzą do ostrej konkurencji. Reklamowanie usług psychologicznych jest niczym
nieograniczone. Problem leży w świadomości własnych kompetencji i ich ograniczeń oraz
niewystarczalności.

Dostęp do narzędzi diagnostycznych

W rynkowej rywalizacji rzetelność i normy etyczne naukowców są w konflikcie z wymaganiami

biznesu. Podobny problem dotyczy narzędzi diagnostycznych. Czy można sprzedawać każdemu,
kto chce je kupić? Dostęp do narzędzi diagnostycznych musi być ograniczony, gdyż ich ujawnienie
prowadzi do utraty wartości prognostycznych, a ich interpretacja wymaga wiedzy ogólnej i
specjalistycznej.

Za ograniczenia dystrybucji odpowiedzialni są wydawcy. Testy sprzedawane są tylko po

przedstawieniu posiadanych kompetencji, za to, co dzieje się po kupieniu testu, odpowiadają
psychologowie.

Obserwuje się różne naganne zjawiska związane z upowszechnianiem testu np. publikowanie
przykładów rozwiązań lub testów z kluczem. Naganne zjawiska to nie tylko kopiowanie metod
zamiast ich kupowania, ale także wykorzystywanie bez zgody autora testu z publikacji naukowej do
celów komercyjnych lub naukowych, tworzenie wersji komputerowej testu, adaptacja testu czy
nawet wykorzystywanie fragmentów.
Testy psychologiczne są utworami w rozumieniu prawa autorskiego i z tego względu przysługuje
im taka sama ochrona jak książkom, filmom czy piosenkom.

Refleksyjna praktyka

Można wyróżnić dwa podejścia do uniwersyteckiego kształcenia profesjonalistów.

Jedno z nich zakłada, że celem kształcenia jest wyposażenie przyszłych profesjonalistów we
wszystkie kompetencje niezbędne do wypełniania przyszłych zadań oraz rozwiniecie
umiejętności rozwiązywania problemów, które mogą napotkać w okresie całej kariery
profesjonalnej, niezależnie od zmieniających się warunków. Model ten nazywa się statyczną
„filozofią plecaka", w którym znajduje się wyposażenie na całe zawodowe życie, przygotowane
przez uczelnię. W zmieniającym się świecie profesjonalista musi stale odnawiać, rewidować i
modyfikować swoje kompetencje.
W drugim modelu edukacji - tzw. nowego profesjonalizmu - wiedza zdobywana podczas
uniwersyteckiej edukacji jest traktowana jako podstawa rozumienia sytuacji spotykanych w
praktyce zawodowej, a sytuacje te powinny inicjować rozwój zawodowy. Zdaniem D. Schona-
twórcy koncepcji refleksyjnej praktyki, o powodzeniu profesjonalnego działania decyduje zdolność
do szczególnego rodzaju krytycznej refleksji: Nieustannej refleksji-w-działaniu i refleksji-nad-
działaniem".

„Refleksja-w-działaniu” oznacza zdolność dostrzegania odmienności i unikatowości konkretnej

sytuacji czyli analizę własnego doświadczenia w odniesieniu do konkretnej sytuacji i otwarcie się
na przeżywane w niej emocje. Przeżywanie zaskoczenia, zdziwienia, poczucia zagadki wyzwala
chęć zmiany doświadczenia oraz próby zastosowania i sprawdzenia alternatywnych rozwiązań. "

„Refleksja-nad-działaniem” jest realizowana przez zastanawianie się nad powodami podjętych

działań, dyskutowanie w zespole lub z superwizorem, systematycznie przeprowadzaną samoocenę
czy korzystanie z informacji zwrotnej. Pozwala pogłębić refleksję, uogólnić indywidualne
doświadczenie oraz włączyć rozwiązania w repertuar psychologa praktyka. Pozwala tworzyć
osobiste doświadczenie zawodowe.
Kompetencja profesjonalna to zdolność do eklektycznego korzystania ze zmienionej pod
wpływem doświadczenia wiedzy akademickiej w celu najpełniejszego opisania praktycznych
problemów, z jakimi spotyka się profesjonalista. Teoria naukowa powinna być widziana jako punkt
wyjścia, źródło idei, wskazująca możliwe i niewykluczające się kierunki poszukiwań.

„Refleksyjny praktyk" jest skłonny do tworzenia prywatnych teorii danej sytuacji problemowej na
bazie modyfikowanych teorii akademickich, które są uogólnieniem różnych konkretnych sytuacji i
dlatego żadnej z nich nie dotyczą. Stąd działania psychologa praktyka powinny być nastawione nie
na rezultat (wiedza eksperta), lecz na proces doskonalenia własnej kompetencji i stałą refleksję nad
praktyką. Taka postawa jest odpowiedzią na wyzwania współczesnej praktyki diagnostycznej, a
szczególnie dotyczy jej aspektu etycznego.
Punktem wyjścia działań psychologa jest zasada dobroczynności, realizowana we wzajemnym
zaufaniu. Zakłada się, że istotą wzajemnej relacji jest zaufanie do profesjonalnych umiejętności
psychologa i ufność, że dobro klienta będzie podstawowym kryterium jego działania. Społeczna
rola diagnosty obejmuje przyzwolenie na wiele zachowań a diagnozowanie stwarza też ryzyko
naruszenia dóbr osobistych badanego.

PODSUMOWANIE

Diagnoza jest szczególną dyscypliną psychologiczną o dwoistej naturze:

-Jest postępowaniem badawczym i obowiązuje w nim rygor metodologiczny, a czynności są

podporządkowane celowi uzyskaniu rzetelnej wiedzy na temat pewnego fragmentu rzeczywistości.
- Diagnozowanie jest zarazem spotkaniem z człowiekiem, jest interwencją, oddziaływaniem, a
równocześnie sam podlega oddziaływaniom wielu czynników, tkwiących w społeczno-kulturowym
kontekście badania.
-Diagnozowanie jest zadaniem bardzo złożonym, angażującym wiedzę i umiejętności o bardo
odmiennym charakterze: teoretyczne i praktyczne, metodologiczne i komunikacyjne, tzw. twarde i
miękkie. Diagnoza jest jedną z trudniejszych kompetencji psychologa, której nauka trwa przez cale
zawodowe życie.
-Diagnoza jako kompetencja profesjonalna opiera się na trzech filarach: wiedzy, umiejętnościach i
wartościach.

O czym powinien pamiętać każdy psycholog diagnosta?

- Postępowanie diagnostyczne powinno mieć określoną strukturę. Diagnosta przed przystąpieniem

do badan powinien sformułować: pytania diagnostyczne, na które szuka odpowiedzi, jakie dane są
mu niezbędne i w jaki sposób te dane uzyskać?
-Niesformalizowane wnioskowanie diagnostyczne jest zawodne.
- Doświadczenie praktyczne nie poprawia trafności sądów, a niekiedy może utrwalać błędne
schematy wnioskowania.
- Doskonalenie własnej kompetencji diagnostycznej poprzez śledzenie literatury fachowej,
uczestniczenie w szkoleniach oraz stałą refleksję nad własną praktyką.
- Diagnosta powinien mieć świadomość własnej tożsamości społeczno-kulturowej, osobistego
systemu wartości i subiektywnych doświadczeń poddać je kontroli, na ile to jest możliwe.
-Wnioski diagnostyczne stanowią model funkcjonowania osoby w badanym obszarze, a o jego
wartości zadecyduje to, na ile okaże się skuteczny ze względu na cel badania.
-Niezbędne jest krytyczne podejście diagnosty do procedur i narzędzi diagnostycznych, które
stosuje w badaniach.
- Niezbędne jest przestrzeganie standardów etycznych podczas przeprowadzania diagnozy.
Diagnosta powinien być biegłym praktykiem - z empatią i wrażliwością podchodzącym do każdego
klienta, a także naukowcem -z pasją i wytrwałością szukający w literaturze informacji pomocnych
w diagnozowaniu. Niezbędna jest także postawa zdrowego krytycyzmu i umiejętność oceny
wartości nowych informacji.

PIERWSZE PRACOWNIE PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ I ICH TWÓRCY

Władysław Heinrich- prekursor behawioryzmu i założyciel pierwszej pracowni psychologii

eksperymentalnej.

Dwa główne ośrodku Nauki polskiej na przełomie XIX i XX w. to Uniwersytet Jagielloński i

Uniwersytet Lwowski. Między profesorami tych uczelni toczył się spór o to, kto był założycielem
1 pracowni psychologii eksperymentalnej w Polsce.
Prekursorem był profesor filozofii W. Henrich, który w 1903r. Założył taką pracownie na
Uniwersytecie Jagielońskim.
Udokumentowaniem jego wieloletniej pracy badawczej o charakterze eksperymentalnym jest
opublikowany przez Akademię Umiejętności w Krakowie komunikat z jego badań, jako
historycznie pierwsza informacja o psychologii eksperymentalnej w Polsce.

Kazimierz Twardowski- profesor filozofii Uniwersytetu Lwowskiego przyznał sobie

pierwszeństwo w założeniu pracowni już w semestrze zimowym 1898/1899. Nie prowadził badań
psychologicznych, nie zajmował się praktyką psychologiczną. Oficjalnie laboratorium
psychologiczne otworzył on na Uniwersytecie Lwowskim w 1907r.

Krakowska Pracownia Psychologii Doświadczalnej Heinricha miała charakter eksperymentalny,

ukierunkowany na: problematykę psychofizyczną i psychofizjologiczną.

Badania rozpoczęte w 1893r. Doprowadziły po 40 latach do wypracowania teorii

psychofizjologicznego mechanizmu uwagi jako funkcji akomodacyjnej aktywności narządu zmysłu.
Poszukiwał odpowiedzi na pytanie: czym jest uwaga w funkcjonowaniu organów zmysłowych?
Wynikało ono z pojmowania przez Heinricha zadania psychologii jako zrozumienia zachowania
człowieka, a nie odkrywania jego świadomości.

Jego uczniem i współpracownikiem był Włodzimierz Szewczuk. W 1956r. Został kierownikiem

Pracowni Psychologii Doświadczalnej, a potem Dyrektorem Instytutu Psychologii UJ.

Ważniejszą rolę odebrał Stefan Szuman, wybitny przedstawiciel psychologii rozwojowej. W jego
życiu można wyróżnić 2 nurty aktywności: prace naukowe teoretyczne i empiryczne.
Uprawnienie sztuki i prowadzenie naukowych studiów nad receptą sztuki, wychowaniem
estetycznym i tworzeniem sztuki. Był inspiratorem badań nad rozwojem- od narodzin aż po wiek
dojrzały. Stosował najnowsze metody rejestracji: fotograficzny i filmowy. Wartość rzetelnego
zapisu mają też dzienniczki mowy dziecka, prowadzone pod kierunkiem Szumana przez jego
uczniów. W badaniu myślenia skupił się na analizowaniu błędów. O samym rozwoju pisał jako o
procesie, który ma uwarunkowania fizjologiczne.
Łączył badania nad językiem z analizą myślenia dziecka. Uważał, że język jest najpierw
narzędziem do wyrażanie skutków dziecięcej myśli, zanim stanie się narzędziem samej myśli-
narzędziem opracowywania doświadczeń i wnioskowania.
W jego dorobku są również prace o charakterze czysto teoretycznym jak: Geneza przedmiotu, O
aktach i czynnościach myślenia i ich stosunku do inteligencji. Koncepcje te w swych ogólnych
ramach do dziś nie straciły na aktualności.
W pracy Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka. Szuman opisał na podstawie
badań empirycznych: kolejne etapy twórczości rysunkowej dziecka i przedstawił swój pogląd na
sztukę dziecka jako spontaniczny przejaw jego psychiki. W swoich pracach zamieszczał wiele
praktycznych wskazówek dot. pracy z dzieckiem. Jego postać wpisała się na trwałe w historię
Krakowa i psychologii na UJ.

Edward Abramowski- od badań nad pamięcią do metafizyki doświadczalnej. W roku 1910

powstała w Warszawie trzecia pracownia psychologiczna, którą kierował. Podobnie jak Heinrich
miał talent eksperymentatora, prowadził rozległe badania nad pamięcią (odkrył zjawisko
reminiscencji), nad spostrzeganiem, nad wpływem różnych substancji na psychikę, nad oporem
zapomnianego, a przede wszystkim - nad podświadomością.
Dzięki licznym publikacjom ogłaszanym w Polsce i w najważniejszych francuskojęzycznych
czasopismach psychologicznych, jego praca „Podświadomość normalna" cieszyła się niemałym
rozgłosem.
Istotną zasługą Abramowskiego była także próba założenia pierwszego w Polsce czasopisma
psychologicznego Prace z Psychologii Doświadczalnej, którego trzy tomy ukazały się w latach
1913-1915.
Najważniejszym osiągnięciem Abramowskiego było stworzenie oryginalnej koncepcji psychiki
utajonej, określanej przez niego jako krypto psychika lub podświadomość.
W jego ujęciu psychika rozpada się na dwie zasadnicze domeny: świadomość czyli sferę dającą
się ująć w słowach, intelektualną, obrazową i zróżnicowaną"; oraz podświadomość
(świadomość intuicyjną), rozumianą jako całościowa, aintelektualna, bez obrazowa i czuciowa
forma reprezentacji.
Dla Abramowskiego ta druga postać psychiczności była istotniejsza dla funkcjonowania człowieka
niż pierwsza.
Podświadomość pozostawała w zasadniczym związku z rzeczywistością zewnętrzną, z cielesnością
i biologicznością, a przede wszystkim wyznaczała tożsamość i odpowiadała za wiele
fundamentalnych wymiarów typowo ludzkiego funkcjonowania: etykę, estetykę sferę duchowości i
religijności.
Rozumiał ją jako podświadomość, jako psychikę dostępną w wewnętrznym doświadczeniu
jednostki, a więc nadal świadomość, chociaż zupełnie innego rodzaju.
To specyficzna,,,wzruszeniowa" i „bezpostaciowa" forma świadomości, która-w odróżnieniu od
nieświadomości (Freuda czy Junga)-jest w całości dostępna podmiotowi i stale, w postaci tzw.
cenestezji czyli poczucia własnego ciała.
Warto wspomnieć, że w Teorii jednostek psychicznych-swej pierwszej książce psychologicznej-
Abramowski przedstawił koncepcję nieświadomej aktywności układu nerwowego. Mogła ona stać
się zaczątkiem niezwykle oryginalnej koncepcji psychiki- monistycznej, dynamicznej i procesowej.
Okazuje się, że Abramowski - na długo przed sformułowaniem koncepcji podświadomości -
stworzył interesującą koncepcję nieświadomej aktywności nerwowej, pozostającej z psychiką w
bardzo istotnym, zasadniczym związku.
W ujęciu Abramowskiego ta nieświadoma aktywność fizjologiczna - w przeciwieństwie do biernej
świadomości - jest sensowna, dynamiczna i zorganizowana oraz twórcza i celowa. Takie
fizjologiczne potraktowanie nieświadomości, najbliższe ujęciom ewolucjonistycznym z racji
pełnionej przez utajoną psychikę funkcji, przypisywanej jej aktywności i biologicznego charakteru -
wskazuje, że pojęcie głębin nieświadomego" mogło stanowić zaczątek bardzo współczesnego ujęcia
psychiczności.

Psychologiczna szkoła Lwowska- Kazimierz Twardowski i jego uczniowie

Poza jednostkowymi osiągnięciami- Jędrzej Śniadecki, Wiszniowski, Ochorowicz, Abramowski-

polska psychologia była nieobecna na arenie międzynarodowej
Badania źródłowe nad podstawami i historią myśli psychologicznej rozwijanej w ramach tej szkoły
filozoficznej doprowadziły do wyodrębnienia psychologicznej szkoły lwowskiej.