Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi | Journal of Entrepreneourship and Development

Kış 2022 • Cilt: 17 • Sayı: 2 • s. 66-76 • Winter 2022 • Volume: 17 • Number: 2 • p. 66-76

TÜRKİYE’DE SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN ÇEVRESEL TAHRİBAT

ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI
The Impact of Industrialization and Urbanization on Environmental Degradation in
Türkiye: ARDL Boundary Test Approach
ÖZ
Bu çalışmada, Türkiye’de sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat
Gülistan CAN üzerindeki etkisinin araştırılması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda, ilk olarak
gulistancan@comu.edu.tr değişkenlerin durağanlığını incelemek için birim kök testi uygulanmıştır.
Sonrasında, ekolojik ayakizi ve belirleyicileri arasında eş bütünleşmenin varlığını
0000-0001-9026-8729
kontrol etmek için ARDL sınır testi yaklaşımı kullanılmıştır. 1961-2018 dönemine
ait yıllık veriler yardımıyla gerçekleştirilen analizde, bağımlı değişken olarak;
Figen KILIÇ ekolojik ayakizi, bağımsız değişkenler olarak ise; sanayileşme, kentleşme ve kişi
fgn-17-86@hotmail.com başına GSYİH kullanılmıştır. Ampirik sonuçlar incelendiğinde, uzun dönemde
0000-0002-4578-4131 kentleşme ile çevresel tahribat arasında istatiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü
bir ilişki tespit edilmiştir. Sanayileşme ile çevresel tahribat arasında istatistiksel
olarak anlamlı bir ilişki tespit edilmese de, katsayıların işaretinin pozitif olması
kentleşme ve sanayileşmenin çevresel tahribat üzerinde etkili olduğu sonucuna
ulaştırmıştır. Ampirik bulgularımızın, Türkiye’de sürdürülebilir bir çevrenin
oluşturulması açısından, ekonomik ve ekolojik politikalar için önemli etkileri
vardır.
Anahtar Kelimeler: Sanayileşme, Kentleşme, Çevresel Tahribat, ARDL Sınır
Testi Yaklaşımı

ABSTRACT
This study it is aimed to investigate the effect of industrialization and
urbanization on environmental destruction in Turkey. In this direction, firstly,
unit root test was used to examine the stationarity of the variables. Then, the
ARDL boundary test approach was used to check the existence of cointegration
between ecological footprint and its determinants. In the analysis carried out
with the help of annual data for the period 1961-2018, the ecological footprint
was used as a dependent variable, and industrialization, urbanization and GDP
per capita were used as independent variables. When the empirical results are
examined, a statistically significant and positive relationship was determined
between urbanization and environmental destruction in the long term. Although
there is no statistically significant relationship between industrialization and
environmental destruction, it has been concluded that urbanization and
industrialization have an effect on environmental destruction, as the sign of the
coefficients is positive. Our empirical findings have important implications for
economic and ecological policies in terms of creating a sustainable environment
in Turkey.
Keywords: Industrialization, Urbanization, Environmental Degradation,
ARDL Boundary Test Approach

- 66 -
 TÜRKİYE’DE SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN ÇEVRESEL TAHRİBAT ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI
The Impact of Industrialization and Urbanization on Environmental Degradation in Türkiye: ARDL Boundary Test Approach

1. GİRİŞ
Son yıllarda dünyanın gündeminde daha sık yer tutan iklim değişikliği ve küresel ısınma politika
yapıcılar açısından önemli bir sorun haline gelmiştir. Artan çölleşme, buzulların erimesi, küresel ısınma
karbondioksit emisyonlarında yaşanan artışla daha yaygın hale gelmiştir. Karbondioksit emisyonlarını
arttıran çok sayıda etken bulunmaktadır.
Karbondioksit emisyonlarının artış göstermesinde önemli rol oynayan etkenlerden biri küreselleşmedir.
Küreselleşme yıllar itibariyle çevre kalitesini düşürerek küresel iklim değişikliğine katkıda bulunmaktadır.
Küreselleşme beraberinde artan ekonomik faaliyetlerin birim başına kaynak tüketimini getireceğinden
sanayileşme, kentleşme, aşırı nüfus, terörizm gibi alanlarda da artış görülmektedir. Gelecek nesilleri
tehdit edecek nitelikte olan iklim değişikliği, sanayileşme ve kentleşme gibi iki ana faktörden önemli
düzeyde etkilenmektedir (Kurt ve Kılıç, 2022: 132; Kurt vd., 2022: 54).
Birçok ülke için büyüme ve kalkınma ile sanayileşme aynı anlama gelmektedir. Bunun nedeni ise,
bir ülkede endüstrinin büyümesi kentleşme ve ekonomik kolaylığı getirmesidir (Mahmood vd., 2020:
1553). Sanayileşme ve kentleşmenin artması fosil yakıtlar açısından muazzam bir enerji tüketimine yol
açmaktadır.
Sanayileşmenin büyümesi, doğal kaynak kullanımının artmasına neden olmaktadır. Sanayileşme
politikaları yürütülürken genellikle akla gelecek son şey çevre kalitesi olmaktadır. Böylece, ülkenin
karbondioksit salınımının artarak çevre kalitesini düşürmesi kaçınılmaz olacaktır. Sanayileşmenin
artması, doğal kaynak tahribatını ve artan nüfusun refahını zorunlu kılmaktadır (Dubey ve Narayanan,
2010: 2833).
Sanayileşme yaşanan dönüşüm, Avrupa ‘da yaşanan büyük sanayi devrimiyle beraber gerçekleşmiştir.
Batı’da sanayi devriminin gerçekleşmesinden bu yana sanayileşme ve kentleşme arasındaki ilişki kavramı
dünya çapında kabul görmüştür. Söz konusu bağlantı, yüksek ekonomik büyüme ve dolayısıyla yüksek
refah ile ilişkilendirilmektedir. (Sadorsky, 2013: 54). Sanayileşme ve kentleşmede meydana gelen hızlı
artış karbondioksit emisyonlarında önemli bir artışın eşlik ettiği büyümeyi hızlandırmaktadır.
Günümüzde dünya nüfusunun büyük bir kısmı kentsel nüfusa dönüşmüştür. Bu durum beraberinde
çeşitli sorunları da getirmiştir. Şehirler önemli karbondioksit salınımına neden olmaktadırlar. Bununla
birlikte, şehirler politika uygulayıcılardırlar. Bu nedenle, çeşitli politikalar doğrultusunda şehirlerin
karbondioksit salınımının azaltılmasına katkıları göz ardı edilememektedir (Zhu vd., 2017: 868).
Dünyada çevre üzerinde sarsıcı etkileri bulunan sanayileşme ve kentleşmenin Türkiye’de 1980’lerde
başlayan dışa dönük sanayileşme ve serbest ekonomi politikalar ile birlikte ekolojik ayakizini önemli
düzeyde arttırdığı gözlenmiştir. Hem nüfus ve kentleşme oranında meydana gelen artış hem de ekonomik
büyüme ve hanehalkı refahında meydana gelen artışla fosil enerji talebinin artması karbondioksit
emisyonlarını büyük ölçüde arttırmıştır. Dolayısıyla çevre kalitesinde bozulmalar meydana gelmiştir
(Yıldız ve Göktürk, 2019: 219).
Dünyada ve Türkiye’de küresel ısınma ile ciddi sorun haline gelen karbondioksit emisyonlarında
meydana gelen artış önemli düzeylere ulaşmıştır. Bu çalışmada, Türkiye’de sanayileşme ve kentleşmenin
çevresel tahribat üzerindeki etkisinin ARDL sınır testi yaklaşımı kullanılarak analiz edilmesi
amaçlanmıştır. Bu doğrultuda, çalışmanın giriş bölümünden sonra sanayileşme ve kentleşmenin
çevresel tahribat üzerindeki etkisini inceleyen literatür taramasına yer verilmiştir. Üçüncü bölümde veri

- 67 -
 Gülistan CAN - Figen KILIÇ

seti, model, metodoloji ve araştırma bulgularına değinilerek son olarak dördüncü bölümde çalışmanın
sonuçlarına yer verilmiş ve çeşitli politika önerileri sunulmuştur.

2. LİTERATÜR TARAMASI
Kentleşme ve sanayileşme ile CO2 emisyonları arasındaki ilişkiyi ele alan literatür incelendiğinde,
çeşitli sonuçlara ulaşıldığı görülmektedir. Kentleşme ve sanayileşme ile CO2 emisyonları arasında negatif
yönlü ilişkinin varlığını tespit eden çeşitli çalışmalar (Raheem ve Ogebe, 2017; Cetin vd., 2018; Pata,
2018b; Liu ve Bae, 2018; Pata, 2018c; Li vd., 2019; Wang vd., 2020; Mahmood vd., 2020) bulunmaktadır.
Bunun yanı sıra, sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat üzerinde azalan etkiye sahip olduğunu
ortaya koyan bazı araştırmalar da (Lin vd., 2009) literatürde mevcuttur. Diğer yandan, çevresel Kuznets
eğrisi (EKC) hipotezini doğrulayan birtakım çalışmalar (Al-Mulali vd., 2016; Zhang vd., 2017; Cetin vd.,
2018; Pata, 2018b) bulunurken değişkenler arasında U şeklinde ilişkinin varlığına rastlanan araştırmalar
da (Shahbaz vd., 2016) tespit edilmiştir. Doğrusal ilişkiye rastlanmayan bazı çalışmalar da (Zhu vd., 2012)
bulunmaktadır. Ek olarak ülke ve şehir bazında farklı sonuçlar bulan (Li vd., 2012) ve uzun ve kısa vadede
sonuçların birbirinden ayrıldığı çalışmalara da (Bekhet ve Othman, 2017; Lee, 2019) rastlanılmıştır.
Kentleşme ve sanayileşmenin çevre üzerinde negatif etki yarattığını öne süren çalışmalardan Raheem
ve Ogebe (2017), 20 Afrika ülkesinde sanayileşme, kentleşme ve CO2 emisyonları arasındaki ilişkiyi
1980’den 2013’e kadar olan veriler yardımıyla panel veri analizi yöntemini kullanarak analiz etmiştir.
Analizde, kentleşme ve sanayileşmede meydana gelen artışın çevre üzerinde negatif etkiye sahip olduğu
ortaya konmuştur. Cetin vd. (2018), Türkiye’deki kentleşme, enerji tüketimi ve gelirin CO2 emisyonu
üzerindeki etkisini 1960-2014 dönemine ait veriler aracılığıyla ARDL sınır testinin yanında Toda-
Yamamoto nedensellik testini de kullanarak araştırmıştır. Analiz sonuçlarında, kentleşme, ekonomik
büyüme ve enerji tüketiminin karbondioksit emisyonunu artırdığı ve çevresel Kuznets eğirisi (EKC)
hipotezinin geçerli olduğu ortaya çıkmıştır. Pata (2018b), 1974’ten 2013’e kadar olan veriler yardımıyla
Türkiye’de sanayileşme, kentleşme, gelir, enerji tüketimi ve finansal kalkınmanın karbondioksit emisyonu
nasıl etkilediğini ARDL sınır yaklaşımı kullanarak araştırmıştır. Çalışma sonuçları, çevresel Kuznets eğirisi
(EKC) hipotezinin geçerli olduğunu ve uzun dönemde enerji tüketimi, finansal kalkınma, şehirleşme ve
sanayileşmenin karbondioksit emisyonunu arttırdığını ortaya koymuştur. Liu ve Bae (2018), Çin için
1970-2015 dönemine ait verileri kullanarak kentleşme ve sanayileşmenin CO2 emisyonları üzerindeki
etkisini incelemiştir. ARDL sınır testi yaklaşımı bulgularına göre, değişkenler arasında uzun dönemli
bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Ek olarak söz konusu ilişkinin sanayileşme ile CO2 emisyonu arasında
daha güçlü olduğu ortaya konmuştur. Pata (2018c), Türkiye’de gelir, sanayileşme, kentleşme, yenilenebilir
enerji tüketimi, finansal kalkınma, ithalat, ihracat ve yenilenemez enerji tüketiminin karbondioksit
emisyonu üzerindeki etkisini 1971-2014 dönemine ait veriler aracılığıyla analiz etmiştir. ARDL analiz
yönteminin sonuçları incelendiğinde, uzun vadede finansal kalkınma, sanayileşme, şehirleşme, ithalat,
gelir ve yenilenemez enerji tüketiminin karbondioksit emisyonunu arttırdığı, yenilenebilir enerji
tüketimi ve ihracatın da karbondioksit emisyonunu azalttığı gözlenmiştir. Li vd. (2019), 2003’ten 2017’e
kadar olan süre zarfında Çin’deki 31’den fazla bölge için sanayileşmenin çevre üzerindeki etkilerini
test etmiştir. Çalışmanın bulgularına göre, sanayileşmenin çevre kalitesi üzerinde negatif yönlü bir
ilişkiye rastlanmıştır. Ancak sanayileşme arttıkça başlangıçta çevresel bozulmanın artacağı belli bir
süre sonra ise emisyonun düşeceği tespit edilmiştir. Wang vd. (2020), APEC ülkelerindeki sanayileşme
ve kentleşmenin CO2 emisyonları üzerindeki etkisini 1990’dan 2014’e kadar olan veriler yardımıyla
dinamik SUR yöntemi kullanarak araştırmıştır. Araştırmanın bulguları incelendiğinde, sanayileşme ve

- 68 -
 TÜRKİYE’DE SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN ÇEVRESEL TAHRİBAT ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI
The Impact of Industrialization and Urbanization on Environmental Degradation in Türkiye: ARDL Boundary Test Approach

kentleşmede meydana gelen artışın çevresel bozulmayı arttırdığı tespit edilmiştir. Mahmood vd. (2020),
Suudi Arabistan’da kentleşme, sanayileşmenin CO2 emisyonlarına etkisini 1968’den 2014’e kadar olan
veri seti kullanarak doğrusal ve doğrusal olmayan ARDL modelleri yardımıyla analiz etmiştir. Sonuçlar,
kentleşme ve sanayileşmenin çevre üzerinde olumsuz etkiler yarattığını, karbondioksit emisyonları
üzerinde kentleşmenin esnek, sanayileşmenin ise katı bir etkiye sahip olduğu ortaya konmuştur.
Sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat üzerinde azalan etkiye sahip olduğunu ortaya koyan
çalışmalardan Lin vd. (2009), Çin’de kentleşmenin, sanayileşmenin, enerji yoğunluğunun ve ekonomik
büyümenin çevre kirliliği üzerindeki etkisini 1978-2006 dönemine ait veriler aracılığıyla araştırmıştır.
Çalışmanın bulguları incelendiğinde, sanayileşme, kentleşme, enerji yoğunluğu ve ekonomik büyümenin
çevresel bozulma üzerinde azalan bir etkiye sahip olduğunu ortaya çıkmıştır.
Çevresel Kuznets eğrisi (EKC) hipotezini doğrulayan çalışmalardan Al-Mulali vd. (2016), CO2
emisyonları, şehirleşme, ticari açıklık, enerji tüketimi ve GSYİH arasındaki ilişkiyi 1980-2012 dönemine
ait veriler yardımıyla analiz etmiştir. Çalışmanın bulguları incelendiğinde, çevresel Kuznets eğrisinin
(EKC) geçerliliği ve değişkenler arasında kısa ve uzun dönemli nedensel ilişkinin varlığı tespit edilmiştir.
Zhang vd. (2017), 141 ülke için kentleşmenin CO2 emisyonları üzerindeki etkisini 1961-2011 dönemine
ait veriler aracılığıyla dengesiz panel veri analizini kullanarak incelemiştir. STIRPAT analizi sonuçlarına
göre, kentleşme ile CO2 emisyonları arasında ters U şeklinde bir ilişki bulunmuştur. Ek olarak, nüfus
yoğunluğu temelli kentsel yoğunluk çevresel tahribatı daha fazla arttırmaktadır.
Diğer yandan değişkenler arasında U şeklinde ilişkinin varlığına rastlanan araştırmalardan Shahbaz
vd. (2016), Malezya’da şehirleşme, çıktı ve enerji kullanımının karbondioksit emisyonları üzerindeki
etkisini 1970:Q1’den 2011:Q4’e kadar üç aylık verileri kullanarak ARDL yöntemi yardımıyla incelemiştir.
Çalışmanın bulguları, kentleşmeden emisyonlara doğru tek yönlü bir ilişkinin olduğunu ortaya
koymaktadır. Enerji tüketimi ve CO2 emisyonları arasında kısa vadeli çift yönlü nedensel bir ilişki tespit
edilmiştir. Ek olarak, kentleşme ile CO2 emisyonları arasındaki ilişkinin U şeklinde olduğunu tespit
edilmiştir. Bunların aksine herhangi bir doğrusal ilişki rastlanmayan çalışmalarda mevcuttur. Örneğin,
Zhu vd. (2012), 20 gelişmekte olan ülke için kentleşmenin CO2 emisyonları üzerindeki etkisini 1992–
2008 dönemine ait veriler kullanarak yarı parametrik panel veri modelini yardımıyla analiz etmiştir.
Analizde, kentleşme ile CO2 emisyonları arasında ters U modeli yerine doğrusal olmayan bir ilişkinin
varlığına rastlanmıştır.
Ülke ve şehir bazında farklı sonuçlar bulan çalışmalardan Li vd. (2012), 1990-2010 dönemi için
sanayileşmenin, kentleşmenin, teknolojik gelişmenin ve ekonomik büyümenin CO2 emisyonları
üzerindeki etkisini Çin’deki 30 il üzerinden incelemiştir. Analiz beş farklı emisyon bölgesine hiyerarşik
sınıflandırma yoluyla yapılmıştır. Çalışmanın sonuçları incelendiğinde, karbondioksit emisyonlarının
etkileri ülke genelinde farklılık gösterdiği ortaya çıkmıştır. CO2 emisyonları üzerinde ekonomik büyüme
ve kentleşme değişkeninin diğer değişkenlerden daha etkin olduğu ortaya çıkmıştır. Diğer yandan,
yüksek karbondioksit emisyonu olan bölgelerde en etkili faktörün sanayileşme olmadığı tespit edilmiştir.
Değişkenler arasında uzun ve kısa vadede farklı sonuçların bulunduğu çalışmalar da mevcuttur. Bu
çalışmalardan Bekhet ve Othman (2017), Malezya’daki kentleşme, enerji kullanımı, çıktı ve emisyonlar
arasındaki ilişkiyi analiz etmiştir. Analiz sonuçları, kentleşme ve karbondioksit emisyonları arasında
erken kentleşme döneminde pozitif, geç kentleşme döneminde ise negatif yönlü bir ilişki olduğunu
ortaya koymuştur. Lee (2019), Güneydoğu Asya’da sanayileşme, kentleşme ve ihracatın karbondioksit

- 69 -
 Gülistan CAN - Figen KILIÇ

ayakizi üzerindeki etkisini 1970-2017 dönemine ait veriler yardımıyla panel veri analizini kullanarak
araştırmıştır. Bulgular, uzun dönemde tüm değişkenlerin eşbütünleşme ilişkisi içinde olduğunu, kısa
dönemde ise, kentleşme, sanayileşme ve ihracatın gecikmeli etkisinin çevre üzerinde olumsuz etkileri
olduğunu göstermiştir.
Kentleşme ve sanayileşmenin CO2 emisyonları üzerindeki etkilerini analiz eden literatür
incelendiğinde, çalışmaların büyük bir kısmında elde edilen bulgular, kentleşme ve sanayileşme ile CO2
emisyonları arasında negatif yönlü bir ilişkinin varlığını doğrulamıştır. Bunun yanı sıra, farklı aşamalarda
ve farklı bölgelerde değişiklik gösteren sonuçların da yer aldığı araştırmalar da literatürde mevcuttur.

3. EKONOMETRİK ANALİZ
Bu başlık altında ilk olarak veri seti ve modelden bahsedilmiş, sonrasında metodoloji açıklanmıştır.
Son kısımda ise, ampirik bulgulara yer verilmiş ve söz konusu bulgular yorumlanmıştır.
3.1. Veri Seti ve Model
Ekonometrik analizde Türkiye’de sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat üzerindeki etkisi
analiz edilmeye çalışılmaktadır. Bu doğrultuda analizde çevresel tahribatı temsil etmesi açısından bağımlı
değişken olarak ekolojik ayakizi kullanılmıştır. Bağımsız değişkenler olarak ise; sanayileşme, kentleşme
ve kişi başına GSYİH değişkeni analize dahil edilmiştir.
Ekonometrik analiz periyodu, 1961-2018 dönemini kapsamakta olup analizde kullanılan veriler yıllık
verilerdir. Ekonometrik analizlerde kullanılan veriler, verilerin simgeleri, değişkenlere ait açıklamalar ve
temin edildikleri kaynaklar tablo 1’de sunulmaktadır.
Tablo 1. Ekonometrik Analizde Kullanılan Değişkenler ve Kaynakları
Simgesi Değişken Adı Değişkene Ait Açıklamalar Kaynağı
Global Footprint
CTH Çevresel Tahribat Ekolojik Ayakizi-kişibaşı gha
Network
Sanayi Sektöründe Yaratılan Katma Değerin
World Bank
SNY Sanayileşme GSYİH
Sanayi İçindeki
Sektöründe% Payı-İnşaat Sektörü
Yaratılan Katma Dahil World Bank
Değerin
SNY
KNT Sanayileşme
Kentleşme GSYİHnüfusun
Kentsel İçindeki % Payı-İnşaat
toplam nüfusSektörü
içindekiDahil
% Payı World Bank
KNT Kentleşme Kentsel nüfusun toplam nüfus içindeki % Payı World Bank
KBGSYH
KBGSYHKişiKişi
Başına GSYİH
Başına GSYİH 2015
2015Sabit
SabitFiyatlarıyla US$
Fiyatlarıyla US$ World
World BankBank

Türkiye’de sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat üzerindeki etkisini analiz etmek için model
Türkiye’de sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat üzerindeki etkisini analiz etmek için model aşağıdaki gibi
aşağıdaki gibi kurulmuştur;
kurulmuştur;
CTHt =β0 + β1SNYt + β2KNTt+ β3KBGSYHt + εt (1)

3.2. Metodoloji
3.2. Metodoloji
Pesaran ve ve
Pesaran diğerleri
diğerleri(2001) tarafından
(2001) tarafından geliştirilen
geliştirilen ARDLARDL sınır
sınır testi testiveriler
seçilen seçilen verilerkısa
arasındaki arasındaki kısa
ve uzun dönem
ve uzun analiz
dengesini dönem dengesini
etmek için ve analiz etmek için
eş bütünleşmenin ve eştespit
varlığını bütünleşmenin
etmek amacıyla varlığını tespit etmek
kullanılmaktadır. ARDL amacıyla
sınır testi
yaklaşımının, diğer tek
kullanılmaktadır. eş bütünleşme
ARDL sınır testiyaklaşımlarından
yaklaşımının, ayrılan noktaları
diğer tek eşbulunmaktadır.
bütünleşmeBirincisi, ARDL daha tutarlı
yaklaşımlarından ve
ayrılan
verimli kanıtlar ortaya koyabilmektedir. İkincisi, düzey veya birinci farkta durağan özelliklerin karışımı kullanılabilen
noktaları bulunmaktadır.
değişkenlerin Birincisi,
durağan özelliklerine ARDLgöstermektedir.
ilişkin esneklik daha tutarlıÜçüncüsü,
ve verimli kanıtlar
uzun vadede ortayaüzerindeki
tahminler koyabilmektedir.
hipotezlerin
incelenememesini
İkincisi, ve regresörlerin
düzey veya içsellik durağan
birinci farkta yanlılığını özelliklerin
düzenlemektedir. Son olarak
karışımı ise, bir değişkenin
kullanılabilen diğeri üzerindeki
değişkenlerin uzun
durağan
ve kısa dönem katsayıları eş zamanlı olarak değerlendirmektedir (Liu ve Bae, 2018: 180-181).
özelliklerine ilişkin esneklik göstermektedir. Üçüncüsü, uzun vadede tahminler üzerindeki hipotezlerin
Durağanlığın tespit edilmesinde en çok tercih edilen birim kök testi Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF)’dir. ADF,
1979 yılında Dickey ve Fuller tarafından geliştirilen Dickey-Fuller (DF) birim kök testine bağımlı değişkene gecikmeli
değerlerinin eklenmesi sonucu ortaya çıkmış bir testtir. ADF testinin en genel ifade şekli aşağıdaki denklemler gibidir (Kılıç
ve Torun, 2018: 26): - 70 -
∆Yt = δYt-1 + ∑���� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (2)
∆Yt = μ+ δYt-1 + ∑���� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (3)
kurulmuştur;
KNT Kentleşme Kentsel nüfusun toplam nüfus içindeki % Payı World Bank
KBGSYH Kişi Başına GSYİH 2015 Sabit Fiyatlarıyla US$ World Bank
CTHt =β0 + β1SNYt + β2KNTt+ β3KBGSYHSanayi t + εt Sektöründe Yaratılan Katma Değerin World Bank (1)
SNY Sanayileşme GSYİH İçindeki % Payı-İnşaat Sektörü Dahil
KNT
Türkiye’de TÜRKİYE’DE Kentleşme
sanayileşme SANAYİLEŞME
ve VE KENTLEŞMENİN
kentleşmenin Kentsel
çevreselnüfusun
ÇEVRESEL
tahribat toplam
TAHRİBAT nüfus
üzerindeki içindeki
ÜZERİNDEKİ %
etkisini ETKİSİ:PayıARDL
analiz World
etmek SINIRBank
TESTİ
için YAKLAŞIMI
model aşağıdaki gibi
3.2.
KBGSYH
The Metodoloji
Impact Kişi
of Başına
Industrialization GSYİH and 2015
Urbanization Sabiton Fiyatlarıyla
Environmental US$Degradation in Türkiye: World
ARDL Bank
Boundary Test Approach
kurulmuştur;
Pesaran ve diğerleri (2001) tarafından geliştirilen ARDL sınır testi seçilen veriler arasındaki kısa ve uzun dönem
CTHt =β0 +analiz
dengesini β1SNYetmekt + β2KNTt+ β3KBGSYHt + εt (1)
incelenememesini ve için ve eş bütünleşmenin
regresörlerin varlığını tespit
içsellik yanlılığını etmek amacıyla Son
düzenlemektedir. kullanılmaktadır.
olarak ise, ARDL sınır testi
bir değişkenin
Türkiye’de sanayileşme ve kentleşmenin çevresel tahribat üzerindeki etkisini
yaklaşımının, diğer tek eş bütünleşme yaklaşımlarından ayrılan noktaları bulunmaktadır. Birincisi, ARDL daha tutarlı ve analiz etmek için model aşağıdaki gibi
diğeri üzerindeki
kurulmuştur;
verimli kanıtlar ortaya uzun ve kısa dönem
koyabilmektedir. katsayıları
İkincisi, düzey veya eş zamanlı
birinci farkta olarak değerlendirmektedir
durağan özelliklerin karışımı (Liu ve Bae,
kullanılabilen
2018: 3.2.
180-181).
değişkenlerin Metodoloji
durağan özelliklerine ilişkin esneklik göstermektedir. Üçüncüsü, uzun vadede tahminler üzerindeki hipotezlerin
CTHt =β 0 + β1SNYt + β2KNTt+ β3KBGSYHt + εt (1)
incelenememesini
Pesaran vevediğerleriregresörlerin (2001) içsellik
tarafındanyanlılığını düzenlemektedir.
geliştirilen ARDL sınırSon testiolarak
seçilen ise,veriler
bir değişkenin
arasındakidiğeri
kısa üzerindeki
ve uzun dönem uzun
ve Durağanlığın
kısa
dengesini dönemanaliz etmektespit
katsayıları eş edilmesinde
için zamanlı
ve eş olarak en çok varlığını
tercih edilen
değerlendirmektedir
bütünleşmenin birim
(Liu etmek
tespit ve kök testi
Bae,amacıyla
2018: GenişletilmişARDL
180-181).
kullanılmaktadır. Dickey-Fuller
sınır testi
yaklaşımının,
(ADF)’d3.2. ir. ADF,diğer
Metodoloji
Durağanlığın tek
1979 eş bütünleşme
tespityılında
edilmesinde yaklaşımlarından
Dickey en çok vetercih
Fuller ayrılan noktaları
tarafından
edilen bulunmaktadır.
birim kök geliştirilen
testi Genişletilmiş Birincisi,
Dickey-Fuller ARDL
Dickey-Fuller (DF) daha tutarlı
birim
(ADF)’dir. kök
ADF, ve
verimli kanıtlar
1979 yılında ortaya
Dickey koyabilmektedir.
ve Fuller tarafından İkincisi,
geliştirilen düzey veya
Dickey-Fuller birinci farkta
(DF) durağan özelliklerin karışımı kullanılabilen
testine bağımlı
Pesaran
değişkenlerin değişkene
ve
durağan diğerleri gecikmeli
(2001)
özelliklerine değerlerinin
tarafından
ilişkin esneklik geliştirilen eklenmesi
ARDL Üçüncüsü,
göstermektedir. sınır testibirim
sonucu seçilen
uzun
kökveriler
ortaya testine
vadedeçıkmış bağımlı
arasındaki
tahminler
değişkene
bir testtir.
kısa ve
üzerindekiADF gecikmeli
uzuntestinin
dönem
hipotezlerin
değerlerininanaliz
dengesini eklenmesietmek sonucu
için ortaya
ve eş çıkmış
bütünleşmenin bir testtir. ADF testinin
varlığını tespit en genelamacıyla
etmek ifade şeklikullanılmaktadır.
aşağıdaki denklemlerARDL gibidir
sınır(Kılıç
testi
en
ve genel
Torun, ifade
incelenememesini
2018: şekli
26):ve aşağıdaki
regresörlerin denklemler
içsellik gibidir
yanlılığını (Kılıç
düzenlemektedir. ve Torun,
Son 2018:
olarak 26):
ise, bir değişkenin diğeri üzerindeki uzun
yaklaşımının, diğer tek eş bütünleşme yaklaşımlarından
ve kısa dönem katsayıları eş zamanlı olarak değerlendirmektedir (Liu ve Bae, 2018: 180-181).ayrılan noktaları bulunmaktadır. Birincisi, ARDL daha tutarlı ve
verimli
∆Y kanıtlar� ortaya koyabilmektedir. İkincisi, düzey veya birinci farkta durağan özelliklerin karışımı kullanılabilen
t = δYt-1 + ∑��� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (2)
Durağanlığın
değişkenlerin tespit edilmesinde
durağan özelliklerine ilişkin en çok tercih
esneklik edilen birimÜçüncüsü,
göstermektedir. kök testi Genişletilmiş Dickey-Fuller
uzun vadede tahminler (ADF)’dir.
üzerindeki ADF,
hipotezlerin
1979
∆Y t = yılında
μ+ δYt-1Dickey
incelenememesini + ∑ve � ve Fuller tarafından geliştirilen Dickey-Fuller (DF) birim kök testine bağımlı değişkene gecikmeli
𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt içsellik yanlılığını düzenlemektedir. Son olarak ise, bir değişkenin diğeri üzerindeki uzun
���regresörlerin (3)
değerlerinin
ve kısa dönem eklenmesi
katsayıları sonucu ortaya çıkmış bir testtir. ADF testinin en genel ifade şekli aşağıdaki denklemler gibidir (Kılıç
� eş zamanlı olarak değerlendirmektedir (Liu ve Bae, 2018: 180-181).
∆YtTorun,
ve = μ+ βt+2018: δYt-1
26):+ ∑��� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (4)
Durağanlığın tespit edilmesinde en çok tercih edilen birim kök testi Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF)’dir. ADF,
Birim
∆Y
1979 kök
t-1 testi
t = yılında
δY + �için kurulan hipotezler ise aşağıdaki gibidir:
∑Dickey 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Y +kurulan
vet-jFullerεt tarafından geliştirilen Dickey-Fuller (DF) birim kök testine bağımlı değişkene gecikmeli (2)
Birim kök testi
��� için hipotezler ise aşağıdaki gibidir:
değerlerinin
H : δ = 0 eklenmesi
(Birim kök
� sonucu
vardır, ortaya
zaman çıkmış
serisi bir
durağan testtir. ADF
değildir). testinin en genel ifade şekli aşağıdaki denklemler gibidir (Kılıç
∆Y0 = μ+ δYt-1 + ∑��� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (3)
ve tTorun,
H:δ= 2018: 26): kök vardır, zaman serisi durağan değildir).
0 (Birim
H1: δ 0< 0 (Birim kök ∑yoktur, � zaman serisi durağandır).
∆Ytt =
∆Y μ+t-1βt+
= δY + ∑δY � t-1 + ��� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (4)
(2)
��� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt
ARDL H1:modeli,
δ < 0 (Birimhata düzeltmekök yoktur,modelinizaman içermesi serisi
ve I(0)durağandır).
ve I(1) seviyelerinde durağan serilere uygulanabilmesi avantajlarıyla
Birim
∆Y kökδY testi+bulgular
için
∑����kurulan ∆Yt-jhipotezler ise aşağıdaki gibidir: ARDL sınır testi değişkenler arasındaki dinamikleri açıklama (3)
dahat =güvenilir
μ+ t-1 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿ortaya +koymaktadır.
εt Aynı zamanda,
H0:ARDL
konusunda
δ = 0 (Birimmodeli,
oldukça güçlü�hata zaman
kök vardır, bir düzeltme
model olarak modelini
karşımıza
serisi durağan içermesi (Akel
çıkmaktadır
değildir). ve I(0) ve I(1)
ve Gazel, 2014:seviyelerinde
30-31). durağan serilere
∆Yt = μ+ βt+ δYt-1 + ∑��� 𝛿𝛿𝛿𝛿𝛿∆Yt-j + εt (4)
uygulanabilmesi
ARDL
H 1: δ <modeli
0 (Birim içinkök avantajlarıyla
hipotezler
yoktur, zaman aşağıdaki daha
serisi gibi güvenilir
oluşturulmuştur.
durağandır). bulgular ortaya koymaktadır. Aynı zamanda, ARDL sınır
Birim kök testi için kurulan hipotezler ise aşağıdaki gibidir:
testi
H0: ε1değişkenler
ARDL =modeli,
ε2= ⋯ hata = ε3 arasındaki
= 0→ Eşbütünleşme
düzeltme dinamikleri
modelini vardr.açıklama
içermesi ve I(0) ve I(1) konusunda
seviyelerinde oldukça
durağangüçlü serilerebir model olarakavantajlarıyla
uygulanabilmesi karşımıza(5)
H
daha (Birim
0: δ güvenilir
=
çıkmaktadır0 kök
(Akel
bulgular vardır,
ve Gazel,
ortaya zaman serisi
2014:
koymaktadır. durağan
30-31).Aynı değildir).
zamanda, ARDL sınır testi değişkenler arasındaki dinamikleri açıklama
H0: ε1 ≠ ε2 ≠ ⋯ ≠ ε3 ≠ 0→ Eşbütünleşme yoktur. (6)
konusunda
H1: δ < 0 (Birimoldukça kökgüçlü
yoktur, bir zaman
model olarak karşımıza çıkmaktadır (Akel ve Gazel, 2014: 30-31).
serisi durağandır).
ARDL
Hipotez modeli
testleri,
ARDL modeli,
modeli için
F testiiçin hipotezler
tablo değerleriyle aşağıdaki
hesaplanan gibideğerler
oluşturulmuştur.
mukayese edilerek analiz edilmektedir. Eğer F değeri trablo
ARDL
üst kritik değerinden hatahipotezler
düzeltme aşağıdakiiçermesi
büyük modelini
ise, eşbütünleşme
gibi oluşturulmuştur.
ve I(0) vardır
ilişki ve I(1)ve seviyelerinde
H0 hipotezidurağan serilereEğer
kabul edilir. uygulanabilmesi
F değeri trablo avantajlarıyla
üst kritik
daha
H güvenilir
değerinden
0: ε1 = ε2=küçük ⋯ bulgular
= εise,
3 = 0→
ortaya
eşbütünleşme koymaktadır.
Eşbütünleşme ilişkivardr.Aynı ve
yoktur zamanda,
H0 hipotezi ARDL sınır testiEk
reddedilir. değişkenler
olarak, ARDL arasındaki dinamikleri
uzun dönem açıklama
katsayıları (5)da
konusunda oldukça güçlü
tahmin edilmektedir (Can bir vd.,model
2022:olarak
180). karşımıza çıkmaktadır (Akel ve Gazel, 2014: 30-31).
H0: ε1 ≠ ε2 ≠ ⋯ ≠ ε3 ≠ 0→ Eşbütünleşme yoktur. (6)
ARDL modeli için hipotezler
Değişkenler arasında aşağıdaki
uzun dönemli gibi ilişkinin
oluşturulmuştur.
varlığı bulunduktan sonra ARDL eş bütünleşme yapılarak değişkenlere
Hipotez
ait testleri,
katsayı tahminindeF testibulunulması
tablo değerleriyle hesaplanan
gerekmektedir. Uzundeğerler
dönemli mukayese
katsayılarınedilerek analiz
tahmini edilmektedir.
için Eğer
aşağıdakianaliz
gibi FARDL
değerimodeli
biredilmektedir.trablo
H 0: Hipotez
üst kritik = ⋯testleri,
ε1 = ε2değerinden= ε3 = büyük F testi
0→ tablo
Eşbütünleşme
ise, değerleriyle
eşbütünleşmevardr. ilişki hesaplanan
vardır ve H değerler mukayese edilerek (5)
0 hipotezi kabul edilir. Eğer F değeri trablo üst kritik
oluşturmak mümkündür (Yıldız ve Göktürk, 2019: 223):
Eğer F
değerinden değeri
küçük trablo
ise,
H0: ε1 ≠ ε2 ≠�⋯ ≠ ε3 ≠ 0→ Eşbütünleşme üst
eşbütünleşmekritik değerinden
ilişki yoktur
yoktur.
�
vebüyük
H 0 ise,
hipotezi
�
eşbütünleşme
reddedilir. Ek ilişki
olarak, vardır
ARDL ve
uzun H
dönem
0
hipotezi kabul
katsayıları da
(6)
�
ED
tahmin + ∑��� 𝑎𝑎1i ED(Can
=𝑎𝑎0edilmektedir 𝑡𝑡−𝑖𝑖+∑ vd., 𝑎𝑎2iIND180).
2022: t-i+ ∑��� 𝑎𝑎 3i URBt-i+ ∑��� 𝑎𝑎4i PCGDPt-i+ 𝜀𝜀t (7)
edilir.
HipotezEğertestleri, F değeri
F testi tablo trablo
��� üst kritik
değerleriyle değerinden
hesaplanan değerler küçük
mukayeseise, eşbütünleşme ilişki yoktur
edilerek analiz edilmektedir. EğerveFHdeğeri
0
hipotezi
trablo
Çalışmada, Değişkenler
Pesaran vd.arasında
(2001) uzun dönemli
tarafından
reddedilir. Ek olarak, ARDL uzun dönem katsayıları da tahmin
üst kritik değerinden büyük ise, eşbütünleşme ilişkinin
ortaya atılan
ilişkivarlığı
ARDL
vardır bulunduktan
sınır
ve H testi
0
sonra
Eviews
hipotezi ARDL
12
kabul eş
programıbütünleşme
edilir. yapılarak
yardımıyla
edilmektedir (Can vd., 2022: 180).
Eğer F değeri değişkenlere
kullanılmıştır.
trablo üst kritik
ait katsayı tahmininde
değerinden küçük ise, bulunulması
eşbütünleşme gerekmektedir.
ilişki yoktur ve Uzun
H0 dönemli
hipotezi katsayıların
reddedilir. Ek tahmini
olarak,için aşağıdaki
ARDL uzungibi
dönembir ARDL modeli
katsayıları da
oluşturmak 3.3.mümkündür
Araştırma Bulguları
(Yıldız ve Göktürk, 2019: 223):
tahminDeğişkenler
edilmektedirarasında (Can vd., 2022: uzun180). dönemli ilişkinin varlığı bulunduktan sonra ARDL eş bütünleşme
Zaman serisi analizlerinde birinci� aşama serilerin� durağanlıklarının test edilmesidir. Çalışmaya ait serilerin
yapılarak ∑değişkenlere
�
ED =𝑎𝑎0+Değişkenler
��� 𝑎𝑎1i ED
durağanlık testleri ADF
𝑡𝑡−𝑖𝑖+∑���
arasında aityöntemleri
�
ve PP uzun
𝑎𝑎katsayı
2iIND t-i+tahmininde
dönemli ∑��� 𝑎𝑎3i URB
ileilişkinin
yapılmıştır. t-ibulunulması
+ ∑bulunduktan
varlığıİlgili
𝑎𝑎4i PCGDP
���birim gerekmektedir.
kök testit-i+ ARDL
sonra 𝜀𝜀t
sonuçları eşTabloUzun
bütünleşme dönemli
2’de yeryapılarak
katsayıların
almaktadır.değişkenlere(7)
ait katsayı
tahmini tahmininde bulunulması gerekmektedir. Uzun dönemli katsayıların tahmini için aşağıdaki gibi bir ARDL modeli
Çalışmada,için aşağıdaki
Pesaran vd. (2001) gibitarafından
bir ARDL modeli
ortaya Tabloatılan oluşturmak
ARDL
2. Birim Köksınır mümkündür
testi
Testi Eviews 12 programı
Sonuçları
(Yıldız yardımıyla
ve Göktürk, 2019: 223):
kullanılmıştır.
oluşturmak mümkündür (Yıldız ve Göktürk, 2019: 223):
3.3. Araştırma Bulguları � � ADF PP
ED =𝑎𝑎0+ ∑� �
��� 𝑎𝑎1i ED𝑡𝑡−𝑖𝑖+∑��� 𝑎𝑎 2iINDt-i+ ∑��� 𝑎𝑎 3i URBt-i+ ∑��� 𝑎𝑎4i PCGDPt-i+ 𝜀𝜀t (7)
Zaman serisi analizlerinde birinci aşama serilerin durağanlıklarının I(0) I(1) edilmesidir.I(0)
test Çalışmaya aitI(1) serilerin
Çalışmada,
durağanlık PesaranADF
Çevresel tahribat
testleri vd. (2001)
(cth) tarafından ortaya
ve PP yöntemleri atılan ARDL
ile yapılmıştır. İlgili sınır
birimtesti
-0.966721 kökEviews 12 programı
-5.993800
testi sonuçları Tabloyardımıyla
-4.576483
2’de kullanılmıştır.
yer almaktadır.-36.83479
Çalışmada, Pesaran vd. (2001) tarafından ortaya atılan ARDL sınır testi Eviews 12 programı yardımıyla
3.3. Araştırma Bulguları Tablo 2. Birim Kök Testi Sonuçları
kullanılmıştır.
Zaman serisi analizlerinde birinci aşama serilerin durağanlıklarının
ADF test edilmesidir. Çalışmaya PP ait serilerin
3.3. Araştırma
durağanlık testleri ADF Bulguları
ve PP yöntemleri ile yapılmıştır. İlgili birim kök
I(0) testi sonuçları
I(1) Tablo 2’de yer
I(0) almaktadır.
I(1)
Çevresel tahribat (cth) -0.966721
Tablo 2. Birim Kök Testi Sonuçları -5.993800 -4.576483 -36.83479
Zaman serisi analizlerinde birinci aşama serilerin durağanlıklarının test edilmesidir. Çalışmaya ait
ADF İlgili birim kök testi sonuçları
serilerin durağanlık testleri ADF ve PP yöntemleri ile yapılmıştır. PP Tablo
I(0) I(1) I(0) I(1)
2’d e yer almaktadır.
Çevresel tahribat (cth) -0.966721 -5.993800 -4.576483 -36.83479

- 71 -
 Gülistan CAN - Figen KILIÇ

Tablo 2. Birim Kök Testi Sonuçları

ADF PP
I(0) I(1) I(0) I(1)
Çevresel tahribat (cth) -0.966721 -5.993800 -4.576483 -36.83479
(0.7588) (0.0000) (0.0005) (0.0001)
Kentleşme (knt) -1.205113 -2.567816 -0.897057 -2.133298
(0.6661) (0.1058) (0.7822) (0.2328)
Sanayileşme (sny) -1.995788 -7.436980 -1.986531 -7.438991
(0.2879) (0.0000) (0.2918) (0.0000)
Kişi Başı Gayri Safi Yurtiçi 2.722114 -6.411550 3.801203 -6.435950
Hasıla(kbgsyh) (1.0000) (0.0000) (1.0000) (0.0000)

Birim kök test sonuçlarına göre çevresel tahribat değişkeni ADF modelinde düzey değerinde birim
kök içerirken, PP modelinde düzey değerinde birim kök içermemektedir. Kentleşme, sanayileşme ve Kişi
başı Gayri Safi Yurtiçi Hasıla değişkenleri hem ADF hem de PP modellerinde düzey değerlerinde birim
kök içermektedir. Buna göre düzey değişkenlere fark alma işlemi uygulanmış ve tüm değişkenlerin birinci
farklarında birim kök içermedikleri sonucun varılmıştır. Sonuç olarak çevresel tahribat değişkeninin
düzey değerinde diğer değişkenlerin birinci farklarında birim kök içermeleri, başka bir ifade ile
değişkenlerin farklı düzey değerlerinde durağan olduklarının tespit edilmesi değişkenler arasındaki
uzun dönemli ilişkinin araştırılmasında ARDL modelini imkanlı kılmaktadır.
ARDL modeli için ikinci ön koşul uygun gecikme uzunluğunun tespit edilmesidir. Bu bağlamda AIC
kriteri dikkate alınarak elde edilen sonuçlar Şekil 1’de gösterilmektedir.
Akaike Information Criteria (top 20 models)

Şekil 1. Gecikme Uzunluğunu Belirleme Modelleri

Gecikme uzunluğunun belirlenmesi için AIC kriteri çerçevesinde 20 alternatif model Şekil 1’de yer al-
maktadır. Buna göre en düşük değere sahip (3,0,0,4) modeli tahmin için uygun model olarak seçilmiştir.
ARDL model tahmininde ilk aşama değişkenler arası eşbütünleşme ilişkisinin tespiti için sınır testi
yapılmasıdır. Bu bağlamda uygulanan sınır testi sonuçları ve modele ait tanısal test sonuçları Tablo 3’te
yer almaktadır.

- 72 -
 TÜRKİYE’DE SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN ÇEVRESEL TAHRİBAT ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI
The Impact of Industrialization and Urbanization on Environmental Degradation in Türkiye: ARDL Boundary Test Approach

Tablo 3. Sınır Testi Sonuçları

F-Sınır Testi Sıfır Hipotezi: Düzey İlişkisi Yok

Test İstatistiği Değer Anlam Düzeyi I(0) I(1)
Asimtotik: n=100
F-İstatistiği 7.125887 %10 2.37 3.2
k 3 %5 2.79 3.67
%2.5 3.15 4.08
%1 3.65 4.66
Gerçek Örneklem Büyüklüğü 54 Sonlu Örnek: n=55
%10 2.508 3.356
%5 2.982 3.942
%1 4.118 5.2
Sonlu Örnek: n=50
%10 2.538 3.398
%5 3.048 4.002
%1 4.188 5.328

Sınır testi ile hesaplanan F istatistik değeri 7.125887 tablo üst kritik değerleri ile karşılaştırıldığın-
da 0.01 anlamlılık düzeyinde tablo kritik değeri 4.66’ten büyüktür. Bu durumda; H1:ε1≠ε2≠...≠εk≠0γ
Eşbütünleşme vardır. Hipotezi kabul edilmekte ve değişkenler arasında eşbütünleşme ilişkisinin varlığı
sonucuna ulaşılmaktadır.
Söz konusu eşbütünleşme ilişkisinin varlığı uzun dönem katsayılarının tahmin edilmesini ve hata
düzeltme modelinin kurulmasına imkan sağlamaktadır. Bu bağlamda oluşturulan uzun dönem model
sonuçları Tablo 4’te yer almaktadır.
Tablo 4. Uzun Dönem Model Sonuçları

Değişkenler Katsayı Standart Hata t-İstatistiği Olasılık

KNT 3.90E+12 1.09E+12 3.570911 0.0009
SNY 6.91E+11 1.72E+12 0.401122 0.6903
KBGSYH 1.84E+08 6.09E+09 0.030229 0.9760
C -1.18E+13 3.26E+13 -0.361100 0.7198

Elde edilen uzun dönem katsayıları değerlendirildiğinde uzun dönemde kentleşme ile çevresel tahri-
bat arasında istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki tespit edilmiştir. Sanayileşme ile çevresel
tahribat arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki tespit edilmese de katsayıların işaretinin pozitif
olması kentleşme ve sanayileşmenin çevresel tahribat üzerinde etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Modelde kısa dönemde meydana gelen dengesizliklerin uzun dönemde giderilme durumunu göste-
ren hata düzeltme modeli sonuçları Tablo 5’te yer almaktadır.

- 73 -
 Gülistan CAN - Figen KILIÇ

Tablo 5. Hata Düzeltme Model Sonuçları

Değişkenler Katsayı Standart Hata t-İstatistiği Olasılık
D(CTH(-1)) 0.440313 0.192391 2.288639 0.0271
D(CTH(-2)) 0.276259 0.125863 2.194921 0.0336
D(KBGSYH) 3.25E+10 2.38E+10 0.000000 0.0000
D(KBGSYH(-1)) -3.34E+10 2.52E+10 0.000000 0.0000
D(KBGSYH(-2)) -5.86E+10 2.60E+10 0.000000 0.0000
D(KBGSYH(-3)) 9.07E+10 2.52E+10 0.000000 0.0000
CointEq(-1)* -1.601982 0.256708 -6.240497 0.0000
R-squared 0.719713 Mean dependent var 3.28E+12
Adjusted R-squared 0.683932 S.D. dependent var 8.45E+13
S.E. of Regression 4.75E+13 Akaike info criterion 65.94227
Sum squared resid 1.06E+29 Schwarz criterion 66.20010
Log likelihood -1773.441 Hannan-Quinn criter 66.04170
Dublin-Watson Stat 2.118776

Hata düzeltme modeli çerçevesinde tahmin edilen hata düzeltme katsayısı istatistiksel olarak anlamlı
ve negatif işaretlidir. Bu bulgu modelde meydana gelen kısa dönem dengesizliklerin uzun dönemde gi-
derildiğini göstermektedir.
CUSUM testinde ardışık hataların tahmininin uzun dönemde aynı işaretli olması ve uzun süre aynı
görünümde kalması belirsizliği ifade etmektedir. Modele ait CUSUM test sonuçları Şekil 2’de yer almak-
tadır.

Şekil 2. CUSUM Test Sonuçları

CUSUM sq test grafiği ardışık hata kareleri ile hesaplanmakta ve belirlenen güven aralığında yapısal
kırılmanın olup olmadığını göstermektedir. CUSUM test grafiği %5 aralığından sapma olmaması ve de-
ğerlerin zamanla değişen işaretli olması modelde yapısal kırılmanın olmadığını göstermektedir.

- 74 -
 TÜRKİYE’DE SANAYİLEŞME VE KENTLEŞMENİN ÇEVRESEL TAHRİBAT ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: ARDL SINIR TESTİ YAKLAŞIMI
The Impact of Industrialization and Urbanization on Environmental Degradation in Türkiye: ARDL Boundary Test Approach

4. SONUÇ VE ÖNERİLER
Günümüzde, iklim değişikliği ve küresel ısınma önemli bir sorun haline gelmiştir. Karbondioksit
emisyonlarının artış göstermesinde önemli rol oynayan temel alanlardan sanayileşme ve kentleşme küresel
iklim değişikliğine önemli katkılarda bulunmuştur. Kentleşme ve sanayileşmenin, ekonomik refahın
sağlanmasında temel etkenlerden bazıları olmasına rağmen çevresel etkilerini göz ardı etmek mümkün
değildir. Sanayileşme ve kentleşme sürecinin ekolojik ayakizini nasıl etkilediği dinamik ve karmaşık
bir olgudur. Bu olguyu daha net anlayabilmek amacıyla çalışmamızda kentleşme ve sanayileşmenin
çevre tahribatı üzerindeki etkileri Türkiye bağlamında 1961-2018 dönemine ait yıllık veriler yardımıyla
araştırılmıştır. Çalışmada ekolojik ayakizi ve belirleyicileri arasında eş bütünleşmenin varlığını kontrol
etmek için ARDL sınır testi yaklaşımı kullanılmıştır. Analizde, bağımlı değişken olarak ekolojik ayakizi,
bağımsız değişkenler olarak ise; sanayileşme, kentleşme ve kişi başına GSYİH kullanılmıştır. Analiz
bulguları, uzun dönemde kentleşme ile ekolojik ayakizi arasında istatiksel olarak anlamlı ve pozitif yönlü
bir ilişki olduğunu ortaya koymuştur. Sanayileşme ile ekolojik ayakizi arasında istatistiksel olarak anlamlı
bir ilişki bulunmamasına rağmen, katsayıların işaretinin pozitif olması kentleşme ve sanayileşmenin
ekolojik ayakizi üzerinde etkili olduğu bulgusuna ulaştırmıştır.
Çalışmanın sonuçları genel olarak değerlendirildiğinde kentleşme ve sanayileşmede meydana gelen
bir artışın çevre tahribatını arttırdığı ortaya konmuştur. Literatür incelendiğinde, elde ettiğimiz bu
bulgunun, (Raheem ve Ogebe, 2017; Cetin vd., 2018; Pata, 2018b; Liu ve Bae, 2018; Pata, 2018c; Li vd.,
2019; Wang vd., 2020; Mahmood vd., 2020) çalışmalarının bulguları ile örtüştüğü tespit edilmiştir.
Ekonominin temelini oluşturan sektörlerin ekolojik ayakizine katkı sağlama boyutu ve yönünün
anlaşılması ekonomik ve ekolojik politikalar için oldukça önem taşımaktadır. Bu doğrultuda
gerçekleştirdiğimiz çalışmamızın sonuçları bizleri çeşitli politika önerileri sunmaya itmiştir:
• Türkiye yenilenebilir enerji kaynakları (rüzgar, güneş, hidroelektrik, jeotermal vb.) açısından ol-
dukça zengin bir ülkedir. Fosil yakıtlar yerine yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı teşvik
edilmelidir.
• Sanayileşmenin çeşitli evrelerinde emisyon hedefleri konarak önlemler alınmalıdır.
• Çevre dostu teknolojilere yatırımlar arttırılmalıdır.
• Hanehalkına çevre dostu davranışlar aşılanmalı, çevre bilinci arttırılmalıdır. Bunun için eğitim-
ler düzenlenmeli, okul müfredatına eklenmelidir.
• Yüksek ekolojik ayakizine sahip işletmeler için pazar erişimi kısıtlanmalıdır.
• Ekolojik ayakizini arttıran nedenleri belirleyebilmek için bölgesel ve endüstriyel açıdan detaylı
analiz yapılmalıdır.

KAYNAKÇA
AKEL, V. & GAZEL, S. (2014). “Döviz Kurları ile BİST Sanayi Endeksi Arasındaki Eşbütünleşme İlişki: Bir ARDL Sınır Testi
Yaklaşımı”. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 0(44), 23-41.
AL-MULALİ, U., SOLARIN, S. A., & OZTURK, I. (2016). “Investigating the presence of the environmental Kuznets curve
(EKC) hypothesis in Kenya: an autoregressive distributed lag (ARDL) approach”. Natural Hazards, 80(3), 1729-1747.
BEKHET, H. A., & OTHMAN, N. S. (2017). “Impact of urbanization growth on Malaysia CO2 emissions: Evidence from the
dynamic relationship”. Journal of cleaner production, 154, 374-388.
CAN, G., KILIÇ, C., & KURT, Ü. (2022). “Is Kuznets’ Inverted-U Hypothesıs Valid For Turkey?: ARDL BOUNDS TESTING
APPROACH”. Yönetim Bilimleri Dergisi, 20(43), 171-190.

- 75 -
 Gülistan CAN - Figen KILIÇ

CETİN, M., ECEVİT, E., & YUCEL, A. G. (2018). “Structural breaks, urbanization and CO2 emissions: evidence from Turkey”.
J Appl Econ Bus Res, 8(2), 122-139.
DUBEY, B., & NARAYANAN, A. S. (2010). “Modelling effects of industrialization, population and pollution on a renewable
resource”. Nonlinear Analysis: Real World Application, 11(4), 2833-2848.
KILIÇ, F., TORUN, M. (2018). “Bireysel kredilerin enflasyon üzerindeki etkisi: Türkiye örneği”. Journal of Management and
Economics Research, 16(1), 18-40.
KURT, Ü & KILIÇ, F. (2022). “Askeri Harcamalar ve Çevre Tahribatı İlişkisi”. Gamze SART, Esra YÜKSEL ACI, Özgür
TOPKAYA, Cüneyt KILIÇ (Der.), Sürdürülebilir Kalkınma Teknoloji ve İnovasyon Alanında Güncel Araştırmalar, Ekin
Yayınevi, İstanbul.
KURT, Ü., CAN, G. & KILIÇ, F. (2022). “Türkiye’de Küreselleşmenin Çevresel Tahribat Üzerindeki Etkisi”. Nazife Özge BEŞER,
Şekip YAZGAN (Der.), Çevre, Enerji ve Sürdürülebilirlik, Gazi Yayınevi, Ankara.
LEE, JUNG WAN (2019). “Lagged effect of exports, industrialization and urbanization on carbon footprint in Southeast Asia”.
International Journal Of Sustainable Development & World Ecology, Vol. 26, No. 5, 398–405.
LI, H., MU, H., ZHANG, M., & GUI, S. (2012). “Analysis of regional difference on impact factors of China’s energy–Related CO2
emissions”. Energy, 39(1), 319-326.
LI, T., LI, Y., AN, D., HAN, Y., XU, S., LU, Z., & CRITTENDEN, J. (2019). “Mining of the association rules between industrialization
level and air quality to inform high-quality development in China”. Journal of environmental management, 246, 564-
574.
LIN, S., ZHAO, D., & MARINOVA, D. (2009). “Analysis of the environmental impact of China based on STIRPAT model”.
Environmental Impact Assessment Review, 29(6), 341-347.
LIU, XUYI & BAE, J. (2018). “Urbanization and industrialization impact of CO2 emissions in China”. Journal of Cleaner
Production, 172, ss. 178-186.
MAHMOOD, H., ALKHATEEB, T. T. Y., & Furqan, M. (2020). “Industrialization, urbanization and CO2 emissions in Saudi
Arabia: Asymmetry analysis”. Energy Reports, 6, 1553-1560.
PATA, U. K. (2018b). “The effect of urbanization and industrialization on carbon emissions in Turkey: evidence from ARDL
bounds testing procedure”. Environmental Science and Pollution Research, 25(8), 7740–7747.
PATA, U. K. (2018c). “The influence of coal and noncarbohydrate energy consumption on CO2 emissions: Revisiting the
environmental Kuznets curve hypothesis for Turkey”. Energy, 160, 1115–1123.
PESARAN, M.H., SHIN, Y. & SMITH, R. (2001). “Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships”, Journal
of Applied Econometrics, 16: 289–326.
RAHEEM, IBRAHİM DOLAPO & OGEBE, JOSEPH O. (2017). “CO2 emissions, urbanization and industrialization Evidence
from a direct and indirect heterogeneous panel analysis”. Management of Environmental Quality: An International
Journal, Vol. 28 No. 6, 851-867.
SADORSKY, P. (2013). “Do urbanization and industrialization affect energy intensity in developing countries?” Energy Econ,
37: 52–59.
SHAHBAZ, M., LOGANATHAN, N., MUZAFFAR, A. T., AHMED, K., & JABRAN, M. A. (2016). “How urbanization affects
CO2 emissions in Malaysia? The application of STIRPAT model”. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 57, 83-93.
YILDIZ, T. & GÖKTÜRK, T.B. (2019). “Sanayileşme, Şehirleşme ve Çevre Kirliliği Arasındaki İlişki: Türkiye İçin Bir ARDL
Sınır Testi Yaklaşımı”, International Journal of Academic Value Studies, 5(2), 217-229.
ZHANG, N., YU, K., & CHEN, Z. (2017). “How does urbanization affect carbon dioxide emissions? A cross-country panel data
analysis”. Energy Policy, 107, 678-687.
ZHU, H. M., YOU, W. H., & ZENG, Z. F. (2012).” Urbanization and CO2 emissions: A semi-parametric panel data
analysis”. Economics Letters, 117(3), 848-850.
ZHU, Z., LIU, Y., TIAN, X., WANG, Y., & ZHANG, Y. (2017). “CO2 emissions from the industrialization and urbanization
processes in the manufacturing center Tianjin in China”. Journal of Cleaner Production, 168, 867–875.
WANG, Z., RASOOL, Y., ZHANG, B., AHMED, Z., & WANG, B. (2020). “Dynamic linkage among industrialisation,
urbanisation, and CO2 emissions in APEC realms: evidence based on DSUR estimation”. Structural Change and
Economic Dynamics, 52, 382-389.

- 76 -