Wielka Powtórka Maturalna

Współczesność
powojenna

Notatki dla maturzystów. Poznaj najważniejsze zagadnienia

i przygotuj się do egzaminu w formule 2023
Współczesność powojenna

Nazwa i ramy czasowe epoki

Od 1945 – do dziś

Do dziś wielu badaczy spiera się o to, jak określić ramy czasowe
współczesności. Jedni uważają, że należy mówić o niej już od 1939
roku, inni zakładają, że rozpoczęła się ona wraz z zakończeniem II wojny
światowej, więc w roku 1945. Sytuację komplikuje to, że epoka ta jest
niejednolita i podlegała różnym zmianom i metamorfozom.

Literatura współczesna rozwija się wielokierunkowo, dlatego

jednoznaczny podział jest niemożliwy. Większość historyków literatury
proponuje podział umowny, który opiera się na przełomowych
wydarzeniach historycznych (jednak i tu nie ma całkowitej zgodności, zatem
traktujemy ten podział umownie).

Wielka Powtórka Maturalna

Wydarzeniom historycznym towarzyszyły debiuty pokoleń literackich:

• Pokolenie Kolumbów (tzw. również Pokolenie dwudziestoletnich poetów) – urodzeni

ok. 1920 r. pisali w latach wojny; zatem ich przeżyciem pokoleniowym była wojna,
Okupacja, powstanie warszawskie.
• Pokolenie „pryszczatych” – młodzi komuniści, związani z socrealizmem, w swojej
twórczości realizowali doktrynę socrealizmu.
• Pokolenie „współczesności” – debiutowało w 1956 r. Widoczne było uczucie
zagubienia i bunt wobec socjalistycznej rzeczywistości.
• Pokolenie „Nowej Fali” – debiutowało w 1968 r. Przeżyciem pokoleniowym były tu
wydarzenia marca ’68.
• Pokolenie „Nowe Roczniki” – debiutowali w 1976 r. Przeżyciem pokoleniowym były
wydarzenia czerwca ‘76
• Pokolenie stanu wojennego – to rok 1981
• Pokolenie „BruLionu” – debiutuje w latach 90.

Filozofia epoki

Po okresie i doświadczeniach wojny i ludobójstwa zachwiała się wiara w dotychczasowe wartości

moralne, dlatego próbowano odbudować dawne wartości etyczne, szukano drogi do przywrócenia
wiary w wartość moralną człowieka.

Wielka Powtórka Maturalna

2
 Egzystencjalizm
XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludz-
kiej, wolnej („skazanej na wolność”) i odpowiedzialnej, co stwarza uczucie lęku i beznadziei istnienia.
Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą
jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest
i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Ludzie są na tę wolność wręcz skazani,
jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a prze-
szłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia.
Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje
to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.

Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:

• Motyw humanizmu – człowiek jako motyw istnienia; Humanizm dla egzystencjalisty

jest ściśle związany z jednostką i jej ciągłym projektowaniem samej siebie, swojej
esencji. Nie ma tu z góry określonej ludzkiej natury.
• Motyw infinityzmu – człowiek skończony styka się w życiu z nieskończonością.
• Motyw tragizmu – istnienie człowieka jest wypełnione grozą i troską.
• Motyw pesymizmu – człowieka otacza nicość; Człowiek jest nicością, gdyż jest ciągłym
projektem siebie, jest ciągłym stawaniem się, a to nie jest czymś pesymistycznym.

Wielka Powtórka Maturalna

Postmodernizm
Prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji; negacja systemów war-
tości jako ograniczających i determinujących człowieka; nie istnieje obiektywna prawda, ale różne
„dyskursy”.

Personalizm chrześcijański
Kierunek w filozofii współczesnej, który stał się podstawą dla rozwoju katolickiej nauki społecznej.
Stanowi on pogłębioną refleksję nad koncepcją osoby ludzkiej. Określany jest także jako humanizm
integralny bądź teocentryczny. Człowiek powinien nastawić się na „być”, a nie „mieć”; Centralnym
twierdzeniem personalizmu jest prawda o człowieku jako osobie. Podkreśla się tu szczególną rolę
i wartość osoby ludzkiej ze względu na nią samą, uznając w człowieku byt nie tylko biologiczny
i historyczny, ale przede wszystkim taki, który wykracza poza naturę i poza historię.

Psychologia humanistyczna
Najwybitniejszym przedstawicielem jest Maslow, który głosił teorię hierarchii potrzeb. Wg niego
natura człowieka jest raczej dobra niż zła, należy więc zapewnić mu zaspokojenie podstawowych
potrzeb oraz pobudzać i rozwijać jego wrodzone zdolności.

Neomarksizm
Kierunek filozoficzny, poddaje krytyce zarówno leninizm i stalinizm, jak i konsumpcyjną cywilizację
kapitalistyczną, która stworzyła „człowieka jednowymiarowego” – konformistę szukającego wygody
życia oferowanej przez nowe technologie.

Wielka Powtórka Maturalna

3
 Najważniejsze hasła i pojęcia charakterystyczne

Socrealizm
Został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkie-
go. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną
z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina „O polityce partii w dziedzinie
literatury pięknej”.

Emigracja
Opuszczano ojczyznę głównie z powodu zagrożenia represjami, a także ograniczeń cenzuralnych
i zawodowych. Motywy wiązały się w głównej mierze z niemożnością swobodnego życia w kraju.
Pozostanie w kraju objętym wojną lub rządzonym przez reżim w większości przypadków oznaczało-
by śmierć, w szczególności dla osób walczących po drugiej stronie oraz członków opozycji. Była to
zatem emigracja przymusowa (sposób na ochronę swojego życia), nie zaś dobrowolny wyjazd w celu
polepszenia standardu życia.

Cenzura
Zjawisko nadzoru władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) nad informacjami (prasą, publika-
cjami naukowymi i kulturalnymi, widowiskami) przeznaczonymi do rozpowszechnienia.

Wielka Powtórka Maturalna

Nowomowa
Termin wprowadzony na oznaczenie procesu deformacji, degeneracji języka w państwie totalitar-
nym, zachodzącego wskutek ideologizacji i upolitycznienia języka. Jest to oficjalny język totalitar-
nego państwa. Nowomowa nie jest tylko wytworem totalitaryzmów, ale funkcjonuje również jako
produkt różnych żargonów: biurokratycznego, politycznego, dziennikarskiego, prawnego.

Odwilż
W historii Polski mianem odwilży określany jest okres 1953-1957. Po śmierci Stalina, partia zlibe-
ralizowała kurs, zrezygnowała z popierania socrealizmu w sztuce, w ramach amnestii wypuszczono
wielu więźniów politycznych. Wydarzenia poznańskie w 1956 przyczyniły się do zmiany na najwyż-
szym stanowisku I sekretarza PZPR – po ustąpieniu Edwarda Ochaba funkcję tę objął Władysław
Gomułka, za czasów stalinowskich więziony.

Stan wojenny
Jeden ze stanów nadzwyczajnych, polegający na przejęciu władzy przez wojsko. Może być wprowa-
dzony w sytuacjach nadzwyczajnych przez rząd danego kraju, w celu przywrócenia porządku pu-
blicznego.

Konsumpcjonizm
Postawa polegająca na nieusprawiedliwionym rzeczywistymi potrzebami zdobywaniu dóbr material-
nych i usług, lub pogląd polegający na uznawaniu tej konsumpcji za wyznacznik jakości życia (lub za
najważniejszą, względnie jedyną wartość) – hedonistyczny materializm.

Wielka Powtórka Maturalna

4
 Globalizacja – (globalizm)
Złożone zjawisko społeczno-polityczno-ekonomiczne, które dynamicznie rozwija się od kilku ostat-
nich dekad. Polega ono na wzroście współzależności poszczególnych państw, społeczeństw i przed-
siębiorstw, które wynika z rozszerzenia działalności gospodarczej (dominacji międzynarodowych
korporacji). Ponadto opiera się ono na ogromnej roli mediów, którą dostrzec można m.in. w dyfuzji
kultury i propagowaniu zachodnich stylów życia i wartości.

Drugi obieg wydawniczy

Obieg niezależny, określenie używane w publicystyce od ok. 1980 r., oznaczające produkcję i spo-
łeczny obieg niecenzurowanych publikacji, druków akcydensowych, materiałów ikonograficznych,
audiowizualnych, o charakterze publicystycznym, społecznym, politycznym, historycznym, literac-
kim itp., wydawany w Polsce w latach 1976–1990.

Tematy literatury współczesnej

• II wojna światowa – rejestracja zbrodni, hołd bohaterom, przestroga.

• Człowiek – złożoność jego natury – heroizm i zbrodnia.
• Totalitaryzm jako zjawisko historyczne, jego skutki w zakresie etyki.
• Etyka – odbudowa hierarchii wartości.

Wielka Powtórka Maturalna

• Absurd istnienia – człowiek we władzy historii.

Ważne cechy literatury współczesnej

• Przenikanie się różnych form literackich i nieliterackich.

• Dominacja dokumentaryzmu.
• Często spotykana autobiograficzność.
• Rozwój gatunków awangardowych: antyteatr, antypowieść, groteska i absurd.

Lektury obowiązkowe

Albert Camus, „Dżuma”

George Orwell, „Rok 1984”
Sławomir Mrożek, „Tango”
Marek Nowakowski, „Raport o stanie wojennym” (wybrane opowiadanie),
Górą „Edek” (z tomu Prawo prerii)
Jacek Dukaj, „Katedra” (z tomu W kraju niewiernych)
Andrzej Stasiuk, „Miejsce” (z tomu Opowieści galicyjskie),
Tokarczuk, „Profesor Andrews w Warszawie” (z tomu Gra na wielu bębenkach)

Wielka Powtórka Maturalna

5