dr K.

Kolecki
 ETYCZNIE WRAŻLIWE ELEMENTY
DIAGNOZY
Uzyskanie świadomej, poinformowanej i dobrowolnej
zgody
Dokumentacja procesu diagnostycznego i jej ochrona
Poufność i prywatność
Utrzymanie granic relacji w diagnozie
Ochrona narzędzi diagnostycznych
Udzielanie informacji zwrotnych
 DOKUMENTACJA DIAGNOZY

1. Pisemny raport zawierający podsumowanie historii

badanego, podsumowanie wyników testowych i
innych ważnych danych prowadzących do konkluzji –
diagnoza, uzupełniana zaleceniami i
przewidywaniami dotyczącymi funkcjonowania
badanego w określonym zakresie
2. Notatki sporządzane przez psychologa w czasie
całego badania – obserwacja, wywiad

3. Liczbowe wyniki badań konkretnymi technikami

4. Opis reakcji badanego na stosowane w diagnozie

badania, pytania lub bodźce

5. Wytwory badanego (np. Rysunki dziecka)

 UDOSTĘPNIANIE DANYCH O KLIENCIE

Dane udostępniamy tylko:

1. Innemu profesjonaliście, tzn. osobie, która zna
teoretyczne podstawy zastosowanych metod, ich
wartość psychometryczną oraz jest zobligowana do
przestrzegania tajemnicy zawodowej
2. Klientowi przysługuje pełna informacja o wynikach
(ale nie liczbowych) oraz wgląd w opinię
Konieczne jest zapewnienie zabezpieczenia
dokumentacji
 POUFNOŚĆ
Psychologa obowiązuje tajemnica zawodowa
Tajemnica objęte są informacje uzyskane w trakcie
profesjonalnego kontaktu (np. konkretne wypowiedzi
klienta, jego wytwory)
Z tajemnicy może nas zwolnić jedynie sąd (jeżeli nie
ma innej możliwości uzyskania danego dowodu)
Klient nie może nas zwolnić z tajemnicy zawodowej
Tajemnica obowiązuje nas również po śmierci klienta
6. Tajemnicą objęte jest również to, że ktoś jest
klientem psychologa
7. Wyjątki:
- kazuistyka – opis przypadków dla celów
dydaktycznych (należy jednak chronić anonimowość
klienta),
- zagrożenie życia lub zdrowia klienta lub innych osób,
- zagrożenie zdrowia lub życia w przypadku osób
niepełnoletnich.
 PRYWATNOŚĆ
1. Niezależnie od udzielonej zgody nikogo nie wolno
zmuszać do udzielania informacji (odpowiedzi na
pytania, wypełnienia testu),
2. Należy zachować szczególna ostrożność w doborze
metod (dotyczy przede wszystkim testów
projekcyjnych),
3. Nie wolno wykraczać poza kontrakt,
4. Nie wolno, bez zgody klienta i uzasadnionej
potrzeby, kontaktować się z osobami z jego otoczenia.
 UTRZYMANIE GRANIC RELACJI
Proces diagnozy to relacja profesjonalna, a nie
towarzyska. W związku z tym nie wolno:
- mówić do klienta po imieniu (wyjątek – dzieci)
- dotykać klienta
- opowiadać o sobie, szczególnie w sposób
charakterystyczny dla kontaktów towarzyskich
- prowadzić innego typu rozmów towarzyskich (kino,
teatr, książki)
Należy wyznaczyć jasne granice między życiem
prywatnym i zawodowym.
 OCHRONA NARZĘDZI DIAGNOSTYCZNYCH

Testy powszechnie znane przestają funkcjonować jako

narzędzia diagnostyczne („są spalone”), dlatego:
- należy powstrzymywać się przed prezentowaniem testów
psychologicznych nie psychologom;
- należy się powstrzymać przed badaniem testami bez
potrzeby;
- należy chronić narzędzia i nie przekazywać ich osobom
bez wykształcenia psychologicznego
- należy wyraźnie różnicować między psychozabawami a
prawdziwymi narzędziami.
UDZIELANIE INFORMACJI ZWROTNYCH
Obowiązek udzielenia informacji zwrotnej wynika z
prawa klienta do autonomii.
Człowiek ma prawo do pełnej informacji na swój
temat, ponieważ tylko wtedy ma możliwość
podejmowania autonomicznych decyzji
Psycholog nie ma prawa decydować za klienta, jakie
informacje z diagnozy można klientowi przekazać.
Nie powinien także oceniać, jakie informacje są dobre
dla klienta a jakie złe.
FORMALNA ZAWARTOŚĆ INFORMACJI
ZWROTNEJ
1. Przypomnienie celu diagnozy (pytań, na jakie diagnosta
odpowiadał)
2. Wyjaśnienie przebiegu diagnozy (bez szczegółowego
omawiania metod, ale ze wskazaniem jakiego typu dane są
podstawa wnioskowania diagnostycznego)
3. Przedstawienie wniosków diagnostycznych (stan
aktualny)
4. Przedstawienie prognozy – funkcjonowania klienta w
diagnozowanym obszarze w przyszłości
5. Propozycja interwencji i jej uzgodnienie z klientem
 ZASADY PRAKTYCZNE

1. Zrozumiały język
2. Bez informacji destrukcyjnych
3. Nie podawać wyników liczbowych
4. Odpowiedzieć na pytania klienta
5. Nie stygmatyzować
6. Nie dyskutować z klientem (dotyczy wniosków z
diagnozy a nie propozycji interwencji)
6. „Kanapkowa” konstrukcja informacji zwrotnych
Należy pamiętać, że informacje zwrotne trafiają nie
tylko do klienta, ale mają konsekwencje społeczne
 EFEKT BARNUMA

Phineas Taylor Barnum – właściciel cyrku (XIX wiek)

Sukces widowiska polega na zapewnieniu każdemu
widzowi tego, co go zainteresuje.
W diagnozie: przekazanie klientowi informacji
zwrotnych na tyle ogólnych, stereotypowych,
niejasnych i banalnych, że choć wyglądają na
indywidualnie dopasowane do jednostki, w istocie
pasują do każdego. = BŁĄD A NAWET OSZUSTWO
(jak w horoskopach)
 Uwielbiasz być podziwiany, zawsze znajdować się w centrum uwagi.
Jesteś osoba krytyczną wobec siebie. Masz wielki potencjał, który nie
zmienił się jeszcze w twoje zalety. Dobrze umiesz organizować pracę
sobie i innym. Masz wady, ale potrafisz je kompensować swoimi
zaletami. Miewasz niekiedy problemy z przystosowaniem seksualnym.
Mimo, że na innych robisz wrażenie osoby zdyscyplinowanej i
samosterownej, czujesz się czasem niepewny i niespokojny. Masz
poważne wątpliwości, czy podjąłeś właściwą decyzję i czy działasz we
właściwy sposób. Czasami niepotrzebnie jesteś zbyt otwarty wobec
innych. Nie znosisz tchórzostwa i lizusostwa. Ciemna strona duszy
niebezpiecznie cię fascynuje. Twoje marzenia nigdy nie są przeciętne,
chociaż wydawać się mogą nierealistyczne. Chcąc osiągnąć cel, jesteś
wytrwały i uparty, choć starasz się uwzględniać okoliczności. Gotów
jesteś poświęcić wszystko dla ukochanej osoby i bronić jej zawsze i
wszędzie, choćby przed całym światem. Bezpieczeństwo jest jednym z
twoich głównych celów w życiu. Poszukujesz harmonii i szczęścia w
partnerskich układach z innymi. (cyt. za: Paluchowski, 2007)
 EFEKT BARNUMA - BADANIA
39 studentów zbadano kwestionariuszem
zainteresowań i podano im jako informacje zwrotną
ten sam dla wszystkich opis. Mieli ocenić na skali od 1
– zupełnie nie pasuje, do 6 – całkowicie pasuje, jak
bardzo oddaje ich osobowość i zainteresowania.
Średnia – 4,3 (72% zgodności); Forer, 1949
Sundebrg, 1955 przedstawił badanym dwa opisy –
jeden z efektem Barnuma, drugi bez. Nie potrafili ich
odróżnić od siebie.
O CZYM PSYCHOLOGOWIE NIE MÓWIĄ
Testy, których wyników psychologowie nie omawiają
z klientami:
Rorschach – 41%, w tym 11% - nigdy
Test Projekcji Rysunkowych – 38%
TAT – 34%
Kwestionariusze osobowości – 25%
MMPI – 20%
Testy inteligencji – 8%
 INNE TYPOWE BŁĘDY
Zamiast wniosków – parafraza
Wybór tylko określonych treści (tzw. dobre
informacje)
Przedstawianie informacji zwrotnych w postaci
twierdzeń o rzeczywistości a nie hipotez

Dobra diagnoza to stworzenie nowej jakości –

dobre informacje zwrotne to przekazanie
klientowi choć jednej nowej informacji.
 Społeczne uwarunkowania
diagnozy
Żadna diagnoza nie odbywa się w pustce społecznej.
Czynniki społeczne wpływające na diagnozę:
- związane z badanym,
- związane z diagnostą,
- związane z formalno-prawnymi aspektami diagnozy,
- związane ze społecznym otoczeniem badanego.
 FAZA WSTĘPNA
Informacje o kliencie:
- obiektywne
- subiektywne
Wstępne kontakty klient psycholog lub/i uprzednie
doświadczenia
Osobowość diagnosty:
- postawy
- przekonania
- wartości
- wiedza
Wstępne oczekiwania diagnosty:
- pozytywne
- negatywne

Przebudowa oczekiwań w kierunku zgodnym ze

wstępnymi oczekiwaniami diagnosty
lub
Zmiana oczekiwań, formowanie nowych oczekiwań
wbrew wstępnym oczekiwaniom diagnosty
ZMIANY OCZEKIWAŃ DIAGNOSTY
Na zmiany oczekiwań diagnosty mogą mieć wpływ:
Informacje o kliencie: jednoznaczne versus
wieloznaczne
Charakter oczekiwań diagnosty: sztywne versus
elastyczne
Stopień niepotwierdzania oczekiwań: wysoki versus
niski
 CZYNNIKI POŚREDNICZĄCE
 Wewnętrzne:
- poczucie kontroli nad zachowaniem klienta,
- percepcja podobieństwa klienta do diagnosty,
- atrybucja pozytywna i negatywny – podmiotu i sytuacji.

 Zewnętrzne:
- paralingwistyczne cechy wypowiedzi diagnosty,
- mimika i gesty diagnosty,
- charakterystyka sytuacji diagnostycznej (instytucja i
pomieszczenie).
 FAZA DIAGNOSTYCZNA
Pozytywne versus negatywne traktowanie klienta
przez diagnostę
sprzężenie zwrotne
wsparcie emocjonalne i społeczne
skupienie uwagi
stwarzanie warunków dla danego rodzaju zachowania
 CZYNNIKI POŚREDNICZĄCE W
FAZIE DIAGNOSTYCZNEJ
Wewnętrzne diagnosty:
- system wartości i przekonań
- poziom inteligencji i wiedzy
- postrzeganie kontroli nad własnym zachowaniem
- poczucie własnej wartości
- status motywacyjny
- lęk przed oceną
 EFEKT KOŃCOWEJ DIAGNOZY
Efekty Rosenthala (Robert Rosenthal, 1968):

Efekt Galatei
Efekt Golema

Czynnikiem pośredniczącym jest zachowanie

klienta

Wszystkie wymienione czynniki wzajemnie na siebie

oddziałują
 GALATEA CZY GOLEM?
Efekt aureoli, efekt halo – tendencja do
automatycznego, pozytywnego (efekt Galatei, efekt
nimbu, anielski efekt halo) lub negatywnego (efekt
Golema, szatański efekt halo), przypisywania cech
osobowościowych na podstawie pierwszego wrażenia.
Jest odmianą podstawowego błędu atrybucji. Polega na
tym, że przypisanie jednej ważnej pozytywnej lub
negatywnej właściwości, wpływa na skłonność do
przypisywania innych – niezaobserwowanych –
właściwości, które są zgodne ze znakiem emocjonalnym
pierwszego przypisanego atrybutu.
 EFEKT ROSENTHALA (PIGMALIONA)
 Efekt Pigmaliona – odmiana samospełniającej się przepowiedni
zidentyfikowana po raz pierwszy przez socjologa Roberta Mertona. Polega
na spełnianiu się oczekiwania wobec kogoś dlatego, że to oczekiwanie sobie
wytworzyliśmy.
 Efekt Pigmaliona często utożsamiany jest z Efektem Rosenthala (od
nazwiska psychologa niemieckiego pochodzenia, Roberta Rosenthala) i tak
też jest utożsamiany w części literatury psychologicznej. Jednak
zaznaczamy podział na:
a) Działanie w stosunku do „zwykłych ludzi” - Efekt Pigmaliona -
oznaczający zjawisko, zgodnie z którym ludzie wykazują tendencję do
zachowywania się zgodnie z tym, czego oczekują od nich inni,
b) Działanie naukowców – eksperymentatorów - efekt Rosenthala określany
inaczej efektem oczekiwań eksperymentatora przejawiającym się w fakcie,
iż w niektórych naukach wyniki dwóch identycznych badań
(eksperymentów) potrafią być sprzeczne, wykazując jednocześnie tendencję
do bycia zgodnymi z wcześniejszymi oczekiwaniami przeprowadzającego je
badacza.
 Związane z osobą badaną
1. Historia życia badanego:
- dotychczasowe kontakty z psychologami i zawodami
pokrewnymi;
- opinia o psychologach;

2. Ocena własnego stanu przez badanego (tendencja

do symulacji (-) vs. Dysymulacji(+))
3. Przyczyna podjęcia kontaktu diagnostycznego:
- dobrowolność kontaktu,
- poufność kontaktu,
- efekt kontaktu (forma informacji zwrotnej).

4. Cechy osobowości badanego:

- samoocena,
- poziom lęku,
- hierarchia wartości.
 Badanie jako interakcja
Nastawienie badanego, ale także diagnosty może
zmieniać się w trakcie badania w zależności od
przebiegu interakcji.
Zmiany mogą dotyczyć:
- poziomu lęku,
- poczucia własnej wartości,
- głębokości komunikacji.
Diagnoza jako interakcja społeczna
1. Wpływ procesów spostrzegania społecznego

2. Wymiana sygnałów (nie do końca świadoma)

3. Społeczne reguły konwersacji

4. Wspólna konstrukcja wiedzy (odkrywanie znaczeń)

 Co się dzieje w ramach tej
interakcji
Realizacja różnych celi kontaktu:
- potwierdzanie hipotez i przypuszczeń (obie strony)
- odkrywanie intencji (obie strony)
- autoprezentacja (np. prezentowanie symptomów –
badany; kompetencje – diagnosta)
 Formalno-prawne aspekty
diagnozy
1. Dla kogo jest przeznaczona?
2. W jakim celu?
3. Na ile ważna i dobrowolna dla badanego?
4. Ocena szans odwoławczych.

Wszystkie te czynniki wpływają na sposób

autoprezentacji badanego i jego poziom lęku
 Badanie jako konwersacja
Diagnoza psychologiczna jest w znacznym stopniu
oparta na komunikacji językowej.
Istotne jest więc:
- jak diagnosta zadaje pytania ?
- jak są one rozumiane przez badanego ?
- jak odpowiedzi ocenia i rozumie diagnosta ?
 Zasady konwersacji Grice’a
Zasada ilości informacji:
- tylko konieczne, nie ukrywaj, ale i nie dodawaj, nie
manipuluj informacjami
Zasada jakości:
- mów tylko to, czego jesteś pewien
Zasada odpowiedniości:
- mów na temat
Zasada sposobu:
- unikaj wieloznaczności, mów jasno, bądź zwięzły
 Zasady Grice’a - diagnosta
Z punktu widzenia diagnosty:
1. zasada ilości – konieczna, nie zajmuj czasu i miejsca
badanemu;
2. zasada jakości – względna; konstruując opinię
komunikujemy hipotezy o różnym stopniu
prawdopodobieństwa;
3. zasada odpowiedniości – konieczna, także ze
względu na kontrakt
4. zasada sposobu – konieczna, musimy wiedzieć na
jakie pytanie odpowiada badany
 Zasady Grice’a - badany
1. Zasada ilości:
- badany najczęściej nie wie, jakie informacje są
konieczne, a jakie zbędne; ilość przekazywanych
informacji może być przesłanką diagnostyczną
(stosunek badanego do diagnozy)
2. Zasada jakości:
- badany nie musi umieć dzielić informacji na swój
temat w ten sposób; pewność związana jest z
poziomem samowiedzy, ale też samooceny
Zasady Grice’a - badany
3. Zasada odpowiedniości:
- wymaga wiedzy co jest na temat, a co nie; czasem
bardzo trudne do oddzielenia przez badanego,
szczególnie przy zmianach spostrzeganych jako
globalne
4. Zasada sposobu:
- sposób wypowiadania się jest przesłanka
diagnostyczną (również ekstrapolacyjną – czy inni
ludzie rozumieją czego od nich oczekuje nasz badany)
 Kontekst pytania
1. Kontekst czasowy:
- odpowiedź może zależeć od określenia perspektywy
czasowej
2. Kontekst społeczny:
- odpowiedź może zależeć o jaka grupę społeczną
pytamy
3. Kontekst diagnostyczny:
- odpowiedź może zależeć od momentu badania,
aktualnego stanu badanego, percepcji intencji
pytającego
Zjawisko nieświadomej akomodacji
Dostosowywanie się rozmówców do siebie:
(w przypadku diagnozy raczej badanego do diagnosty)
- otwieranie się;
- sposób mówienia;
- język komunikacji

Psycholog musi ocenić, które z zachowań są taką

nieświadomą akomodacją
 Zjawisko behawioralnego
potwierdzania
Osoba badana zachowuje się zgodnie z
oczekiwaniami diagnosty (w oparciu o
podświadomą wymianę sygnałów)
- oczekujesz, że jestem agresywny (taka była wstępna
diagnoza) – taki będę;
- zachowuje się zgodnie z powszechnie przyjętym
stereotypem.
 Społeczny efekt diagnozy
Dla badanego:
- zmiany w tożsamości,
- nacisk społeczny,
- samosprawdzająca się przepowiednia.

Społeczny efekt diagnozy jest zależny od stopnia jej

jawności, ale zawsze istnieje!
Tendencja do potwierdzania
(confirmatory bias)
Wszyscy ludzie (niestety nawet naukowcy) mają
tendencję do poszukiwania argumentów
potwierdzających hipotezę i do unikania argumentów
podważajacych hipotezę.
Efekt występuje nawet gdy badani spodziewają się
nagrody za dobry dobór pytań.
Efekt występuje zarówno gdy osobami badanymi są
studenci jak i gdy osobami badanymi są psychologowie
Tendencja do potwierdzania (implikacje
dla rozwoju uprzedzeń)

Przykład: osoba żywiąca przekonanie, że osoby rude

mają zły charakter łatwo znajdzie poparcie dla takiego
przekonania
Tendencja do potwierdzania-
implikacje kliniczne
Psycholog, który (błędnie) wierzy, że homoseksualni
mężczyźni mieli w dzieciństwie złe relacje ze swoimi
matkami łatwo znajdzie potwierdzenie swoich
przekonań. Będzie znajdował dowody tego w swoich
kolejnych diagnozach
Ignorowanie proporcji podstawowej
(prawdopodobieństwa wyjściowego)

Jeśli jakieś wydarzenie jest znacznie częstsze niż inne to

należy najpierw w diagnozie brać pod uwagę to
częstsze wydarzenie (np. jeśli w jakiejś populacji
infekcja dróg moczowych u dzieci występuje w ponad
37% a sexualne molestowanie w 0.9%, to najpierw
trzeba założyć, że zaczerwienione wargi sromowe
wskazują na zapalenie dróg moczowych)
Korelacja pozorna
Dostrzeganie związku między zmiennymi, gdy w
rzeczywistości związek nie zachodzi.
Występuje szczególnie, gdy w obrębie każdej ze
zmiennych jedna z kategorii jest szczególnie liczna.
Zapobieganie korelacjom pozornym: obliczyć
wskaźnik siły związku (korelacji).
Efekt pierwszeństwa
Informacja otrzymana wcześniej wywiera zawyczaj
większy wpływ na tworzenie sie ogólnego wrażenia
niż informacja otrzymana później. Pierwsze
informacje prowadzą do pierwszego wrażenia na
temat klienta. Wszystkie interpretacje późniejszych
wypowiedzi i zachowań zależą od tego pierwszego
wrażenia.
Regresja do średniej
W przypadku zdarzeń, które są przynajmniej częściowo
losowe, po zdarzeniu skrajnym następuje zwykle
zdarzenie mniej skrajne.
Przykłady: wzrost, wyniki egzaminu, wyniki sportowe,
samopoczucie, „dobre” i „złe” zachowanie
Efekt zakotwiczenia: Klinicysta odnosi otrzymane
informacje do pewnych wcześniejszych, bardzo
charakterystycznych zdarzeń, które mocno utkwiły mu w
pamięci.
Ignorowanie prporcji podstawowej (base rate).
Przecenianie prawdopodobieństwa wydarzenia, o
którym wiemy, że juz zaszło(hindsight effect).
Wnioski zależą też od nastroju diagnosty.
Podstawowy błąd atrybucji - tendencja do przeceniania
w wyjaśnianiu zachowania cech osobowości i
niedoceniania wyjaśnień sytuacyjnych